Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Mutercimler Erol Gelecegi Yonetmek

    Uploaded by

    jangojango
    363 views763 pages
    Mutercimler Erol Gelecegi Yonetmek

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF, TXT or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    Mutercimler Erol Gelecegi Yonetmek

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF, TXT or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    363 views763 pages

    Mutercimler Erol Gelecegi Yonetmek

    Uploaded by

    jangojango
    Mutercimler Erol Gelecegi Yonetmek

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF, TXT or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 763

    Yüksek Stratejiden Etki Odaklı Harekata

    GELECEGİ YÖNETMEK

    ·- ·-· __ ./" " ... '·'(,·,-,ı·.' -


    EROL MÜTERCİMLER, 1954 yılında Kars'ta doğdu, tüm öğrenim yaşamı
    İstanbul'da geçti. İ.Ü. Fen Fakültesi FizikBöJümü'nden mezun Old.U:.İ>eI).iz.
    Kuvvetleri'nde bir süre Fizik öğretim üyeliği, Beşiktaş Deniz-Müzesi.Mü:.
    dürlüğü_yapb ve bunWl ardından Avustralya'ya gitti. SBS devle(�acl}'� -,
    sunda programolık yaptı, "Çokkültürlülük" konusundaki dok�'ora-'aıa·n ça·.
    lışmasını Avustralya'da yapıp, i. Ü. Uluslararası İlişkiler Bölüın · �·nqe-_ ta_�­
    marnladı. Deniz tarihi çalışmalanyla tanınan Mütercimler,· Tül'kife'ye:·.dÖ·- ·
    nü�ünde çeşitli gazete ve dergilerde köşe yazarlığı yaptı. TRT RadfOsuye ·
    çeşitli TV kanallarında programcı ve yönetici olarak çalışb. Belgeseller ha-_
    zırladı. Halen üç ayn üniversitede (Yeditepe Üniversitesi, İstanbul TiC:a�et
    Üniversitesi, Doğuş Üniversitesi) Strateji ve Türk Devrim Tarihi de�s·ıeri'
    vermektedir. Şu anda Habertürk kanalırida Aynanı,ı Arkası adlı haber prog-·,
    amı yapmaktadır. Bugüne kadar kısa radyo oyunları, çeşitli dergilerde ya­
    ·ları ve belgesel senaryolan yam sıra on dört kitaba imza atmıştır: Destan­
    .. şan Ge!niler; Milli Milcadelenin Kalıraınaıı Geınisi-Aleındı:ır; Bi/iıııneyen -Yönle'-
    riyle Kıbrıs Barış Hareka'ti; Knrtııluş Savıışı'na Denizdeıı Gelen Destek'- _Soiıy.et
    Yardımları; Gaspedileıı Gemi Sııltıııı Osman; 21. Yüzyılın Başmda Türkiye-·Türk
    Cumlıİıriyetleri İlişkiler Modeli (Milliyet Sosyal Bilimler Araştırma Ödülü);.21.
    YiiZ1Jılm Eşiğinde Tiirkiye-Jnpo11yf1 İlişkisi - Ertuğrul Facinsı; 21. Yüzyıl ve -Tür�
    kiye-· "Yüksek Strateji;" İmparatorluğun Çökiişı'iııe Deııizrlen Bııkış: Kadmlnr Ge­
    miler Otaıııobiller; Diişler ve Eııtriknlar; Gelibolu 1915 (2005); Komplo Teorileri
    (2005); Bu Vataıı Böyle Kurtuldu (2005)
    Yüksek Stratejiden Etki Odaklı Harekata
    GELECEGİ YÖNETMEK

    Erol Mütercimler
    Alfn Yayınlan 1677
    Siyaset-Sosyoloji 75

    Yüksek Stra,.,,iden Elki Odaklı Harekata


    GELECEGİ YÖNETMEK

    Erol Mütercimler

    1·2. Basım: Mart 2006


    ISBN: 975-297-697-2

    Y11yıııcı ve Geııel Ynyııı Yôi1etmeııi M. Faruk Bayrak


    Yayın Koordiııatörii ve EdiUirRana Gürtuna
    Pazarlımıa ve Satış Miidüra Vedat Bayrak
    Kapak Tasnmnı Utku Lomlu
    Arka Knpnk Fotoğrafa: Ömer Akçay

    © 2006, ALFA Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.

    Kirabırı Tiirkçc yayııı hakları Alfa Basım- Yaymı Dağıtım Lld. Şti.'ııe
    aittir. Yayıııeviııden yazılı iziu alınmadmı kısmen ya da tanımneıı nlıııtı
    yapılamaz, lıiçbir şekilde kopya edilemez� çoğaltılamaz ve y,ryımlrınanıaz.

    Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.


    Ticarethane Sokak No: 53 Cağaloğlu 34410 İstanbul, Turkey
    Tel: (2121 5115303 - 513 87 51- 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00
    www.alfakitap.com
    info@alfakitap.com

    Baskı ve Cilt
    Melisa Matbaacılık
    Çiftehavu:ılar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaşa - İsta�ıbul
    Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29
    Sonsuzlııkta olan knrdeşinı Ünal'a
    ve uzaklardaki kardeşim Ünsal'a ...
    I

    ÍÇÍNDEKÍLER I 9

    ÖNGÍRÏ$ . .........................................1

    BIRINCI BOLUM
    SÌHÍRLÍ
    VE ÇEKÍCÍ
    KAVRAM:
    STRATEJÍ
    1.1. KAVRAM VE KURAMOLARAK
    STRATEJÏ
    .37

    . . . .
    . .
    . . .

    1.1.1.TerimOlarakStratei...........................37·
    1.1.2TaktikveStrateji...............................54
    1.1.3. Teknolojinin Evrimi
    ve Strateji ... . . . . . . . . . . . . . . ..
    .66

    1.1.4. Aku Oyunlan'ndan Oyun Teorisi'ne . . . . .


    . .
    .70

    . . .
    . .
    .

    1.1.5. Karar AnaliziveOyun Teorisi ...................75

    1.1.6. Newton'dan Etkilenen Clausewitz:


    Agirhk Merkezi
    .94

    1.2. YÜKSEKSTRATEJÏ YA DA SAVA$ POLÏTÏKASI .104

    .
    . .

    TARTISMA: Devletin Yüksek Stratejisi


    Degigti mi? . .
    .114

    DENEME 1: Bangm Stratejisi


    ya da Bang Stratejisi
    .118

    .
    . .

    DENEME2:SavagveDemokrasi ..................126

    1.2.1.PostmodernSavag .-.........................130

    Okun3a Parçasi: Ordu-Nintendo Birlegimi


    ve
    ÇocuklarÍçinAskeriOyunlar .................137

    1.2.2. Mikro Milliyetçilik-Etnik


    Terär, Mikro Ölçekli
    Savaglar ...........................,.......141

    1.3. KARAR,
    SONUÇ VE HEDEF FAKTÖRLERÍ .
    . . . . .
    . .
    .150

    .
    1.3.1. Stratejinin Alt Bölümleri . . . . .
    . .
    .152

    . .
    . .
    . . .
    . .
    . .
    . .

    1.3.2. Stratejinin Dayandigi Unsurlar . .


    .160

    . .
    . .
    . . .
    . .
    . .
    . .
    mek
    Gdecegi Yunet
    viii

    a.UlusalÇ1karlar............................161 ...........................164

    b.UlusalHedefler .............................166

    c.UlusalSiyaset ............................169

    d.UlusalStrateji ...............................170

    e.UlusalGüç ............................179

    1.4.STRATEJÏKÖNGÖRÜ
    Rastlanti, Tahmin ve Strateji 182
    1.4.1. Sans,Hile, Aldatma, ............................200

    1.4.2.StratejikÖngörü .202

    a. Olasilik (Öngörü)
    Konisi . . .
    .
    . . .
    .
    . . . .
    . . . . .
    . .

    .209

    b. Senaryolarm Özellíkleri
    .
    . . . . . . . . . . . . . . .

    . . .

    .217

    1.4.3. Komplo Teorileri ile Teorisyenleri ve Stratejler


    . .

    .217

    a. Kuramsal Yaklagim ve Problem Çözümleri


    . . .

    .228

    b. Analitik Yaklagim ve Analiz Yäntemleri


    . . . . . .

    IKINCI BOLUM
    TARÍHÍN VE COÖRAFYANIN FARKINDA OLMAK
    .....................253

    2.1.TARÍHVESTRATEJÍÍLÍ$KÌSÍ ..............................253

    2.1.1.BilgiveBilinç ..........................259

    2.1.2.ÇakBoyutluTarih ......'...............265

    2.1.3.TarihTekerrürEder(mi)
    METODOLOJÏSÌ
    .268

    2.2. ASKERÎ TARÏH'ÏN TANIMI VE . . . .

    2.3. ASKERÎ VE UÕRAS


    TARÍH'ÏN NÌTELÏKLERÍ
    ALANLARI 273
    COÖRAFYA VE STRATEJÏ ÍLÏSKÏSÍNDE YORUM:
    2.4.
    TEOPOLÏTÏK dges&g -d- -g
    T-amaggw--g
    %g
    i ië-
    -6- -e- B 279
    .279

    2.4.1, Cografya Savagmak Ïçindir


    . . . . . . . . . .

    . . . .
    . . .
    .

    .286

    2.4.2. Geligmesi ve Unsurlari


    Jeopolitik'in
    . . .
    . .
    . . . . . .

    a.Jeopolitik'inGeligmesi........................289
    b.Jeopolitik'inUnsurlan........................289
    .291

    c. JeopolitikDügûnürleri ve
    Kuramlar ......................291
    . . . . . . . . . . . .

    1.JeopolitikDû iinürleri ....................298

    2.JeopolitikKuramlan... .299

    I. Amiral Mahan ve Deniz Egemenligi Kurami


    .

    .309

    II. Mackinder ve Kara Egemenligi Kurami


    . . . . .
    III. Hava Egemenligi Kurami
    .313

    . . . . . . . . . . . .
    . . . .

    IV. Hayat AlamKuranu


    .....................321

    V. Saul B. Cohen'in Jeostratejikve Jeopolitik


    AlanlarKurarm
    .........................322

    VL Kuramlarm Uygulanmasi ve ÖrnekOlaylar


    .323

    ÖrnekOlay 1: Sezar'dan Etkilenen Napolyon 324


    ÖrnekOlay 2: Almanya ikinciDünya
    Savap'm Kazanabilir miydi?
    .326

    . . . . . . . . .
    . . . .

    ÖrnekOlay 3: Donanmalarm Demokrasiyi


    Tehdit Etmeyiglerinin Nedenleri
    .328

    . . . . . . .
    . . .

    3. ÕZET: Jeopolitikve Topyekùn Savunma


    ..334

    .. ..

    Okuma Parçasi 1: 2L Yüzyil Sözlügüne Göre


    Jeopolitik
    .................................339

    Okuma Parças12: Türklerde Cografi Yapiyi


    Dügman Aleyhine Bir Silah Olarak Kullanma
    Sanat1(Ï.Ö.201-Ï.S.1922) ....................342

    2.5. JEOSTRATEJi
    ....................................350

    2.5.1. Jeostratejinin
    Tammi ve Kapsami
    .350

    . . . . . . . . .
    . . . .

    2.5.2. Gelecegin Jeostratejisinin Unsurlan


    .359

    . . . . . . . . . . .

    a.TemelPrensipler..........................359
    b. Harplerin Sebepleri
    .362

    . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
    . . .

    c.Muhtemel.Rakipler........................362
    d.GenelSartlar
    .............................364

    2.5.3. Sonuçlar ve Ornek Olaylar


    .366

    . . . . . . . . . . . . . . . . . .

    2.6.ASKERÎSTRATEJÏ...............................372
    2.6.1. Askerî Strateji ve Doktrin
    .372

    . . . . . . . . .
    . . . .
    . . . . . .

    a. Askerî Stratejinin Prensipleri


    .372

    . . . . . . . . .
    . . . .
    . .
    . . .
    .

    b. Askerî Stratejinin Konulan


    .373

    . . . . . . . .
    .
    . . . . . . .
    . . . . .

    c. Askerî Strateji ve Askerî Doktrin


    .373

    . . . . .
    . . . . .
    . . . . . .

    2,6.2.StratejiTeorisi
    ..............................374

    2.7. ULUSAL STRATEJÍNÏN YAPISI VE

    FORMÜLEEDÏLÍSÏ..............................379
    2.7.1. Ulusal Ç1karKavrammdan Ulusal Stratejiye
    Geçig
    ...........-..........................379

    2.7.2. Ulusal Stratejinin Mimari Yapm


    .383

    . . .
    . .
    . . . . . . . . .
    GelecegiYönetmek

    a. Ulusal Ílgive Menfaatler (Ç1karlar)


    .383

    . . ... . . . .

    b. Ulusal Stratejik Degerlendirme


    .383

    . . . . . . . . . . . .

    c.UlusalStratejikKonsept.....................386
    d.UlusalHedefler
    ...........................388

    e. Ulusal Politikalar ve Taahhü tler


    .390

    . . . . . . . . . . .

    ,.
    ÜÇÜN CÜBÖLÜM
    STRATEJÍ
    MATEMATÌK AKIL ÍSÌDÍR

    3.1. DEVLETLERÏN DISPOLÍTÍKA STRATEJÌLERÏ


    .405

    . . . . . .

    3.1.1.Tarafsizhk
    .................................406

    3.1.2. Ïzolasyonizm(Yalmzcihk)
    .409

    . . . . . . . . . . . .
    . . . . . . .

    3.1.3.Baglantisizhk...............................412
    3.1.4.ÌttifakOlugturma
    ...........................413

    OKUMA PARÇASI 1: Türk Kurtulug Savagi'nda


    Anadolu Hükümeti ile Sovyetler Iligkisinde
    Karadeniz
    ...............................-....415

    OKUMA PARÇASI 2: Uluslararasi Ïligkilerde


    Deniz Gûcünü ve Deniz Teknolo'isini Kullanarak
    Uluslararasi Strateji Belirleme Gücü
    .°. .435

    . . . . . . . . . .

    3.2. BAÓIMSIZLIK ANLAYISINDAN KARSILIKLI


    BAGIMLILIGA 451
    3.2.1. AskerîBaglantilar
    ...........................456

    3.2.2.BagtmsizD4Politika
    .........................457

    ORNEK OLAY: Ikiden ÇokDevletin Strateji Savagma


    Sahne Yapilarak Parçalatilan Yugoslavya
    .459

    . . . . . . .
    .
    . . .

    OKUMA PARÇASI 3: Kosova'daki Kriz, Amerika'nm


    Yugoslavya'daki Amaç1ari ve Etkileri
    .470

    . . . . . . . . . . . . . .

    DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
    STRATEJÍK HAMLELER, STRATEJÏK SORUNLAR ÍLE
    ETKÍODAKLI HAREKÂT
    4.1.BÏLGÏ VEBÍLGÏNÍNYÖNETÏMÏ
    ...................479

    4.1.1. Makine ÇagmdanDijital Dünyaya Degigim


    .479

    . . . .

    4.1.2. Kavramlar: Veri, Enformasyon, Bilgi


    .487

    . . . . . . . . . .

    ..rpi
    BilgiÇegitleri
    .............................492

    a.
    b. Kullamlma Biçimine Göre Bilgi Türleri . .
    . . . . .
    .495

    4.1.3. Bilgi Yönetimi Nedir? Ne Degildir? . . . . .


    . . . . . .
    .496

    a. Operasyonel ve Stratejik Bilgi Yönetimi


    .498

    . . . .
    . .

    b. Bilgi-Enformasyon ve Entelektüel Sermaye


    Ïligkisi.............
    .....................503

    4.2. BILGI TOPLUMUNUN YOGUNL A$MASI:


    e-DEVLET, e-EKONOMI, e-TICARET
    .506

    . . . . .
    . . . . . . . .

    4.2.1. ARPA TARZI: Yüksek Riskli, Yüksek Kazançh .506

    4.2.2. e-devlet: Dünyada Neler Oluyor?


    .513

    .
    . . .
    . . . . . . . .

    a. e-devletin Temel Ünsurlan:


    .515

    , . . .
    . . . . . .
    . . . . .

    b.DevlettenVatandaga .....................516

    c.DevletAnaKapisi(Portal).................517
    d. e-devlet Bir Gereksinmedir
    .520

    . . . . . . . . . . .
    . . .
    .

    e.DevlettenDevlete........................520
    f.BilgiGüvenligi .....:....................521

    g.SayisalKimlikKarti......................522
    h. Sonuç: e-devlet'ten m-devlet'e geçig . . .
    . . .
    .·
    .523

    4.2.3 Bilgi Toplumunun Yogunlagmasi: e-ekonomi ve


    e-ticaret ..................................526

    a. e-ticaretin Yarattigi Degigimler


    .529

    . . .
    . . . . . . .
    . .

    b. Elektronik Or tam ve Güvenlik . . . .


    . . . . . . . .
    .530

    c. Elektronik Ticaretin ve e-ekonominin


    Olanaklanile Yararlan
    ...................531

    4.3. STRATEJIKBILGI SAVASLARI VE YONTEMLERI


    .536

    . .

    4.3.1. Bilgi Savaglarma Hazirhk . . .


    . . . . . .
    . . . . . . . . . .
    .536

    4.3.2. Yeni Bir Savag Türü: Bilgi Savagi ve Yöntemleri


    .539

    4.3.3. Bilgi Harbi ve Bilgi Harekâti Kavramlan . . . . . . .


    .541

    4.3.4. Bilgi Harbinin Bölümleri


    .543

    . . .
    . . . . . . .
    . . . . . . .
    . . .

    a. Komuta Kontrol Harbi (C2)


    .544

    . . . . . .
    . . . .
    . . . . . .

    b.ÏstihbaratTemelliHarp ....................545

    c.ElektronikHarp ...........................546

    d.PsikolojikHarp ..........................546

    e.BilgisayarKorsanHarbi....................546
    xii GelecegiYönetmek

    f.EkonomikBilgiHarbi......................546
    g.SiberHarp...............................547
    .547

    4.3.5. Bilgi Harbinin Araçlan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

    .552

    4.3.6. Bilgi Savapmin Yöntemleri . . . . . . . . . . . . . . . . .


    .

    L Warden Modeli...........................552
    ......................554

    2.SayisalBilgiHarekâtt .555

    a. Sayisal Bilgi Harbinin Amaçlari


    .
    . . . . . . . .
    .

    .556

    b. Sayisal Bilgi Harbinin Safhalan . . . . . . . . . .

    .558

    c. Sayisal Bilgi Harbinin Seviyeleri


    . . . . . . . . . .

    .559

    d. Sayisal Bilgi Harbinden Korunmak . . . . . . .

    .560

    4.3.7. Bir Tehdit: Elektromanyetik Sizmti


    -.

    .:

    . . . . . . . .

    Okuma Parçasi: Yerlegim Bölgelerinde


    .................................568

    Muharebe... -

    4.4. LÍDERLÏK VE CÜÇ KULLANIMI: YÖNETÏM


    574
    ""

    "TR .574

    4.4.1. Probemli Kavram: Karizma . . . . . . . . . . . . . . . . . .

    .581

    4.4.2. Degigen Dûnyada Liderlik . . . . . . . . . . . . . . . . . .

    ............................583

    4.4.3.StratejikLiderlik
    OKUMA PARÇASI:Onana Lider Tipine Örnek
    .598

    ÍLE VíZYON-MÏSYON ÏLÍ$KÌSÏ


    .606

    .
    4.5. STRATEJÏ . . . . . . . . .

    .606

    4.5.1. Baganmn Paylagilan Görüntüsü: Vizyon ... . . . . .

    4.5.2. Vizyon ve Misyon Íligkisi


    .609

    . . . . . . . . . . . . . . . . . .
    .

    ............................621

    4.5.3. Stratejik Mimari


    Okuma Parçasi: "Diplomasi"... Strateji Disiplini
    Içinde Yer Alan Kavramlann Büyük Kismuu Içeren ...........................629

    Bir Kompozisyon
    4.6. RÌSK VERíSKYÖNETÍMÍ
    ........................633

    .633

    4.6.1. Olasihk ve SansOyunlan . . ... . . . . . . . . . . . . . . .

    4.6.2. Riskin Ekonomi Alam Digmdaki Tamrm ve


    Niteligi....................................641
    .647

    4.6.3. Risk Analizi ve Risk Yönetimi . . . . . . . . . . . . . . . .

    .657

    4.7. KRIZYONETIMIVE KARAR ALMA YONTEMLERI .

    .657

    4.7.1. Rastlanti ve Kaostan Kelebek Etkisine . . . . . . . .

    .664

    4.7.2. Kriz, Nedenler ve Tepkiler . . . . . . . . . . . . . . . . .


    .

    I
    I¢ndehuer xiii

    a. Çatigmay1 Onleme ve Kriz Yöntemi .669

    . .
    . . . . . .

    b. Kriz SartlanadaKullatulacak Karar Alma


    Yöntemleri ..............................673

    1. Stratejik Dügünme Yöntemi . . . . . . . . . . . . .


    .674

    2.BeyinFirtmas1Yöntemi..................675
    3.DELPHIYöntemi.......................676
    Yöntemi 4. Karar Konferansi . . .
    . . . . . . . . . .
    .
    .677

    OKUMA PARÇASI: Krizin Sundugu


    Firsatlar ...............................678

    4.8. BÍTÌRÍS
    YA DA YENÍBÏR YÜKSEK
    STRATEJÏDEN "ETKÌ
    BASLANGIÇ:
    ODAKLI HAREKÂTA" . . . . .
    .
    .682

    KAYNAKÇA ......................................731

    D ............................................749

    I
    I.

    ON GIRI

    Ïnsanoglukendini bildiginden itibaren "Gelecekte beni neler


    bekliyor?" ya da çok sonralan "Ne olacak bu memleketin hali?",
    sorularnu sormuytur. Eu sorulara
    yamt bulup bulamayacagmu-
    zi tahmin etmek hiç de zor degil. Bugün kendime ve
    çevreme
    bakarak böyle oldugunu varsayiyorum.
    Ìnsanlarbirlikte yaçamaya, cemaat, köy, kasaba kurmaya
    bagladiktan sonra da 'gans,
    kader, hile ve kuman' kegfetmeleri
    uzun sürmemigtir herhalde.
    Falc11arm ne zaman ortaya çiktiklanni, insanlarin
    gelecekten
    haber alma istek ve yöntemlerini
    ne zaman keyfedip geligtirme-
    ye bagladiklarim konu alan çok kitap yazilmig olmasma karym
    yine de bizleri nasil bir gelecegin bekledigini tam olarak bilemi-
    yoruz.
    Bacon (1561-1626) ünlü Denemeler'inde (çev:Akgit Gäktürk,
    1982, s.135) göyle
    yaziyor: "Amacun, Tann'mn gönüllere dogan
    sesinden, Pagan tapmaklanndaki bilicilerden, dogal
    olaylara
    bakarak gelecegin kestirilmesinden säz etmek degil. Daha
    çok,
    gelecegin karnmdaki gizli geylerin önceden bilinmesi üzerine
    I

    Gefecegi Yönetmek
    .
    2

    durmaktir. Cadi kadm,


    ·üstünde

    bizlere enlatilagelmigörnekler
    29,19): Tanri sen de aglun
    Saul'e göyle der (Kutsal Kitap I.Samuel
    kargilaganz (Ïl-
    da yammdaolacaksmiz. Homeros'ta da pu dizelerle
    yada XX, 307): Aeneas'm soyu bütün krydara hükmedecek, /Çocukla-
    ile onlann forunlan.
    rmm çocuktart
    Roma imparatorlugu'nun önceden haber verilmesi sanki bu."
    insanoglu antik
    Bacon'm da Denemelefinde görüldügü gibi,
    çagdan itibaren hep gelecegi bilmek arzusuyla yamp tutuçmug-
    insanm gelecegini bil-
    tur.. 21.yüzyilda da bildigim(iz) tek yey,
    gelecek bilinebilir mi?
    mek arzusunun devam ettigidir. Peki,
    Akil kegfedilip matematikle birleptirilebiledegi fark edildik-
    görmenin' ve
    "gelecegi
    yönetmenin' olanakh
    'gelecegi

    ten sonra
    oldugu da ortaya çikmigtir.
    çaglardan iti-
    Seküler ve laik aklm egemen olmaya bagladigi
    kazamlmayacagi yildiz
    baren artik savaglarda zafer kazamhp
    uzmanlarlyla' tartigila-
    'strateji

    falc11anyla degil, karargâhlarda


    edilmeye bay-
    rak, onlara dampilarak bulunmaya hatta tahmin
    "Savag
    lannugtir. Íçte bu nedenle ünlü strateji ustasi Sun Tzu,
    karargâhta kazamhr," demigtir, günümüzden 2500 yd önce.
    Bir stratej ile falci arasmdaki fark nedir?
    Falci, "Yarm yagmur yagacak;" stratej ise, "Yarm yagmur
    diyebi-
    yagabilir," diyen kigidir. Stratej, "Geldiklerigibigiderler,"
    1en kipidir. Falclya göre yagmur yüzde 100 yagacaktir, oysa me-
    Yûzde kirk ne de-
    teoroloji uzmanma göre yüzde 60 yagabilir.
    etme" uyansi-
    mektir? "Sen, yine de gemsiyeni yanmdan eksik
    dir, Stratej yapan' kipidir.
    'uyanyi

    stratejik plan-
    Stratejik õngörú, jeopolitik,jeostrateji,risk, kriz,
    I

    Iama, taktík, oyun teorisi, vizyon, misyon gibi daha


    bir dizi kavra-
    artik çok sikça duymaktayiz. Bu kav-
    mi gunlük hayatmuzda bile
    ramlar strateji disiplini içinde yer almaktadir. Tüm bunlann çözü-
    dügünce'
    'stratejik

    dugünme' ile olanaklidir. Bazen


    'stratejik

    mü
    ifadesini kullananlara rastlamaktayiz ki, bu tamamen yanligttr.
    Görüldüµ gibi strateji bir senaryodur, reçetenin kendisi de-
    tek bir senaryo degil,
    yazma yöntemidir. Ancak asla
    g, bir reçetedegerlendirildigi
    olasihklann birden çok sayida senaryomm yaze
    hp, arasmdan aklm' emrettigi birinin seçilmesidir.
    'matematik
    Ön Girip 3

    Strateji degigtirilebilir mi? Gayet tabii. Zaten bu kitap 'dü-

    günme yöntemini' ve bu yöntemin sayesinde strateji olugturma-


    nm ya da mevcut stratejiyi degigtirmenin mümkün oldugunu
    anlatiyor,
    I

    Yil 1492, aylardan Agustos, ilk Cuma günü Saltes Lima-


    m'nda Cristoforo Colombo admda bir çilgm bahriyeli (zatençil-
    gm olmasa bahriyeli olur muydu!) üç gemiyle ufka yelken açti-
    gmdaAmerika anakarasmm kegfedilecegini kendisi dahil kim
    biliyordu? Zaten bu nedenle, haksizhk yapilarak yeni kegfedilen
    bu anakaraya onun degil, sonradan ayak basan ve farkh bir ye-
    re geldigini anlayan Amerigo Vespuci'nin adi verilmigtir. Son-
    radan neden düzeltilmedigi de ayri bir sorudur.
    Colombo vizyonunu gerçeklegtirmek uşuna tam sekiz yil
    randevu almak için beklemigti ÏspanyaKraliçesi Ìsabella'nmsa-
    raymda. Onda egemen olan matematik akildi, cografya ve hari-
    tacilik bilimiydi. Sonunda sponsorunu da vizyonuna ortak et-
    meyi baçardi. Bu görügme sürecine
    "açiklama

    stratejisi" dedik,
    yüzyillar sonra.
    Yine Bacon Denemeler'inde göyle yaziyor: "Tragedya ustasi
    Seneca da qu.dizelerle Amerika'nm bulunacagmi önceden bil-
    dirir:
    '...

    Yüzyrllarca sonra
    Bir zaman gelecek,Okyanus
    Dünyays kupatan-baglan gevyetecek,
    Kocaman bir kara görünecek .

    Typhis yeni dünyalar çakaracak.ortaya,


    Karalarm son ucu Thule olmayacakartik.'"
    Typhis, Argo gemisinin dümencisi, deniz serüvencilerinin
    simgesiydi. Thule ise Kuzey Avrupa'da bir adaydi. Kimilerine
    göre izlanda,kimilerine göre de Shetland adalarmdan biriydi.
    Bacon diyor ki: "Ozellikle, yildizc11armdüç yorumlariyla ge-
    lecekle ilgili sözlerini ararsamz buna benzer çok örnekler bulur-
    sunuz. Bana kahrsa bunlan änemsememek, kigm ocak baymda
    4 GelecegiYönetmek

    anlatilacak geyler olarak görmek. gerekir. Önemsememek der-


    ken inanmamah demek istiyorum..." Amerika anakarasmm keg-
    fini açiklayabilmek için falci falci dolagmamiza gerek yok. Aklm
    emrettigi dogru soruyu sormak yeterli. Colombo ne yapmigti?
    O güne kadar tüm Avrupali denizciler hep kiyiya paralel seyre-
    derken o, kiy1ya dikey hareket etmigti. Î teAmerika anakarasi-
    nm kegfinin sirri buydu. "Burnunun dikine giden bir adamm"
    kararhhgi, Avrupall'nm Amerikah'yi yaratmasma yol açti.
    Günümilzde evlilik psikologlari (boyanmada olabilir) so-
    run yaçayan çiftlere, Colombo'nun yönteminden hareketle,
    ahykanhklarmdan farkh davramplar göstermelerini önermek-
    gitmek' denmektedir. Örnegin;çift-
    'dikey
    tedir. Bunun adma
    lerin heyecam kalmadigi dügünülerek, onlara hafta sonlarmi
    yamaç paragütü yaparak geçirmek ya da dogada çadir kurmak
    veya denizin derinliklerine dalmak gibi hiç yapmadiklari ve
    belki de hayatlari boyu uzak duracaklari eylemleri yapmalari
    I
    önerilmektedir.
    Görüyor musunuz, Colombo'nun vizyonunu gerçeklegtir-
    mek için uyguladigi yäntem günümüze ne denli yansumptir!

    Yüzyillar önce dünya yuvarlak diyenler ölüme mahkum edi-


    liyor, atege atihyordu. Çünküdünyaya düz diyenler, dine, siya-
    sete, sosyal yayama, ekonomiye egemen olanlardi. Ama bu ege-
    menlik, zorbalik, dünyamn yuvarlak oldugu, hangi yöne
    gidilirse gidilsin yine baglangiç noktasma gelinecegi gerçegini
    degigtiremiyordu. Conrafi kegifler, kürenin varhšml keyfeden-
    lerce gerçekleptirildi.
    Bu kegifler dünya ekonomik ve siyasi haritasi ile sistemlerin
    degigmesini, yenilerinin yaratilmasmi sagladi. Gemilerle tagman
    zenginlikler burjuva suufmi, devrimleri, ulus-devleti yaratti.
    Ticaret teknolojiyi, teknoloji ideolojiyi yaratrugtL Sonra si-
    mflar ve smif savaglan ortaya çikti. 'Üretimbiçimi ve üretim
    araçlarma egemen olmak temel belirleyicidir' analizleri yapildi.
    Ama.dünyanm yuvarlak oldugu gerçegi hiç degigmedi. Dünya-
    ya düz diyenier kaybetmigti.

    I
    I

    Gerçekten kaybettiler mi? 21. yüzyilda her gey ters dänmüg


    olmasm?
    Hindistan'da teghis konuyor, ABD'de reçete yaziliyor, Tür-
    kiye'de ameliyat yapihyor, ama herkes te hisin ABD'de kondu-
    gunu samyor!.. IMF'de reçete yazihyor, Japonya'danpara yola
    çikarihyor, Türkiye'de ATM'den çekiliyor!
    Sizce dünya yuvarlak mi? Düz mü7
    Bence artik dünya düz!..

    Yirmi birinci yüzyilm çok farkh bir yüzyil olacagi ifade edil-
    di. Çokkültürlülük, Pasifik yüzyih, tipki 17. yüzyil gibi kadm
    yüzyih olacagi, küresellegme, äzelleytirme, bilgi toplumu ve bil-
    ginin yönetimi, ulus-devletlerin yikilacagi tezlerinin ortaya atil-
    masi gibi pelt çok kavramm konuqulmaya baglanmasi 'Berlin
    duvarmm yikihq1' sonrasidir. Dünya Sojuk Savaµn sona ermesi-
    ne hazirhksiz mi yakalanm14ti yoksa ABD mi çok hazirhkhydi,
    -zaman içinde ögrenecektik. Ama Türkiye'nin ne olan bitenden
    ne de olacaklardan haberi oldugunu, olamayacagmi anlamamiz
    da kisa sürdü. Biz gerçekten paykmdik.
    Ne olacagmi bilmek, anlamak için falcilara gereksinim vardi;
    bizde onlar da yoktu! Yoksa igi gelecegi tahmin etmek, gelecegi
    görmek-ve gelecegi yönetmek olan ayri bir alanm uzman kipile-
    ri vardi da, bizim bunlarm varhšmdan ru haberimiz yoktu?
    Evet dogrusu buydu.
    Adma strateji denilen bir
    'matematik
    akil' alam vardi; bura-
    larda adma denilen kipiler
    'stratej' 'stratejik

    öngörülerde' bulu-
    nuyor, sonra bunlar, adma denilen kompozisyonlar
    'senaryo'

    halinde yaziliyor ve 'karar


    vericilerin' önlerine konuyordu. On-
    lar da kendilerine sunulan bu seçenekli senaryolardan uygun
    oldugunu degerlendirdiklerini igletmelerde, organizasyonlarda
    ve devlette hayata geçiriyorlardi. Bunlari yapanlara
    'süper

    güç'
    deniyordu. Iqte bizim dügünen insanlanmiz kuram ve kavram
    olarak bunlardan haberdardi ama kurum olarak yaratilmasi ko-
    nusunu hiç konuyamiyorlardi. Çünkü 'Soguk Sava ' dönemi
    buna vermiyordu. Bu tür merkezler yalmzca Genelkur-
    .izin
    6 GelecegiYönetmek

    may'da vardi. Ya da yalmzca orada olmasi gerektigine inandi-


    nlmi. tik.
    'Duvar' yikumca, arkasmda olanlar meydana çikti. 'Stratejik
    dügünmenin' biz de farkma vardik.
    Strateji, kavram olarak bugünkü anlammda kullamlmamak-
    la birlikte 2500 yll äncesine dayanan bir olgudur. Bunu Sun
    Tzu'dan yüzlerce yil sonra kuramlagttran Napolyon Bonapar-
    té'dir. Buradan da anlagilacagi gibi bu daha çok ve kabullenil-
    .
    mig haliyle askerî bir terimdi. Terimdi diyorum çünkü, Íkinci
    Dünya Savag öncesi Alman jeopolitisyenlerin yaydmaciligi ko-
    laylaytiran (kimisibuna megrulagtiran diyor) çikipiyla birlikte
    kavramm kurumsallagmasi da bagladi. ABD'nin unlüaragtirma
    kurumu RAND Corporation'm kurulugu ve iglev kazanmastyla
    birlikte de 'strateji'
    iç politikadan uluslararast iligkilere ve eko-
    nomiye kadar her alanda kullamlan bir terim ve art arda yarati-
    lan kuramlar haline geldi.
    Türkiye'deki dügünürlerin bu kavramla tanigmasi ne yazik
    ki geç olmugtur. Hele 'Soguk Savag döneminde' NATO'nun izin
    verdigi smirlar içinde kalmmigtir. Gerçi1980 sonrasi yazilan ba-
    zi Türkçe iktisat ve igletme ders kitaplarmda terim l<ullamlmig-
    tir. Ama asil yogun farkma vang, yaygm kullanim 1990 sonrasi-
    dir. Genelkurmay kendi bünyesinde dedigimiz
    "think-tank"

    "aragtirma
    merkezlerine" yine NATO standartlarmda sahipken,
    igletmelerde ve organizasyonlarda bu adunlarm atihqi da
    1990'larm sonundadir. Kurulug çabalarma tamk olduklarimm
    bazilarmm durumunu örnek olmasi nedeniyle anlatacagim. Bi-
    risi hariç, okuyacagmiz örnekler, baçansizhkla sonuçlanm1 gi-
    rigimlerdir.

    Bu konuya ilgi duymam samrim 1982 yih Subatsonuydu.


    Simdiyerinde yeller esen Beylerbeyi köprü ayagmm altmda ög-
    renim yayamim sürdüren Deniz Astsubay Hazirlama Oku-
    lu'nda fizik ögretmenligi yapiyordum. Bir gün sehpamn üzerin-
    de Suat Ïlhanimzall Harp Akademileri için yazilmi.
    "jeopolitik"

    ders notlari gördüm, okumaya çabaladim; ilgimi çekmigti. On-


    Ön Girip 7

    dan sonra Mert Bayat, Erdogan Dümen gibi pimdi hiçbirisi ha-
    yatta olmayan (igiklariçinde uyusunlar) bazi asker yazarlarm
    ders notlarmi okumaya bagladim. En sikça duydugum kavram
    da "Türkiye'nin jeopolitikönemi"ydi! Daha sonra Deniz Harp
    Okulu'nda fizik ögretim üyesi olarak görev yaparken, bu igin
    ustasi olan Cengiz Okman'la birlikte oldum. Onun ders notlan,
    sohbetleri benim için gerçek haritasi'ydi.
    'yol

    Bu arada daha 1980 yihnda, fizik mi deniz tarihi mi yol ayri-


    mmda deniz tarihini seçmigtim bile! Kisa bir süre sonra Amiral
    Mahan ve onu ünlü kilan deniz egemenligi kuramr, bagka bir gey
    bilmedigimden olacak, benim için yatip kalktigim tek strateji
    kurarm oldu. Aklim ve bilgim yettigce Türk Deniz Tarihinin
    yorumlarim bunu koordinat noktasi alarak açiklamaya çahyi-
    yordum. Sun Tzu ve Clausewitzile tam mam 1982 yilidir, görül-
    dügü gibi her iki dügünürün de oldukça geç bir tarihte farkma
    vardun.
    Bir süre sonra uluslararasi iligkiler bölümünde yüksek lisan-
    sa bagladim. Tez konum 'Türkiye-Türk Cumhuriyetieri Îligkiler
    Modeli"ydi. Bu çahyma Milliyet Gazetesi'nin 1992 yih sosyal bi-
    limler aragtirma ödülünû kazandi (birinciliködulünü kazanan-
    lar iki genç aragttrmaclydt ve haklarlydi). Sovyetler Birligi daş-
    hp Türk Cumhuriyetleri bagimsizhklarru ilan edince, biz yine
    fenersiz yakalanmigizdir (Hasan Pulur, Milliyet, 5.8.1993). Çün-
    kü oralar hakkmda hemen hiçbir yey bilmiyorduk. Ne ciddi bir
    aragtirma vardi, ne de gözleme dayanan bir inceleme. Onun için
    önce el yordamiyla bir geyler yapmaya çahytik, sonra da yava§
    yavag igi ciddiye alan çahgmalar bagladi. ÏçteAydm Dogan'm
    verdigi bu ödüller, bu çahymalari gün yüzüne çikaran ilk plat-
    form olmasi açasmdan paha biçilemez degerdedir. Bu çahyma-
    da, çogumuzun hazir elbise gibi, Orta Asya Türk Cumhuriyet-
    1erine giydirmeye çahytiklar: 'Türkiye Cumhuriyeti Modelini'
    gerçekçi bulmad1şmi savunmugtum. O tarihte ortahk toz du-
    mandi ve herkes, üstelik cumhurbagkanlarimiz bile gunu söylü-
    yordu: "Türkiye, Türki cumhuriyetlere model olacakttr." Ben de di-
    yordum ki, "Bunlarm tanimi 'Türki' olamaz 'Türk kökenli cum-
    8 Geleceg"i
    Yönetmek

    huriyetler' denmesi gerekir." Y111ardirbu âm.bekleyenler çok


    kizdilar. Ïkincisi,bir slogana kargi çikmigtun. Diyorlardi ki: "Ad-
    riyatik'ten ÇinSeddi'ne kadar Türk diinyast" Ben de diyordum ki:
    .

    "Bu yanhytir. Çünkü, siz cumhurbagkam düzeyinde bunu söy-


    1erseniz, Yeltsin de, 'Bunlar Pantürkist'tir, o halde Panslavizm
    megru hale gelmigtit,' der ve Türk cumhuriyetlerini bogar."
    ÖzellikleCIA'den bütçe ahp yayimlanan "Yeni Forum Dergi-
    si"nden Aydm Yalçm, çok agir bir eleytiri
    yazisi yazdi. Tez da-
    mymanim Toktamig Ateg Hoca ayni üslupla kargihk verdi. Bana
    göre, Türkiye iç dinamik sorunlarim çözmeden bu ülkelere mo-
    del gösterilemezdi. (Soguk Savag yillarmda ABD, Türkiye ve
    Avrupa'da adi
    'forum'
    olan dergiler çikarttirmigtir. Çoksonra-
    lan bunun bir
    "stratejinin"

    parçasi oldugunu anlayabildim.)


    Neydi ortaya koydugum, Türkiye'nin iç dinamik sorunlari?
    "Degigtirilmesine sürekli çaba gösterilen Anayasa, iglevi
    sürekli elegtirilen YÖK, tiim hûkümellerin yakmdigi agir ip-
    leyen bürokrasi ve insan haklari tartigmalan ile bir türlü ku-
    rulamayan sosyal devlet..."
    Aynca, "...Tarihsel geligim sürecinde izledigimiz gibi, bu
    cografyadaki topluluklar, Tûrkçü, Turanc1, Ìslamcipaydasi al-
    tmda hiçbir zaman toplanamamigtir. Sosyalist bir sistemde
    egitimlögretim görmüg topluluklarm, 21. yüzyllm epigindeki
    dûnyada 19. ve 20. yüzyillarda gerçeklegtirilemeyen siyasi bir-
    liklerde bir araya gelmelerine çaligmak pek de akilci bir yol
    degildir... Türkiye, Turk Cumhuriyetlerine karyl stratejisini
    yanlig belirlemig olmakla beraber, onlar Türkiye ile iligkile-
    rinde stratejilerini dogru belirlemig, bagtan beri Türk birli-
    ginden söz açmamiglardir." Bu söylediklerime çok kizdilar.
    Ama neden? Hiç anlamadim!..
    Strateji disipliniyle iligkim yogunlaymigti ama bunlar daha
    çok kapah devre çahymalardt Doktora çahymasi bagladigmda
    dogal olarak daha da yogunlaymaya bagladi. Ama asil akade-
    mik anlamda "strateji
    merkezlerine" yönelmem, o dönemdeki
    Deniz-Kuvvetleri Komutam Oramiral Vural Bayazit'm ilmesiy-
    le olmuytur.
    Ön Girig 9

    Bu destegin önemli oldugunu dügünüyorum ve bagkalarma


    da örnek olacagi inanclyla, sizlerle paylaymak istiyorum.
    Ugur Mumcu öldürüldügünde Ankara'da Basm Yaym Sube
    Müdürlügünde görevliydim. Cenazeye gitmigtim, o gün de
    Kuvvet Komutam beni aratmig, dogal olarak bulamamiglar. Sa-
    atler sonra geldigimde, hemen herkeste büyük bir telay, komu-
    tamn saatler önce beni arattigmi söylediler. Bu, askerlikte önem-
    li bir olaydi. Ara kademelerde, telaym, korkunun yarattigi bir
    huzursuzluk vardi ve bunu bana da yansitiyorlardi. Yeri
    gelmigken vurgulamadan geçemeyecegimi Hiyerargik yänetim
    anlayigmm egemen oldugu mimari yapiya sahip igletmelerin,
    kurumlarm baçansizhšmm en temel etkeni inisiyatif ve sorum-
    luluk almaktan korkan bu davramp ahykanhšmm yerleymigolu-
    udur.
    Vural Bayazit komutamn makamma çiktim, o zaman (daha
    sonra kuvvet komutam olacak) Salim Derviçoglu da kurmay
    bagkamydi. Önceonun yamna ugradun, saatlerdir nerede oldu-
    gumusordu ve cenaze törenini anlattim, üzüntüsü samimiydi.
    Bana bir memorandum gösterdi.
    Komutanm odasma girdim. O da nerede oldugumu sordu;
    kendilerine Ugur Mumcu'nun cenaze töreninde oldugumu, ay-
    rmtilari anlattim. Bana Mumcu'ya olan saygi, sevgi ve ilgilerini
    anlatti; gözleri bugulandi (kuvvetkomutanlan da aglarmig me-
    ger!).
    Sonra tek bir soru sordu: "Senin hayat planm nedir?"
    Afalladun. Hiç beldemedigim bir soruydu. Karpsma otur-
    mami, çünkü uzun konuyacagimizi söyledi. Askerlik yapaular,
    bu konuyma ammn ne denli sikmtih ve zor olabilecegini tahmin
    edebilirler.
    O gün, o odada içtigim ihlamurun içimi isitan sicakligmi bu-
    gün bile hissederim.
    Komutana plammi anlattim; istifa hazirhšmdaydim, ayrihp
    Avustralya'ya.gidecektim.
    Vural Bayazit Amiral bana gunlan söyledi: "Ben derim ki, ay-
    ruma. Hiç kupkusuz motivasyonunu tüketecekpekçok olayla karplay-
    tm. Tüm meslek yayanhmboyunca ben de aym peyleri yagadun. Sis-
    10 GelecegiYönetmek

    tem böyle..Subay mahfillerinde konupmayla devrimyaprimlyor,ayri-


    lip gittip'nde bana anfattigan sorunlar nasal çözülecek? Yineliyorum;
    ben diyorum ki ayrilma... Bahnyeden ayrlisan bile bu ülkeden ayrilma.
    Tamam, orduda çok hrrpalanmry olabilirsin ama ülkeye borcun oldu-
    gunuda unutma. Bak fiziktahsil ettin, sosyal bilimlerde yüksek lisan-
    sm: bitirdin, doktoraya da baçIamapsm. Tüm bunlarr yaparken Deniz
    Kuvvetleri sana engel oldu mu? Bugüne kadar alt:-yedi de kitabtn
    ya-
    yinlandt, gazetelerdede yazilarmçakryor.Bazzufak tefektepkilerin dr-
    ymda kimsesana bir pey yapt: nn?"
    Agagida anlatacagim bazi olaylar digmda, gerçekten de De-
    niz Kuvvetleri engel degil, özellikle üst kademeler destek ol-
    muçtu. Her sistemde oldugu gibi ara kademelerdeki bazi yäne-
    ticilerin olumsuz tav1rlanylakargilagmigtun(bunu da dogal gä-
    rüyorum; vizyon eksikligi, disiplinsizlik suçlamasi, korku
    ve
    korkakhk, laskançhk gibi pek çok öge söz konusu olabilir). Ko-
    mutana bunlan anlattim. Komutan bundan sonra bana,
    yayami-
    mm akigmi degigtirecek bir öneride bulundu.
    Yalmz bunu anlatmadan änce, yukanda säzünü ettigim
    me-
    morandumun öyküsünû anlatmahyun. Çünkübu kitabm dör-
    düncü bölümünde okuyacagmiz liderlik ve yöneticilik kismm-
    da, rehber olacak, önemli, yaganmig bir örnek olay oldugunu
    dügünüyorum.
    Kibris Bang Harekâti'mn tüm aki 1m anlattigim bir kitabim
    yayimlanmigti (1990Haziranmda). Bu kitabm bir özelligi vardi.
    Savaga katilmig olan hemen tüm komutanlarla konugmug, savag
    jurnallerinigörmügtüm ve Kocatepe gemimizin batirihquu da
    neredeyse saniye saniye yazmigtun. O güne kadar yaymlanan
    ekaiksiz degil ama dogru çahymalardan birisiydi. Kemal Kaya-
    can komutan henüz hayattaydi. (Sonra Devsol militanlarmm ip-
    le'digi ifade edilen bir cinayete kurban oldu. Igiklar
    içinde yatsm)
    Bana da bir evlat muamelesi yaplyordu. Tûm Kocatepeargivini de
    (Mehmet Ali Birand'm yazih sorularma verdigi yazih yamtlar ve
    savunuculugunu Yekta Güngör Özden'inyaptigi mahkeme tu-
    tanaklari dahil olmak üzere) gahsima vermigti. Bu kitap yayinla-
    Temmuz 1974 tarihinde komodor' olan ÏrfanTmaz Do-
    '20
    ninca,
    nanma Komutamydi ve kitabm yaymlanmasmdan çok rahatsiz
    Ön Girig 11
    I

    oldugunu duymugtum..Hatta anmda beni mahkemeye vermeyi


    dügünmüç fakat bunu paylagtig1Kemal Kayacan amiral onu en-
    gellemig. Dogrusu bu olmayabilir ama bana anlatilan buydu.
    Kisa bir süre sonra Irfan Tmaz kuvvet komutam oldu. Ben de
    Harp Okulunda ögretim üyesiydim. Yine o tarihlerde Ïngilizle-
    rin gasp ettigi "Sultan Osmangemisi" olaylyla ilgili olarak bir
    aragtirma kitabma Mim Kemal Ökeile birlikte imza atmigtik ve
    hem bu kitap hem de Destanlayan Gemiler kitabimda anlattigim
    olaylar, TRT için 6 bölümlük belgesel olarak çekildi (Vizyon gir-
    keti yapmiett). Bu olay, Kuvvet Komutam ÍrfanTmaz'a göre as-
    kerî suçtu. Çünkühem senaryo yazarak para kazanmigtim, hem .

    de izinsiz olarak basmla iligkiye girmigtim. Komutan ilk bakigta


    dogru dügünüyordu. Ama asil sebep bunlar degil, TCG Kocate-
    µe'nin batigmi anlatmig olmamdi. Bunu herkes biliyor ve böyle
    dügünüyordu.
    Kuzey Deniz Saha Komutanligi askerî mahkemede yargilan-
    dim ancak sonuç lehimeydi. Kuvvet komutanma kargi küçük
    rütbeli bir subay mahkeme kazannupti (bu karari veren askerî
    savci Altan Akülke, yarg1çise Osman Kaynak idi). Sonradan ba-
    zi tatsiz geligineler oldu. Hemen gunu da belirteyim, emekli ol-
    duktan sonra, komutan ÏrfanTmaz'm sevgisine, ilgisine tamk
    oldum. Beni yücelten konugmalarmi duydum. Sivil yagama ge-
    çince iligkiler çok farkh olmugtu.
    Ve komutan degigti. Vural Bayazit Amiral geldi. Yaçadigun
    olaylan hem Hasan Pulur hem de Mim Kemal Öke,sonradan
    Toktarmy Ateg uygun üslup ve lisanla yazdilar. Yukaridaki me-
    morandum bu yazilarla ilgiliydi.
    Öke'ninyazismda 'Birkaç lyi Adam' filminin öyküsü anlatih-
    yordu ve yazimn son paragrafi göyleydi: "Oramiral Vural Baya-
    zit gibikültürlü, ince, medeni, konusunu bilen, mesleginin de ehli bir
    subaym filmden pek hoplanacagmzsamyorum. Onun kuvvet komu-
    tanlžm! devralmas: TSK için de, Tiirkiye için de o kadar büyük ka-
    zançtir ki, tahmin edemezsiniz.
    .
    Herhalde bundan sonra artrk Türk bahriyesininefsane gemileri-
    nin senaryolarmr yazrp,milletine hedlye eden yüzbayrlarmahkemeye
    verilmeyecektir (veTom Cruise'lar hakimolacaktrr.)"
    IL.

    12 Gelecegi.Yönetmek

    Bu yazi yaymlandigmda Vural Bayazit ABD'deymig ve Bü-


    yükelçi Sührü Elekdag makaleyi kendisine takdim ederken,
    "Burada size bir mesaj var!" demig. Bunu bana söyleyen komu-
    tamn kendisidir.
    Bayazit amiral Türkiye'ye döner dänmez filme gidiyor ve
    oradaki küçük rütbeli subayla albay (JackNicholson) arasinda-
    ki hukuk mücadelesinin ne anlama gekligini görüyor. Ertesi
    gün memorandumti yazdiriyor. Orada özetle söylenen guydu:
    "Komutan makaminda oturan hiç kimse aklinin estiginde ce-
    zalandirma yoluna gidemez, herkes yasalara uymak zorunda-
    dir." Íçte bu astig1 astik yetkisine sahip olan bir makam sahibi-
    nin demokratik bir liderlik örnegidir.
    Bu memorandumu okuyup makamlanna çikmigtim. Ara-
    mizdaki konugmanm bundan sonrasi özetle göyle geligti. Ko-
    mutan bir strate i merkezinin kurulmasi için emir vermi ti.
    Komutan Vural Bayazit bir olay anlatti ve benim bundan
    ders çikarmami istedi. Eski Yugoslavya'da NATO'dan bir ko-
    mutanla Türk Genelkurmay Bagkanive kuvvet komutanlaribu-
    lugmug, bundan sonrasim kendi agzmdan aktariyorum: "Odaya
    yirmili ynglarmda bir gençgeldi.Cebinden bir dünya haritast çakardi,
    sehpamn üzerine koydu ve yirmi dakikaya yakm analiz yaptz. Saygzh
    bir gekildeanf atti ve çikti. Ardmdan bu kimdir ve nastl tjetipti diye sor-
    dum. Stratej oldugunu, mühendislik ögrenimi ve egitimi ald žim, ar-
    dmdan uluslararast ili kilerde akademik çahyma yaptžtm söylediler.
    Bu ögrenim sürecinden geçenteknik elemanlarm NATO bünyesinde
    denilen bir kurulupta istihdam ettiklerini söylediter.
    'think-tank'
    ad ma
    ..
    Ben de o anda'bunu Türkiye'de de yapmallytz' dedim ve genelkurmay
    bagkanmada önerdim. O da olumlu yaklagtz.Ankara'ya döner dönmez
    personel dosyalarmi istettim, Yugoslavya'daki çocugun özelliklerine
    sahip be; kipiyi seçtim. Gördiigüm kadarryla senin niteliklerin de bu-
    na uygun. Doktora çahymam degigtir, zaten ugragryorsun ama akade-
    .
    mik olarak tamamen stratejiye odaklan, tezini de ona göre seç, sonra
    seni Brüksel'e ve ABD'ye gönderelim.Burada da strateji merkezinin
    kurulmast emrini verdim, egitimin bittiginde de bayma geç ve öteki ar-
    kadaylarim tjamna al. Bunun sivillere de yönelikolarak temellerini
    atahm. Bence yapam planimbir kez dahagözdengeçir. Seni de yeni-
    Ön Girig 13
    r

    den Istanbul'a, Deniz Milzesi'ne mildür olarak tayin edeyim, doktora-


    m rahat yaparsm. Ískender Pala'ya (divan edebiyati uzmam, gimdi
    profesör) da krymetli bir çocuk oldugu için sahip çrktum,o da orada.
    Birlikte milzeye de çekidüzen verirsiniz!" .

    1980 sonrasi ÏstanbulSirkeci'de MÏT'e bagh oldugu söylenen


    ya da bü tçesi oradan çikan (ama bag1msiz olabilir, nasil yönetil-
    digini bilmiyorum), bir "merkez"
    vardi fakat bagarisiz olmuglu
    (özelliklepsikolojik harp ve 'Türk Ïslamsentezi' konusunda da-
    mymanhk verdigi söyleniyordu. Daha sonraki yillar, burada hiz-
    met vermediklerini ve orada egitim aldiklarmi gururla anlatan
    onlarca akademisyene rastladim. Ama igin ilginç yam bunlardan
    bazilan TV programlarmda derin devlet'e atip tutuyorlardi). Çün-
    kü hiçbir strateji merkezi emir-kornuta zinciriyle ve tek adam
    merkezli olamazdi. Herhalde burasi bu yänüyle dünyadaki tek
    örnekti. Fakat argivi çok zengindi. Burasmm da yapismi tartiytik.
    Etkinlik ve üretim bakimmdan dügüncemiz olumsuzdu. Deniz
    Kuvvetlerinde kurulacak olan merkez bäyle bir yer olmayacakti.
    Komutan Vural Bayazit'la yaptigimiz bu konugma kimi he-
    yecanlandirmaz ki, elbette beni de çok heyecanlandirdi, gurur-
    landirdt, onurlandirdi. Ne kadar güzel duygu varsa yaçatti.
    "Nasil uygun görüyorsamz," dedim. Ve iyte strateji bilim ala-
    nmdaki akademik çahyma yolu ve yagamumn bundan sonraki
    ufku belli olmugtu. Buraya kadar anlattiklarim benim digimda,
    Vural Bayazit Amiral'in vizyonuyla çizilmigti, ama benim de
    vizyonum olmuytu.
    Tez dampmanun Toktamig A teg'le konugtum, olumlu karyi-
    ladi, "Baylayahm bal<ahm!" dedi. Zaten, hiçbir zaman, "Olmaz,"
    demez!
    Begiktaq'taki çok ama çok sevdigim, çocukluk günlerimde
    her ziyaret sonrasi, "Ben, buraya müdür olsam," dedigim mü-
    zedel<i görevime baglamadan önce Deniz Harp Okulu'na kisa
    bir süreligine döndüm. Komutan Vural Bayazit'tan, önce bura-
    ya tayinimi rica etmigtim, çünku buradayken eski komutan (Ír-
    fan Tmaz) tarafmdan ceza olarak mesajla Ankara'ya almmigtim
    ya, bunu gurur sorunu yapmigtim! Herkese, yeniden geri· dän-
    düm diyecektim... Komutan Bayazit da bu istegimi olumlu kar-

    I
    14 GelecegiYönetmek

    iladive
    ben Harp Okulu'na geldirn. Baqim göge ermigtil.. Bir li-
    derin hem yöneticihem de lider niteliklerine sahip olugunu en iyi
    anlatan bu olaydaki davram; yeklidir. Ìnandig1 bir kipiyi kazan-
    mak ugruna koskoca deniz kuvvetleri komutani, bir küçük rüt-
    beli elemanin gereksiz ama safça istegine bile evet diyordu. Bu
    olay, sonraki profesyonel yagamimm en önemli dersi olmuytur.
    Bence herkese de olmahdir.
    Ben bu tayin isteginde bulunurken söyledigi pu oldu: "Gön-
    deriyorum ama mutsuz olursun. Verimin çok düger. ÇiinküAnka-
    ra'da karargâhtaydm,.bagkatürlü emretmeye aligtm. Okula döndü-
    gündebunun ne anlama geldigini farkedeceksin.Gittikten bir ay son-
    ra beni ara, kararmr bildir. Müzeyi istiyorsan söylersin." Arada ina-
    nilmaz saf-salak cevaplarim oldu, sonraki yillar dügündükçe
    utancimdan yanaklarum her seferinde ategler basar, basmaya
    devam ediyar. O heybetli deniz kuvvetleri komutani nasil da
    sabretmig ve beni odasmdan kovmamig. Bundan daha büyük
    yöneticilik dersi olur muydu?
    Neyse Istanbul'a geldim. Ve olanlar oldu!
    Az önce sözünü ettigim ädülü ahgim nedeniyle, Dogan Med-
    ya Grubuna ait olan "Ekonomi Politika' dergisinden gazeteci Na-
    ki Özkanbenimle bir röportaj yaptt. Îki hafta yaymlandi. (18
    Temmuz ve 25 Temmuz 1993) Genelkurmay'da firtina kopartil-
    di. Bu dergiye verdigim yanitlarda pek çok husus dikkati çeki-
    yordu. Bunlardan bazilari:
    "1-
    Ermenistan'm bugdayrm,ekmegini,
    elektrigini versek ve bunlart vermeyi sürdürsek pek çok sorunun çrk-
    '

    masma odagmda engelleyebiliriz. Dilnya artrk ekonomikçakarlarla yö-


    netf liyor. 2- Batt'da kaynaklar Íran'müç ydda parçalanacagt m ve bü-
    yük kargaçahklar çakacagimsöyledikleri için Îran üzerinden petrolün
    akitzlmasi mümkün defil. 3- Miistüman olup demokrasiyle yönetilen
    ve laik olan Tiirkiye'nin ulusal çikarlart Israil'le
    çatyma halinde degil,
    tam tersine çakryma halindedir. 4- Benim inancima göre 5-10 yd için-
    de Rusya Federasyonu dünyamn süper gücü olacaktrr. SSCB'nin da-
    gdmast demekMoskova'am gücünün bitmesi demekdegil.Türk Cum-
    hurivetleri MoskoWnm gücünün farkmda. Biz Azerbaycan petrolü-
    nii yine Ceyhan'a akitacagtz. Bu bir matematik akd igidir. 5- Türkiye
    Rusya'y: küçümsememelive onunla her alanda ipbirligine gitmelidir."
    I

    Bunlan söyledigim tarih yihdir. Henüz Türkiye'de bu ko-


    .1993

    nular dillendirilmiyordu. Ya da ben sivil çevrelere uzak oldu-


    gumiçin duymuyordum. -

    Bazilan çok rahatsiz oldu. Bunun üzerine Teoman Erel be-


    nim subay oldugumu ve genelkurmay adma konugtugumu, Ís-
    rail'le stratejik igbirligi önerirken PKK sorunu hakkmda hiçbir
    gey söylemedigimi yazdi. Oysa böyle bir gey dogru degildi, be-
    nim ne haddimeydi, zaten olamazdi da. Röportajda analizlerde-
    ki siyasi elegtirilerden Cumhurbagkam Turgut Ozal da Bagba-
    kan Mesut Yilmaz da artik gikayet mi denir ne denir bilmiyo-
    -

    rum rahatsizhklarmi
    -
    içeren bir geyler söylemigler. Onlan da ra-
    hatsiz eden sözlerim gunlardi: "...Yetmig milyar dolara yakm .

    dig borcu olan Tûrkiye'nin bagimsiz dig politika izleme gansi


    hiç yok. Bagunsiz politikalar uretebiliriz ama bunlari uygu-
    latmazlar... Birinci Dünya Savagi öncesi Bati, Slavlara kargi
    Germenleri kullandi. Sosyalizm döneminde ise Bati, NATO
    konsept ve doktrini içersinde Slavlara kargi Türkiye'yi kul-
    land1. Simdiise yeni konsept hammadde yollarmm denetimi
    için Türkiye'nin kullamimasi. Bati önce Osmanli'yt Alman-
    larla kol kola getirdi, sonra da sen dügmarumla igbirligi yap-
    tm diyerek Osmanlt'yi ortada barakti. Benim endigem gu: Al-
    manya'ya kargi stratejiler üretildigi bir zamanda bazi devlet
    adamlaramiz yine Almanya ile kol kola girmeyi tercih ediyor-
    lar. Bunun bedelini bize ödetmeye kalkabilirler..." Aynca yu-
    karida sözünü ettigim kitabunda Almanya'nm Türkiye politika-
    smi göyle özetlemigtim: "Avrasya, tüm uzmanlara göre dünya-
    n1n en fazla yeralti kaynaklarma sahiptir. Türkiye parçasma
    sahip olan ya da burada egemenlik kuran, Avrasya'nm tama-
    mma egemen olur." (Bu son kismm farkma varan Hmcal Uluç
    olmugtur, 26.6.2001/ Sabah). 1993 ylh Temmuz'unda söyledik-
    lerimin yarglanmasi bugünün okuyucusuna kalmigtir. Ïçte
    cumhurbagkam ile bagbakan bu görüglere kizmiglar ve mesele
    genelkurmay bagkanma yansitilmig. Bunun üzerine Vural Baya-
    zit Komutan hakh olarak hop oturmug hop kalkmig. Bana disip-
    lin tecavüzünden gün gäz hapsi' verdiler, eger askerî mahke-
    '7
    -

    meye verselerdi cezasi aylarca sürecek hapis olacakti, bu yolu


    -.L
    16 Gelecegi Yönetmek

    seçmediler. O tarihteki personel bagkam Tugamiral Taner Ezgü,


    "Söylediklerinin altma imza atarim ama, istemeye istemeye ce-
    za vermek zorundayiz," demigtir. O zaman okul komutam çok
    degerli bir amiral olan Ugur Yigit idi. Üzüntüsünü,beni yürek-
    lendirigini ömrüm boyunca unutmayacagim. Bu insanlar çok
    önemli niteliklere sahip yaratic1yönetici tipine örnektirler (Kuv-
    .
    vet komutam olurlarsa ülke çok gey kazanacaktir), aslmda beni
    beladan koruyorlardi.
    Araya bir konuyu eklemeliyim. 12 Eylül darbesi yapilmig,
    ordudan 78 nasiph tegmenler atibyor. Int süreçte bazi küçük
    adamlar ispiyonculukla mevkii kapiyorlardi. Daha Beylerbe-
    "ko-

    yi'ndeki okuldayim. Bölüm bagkam Binbagi (?) dosyama


    münist bir subayd1r..." natunu yazmig. Hiçbir geyden haberim
    yok. Fakat yaçamimm çok zorlagtinldigmi da görüyorum. Ara-
    dan bir süre geçti, okula yeni bir komutan geldi; Albay Kemal
    Tok. Çokiyi yetigmig bir kurmay subaydi, sonradan amiral ol-
    du ve koramiral rütbesinden de emekliligini aldi. Ïçtebu komu-
    tanla iki yila yakm çahytim. Harp Okulu'na tayinim çikmigti, be-
    ni odasina çagirdi ve sicil dosyami ve bu yaziyi, ardmdan yapi-
    lan uyarilari gösterdi. "Çokzor oldu ama takibatmi kaldirdik,
    bundan sonra dikkat et," dedi. Ïçin ilginci o ispiyoncu kipinin
    emrine gidiyordum. Bundan gerisini yazmasam da olur ancak,
    Kemal Tok gibi yöneticiler aslmda "strateji
    disiplininde" tamm-
    lanan gerçek niteligi olanlara örnek olmasi nede-
    'stratejik
    lider'
    niyle bu olayi anlattun. Lider ile yalmzca koltugunu dügünen ya
    da kariyeriniönemseyen yönetici arasmdaki farki ortaya koyan
    önemli bir örnektir.
    Deniz Kuvvetleri Komutani'na bunca tatsiz sikmtiyi yaçat-
    mama karym, inanilmaz bir cesaretle (herhaldedeli cesareti-de-
    dikleri budur) Vural Bayazit amiralin kargisma geçip, müzeye
    tayinim konusunda kendisinin hakh oldugunu ve bunu istedi-
    gimisöyledim.
    Gülerek, yanaklarimi okgayarak, sirtimi sivazlayarak, istifa
    etmedigim için de tegekkür ederek, "Peki!" dedi. Utancimdan
    aslmda yerin dibine geçmigtim.
    I

    Ön Girig 17

    Igte bir liderin kararhligt ve onun öngörüsüyle strateji bilim


    disiplinindeki yürüyügüm baglamig oldu.
    Daha sonra da benzer geyler geldi bagima. Buna bir örnek
    vereyim. Bir
    "sol"

    dergide, vermedigim demeçleri bana aitmig


    gibi yayimladilar. Baqun Genelkurmay'la bir kez daha belaya
    girince bunun üzerine kurtaricim hocam Toktamig Ateg Cum-
    huriyet'te bana sahip çikan bir yazi yazdi: "Erol Mütercimler çok
    sevdigim bir ögrencimdir. Bir yandan Silahh Kuvvetter'deki görevini
    yürütürken bir yandan da Uluslararast Îligkiler'de doktora çaligmast-
    nr yürtitür. Bu arada firsatbuldukça da özgün ve ciddi araptirmalar
    yapar ve yayinlar.
    Yeni yayimlanmayabaglayanbir dergi geçenlerde, Erol'un agzm-
    dan bir peyleryayimladt. Ancak filke biittinliigü, Giineydogu sorunu
    ve Türk drypolitikastyla ilgili olarak,
    'karµ

    çuktigt' ve kendince müca-


    dele eftigi ne varsa, Erol'un görüpü olarak ynyanlandr. Ben de araya -

    girdim. Ditzelteceklerini söylediler, özur dilediler. Bugiine kadar ses


    çikmadr.Ama zaten düzeltseier ne olur, diizeltmeseler ne olur? Kimi-
    lerinin kafasma bir scru igaretini soktular artik. Ne kadar büyük bir
    sorumsuzluk bu, ne kadar bityiik bir cüret..."
    Birileri Türkiye'yle ilgili öngärü ve ulusal çikarlari öne çika-
    ran analizlerden, önerilerden rahatsiz oluyordu, o tarihlerdeki
    gärevim nedeniyle de, Genelkurmay'i kiykirtmaya çabahyorlar-
    di. Üstelikbunu yapanlarm çogunlugu, bugün AB'nin önemli bir
    degeri olan özgürlüklerin yilmaz savunuculari olarak kägelerde-
    ler. Bazen de komik olaylar oluyordu. Buna örnek 3 Agustos
    1995 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde yayunlanan "Tiirkiye-
    ÏranÏligkilerindeki Karanlik" baglikh yazimdir. Bu uzun yazmm so-
    nu göyleydi: "Türkiye, Tiirk cumhuriyetierinin ortaya çrkrymahazir-
    liksiz yakalandi. Bugiine degin de stratejisini belirleyemedi.Îran't çok
    iyi görüp (analizedip) siyasal geligmeleriulusal çikar baglammda ger-
    çekçi ve bagonstzlikçuolarak degerlendirebilmelidir.Eger Íran,üstiin-
    de oynanan Anglo-Amerikan oyunlardan parçalanmadan kurtu-
    labilirse (ki hiç sanmtyormn), bu kez rejim degigikligi ile karyt-
    laçacakttr. Türkiye, her iki olastliga da hazarliklt olmaltdir."
    Vay efendim! Amerikahlar Iran'a neden saldiracaklarmig,
    bunu da nereden çikarmipm? Üstelikbunu bir deniz subayi ya-
    18 GekcegiYönetmek

    zlyor. Sen misin bunu yazan... Hemen yine subay olmamdan


    dem vurularak, gikayet yazilan yazildi. Ama bu kez ya; tahtaya
    basmi. lardi. Çünküçoktan istifa etmig, yazmm yayimlandigi
    gün Avustralya'daki yeni yagamima baglamigtun.
    Bundan sonrasi uzun öyküdür. Bu kitap içinde yer almasma
    gerek görmüyorum ancak bir gün anlatilacaktir. 2 Ocak 1995 sa-
    bahi istifa ettim. Komutan yine Vural Bayazit'ti. Benimle
    vedalagirken, "Haklism, motivasyonun kalmadt, haytrir olsun, ama
    lütfen yurtdtymdakalma, her ne ise arzun bir an önce gerçekleptirve
    ülkene geri dön! Stratejiyle ilgili akademikçalrymalarma da sakm son
    verme. Oradaki strateji merkezieriyle irtibata geç," dedi. "Eger hoca-
    lik yapmayacaksan,dönügteipe ihtiyacm olacak, beni ara!" diye de
    ekledi.
    Ilk baskisi 1997 yilmda yapilan ilk strateji kitabim Yuzyil '21.

    ve Türkiye'nin-çahgmalan 1990 yilmda bayladi ama Deniz Mü-


    zesinde bulundugum 1992 ile 1995 yillan arasmda yopnlagti.
    Sonra Avustralya'ya gittim, akademik çahymalara nokta koy-
    mugken hakkim ödemem olanaksiz olan Toktamig Hoca'nm da
    tegvikleriyle, doktora çahgmasimn aragtirmalarmi orada yap-
    tim.
    Avustralya benim yagamunm dönüm noktasi oldu. Orada
    çok gey ögrendim. Avrupa'dan çok farkh olarak demokrasiyi
    soludugumuz havadan hissedebilecegimizi orada yayadim.
    Ama ülkem adma da umutsuzlugum her geçen gûn derinleyti.
    ÖzelliÌde
    'farkhligm

    yönetiminin' ne.anla-
    "çokkültürlülügü",

    devlet stratejisi' olabilecegi-


    'çokkültürlülügün
    ma geldigini ve
    ni orada ägrendim. Bu kitabm ikinci cildinde analizleri okuya-
    CakSm1Z.

    Türkiye'ye döndükten sonra Mim Kemal Oke'nin bir prog-


    ramma konuk olarak kat11migtim. (Samanyolu TV'deki "Mille-
    tin Meclisi" olabilir.) Sosyal demokratlarin durumu konuqulu-
    yordu. Bülent Ecevit, Altan Öymen, ÏsmailCem gibi agir toplar
    oradayd1. Ilk kez orada televizyonlarda bu denli farkh bakig ser-
    gileniyordu. Bunun üzerine Altan Öymengunu söyledi: "Bu ne-
    dir? Sosyal Demokradarla ilgili 63 stratejik sorun saydm ve soru ola-
    rak ortaya attm..." O gûnden bugüne sorunlarin sayisi artarak
    devam ediyor. Sonra yine tesadüfen Mim Kemal Öke'nin
    prog-
    rammda Cengiz Okman, emekli Koramiral Igik Biren
    ve ben bir
    tarafta, kargida da politikacilar ve bir gazeteci vardi. Biren de bir
    askerî strateji ustasidir.-Kargi masadan da
    aym lisanla konugma
    hevesi belirince ortaya ilginç ama komik bir
    manzara çikti. Çün-
    kü kavramlar göyle kullanihycrdu: "starteji"...
    "istarteji"...
    "Tür-
    kiye'nin istartejik ve joopolitikönemi" gibi. Aradan bir süre geçti,
    o
    masada oturan gazeteci dostumuz bir strateji merkezi kurdu
    ve
    bagma geçti!
    Bundan sonra okuyacaklarmiz 1997 yih ile 2002 yih arasmda,
    Türkiye'de strateji merkezleri kurulmasiyla ilgili
    girigimlerden
    örneklerdir. Dikkatli okunmasmda
    yarar görmekteyim.
    Bir gün Ankara'dan babasmm admi çok sikça duydugumuz
    genç bir akademisyen telefon ederek 'think-tank'lar

    bakkmda
    bilgi sordu. Büyük bir samimiyetle, think-tank'larm Türkiye'ye
    yaranna mamp manmadtgimi ogrendikten sonra, bäyle bir mer-
    kezi
    "kaça"

    kurabileceklerini de sordu. Ben de, her yil bir mil-


    yon dolar harcanarak, 10 milyon dolar bütçeyle çagdag ölçütler-
    de bir "merkezin"
    kurulabilecegini söyledim. Ama sabirh ol-
    mak ve beg ylldan önce acele etmemek
    gerektigini özellikle
    belirttim.
    Bir süre sonra basinda o akademisyenin bir strateji merkezi
    kurdugunu, daha dogrusu bir önemli
    sermaye grubunun kurup
    onu koordinatör atadigmi okudum. Çevredenaldigun bilgiye
    göre 4 milyon dolar civarmda bir bütçe ayrilarak baglanmig. Ki-
    sa bir süre sonra bana gla Ankara'ya gelip gelemeyecegimi
    sor-
    du, yamtim olumsuzdu. Bana göre, qu anda Türkiye'deki tek
    'akh

    bapmda' stratejik aragtirmalar merkezí burasidir. Gerçi


    adunlari atan o akademisyen artik orada degil
    ama kurum ola- ,
    rak oturmuytur.
    Ii
    Ankara'daki bu ilk merkezin ardmdan,
    peg peye stratejik
    aragttrmalar merkezi kurulmaya baglandi. Türkiye'de her
    konu-
    da olan igler bu sektörde de olmaya bagladi, bilen bilmeyen
    her-
    kes bir stratejik aragtirmalar merkezi kuruyordu.
    .

    Bunlarm bir
    kismi cemaatlerin oyun alam olerak ortaya çikti, bazilari
    öncele-
    ri cumhurbagkanmdan alman yardimlardan da yararlandi, dik-
    l

    Gelecey Yönet mek


    20 -

    oluglariydi. Ba-
    kat çeken nokta gazetecilerin bu ige pek hevesli
    becerikli ellerinde merkez-
    "strateji

    zi eski vakiflar da birilerinin


    ki, televizyon muhabirleri
    Ieri" oluvermigti. Ïç öyle bir hal aldt
    bile sermaye temin edip aragtirma merkezleri kordu. Televiz-
    yazan kipi-
    "stratejist"

    yonlarda bir anda fotograflarmm altmda


    uzmanlari gibi.
    1erin sayisi çig gibi büyüdü. Tipki deprem
    uzmanhgi
    Kimi akh baginda kipiler dediler ki, "Ne deprern
    meslek vardir." Ancak aldiran olmadi.
    ne de stratejist diye bir
    Çünkü miknatis gibi çekici bir kavramdi. Cazibesinin
    "strateji"

    önünde dur durabilirsen! .

    gikayet-
    Pek çok köpe yazan ortaya atlayan bu uzmanlardan
    eder hale geldi. Tüm gikayetleri temsilen bu konuda Cumhu-
    riyet gazetesinden Hikmet Çetinkaya'ninyazismdan bir bö-
    Irak
    lüm vermek istiyorum: "Hangi televizyon kanaltni açsatu ya
    sivil blirokratlar, bilim insanlari,
    ya da Krbris fartrçutyor... Emekli
    politikacriar uzmani' olarak
    'strateji
    görüglerini dile getiriyortar...
    Bakryonnu
    Zmnan zonan aralartada bir-iki gazeteci de bulunuyor...
    .

    uzmani' olan her biri saygra isimler satt savag konusunda


    'strateji

    degil, her konada uzinan!.. Arkeolojiden edebiyata, sinentadan tiyat-


    igi daha ileri gö-
    roya, resimden lieykele dek bilgi sahibiler... Bazilari
    ko-
    türiip ekonomiden söz ederlerken birden dry politikaya giriµ sµor
    nularma daltyor, ardmdan nasal
    'köpe
    olmah' sornsuna bile
    yazari
    arryorlar... Medya µatronlarina bir önerim var!.. Onlan gaze-
    yanzt
    telcrinize köpeyazarf televizyonlarimzayorumcu olarak mutlaka al-
    ,

    malisunz, hatta yöneticibile yapmalisunz!..Para µu/ gibi bir dertle-


    ri yok!.. Üstiinepara verirler, inamn!.. Sohbetleri çok lyi olur!.. Her
    derier!.. Nabza
    'dogru'

    konuda bilgi sahibidirler!.. Her yanlipiniza


    göre perbet verirler!.."
    Hikmet Çetinkaya bunu yazarken arada yazi iglerinde göyle
    bir konugma geçtiginden söz ediyordur Sorumla yazzipleri ultidii-
    rümilz Melpnet Sucu: Vallahi lyipportaya dilytü!'
    Bu köpe yazismdan kisa bir süre sonra Cumhuriyet gazetesi
    bir ek vermeye bagladi: Strateji!
    Üstelikbu Strateji adh ek'in sponsorlugunu yapan kisi de
    bir strateji merkezinin yöneticisi olan bir gazeteciydi! Cumhuri-
    yet de igportacdardan mal almaya baglanuptd
    Ön Girig 21

    Naki Özkan,benimle bir kez de Milliyet gazetesinde 'Üçiin-


    cii Göz' kägesinde yayimlanmak üzere tam sayfa bir röportaj
    yapti. Õngöräve 'yüksek
    strateji' anlatimiydi (3 Agustos 1998).
    Ama aym gazetenin editörü
    QahinAlpay bu röportaji sevmedi,
    anlagilmasi gerçekten
    zor olan bir tepki gästerdi (ayrmti için ba-
    kruz: Erol Mätercimler, I<omploTeorileri, Alfa Yaymlan, 2005)
    Bagtan itibaren dürüst ve ilkeli bir gazeteci olarak
    tamdigim
    Naki Özkanbu duruma çok üzüldü, teselli ederken, "Ne
    onu
    zaman benimle röportaj yaptlysan bagmn belaya sokton, artik
    yapmasak iyi olur," diye de satagtim. Bu arada Özkan,"Bazila-
    ri, televizyonlarda kendine strateji uzmani demenden çok irite
    oluyorlar, demesen iyi olur," uyarismda bulundu.
    Televizyonlarda 'ahkâm

    kesen bazilarinm' fotografmm alti-


    na strateji uzmam yazsalar razi olacagim ama daha kötüsü "stra-

    tejist" diye yaziyorlar. Bu yazilari yazan kj'ci çocuklar stratejist


    degil de stratej yazmalari gerektigini nereden bilsinler. Koca
    koca adamlar kendilerine stratejist dedikten
    sonra, onlar ne .

    yapsm. Daha da kötüsü var, bazi vakiflann, girketlerin kadrolu


    çevirmenleri, çevirdikleri strateji kitaplarmda "stratejici"
    adlyla
    yeni bir meslek erbabi türettiler. Çünküo kitaplarda stratejist
    degil de "stratej"
    yazdigi için, bizim çevirmenlerimiz de buna
    bir anlam veremediklerinden bu olsa olsa "stratejici"
    olur diye-
    rek, Türkçe'ye yeni bir kavram kazandirdilar.
    Dünyamn bagka
    hiçbir älkesinde olmayan bir kavram bu. Naki Ozkan'm "senden

    irite oluyorlar" dedigi kipiler, çok uzun süredir, televizyon


    ve ga-
    zetelerde
    'stratejist'

    unvamyla hem görüy bildiriyorlar hem de


    bazi igadamlari ve vakiflardan sagladiklari bütçelerle 'strateji

    merkozleri'.bagkam olarak konuçuyorlar. Degigim böyle oluyor


    demek ki!
    Asil bu merkezlerin kurulmasi gereken
    yer üniversitelerdi.
    Ama oralarda da ilginç igler oldu. Daha
    dogrusu kurulamadi
    çünkü buralan öncelikle kariyer noktalan degildi
    ve agir hamal-
    lik istiyordu. Bu nedenle ögretim üyelerine pek cazip
    görünmü-
    .

    yordu. Ìkinciside üniversitelerin kurumsal hale gelmig 'mafyos


    22 GelecegiYönennek

    yapisi' buna izin vermiyordu. Yaçadžim olaylardan birkaç ör-


    negi anlatayun.
    ÌstanbulÜniversitesi
    rektörü Kemal Alemdar'di, degerli bili-
    madam: arkadagsm jeolog(deprem uzmani olmayan ama söyle-
    digi her gey dogru çikan tek bilgili analist) Sener Ugümezsoy bir
    öneri getirerek, "Rektörle konuptum, üniversitede bir stratejik arag-
    tarmalar merkezi kunnay; kabul etti, hemen bir rapor hazarlasana,"
    dedi. Büyuk bir heyecania yardigim rapor birkaç gun sonra ha-
    z1rdi. Rektöre gittik, kisa bir brifing verdini. (Agizlara sakiz olan
    ekliyle
    'beyin
    firtmasi' yaptik- NTV'de Oguz Haksever'in bir
    programmda 'Organize Ìgler'film oyuncu ve tasarunci kadrosu 'beyin

    konuktu, filmin öyküsünü anfatlyorlardi. O kadar çok


    firtmasi yaptik' diye yinelediler ki, sonunda Cem Yilmaz daya-
    namadi, 'Arkadaylar artik bu lafi söylemeyelim, komik oluyo-
    ruz' dedi. Bu konularm suyunu çikardiginuzm önemli bir örne-
    gidir.)Rektör inceledi, birkaç hafta sonra SenerÜçümezsoy,
    "Rektör bizi bekliyor," dedi. Cittik. Bu projenin hay ata nas11 ge-
    çirilebilecegini sordu, ben de yamtladun. Dinledikten sonra bir
    bürokrasi anla tti, burasi güya üniversiteydi. Olmayacagmi anla-
    dun ama Üçümezsoy o Tatar inadlyla, 'Olacak,' dedi. Birkaç ay
    daha geçti, ses seda yoktu, Ûçümezsoy ah al moru mor geldi.
    01-
    Strateji merkezinin kuruldugunu, bagmda da Nur Serter'in
    dugunu, biraz da kizgmhkla açikladi. Ama asil önemli kismim
    sonradan söyledi; Harp Akademilerinde profesör olmadigi hal-
    de (akademik unvam doktor) askerlere profesör oldugunu söy-
    leyerek bu unvanla birkaç yildir orada ders veren birisiyle, Tür-
    kiye yüksek ögretim dünyasmm lokomotifi ÏstanbulÜniversite-
    -

    si'nin bünyesinde kurulmani tasarlanan strateji merkezi ne -ya-


    zik ki özürlü bir çocuk olarak dogurtulmugtu.. Sonunda Ugü-
    mezsoy bile pes etti. Ama bu arada gazetelerde göyle bir haber
    çikti: "Istanbul Universitesinde deprem. stratejik aragtirmalar
    merkezi kuruldu." Simdi siki durun, üglerini açikliyorum: Erol
    Mütercimler, Emin Gürses ve SenerUgümezsoy... Komiklige
    .bilimadami
    bakar mismiz, deprem ve Mütercimler ile siyaset
    Gürses, ne ilgisi varsa... Güleriz aglanacak halimize.
    ÖnGirig 23
    I

    Ikinci yagadigim örnek Yildiz Teknik Universitesi deneyimi- --.̄


    dir. Cumhuriyet gazetesinde úniversite ögretim
    üyelerinin çok
    saygi duydugu, makalelerini yaymlamakta hiçbir
    zaman tered-
    düt etmeyen Sami Karaören'e o zamanki rektör
    Ayhan Alkig,
    böyle bir merkez kurma fikrinden säz etmig
    ama elindeki perso-
    nelden hiç kimsenin deneyimli olmadigmi säylemig.
    Sami Kara-
    ören de benden söz ederek, sizi
    gärügtüreyim, yararlanabilirsin
    önerisini götürmüg. Sonuçta Rektör'le biraraya
    geldik, istegini
    anlatti, Ïstanbul Üniversitesi için hazirladigim raporu yammda
    götürmügtüm, kendisine verdim. Ïki hafta sonrasi için randevu-
    lagtik. Günü geldiginde bulugamadik çünkü
    içerdeki
    'mafyos

    yapi' hayir demigti. Onlar dururken, digaridan birisi


    nas11olur
    da böyle bir bölüm kurardi. Admm bir önemi
    yok, siyaset bilim-
    ci bir hocanm kaptanhšmda baglamak zortmda
    kaldignu utana
    s2kila söyleyen Rektör'e, ÌstanbulÜniversitesindeki
    durumu an-
    lattim, meseleye ahykm oldugumu söyleyerek
    onu, rahatlatma-
    ya çahytim. Ne oldu dersiniz? Tahmin edebileceginiz gibi böyle
    bir merkez hiçbir zaman kurulamadi.
    Uçüncü örnek olay da Beykent Universitesinde
    yagandi. Bag-
    tan itibaren strateji merkezierinin kurulmasi konusunda
    çok yo-
    gunçaba harcayan Mim Kemal Oke bu äniversitede bölüm bag-
    kamydi. Stratejik araçtirmalar merkezi kurmak
    istediklerini,
    eger onunla birlikte ahymayikabuledersem
    bu ige soyunacagi-
    m söyledi. Ben de böyle bir merkezin kurulmasmm
    yararma
    inançhyrn, bu nedente de çok israrayun, "Kabul," dedim. Rek-
    tör Yusuf Ziya Ìrbeçile birisi
    patronunoglu olan iki genç yäne-
    ticiyle pahah bir lokantada bulugtuk. Yine elimde raporlar,
    on-
    lar soruyor, ben anlatiyorum,
    ama burada iq biraz daha kolay
    çünkü bu Rektör böyle bir merkez
    konusunda deneyimli. Avus-
    turya'da siyaset adamlari yetigtiren bir merkezde bulunmug.
    kez daha görügtük. Aradan
    Üç
    zaman geçti, Mim Kemal çok öfke-
    liydi. ÇünküRektör
    onu devre digt birakarak bagkalanyla bir
    merkez kurmuy.
    Kiminle mi? Yukanda sözünü ettigim Harp Akademilerini -

    aldatan demeyeyim
    ama- yamitan Ístanbul Üníversitesinde de
    görd ügümüz bir ögretim üyesi vardi ya, igte bu kez
    o ve yamn-
    I
    Gelecegi Yönetmek
    24
    ·

    çahytittyor-
    I

    da bir televizyon muhabiriyle birlikte, bu merkezi


    emekli orgeneral (Harp
    larmig ancak bu defa yanlarmda bir de
    olarak.
    Akademilerinde komutanhk yapmig birisi) eklemlenmig
    da gitti. Strateji
    Kisa bir süre sonra Rektör de gitti, bu kadro
    merkezine yine yazik oldu. Bu ögretim üyesiyle sözü edilen or-
    programlari yaptilar.
    general bir televizyon kanahnda strateji
    Birikimlerini izleyicilerle paylagtilar.
    Dördüncü örnegi de devletten vereyim. Yil 1996, Yahm Erez
    Avustralya Büyükelçisi
    Sanayi Bakam, Tansu ÇillerBagbakan,
    Bilal Simyir-Yalun Erez'e kim önermig bilemiyorum- bir strate-
    bürokrat ve tek-
    ji merkezi kurulmasma katar vermigler. Bazi
    nokratlara danigilmig, kimiönerirsiniz, isim verin demigler. On-
    akillarma bag-
    larm bazilan da daha önce tamdiklarmdan ya da
    ka isim gelmediginden beni.önermigler. Aragtirdmig,
    soruptu-
    rulmug, Avustralya'da oldugumu ögrenmigler. Bakan Erez te-
    Görevliler de Büyükelçi'ye ulagmig-
    masa geçin talimati vermig.
    lar, ülkede ben aranmaktaytm. Bulamamiglar, çünkü aym gün
    Neyse
    (7 Agustos) Avustralya'dan Türkiye'ye dönmekteydim.
    aradigini söyledi, Ankara ile ko-
    eve geldim, annem de Bakan'm
    nugtum, meseleyi ögrendim. Ama benim Türkiye'de yagamaya
    niyetim yok. Heyecan verici bir girigim,yine de görügmek ve en
    azmdan ne olup bittigini ögrenmek için gittim. Akhmda kalan
    de
    iki isim, birisi çok yetenekli bürokrat Bülent Ari, öteki kigi
    Afyonkarahisar Milletvekili Nuri Yabuz. Vekil Yabuz koordina-
    muste-
    tör olarak görevli. Her geyi Bülent Ari.(umarim bugün
    ardir, çünku gerçekten de ari gibiydi) ve bir grup genç teknok-
    rat yaplyor, hatta yapmiglar bile. Bakan Yahm Erez bu
    ige ve ya-
    sekiz oda tahsis et-
    rarma hakh olarak o denli inanmig ki, hemen
    mig, bilgisayarlar yerleytirilmig, asistanlarm kadrolari çikarilmig
    ve kizlar göreve baglanug. Bülent Art da
    bu ülkenin devlette ça-
    hgan iyi yetigmig gençlerini bulmug. Yani un, yag, geker, kazan
    var, aççibagi bekleniyor!
    Yahm Erez'le oldukça uzun sayilabilecek (üç saat) bir görüg-
    bulunacakta ancak son dakika
    me yaptik. Hatta Bagbakan da
    çikti. Nuri Yabuz (sonra
    'ig'

    gerçekten de çok änemli bir


    DYP'den ANAP'a geçti; orada da çagdag bir strateji merkezi ku-
    On Girig
    25 .

    rulmasi.için Bagbakan Mesut Yilmaz'la bir toplantmm


    arabulu-
    culugunu yapti, görügme bagbakanhk binasmda
    gerçeklepti an-
    cak kurulmasi istenen merkezin
    görev tanum farkhydi, kabul
    etmedim.) dipinda bugün adlarmi animsayamadigim iki de mil-
    letvekili (galiba tesadüfen geldiler) vardi. Birisi saçlarim bir
    ta-
    raftan alnug öteki tarafa
    yaplytirmigti, Dogu aksaniyla konugu-
    yordu, o bellegimde yer etmig. Bakan Erez'le birbirimizi çok
    sevmigtik, zeki ve inanmig birisiydi. Zaten konuya da hakimdi.
    Gärügmeden sonra dedi ki: "Deniz Kuvvetlerine seni
    sormuytuk,
    son derece olwnlular, benim açamdan da sorun yok,elemanlarim da
    se-
    ni önerdi, Tansu Hamm da onayladr,
    ama ÖzerBey'in kafasmda bag-
    ka bir isim var. Onu raz z etmem gerekiyor.Seninle
    göriipmemibekle-
    mesini rica etmigtim. Simdi olumiu baktžum ona anlatacagnn. Bura-
    da bir Tiirk'iin olmast gerekiyor."
    O zaman¯ anladun ki, Özer
    Çiller'inmimledigi yabanci
    (muhtemelenABD'li) birisi var. Ïstanbul'adöndüm. Ama hem
    Nuri Yabuz hem de Bülent Ari her gün arayarak, beni hop
    I

    tut.
    maya çahgiyorlardi. Yaklapk bir hafta sonra Yahm Erez kendi-
    si telefonla çok nazik bir lisanla davet etti, gittim. Önce
    uzun
    uzun bu projenin öneminden, merkezin gerekliliginden söz et-
    ti. Girig konuymasmm uzunlugundan ve övgülerden bu igin
    olmayacagmi anlamigtim ancak konugmamn
    nereye baglana-
    cagmi merak ediyordum. Dogrusunu söylemek gerekirse, ol-
    mamasmdan da mutluluk duyacaktim çünkü niyetim yurtdi-
    mda ölmekti, yayam planimda Nepal vardi.
    Sonunda agzm-
    daki baklayi çikardi,.Bagbakan onaylamigti
    ama Özer Çiller,
    "Hayir," demigti. Tansu -Hanim da bunun sorumlulugunu
    ÖzerBey'e vermigti.
    Yahm Erez'in Nuri Yabuz'a söyledikleri
    hâlâ kulaklanmda
    çmhyor: "Eger ad2Mister Erol oIsayda,aylik 100 bin amerikan
    dola-
    rnia, karpsmda taklalar atarak, kabul etmesi için yalvar yakar ola-
    rak...." oysa bu sonmu agrnak kolaydi: adimi
    Errol ya da Eroll
    olarak degigtirebilirdik!
    (ünlü Avustralyali ylldiz Errol Flyrm
    belleklerdeydi.) O zaman daha sonralan strateji merkezinin
    üni-
    .

    versitelerde kurulmasi konusunda gösterdigim ölçüde


    olmadigmdan
    arzum
    mutlu olmuytum ama Erez'in üzüntüsü, pigman-
    l

    26 GelecegiYdnetmck
    I
    I

    hgi beni daha çok kabretmi, ti. Sonuçta, sanayi bakanhšmdaki o


    düzen de bozuldu, strateji merkezi de kurulmadi.
    Yukarida verdigim 1997-2002 tarihleri arasmda çok girigim
    örnegi de
    var. Bu liste uzar gider. Bu nedenle, bunlara son üç
    äzel sektörden vereyim.
    Herkes gibi benim de çok saygt duydugum bir sosyal de-
    mokrat igadami büyügümüz beni ofisine davet etti. "Think-tank
    deyip duruyorsun, gunun çahymasun bana bir anlatsana," diye-
    rek ricada bulundu. Ben de bana kargi nezaket gösteriyor dü-
    üncesiyle, utana sikila bildi im kadanyla anla ttim. Çokilgiyle
    dinledi ve, "Yahu bizim bir vakfimiz var, burast senin tammladtgut
    kuruhnug," dedi. Gerçekten de öyleydi ama etkinlik
    ·çin

    bu igler
    tammi yap11mamigti. Bugün özellikle AB fonlanyla önemli aray-
    tirmalara atilan bir merkez olarak iglevini sürdürmektedir.
    Türkmenistan'da çok baçanli iglere imza atan Ahmet Çalik
    ile Türkmenistan Bagkonsolosu Nuri Bey'in de katildigt bir tele-
    vizyon programmda tanigtik. Konu Türk cumhuriyetleri ve
    Rusya ile iligkilerdi. Programin sonunda biraraya gelip, burada
    merkezinin' kurul-
    'strateji

    konuqulanlan hayata geçirecek bir


    karar verdik. Bir süre sonra Çalik
    masi kopullarim konugmaya
    Grubu'na ait, Türkmenistan'da açihyi yapilacak olan, o tarihte
    dünyamn en büyük jeanskumag dokuma ve ürün girketinin açi-
    hyma davet aldim. Tören bitti, ertesi günü bagkentin en büyuk
    otelinin üst katmda, Türkmenistan'da iy yapan seki: buyúk
    Türk girketinin genel koordinatörü ya da yönetim kurulu bag-
    kanlariyla biraraya geldik. Bilgim yettigince onlara bu bölgenin
    gelecegi hakkmda analiz yaptun. Kendilerindeki veri ve dege.
    lendirmeler ile vardiklari sonuçlar örtügûyordu. Ahmet Çahk
    bir merkezinin' kurulmasi önerisini ortaya ath, onun
    'strateji

    hayali ABD'deki RAND'a egdeger bir kurumau. O masad a bu-


    lunan herkes o an razi oldu. Ayrmtdar Türkiye'de konugulacak
    ,orel
    listeleri
    ti. Yine raporlar, kurulug gemalan, per ve u:man
    hazirlandi, Çahk'laÏstanbul'daÇahkbankm da içinde buiundu-
    2, istegini
    u holding binasmda bulugtuk. He jecanmi, or usun
    size anlatamam Rusya'da da çol. örr.egini gördugn içia yarari-
    m biliyordu. Kurulmasi için çok gaba harcadi ancak o gün Tûrk-
    menistan'da ona evet diyenler sonradan
    yan çizmiplerdi. Nede-
    nini bilmiyorum (hiç sormadim), samyorum geri dönügü olma-
    yacak ölçüde büyük koymaktan vazgeçmiglerdi.
    _para

    Çünkü
    Çahk'm rüyasi olan RAND gibi bir kurumun bütçesi Türk gir-
    ketIerinin gözünde devasa boyutlardaydi.
    Son örnegi yine igadamlarmdan vererek konuyu kapatiyo-
    rum. 1998 ylliydi, kitabim (21. Yüzyil ve Türkiye) yaymlandik-
    tan sonra bir ilgi oldu. Gazeteci Mahmut Övür,bir Rotary Ku-
    lüp (Karaköy) için konferans vermem konusunda, kendisinden
    ricada bulunan arkadaylanyla aramda köprü oldu. Pera Palas'ta
    bilgilerimi anlattim. Konuymamm bir yerinde, "Hindistan 21.
    yüzyihn süper gücü olmaya adaydir," dedim. Bazi iy adamlan-
    miz bu lafa pek kizdilar. O zaman saygisizca ortaya koyduklari
    tepkilerini dini,eyince dügüncem qu olmuytu: Hem Osmanh hem
    de Cumhuriyet burjuvazisini yaratamadi, ne yazik ki, bu kipiler
    "para

    Razanmay1 strateji", para kazandikça da (Ïlgilibölümde


    para kazanmarun strateji olmadigim okuyacaksmiz) kendilerini .

    dâhi olarak görüyorlar... Biz bu kipilerler mi 21. yüzyilm devri-


    mini yapacaktik? Yil 2006, Ocak aymm sonu, Davos'ta yapilan
    toplantmm ana gündem maddelerinden birisi ve üzerinde
    en
    çok durulam guydu: "21.
    yüzyilm iki süper güç adayt Hindistan
    ve Çin'dir..."Evet tartigma konusu ve baghkta öne çikartilan
    ay-
    nen buydu.

    21. yüzyil tanamlamrken "bilgi

    toplumu yüzyah" olacak diye


    bir ängärü var. Duraya kadar okuduklarruzi, birincisi; ülkemi-
    zin
    'dügünen

    adamlarmm', 'karar
    vericilerin', ülkemizi bu yüz-
    yda tagryip, ta ayamayacaklan hakkmda bir karara varmamz
    için anlathm. Ìkincisi; ülkemizù1
    'stratejik

    aragttrmalar merkezi'
    tarihini ileride yazacak olanlara argiv malzemesi olmass
    amaciy-
    la kaleme aldim. Uçüncüsü de; bu kitabm birinci ve dörd üncü
    bälümünde okuyacaklaruuza bir girig' oldup için oku-
    'ön

    mamzda fayda oldugunu dügünüyorum.


    1980'lerin ortalarmdan itibaren ekonomi ve içIetme ders ki-
    taplan Türkçe 'kuramsal
    strateji' kitaplars ile dügün-
    'stratejik
    28 Gelecegi Yönetmek

    me' ana temali kitaplar (son yillarda gerçekten önemli kitaplar


    yazildi, Faruk Sönmezoglu, Cengiz Okman gibi akademisyenle-
    rin kitaplari artik klasik haline gelmigtir) niçin yazilmiyor diye
    çok sormuçumdur. Neden hep yabanci dillerden tercume etmek
    zorundayiz. Arkadaglarim hakh olarak çok neden saymiglardir.
    Bunun üzerine eksikleri çok olan ama kavramlarin-ve analizle-
    rin yanhy olmamasi için çaba harcadž1m
    "21.
    Yüzyil ve Türki-
    Erciyag Yaymla-
    ye Yuksek Strateji" adh kitabimm ilk baskisi
    -

    ri (1997 yihnda) arasmda çikti. Bir sure sonra bu kitabin adim,


    taklit eden demeyeyim ama, esinlenen (belki bazilarim cesaret-
    lendirmigtir; hiç kugkusuz benim çahymamdan daha mükem-
    mel çahymalardi, çünkü kitaplarm yaptigi baskilar ortada) ki-
    taplar az sayida da olsa yayimlandi. Kitabunm ilk dört bölümü
    özet ölçeginde sayllabilecek kuramsal açiklamalardi. Agirlikh
    olan iki bölüm ise o yillara göre kendi penceremden gördügiim
    dünya ve Türkiye'nin sosyal ve uluslarast iligkiler alan-
    'siyasal,

    larmdaki stratejik sorunlanydi'. Du kitabm ikinci baskis1 Güncel


    Yaymlan (2000 yihnda) arasmda çikti ama yaymci beginci bö-
    liim olan dünyayla ilgili kismi, kitabm hacmini artinyor diye çi-
    karahm dedi. Ç1kardik, öyle yayimlandi. Soni·adan yeni baskisi-
    ni yaptirmadun.
    Bu kitabm daha birinci baskismda hemen tüm okuyanlar, ki-
    tabi ikiye bölseydin iyi olurdu, dediler. Yani kuramlar ayn, uy-
    gulama-lar ayn olsun diyorlardi.
    Ben de gimdi onlan dinledim ama farkh bir yöntem uygula-
    yarak! Ïkincicilt gerçekten ayn oldu. Yalmzca Tûrklye'nin çegit-
    li alanlardaki sorunlan'ni
    'stratejik
    ele aldigim ikinci cill yayma
    hazirlamyor. Elinizdeki birinci cilt sonmlan çözmeye dönük
    'stratejik
    dügünme'ye hazirhk olsun istedim.
    Aradan geçen yillarda hem Doguy hem de Ístanbul Ticaret
    Universitesinde "Stratejik Düpünme" yöntem dersi açtik. Bu
    derslerde ögrencilerimin ilgisi ve önerileri ile çeyitli yerlerde
    verdigim konferanslar, seminerler okuyacagmiz bu kitabi orta-
    simitçinin de banka
    ya çikardi. Ashnda hep istedigim guydu;
    müdürûnün de, brokerm da pazarlamacom da, generalin de ça-
    vuçun da okuyabilecegi bir bagucu kitabt olsun. Bu bir dügtü.
    Ön Giris 29

    Bilmiyorum oldu mu? Olmadiysa da yola devam edilecek. Ben


    de ögreniyorum ve ögrenecegim daha çok 'gey'
    var.

    Türkiye'de neden "stratej"


    yetigmiyor? Yetigmez mi?
    Yetigebilir, yetigmek zorundadir ancak bu gidiçatla çok güç.
    Birinci neden: Bizlere dü.ykurduracak üç änemli meslek alam
    ve
    erbab1 var. Bunlar, mimarlar, sinemacilar ve moda yaraticilari.
    Ìçtebizim düg dünyamizi tetikleyecek, bizi uçuracak, bayka ev-
    renlere sürükleyecek bu üç alanda sanatkâr
    ve zanaatkâr yetig-
    miyor da ondan.
    Gelelim ikincisine; çocukluk çaglanmizda oynadigtmiz oyun-
    caklari anunsiyor musunuz! 68 kugagmm, 78 kupgmm oyuncak-
    lari nelerdi? Kent çocuklan bir dereceye kadar ithal oyuncaklar-
    la oynadi ama kirsal kesimde büyüyen çocuklar hangi tür oyun-
    caklari tammigtir. Metal. çember, çelik çomak, agik, bilye, bez be-
    bekler, tahta araba, tahta tabanca ve metal biçaklar. Bunlarm üze-
    rine üzerine eklenecek bir çey oldugunu sanmiyorum. Süleyman
    Demirel, Kenan Evren, Bülent Ecevit, Nihat Erim, Tansu
    Çiller,
    Turgut Õzal,ÏhsanDogramaci, Recep Tayyip Erdogan, Abdullah
    Gül... Du adlarmi saydiklarun hangi tür oyuncaklarla oynayarak .

    büyüdüler? Bu sorunun yamti çok önemlidir.


    ÏstanbulSunay Akm "Oyuncak Müzesine" yolunuz dügerse,
    bu soruyu sormamm nedeni ve yanit arayipmm israrcihgi çok
    net anlaçilacaktir. Bu müzede dünyanm her yerinde üretilen
    oyuncaklari gäruyorsunuz. Ve kafanizdaki, bizde neden
    stratej
    yetigmemig sorusunun yamtnu vermeniz kolaylagiyor.
    ÕncelikleEyüp Sultan oyuncakçilarmi anfatmakla baglamak
    istlyorum. Kutsal camisiyle bilinen çocuklugumun semti Eyüp,
    oyuncakçilari, Cuma pazari, askeri dikimevi ile, feshanenin dil-
    lere destan güzel kadmlari ile sahnelerin güzel ve seksi kadinla-
    riyla ünlüydü. Efkan Efekan da semtin damadiydi.
    Simdiyerin-
    de dini objelerin pazarlandigi Riza Pastanesi 1880 dogumluydu
    ve Im/kalarnwr lezzeti dillere destandi.
    Cami meydamyla iskele arasmdaki kisa sokagm oyuncakçi-
    larmda neler yoktu ki! Tahta bebeklerden at arabalarma, fayton-
    30 GelecegiYönctmek

    lardan sopah kuklalara kadar akla gelen basit tasarimlar satihr-


    di. Çocukdünyami meggul eden yer, oyuncakçi dükkânlarlydt
    Saatlerce burada zaman geçirirdim.
    Osmanh'da yenilegme hareketlerine kadar Türk müslüman
    unsurlarm sanat dünyasmda üç boyutlu tablo yapmasi yasak ve
    gûnahti. Tek boyutlu minyatürler yapilabilirdi. Du ne kazandir-
    di, ne kaybettirdi?
    Tablo yapmayi yasaklamak aslmda düsünmeyi yasakla-
    makti. Tiyatroyu, operayi, baleyi yasaklamakti. içtebu, ardma
    ve yasak' olgusu, oyuncak tasarimma da yan-
    'gûnah
    sžmilan
    SURIQÍlT.

    Geleneksel sahne gösterisinde kullanilan oyuncaklara bakil-


    diginda orada kullamlan figurlerin de tek boyutlu oldugunu
    gärmekteyiz. Adi kuklaci olan kipi, bu figürlerin orta yerine bir
    ince çita monte etmigtir, tüm hareketi de yine tek boyutta yapti-
    rir. Karagöz-hacivat gösterilerini ammsayimz...
    Oysa Rönesansi, reformu yagamq Avrupa'daki oyuncaklara
    baktigimizda gördügümüz, tipki resim sanatmda oldugu gibi
    hepsinin üç boyutlu olugudur. Yani tablo yaparken kazandiri-
    lan derinlik, üretilen dügünceye de yansunigttr. O halde dügün-
    me özgürlügü sorunuyla üretilen ve çocuklarm eline verdigimiz
    oyuncaklarla birebir ilinti var.
    Kukla gösterilerine baktigmuzda da Bati ile aramizda önem-
    li bir fark görüyoruz. Bizimkiler ellerinde tek sopa tek kuklayla
    oyalanirken, Batth kuklaci on parmagma geçirdigi iplerle kukla-
    ri oynatmaktaydi.
    Aradaki fark çok önemlidir. Bati'da çocuklar bu tür kuklalar-
    la oynarken, bizim çocuklaruniz ise birisini yere birakmadan
    ötekini elimize alma ansimiz olmayan kuklalarla oynadilar!
    Admi ammsamiyorum, bir luklac1 vardi..Klasik Türk kah-
    ramanlarlyla olaganüstü öyküler anlatirdi. Bellegime kazman
    cümlesi guydu: "Kedinin asaleti fareyi görene kadardir!" Ba-
    ti'da düello gelenegi olugurken biz pusu kurduk.
    Büyudügüm zaman gunu anladim: Kuklalar çok güzeldir
    ama kuklacmm marifeti olmasaydi, ne ige yararlardi ki! Politi-
    kacilarm da kuklacilari vardi. Ne oldugunu pek bilmedigim
    Ön Girig
    31

    ama birilerinin, adma konjonktür denilen bir terimle yaptiklan


    tammlamanm ardmdan, kuklaamn Almanya, Israil,
    ABD ya da
    Rusya, vs oldugu ifade edilmekteydi. Igin tuhaf
    degigiyor da bizim kuklalar degigmiyordu... yam, kuklaci
    Bati'da kuklacilari
    yönlendirenlere stmtej denirken bizde adi düzenbaz oluyordu.
    Yine de ümidi kesmemekten
    yanayim. 2003 yihndan itibaren
    çok sayida 'strateji

    merkezi' kuruldu. Artik umudumuz buralar-


    dan dünya ölçeginde sözü edilecek 'uzmanlar'

    çikmasidir. Çok
    nitelikli genç akademisyenler yetigiyor. Onlar sayesinde, bizim
    merkezlerimiz de en azmdan Ïsveç'teolanlarla yariçabilir hale
    gelecektir. Bunu çok inanarak söylüyorum.
    Yalmzca Hikmet
    Çetinkayadegil, Toktamig Ateg, Emre
    Aköz, Cüneyt Ülsevergibi daha birçok köpe
    yazarinm aryiv ya-
    zilarma bakarsaniz adina stratejist
    denilen kipilerden yakuuldi-
    gru okuyacaksuuz. Ashnda haksiz da degiller, çünkü bu kipiler
    arasmda saghk memurundan dig hekimine
    (digdoktoru denme-
    sine çok ktziyotlar), imamdan çok sayida
    gazeteciye kadar genig
    bir yelpazede mesleki dagihm görmek olasid2r.
    Yine aralarmda
    yedeksubayLgim genelkurmay istihbarat dairesinin koridorun-
    daki bir odada yapanlar bile, istihbarat
    uzmam olduklarmdan
    dem vurarak televizyon ekranlarmda 'yüksek

    strateji' üreticisi
    olarak boy gösterip durdular.
    Neyse ki bu kipilerin takkeleri dügtükçe, ortahktan
    çekilme-
    ye bagladilar.

    Bu kitabm yazilma
    sûrecinde çok kigiyle konuquidu, tartipl-
    dt. Bunlarm bir kismi arkadaylarimdi, bir kismi
    yurtiçi, yurtdigi
    konferans ve panel dialeyicileri, bir kismi da ögrencilerim.
    Tele-
    vizyonlardaki çegitli program katihmcilari. Herkesin farkmda
    olmadan yetiymemde, bilgilenmemde katkilari
    büyük oldu.
    Ama özellikle birisi var ki, çok özledigim,
    yoklugunu çok
    hissettigim, son teknolojik geligmeleri, uzmanhk alant
    olan bi-
    ligim teknolojilerini ve strateji üretimine etkilerini
    'gözümün tartigtigim
    bebegi kardegime' sonsuz tegekkürler. 1979 yilmdan
    itibaren biligim teknolojileri konusunda
    ögrenime baglayip
    32 GelecegiYönelmek

    2000 yihnda yagammi yitirene kadar, her geçen gün daha par-
    lak bir teknik adam haline gelen kardepim Ünal Mütercim-
    ler'in 0956-2000), Avustralya'da birlikte oldugum dönemde
    katkilarmi özlemle amyorum. Konuyan muhasebe programi
    65 ül-
    üretip, Apple'm kurslar hocalarmm hocaligim da yapan,
    mütercim bu adamdan çok gey ögrendim.
    ke gezip 8 dilde genç
    Günlerce yaptigimiz felsefe ile nanoteknoloji, e-devlet ve çok-
    kültürlülük konusundaki tartigmalar benim bilgisizligimi orta-
    bölümlerinin çatisinm kurulma-
    ya koyarken, bu kitabm çeyitli ammsadikça içime
    öngörüsünü
    sma çok yardim etmigtir. Bir
    bir kor ateg düger: e-devleti
    "...
    anlamakta zorluk çekiyorsun,
    sen ögrenene kadar m-devlet kurulacak. Yine geç kalacaksm!"
    Ipklar içinde yatsm.

    Kitap dört bölüm olarak tasarlanmigtir. Kuramlarm açaklau-


    masmda eksik yan birakmamaya özen gösterdim. Umarim ba-
    garmigimdir. Örneklerin sayisim kitabm sayfa älçüsünde olabil-
    digince çok sayida tutmaya çabaladun. Dördüncü bölüm yani
    daha yogun ve özel uzmanhk isteyen konularda hem ürktüm
    hem de çok zorlandim ama gehevi bir arzuyla yazmaktan geri
    durmadim. Çünkü,her bir baghk konusunda uzmanlar onlarca
    verdigim
    kitap yazmig. Jeopolitikve jeostratejibaghklan altmda
    gücü' konseptine dönuktür.
    "denizcilik

    örneklerin çogunlugu
    Kitaplanmm okuyuculan, önceki kitaplanmdan denizeilik gücü
    ve deniz sorunlanna olan ilgimi ve bikip usanmadan bu konu-
    biliyorlar. Dört denizi olup da buna göre strate-
    yu yineledigimi
    olmayan Türkiye'de, bunu bi-
    ji belirlemeyen, deniz bakani bile
    kip usanmadan yazmanm borcumuz oldugunu dügünüyorum.
    Ïçte bu nedenle yine deniz tarihinden ve dünya denizcilik tari-
    himizden örnekler okuyacaksmiz.
    Artik, çeviri olmayan äzgün eserler her geçen gün arbyor.
    ulaçabilmeleri
    Bu nedenle akademisyen olmayan okuyuculann
    için özellikle Türkçe telif eserlerin agirhkta olmasina özen gös-
    terdim. Anadilimizde her alanda Battdakiörnekler gibi kita plar
    yazabiliriz; yazmahyiz.
    Ön Girip 33

    Ïnternetgünümüz dünyasimn en vazgeçilmez ve olaganüstü


    muhtegem bulugu ve yarduncimiz. Ìstatistikler,resmi (BM, gü-
    venilir RAND, TÜBÍTAK, Devlet Ístatistik
    Enstitüsü, SIPRI,
    CSIS gibi) siteler digmdakilere okumamn digmda pek itibar
    et-
    medim. Bazi ahntilarda ne yazik ki kaynak göremeyeceksiniz
    ancak kipilerin adlarim okuyacaksimz. Su durum, yallardir ders
    anlatmaktan kaynaklanan bellege yerlegmeyle, dirledigim bir
    radyo ya da televizyon
    -anla
    programiyla, yerli yabanci okudugum
    tilaniar da bulunmakta- periyodiklerden
    ya da konferans
    gibi etkinliklerden bende kalanlarla ilgilidir. Bazen de derste
    ögrencilerim söylüyor. Bu konuda bir örnek vermek
    için yaziyo-
    rum; çokkültürlülük konusunda çahymalarma deger verdigim
    uzmanlardan Ahmet îçduygu'danyaym yerini saptayamadi-
    gim ama degerli gördügüm böyle bir almtiyla karçilapcaksmiz;
    bagkalari da var. Aym dururn, çogu okuyucunun ulaçamayaca-
    ginibildigim ama önemsedigim askerî kaynaklar (bilgi savagi,
    stratejik ängärü, risk yönetimi baghklari altmda anlatilanlar
    bu
    kaynaklardan yararlanilarak kaleme ahnmigtir) için de
    söz ko-
    nusu olmugtur.
    Her kitabm yazihymda en önemli sorun haynak teminidir.
    Bir kismi kendi uzmanhk alanunla iigill özel argivimdendir. Bir
    kismi için åniversite kütüphanelerinden yararlaminuµtr. Dog-
    rudan uzmanhk alaiurn olmayan,
    ama kuramlarm uygulanma-
    siyla ilgili olarak yazilmasi gereken kisimlarm
    kaynak saglan-
    masmda yardima gereksinmem çok giddelli olmaktadir.
    Ekono-
    mi ve sosyoloji, askerî hatta fizik bilim alanlarmda
    uzman olan
    arkadaylarim her zaman imdadima yetigti. Adlari sayilamaya-
    cak kadar çok. Kitap buluninasinda
    ve önerilerde Ali Bayrak'm
    katkilarma tegekkürler.
    Ïki kipiye äzellikle tegekkür borCLim büyuktür. Yaymevinden
    editörüm Rana Gürtuna ve dizgiyi
    yapan Fa tma Uslu'ya. Kita-
    bm yazimmi, daha dogrusu düzenlemesini el
    yazistyla yaptim,
    her ikisi de 'periçan
    oldular'. Bir itirafta bulunayim: PC, laptop
    teknolojik tüm aygitlarimm varhgma karym, kurgunkalem, silgi
    ve bir taraft yazili kâgitlardan vazgeçemlyorum. Daima yazma-
    ya hazir bekleyen 12 kurgunkalemim var ve kurgunkalemlerim
    34 Gelecegiyönetmek

    kalemtragla yontulurken çikan sesten ve odun kokusundan çok


    'basmah

    keyif ahyorum. Çoban aldatanlar olarak gördügüm oto-


    matik kurgunkalem' taklitlerinden nefret ediyorum. Yillardir
    yazilmig kâgitlar üzerinde oklar, toplu igneler, paragraf aktar-
    malan, tüm bu kangik ('kaos düzensizligin düzenidir' diyerek)
    yänteme, yüzüme kargi- hiç itiraz etmeden, mimik yapmadan
    de kafayi yiyecegim,"
    ama ara sira Fatma'nm, "Bitecek ama ben
    cümlelerini gülerek söyleyigleriyle bitirdik. Rana'nm emegi çok,
    tegekkürle ödenir mi bilemem.
    Bu kitabm yazdigmda da önceleri ögrencim, gimdi ekip arka-
    dagimiz olmaya aday Yagmay Yakah'nm yardimi oldu,
    tegekkürler.
    Her zamanki gibi baglangici Vezir'le, Vedat'la yaptik. Vezir
    yillardir sinsi sinsi izlemig oldugu için ne zaman, nerede, ne
    bir kismmdan
    yazmigim hepsini biliyor, ne konugmuçum
    haberdar ya da duymuy (benimdigimda iki kigiyi daha aryiv-
    lemig: Suat Parlar ve Murat Çulcu). Bu nedenle Vedat Bayrak'a
    fisildiyor, o da önüme takvim koyuyor. Bu genç insanlarin plan-
    lan, cogkulari, begyll önce kitap yaymlatmamaya karar.vermig-
    ken, bu yil dört kitabm ortaya çikmasma yol açti. Bakalim bag-
    ka ne yazilacak? Ìkiyilhk plan yapiltmg bile!
    "Marifet iltifata tabidir!.."

    Erol Mütercimler
    2 Subat2006

    I
    I

    I
    i
    I

    I .

    Be1T111C1 DO 111111
    8 - ee¶ et

    SÍHÍRLÏVE ÇEKÍCÍ KAVRAM: 4

    STRATEJI

    L
    Damparak avantajlarru degerlendir; kuvvetlerini ona göre
    yapilandir ki, olaganüstü taktikler uygulayabilesin. Kuvvetleri-
    ni stratejik olarak yapilandir, üstünlük sende kalsm.
    Sun Tzu

    Yüz savagta yüz zafer kazanmak


    ustahšm en doruk noktasi degildir.
    Dügmam savagmadan yenmek
    ustahšm en doruk noktasidir.
    Sun Tzu

    Stratejik etkenlerin çogunu kendi safinda bulunduran kimse


    daha savaga girmeden karargâhta kazanmig; bunlarm azuu elin-
    de tutan kimse daha savaga girmeden yenilmig sayihr hele hiç
    -

    bulundurmayanlarm vay haline. Eu noktadan hareketle, yenen


    ile yenileni hemen görebilirsin.
    Sun Tzu
    1.1. KAVRAM VE KURAM OLARAK
    STRATEJÍ
    I"

    "Ìyidiipiince ychncz. Hiiner lyi dii-


    inceyi de dogru kullaumaktadtr."

    Descartes 40

    1.1.1. Terim Olarak Strateji


    Strateji kavrammm ilk olarak ne zaman uretildigini
    bilemiyo-
    ruz ama yüzyillardir, bugünkü yogunlukta olmasa bile kullaml-
    maktadir. Tarihi süreci degerlendirdigimizde Büyük Ïskender,
    Sezar, Hannibal, Atilla, Cengiz Han, äzellikle Napolyon Bona-
    parte gibi devlet adamlan ve komutanlar stratejiye hem anlam
    kazandarmiglar hem de stratejinin bir "dügünme

    yöntemi" oldu-
    gunu biziere ogretmiglerdir. Yü.zlerce yil süren bu egitim sure-
    cinde Machiavelli, Clausewitz, Liddell Hart gibi farkh duqunur-
    ler de stratejiyi
    "matenaatik
    akhn kullanildigi" hale getirmigler-
    dir. Stratejinin askerî ve politika alanmdan çikanhp iq dünyasma
    ve yänetime girigi 1960'lar sonrasmdan baglamakla birlikte asil
    yogunlayma.1980 sonudur. Uzunca bir süre, "strateji"
    sözcügü,
    daha çok askerî alanda kullamlan bir terimdi. Bu sözcügün ana-
    lizinde askerî yaninm agir bastigi ve anlam kazandži görülebi-
    lir. Özellikle bir savag ortaru dogdugunda, siyasi iktidarm, so-
    nuca ulaymak için askerî kuvvetleri kullanma sana ti olarak ka-
    .
    bul edilen stratejinin, askerî alan digmda; örnegin siyasal, ekono-
    mik, kültürel ve benzeri alantarda da kullamlmakta olmasi, bu
    terimin, yillar öncesi bilinen anlamun daha geniëletmi tir. Böyle-
    38 GelecegiYönetmek

    ce
    "strateji"den,
    daha genig anlamda dügünüldügünde, bir ulu-
    sun ya da uluslar toplulugunun, olaganüstü hallerde hedefe
    ulagmak için ekonomik, siyasal, askerî ve moral güçlerini birbi-
    riyle uyumlu olarak düzenlemesi ve kullanmasi anlayilmaktadir.
    Bu tammlama daha da genelleptirilebilir. "Büytik Strateji" ya da
    "Yüksek Strateji", bir devletin benimsedigi politikaya uygun ola-
    rak saptanug oldugu hedeflere ulagmada her tur olanak ve araç-
    lari bilimsel kullanma sanati olarak da anlagilmaktadir.
    "Strateji" säzcügünün kökenini yazarlar, etimolojik açidan
    ele aldiklarinda,
    "generallik
    sanati" anlamma gelen Yunanca
    kökenli strategos sözcügüne baglamaktadirlar. Strategos, devle-
    tin bir araci olarak askerî güç olmasi nedeniyle hem orduyla
    hem de askerî gücün yönetilmesi, sevk ve idaresinin idari me- .

    kanizmast demek.olan generallikle-amirallikle baglantihdir. Es-


    ki Yunanca'dan çeviri yapan bazi yazarlar strategos kavrammt
    saltanati" olarak da yorumlamaktadir. Ïster
    "generaller "salta-

    "yönetmek" "yöneti-

    nat", isterse
    "sanat"
    olarak kullamlsm, ve
    cilikle" ilgili oldugunu görmekteyiz.
    Strategos sözcügü, Eski Misir'da Ftolemioslar devrinde, Ati-
    etmek-
    na ve Roma'da.askerî ve sivil yönetim bagkanlarmi if ade
    teydi. Eski Atina'da Strategosluklar, ÍÖ 501-500 yillarmda Kle-
    isthenes tarafmdan kurulmug olup, bu mevkileri iggal eden
    kimseler, barig ta diplomatik ve mali bazi fonksiyonlara sahipti-
    ler. Savagta rütbelerine göre çegitli kumandanhk görevlerini
    yüklenen bu kipiler, devletin genel sevk ve idaresinde önemli
    roller oynamiglardir. Perikles strategos unvam ile uzun yillar
    Atina'ya egemen olan komutanlardan biridir.
    Bizanslilar devrinde de yüksek bir rütbe sayilan strategosluk
    bizzat kral tarafmdan verilirdi. Strategoslar savaglarda sivrilmig
    askerler arasmdan ve gäzde asker ailelerinden seçilirdi. Bu te-
    rim zaman içinde bu kipilerden yavag yavag siyrilarak belirli bir
    süreci, stratejik süreç adru verdigimiz. bir olugumu ifade eder
    ekilde kullamlmaya baglamigtir.
    Ancak bu sözcügün anlam ve kapsami, uygulamada çok ge-
    nis bir çerçeve içerisinde yer alan faktärler içermektedir. Bu açi-
    dan bakildigmda strateji sözcügü, bir ulusun yalmzca askerî
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji 39

    kuvvetleri ile ilgili bir kavram olmaktan çikmakta ve söz konu-


    su ulusun politik, ekonomik ve psikolojik kaynaklarmi (güç un-
    surlan=genel yapabilirlik faktörlerini) ve bu kaynaklarm olug-
    turdugu sentezi de içeren bir kavramm ifadesi olmaktadir.
    "Strateji alanmm görece yeni oldugu söylenebilir. 1950 ya da
    1960'lara dek, strateji konusunda ciddi aragttrmalar yapilmayordu.
    Strateji alant ve rekabeti anlama bir açadan hâlâ, yeni yeni geligen
    yönetim dallan. Rekabet hakkmda hâlâ hizla yeni geyler ögreniyor
    ve bilgi topluyoruz.
    Biz rekabeti ögrenirken ve nasil rekabet edilecegi-konusundaki
    bu bilgi yerlegirken, rekabetin ögrenmeyi sürdürme gereksinimi ya-
    rathšmi anlamak da önemli. Çünkütüm girketler avantaj yaratmak
    için gerekli oldugu dügünülen bir çeyi yapiyorlarsa, bu artik avan-
    taj olmaktan çikar.
    Öyfeyse,stratejiyi
    ög;renmeyi sürdürmeliyiz. Öncelikle,bilin-
    mesi gereken her geyi henüz bilmedigimiz için. Ve ikinci olarak da,
    ögrenme sürecinin, yeni ögrenmeler yaratmasi nedeniyle."I

    Stratejiyi günlük yaçamimizda da çogu kez farkmda olma-


    dan kullamnz. Örnegin;maagimizm ailemizi geçindirme yönte-
    mine kafa yormak, stratejik bir olaydir. Bu dügünce agamasi
    stratejinin boyutunu", bunun eldeki kopul ve olanaklara
    "teori

    göre kullam1masi da boyutunu" literatürdeki deyi-


    "uygulama
    ,

    miyle teknolojiyi"
    "stratejik
    olugturur. Askerî terimle buna
    "sevk

    ve idare" denilmektedir.
    Öteyandan strateji bilimi sayesinde devlet, yaklagmakta olan
    tehlikelerin giddet ve yönlerini, olasi etki alanlarnu ve tahriballan-
    m zamamnda görmek ve saptamak olanaklarma sahip olabilir.
    Karyi önlemlerini alabilmek için de olanak ve zamana sahip olur.
    Strateji farkh bilim dallarmda degigik kesinlik dereceleriyle
    kullamlan bir kavramdir. "Yeni ve iyileçtirilmig" ya da
    "daha
    az
    kalm" gibi, (çogunlukla) hatah olarak betimlenen Türkiye'nin
    stratejik önemine benzer gekilde çogu zaman sadece bu ifadeyi
    yazamn ya da kullanamn aklmda sakh olan yalnizca kendisinin
    -

    bildigi anlama gelir, gerisi ise okuyucunun algilamadaki falcih-


    gina kalmigtir. Baska binsimn gordugunu, dusunaugunu bn-e
    bir görebilir ya da duçünebilir miyiz..?
    "I.E

    40 Gelecegi Yönctmek

    Sözlüklerin çogu bu sözcügün tannmni askerî terimlerle ifade


    ederken, yänetim literatürü daha az kesin ifade kullanma egili-
    mindedir; çogu kez stratejik planlamayi, üretim, pazarlama ya da
    finansal hedefler koymak ve bunlan gerçeklegtirmek üzere kesin
    planlar yapmak anlamma gelen programlama ile karigtinr. Prog-
    ramlama, lineer olma, bugünü yarma uzatma egilimindedir. Dog-
    ru tammlandigmda strateji yarmla baglar ve geriye bakip
    -vizyon-

    gelecege götüren kritil<yollari belirleme sårecinden olugur


    Strateji hakkmda günümüze kadar aktanlan en eski yazih
    eser, bundan yaklagik 2050 yil önce ÏÖ 51 yllmda, Romah büyük
    devlet adami ve önemli komutan Gaius JulliusCeasar'm (JulSe-
    zar) yazmig oldugu 240 sayfalik Gadia Savap adh kitaptir. Ayri-
    ca 1700 yilmdan bu yana yazilung pek çok eser bulunmaktadir.
    Yalmz Napolyon Savaglari hakkmda 10.000'den fazla eser yazil-
    mi.ptir. Bu kadar cilt eserin yazarlari arasmda hiçbir "Türk arag-
    tirmacismm" bulunmayigi da çok dikkat çekici ve dügündürü-
    cüdür. Ancak Cengiz Okman, Faruk Sönmezoglu, Suat Ïlhan,
    gibi suurh sayidaki uzmanm bu konuda ufuk açici ve nitelikli
    kuramsal çahymalar ortaya koydugunu da belirtmeliyim.
    "Türkler bugüne kadar strateji üreten, yeni stratejik dügün-
    celer ortaya atan bir güç ve kapasite olmayi baçarainamiglardir.
    Ithal mah dügünceler benimsenmig ve kullamlmig tir. Stratejinin
    önceliklerine ve derinliklerine inmenin zorluklarim bagtan beri
    görmekteyiz. Küçük bir askerî güce sahip bulunan ve savag de-
    neyimleri olmayan Isviçre'nin bile strateji konusunda ünlü ya-
    zarlari ve eserleri mevcuttur. Bizde bu konuda baglatilmig bulu-
    nan faaliyetlerin verimli olmadigi görülmektedir."3
    Bati'da Napolyon Bonaparte'm askerî alanda bir sanat .ola-
    rak uygulamaya koydugu, (Her ne kadar Batt'da böyle kabul edili-
    yorsa da, bunun dogru olmadigini öne süren analizciler de bulun-
    maktadir. "Kuramlarm uygulamnast" baghgi altmda incelenecektirJ
    teorik çerçevesinin de Carl von Clausewitz tarafmdan belirlen-
    digi söylenen "Strateji" nasil tammlamyor? Gerçekten strateji
    kavrami 19. yüzyilda mi biçim ve önem kazandi?
    Uzakdogu'da, Çin'deve Japonya'da2500 yll öncesine daya-
    nan bir olgudur strateji. "Sava; sanatmm" büyük ustasi Sun Tzu"
    Sihirli ve Kavrnm:Strateji
    Çekici 41

    dünyanm en saygm stratejlerindendir. Yapiti yalmzca askerî ön-


    derler ve stratejlerce okunmuyor, Asya'da politikacilar,igadamla-
    n, yöneticiler tarafmdan da okunup burada ögrenilenler
    igigmda

    stratejiler uygulamaya konmaktadir. Öte yandan Türkçe'ye ka-


    zandmlan "Zen Dersleri"6, "Bey ÇemberKitab1"' Uzakdogu'da
    binlerce yildir yararlamlan strateji yapitlandir. Yine Çin'de binler-
    ce ylldir strateji yöntemi olarak kullamlan ve "Savag Hileleri" ola-
    rak Bati dillerine çevrilen "Strategemler"den, Mao tarafmdan bile
    hem savagta hem de kültur devrimi süresince yararlamlmigtir.
    "Strateji günümüzde en yanh; anlayilan liderlik konseptidir.
    Strateji Hun Krah Atilla ya da Sun-Tzu ile ilgili degildir; yänetim
    disiplinleriyle de ilgili degildir; hele hele ekonometri, rakamlar
    ya da program hedefleriyle hiçbir ilgisi yoktur. Özü itibarlyla
    strateji, bugün bulundugunuz yeri, yarm olmak istecliginiz yerle
    kahci ve soniut bir biçimde baglantilandiran entelektüel bir ya-
    pidir."* Umut Bir Yöntem Olamaz kitabmm yazarlarmdan birisi
    olan ABD Kara Kuvvetleri eski Komutam'mn (Gordon R. Sulli-
    van) yorumunda küçümsemeyi çagngtiracak gekilde sözünü et-
    tigi Sun-Tzu, günümüz iq dünyasma fikir geligtirme,yeniden ya-
    pilanma ve strateji üretme konularmda rehber olmayi sürdürü-
    yor. Uzakdogulu dünya devi girketlerinin tepe yöneticileri için
    "baqucu
    kitabidir". Bati kültüründe strateji ustalarmm çikigt tek-
    noloji ve endüstrinin geligimiyle eg zamanlidir, özellikle ekono-
    mi alanmdaki ustalar
    "emperyalizm"le
    birlikte dogdular. Atlan-
    tik ötesinin uzmanlan ne derse desin Sun-Tzu üzerine yorum ya-
    parken bu olgulan da göz ardi etmemek gerekiyor.
    Sun Tzu, savagta utku için dolayh yöntemlerin daha uygun
    oldugunu belirtmig, savagta luzm ve manevranm önemine degi-
    nerek, mükemmeliyetin, dügmanm direnigini muharebe etme-
    den kirmak oldugunu ifade etmigtir.
    Dünya savag tarihinde pek çok komutan bu prensipleri be-
    nimsemig, Hannibal, Belisarius, Marlborough, Rommel, Mans-
    tein, Patton gibi çok general bunlari bizzat uygulamiglardir.
    Thomas Cleary bagta olmak üzere pek çok Batih Uzakdogu
    ögretileri uzmam, Çin,Japonstrateji yapitlarmi derlemiglerdir.
    Bati'da yaymlanan ilk en ünlü özgün strateji yapiti Floransa-
    42 GelecegiYönetmek

    11Machiavelli'nin yazmig oldugu "Savaç Sanah" ve "Prens"tir.


    Eksik olarak ifade edilmekle birlikte
    "amaca

    götüren her yol geçer-


    lidir (mübahttr)."Makyavelist gärüy olarak bilinen bu degerlen-
    dirme, yaklagik beg yüz yildir popülerligini yitirmemigtir.
    Liderlik ve güç kullammmda Machiavelli'nin beg yüz yil ön-
    ce yazmig olduklarim, günümüze uyarlayan Michael A. Ledeen"
    strateji senaryolannm yazimmda liderin rolünü ararken "Neden
    Machiavelli?" diye sormadan edemez. Ledeen çok haklidir çün-
    ku "Prens" adh yapitmm büyük bir bälümü eylem içindeki er-
    kekler ve kadmlar için, en çok da liderler için tasarlanmigti. Dini
    liderler, askerî liderler, ister krallik ya da cumhuriyet, ister dik-
    tatörlük ya da demokrasi olsun; devlet liderleri için. .

    Machiavelli, iktidar dinamil<lerini ve baçanh liderlik yöntemle-


    rini anlamak isteyen birinin, biraz tarih çahgmast gerektigi konu-
    sunda Israrh olmasma kargm, konuyu güncelleptirmemizi hog kar-
    gilardi samnm. Gazeteleri okumak, televizyon Izlemek ve bugün
    her geyi kendiliginden anlamaya çabalamak yeterli olmuyor. Özel-
    likle bagari ve ayakta kalma sorunIarmm egemen oldugu ve incelik-
    ler için pek zaman bulunamayan bütün zirvelerde insan dogasi de-
    gigmez. Geçmigin ciddi biçimde incelenmesi, bugün ve yarm sag-
    duyulu kararlar almak için malzeme saglar. Atalarimizm yaptigi
    hatalari tekrarlama egilimindeyiz, oysa geçmigteki kahramanlarm
    gerçekleptirdigi büyük igleri agmaya çahymahyiz.
    Bugünkü liderlerimizin eski bilgileri ammsayip yenilikleri ög-
    renmeye yiddetle ihtiyaçlari var. Onlar, Machiavelli'nin temel soru-
    larmdan birine her zaman yanhp yanit veriyorlar: Sevilmektenziyade
    korkuhnak mi, yoksa korkulmaktan ziyade sevifmek mi daha iyidir? John
    Major ve Bill Clinton'dan Newt Gingrich'e, Silvio Berlusconi ve
    Benyamin Netanyahu'ya kadar Bat1h liderler umutsuzca sevgi ara-
    dilar. Hem dostlarindan hem dügmanlarmdan, ülke içi ve uluslara-
    rasi girigimleri mahvolana dek her geyde... Ronald Reagan, Marga-
    ret Thatcher, Lee Kwan Yu, Bill Gates ve Papa IL Jean Paul bilgiyle
    lyi donatilmiglardi ve dünyaya yeniden biçim verdiler.
    Karigikhga dalmadan önce son bir.soru yamtlanmah: Hemen
    hemen beg yüz yll sonra Machiavelli'nin dügünceleri nasd oluyor
    da hâlâ böylesine giddetle bize meydan okuyor ve esin kaynagi olu-
    yor? Kugkusuz, o bir dâhi; filozof Benedetto Croce'nin hakh olarak
    öne sürdügü gibi, Ïtalyandügünürlerin üstün bagartlannm özelligi
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 43

    olan nükte, güzel konugma yetenegi ve acimasiz çözümlemenin eg-


    siz bilegimi ile Ítalyandâhi"! Ama daha da faziasi var. Floran-
    "bir

    sa Rönesansi'nda büyük entelektueller, serûvenciler ve sanatçilarm


    bazilari insanligm elde ettigi tüm bilgi birikimine meydan okuyor-
    lardi. Her ay yeni dünyalar kegfedildi, yeni bagyapitlar yaratildi ve
    yeni düguaceler öne sürüldü. Heyecanl: ve kaotik degigim olagan-
    dr. Machiavelli'nin Floransa Cumhuriyeti için çaligmaya baglaylym-
    dan sonraki yil, 1498'de Michelangelo Pietà'yi bitirdi, kisa süre son-
    ra Davud heykeline bagladt Yapit 1504'te tamamlaninca Machiavel-
    li'nin çalisma odasmin bulundugu Palazzo della Signoria'ya yerley-
    tirildi. 1505'te Arnerigo Vespucci Bati Hint Adalari'na ikinci yolcu-
    luguna yelken açtl. Kolomb'un gezisi tamamlandi, kâgif ilk yolculu-
    gunu yaptigi yiÌMuseviler ispanya'dançakarildi, ayni yll Muhte-
    gem Lorenzo oldü(1492).O güne dek yerküredevar oldugu yalruz-
    ca tahmin edilen bölgeler üzerinde Portekiz kâqifleri hak iddia edi-
    yordus Machiavelli'nin Floransa hükümetinde bagarth bir memur
    oldugu 1510'da Martin Luther, Katolik Kilisesi'nin yozlagmasina
    karça bir protesto sunmak için Roma'ya gitti. Görülen o ki meydan
    okunmamig, sorgulanmamig hiçbir gey birakilrmyordu.
    Machiavelli bu entelektüel cogkunun bir parçastyds; böylece
    çagdag dunyamn dogum sancilarina hem tanik oldu hem de bizzat
    katildi. Yaratim sürecinin içinde yer alarak, liderligin temel kuralla-
    rmi aligtimamig açikhkla görebildi; bunlan keskin bir açiksözlülük-
    le ortaya koydu.

    Machiavelli'nin strateji diipiinüril olarak, beg yüz yll änce da-


    nigmanhk yaptigi liderlere içinde yagadiklan ama farkmda olma-
    diklan dünyanm ne denli oldugunu anlatmig olrnasi, gü-
    "farkh"

    nümüz liderlerinin de dünyaya nasil bakmasi gerektigini göste-


    rir. Türkiye'de Osmanh Ímparatorlugu döneminde de, Türkiye
    Cumhuriyeti'nin 82 yllhk yayammda da "Niçin stratejler çikmi-
    yor?" sorusunun yamtim en dogru, en açik ve en acimasiz biçim-
    de Machiavelli vermektedir. Türkiye'de insanhk tarihinin yarat-
    tigt ve gözler önüne sürdûgü
    "entelektüel

    cogkuyu" görme yete-


    negine sahip ne entelektüel ne de aydm yetiyti. Liderin strateji
    damymam, onun duymayi ya da görmeyi arzu ettiklerini degil
    .

    dügünmesi gerekenleri säyleyen kipidir. Oysa Türkiye'de yuzytl-


    lardir stratej ola rak tammlanan kipiler liderin "sultanhgmi"

    kabul
    etmig, strateji üretmekten daha çok günü kurtarmaya dönük tak-
    h
    ..
    GelecegiYöneturek
    44

    tik yaratma yoluna gitmiglerdir. Türkiye'de Machiavelli yetene-


    ginde ve dürüstlügünde kimse çikmadi derken, haksizlik yap-
    mamak için hemen belirteyim, Lütfi Papa ve Koçi Bey gibi damy-
    manlar raporlar hazirlayarak padigahlan gidiçat konusunda
    uyarmiglardir.

    Her geyin en kusursuz göriindrigüzanran erdemden uzaklagarak yrki-


    ma siiriiklenen bilytik imparatoriuklarmsayrsiz örnekleri vardir; bunlar-
    dan biri olan Osmani; Ímµaratorlugu'nun çökiiµi, belkide yrktliggerçek-
    Icytigizaman en iyi biçirnde autapldt. Osmartirloron altmc: ytizyilia orta-
    larmda, tariltin en bilytik liiiktimdarlarradan birinin, Kanuni Sultan Sii-
    leynran'rn lidcrligindezirveye ulagtilar. Tom o sirada, Kanuni'nin emekli
    sadrazamr Liitfi Papa, yozlapunyagiden yoldaki ilk deligetti adr miart gör-
    dii. O nirgilmq ugursur Irafalangördii: "Riigvet ve görev bagindaki/crift
    yetersizligi;yararsiz ve savurgan bir ordu ve biirokrasinin artip; para dar-
    ligt, mali zorbalik ve ekonomik sorunferm kistrdöngiisil;biltünliigiin ve
    sadakatin znytflarnast ve lieµsininöfesinde, Batt'mir denizci devlelleriniti
    frityilyenve tehdit edengölgesi."
    Lütfi Paya, Kanuni'den, imparatorlugu güçlü kilan ilkelere dän-
    mesi için talepte bulundu; her geyden önce önemli a tamalarda git-
    gide artan adam kaytrmacthga kargi kipisel gücünü ve saygmhymi
    kullanmasi için yalvardi. Ama bu olmayacakti. Sonraki yüzyilm or-
    talarmda, Sultan IV.Murad'in bag danigman1Koçi Bey imparatorlu-
    un durumu konusunda utandmci bir rapor yazdi. Koçi Bey, dü-
    güncesinin inceligi ve zarafeti nedeniyle çogunlukla Türk Montes-
    quieu'sü olarak tannnlanir. Elegtirisinin ana noktalari, Machiavel-
    olugan bir
    "yapmayacaksm"lardan

    li'nin liderler için önerebildigi


    elkitabma temel olugturabilirdi:
    •
    Sultanlar devletin dogrudan gözetiminden çekildiler.
    • Atamada siyasal kaylrma yapilarak devletteki iki numarah
    makam olan sadrazamhgm degeri dügürüldü, dolayistyla sadra-
    zamhk,
    "saray
    gözdelerinin her türlü müdahalesi, herhangi bir an-
    da derhal azledilme, el konulma ve hatta idam edilme ile karpt kar-
    lya birakildi."
    •
    Silahh kuvvetierin seçkin kolordu üyelikleri dahil, öbür kilit
    gärevler, uygun bir rügvet ödemeye istekli herkesin elde edebilece-
    i hale geldi, ve alma ya da kaylrma yoluyla göreve atanma
    "satm

    yaygmhk kazandi kadthk gibi dinsel görevlerde bile."


    -hatta
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji 45

    Yozlayma Osmanh Ímparatorlugu'nu yiktigma göre, o ka-


    dar görkemli almayan kuruluglari kolayca yikabilir."
    19. yuzyilin en önemli strateji yapiti, bir savag kurami olan
    "Savag Ûzerine"dir.Yazari, bir Prusyali general ve asl<erî yazar
    Carl von Clausewitz'dir ve herkes tarafmdan. kullamlan säzü
    de gudur: "Savag, politikanm bagka araçIarla devaimdir." Clause-
    witz en çok Alman genelkurmaymi etkilemig; Hitler, Moltke,
    Ludendorff, Schlieffen kuramlari uygulamaya çaligmiglardir;
    sonuç ortada! Ote yandan Mao ve MacArthur da Clause-
    Witz'den sikça almti yapmaya özen gästermiglerdir. Bunun
    ya-
    ru sira Lenin, Engels ve Marx da, "Savag Ûzerine"yiinceledik-
    1erini ve hayran kaldiklarnu belirtmiglerdir.
    Strateji, yalnizca askerî bir terim olarak mi bilinip açiklamr?
    Tabii ki hayir. Ekonomiden pólitikaya, yöneticilikten igadamh-
    gmadegin hemen her alanda kullamlan bir terimdir.
    Küresel pazarm ünlü pazarlama girketi "Trout"tan Jack Tro-
    ut'un tanimlyla,
    "baçan

    tümuyle dogru stratejiyi bulmakla ilgi-


    Jidir. Çünküstrateji rekabetçi dogruItuyu belirler, strateji üretim
    planlamasma dikkat eder, strateji size içeride ve diganda nasil
    iletiçim kuracag1mzi, neyin üzerinde odaklanacagmizi anlatir.
    Stratejinin tümüyle neleri içerdigini anlamak bu yüzden böyle-
    sine önemlidir. Stra tejiyi ne kadar iyi anlarsamz, baçan için dog-
    ru stratejiyi seçme gansmiz o kadar yüksek olur. Ve kary211gm-
    da, bu ölumcül rekabet çagmda sik sik karplaçabileceginiz bü-
    yük sikmtdardan kurtulma gansimz da o kadar yüksek olabilir?
    Sözlükler stratejiyi göyle tanimliyor: "Bir amaca ulagmak için
    izlenmesi gereken una yok" Terim, bu genel anlami digmda birbi-
    rinden farkh olgu ve olaylara iligkin olarak kullamlmaktadir. Ïl-
    kin strateji, askerî literatürdeki klasik anlamiyla, bir savagm ka-
    zanilmasi içiri savag sirasindaki askerî harekâtm dayandigi
    esas-
    lar olarak anlagdmaktadir. Özelliklenükleer silahlarm ortaya
    çikmasi ile strateji de global bir nitelik kazanmigtir. Bununla be-
    raber strateji, günümüzün konvansiyonel savaglan açismdan
    klasik anlammi korumaktadir. Ïkinciolarak strateji terimi, genel
    anlamda, parti, igletme, devlet vb. tür kurum
    ya da kurulugun
    belirli bir amaca ulagmak için izledigi yol anlammda da kulla-
    i

    46 Getecegi Yönetmek
    I.

    mlmaktadir." "Askerî giiçlerinharekâtml siyasal iktidarca belirlen-


    miç bir hedeje ulaçacak biçimde birleptirme sanati. Bir savagin siirdü-·
    rülmesi ya da bir ulusun ya da ittifakin savunma 11azirliklariiçin ge-
    rekli askerî, siyasal, iktisadi ve manevi giiçlerin hareketini birbiriyle
    ayumlu kilma sanatt."" Bir bagka sözlüge göre de strateji: "Savag-
    ta belirlenmig 12edeflereulagmak için eldeki bittiin kaynaklari (askert,
    ekonomik, siyasal vb J uygun bir biçimde seferber etme ve ditzenleme
    strateji' olarak da adlandtrilan bu
    'yfiksek

    sanati ya da bilimi. Bazen


    tanim, giderekkarmapk bir nitelik kazanan savaµn yliriitiilmesinde
    askerî olmayan etkenlerin de önemli rol oynadigt modern çagm gerek-
    1erini yansitir. Teorinin geçerlilik kazandigi 18. ytizyrlda ve 19. yilz-
    yrl baglarmda strateji, silahl: birliklerin sevk ve diizeni ile askerî liare-
    kâti plan2amave yönetme sanati anlamini taptyordu.""
    Clausewitz ise stratejiyigöyle tanunlamaktadir: "Strateji, mu-
    harebenin savagm antaçlarma hizmet edecek gekilde kullamimasidir.
    Strateji, muharebenin savagm amaci dogrultusunda kullanzlmasidir.
    Strateji savaç plumm yapar ve öngörülen hedefegöre ona ulagdmasmi
    saglayacak bir dizi eylem saptar,· ayrt ayrt seferierin planlarini lyazir-
    lar ve lier birindeverilecek muliarebeleri örgütler.""
    Stratejinin tammi basit olmakla birlikte karmapktir da. Ce-
    rek askerler, gerekse de strateji bilimiyle ugraçan bilim adamla-

    n, stratejiyi farkh farkh yorumlamaktadir. Öteyandan iy dünya-


    smda evrensel bir strateji yoktur. Evrensel stratejiler uygulama-
    tuzaklar" olarak" yorum-
    "stratejik

    ya kalkmay1 Michael Porter,


    luyor:"
    Hiçbir strateji, belli bir i; kolunun sinirlarmm ötesine geçirile-
    mez. Sirketlerin sürekli yineledikleri en bliyük hatalardan biri, ev-
    rensel bir strateji uygulamaya kalkmalan. Bu dügünme tarzi girket-
    leri tuzaga sürüklüyor.
    ilk tuzak girketlerin, kazanmamn tek yolunun bu oldugunu du-
    ünerek, pazar paytmn bûyük bölümünü ele geçirmeleri gerektigi-
    ne inanmalanydi. Pazar paylarmm dügük olmasma ragmen yûksek
    kârhhklara sahip pek çok girket olmasi, bu dügüncenin yanhyhgmi
    kamthyor. Daha da kötüsü, tüm girketlerin pazar paymm büyük bö-
    lümünü ele geçirmeye çahymalart herhangi bir girketin kazanmasi-
    nm pek mümkün olmadigt bir savag yaratabilir.
    Sihirli ve Çekici
    Kavram:Strateji 47

    Diger bir tuzak da tüm girketlerin çevrim zamanlanni azaltip,


    pazarlama süresini hizlandirmalart gerektigi dügüncesiydi. Evren-
    sel bir
    'gerçek'
    olarak bu da dogru degil. Kimi pazarlarda yeni
    urünleri kisa geligtirme çevrimleri içinde yaratmaktan çok, dogru
    olani yapmak için gerekli zamam kullanmak daha önemli. Bagka

    pazarlarda durum farkli. Ama tütn girketler çevrim sürelerini kisal-


    tirlarsa ortaya, kimsenin kazanamayacagt bir zaman yarigi çikar.
    Herkes kaybeder; çünkä pazarlamaya daha çabuk geçebilme yakla-
    .yimi
    sonunda maliyeti artirir ya da geliri azal tir, bu da kârt d üg ürär.

    Yirmi birinci yüzyil için, her yerde uygulanabilecek evrensel


    bir strateji oldugu dügüncesinin yanhghgi açikça görülüyor. Bu-
    nun tersini dügünmek bence, büyük bir hata olacaktir. Tüm bi-
    limlerde oldugu gibi strateji bilimi de teori ve pratik (uygulama)
    olmak üzere iki kisimdan olugmuytur. Teori kisru strateji pren-
    siplerini, uygula.ma kismi ise teknolojik kismim içerir ve bu
    prensiplerin nasil uygulanacagim ägretir. Teori bölümünü anla-
    mak ve ögrenmek, öbür bilimlerde oldugu gibi bir ölçüde daha
    kolaydir. Zorluk, uygulama agamasmda ortaya çikar. Örnegin;
    prensipleri her komutan, igletme genel müdürü, gazete genel
    'yaym

    yänetmeni bilir ama, tarihe parlak utkuyla (utkularla)


    geçmig lider sayisi çok azdir.
    "Bir toplulugun iradesinin
    bir bagka irade üzerine de baskm
    kalabilmesi, hedeflerin iyi tammlanmasimn yani sira bu iradeyi
    hâkim kilacak güç ve olanaklari olugturabilmesine ve bu gücün
    en iyi gekilde sevk edilebilmesine baglidir. Yani, ne sadece he-
    deflerin tammlanabilmesi, ne de güç unsurlarmm sevk edilebil-
    mesinden ibarettir. Strateji, bunlarm hepsini ve aynca güç un-
    surlarmm hazirlanmasim da içermelidir."
    "Stratejiyi politik ve sadece askerî anlamda stratejiler olarak
    ayirabilmek ve ikincisinin son tablilde birincisine bagh olabilece-

    ginisöylemek mümkündür. Aynca mücadelenin bütününü kap-


    sayan genel strateji ile tek tek cephelerde, operasyon alanlannda-
    ki stratejilerden de söz etmek mûmkündür. Sorun politika ile
    askerî olanaklarm pratik uygulamasi arasmdaki, bir bagka ifadey-
    le araçlarla amaçlar arasindaki dengelerin doş·u kurulabilmesi-
    dir. Bunun yam sira topyekûn strateji ile buna bagh ikincil nitelik-
    48 Gebregi Yönchnek

    te stratejilerden söz edildigi de olur. Dügmani zayiflatmak, ona,


    elde ettigiyle orantisiz älçüde kayiplar verdirmek, gücünü dagit-
    mak, enerjisini bog yere tükettirmek, moralini bozmak gibi husus-
    lar bunlara örnek olarak verilebilir. Taktikler ise, bizzat savagma-
    mn nassl yapilacagma ait hususlardir. Gerek strateji, gerek taktik-
    lerde hedefin en ucuz ve ekonomik yolla elde edilmesi esastir.""
    Stratejinin tammlanmasi konusunda askerî alandaki netlige
    karem siyasi-alandaki kafa kangikligt iq dünyasmdakiyle aym
    ölçüdedir. Örneginpazarlama ile stratejinin ayri geyler oldugu-
    nu öne sürenler bulunmaktadir. "Ancak, strateji ile pazarlama-
    mn ayri seyler oldugunu söyleyenierin varhgi içIeri daha da
    zorlaçtiriyor. Oysa igin dagrusu, bagarih olmak istlyorsaniz
    bunlan birleptirn3eniz gerektigidir. Ïçi sürükleyen pazarlama-
    dir. Dogru düzgün bir pazarlama olmazsa, harika bir if strateji-
    si bile bu yüksek rekabet ortaminda bagarisizhga mahkûm
    olur."" Kimisine göre de pazarlama taktiklerin bilegkesidir.
    O halde taktik ve strateji nedir? Bu sorunun yanitini aramak
    gerekiyor.
    Ì.nceleme taktige dökülmesi",
    "stratejinin
    düzeyi sorunu ve
    yani savagtaki stratejiyi tanimlayan dügiik hazirhk konalari çä-
    züm bekleven änemli bir nieseledir. Savagta etki ve karar verme
    problemin'e
    geleneksel hiyerarpik düzen çerçevesinde bakildi-
    mda apagidakt gibi bir pirâmidal yapi ortaya çikar. Ama, gele-
    neksel olarak stratejinin en üstte, hazirhk ve taktik düzeylerinin
    alt kisimlarda yer aldigi bir piramit olarak taramlanan bu basit
    model gerçek haya tta üç düzey arasindaki dinamik iligkiyi yan--
    sitmamaktadir.

    Stratejik
    Düzey

    Hazirhk Düzeyi

    Taktik Düzeyi
    I
    Sihirli ve Çekici
    Kavrmn: Strateji 49
    I

    Böyle bir hiyerargik sistemin yapist tabii ki otoriterdir ve bu


    dogrultuda verilen emirler ve ahnan kararlar en üstteki stratejik
    düzeyin tekelinde olarak en alta dogru bir hareket içindedir.
    Ancak gerçek hayatta hazirhk ve taktik konulari stratejik karar-
    lari etkiledigi gibi bu kararlardan da etkilenmektedir.
    lÖrnegin:Türkiye'nin AB'ye üye olma sürecinde agir bir
    kayba ugramamak, yani müzakerelerin baglamasma (4 Ekim
    2005 karari) olumsuz yamt almak istemeyisi (bu kismen taktik
    ya da hazirlik sorunudur), ülkenin AB görügme masasmdaki
    konumunu ve strateji seçin,ini etkileyebilir. Türkiye'nin Rum
    yönetimini tammadan "Ek Protokol" baskismdan kurtulmasi
    hazirlik sorunudur. Öteyandan Türkiye protokolü imzalarken
    imzasinm Kibns Cumhuriyeti'ni tanima anlamina gelmeyecegi-
    ni beyan eden bir deklarasyon yayimlamast da kismen taktik ve
    hazirhk sorunùdur. Daha alt düzeyde taktik bir sorun kullanimi
    (bunlar teknik kullanim degildir) uygulanan stratejiler üzerinde
    bir etki yapabilir.]
    Yüzyillarca änce Romahlar askerî müesseselerini aklm üs-
    tünlügnü öne çikararak kurmuglar, bunu çäzen Machiavelli
    de, Roma ordusunun yenilmezligine hayran olmuçtur.
    Dügmam tamamtyla hâkimiyet altma almak, savagm ana he-
    defi olarak ortaya konularak, askerî dügunce, kendi mantigi ve
    yäntemleri olan bag1msiz bir alah haline getirilmiçti; askeri ko-
    nularin bilimsel bir dûzeyde tartigilmasi mümkün kIlmmigti.
    Bagka bir deyigle, bütün askerî önlemlerin tek ve ûstün bir ama-
    ca yönelik iligkileri açisindan degerlendirilmesi ve bunlar için
    rasyonel bir kistas konmast mümkündü. Dahasi savagm baçari-
    11bir sonuca ulagmasmm askerî konulan yöneten kanunlara uy-
    gun olarak ahnacak önlemler sayesinde mümkün olacagi gek-
    linde bir dü ünce vardt. Kisacasi, Machiavelli'ye göre savagta
    bagari, zihni bir sorunun çözümlenmesine dayamyordu. O za-
    man strateji terimi henüz mevcut olmamasma ragmen bu strate-
    jik dügiltunenin baplangici idi?
    Stratejik dügünme, rakibe üstün. gelme ve bunu da, aym geyi
    onun size uygulamaya çahytgim akdda tutarak yapma sanatidir.
    I

    50 Gelecegi-Yönetmek

    Stratejik dügünme, sizin temel becerilerinizle baglar ve onlann en


    iyi gekilde nasil kullamlacagnu inceler. Stra tejik dügünme ba zen de,
    ne zaman oyundan kaçmilacagim bihnek
    anlamina gelir?

    onlara uygun dügen


    "stratejik",

    Birbirini etkileyen kararlara


    tammi yapilabilir. Örnegin;dur-
    "strateji"
    hareket planlarma ise
    gun bir suya atilan tagm dalgalar yaratmasi ya da bir kelebegin
    Tokyo üzerinde kanat çirptigmda Ankara semalarmda firtma
    bunun-
    "kaoslar"

    olugmasi gibi teorik düzeyde ifade edilebilen


    la açiklanabilir. "Türkiye Rumlara limanlermi açarsa müzakere-
    ier ve Rumlann yeni talepleri açismdan olaylar nasil geligecek?"
    bir sorudur.1995'te Türkiye'nin imzaladiga ve
    "stratejik"

    sorusu
    kabul ettigi Gümrük Birligi, Kibns Cumhuriyeti'nin ticari filola-
    rma deniz ve havalimanlanm kapatmasmi önlemektedir. Kib-
    ns'm tanmip taninmamasi teknik düzeydedir.
    Stratejinin baçanh olabilmesi, her geyden önce ve en çok,
    amaç ve araçlarmm iyi hesaplanmasi ve koordine (eggüdüm)
    edilmesine baghdir. Amaç, eldeki toplam araçlarla uygun bir -
    orantida olmahdir. Buna kargihk araçlar, ister ele geçirme ister-
    se yardimci bir amaç için olsun, son amacm kazamlmasma kat-
    kida bulunan her ana hedefin elde edilmesi bakimmdan, bu he-
    defin degeri ve buna duyulan ihtiyacm önemi ile dogru orantih
    olmahdtr. Ara hedefe, ele geçirmek ya da yardimci olarak yarar-
    lanmak gibi, ne amaçla yönelinirse yönelinsin, bu belirtilen ger-
    çek, her iki durumda da geçerlidir?
    Taktik ya da hazirhk düzeylerindeki üstün performanslar ço-
    u zaman siyasi ve askerî liderlerin uzun vadeli stratejiden uzak-
    lagarak kisa vadeli baçarilan önemsemelerine neden olnauptur.
    Bir strateji bilinçli olarak hazirlanmadigi takdirde, onun yanhy bir
    strateji olmasi çok yüksek bir olasihktir. Bu, stratejinin savagta
    yönlendiren kuvvet olmasmdan çok, bir yan ürün ya da sonra-
    dan tasarlanan bir yey olmasina neden olur. Uzun süren savaslar-
    da ya da uluslararasi müzakerelerde -AB üyeligi sûreci gibi- bu
    durum bir felaket reçetesidir, çünkü sira digi taktik ve hazirhga
    dayah bagarilar galip gelen bir stratejiye hiçbir gey katmayabilir.
    Çünkübir komutanm ya da siyasi kadronun taktik gücü nihai bir

    .I
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 51

    stratejik zaferi garanti altma almak için yeterli olmayabilir. Örne-


    gin; bir futbol liginde bol beraberligi olup hiç maglup olmayan
    bir takun, maglubiyetleri olan ama galibiyetleri fazla bir takunm
    yer aldigi siralamada muhtemeldir ki, gampiyon olamayacaktir.
    Kargidaki güçleri daha üstün güçlerle bastirmadigmiz takdirde
    strateji planlamamzm hiçbir önemi kalmayacaktir. Ti.irkçe'deki
    "Bogaz dokuz bogumdur, sekizini yut birini tut" atasözü, strate-
    jinintaktige dökülmesini ifade eden bir örnektir.
    Stratejide besaplama igi, tak tiktekine kiyasla daha basit ve ola-
    naklar ölçüsünde dogruya daha da yakmdir.
    Çünkü,savagta he-
    saplanmayan baghca unsur insan iradesidir. Bu irade, varhšmi di-
    renme geklinde belli eder. Direnme ise, taktigin smirlari içine gi-
    rer. Strateji, doganmkiler hariç, direnigi yenmek zorunda degildir.
    Amac1, dügmanm direnme olanagnu zayiflatmaktir. Bu amacina,
    hareket ve baskm unsurlarmdan yararlanarak ulaymaya çahyir.
    Askerî tarih ve savag tarihi Napolyon Bonaparte'i taktik de-
    hasi ve strateji ustasi olarak kaydeder. Clausewitz "Savag Ustü-
    ne" adh yapitmda pu vurguyu yapar: "...

    Napolyon her geyin


    taktik sonuçlara bagh oldugunun çok iyi farkindaydi... Bu da
    füm stratejik planlamalarm sadece taktik baçanlara dayandigi-
    nm bilinmesinin önemli oldugunu söylememizin nedenidir."
    Ashnda bu, Napolyon'un zayif yamyd1. "Stratejinin taktige dö-
    külmesi" meselesi, daha änemsiz olanm önemli olam yönetme-
    ye kalkigmasidir. "Ayaklar bag; baglar ayak oldu" atasözü bu
    durumu anla tan özel bir örnektir.
    Savagm farkh düzeyleri arasmdaki dinamik iligkinin daha iyi
    ifade edilebilmesi için åsagidaki diyagram faydah olabilir, çün-
    kü bu gekilde her bir düzeyin göreli önemi, savagm yönü
    ve
    kontrolü dogrultusunda kendisini temsil eden kutunun büyük-
    lüş ile gösterilmigtir. Dahasi bu diyagram savaym farkh dü-
    zeyleri arasmdaki kargihkli iligkileri karar verme sürecinin res-
    mi hiyerargisinde siralarmi dikkate almadan gösterir?

    r I
    i
    I

    52 Gelecegi Yönetmek

    TAKTÏKLER
    STRATEJÌ OPERASYONLAR .

    Diyagram: Karmagik temas noktasi modeli olarak savaym üç düžeyi


    Kaynak. Michael I. Handel, "SavagmUstalarf, s. 427

    TAKTÌKLER
    SÍYASET
    STRATEJÍ
    4
    OPERASYONLAR

    II L................................................,.................r

    Diyagram: Politik kontrol ve savagm yönetimi için her düzeyin görece önemi
    Kaynak: Michael. L Handel: Savagin Ustalan, (s. 428, çev. Bema Kara, Doruk
    Yaymlan, istanbul2.004.)

    Tarih boyunca stratejinin taktige dökülmesinin temel nedeni,


    askerî liderlerin kontrol edilemeyen hirsi ya da siyasi liderlerin
    taktiksel ve uygulamah olarak oryantal dügünceleri olmugtur."
    Teknoloji geligtikçe, yaratilan askerî araçlar da savag araç1a-
    -ya

    ri- stratejiye hizmet etmedi, temel stratejik seçimlerin mantigmi


    belirledi. Mustafa Kemal'in, "Ïstikbalgölderdedir," ifadesi, ha-
    vadan yapilacak bombardimanlarm stratejik tercih olacaglöngö-
    rüsüdür. Kosova'daki savag bu egilimi göstermigtir. ÏkinciDün-
    ya Savap'nda baglayan bu tercih, teknolojik ilerleme sonucu Ko-
    sova ve Irak savaglarmda uygulanabilirlik saglamigtir.
    Bir stratejik hamle çogu kez her yeyi degigtirebilir ya da de-
    gigtirilmesini zorunlu kdabilir. Bir stratejik hamleye güvenilirlik
    Sihirli ve ÇekiciKavram: Strateji 53

    katmak için, hamleyi tersine çevirmeyi pahah, hatta olanaksiz


    kilan bazi destekleyici adimlar atmamza gerek vardir. Güveni-
    lirlik, stratejik hamle için bir taahhüt gerektirir. Örnegin,trafik
    kazalarmi änlemek amaclyla sokaklara afiçIer asip televizyon-
    larda konugmak yerine, Meclis'ten yasa çikarmak bu konuda
    Hükumet'in tehditlerinin boy olmadigmi ortaya koyar ve gelip-
    tirilen stratejiyi inanihr kilar. Demek oluyor ki, stratejik hamle-
    ler iki öge içeriyor: "Planlanmig bir eylem çizgisi ve bu çizgiyi
    inamlir kilan taahhût"".
    Taahhüt, tehditler ve vaatler, uyarilar ve güvenceler ile cay-
    dincihk, stratejik hamlelerde kullamlan eylem kavramlaridir.
    Tehdit, sizinle igbirligine girmeyenleri cezalandiran bir yamt ku-
    rahdir. Vaat, sizinle igbirligi yapacak birisine ödül teklif etmektir.
    Vaat yalmzca önleyici olmaz, zorlayici
    ya da engelleyici türden
    de olabilir. Eger sizin yaranmza olan bir tehdit'te bulunursamz,
    buna uyan diyoruz, [Ornegin, Ozelleptirme Idaresi, özelleptirme
    ihalesinde teklifi kabule laazir oldugu halde stratejik davranarak
    girketleri daha iyi bir fiyat sunmaya ikna etmek için veto girigi-
    minde bulunuyorsa, bu bir tehdit olur.] LIyan, bagkalarma ey-
    lemlerinin etkisi konusunda bilgi vermektir. [Birisini bir tehlike-
    den korumak için uyarida bulunmak strateji degil, bir eylemi ve
    iyi niyeti ifade eder.] Verdiginiz bir "säz"ü
    tutmamz sizin yara-
    rmiza ise buna güvencediyoraz. Tehditler ve vaatler gerçekten
    stratejik hamleIerdir. Halbuki uyari ve güvenceler daha çok bil-
    gi vermeye yönelik rol oynarlar. Uyari ve güvenceler karymizda-
    kini etkilemek için siziit yamt kurahmzi [yamtkurah: Bagkalari-
    nm hamlelerine kargi sizin nasil davranacagimzi belirler. Oyun-
    da siz bagkalarmdan sonra oynasamz bile yamt kuralmi uygula-
    ma taahhüdánüz, ätekiler oynamadan önce verilmig olmalidir.]
    degigtirmezler. Bunun yerine siz sadece onlara, eylemlerine da-
    yanarak nasil yanit vermek isteyeceginizi bildiriyorsunuz. Bu-
    nun tam tersine, bir tehdit ya da vaadin yegâne amaci, sizin
    ya-
    nit kuralmizi sirasi geldiginde sizin için en iyi olan
    yamttan sap-
    tirmaktir. Bunu yapma nedeni bilgi vermek degil, manipülas-
    yondur. Çünkütehdit ve vaatler kendi çikarmiza kargi hareket
    i

    .I-
    I
    54 GelecegiYönetmek

    edeceginizi gösterdikleri için güvenilirlik konusu devreye girer."


    Stratejik hamle seçeneklerini agagidaki gema ile özetliyoniz.
    Kogulsuz bir hamle, sizin ilk hamleyi yaptigmiz ve eylemlerini-
    zin degigmez oldugu bir yamt kuralidir. Tehdit ve vaatler, sizin
    ilk hamleyi yaptiguuz durumda ortaya çikar. Bunlar kogullu
    hamlelerdir. Çünkükurahn önerdigi hamle, kary1 oyuncunun
    hamlesine baj'pmhdir."

    Stratejik Hamleler

    Koqulsuz Koqullu

    Oncelik
    Tehdit Vaat

    Zorlayici ÖnleyiciZorlaylci Önleyici

    Bir stratejik hamle her zaman önkopul gerektiren bir eylemdir.


    Kargi taraf oynamadan önce yanit kurah saptanmig olmahdir.

    1.1.2. Taktik ve Strateji


    Askerî terimler olarak bilinen taktik ve strateji konusu, üze-
    rinde en çok tartigilan meselelerden biridir. Kavram olarak fark-
    h olmamn ätesinde iglev ve eylem olarak da ayridirlar. Genel
    olarak siyasal-sosyal-ekonomik-askerî (ulusal güvenlikle ilgili)
    alanlardaki çatigma, rekabet, pazarlama, seçim gibi eylemleri
    (stratejinin ilgi ve kapsam alam geregi)
    "savay"
    olarak ele aliyo-
    ruz.
    Taktik ve strateji ayrimi yaygm olarak kullamlmaktadir. Üs-
    telik hangi kavramm ve olgunun niçin ve nereye oturtulacagim
    bilerek uygun konuma, platforma yerleptirilmektedir. [Hiç kug-
    kusuz, ikisini birbirine l<angtiran, bunu farkmda olmadan ya-
    panlar da var.]
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji 55
    'L-

    .
    Strateji ve taktik konusunun hem açiklamp analiz edilmesin-
    de hem de tanimlanmasmda dügünce birligi yoktur. Ancak ola-
    ym dogasma aykin olmadigi sürece tüm tammlar ve degerlen-
    dirmeler kabul edilebilir. (Edilmelidir, ancak farkh tammlar ol-
    dugunu da göz önünde bulundurmak koguluyla.]
    L. Hart'a göre strateji, "siyasal
    amaçlara ulagmak için askerî
    olanaklann dagitimi ve uygulanmasi sanatidir."
    Çünküstrateji-
    nin görevi, çok kez yapilan tammlamalarm tersine yalmz kuv-
    vetlerin hareketleri ile degil, etkisi ile ilgilidir. Askerî olanagm
    kullamlmasi, eylem olarak bir savagmaya dönügüyorsa, böyle
    dolaysiz bir tutumun düzenlenmesi ve yönetilmesi "taktik"
    te-
    rimi ile tammlanir. Strateji ve taktik, her zaman tartigilmaya el-
    verigli bir konu olmakla beraber, gerçek anlamda hiçbir zaman
    birbirinden ayn k1simlar halinde degerlendirilemez. Çünkü
    bunlar, yalmz birbirini etkilemekle kalmaz, aym zamanda birbi-
    ri içine kaynagir.
    Taktik ve strateji olgularim
    "askerî

    stratejler"in kültürleri ile


    bakig açilarmi bu baghga kadar inceledik. Yine devam edecegiz
    ama ekonomi dünyasmdan dügünürlerin yorumuna da yer ver-
    mek gerekiyor. Örnegin, Boston Consulting Croup'un Strateji
    Enstitüsü32 taktik ve stratejinin birbirinden farkhhšmi ortaya ko-
    yuyor.
    Savag yürütümü, muharebelerin planlanmasi ve yürütülme-
    si demektir. Eger muharebe tek bir eylemden ibaret olsayd1, da-
    ha bagka alt bälümlere ayirmaya gerek kalmazdi. Tek bir muha-
    rebe kez çarpigma diye adlandirilir ve tammlamr- bile,
    -çogu

    çarpigmalari
    "kendi

    bayma düzenlemek ve yürütmek" ve onla-


    ri kendi aralarmda savagin amactyla baglantilandirmak gibi çok
    farkh bir faaliyet orta_ya ç1karir. Bunlarm birincisi taktik, ikinci-
    si ise strateji olarak adlandirihr. Fakat zaferi elde edebilmek için
    her ikisi arasmda yakm bir baghhk oldugunu kabul etmek, da-
    ha dogrusu ihmal etmemek zorundayiz.
    Askerî alandaki savag için bir uyarmm göz önünde bulundu-
    rulmasi gerekiyor. Savagta zaferin kazamlmast için tek bagma
    komuta kademesi ile savaççilarm
    -her

    rütbedeki askerin- üstün


    egitimli ve yetenekli olmasi yeterli degildir; o devletin izieyece-

    I
    56 Gelecep' Yönetmek

    i ve izledigi siyaset de rol oynamaktadir. Strateji ile politika


    arasmda çok yakm bir iligki vardir ve strateji çok kez siyasetin
    yönlendirmesine baglidir. [Buna etki, baski altmdadir, denebi-
    lir.] Fakat bu bag, taktik ile siyaset arasmda (politikacimüdaha-
    lesi olarak siyasetten söz etmekteyiz] olmamahdir. Savag tarihi-
    ne baktigimizda politikac11ann karigtigi taktik meseleler hep
    hüsranla sonuçlanmigtir. Osmanh tarihindeki Balkan bozgunla-
    ri bunun en yakm örnegidir.
    Ekonomi dünyasma dampmanhk yapan Boston Group'a gö-
    "çarpigmada

    re taktik silahh kuvvetlerin kullamlmasmm ögreti-


    savagm amacma bagli olarak kul-
    "çarpigmalarm
    si", strateji ise
    lamlmasmm ögretisi"dir. Michael Porter "Yarmm Avantajlarim
    Yaratmak" baghkh makalesinde
    'açik

    bir strateji' olupturmanm


    önemini vurguluyor: "Yirmi birinci yüzyila girerken, açik stra-
    teji ihtiyaci artiyor. Çünkükesin bir farka ve benzersizlige nasil
    sahip olacaklari, farkli muyteri gruplarnia rakiplerinden farkli
    bir geyi nasil sunacaklari hakkmda açik bir vizyon belirlemeyen
    irketleri,
    yogun rek.ibet çig çig yiyebilir. [Piyasalar geçmigteki
    de' stratejileri hemen ve acimasiz-
    'ben

    gibibog degil] Ama artik


    ca cezalandmhyor... Herkes aym degigkenler (Toplam Kalite
    Yönetimi gibi] dizisi üzerinden çaligirsa standart yükselir, ama
    irketlerin hiçbiri ilerlemez. Ïlerlemek ilerde kalmak- strate-
    -ve

    jinin temelidir. Bu, rekabet avantaji yaratmaktir. Strateji, kendi-


    nizi rakiplerinizden farkh kilmakla ilgilidir."33 Íç dünyasmdan
    Trout'un strateji tammi da göyle: "Strateji, sizi benzersiz kilarak,
    bu farkhhämizi mügterilerinizin ve potansiyel kitlenizin zihnine
    sokmanm en iyi yoludur. Strateji yukaridan apagiya degil, aga-
    dan yukariya dogru geigtirilmelidir."
    Dünyamn en ünlü pazarlama ve konumlandirma stratejileri-
    nin üstadi olarak kabul edilen JackTrout [s. 80-83 arasil, taktik
    ve strateji ayrimi ile birlegimine yönelik yorumunda gunlari
    söylüyor:
    "Strateji ancak igin kendisine iligkin gerçek taktiklerin derin bil-
    gisine dayamlarak ve bunlarla ilighi içinde geligtirilebilir. Stratejiyi
    taktigin dikte etmesi gerekir. Yani pazarlama stratejisini iletigim
    '

    taktigi dikte etmelidir.


    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 57

    Çogupazarlamaci bunun tersine inamr. Genel kabul gören yak-


    lagim once orgutün ana stratejisinin ortaya konmasi gerektig: yo-
    nündedir; taktikler arkadan gelebilir.
    Taktik bir fikirdir. Taktik aradigimz zaman, bir fikir artyorsu-
    nuz demektir. Ancak fikir puslu bir kavramdir. Ne tür bir fikir? Ne-
    rede bulacaksunz? Bunlar yamt bekleyen baglang1ç sorularidir. Bu
    sorulari yamtlamamza yardimci olabilmek için, çu özgül tammi
    kullanmamzi öneririz: Taktik,rekabetçi bir zihinsel açrder.
    Taktigin bagariya ulagabilmesi için rekabetçi bir açaya sahip olma-
    si gerekir. Bu, mutlaka daha iyi bir ürûn ya da hizmet demek degil-
    dir, daha çok bir farkhlik unsuru olmast gerektigi anlamma gelir.
    Daha küçük, daha büyük, daha hafif, daha agir, daha ucuz ya da
    daha pahah olabilir. Farkh bir dagitim sistemi olabilir.
    Bunun da ötesinde, taktigin yalnizca bir ya da iki ürün ya da
    hizmet kargisinda degil, toplam pazarlama arenasmda rekabetçi ol-
    masi gerekir.
    Rekabetçi zihinsel aça, zilminizdeki pazarlama programimzm
    etkin çahymasma olanak veren bir noktadli·. Bagariya ulaymak için
    bu noktayi harekete geçirmeniz gerekir.
    Ama taktik tek bagma yetersizdir. Süreci tamamlamak için tak-
    tigi stratejiye dönügtürmeniz gerekir. (Taktik çiviyse, strateji çekiç-
    tir.) Konumunuzu zihninizde belirlemek için her ikisine de ihtiyaci-
    mz vardir. Strateji hedef degildir. Yaçarun kendisi gibi, stratejinin
    de hedefe degil, yolculuga odaklanmasi gerekir. Yukandan apaglya
    dogru dügünenler hedef yönelimlidir. Onlar önce neyi amaçladikla-
    rmi belirlerler, ondan sonra bu hedefe ulagmak için yol yordam ara-
    maya baglarlar.
    Ancak hedeflerin çogu ulagilmazdir. Hedef koyma egilimleri
    boga giden denemelerie sonuçlanabilir. Pazarlama da, tipkt siyaset
    gibi, mümkün olanm sanatidir.
    Bizim tammimizda strateji bir hedef degil, tutarl: bir pazarlama
    dogruffusudur.
    Strateji, seçilmig olan taktige odaklanmasi anlammda tutarluitr.
    Strateji tutarh pazarlamafaallyetieriniöngörür. Ürün,fiyatlandir-
    ma, dagitim, reklam-pazarlama karmasim olugturan tüm bu faali-
    yetler tutarh bir gekilde taktige odaklanmig ohnaLdir.
    (Taktigi iëtgm belli bir dalga boyu, stratejiyi de bu dalga boyu-
    na ayarlanmig bir lazer olarak dügünün. Bunlarm her ikisinin de he-
    def kitlenizin zihnine nüfuz etmesi gerekir.)
    58 GefeccgiYönetmek

    Son olarak, strateji tutarli bir pazarlama dogruttusudur. Strateji


    bir kere saptandiktan sonra, dogrultu degigtirilmez.
    Stratejinin amaci taktigi daha etkill kilmak için kaynaklarmazi
    seferber etmektir. Bütün kaynaklarimza tek bir stratejik dogrultuya
    baglayarak, hedefin varhšmm içerdigi kisitlamalar olmaksizm, tak-
    tikten yararlanma düzeyini azamiye çikarirsmiz.
    Savagta oldugu gibi, pazarlarnada da en güvenilir strateji, takti-
    in çok çabuk devreye sokulmasidir. Dinlenmek kaybedenlerin igi-
    dir. Kazananlar baskiya ara vermez
    "

    Stratejinin bir yamyla rekabetle ilgili' oldugunu


    'tamamen

    öne süren Trout [s.83-84], iy dünyasmda olup


    'taktik
    mi, strate-
    ji mi?' sorusuna yamt arayanlara da gunlan säylüyor:

    "Taktik tekil bir fikir ya da açidir. Strateji ise hemen hepsi de


    taktige odaklanan birçok unsurdan olugur.
    Taktik benzeri olmayan ya da farkh bir açidir. Strateji pekâlâ
    yaygm olabilir. 1

    Taktik zamandan
    bagimstzdir ve görece sabittir. Strateji belirli
    bir dönemle sinirhdir.Ìndirimlisatiplar, Amerika'da çogu peraken-
    decinin zaman zaman bagvurdugu bir taktiktir.
    Her gün indirimli satt. yapan bir magaza ise bagkadir, onunki
    bir stratejidir.
    Taktik rekabet üstünlügü demektir. Strateji ise bu rekabet üs-
    tünlügünü korumay: amaçlar.
    I
    Taktik bir ürün, hizmet ya da girket için digsal bir unsurdur. Sir-
    ketin imal ettígi bir ürün bile söz konusu ohnayabilir. Strateji ise iç-
    seldir. Stratejiler genelde büyük çaph bir girket içi yeniden yapdan-
    ma gerektirir.)
    Taktik iletigim yönelimlldir. Buna kargthk strateji ürün, hizmet
    ya da girket yänelimlidir.
    Aµpdan-yukarlya dogru pazarlama ilkesi oldukça basittir: Öz-
    gül olandan genel olana dogru, kisa vadeli olandan uzun vadeliye
    .dogru

    ilerlersiniz.
    A.yagidan yukanya dogru pazarlamamn tekil olma özelligini de
    unutmayin. Ïçeyarayan bir taktik bulun, sonra ondan bir strateji in-
    ga edin. Ama bir taktik bulun; iki, üç ya da dört degil.
    Genel olarak ifade edersek, taktik rakiplerinize kiyasla beceri
    düzeyinizin çok yüksek oldugu bir geydir. ikinciDünya Savagi'nda
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 59

    General George S. Fatton tank savaçIarmda çok becerikliydi. Onun


    taktigi buydu. Southwest Airlines'dan Herb Kelleher yakin mesafe
    uçuglannda oldukça baçanhydi, sonunda bu onun uztnanhgi hali-
    ne geldi."
    L

    Íç dünyasmda rekabet, pazarlama gibi hayati konularm as-


    keri alandaki savagla bir tutulmasma ve bu türden
    parametre-
    1erle açiklanmasma karça ç1kanlar oldugu gibi çogunluk "pazar-

    lama savagi" baghšmi tercih etmektedir [bu kitabm


    yazari da
    bunu savunmaktadir]. Bu nedenle askerî alandaki 'strateji

    ve
    taktik' konusuna geri dönüyoruz.
    Çarpigmalarm tekil ya da bagimsiz ile egzamanh çarpigmalar
    oldugunu da unutmamahyiz. Clausewitz'e gäre, mekân baki-
    mmdan, yani egzamanh çarpigmalar dikkate almdigmda, tek bir
    birimin çapi, rü thesi ne olursa tek bir kipinin komutu çaplyla be-
    lirlenirken, zaman bakimmdan, yani birbirini izleyen
    çarpigma-
    lar dikkate almdžmda, bu çap her çatigmamn içerdigi krizin .

    bütunüyle sona ermesiyle belirlenir.


    Clausewtiz "Savay Üstüne"degunu söylüyor: "Savagi
    ve sa-
    vagtaki muharebeleri, her biri bir digerine yol açan tek tek çar-
    pigmalardan olugan bir zincir gibi dügünmeyi ögrenemezsek,
    belirli cografi noktalari fethetmenin, savunmasiz bölgeleri ele
    geçirmenin kendi bapna bir yey oldugu fikrine kapihrsak bunlari
    kazamlmig bir avantaj saymaya baglayabiliriz. Böyle bakar
    ve
    bunlari bir dizi olay içindeki bir halka olarak görmezsek, bu fe-
    M
    tihlerin ileride.daha buyük dezavantajlara yol açip
    açamayaca-
    gmi sorgulamayi akil edemeyiz. Savag tarihinde bu yanhga çok
    sik tamk olunmugtur.
    Söylediyebiliriz: Nasil ki tacir tek bir
    ahm-satimm kârmi bir kenara koyup emnlyet altma alamazsa,
    savagta da tek bir avantaj bütün girigimin baçarismdan ayrila-
    maz. Nasil ki tacir her zaman büfün servetinin agirhgiyla etki-
    de bulunmak zorundaysa, savagta da tek bir olayin bir avantaj
    mi, yoksa dezavantaj mi oldugunu belirleyen yey sonuçtaki
    toplamdir."
    .
    Bu dar anlamdakisavay sanati da kendiiçinde strateji ve tak-
    tik olarak ayrihr. Birincisi tekil bir çarpigmamn yapisiyla ilgile-
    ,

    I
    60 GelecegiYönehnek

    nirken, ikincisi kullamruyla ilgilenir. Yürüyügler, kamplar ve


    konaklamalarm durumunu her ikisi de ancak çarpigmalarla ilgi-
    li olarak ele alabilir. Ama bunlann taktik mi yoksa strateji mi ol-
    dugunu, çarpigmanm ya yapismi ya da anlammi etkilemesiyle
    ilgi kurarak saptanz.
    Yukanda da belirtilmig oldugu gibi strateji ve taktik gibi bir-
    birine çok yakm iki olguya dikkatli bakildigmda stratejinin yä-
    netim ve yänetme sanati, taktigin ise düzenleme, sevk ve idare
    bilimi oldugu görülür. Bu baglamda stratejinin karargâhta
    -ya

    -muhare-

    4 3 da yönetim merkezinde-, taktigin ise çatigma alanmda


    -

    belerde- iglerligi oldugu söylenebilir. Son söylediklerimizden


    ortaya çikan sonuç, çarpigmalarm yönlendirilmesindeki ayrmti-
    oldugudur. Strateji temel prensipler olarak degig-
    "taktik"

    larm -uygulamadan

    mezken, taktik muharebeden muharebeye uy-


    gulamaya- degigir.
    Strateji, çarpigmalarm savagm amaciyla bagh olarak kullaml-
    masidir. O nedenle sava; eyleminin bûtününún änüne onun
    amacma uygun bir hedef konmak zorundadir. Bayka bir deyig-
    le, strateji savag planim hazirlar ve amaca gätürecek olan eylem
    dizisini bu amaçla baglantilandinr. Tek tek muharebelerin tas-
    laklanm hazirlar ve tekil çarpigmalan bunlarm içine yerlegtirir.
    Bütün bunlar çogu zaman ancak varsayimlara dayamlarak be-
    lirlenebilecegi, ama bu varsayimlarm hepsi geçerli olamayacagi
    ve birçok ayrmti önceden hiçbir gekilde kestirilemeyecegi için,
    stratejinin de uyarlanabilirlik bakimmdan bazen muharebe ala-
    nmda geliptirilmesi gerektigi açiktir. (Bu konudaki en önemli ör-
    neklerden birisi, 1915 yilmdaki Gelibolu Kara Muharebeleri'nde
    yarbay rütbesindeki komutan Mustafa Kemal'in 25 Nisan 1915
    ile Agustos 1915'teki çikiëlan, Ïngilizkarargâhmda stratejinin
    gözden geçirilmesi zorunlulugunu dogurmasidir.]
    Taktikile strateji arasmdaki iligklyi saldin ve savunma eylem-
    lerindeki iligkileriyle de degerlendirmek gerekir. Bu ikisi aslm-
    da birbirini tamamlar, yani birbirinin içindedir. Savunmamn
    güç1üyanlan oldugu kadar zayif yanlan da vardir. Güçlü yan-
    lanm agmak olanaksiz degilse de bunun bedeli agir olabilir.
    Hangi baki; açismdan olursa olsun, bunun dogru oldugunun
    Sihirti ve Çekici
    Kavram: Strateji 61

    kabul edilmesi gerekir. Yoksa insan kendisiyle çeligkiye düger.


    Savunmadaki her araç bizi bir saldiri aracma götürür. Ama bun-
    lar çogu zaman birbirine o kadar yakmdir ki, anlayabilmek için
    savunma bakig aç1smdan saldin bakig açisma geçmeye genellik-
    le gerek kalmaz, Tahminlerin aksine biri ötekini dogurur.

    SEÇENEKLER

    I
    (Nasil)

    AMAÇ
    GÛÇ r HEDEF

    SEÇENEKLER
    (Yolve yöntemler)
    (Nasil)

    ZAMAN

    Taktik Güç , Askeri Askeri


    . Taktik Hedef
    Stratejik Gi.iç Politik Politik
    Stratejik Hedef
    Politik Güç Sosya.l Sosyal
    Politik Hedef
    Ekonomik Ekonomik

    Sekil: Tak tik-Stra teji-Politika


    liigkisi
    Kaynak: Suat ilhan,leopolitiklenTaktige, Harp Akademileri,
    1971.

    Taktikte s.aldm ve savunma:


    Çarpigmalarda zaferi getiren
    kopullara bakddiginda, kritik bir üstünlük saglayan üç degigken
    olarak baskm, arazinin avantaji
    ve birçok yönden saldm üzerinde
    durulmahdir.
    Sayisal üstünlük zaferin garantisi degildir. Aslolan mutlak,
    yani genel üstünlüktür, ancak saldirida baskm söz konusu ise
    sayisal üstünlük çok önemli ve gereklidir. Arazinin avantaji
    sa-
    62 .
    Gelecegi Yönetmek

    vunandan yanayken öteki iki unsur ise saldiranm lehinedir. Sa-


    vunmada kalan darbeyi bekler ve bunu geri püskürtürse baga-
    rih savunma yapmig olur.
    Stratejide saldiri ve savunma: Stratejide zafer yoktur. Stra-
    tejik baçan, bir yandan taktik zaferin etkin gekilde hazirlanma-
    sidir; bu baçan ne kadar büyük olursa çarpigmadaki za Eero ka-
    dar kesin olur. Askerî eylem olarak tanunladigimiz, bildigimiz
    olgusunun ticari dünyadaki
    "çatigmalar,
    rekabet ve çar-
    savag
    piçmalar"la, kullamlan silahlar digmda bagariyi getiren kopulla-
    zaferin kulla-
    ri aymdir. Öte yandan stratejik baçan, kazamlmig
    nilmasidir. Kazamlmig bir muharebenin ardmdan degigik kom-
    binasyonlarla ne kadar çok sayida olayi zaferin sonuçlarma ka-
    tabilirse, temelleri muharebeyle sarsilmig ve çäken yikmtilardan
    ancak tek tek
    ne kadar çok ganimet toplayabilirse, muharebede
    ve büyük zorluklarla ele geçirilebilecek geylere ne kadar çok
    topluca el koyabilirse stratejinin baçansi o kadar büyük olur.
    Böyle bir baçanya yol açan ya da bunu kolaylagtiran pek çok et-
    ken vardir.
    "Eger iyi bir strateji hayatta kalmaniz için gerekliyse, Ìngiliz-
    ce Webster's New World Dictionary adh sözlükteki stratejinin ta-
    nunma bakmak da iyi bir baglang1ç noktasidir:
    Büyuk çapli askerî operasyonlari planlama ve yönetme bilimi.
    Kuvvetlerini, dügmanla gerçek bir kargilagma için, ondan önce dav-
    ranarak, en avantajh konuma yerlegtirme bilimi,

    Bunun dügman gözetilerek kullamlan bir askeri terim oldup


    dikkatinizi çekmigtir. 'En avantajh konumu' aramaya kalkmak
    için, önce sava; alanmi incelemeniz, kavramamz ve çevresinde
    manevralar yapmaniz gerekecektir.Ve bu savag alam, mügterile-
    rin ve mügteri adaylanmn zihnindedir." [J.Trout, s.24-25]
    Savag açismdan bakarsak arazi avantajr savunmadan, baskm
    saldiran taraftan yanadir. Bunlar stratejide de, taktikte de aym-
    dir. Ama baskmla ilgili olarak gunu belirtmek gerekir: Baskm,
    stratejide taktiktekine kiyasla olaganüstü etkili ve önemli bir
    araçtir. Taktikte bir baskru büyük bir zafere dönügtürmek nadi-
    ren mümkündür; buna kargihk stratejide bir baskmm bütün bir
    Sihirli ve Çekici
    Kavram:Strateji 63

    savagi bir çirpida sona erdirmesi hiç de olagandigi degildir. Ama


    gene vurgulamak gerekir ki bu aracm kullamlabilmesi için düg-
    manm büyük, kritik ve ender yanhglar yapmasi gerekir. O yüz-
    den baskm saldiri kefesine pek büyük bir agirhk ekleyemez.
    [Baskm kavram1 ya da eylemi ile "baskm

    strateji" birbirinden
    çok farklidir. Baskm, psikolojik alanla iligkilidir. Hesaplanmasi,
    maddi sahadakinden çok daha zordur. Bu güçlük, dügmanm
    iradesini etkilemesi muhtemel türlü kopullarm her durumda
    de-
    gigikve çegitli olmasmdan fleri gelmektedir. [L Hart, 449]
    Baskm strateji" üzerinde biraz durahm. Íki tür1ü oyun-çatig-
    ma dügünelim. Birisi ardigik hamleli, ötekisi de egzamanh ol-
    sun. Satrançta beyazm hamleleri siyahmkilerle sirayla ve ardigik
    yapihyordu. Bunun tersine "medyadaki

    her faaliyet" eyzaman-


    hdir. Gazeteler günlük çikar, dergiler haftahk
    a da ayhk. Dama
    ve briç de konseptleri farkli olmakla birlikte ardigik hamleli
    oyunlardir.
    Farkh iki türden olan bu oyunlar için gereken stratejik diipiin-
    me ve hamlelerin niteligi de önemli ölçüde farkhdir.. Ardigik
    hamleli oyunlarda her oyuncunun geriye dogru akil yürüterek,
    kendisinin o siradaki hamlesini saptamasi için ileriye bakarak
    rakibinin kargi hamlelerini öngörmesi gerekir. Bu tür oyunlarda
    dogrusal bir zincir vardir. "Eger bunu
    yaparsam, öteki oyuncu
    punu yapacak, ki bu durumda ben de yöyle karythk verece-
    gim..."gibi. Oysa egzamanh hareket oyunlarmda her iki oyun-
    cunun da kendi hamlesini yapmadan önce ötekinin tamamlan-
    mig hamlesini gärmek gibi bir avantaji yoktur. Burada akil yü-
    rütmedeki etkilegim, Stekinin stratejisini görmekle degil,
    onu
    tahmin etmekle olur. Bunun íçin sadece kend inizi rakibinizin
    ye-
    rine koymamz yeterli degildir.
    Çünküo da kendini sizin yerini-
    ze koymugtur! Dogru dügunme yöntemi nedir? Her oyuncu
    kendisini ayni zamanda hem kendinin hem de rakibinin yerine
    koymah ve her iki taraf için de en verimli hamleleri saptamah-
    dir. Dogrusal bir dügünce zinciri yerine, "Eger ben onun benim
    ne duqundugumu dügündugunu duqunursem... gibi dairesel
    bir dügünce zinciri vardir. Burada püf noktasi, bu daireyi kare
    Yapmaktir. I
    64 Gelecegi Yönetmek

    Tahmin etmek mümkün rnüdür? Stratejik dügünmede tah-


    min falci gibi kâgtt açmak demek degildir. Eger yagmur yagma
    olasihgi varsa gemsiyeni ya da pardösünü yanma almaktir. Ya-
    ni savunma aygitlanyla hamleler geligtirecek olanaklan yarat-
    maktir.
    Genel olarak bir oyuncu için baskm strateji, bagka bü.tün se-
    çeneklerini geride birakan ve öteki oyunculann hareketlerinden
    bagimsiz olan bir hareket stratejisidir. Bir oyuncu böyle bir stra-
    tejiye sahipse, karar vermesi çok kolaylagir; rakiplerinin hamle-
    1erini dügünmeksizin baskm stratejiyi seçer. Du nedenle arana-
    cak ilk gey, baskm stratejidir.
    Birisi medyadan, digeri günlük yayamdan iki örnekle baskm
    "
    stratejiyi inceleyelim.
    Haftahk üç dergi, fiyatlarmda indirim yapti. (Aktiiel, Tempo,
    Haftahk fiyatlan 1 YTL.) Buradaki amaç kâgit maliyetine dergi-
    -

    yi satarken tiraji yükseltmek, piyasada bulunan ve büyük grup-


    lara bagh olmayan dergileri yaçatmamak. Fiyatlan yüksekken
    her hafta kapak savagi veren dergiler, fiyat dügürdükten sonra
    akil yürütme konusunda daha yüksek olasihkh seçeneklere yö-
    nelmek zorundalar. Örnegin,tecavüze ugradigmi iddia eden si-
    radan bir dizi oyuncusu, epinden bosanan ün1ü bir sinema
    oyuncusu, otel odasmda ölü bulunan TV ekranlarmdan tamdik
    bir yüz, etkisi tahmin edilebilir kapak konulandir. Bu olaylann
    arasmda kapaga özelleptirme ya da agi konusunu çekmek bas-
    km stratejidir. Son iki konu ekonomi ve saghk pazanndan pay
    almayla ilgilidir. Her dergi sektörel olarak hangi konuyu seçti-
    inde mügteri profilinin dagihmimn ne olacagmi biliyordur, bu
    nedenle baskm olmak için kriterleri ortadadir.
    Ïkinciörnegi bilinen saray yagannndan seçelim. Kral ya da
    padigahin çegnicibagisi vardir. Zehirlenme riskine karp yemek-
    leri önce o tadar. Bu, imparatorun baskm stratejisidir.
    Her iki tarafm da baskm stratejisinde kullandigi oyunlar,
    stratejik bakig açismdan en basit oyunlardir. Stratejik etkilegim
    vardir, ama sonuç önceden bellidir. Her oyuncunun seçimi, ä te-
    kinin seçimi ne olursa olsun, kendi baskm stratejisidir. Yalnizca
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 65

    bir tarafm baskm stratejisinin oldugu oyunlar da çok basittir. O


    taraf en iyi stratejisini kullamr, öteki taraf da bu stratejiye en lyi
    yaniti seçer.
    Baskm stratejinin tanimlanmasmda dikkat edilmesi gereken
    ayrinti gudur: "Baskm strateji"deki baskmhk, sizin rakibiniz
    karpsmdaki baskmhgruz degil, sizin kendi stratejilerinizden bi-
    rinin öteki stratejileririize baskin olmasidir. Baskm bir strateji,
    bir oyuncuyu rakibin kullandigt stratejiden bagimsiz olarak
    kendi uygulayabilecegi bagka herhangi bir stratejiden daha iyi
    bir duruma getiren stratejidir.
    Eqzamanh oyunlarda eger bir baskm stratejiniz varsa
    onun
    kullamlmasi bir kural olarak benimsenmelidir. Tek oyunculu
    bile olsa bütün ayunlarm baskm stratejileri yoktur. Baskinhk,
    kural olmaktan çok, istisnadir. Eger sadece iki strateji seçenegi-
    niz varsa ve biri edilgen ise, ätekinin dogal olarak baskin olma-
    si gerekir. Edilgen bir stratejiniz varsa ondan kaç1nmalisruz.
    Hangi sektörde olunursa olunsun, öyle örnek olaylar
    ve
    oyunlar var ki, en az üç strateji söz konusu olabilir. Bu durum-
    da
    "denge

    stratejileri" aramak dogrudur. Döngüsel akil yürüt-


    me hiçbir sonuca gätürmez. Denge stratejisinin bir bagka iyi ya-
    ni da sifir toplam oyunlarmaa, yani oyuncularin çikarlarmm
    tam olarak birbirinin tersi oldugu oyunlarda ortaya çikmasidir.
    Hamlenize kargi onlarin verecegi en iyi kargiligi dikkate almig
    durumdasmizdir.
    Bu konuyu kapatirken stratejik. hedefin belirlenmesinin de
    önemli oldugunu söylemeliyiz. Stratejik hedefler, stratejik
    -bagarmak
    ama-
    ca istediginiz geydir- ya da onun önemli bir boyutu-
    na ulagilmasi için gerçekleptirilmesiyaçamsal olan özgün hedef-
    lerdir. Örnegin,eger stratejik amaç bir ürün
    ya da hizmetin ön-
    de gelen tedarikçisi olmaksa, stratejik hedef olarak belli bir
    pa-
    zar payi konulabilir. Stratejik hedeflerin gerçekleptirilmesi
    ge-
    nellikle gerekli olmakla birlikte, her zaman stratejik
    amacin ger-
    çekleptirilmesi için yeterli olamaz. Önemliolan, vizyona dogru
    ilerlendiginin örgüt üyeleri ve liderlik ekibi tarafmdan kolayhk-
    la kavramp anlagilmasimn saglanmasid2r."
    66 Gelecegi.Yönetmek

    Kogullar uygun degilse taktik geri çekilmeden kaçmmaya-


    caksunz. Geleneksel anlamda bir askerî zafer kazanmanm takti-
    gi tereddûte yer birakmayacak kadar açiktir: Dügmamn kayip-
    larmi takviyesini ya da yenilemesini önlemek.

    1.1.3. Teknolojinin Evrimi ve Strateji


    Teknolojinin evrimi ile strateji iligkisi, insan ve yarattigi tek-
    nolojiyle özdegtir. Gellyim, degiërn ve gelecegi anlama arayigi-
    dir. Burada teknolojinin geligimi ile insan arasmdaki iligkide or-
    taya çikan ikilemi sorgulamayi dügünmüyoruz, kitabm konusu
    da bu degil. "Taktik ve strateji açismdan teknolojik evrimin ro-
    lü nedir?", "Matematigin änemli teorilerinin oyunlarimizdaki
    etkisi nedir?", "Karar verme sürecinde teknigin payi var mi?"
    füründen bir dizi sorunun yamtlanm arlyoruz.
    Evlerimizde çocuklarimizm bilgisayar kargismda ellerinde
    joystick ile oynadiklari savag oyunlarmi, çözdükleri strateji
    de girli bir kiskançhkla- izliyo-
    -belki

    problemlerini hayretle
    ruz. Bunlarla baga çikamayacagimizi dügunüyoruz. [Hiç kug-
    kusuz az sayida orta yayh anne-baba gizlice bir kez olsun de-
    nemigtir.]
    Joysticklicanavarlarm bilgisayar baymdaki savag ustahgi pe-
    kigtirme antrenmanlarmi, ar tik ordu mensuplari simûlasyonlar-
    la laboratuvar ortammda yagamaktadir. Son bir-iki ylldir rastla-
    yamiyoruz ama daha önceleri sikça okudugumuz bir haber var-
    di: "Ege semalarmda Türk ve Yunan uçaklari it dalagi yapti..."
    ÏkinciDünya Savagi'm konu alan filmlerden bellegimizde kalan
    sahnelere göre, havada çift kanatli uçaklar birbirinin kuyruguna
    takihr, sonra makineli tüfek ategine baglardi. Günümüzde ise fi-
    lolar havalanmadan tüm muharebeyi karargâhmda yagamakta-
    degiymekte, bu dogrultu-
    "doktrinler"
    dir. Teknoloji evrildikçe
    da stratejik yapilanma da yeniden kurgulanmaktadir. Nükleer
    silablar, kitalararasi füzeler, uzay çahqmalan, yüksek teknoloji
    (high-tech) kullanimi, devletler dedigimiz oyunculart güçlü po-
    zisyonlarim sürdûrebilmeleri için bagat stratejiler üretmeye zor-
    lamaktadir.
    Sihirli ve Çekici
    JG7vrmn:Strateji 67
    I r

    Strateji ustalan ile teknolojinin bulupçulari arasmda kaçmil-


    maz bir örnek alma zorunlulugu vardir. Örnegin, Bill Gates Ni-
    collo Machiavelli'nin söylediklerini çok iyi özümsemig tir.
    Bir fizik bilimi terimi olan "sürtünme"yi
    Clausewitz strateji
    terimi olarak ilk kez 1806'daki Prusya-Fransa Savagi sirasmda
    "gerçegin

    savagta fikirler ve amaçlar üzerine etkisi"ni tanimla-


    mak üzere epine 29 Eylül 1806'da yazdigi mektupta kullanmig-
    tir. Sürtünme, gerçek savay karargâhtaki planlardan ve bilgisa-
    yar ortammdaki simülasyonda yagamlan muharebelerden ayi-
    ran tek gerçektir.
    Fizik mekanikte sürtünme tek bir noktada yogunlagmaz, bir-
    kaç yerde rastlantisal olarak karçimiza çikar. Bu nedenle de ola-
    silik hesaplari önemli bir yer tutar. Savagtaki her hareket de ke-
    sin degil, sadece olasi bagarilara yöneliktir. Yine Clausewitz'in
    kullandigi bir 15aykakavram da ya da
    "sis" "belirsizlik"tir.
    Bu-
    gün iy dünyasmda her iki terim de.kullamlmakta, askerî alanda-
    ki sonuçlardan yararlamlmaktadir. ABD'de Pentagon'da "diji-

    talize edilmig muharebe sahasi" projesi ile savagm sisinin (belir-


    sizliginin) ortadan kalkacagi, dolayisi ile sürtünmenin änemi-
    nin kalmayacagi varsayimi ileri sürülmektedir.
    Belirsizlik (sis) iy dünyasmda özellikle pazarlama bälümü
    yänetimini en çok ugragtiran
    -ugragtirmasi

    gereken- bir konu-


    dur. Pazara yeni sokacaklan ürün için enformasyon ile (veri)
    toplamr, pazar paylan hesap edilir ve her türlü planlar yapilir.
    Eger yöneticiler daha pazara girmeden tüm olasihk hesaplarim
    yaptiklarma ve attik hiç "sis"
    kalmadigina inamr, planlanm bu-
    na göre yaparlarsa muhtemelen yamlmalar ortaya çikacaktir.
    Bunun sonucunda da para ve zaman harcanacak, belki de
    ser-
    mayeye yönelik yeni düzenlemelere gidilecektir.
    1815'te Waterloo Savagi'mn arifesinde, generallerinden biri
    Wellington Dükü'nden ertesi güne ait stratejisini açiklamasim
    istedi. Wellington'm ölmesi durumunda ötekiler Napolyon'un
    ordularru yenmek için onun ana planmi uygulayabilsinler di-
    ye... Wellington soruya gagirmlyti. "Benim planmu bilmek isti-
    yorsamz," diye yamtladi. "Ìlkönce Bonaparte'm ne yapacagmi
    68 GelecegiYönetmek

    bana säylemelisiniz." Wellington dügmanlanmn ne yaptignu iz-


    leyip, sonra buna uygun biçimde davranarak kazanmak -niye-
    tindeydi."
    sek-
    'pazarlama'

    Wellington'i onaylayan bir akil yürûtme de


    töründen gelmekte: "Bugün iy yapmak sava mak demek. Daha
    iyi insanlar ya da dalla iyi iiriinIer demekdegil.
    Açrk Kafalt bir yöneticibir satty toplantismdayapilan kampInyrcr
    bir konupmayr pazarlamaarenasmm gerçekligiylekangtarmaz. Iyi bir
    general asia iistiin personele dayall bir askeri grateji kurmaz. Elbette
    bir ip diinyast generalide.
    Adamlarmrza ne kadar berbat olduklarrm söyleyin tabii, uma sakin
    savagt iistiin nitelikli personellekazanma planlart yapmaym.
    Savap iistiin nitelikli bir stratejiyle kazanma hesabryapin.""
    ko-
    "belirsizligi" "sürtünme"
    Wellington'm yamti savagm ve
    nusunda iyi bir örnek olugturur. Buradan hareketle gunu säyle-
    yebiliriz: Olaylarm aktym degigtirecek kadar bilgi sahibi degil-
    seniz,
    "degigime
    hazir olmahsmiz!" Liderler ya da yöneticiler
    her zaman strateji ve taktikleri degigtirmek için dügünsel hazir-
    hk içinde olmahdir. Çoguüst düzey yönetici, zamanmda iletilen
    bilgideki eksikligi dogal kabul eder.
    Bu durumda kargmiza ne çikar? Sürtünmenin temel olarak
    üç kaynagi vardir: Birincisi, her geyi etkileyen gans-tesadüfler;
    ikincisi, planm uygulanmasmda kargilagdan çegitli güçlùkler;
    ûçüncüsü, savagm araçlarlyla amaç1ari arasmdaki uyumsuzluk.
    Pentagon, "ÇölFirtmasi Harekâti"ndan (1991)sonra, gele-
    sorunlarma
    'tarihsel

    cekteki teknolojik ilerlemelerin sürtünme


    kahci bir çözüm bulup bulamayacagim tartigiyor. Íç dünyasmda
    da teknolojik ilerleme için bilgi, bilginin yänetimi, stratejik dü-
    günme ve internetin [@]uygulanmasi diyebilirsiniz.
    Bill Gates, sinir sistemi" kavrammi açiklarken diyor ki:
    "dijital

    Diptal smir sistemi, msan smir sistemima girket seviyesmdeki


    dijital karyihgidir ve kurulugun dogru yerlerine dogru zamanda iyi
    yapilanmig bilgi alopmi saglar. Dijital sinir sistemi, bir girketin çev-
    resini alg11ayabilmesini ve gerekli tepkileri gösterebilmesini, rakip-
    lerin yo] açtiga tehlikelerin ve mügterilerin ihtiyaçlannm belirlene-
    bilmesini, gerekli kararlarm gerektigi zaman ahnabilmesini sagla-
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavrmn: Stmteji 69

    yan dijital proseslerden oluqur. Hem donamma hem de yazihma


    gerek duyan dijital sinir sisteminin bilgisayar agmdan farkt, kesin-
    lik, htzlihk, bilgi iççilerine sagladigi bilginin zonginligi ve bilginin
    mümkün kildigL Sezgi
    ve igbirligidir.
    Dijital çagda faaliyet gösterebilmek için yeni bir dijital altyap:
    olugturduk. Bu altyapl insanlarm sinir sistemine benziyor. Biyolojik
    sinir sistemi, refleksleri harekete geçirir, böylelikle tehlike da ih-
    ya
    tiyaç kargismda tepki göstermeyi saglar. Konular üzerinde dügünür
    ve seçim yapmaya çaligirken ihtlyacim duydugunuz bilgileri verir.
    Önemlikonular kargismda uyamk davranirsiniz; sinir sisteminiz si-
    zin için önem tagtmayan bilginin size ulagmasmi'engeller.
    Sirketle-
    rin de pürüzsüz ve sorunsuz iq yapabilmeyi, acil durumlar ve firsat-
    lar kangismda zaman kaybetmeden tepki verebilmeyi, gerekli bilgi-
    yi girket içinde o bilgiye ihtlyact olanlara iletebilmeyi, kararlari hiz-
    la alabilmeyi ve mügterilerle etkilegime girebilmeyi saglayan benzer
    bir sinir distemine ihtiyaçlari var."

    21. yüzyil birçok yeni kavramla açiklanmaya, tammlanma


    ya
    çaligillyor. Bunlardan birisi de "dijital
    çag"dir. Agagidaki gema-
    da da görü½egi gibi, akig yönteminde dügünme" ug-
    "stratejik

    ranmasi gereken bir istasyondur.

    Temel
    faaliyetler

    Dijital Stratejik
    Ïçtepkileri sinir dügünme
    S1StelTil

    Mügteri
    etkileyimi

    Kaynak: Bill Gates, Dügünce Hizmda


    Çah;mak,
    s.32.

    Dijital sinir sistemi bir pirketin dugiinceve faaliyetierinin


    biltiin biçimle-
    rini birbirine sikacabaglayandijital yöntemlerintiimiinü içerir. Finansman
    ve
    70 GelecegiYönetmek

    üretim gibi temelfaaliyetter, buna ek olarak milyteriferdenalman bilgiler, bir


    irketin sayrsal araçlar kidlanan, hrzia uyum gösterip tepki veren bilgi iççiieri-
    nin kolaylikla erigebilecegi veriferdir. Giivenifir bilgiye ânmda eripilebilmesi,
    strateji snptamayr tek bagmayapilan bir fantlyet ofmaktan çukarir,günfük ça-
    Irgma faaliyetierininiçinde,sürekli bir prosesedönitytürtir.*

    Stratejik dügünme bilimine "Oyun Teorisi" denir. Bu agama-


    da bu konuya girmenin de yeri gelmigtir.

    1.-1.4. "Akil Oyunlan"ndan "Oyun Teorisi"ne


    Akil Oyunlan (Beautiful Mind) filmini görmügsünüzdür ya da
    kitabmi okumugsunuzdur. Kitabi okumadim ya da filmi izleme-
    dim diyorsamz, bir satirla ifade etmeye çabgayun. Otuz yil gi-
    zofreninin pençesinde kivranan Nobel Õdüllümatematik dâhi-
    si JolmNash'in siradigi hayatmi anlatir.
    Dört Oscar ödülü kazanan filmde yagamöyküsü anlatilan
    Na'sh'in ne önemi var ki makalelere konu oluyor! Nash madem-
    ki bir matematikçi, biz de bir aritmetik sorusuyla devam edelim:
    Ïkiiki daha dört eder mi? Bazilan gunu säyleyebilir: "Etse ne
    olur, etmese ne olur?" Ïlgialanuuz bagka bir yerdeyse sizin için
    anlam ifade etmeyebilir. Bugün yamt vermekten kaçmdiginiz
    bu soru bir.gün karymiza çikarsa ne yapacaksmiz? Bu sorunun
    amti gerçekten de tek ve kesin mi?
    Didier Nordon Iki Iki Daha Dört Eder mi? adh kitabmda diyor

    Sanilanm aksine kolay ve basit bir formül degildir bu. Keli-


    "...

    meler ve formüllerin arasmdaki iliçkinin karmapkhšmi örnekleme-


    dört
    ye de uygun bir formül gibi geldi açikçasi. Çünkü'Iki iki daha
    eder mi?' sorusuna bir Alman cevabi verecektir. Ïkiiki daha
    'hayir'

    und zwei ist vief


    'zwei
    dört etmez, çünkü Almancada bu formül,
    olmak fiilinin üçüncü tekil gahis zamiridir-, Ìspanyol-
    'ist'
    -buradaki

    ise ol-
    'son'
    -buradaki

    cada ise aym formül y dos son cuatro'


    'dos

    mak fiilinin üçüncü çogul halidir- olarak söylenir. Almanca topla-

    a islemi üzerinde dururken Íspanyolca ise nesnelerin stralanmasi-


    vurgulamaktadtr. Fransizca da iki nesnenin kargihkh eylemleri
    stüde durur. 2+2-4 içinde saf gerçek denen geyi ararsak küçük
    II .
    ¯a

    Sihirli ve ÇekiciKavrnm: Strateji 71


    I

    nüanslarla dolu kelimelerle karplagiriz. Daha okunduş anda for-


    mül evrensel niteligini kaybetmigtir. Ìçtematematigin böyle kird-
    gan bir yam vardir, Digaridan gelen eÊkilereaçaktir ve bu durum
    üzerinde hiçbir kontro1ü yoktur."

    2+2=4 formülü konusunda ilkokula bagladigimiz günden bu


    yana kupku duymadik. Ancak yukandaki açiklama igigmda dü-
    gündügümüzde bunun hiç de basit bir formül olmadigmi
    görü-
    yoruz. Saymazdogru oldugunu sandiklarimiz, ya bize ögreti-
    lenlerdir ya da "aynanm
    önüne" konulanlardir. Oysa, gerçek
    neredeyse tümüyle aynamn ardmda gizlidir. GizlenenIer de
    as-
    lmda kisa ama yamtlamasi kolay olmayan bir soruda açiga çik-
    maktadir, çikarilabilmektedir.
    Toplumsal olaylarda bu soru, yalm olarak "Kim kazanda,
    kim kaybetti?" dir. Yalmz unutulmasm ki, yalm olan basit olan
    degildir. Bagka bir ifadeyle de basit olan
    çogu kez en karmaµk
    olandir. Stratejik dügünme yöntemi seminer
    ve derslerinde-artik
    klasiklegmig bir soru(m) vardir: "Dagm arkasmi nasil gärürsü-
    nüz?" Uçakla havalanmaktan zirveye tirmanmaya kadar akla
    gelebilecek her çeyit ahykanhktan kaynaklanan tahmin edilebi-
    lir yamtlar üretilir. Ancak kimse, "Dagin tepesine akhmi koya-
    run," yamtmi vermeyi akil etmez. Ya da ben hiç rastlamadim.
    Burada söz konusu edilen akil "matematik

    akil"dir. Stra teji


    derslerinde bu tür oyunlari çok oynanz.
    Ínsanlaroyun oynamaktan her zaman büyfik zevk almiglar-
    dir ve her çagm saplanti yaratmig oyunlan vardir.
    Çoguoyun
    yetenek ve gans unsurlanm içermektedir ve
    gans eseri defalarca
    kazanan oyuncular, yetenekli olarak görülmektedir." Fakat ki-
    mi oyunlarda gansm payi son derece azdir. Zar atilmaz,
    gansh
    çäpler çekilmez. Bunlar, yalnizca stratejiye dayanan oyunlardir
    ve bu oyunlarm incelenmesinde, oyun kurammdan yararlanilir.
    Bir yanda da ölüm-kahm oyunlan vardir. Gerçek taktik de-
    nemelerinin son derece pahaliya patlayacagru dügünen askerî
    egitimciler, ögrencilerine savag oyunlan oynamalarmi öner-
    mektedir. Satrancin ve Go
    oyununun temelde birer sava oyu-
    nu olmalanna belki de paymamak gerek.
    72 Gelece Yönetmek

    Kökenleri 19. yüzyila uzanmakla birlikte, oyun teorisi mate-


    matiksel kaçmilmazhnt karar almaya dahil etmeye çahpan önce-
    ki çabalardan büyük çaph bir kopupu temsil eder. Gerek Daniel
    Bernoulli'nin, gerekse Jevons'm("Haz, aci, emek, fayda, deger,
    servet, para, sermaye vs. hepsi sayisallagtinlabilir kavramlar-
    dir") fayda teorilerinde, birey tercihini tek bayma, abürinsanla-
    teorisinde,
    rm ne yapttgmi bilmeden yapar. Buna kargilik, oyun
    iki ya da daha çok sayida kipi, saglayacaklari faydayi aym anda,
    digerlerinin ne yaptigim bilerek azamiye çikarmaya çahgir.
    Oyun teorisi belirsizlige yeni bir anlam getirir. Öncekiteori-
    ler belirsizligi yagamm bir gerçegi olarak kabul etmig ve kay-
    naklarim belirlemek için fazla bir gey yapmamigti. Oyun teorisi
    belirsizligin gerçek kaynagmm bagkalanmn niyetterinde yattigmi
    söyler."
    Stratejik dügünme bilimine "Oyun Teorisi" denir. Oyunlar
    kurami iki teorem üzerine kuruludur: Önemlifizik bilim adami
    Von Neumann'm 1928 Minimaks Teoremi ve matematikçi
    Nash'm 1950 Denge Teoremi.
    En küçüklerin en büyügünü seçen oyuncunun karpi kargiya
    oldugu durumu ele alahm. Oyuncunun her salt stratejiyi incele-
    yerek rakibinin her salt stratejisine kargi minimum getiriyi sag-
    layacak stratejiyi seçtigini dügünelim. Bu oyuncu, daha sonra
    bu olanakh getiriler arasmdan en büyügünû veren stratejiyi se-
    çecektir. Maksmin dedigimiz strateji de budur. Tumüyle benzer
    dügûnceler, en büyüklerin en küçügünü seçen oyuncuyu mini-
    maks stratejisine götûrecektir. Bu iki stratejiye, beraberce, oyu-
    nun minimaks strateji çifti denir." Nash'm teoreminin von Ne-
    umann'mkinin bir genellemesi oldugu dügunülebilir, ki Nash
    de böyle clü ünüyordu, ama aym zamanda radikal bir sapma
    oldugu da gerçektir. Von Neumann'm teoremi iki kipilik, sifir-
    toplam oyunlarm gerçek dünyayla hiçbir ilgisi yoktu. Savagta
    bile daima igbirliginden kazamlacak bir gey olurdu. Nash anlag-
    mah ve anlagmasiz oyunlar arasmdaki aynrm göstermigti. An-
    lagmah oyunlar, oyuncularm kendi aralarmda baglayict anlay-
    malär yapabildikleri oyunlardi. Yani grup olarak belirli bir stra-
    tejiye göre oynayabiliyorlardi. Daha önce tammlanan stratejik
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavrnm:Strateji 73
    I

    dügünme, rakibe üstün gelme ve bunu da ayni geyi onun size


    uygulamaya çaligtigmi akilda tutarak yapma sanatidir. Bunun
    tam aksine anlaymasiz bir oyunda, ortaklaga kararlar almak
    mümkün degildi. Baglayici ve zorlayici anlagmalar yoktu.
    An-
    layma ve rekabet içeren oyunlan da teorisine ekleyerek genigle-
    ten Nash, oyunlar kurammm ekonomiye, sosyal bilimlere ve ev-
    rim teorisine uygulanmasma kapi açmig oldu.
    Richard Mankiewicz'in, Matematigin Tarihi adh yapitmda
    konuyla ilgili verdigi örnek gudur:
    '19.
    yüzydda Prusyahlar, Kriegspiel adim verdikleri bir oyun
    geligtirdiler. Bu,'savag
    oyunu' anlamina gellyordu. Bir oyun tahta-
    si üzerinde oynanan oyun, tamamen taktikseldi ve oyun içinde sü-
    '

    regelen savaglann verilerinin tüm ayrmtilarlyla tutulmasi da


    oyunu
    çok daha gerçekçi kihyordu. Prusya ordusunun askeri baçanst ge-
    nelde taktik konusundaki üstünlügüne baglamyordu
    ve bu da 'Kri-
    egspiel' sayesinde oluyordu. Bu oyun, ABD ve Japonyagibi birbir-
    lerine uzak ülkelerde bile yaygmhk kazanmigti. Almanya'mn Birin-
    ci Dünya Savagi'nda yenik
    .dügmesiyle

    bu oyun da popülaritesini
    yitirmiçtir. Yeni silahlarm ve taç1ma sistemlerinin geligmesiyle
    askerî stratejiler de [taktikve strateji, zaman
    ve rnekan bakmundan
    iç içe geçen, ama özlinde farkh olan iki eylemdir.-E.MJ
    tamamen de-
    gigmigti. Askerî alanda yalmzca silah yapimiiçin degil,
    aym zaman-
    da stratejik kararlar alma açismdan da matematikçilere
    ve bilim
    .

    adamlarma gereksinim duyulmaya baglanmigti. Bu durum, äzellik-


    le ÌkinciDünya Savagtndan sonra daha da lyi anlapln.4tir, Diinya-
    mn genelinde yükselen iki süper gücün, büyük kitlelerin kalliami-
    na neden olabilecek güçlü silahlan elinde bulundurmasi, askerî
    alanda uygulanagelmig stratejileri tamamen degigtirdi.
    Süslü taçIa-
    ri ve kahramanhk ruhunu yansitan kurallariyla satranç benzeri
    oyunlar tarihe kariqmig gibi görünüyordu."*

    Mankiewicz'in öne sürdügü gibi satrancm tarihe karigacagi-


    m sanmiyorum. Dünyanm belki de en ünlü strateji oyunu sat-
    rançtir. John Forbes Nash, tüm karma.yikhgma kargin satrancm
    en üst düzeyde strateji içerdigini kanitlamigtir.
    Bütün bunlari neden söyledik? "Komplo Teorileri" konusun-
    da sagda solda bazi yazilara rastlarsmiz; bazilari bilgisiz olmala-
    rma karym yine de göylebir ifade kullamrlar: "Efendim, bun]ar

    L
    74 .
    GelecegiYunetmek

    komplo teorisi..." Çogukez bunu neye dayanarak söylediklerini


    kendileri de bilmezler. Ona göre, komplo teorisi olumsuz bir
    eydir. Bu kavrama olumsuzluk yüklemigtir. Acaba gerçekten
    kötü olan
    "komplo
    teorisi" yazmak, yani oyunu" yapmak
    "akil

    komplo ve fesat üretmek midir?


    ya da üretmek midir; yoksa
    Britannica'ya göre komplo,
    "tertip"
    ya da olarak da "fesat"

    bilinir. "Ïki ya da daha çok sayicla kipi arasmda, hukuka aykin


    bir eylemde bulunmak ya da hukuk digi araçlar kullamlarak hu-
    anlagma"dir.
    kuka uygun bir sonuç elde etmek için yapilan
    Angloamerikan ceza hukukunda belirsiz ve gevgek bir kavram
    olarak genig bir alana uygulanan komplo suçu, Roma hukuku-
    nu temel almig ülkelerde genellikle devlet
    aleyhine iglenen suç-
    larla simrh tutulur.
    Komplo suçunun olugmasi için anlagmanm belirli bir biçim-
    de yapilmasi gerekmez. Günümüzde birçok yasada suç iglemeye
    yönelik bir anlagmamn varlgmn kamtlanmasi için belirgin bir
    eyleme girigilmig olmasi kopulu yer almaktaysa da, komplo su-
    delillerden vanhr. Du
    çunun olugtugu kamsma daha çok dolayh
    bakimdan tek tek komplocularm bagka komplocularm varhklan
    sahibi olmasi gerekmez. Íkiki-
    ya da kimlikleri konusunda bilgi
    inin yalmzca bir üçúncü kipiyle ayri ayrt anlagmalar yapmig ol-
    masi bile birlikte komplo hazirladiklan sonucuna götürebilir.
    teorisi" üretme ça-
    "komplo

    olmazsa
    "komplo"

    Sözün özü,
    basi içine girilmez. Komplo teorisi yazmak, yani akil oyunu cid-
    di bir iëtir ve her geyden önce bilgi birikimi ile matematik man-
    tik kullanma becerisi ister. Eger bunlar geligmemiçse,hayati bo-
    üretme"
    "fesat

    yunca aritmetik akula igi idare etmigse, yapilanlar


    basamagmda kahr. îçteyukanda sözünu ettigimiz sagda solda
    yazi yazan, TV ekranlarmda konugan bir takim gahsiyetlerin
    yaptigi da aynen budur. .

    ABD'de 11 Eylul'de yagananlarm ardmdaki gerçegi gunyü-


    züne çikarmak için Beyaz Saray'm açiklamasmi beklemek mi
    gerekir, yoksa o gün orada aslmda neler oldugunu
    "veriler"
    191-

    Šmdaortaya koymak mi?


    Ortadogu'da iglenen siyasal cinayetler birer kriminal suç de-
    ardmdaki komplolar nasil ortaya çikartilacak?
    gilse
    Sihirli ve Ç«kiciKavram: Strateji 75

    Bu gibi sorulan ve sorunlan çogaltarak kendi komplo teori-


    lermizi yazabilirsmiz.
    ... . ..

    Komplolardan uzak durun ama komplo teorileri yazmaktan


    kaçmmaym, korkmaym. Komplo teorisi yazmak ashnda "senar-

    yo" yazmaktir. Ancak biz bagka bir "senaryo"


    yazmanm,
    "stra-

    teji kompozisyonlan"nm üzerinde duracagiz.


    En basit oyun biçimi, iki kipilik ve iki stratejilik oyun biçimi-
    dir. Ïkimantikh oyuncu, kargismdakini yenme ve oyunu kazan-
    ma amaciyla otururlar ve bir oyuncunun kazanmasi, ätekinin
    kaybetmesi demektir. Buna iligkin eglenceli bir örnek, "kek

    böl-
    me" ärnegidir. Bu, günlük yaçamda belki de çok karµlagtigumz
    bir durumdur: Bir keki iki küçük çocuk arasmda egit olarak
    pay-
    lagtirmak. Bu sorun, iki agamah bir süreçle çözülebilir. Çocuk-
    lardan biri keki böler ve diger çocuk da ilk seçimi yapar. Her iki
    çocuk da en bayük parçayi almak ister, fakat çocuklann ikisinin
    de birbirlerinin açgözlülügünün ayirdmda olduklan dügünü-
    lürse, çäzümün o kadar da zor olmadigt anlaçahr. Ílkçocuk, ke-
    ki olabildigince adil ve egit oranda kesmek zorundadir çünkü
    eger parçalardan biri ötekinden büyük olursa, ikinci çocugun
    seçimi de ânmda belirlenmig olacaktir.'

    1.1.5. Karar Analizi ve Oyun Teorisi


    Oyun, çocuklugumuzda en çok sevdigimiz etkinliklerden bi-
    riydi. Oyun, bir eylemdir. Kimi zaman kazanma-kaybetme üze-
    rine kurulu, gansa bagh, kimi zaman yalmzca eglenme amaçli,
    kimi zaman da gösterigedayah türlerdi. Oyunlarm içerik ve kap-
    sami ne olursa olsun, tek bir amaci vardir: Rakibe üstün gelmek.
    Ïstersatranç, ister sendikal görügmeler, isterse ticariigletmelerin
    yönetim kurulu toplantilan olsun, amaç aynidir. Oyun sonucu-
    nun oyuncularm uyguladigi stratejilerle belirlendigi bu tür du-
    rumlar,
    "matematiksel

    oyun teorisi" olarak adlandinlan geyin ça-


    kiç noktasim oluyturmaktadir. Oyun teorisini bir dizi pratik ku-
    ral, anekdotlara dayah bilgi ve temeli ohnayan bazi inanç1ann
    ötesine taylyan temel unsur, oyundaki bütün oyuncular için bir
    dizi optimal strateji, bir minimaks noktasi kavramidir.
    76 Gelecegi Yönehnek

    Oyun teorisi perspektifinden bakildigmda, aldigimiz hemen


    her karar, bizim istediklerimiz kargiligmda, diger insanlara iste-
    diklerini vererek belirsizligi azaltmaya çahytigimiz bir dizi mü-
    zakerenin sonucudur. Poker ve satranç gibi, gerçek yaçam da,
    bizi hilebazlara kargi koruyan sözlegmeler ve el sikigmalardan
    olugan bir strateji oyunudur."
    Ancak poker ve satrancm aksine, bu oyunlarda ol-
    "kazanan"

    mayi nadiren bekleyebiliriz. En fazla kazandiracag~im dügündü-


    gümüz alternatifi seçmek, en riskli karai olma egilimindedir,
    çünkü o seçim, bizim o yände yol almamiz durumunda kaybe-
    decek olan oyunculan en sert savunmaya geçmeye tahrik eder.
    Bäylece, genellikle seçenekleri uzlaçtirmaya çahgiriz, bu da kötü-
    nün iyisi kararlar almamizi gerektirebilir; oyun teorisi bu tür ka-
    asgari" (maximin)ya da
    "asgari
    rarlan tammlamada
    "azami
    aza-
    mi" (minimax) gibi terimler kullamr. Alici-satici, ev sahibi-kira-
    ci, kari-koca, borçlu-alacakh, General Motors-Ford, [Renault-
    Tofaç] ebeveyn-çocuk, Bagkan-Kongre, yaya-sürücü, iççi-patron,
    solist ve partneri açismdan dügünûn."
    Daha önce de söyledigLaiz gibi stratejik dügünme bilimine
    oyun teorisi denir." Oyun kurami karmagik yararlarm mücade-
    lesini açiklayan matematik bir yaklagimdir. Yararlarm çatigmasi
    ekonomide (sendika temsilcisi ile yönetici arasmdaki ücret gö-
    rügmeleri, oligopol piyasasmdaki durumlar, vb,) olagan oldu-
    gundan, son yillarda oyun kuramma ilgi oldukça artmigtir. Hat-
    ta bazi iktisatçilar belirlenemeyen oligopolistik çözümler için
    bagvurulabilecek en son aracm oyun kurami modeli oldugunu
    öne sürerler? Ïçletmeve ekonomi kaynaklarmda
    "oyun",
    za-
    manla ortaya çikacak olan belli ödemeleri önceden kestirmek
    için karar verme zorunlulugunda kalan taraflarm da oyun-
    -ya

    cularm- çikar çatigmalarim ya da rekabetini yansitir. Oyun teori-


    si karar sürecinde matematik yönü ile taraflarm seçeneklerini
    formüle etmeyi amaç1amaktadir."
    Herhangi bir stratejik oyun, davraniga dayanan oyunun so-
    nucudur. Oyun, oyuncunun stratejisine ve faallyeti esnasmdaki
    ansma baghdir. Stratejik oyunlara örnek olarak, satranç, savag
    oyunlari, briç ve pek çok kâgit oyuna gösterilebilir. Oyun, basit

    FL
    Sihirli ve Ç«kici
    Knvram:Strateji 77

    bir ifade ile, iki ya da daha çok oyuncuyu içeren yan maci bir
    durumdur. Yani bir anlamda oyun iki ya da daha çok kipi ara-
    smda herhangi bir çekigme durumunu gösterir. Çekigmenin so-
    nucu üzerinde oyunculardan hiçbirinin tam bir kontrolü yok-
    tur. Ayrica tüm oyuncular faaliyetleri ya da kendileri için elve-
    rigli olan seçenekleri (stratejileri)
    ve verilen herhangi bir faaliye-
    tin seçimi ile ilgili mücadele sonuçlaruu biliyor sayilir. Ote yan-
    dan oyuna ka tilan her oyuncunun kendi kazancim en yüksek
    ya
    da kaybun en az lulmak için akdci hareket ettigi kabul edilir."
    Oyun teorisi üzerinde çok fazla çahgma yapilmig olmasma
    ragmen bu teorinin pratikte kargilagilan igletme problemlerine
    uygulanmasi, teorik çahyma yaiunda çok azdir. Oyun teorisinin
    '

    etkin uygulama alam olarak savag ya da askeri problemler gös-


    terilmektedir. Oyun teorisi ile yaklagilacak igletme problemle-
    rinden ärnek vermek gerekirse rekabete dayanan
    problemler ya
    da dogaya kargi verilecek karar problemleri gunlardir"; Teklif
    verme politikasinm saptanmasi, reklam planlan, satm alma po-
    litikasmm belirlenmesi, sermaye planlamasi, yeni mamuller
    arasmdan seçim yapma, aragtirma stratejilerinin belirlenmesi,
    talebin belirsiz olmasi halinde üretim programlama, fiyatlama.
    Fizikte hareket problemlerinin çözümünde yararlamlan ya-
    salardan birisi (Newton'un üçüncü yasasi) 'etki=tepki'dir.
    Stra-
    tejide de fizikte oldugu gibi yaptigimiz her eyleme (aksiyona)
    kargihk bir karyi eylem (reaksiyon) vardir. "Bizler bir fanus için-
    de yagiyor ve hiçbir eylemde bulunmuyor degiliz. Eu nedenle
    davrampimizi degigtirdigimiz zaman, bagka her geyin degigme-
    den kalacagmi varsayamayiz."
    Yalma indirgendiginde bir strateji oyunu birbirinden bagim-
    siz üç öge içarir": Oyuncular, hamleler (stratejiler),getiriler (ka-
    zançlar ya da ödemeler).

    Oyuncular: Her oyunda farkh amaçlari olan en az iki oyun-


    cu yer ahr. Onlarm akila hareket ettikleri gibi
    kazanmak için en iyisini yaptiklan varsayihr.
    Stratejik dügünme bazen de ne zaman oyun-
    dan kaçmilacagmi bilmek anlamma gelir.
    Hamleler (stratejiler): Oyunun her agamasinda oyuncular,
    78 Gelecegi Yönehnek

    olanakh bir dizi seçenek arasmdan kendi ey-


    lem yollarmi seçer; olanakh seçenekler genel-
    likle her oyuncu için farkhdir. Ayrica her
    oyuncu için olanakh seçenekler sayismm son-
    lu oldugunu varsayacagiz. Ancak bazi ilginç
    ve önemli oyunlarda sonsuz seçenekli (bir reel
    sayilar arahgi gibi) karai kümeleri de kullaml-
    maktadir. Herhangi bir oyuncunun deneme
    faaliyetleri belirsiz sayida ise oyun sonlu de-
    gil, süreklidir. Deneme faaliyetleri belirli ise
    oyun sonludur. Her oyuncunun seçenek stra-
    tejisinin sayisi sonludur.
    Getiriler (kazanç ya da ödemeler): Seçimler yapildiktan
    sonra her oyuncu, ortak bir birim cinsinden
    hesaplanan belirli bir getiri elde eder. Oyunun
    sonucu kazanmak, kaybetmek ya da oyundan
    çekilmek olabilir. Her sonuç ya da ödeme, ne-
    gatif, pozitif ve sifir olmak üzere her oyuncu-
    nun rakibine kargi kazanc1 ya da kaybmi belir-
    ler. Oyunlarda inisiyatifi yakalayip ilk hamle-
    yi yapmak her zaman avantaj saglamaz. Bu,
    elinizi açiga vurur ve öteki oyuncular bunu
    kendi avantajlarma, size kargi kullanabilirler.
    Ikinci hamleyi yapanlar, daha güçlü stratejik
    konumda olabilirler."
    Bu saydigmuz üç öge digmda temel kavramlar arasmda bi-
    linmesi gereken iki kavram daha vardir: ÖdemelerMatrisi ve
    Oyunlar.

    Ödemeler
    Matrisi
    Oyuncularm strateji seçimlerinin türlü bileyiminden sonuç-
    lanan kazanç ve kayiplari gösteren matrise ödemeler matrisi de-
    nir. Ödemematrisinin elemanlari pozitif, negatif veya sifira egit
    olabilir. Söz konusu matrisin herhangi bir elemam pozitif ise sü-
    tunda yer alan oyuncu, satirda yer alan oyuncuya bu miktarda
    ödeme yapar. Matrisin herhangi bir elemam negatif ise sattrda-
    Sihirli ve Çekici
    Kavrnm: Straleji 79

    ki oyuncu sütundaki oyuncuya bu negatif elemamn mutlak de-


    gerine egit ödemede bulunur. Matrisin elemani sifir ise oyuncu-
    lardan hiçbiri birbirine ödemede bulunmaz."
    m sayida satirli ve n sayida sütunlu bir ödemeler matrisi aga-
    gidaki gekilde ifade edilebilir,

    a¡ i al 2-
    -..a¡
    ......al

    n
    a2 I a22...... ag
    ......a2

    am I am2-·....amj......amn

    Satir A oyuncusunun, sütun da B oyuncusunun stratejilerini


    gösteriyor diyelim. Buna gäre A oyuncusunun (1, 2,
    ...m)

    sayida
    stratejisi var ve bunlardan birini seçebilir. B
    oyuncusunun da (1,
    2,...n) sayida stratejisi vardir. Oyunun
    sonucu, yani sutundaki B
    oyuncusunun, satirdaki A oyuncusuna yaptigi ädeme, A oyuncu-
    sunun ödeme matrisinde seçtigi satir ile 8 oyuncusunun seçtigi
    sütunun kesigtigi yerdeki eleman karahndan belirlenir.
    ÖrneginA
    oyuncusu Aa stratejisini seçer ve B oyuncusu da B2 stratejisini se-
    çerse oyunun sonucu aagveya A oyuncusunun kazanci olur. Eger
    a32 negatif olsa idi, bu miktar A oyuncusunun B oyuncusuna ya-
    pacag: ödemeyi veya A oyuncusunun kaybmi gösterecekti.

    Oyunlar
    Bir oyunda
    -iki

    ya da daha fazla oyuncu (ya da rakip) bulu-


    nur ve oyuncularm seçecegi alternatifierin kombinasyonu ile bir
    karar matrisi elde edilir. Genel olarak rekabet problemlerinde
    qu özellikler bulunmaktadir:"
    1) n oyuncu sayismi gästermek üzere > 2'dir. n=2 için "iki
    n
    kipili oyun", n>2 için kipili oyun" adi verilir. Dolayisiyla
    "n

    oyuncu sayisi sonludur.


    2) Her bir oyuncu rasyonel davranacaktir
    ve kendi çikarmi
    dikkate alarak karar verecektir.

    I
    80 Gelecegi Yönetmek

    3) Oyun sonucu oyunu kazanma, kaybetme ya da oyundan


    çekilme olarak belirlenir. Her bir sonuç (outcome) veya ädeme,
    negatif, pozitif ve sifir olmak üzere her oyuncunun digerine
    ödemeleri ile belirlenir.
    4) Taraflarm seçenekleri belirlidir ya da her bir oyuncunun
    davramplar seti (=Si, S2,S3,... gibi) rakibince bilinmektedir.
    5) Her bir oyuncunun seçenek sayisi sonludur.
    Verilen rakip yapih problemlerin özelliklerine göre taraflarm
    karar için benimseyecegi strateji veya alternatif sifir toplamh
    oyunlar da tam strateji ve karma strateji olarak adlandirihr. Si-
    fir toplamh oyun, rakiplere ödemeler toplammin sifir oldugunu
    belirtir. Yani iki kipili oyunlarda bir oyuncunun kazanci öteki
    oyuncunun kaybma egittir.
    Gerçekten oyun teorisindeki çahymalar, toplamh-iki ki-
    "sifir

    oyunlarda yogundur. Oyunlar genellikle sifir toplamh


    ili"
    oyunlar ve sifir toplamh olmayan oyunlar olarak iki smifta top-
    lanabilir.
    Sifir toplamb iki kipili bir oyun için iki örnek ele alahm:"
    ÖRNEK 1:

    A ve B Oyunculari arasmda oynanan oyunun ödeme matrisi verilmigtir.

    B oyuncusunun stratejileri A oyuncusunun en


    küçük kazanci

    A oyuncusunun A1 40 30 16 25 16
    strateileri A, 28 8 11 90 8
    A3 50 80 14 20 14
    B oyuncusunun 50 80 16 90
    en büyük kaybi

    Ïstenen,oyunun degeridir.
    Çözüm:
    A oyuncusunun A1, A2r A3 gibi stratejileri varken, B oyuncusu-
    vardir. A ve U oyuncusu rakibinin
    nun da B1, 22- 23, B4 stratejileri
    hangi stratejiyi seçecegini bilmedigi gibi her biri ancak tek bir strate-
    jiyi kullanabilmektedir. Oyunda tam bir belirsialik söz konusudur.

    I
    .• . TI

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavrmn:Strateji 81

    Ödemematrisine baktigimizda, A oyuncusu A1 stratejisini


    seç-
    tiginde kesin olarak en az toplami l6'ya egit degerde, A2'yi seçtigin-
    de en az 8 ve As stratejisini seçtiginde ise en az 14 degerinde kaza-
    nacaktir.

    A oytmcusu B oyuncusunun hangi stratejiyi oynayacagmi bileme-


    diginden, kendisi için mümkün olan en az kazançlar, yani [16,8, 14]
    arasmdan en büyük olamni, yani16'yi garanti etmek ister. A
    oyuncu-
    su için kazanma kurah en küçük kazançlar içinden en büyûgünü
    seç-
    mek olacaktir. Yani oyun matrisinde bu degeri ile ifade edersek;
    a

    a =
    Max min a olur.

    Böylece A oyuncusu Al stra tejisini


    seçer. Eger A1'den farkh bir
    stratejiyi seçerse, maxmin kurahnm verecegi degerden
    daha az ka-
    zancm riskini yüklenmig olacaktir. ÖrneginA
    oyuncusu Ag strateji-
    sini, B oyuncusu da B2 stratejisini
    seçerse, A'mn kazanci 8 olur. B
    oyuncusu da 81 stratejisini seçerse 50, 82 stratejisini seçerse 80, By
    stratejisini seçerse 16 ve B4 stratejisini
    seçerse 90'dan daha fazla
    kaybetmez. 8 oyuncusu da en fazia kaylplarmdan
    en küçük olam
    garanti etmek isteyecoginden, B3stratejisini seçecektir. Buna gäre 8
    oyuncusu için stratejisinin seçimindeki kural (b) kaybt gösterirse;

    b = Mini max a¡ olur.

    Böylece A oyuncusunun maxminimal


    strateji A, ve B oyuncu-
    sunun minimaximal strateji 83 seçimi sonucunda A oyuncusunun
    kazanci a13=16elemanma karplik olur. Demek ki, B
    oyuncusunun
    kaybt b=16'dir. A oyuncusunun kazanca B
    oyuncusunun kaybma
    egit oldugundan oyun sifir toplamh bir özellik gösterir
    ve degeri
    (v)=16'dir.
    Sabit toplamh oyunda her iki
    oyuncu için kazançlarm toplami
    sabit bir sayidir. Sabit toplamh oyunlarda ortakhšm hiçbir
    üstün1ü-
    p
    guolmaz, yani bir anlamda ortaklarin yararlari dogrudan dogruya
    çatigmaktadir.
    Sabit.toplamli olmayan oyunlarda ise ortaklik bir üstünf ük sag-
    layabilir.

    Simdisabit toplamt oyunlar için bir örnek ele alalun.

    I
    l

    82 GelecegiYönetmek

    ÖRNEK 2:

    A oyuncusunun B oyuncusunun
    kazanç matrisi kazanç matrisi

    A1 40 20 A1 79 100
    A2 60 30 .
    A2 60 90

    Ïki kigilik sabit toplamh oyun için yukanda A ve B oyunculan


    için ayn ayn kazanç matrisi verilmigtir. Bu oyunda kazanç toplamt
    120'dir. Eger A oyuncusu Ai stratejisini seçerse ve B oyuncusu da
    B1 stratejisini oynarsa kazanç toplami (40+80=120)dir.
    I

    Minimaks Teoremi
    Tüm iki oyunculu, sifir toplam oyunlarmda her oyuncu için
    bir karma strateji mevcuttur. Öyleki, oyuncular bu stratejileri
    uyguladiklari zaman ikisi için de beklenen getiri, aym V de geri-
    dir. Bundan bagka her bir oyuncunun oyundan bekleyebilecegi
    nedenle bu karma stratejiler
    en iyi getirinin degeri de V'dir. Bu
    iki oyuncunun uygulayacag1 optimal karma stratejilerdir.
    Kavramlan yalm olarak açaklamaya çahgirsak; bir eylemi
    eger her zaman aym
    seçme kuralma strateji diyecegiz. Bir kural
    eylemi seçmeyi söylüyor ise, ona salt strateji, bunun digmdakile-
    çözümü ise basitçe,
    re de karma strateji diyecegia. Bir oyunun
    pigmanhk duyulmayacak bir seçim anlammda her oyuncuya
    olanakh en iyi getiriyi veren stratejidir.
    Ïki-kipi,sifir-toplam oyunlan dügünelim. Birisi maksimumu
    amaçlad mda onun sagladigi getiri, minimumu amaçlayanm
    getirisinin tersidir. Bu nedenle iki oyuncunun toplam getirisi si-
    hrdir. KKTC-Güney Kibris Rum Kesimi arasmdaki oyun buna
    örnek olarak verilebilir. KKTC'nin minimum ölçekte saglayaca-
    i getiri (kazanç-çikar)Güney'in maksimum kaybi olarak kabul

    edilir, Daha basit bir örnek vermek gerekirse, eleme usulü yapi-
    lan spor kargilaymalarmda iki oyuncunun toplam getirisi sinr-
    dir. Kisacasi, amaçlan birbirinin tam tersi olan sadece iki oyun-
    sinr-toplam
    cunun bulundug-u türdeki oyunlara iki-kiçi, oyun-

    I
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji .

    83

    lari denir. Yani A'nm kazanc1, B'nin kaybidir. Bu konuda kasit-


    h ya da bilgisizlik nedeniyle ortaya atilan bir stratejiye de degi-
    nelim; kazan-kazan (win-win)ancak "egitler"
    arasmda olur, güç
    çatigmasi içinde olanlara bunu önermek anlamsizdir.
    Görüldügü gibi iki-kipili, sifir-toplam oyunlarimn çözümü
    gerçekten çok zordur. Ama çäzüm bulunursa da hiç kugkusuz
    oldukça ilginç sonuçIar ortaya çikabilir. Eger çözüm olursa, her
    oyuncunun optimal stratejisi kesin olarak hesaplanabilir.
    Genellikle günlük yaçamdaki oyunlar çok oyunculudur.
    Bunlar karmagik oyunlardir. TBMM'de görügülen yasa teklifle-
    rinde yüzlerce oyuncu görünürken (2005 Meclisi'nde) aslmda
    iki Oyuncu vardir: AKP ve CHP. Bu nedenle iki-kipili, sifir-top-
    Iam oyunlarmm matematik çözüm arayiglari geçerli hale gelir.
    Ïççi-igverensepdikalan arasmdaki ücret zammi görügmeleri de
    çok oyunculu gibi görünürken, iki-kipili, sifir-toplam oyunu ha-
    line gelir.

    Dengeli Oyunlar
    Yaçamdaki oyunlann, igbirlikçili oyunlar, igbirlikçili olma-
    yan oyunlar olarak smiflandmldigmda ne denli karmagik oyun-
    Iar haline geldigini kestirmek güç olmasa gerek. Farkli anlatim-
    lari (versiyonlari) olan iki oyundan (Tutuklunun Îkilemive Korkak
    Tavuk Oyunu) açagida säz edecegiz. Ama önce strateji oyun
    problemlerinde sikça duyacag miz bazi kavramlari açiklamaya
    çaligahm. Bunlardan birisi tepe (eyer)noktasidir.
    Tepe noktast (tam strateji) çogu kez minimaks noktasi olarak
    da adlandirihr. Öncematematik çözüm açiklamasi. (bir matris-
    te) Siralarm minimumlarmm maksimumu (maksmin) ile sütun-
    larm maksimumlarmm minimumu (minimaks)egit oldugu bir
    hamleye oyunun denge noktast adi verilir.
    Bir denge seçim noktasma genellikle tepe (eyer) noktasi de-
    nir. Tepe noktasmm önemli özelligi, iki oyuncudan biri, tek ta-
    rafh olarak, farkh davransa bile daha lyi bir sonuç alamayacaş
    bir seçim olmasidir. Daha yalm säylemek gerekirse, oyuncular-
    dan birisi böyle bir seçimi änceden öteki oyuncuya bildirebilir
    -I
    --
    . I
    Geleceji mek
    'fünet

    84

    ve bu durum ona bir yey kaybettirmez. Du nedenle her iki oyun-


    cu için en iyi seçim tepe (eyer)noktasmdadir. Du noktaya-"salt
    strateji" bakimmdan, oyunun çözümü denir. Çünküoyun kaç
    kez tekrarlanirsa tekrarlansm, her oyuncu için en iyi seçim her
    zaman tepe (eyer) noktasi seçenegidii." .olarak

    Oyunlarm en basiti tepe noktah oyundur. Cebir çö-


    zümde yani satirmda en küçük (minimum) ve sütununda en bü-
    yük (maksimum)bir tek elemam olan ädemeler matrisi dügünül-
    mektedir." Tepe noktayi bulmak için oyun..matrisinin satir stra-
    tejilerinin her biri için en az kazanç belirler erek bir sütun halin-
    de oyun matrisinin yamna yazihr. Sonra sütun stratejilerinin en
    kätü oynandigmda ortaya çikacak en büyük kayiplar satir olarak
    oyun matrisinin altma yazilir. Satir elemanlari içinde en küçük
    eleman ve sütun elemanlari içinde de en bliyük degerli eleman
    bulunur. Eger bulunan satir minimum elemam, sütun maksi-
    mum elernamna egit ise oyunun tepe (eyer) noktasi vardir, denir.
    Oyunun tepe noktasi aym zamanda oyunun degeridir."
    Her oyunun birden fazla tepe noktasi olabilecegi gibi hiç ol-
    mayabilir de. Eger herhangi bir oyunun tepe noktasi yoksa her
    oyuncunun optimal stratejisi karma olacaktir."
    Buna bir ärnek problem verelim;"
    ÖRNEK 1:

    Bir kasabada bulunan And ve Uniut parap firmalart ü rünlerini


    küçük boy, büyük boy ve fiçuar ile pazarlamaktadir. Her iki firma
    piyasada lyi tamndigi gibi, birisinin kazanci digerinin zarart olmak-
    tadir. Her iki firma her ay pazarlayacakiart ürünlerine birbirine
    bagh olmadan karar vermektedir. Agagidaki ödeme matrisi Aml Iir-
    masom olup matristeki rakamlar bin TL.'yi ifade etmektedir.

    UMUT FÍRMASI

    ANIL K.Boy Sipe 12 20 9


    FIRMASI B.Boy Sige 11 0
    -4

    -3

    Fiçi
    ¯17

    6
    Sihirli ve Ç«kici
    1<avmm: Strateji 85

    Her girket ürünlerini hangi reklam stratejisi ile satiça sunmah-


    dir?

    Çözüm:
    Oyunu çözmede yapilacak ilk içlem, oyunun bir dengeli oyun
    veya tepe noktas2 olup olmadtgru kontrol etmektir. Buna göre her
    satirdaki en küçük degerler ve sütundaki en büyük dogerler belirle-
    nerek ödeme matrisinin sütun ve satirlarma eklenir. Yani;

    UMUT FÏRMASI
    Küçük Büyük Fiçi

    ANIL K. Sige 12 20 9 9 maximum


    FÌRMASI B. Siço
    -4
    ·11

    0
    -4

    -Fiçi 17 6
    -3 -3

    Sütun en 17 20 9
    büyük degerleri minimax
    L

    Satir en küçük degerlere baktigimizda Aml firmasi, Umut fir-


    masmm seçimini dügünmeden, küçük boy gige reklam stratejisini
    seçerek en az 9 bin TL'lik kazanci garanti edecektir. Sü tun maksi-
    mum degerlerini ele aldigimizda, Aml firmasi Umut firmasom se-
    çimini dügünmeden kendi firmasi için en az kaybi, yani 9 bin TL.
    verecek hça reklammi seçmeyi garanti etmeye çabgacaktir. Dikkat
    edilirse maksimin ve minimaks degerleri egit oldugundan
    oyun
    dengeli bir oyun olup tepe noktahdir. Oytmun degeri tepe noktasi,
    yani maximin=minimaks=v oldugundan v=9 bin TL.'dir. Oyunun
    tepe noktast (1,3),yani birinci satir ile üçüncü sü tunun kesigtigi yer-
    deki eleman 9'dur. Anil ve Umut firmalarmm tam strateji vektörle- .

    ri ise;

    x=(1,0,0) ve y=(0,0,1)'dir.

    Böylece diyebiliriz ki, Aml firmasiher zaman küçük boy pi. e


    ça-
    raplarmi, Umut firmasada her zaman flçaparaplarini pazarlamah ve
    bunlarm reklammi sürdürmelidir.
    Her ay ortalama Anal firmas19 bin TL. kazantrken, Umutfirma- .

    si da 9 bin TL. kaybedecektir. Her iki


    . irket

    bulunan bu optimal
    stratejilerinden saparsa, sonuç o girket için daha kötü olacaktir.
    86 GefecegiYônennek

    ÖRNEK 2:

    A ve B firmalan iki grip ilacun satmaktadir. A firmasi radyo


    (A1), televizyon (A2) ve gazete (Aa) reklami yapmaktadir. B firmast
    radyo (Bi), televizyon (B2) ve gazeteye (Bs) ek olarak broçür (B4)
    postalamaktadar. Kampanyamn dügüncesine ve yogualuguna bagh
    olarak her bir firma digerinin pazar paymdan alabilir. Agagidaki
    matris A firmasi tarafmdan kazamlan ve kaybedilen pazar paylan-
    nm yüzdelerini özetlemektedir.62

    81 82 .
    83 1¾ Satir min.
    -3

    9
    -2 -3

    A1 8
    1

    A2 6 5 6 8 5 Maksimum
    -9

    5
    -9

    4
    -2

    A3
    -

    Sütun maks. 8 5 9 8

    minimaks

    Çozum:
    Oyunun çözümü, her bir oyuncu için kötünün iyisini garanti et-
    meye dayamr. Eger A firmasi A1 stratejisini seçerse, B'nin ne yapti-
    al-
    ma bakmaksizm, en kötú sonuç A'nm pazarmm %3'ünü B'nin
    asidir. Bu, Satir l'in en dügük degeriyle gästerilmektedir. Benzer
    ekilde, A2 stratejisinin A için en kötú sonucu A'mn B'nin pazarmm
    % 5'ini almast, As stratejisinin A için en kötü sonucu A'mn pazart-
    mn % 9'unu B'ye kaptirmasidir. Bu sonuçlar
    "satir
    min." sütunun-
    da stralanmigtir. Kötünün iyisini bagarmak için A firmasi Ag strate-
    jisini_seçer,çünkü bu maksimin degerine kargihk gelir ya da
    "satir

    min." sütunundaki en büyük elemandir.


    B firmasmm stratejisini ele alahm. Sonuç matrisi A için verildi-
    gindenB'nin kötünün iyisi kriteri minimaks degerinin belirlenme-
    sinigerektirir.Sonuçta B'nin seçimi B2stratejisi olmalidir.
    Oyunun optimum çäzümü iki firmamn da televizyön reklammi
    kullanmasi anlamma gelen A2 ve B2stratejilerini gerektirir. Sonuç A
    firmasmm lehine olacaktir, çünkü pazar payI % 5 ar tar. Bu durum-
    da oyunun degerinin % 5 oldugu ve A ile B'nin eyer noktasi çözu-
    münü kullandigi söylerit.
    I

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram:Strateji 87

    Eyer noktasi çözümü, firmalarin (hiçbirinin) daha iyi bir strate-


    ji seçmeye özenmesini engeller. Eger B bagka bir stratejiye geçerse
    (By, B3ya da B4) A firmasa B'nin pazar payru daha fa2]a kaybetme-
    sini (%6 veya % 8) garantileyen A2 stratejisinde kahr. Aym gekilde
    A bagka bir strateji kullanmak istemez çünkü A eger As stratejisine
    geçerse, B de % 9 pazar artiça saglayabilecegi Ba'e geçebilir. Benzer
    sonuç A firmasi A1'e 869tiŠinde de söz konusu olur. Oyunun opti-
    mum eyer noktas: çäzümü saf stratejilerle karakterize edilmemeli-
    dir. Onun yerine, çözüm iki ya da daha fazla stratejiyi rasgele kang-
    tirmays gerektirebilir.
    Optimal stratejinin bulundugu ve bunun hemen ardmdan
    oyunun basitlegiverdigi oyunlar vardir. Örneginbirçok kolay
    çocuk oyununda, oyunun mantigi çözülüp anlapldigmda oyu-
    nun ilginç bir yam da kalmaz. Nash, satrancm bile optimal bir
    stratejiye sahip öldugunu kamtlamigtir. Fakat bu oyun o kadar
    karmagiktir ki, optimal stratejisi henüz bulunamamigtir. Oyunun
    son anlarmda bile kimin kazanacagi belli degildir. Eger optimal
    stratejisi bulunursa satranç da siradan, basit ve ilgi çekmeyen
    bir çocuk oyunu haIine gelecektir. Nükleer silahlarm da bir op-
    timal stratejisi var midir? Amerika birkaç yll boyunca dünya-
    daki tek nükleer güç oldu. Fakat Rusya'nm da bu yönde bir et-
    kinlik göstermesinden çok korktu. Aralarmda Bertrand Rus-
    sell'in da bulundugu dügünürler Rusya'nm bu yöndeki bir
    gi-
    rigiminin engellenmesi ve yetkin bir dünya banymin kurulma-
    si yänünde öneriler getirdiler. Bu äneriler uygulanmadi ve ki-
    sa zaman içinde büyük yikimlar yagandi."
    Matematiksel oYun teorisinin temeli "minimaks
    teoremi"ne
    d ayamr. Von Neumann'm "minimaks --
    teoremi" çok güçlü bir
    iddiada bulunuyor: Her oyuncu için en
    az bir karma strateji var-
    dir. Öyle ki, oyuncular bunlari uyguladiklarmda her iki oyuncu
    için ortalama getiri aym olur. Dahasi, rakibinin rasyonel oyna-
    masi koguluyla bu ortalama getiri, her oyuncunun bekleyebile-
    cegi en iyi getiridir."
    Minimaks Teoremi ile karma strateji kavrammm beraberce or-
    -

    taya çikanlmasi da herhangi bir sif1r-toplam, iki-k¼ili oyunun


    çözüIebilir olmasmi saglamigtir. Bunun için bir denge noktasi-
    88 Gelecegi Yönetmek

    mn var oldugu gästerilmigtir ancak bu, salt stratejiler uzaymda


    degil, karma stratejiler uzaymda bir noktadir. Strateji kavrami-
    nm anlamim tek bir eylem seçme (salt strateji) yerine, olanakh
    bütün eylemlerden rasgele seçme (karma strateji) olarak genig-
    leterek von Neumann, her iki oyuncu için, rakibine herhangi bir
    avantaj saglamadan, önceden beyan edecegi rasyonel bir seçi-
    min var oldugunu, oyuncularm bu optimal karma stratejiden
    sapa rak ge tirilerini artiramayacaklarim gös termeyi baçarmig tir.
    Von Neumann'm daha sonra, "Görebildigim kadariyla bu te-
    oyun teorisi diye bir gey de olmazdi...
    "mini-

    orem olmadan ...

    Inaks teoremi' ispat edilene kadar yaymlamaya deger bir gey ol-
    madigmi dügünüyordum," demesini yabana atmamak gerekir."

    Minimaks Teoremi" yalmzca iki oyuncunun yer aldigi ve


    oyuncularm seçimleri ne olursa olsun, getirilerinin toplami sifir
    olan oyunlar için geçerlidir.
    Bazi oyunlarda oyuncularm igbirligi yapmasi, her iki oyun-
    cuya da yarar saglayacaktir. Bu durumlarda ne zaman rekabet
    edilmeli, ne zaman içbirligi yapilmah, bunu çok iyi hesap etme-
    lidir. Bu davramp göstermeye genelde
    "matematik
    akil" kullan-
    ma denir.
    Bir oyuncunun öteki oyuncunun seçiminden bagimsiz olarak
    kendisi için en iyi olan sonucu verecek tek bir seçenegi olmayabi-
    lir. Yani oyuncular ne birbirlerine kargit ne de birliktelerdir. Bu tür
    "k'arma

    oyunlara amaçh" oyunlar dendigini belirtmigtik. Bu nite-


    leme, her iki oyuncunun da aym sonucu isteme, yani rekabet et-
    mektense isbirligi yapmayi isteme olasihgim yansitmaktadir.
    Oyuncularm her ikisinin de baskm bir davramy stratejisi
    yoksa bu oyunun denge noktasi yoktur.
    Karma stratejiler kavramim açiklamak üzere bir örnek vere-
    lim.'
    r'i
    r-
    "•

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavrmn:Strateji 89

    ORNEK 1:

    Íki oyunculu bir yazz-tura oyununda iki yazi geldiginde A, 1


    TL. kazanmakta ve iki tura geldiginde hiçbir kazanc1 olmamakta,
    bir yazz geldiginde 1/2 TL kaybetmektedir. Ödemeler matrismi ya-
    zarak her oyuncunun en iyi stratejisini ve A'ya göre
    oyunun dege-
    rini bulunuz.

    Çozum:
    A'ya göre ödemeler matrisi aµgidaki gibidir:

    Y E
    T
    Y I
    -1/2

    A T -1/2

    0
    "Töpe noktasi" olmadigmdan, optimal stratejiler karma strateji-
    ler olacaktir.

    X1+X2=1

    X1 1/2 X2 -

    -1/2X2-

    X1= 1/4, X2 3/4=


    v = -

    1/8

    Her oyuncu her seferinde 1/4 yazi ve 3/4 tura görecektir. Oyun
    tekrarlandigmda A ortalama 1/8 kaybedebilecegi için oyun A'ya
    göre avantajh degildir.

    ORNEK 2:

    A ve B oyunculari yazi-tura atmaktadirlar. Her iki oyuncu da


    birbirinden habersiz olarak sonucu tahmin etmekte ve ardmdan
    so-
    nucu aym anda birbirlerine söylemektedirler. Eger ikisi ayni tahmi-
    ni yapm1psa (YY,TT gibi)
    para atildiginda A oyuncusu B'den 1 pb
    alacak, aksi halde B'ye 1 pb verecektir.
    Aµgida A için verilen sonuç matrisi A'nm B ile ilgili stratejile-
    rinin sirasiyla satir minimum ve sütun maksimumlarmi vermekte-
    dir.
    90 Gelecegi Yönetmek

    By By Satir min.
    -1 -1

    Ay 1
    -1

    1
    -1

    Ay

    Sütun maks. I 1

    Oyunun maksimin ve minimaks degerleri sirastyla ve I'dir.


    -1

    Ïki deger egit olmadigt için oyunun saf strateji çözüniü yoktur.
    Özellikleeger Ay, A tarafmdan kullamhrsa, B oyuncusu A'dan 1 pb
    almak için By'yi seçer. Böyle olursa, A oyuncusu B'den 1 pb alarak
    oyunun çiktisiru tersine çevirmek için Ay stratejisine geçebilir. Her
    bir oyuncunun bir bagka stra tejiye geçmeye özenmesi sa f bir strate-
    ji çözümünün kabul edilemez oldugunu gösterir. Bunun yerine her
    i.ki oyuncu da ayn ayn stratejilerin uygun rasgele karigimlarnu kul-
    laninalidirlar. Bu·durtirada oyunun optimum degeri oyunun mak-
    simin ve minimaks degerleri arasmda çikar:
    Maksimin (duçük) deger < oyun degeri i minimaks (yüksek)
    deger

    Böylece para atigmda oyunun degeri ile 1 arasmda olmahdtr."


    -1

    Karma amaçli oyunlar için ilginç örnek, her ikisi de belirli bir
    suçla itham edilen iki tutukluyla ilgili oyundur. Bu oyun anlati-
    la anlatila çok degigmigtir. Bu nedenle farkli anlatunlari görme-
    nin yarari var.
    ANLATIM 1:

    Nash'in çaligmalan optimal sonucun belli eylem dizgelerinin


    sonucunda ortaya çikmadg;mi göstermigtir. Bunun en ünlü örnegi
    de tutuklunun ikilemi olarak anilan, Melvin Dresher tarafmdan or-
    taya atuan ve Albert Tucker tarafmdan psikoloji.ögrencilerine yo-
    rumlanan örnektir. Örnek,üst üste anlatila anlatda zamanla degigi-
    me ugramtyttr. Fakat orijinal örnekte iki adam bir yasayi ihlal ettik-
    leri gerekçesiyle tutuklamr ve iki ayn hücreye konur. Eger içlerin-
    den biri suçu itiraf ederse ödül kazanacak ve serbest birakilacak, di-
    eri de cezalandirdacaktir. Suçu itiraf etmez1erse ikisi de serbest bi-
    raktlacaktir.Eu ikilemin en can alici noktasi, optimal sonucun her
    iki tutuklunun da sessiz kalmast ve bäylece serbest biraktlmasidir.
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 91

    Fakat böyle bir stratejinin en tehlikeli yant, her ikisinin de birbirin-


    den habersiz olarak suçunu itiraf etme ve ikisinin de yarg2lanma
    olasahgidir?

    "Tutuklunun ikilemi" oyununa degigik bir ärnel< (Tstikamet


    Hapishane) daha verelim:
    ANLATIM 2:

    "Sovyeller Birligi'nde (Stalin döneminde) bir orkestra gefi, bir


    sonraki konserine giderken, trendeki koltugunda o gece yönetecegi
    müzigin notalarmi gözden geçiriyordu. Ìki KGB subays, gefin oku-
    .
    duklarini gördüler ve müzik notasyonunun gizli bir gifre oldugunu
    dugünerek onu casus diye tutukladilar. Sef,bunlarm Çaykovski'nin
    Keman Konçertosu'nun notalan oldugunu söyleyerek itiraz ettiyse
    de, yarari olmadi. Ertesi gün sorgu yargict kendinden emin bir ta-
    virla içerlye girerek göyle dedi: 'Bize her
    geyi anlatman iyi olur. Ar-
    kadaym Çaykovski'yi yakaladik ve konupmaya bagladi bile.
    Belki de en iyi bilinen strateji oyunu olan 'tutuklular
    ikilemi'nin
    bir öyküsü bäyle baglar. KGB'nin adimn Çaykovskiolmasmdan
    bagka hiçbir suçu olmayan birini gerçekten tutukladigmi ve onu bir
    bagka yerde, orkestra gefine yapilana benzer gekilde sorguladigmi
    varsayarak, öyküyü mantiksal sonucuna dogru geligtirelim. Bu ma-
    som insanlarin ikisi de bu sorgu sirasmda gerçegi söylemekte dire-
    nirlerse her ikisi de üçer ylla mahkûm olacaktir. Eger orkestra çefi
    meçhul
    'igbirlikçisi'ni
    suçlayan yalan bir itirafta bulunursa ve Çay-
    kovski susarsa o zaman orkestra gefi bir yilhk ceza (ve KGB'nin te-
    gekkürleri) ile kurtulacak, Çaykovski ise inkârda direndigi için 25
    yil agir ceza alacakttr. Tabil ki eger tersine Çaykovski orkestra geÏi-
    ni suçlayan bir ifadeverir, gef de kargi koyaisa bu halde cezalar bu-
    na göre yer degigtirir. Eger her ikisi de itiraf ederlerse her ikisi de
    standart ceza olan on ylla mahkûm edilecektir.
    Simdi,orkestra geEinin dügüncesini ele alahm. Çaykovski'nin ya
    itiraf edecegini ya da susacagmi biliyor. Eger
    Çaykovski itiraf eder-
    se kendisi susmakla 25 yll, itiraf etmekle 10 yrl ceza alacaktir. Oyle-
    se itiraf etmek onun için daha iyidir. Eger Çaykovski susarsa, gel de
    susarsa 3 yil, itiraf ederse 1 yll alacaktir. Õyleyse etmek kendi-
    i tiraf
    si için en lyi seçimdir.
    Dzerjinski Meydani'ndaki bagka bir hücrede,
    Çaykovksi de
    benzer bir akil yürütme ile aytu sonuca varir. Dogal olarak, sonuç-
    ir
    i -

    GelecegiYönetmek
    -12

    ta ikisi de itiraf ederler. Daha sonra Gulag Takunadalan'nda karyl-


    lagip öykülerini karplagttrdiklarmda ise aldatddiklaram fark eder-
    ler. Her ikisi de suçu kabul etmemekte direnselerdi, ikisi de çok da-
    ha kisa süreli mahkùmiyetle yakayi kurtarabilirlerdi.
    Sorupturma öncesinde bulugarak meseleyi konu abilselerdi, her
    I
    ikisi de direnmekte karar knabilirlerdi. Ancak büyük ihtimalle böy-
    le bir anlagmamn yararh olmayacagmi kisa sürede fark ederlerdi.
    Ayrildiklannda ve sorgulama bagladigmda ikisinin de ötekine ka-
    zak atap kendi için daha lyi bir anlagma elde etme güdüsü hayli güç-
    lu olabilirdi. Tekrar Gulag'da kargilayabilirlerdi, ama bu sefer aldat-
    mamn hesabim görmek için (uzlagmano degil). Du ikisi, ortak ola-
    rak tercih ettikleri çäzüme ulagmak için yeterli kargdikli güvenilir-
    ligi elde edebilirler mi?"

    Askerî, ticari ve kipisel kararlarda etkin rol oynayan stratejik


    ikilemi" türünden mantik oyunlan ile
    "tutuklunun

    kararlar, igte
    yorumlan2yordu. Deneysel yollardan insanlann optimal sonuç-
    lar elde edebilecegi dügünülüyordu.
    i
    -
    ÕRNEK: .

    iki samk nedeni ile yargilanmaktadir. iki sani-


    cezalandirilmak
    gm da stratejileri sadece suçlanm kabul etmek veya etmemektir. A
    ve B diye adlandmlan samklarm ayri ayri sorupturmalarmda elde
    edíleii oyun matrisleri apagidadir." - -

    A oyuncusunun B oyuncusunun
    kazanç matrisi kazanç matrisi

    B1=Kabul B2=Ret B1=Kabul B2=Ret


    A1=Kabul
    -25 -60

    Kabul 0
    -25

    Ai =

    -5

    Az=Ret 0
    -5

    Ret
    -60

    A2 =

    Matristeki eleman1ar cezamn giddetini, yani mahkûm olacakla-


    n ylh belirtir.
    $imdibu örnek ile sabit toplamh olmayan iki kipili bir oyuncla
    -

    ortakhšm yaranm açaklamaya çaligahm. Her iki samk suçlarmi ka-


    bul ederse her ikisi de ayri ayri 25 yll ceza ylyecekler ve toplam ce-
    za 50 yil olacaktiv. Biri suçunu kabul eder, digeri reddederse ayri
    ayri 60 yll ceza yiyeceklerdir. Eger A.suçunu kabul eder, B redde-
    Sihirli ve ÇekiciKavram: Strateji 93

    derse, A ceza yemeyecek fakat U 60 yil ceza yiyecektir. Su durum B .

    için suçu kabul etinekten daba kötüdür. A oyuncusu reddeder ve B


    oyunewsu da suçu kabul ederse A oyuncusu 60 yll ceza görürken, B
    oyuncusu cezaya çarptmimayacaktar. A oyuncusu E'yi inandirir ve
    her ikisi de suçlarini reddederse ancak 5'er yil
    ceza görürler ki bu
    durum her ikisi için de yararli olacaktir.
    Sifir toplamh olmayan oyunlarda bir oyucunun kazanct diger
    oyuncunun kaybma egit degildir. Bir antamda oyuncularm kendi
    yararlanni dügündügü pek çok iki kipili oyunda, taraflarm kazanç
    ve kaylplari sabit olmadigt gibi kazanç ve kayip toplamlari da sifL
    ra egit degildir.

    Stra tejiler evrenindeki yolculuk çok uzun sürer. Bu bölüm


    çok duyulan kavramlarm örneklenmesine yönelikti. Minimaks
    teorisi (kurami) bilimde yaçamda- yeni ve önemli bir kav-
    -ve

    ramdir, çünkü daha önce rasyonellik digmda oldugunu dü-


    çündügümüz bir alanda, rasyonel biçimde nasil davranacag1mi-
    zi gösteren az sayida teoriden biridir. Bagka hiçbir yey bagarma-
    sa da oyun teorisi felsefenin kördügumlerinden en önemlisini
    çözmeyi bagarmigtir: Akilei ve akildigi davramq arasmdaki
    en-
    geh kaldirma 6
    Von Neumann tarafmdan ortaya atilan minimaks kuramma
    göre, her iki oyuncunun da hognut kalabilecegi bir ortak nokta
    bulunmaktadir. Bu kuram, ikiden fazla oyuncu için de geçerli
    olacak biçimde geligtirilrnigtir.Oyuncularm
    sayisi arttikça uy-
    gulama da o kadar kolaylagir ve izlenebilir bir hal alir.
    Oyun kurami daha sonraldri insanlarm bencilliklerine hiz-
    met ettigi gerekçesiyle büyük älçüde eleptirilmigtir, fakat daha
    sonra yapdan çaligmalarla, insanlarm gerçek yagamdaki düsün-
    ce yapilarmm ve uyguladiklari karar alma mekanizmalarinm
    oyun kuramiyla büyük bir kogutluk sergiledigi ortaya çikmigtir.
    Íki kipinin oynadiş oyunlarda kazanma ve kaybetme kavram-
    lari daha merkezde yer ahrken, borsa gibi oytmlarda ise önemli
    olan daha çok kipinin kendi kazanç1armi olabildigince
    artirma-
    sidir. Bu-durumda her iki taraf da dogan iliçkiden kazançh
    çikt-
    yorsa dayamyma olgusu än plana çikmaktadir. Baglangiçta geli-
    çìmi yavag bir seyir izlemig olsa da oyun kurami, günümtizde
    94 GelecegiYönennek

    biri-
    pazar ekonomisinin en önemli kuramsal dayanaklarmdan
    ni oluyturmaktadir. Son günlerde para getirecek yeni pazarlarm
    yaratilmasmda bu kuramdan genig ölçüde yararlamlmigtir. Glo-
    bal dünya ekonomisi, dayamgmaya ve rekabete dayanmaktadir.
    Koca bir oyun kurami!"
    Bitirirken: "Oyun teorisinin amact, çözüm bulmak degil,
    kavramaktir.""

    1.1.6. Newton'dan Etkilenen Clausewitz:


    Agirhk Merkezi
    Polisiye romanlari okudugunuzda sezgiye dayah olarak so-
    nucu tahmin etmeye ya da bulmaya çahgirsmiz. Eger yanhg bir
    ipucu bulmugsamz olay sonuçlanmiyacagmdan öykünün bit-
    mesini bekleyemezsiniz. Romanct ile siz farkh sonuçlara ulagir-
    okuyucular tarafmdan
    suuz, tabii ki sizin yazdigmiz bagka
    bulunacaktir. Bu, hatali stratejinin taktik dogrularla
    "akildip"

    sonuca ulaç11amamast ile aymdir. Stratejide sezginin yeri vardir


    ama bu esas, umut baglanan unsur olmamast gerekir.
    Yüzyillarca hareket konusunda sezgiye dayah açiklamalar
    vardi. Fakat iki bilim adami çikti, bu -problemi çözdü, bagka bir
    ifadeyle ezberimizi bozdu. Bunlardan birisi Isaac Newton
    (25.12.1642-20.3.1727),ötekisi de Galilei Galileo (15.2.1564-
    8.1.1642) idi. Bu iki kigi ne yapti da iki bin yddir bilinenlerin as-
    lmda bilinmeyen oldugunu kamtladilar. Tek bir gey yaptilar: En
    uygun soruyu sordular.
    Aristo tarafmdan söylendigi äne sürülen yasa guydu: "Hare-
    ket eden bir cisim, onu iten kuvvet artik onu itemeyecek hale
    gelince, durur."
    Ïkibin yd boyunca bunun yanhy olabilecegi hiç sorgulanma-
    di. Calileo matematik akli öne çikararak Aristo'nun sözel-sezgi-
    sel yöntemini yikti. Galileo'nun bilimsel dügünmeyi bulmasi ve
    kullanmasi, insanm dü,yünce tarihindeki en önemli baçanlarin-
    dan biridir ve fizik biliminin gerçek baglangicidir. Bu bulug dog-
    rudan dog·ruya gözleme dayanan sezgisel sonuçlara her zaman
    Sihirli ve Çekici
    Kavrnm. Stratejl 95

    güvenilemeyecegini, çünl<ü onlarm bazen yanhy ipuçlarina var-


    d igini bize ögre tti.
    Galileo bu yönde qu soruyu sordu: "Kendisini etkileyen bir
    hareket nedeni bulunmadigi zaman, bir cismin hareketi nasil-
    dir?" Buna yanit vermek için her gün çevresinde gördügünü bir
    yana birakmasi.gerekiyordu. Yeryüzünde agir11gin etkilemedigi
    ve hava ile suyun direnciyle l<argilagmayan hiçbir gey yoktur. Ïç-
    te Galileo, günlük yayamda bu görünen ve bilinenleri bir kena-
    ra atma yürekliligini gösterdi.
    "Eylemsizlik ilkesi" adiyla bilinen aç1klamay: yapti: Kendisi-
    ni hiçbir hareket nedeninin etkilemedigi bir cisim, dogru çizgi üzerin-
    de ve düzgiin bir hareketle yer degiptirir. Öyleyseböyle bir cismin
    yörüngesi bir dogru çizgidir ve cisim bunun üzerinde sabit bir
    hizla yol ahr.
    Sezgi nerede yanilir? Dört atin çektigi bir arabanin yalniz iki
    atin çektigi bir arabadan daha hizli gitmesi gerektigini söylemek
    ya nlig olabilir mi? Hiç dügünmeden yanitmi veririz: Eger ara ba-
    nm özelligi degigmiyorsa
    "dört

    atli bir araba yalnizca iki atla çe-


    kilen bir arabadan daha hizh gider." Böylece sezgi bize hizm et-
    ki ile temelinden baglantili oldugunu bildirir.

    Düz bir yol boyunca, dört tekerlekli bir el arabasim iterek giden
    birinin, arabaylitmeyi baraktignu dügününüz. El arabasi durmadan
    önce, kisa bir süre daha gidecektir.
    Simdiqunu soralun: Bu süre na-
    sil artiralabilir? Tekerlekleri yaglamak ve yolu çok düzgün yapmak
    gibi çareler vardar. Tekerlelder ne kadar kolay dänerse, yol ne kadar
    düzgún olursa, arabanm hareketini sürdürmesi de kadar uzaya-
    o
    caktir. Yaglama ve düzgünleptirme ile ne yapilmigtir? Yalmzca
    qu:
    Dig etkiler zayiflatdmigtir. Hem tekerleklerdeki
    ve hem de tekerlek-
    ler ile yol arasindaki surtünme dedigimiz etki azaltilmigttr. Du gim-
    dilik görünur karutin teorik bir yorumudur
    ve gerçekte keyfi bir yo-
    rumdur. Önemlibir adim daha atarak dogru ipucunu ele
    geçirece-
    giz. Tam anlamt ile düzgün bir yol ve hiç sürtünmesi olmayan
    te-
    kerlekler dügününüz. O zaman, arabaya durduracak hiçbir
    gey ol-
    mazdi ve bundan dolays araba hiç durmadan öylece giderdi. Su
    so-
    nuca ancak dügüncelegtirilmig ve asia gerçekten yapilamayacak bir
    deney dügünülerek varthyor, çünkü bütün d4 etkileri gidermek
    96 Gelecegi Yönetmek

    Dagünceleptirilmig deney, hareket mel<aniginin taba-


    olanaksizdir.
    mm gerçekten ekillendiren ipucunu göstermektedir."

    Probleme yaklagmamn bu iki yöntemini birbiri ile kargilag-


    tirarak göyle diyebiliriz: Etki ne kadar büyükse, luzm da o ka-
    dar büyük olmasi sezgisel bir dügüncedir. Bundan dolayi hiz,
    dig kuvvetlerin bir cismi etkileyip etkilemedigini gösterir. Ga-
    lileo'nun buldugu yeni ipucu gudur: Bir cisim itilmezse, çekil-
    mezse, sözün kisasi bir cismi hiçbir dig kuvvet etkilemezse ci-
    sim aym biçimde, yani dogru-bir çizgi boyunca hep aym luzla
    hareket eder. Bundan ötürü, hiz, bir cismi dig kuvvetlerin et-
    kileyip etkilemedigini göstermez. Newton, Galileo'nun vardi-
    (cyleinsiz-
    gi sonucu, dogru sonucu bir kuµk sonra stiredt-trum
    lik) yasasiolarak formülleptirdi. Bu, genellikle oktúda fizik ko-
    nusunda ezbere ögrendigimiz ilk geydir ve kimimiz bunu
    animsayabilir: "Her cisim, kcudisini etkileyen kuvveller onu duru-
    hareke-
    muna degiµirmeye zorlamadikça, durgun lialde.kalir ya da
    tini dogru bir çiagi boyunca ve bir-biçimli (uniform) olarak sürdië

    rur.Gärdük
    ki, bu süredurum yasasi dogrudan dogruya deney-
    den çikanlamaz; ancak gözleme uygun olan kurgusal dügünme
    yolu ile çikarilabilir. Düpüncelleptirilmig deney, asla gerçekten
    yapdmaz, ama yine de gerçok deneylerin derinligine anlagtimaa
    sim saglar.
    Newton, mekanigin temel yasalarmi ve evrensel kütle çe-
    kim yasasint ortaya koyarak fizikte gerçek bir devrim gerçek-
    leptirdi. Hareket nedenlerinin nasil etkili olabildigini duçünen
    Newton, bundan sonraki agamayi bayarmigtir, Örneginbir at,
    bir arabayi bareket ettirince ona bir kuvvet uygular. Newton,
    kuvvet bilinirse bunu, kutle (kütle ile agirhk farkh büyüklük-
    lerdir) denilen bir büyüklük ile bölerek buradan ivmeyi bulabi-
    lecegini varsaymigtir. Burada kütle, harekete kargi koymanm
    bir çegidi olarak görünär. Böylece kütlesi bir bagka arabanmki-
    nin iki katt olan çok yüklü bir araba, ayni atin etkisi altmda bi-
    rincinin yarisi kadar bir ivme kazanir. Kisaca kütle hareket ede-
    nin eylemsizligini belirtir ve bu yüzden ona eylemsizlik kütle-
    Sihirli ve Çekici
    Krwrom: Si mteji 97
    I

    .
    si adi verilir. Buna gûre her cismin olanakh bütün kuvvetlere
    kargi gösterebilecegi tepkiyi belirleyen özel bir eylemsizligi
    vardir. Bunu bulduktan sonra geriye bir kuvvetin
    ne oldugunu
    aniamak igi kahyordu.
    Bir dig kuvvetin etkisi, luzi degigtirir. Bundan dolayi hizm
    kendisi degil, degigmesi ilmenin ya da çekmenin bir sonucudur.
    Böyle bir kuvvet, hareket yönünde
    ya da karpt yönde etki yap-
    masma göre, luzi ya artirir ya da azaltir.
    Bu.bir ßzikdersi degil, bu nedenle anlatimlan uzatmamn bir
    anlami yok diye dügünülebilir; ama fizikte säzü edilen
    pek çok
    kavram strateji açiklamalannda referans olmaktadir. Bu hareket
    yasalanndan Clausewitz nasil yararjandi, bunu ortaya koymaya
    çabyahm. Bunu belirtirken Newton'dan çok önce
    yaçamig Sun
    Tzu'nun da bazt fizik kavramlarindan yararlandigini kendisi de-
    gil,biz säylenækteyiz.
    Clausewitz, Sava; Üstüne'sindestratejinin unsurlarmi
    gema-
    tik olarak göyle belirlemig: "Sayisal ustünlük-Kuvvetlerin
    me-
    kânda yogunlagmast Kuvvetlerin zamanda birlegmesi-Kuvvet
    ekonomisi-Tasarnn ekonomisi-Agirhk merkezi."
    Clausewitz'e gäre bütün savag planim kapsayan ve diger bü-
    tün her geye yol gösteren iki temel ilke vardfr.
    Birincisi, dugmanm
    ..
    .. ..
    ..
    .. ..

    gucunun ozunu mumkün o1dugu kda ar


    .. .
    "
    ·

    az sayida, eger mümkünse bir agrrlik merkezine indirgemek; bu


    agirhk noktalanna kargi saldiriyi mümkün oldugu kadar
    az sa-
    yida, gene mümkünse bir büyük harek^ata indirgemek ve
    son
    olarak bütün ikincil harekâtlari mümkün oldugu kadar
    ikincil,
    birinciye bagh halde tatmaktir. Tek kelimeyle, birinci ilke mü
    m-
    kün oldugu kadar yogun hareket etmektir.
    Ìkinciilke, mümkün oldugu kadar luzh davranmak, yeterin-
    ce neden yoksa mola vermemek ve hep kestirmeden gitmektir.
    Tüm strateji uzmanlarmm akhnda
    yer eden änemli bir konu
    da dügmanm en zayif noktasmi bulmak ve bu noktaya saldir-
    maktir." Clausewitz'in62 konu üstüne geligtirdigi kavramlardan
    en änemlisi agirLk merkezidir.
    Dolayli tutum sf ratejisinin ustasi L Hart'a göre Clausewitz'i
    örnek alanlarm, derin.ligine ve
    tam olarak kavrayamadiklan bir
    Gelecegi Yönennek
    98

    gerçek vardir ki, o da gudur: Savagta her sorun ve her prensip


    iki yönlûdür. Bir para gibi, bunlarm da iki yüzü vardir. Bu ne-
    denle bariga araci olacak iyi hesaplannug bir uzlayma gereklidir.
    Bäyle bir ihtiyaç, savag eyleminin iki taraf arasinda geçen bir
    mesele olmasi gerçeginin yarattigi kaçimlmaz bir sonuçtur. Bu
    durum, bir yandan vururken, bir yandan da korunmayi gerek-
    tirir. Bundan ç1kan sonuca göre, etkili bir biçimde vurmak için,
    düymanm almig oldugu konmma durumunun kaldmlmasi ge-
    rekir. Etkili bir agirlik merkezi, ancak dügman yayilmig bir du-
    rumda oldugu takdirde mümkün olabilir. Normal olarak düg-
    kendi kuvvetlerimizin de genig
    mam yayabilmek için, çok kez
    älçüde dagilmast zorunludur. O halde dig görünügü ile para-
    doks (çeligki)hissini veren bir deyimle göyle denebilir: Gerçek
    siklet merkezi, dagilmamn ürünûdür."
    Newton, ideal tip yönteminden çok fazla yararlanmigtir.
    Bu, tamamen
    "saf
    matematikselbir yapidan ya da kurgusal bir
    sistemden olugmugtur (Tamamen dogal bir durumdan degil,
    gerçek dünyada hiçbir gekilde var olmayan bir sistemdir.)
    Ïkinciagamada Newton, zihinsel yapisru gerçek dünya ile kar-
    11agtirmigtir. Clausewitz'in kesin olarak kullandigi yöntem
    budur.
    Clausewitz, Savag Üstüne'de birkaç kez Newton'a deginmig-
    tir. [2.bölüm, 2. kitap, s.104]:

    yüksek düzeyde bir savag faaliyeti için gerekli bilgi, ancak


    "...

    kipisel yetenege dayanan gözlem, inceleme ve dügünme sayesinde


    elde edilebilir. Bu, arilarm çiçeklerden bal toplamast gibi bir tür
    zihni içgudüdür ki, ancak hayattaki olaylardan akil yoluyla çika-
    rilabildigi gibi gäzlem ve incelemenin yam sira yaëla da kazamla-
    bilir.
    Zengin ögretisine ragmen hayat, hiçbir zaman Newton ya da
    Euler yetiptirmezse de bir Conde ya da Büyük Friedrich gibi yüksek
    hesap adamlarmi pekâlâ yetiptirebilir."

    Clausewitz, Newton kanunlarmdan ödünç aldigi bir kav-


    ramla yola çikmig, bu metodolojiyi strateji ve askerî operas-
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 99

    yonlarin ortamma uygulamigtir. Sun Tzu ise, Newton kanun-


    larmdan tamamen uzak ve farkli olarak, Clausewitz'den iki
    bin yil önce en etkili stratejiyi benzer çözümlerle ifade edebil-
    migtir. Sun Tzu anlatimlarim daha kapah (gifreli denebilir,
    Nostradamus gibi...) ortaya koyarken, Clausewitz anlagilabilir
    gekilde ifade etmigtir. Ayrica Clausewitz "agirhk
    merkezi"
    kavramru Sun Tzu'dan daha sistematik bir gekilde anlatabil-
    migt1r.
    Agirhk merkezi kavramim Clausewitz ve Jominiuygulama-
    h bir kavram olarak geligtirmiglerdirve çogunlukla çarpigmalar
    bagladigi zaman gücün kullammi ve uygulama gekliyle ilgilen-
    miglerdir.
    Bütün kuvvetimizi dügmanm gücünün aşrhk merkezine
    yöneltme ilkesinin tek bir istisnasi vardir; ancak ikincil girigim-
    ler olaganüstü yararlar vaat ediyorsa bu ilke geçerliolmayabilir.
    Ama bu durumda, ana eylem açismdan fazla bir riski göze al-
    madan bize bu girigimleri gerçekleytirme olanagru veren belir-
    leyici bir üstünlüge sahip olmamiz gerekir." Clausewitz Sava
    Üstüne'dediyor ki:
    "O nedenle, bir sava; plam hazirlarken dikkate ahnmasi
    gere-
    ken ilk gey, dugmanm gücúnün agirhk merkezlerini saptamak ve
    bunlarm sayisim, mümkünse bire indirgemektir. Ïkincisi, bu agirlik
    merkezine kargi kullamlacak kuvvetleri tek bir büyük harekât ha-
    linde birleptirmektir.
    Bu yüzden ana muharebeyi, yogunlagmig bir savag, bütün sa-
    ...

    vagm ya da seferin agirhk merkezi olarak görmek gerekir. Tipki gü-


    1pmlarinm
    ney içbükey aynamn odak noktasinda birlegip en mü-
    kemmel resmi ve en yogun isiyi meydana getirmesi gibi, 1
    savagm
    kuvvetleri ve kogullari da ana muharebede birlegerek
    en yogun ve
    azami etkiyi olugtururlar."

    Clausewitz, savagm çegit1ì düzeylerine gäre agirlik merkez-


    1erinin dogru belirlenmesinin savagi en kisa zamanda ve en dü-
    ük maliyetle kazanmaya giden yol oldugunu öne sürer. Bunun
    için pöyle demigtir·
    Sun Tzu ve Clausewitz'in Savagta Stratejik ve Uygulamah '

    Planlar için "Aşrhk Merkezi"nin Belirlenmesiyle Ilgili


    .
    Farkli Öncelikleri
    Sun Tzu Clausewitz

    VEBARIS A lrlikmerkezieri yükseksi· A irlikmerkezleriöncelikle


    SAVAS uygulamadüreylnde,daha
    ARASINDAKI yasi ve stratejikagamalara
    sonra stratejikdüzeydebelir-
    .

    FARKLARVE gôre belirlenir.Savagve bang


    INCELEME arasmdakitarkbulamktir;bu lenir.Savagve bang arasin-
    DÛZEYi ikisiberabervar oldu§undan daki tarkkesin ve nettir;ça·
    problemkalicidir. tigmaise hasarildir.

    MERKEZÏ
    AÖlRLIK AQIrlik merkezikavrami
    sa- Aëirlikmerkeziteorik,açik
    KAV,RAMININ dece ima edllmigbirkavrarn- ve sistematik birgekildege-
    ligtiri1migve Newton kanur'Ş
    ,

    GELl§T1RILMESI dit; kesin olarakgellglirilme-


    miglir.Analillerdeneyime, nna dayanmigtir.Bukavram
    sezgiyeve çaligmalarabaÖli· açikçaitadeed11ml)ve hare-
    dir. Sonuçlarkismenbellrsiz ket içinbirrehber göreviüsl-
    ve benzetmeliolaraksunul- lenmigtir sadece metafor
    -

    mugtur,Hareketiçinbir reh- olarakde 1L


    ber parttir.

    Stratejikplantannoturtulmasi
    OTURTMAK
    STRATEJiY.\ içinterciheditenyollaraskeri Dügmaniyenmek\çlnkullani-
    1ÇiNONERlLEN deëildir(yanidiplomatik,eko- lanaraçlaraskeridir.Güç
    ARAÇLAR nomik,siyasihileler).Ooëai (zorlauygulanangiddet)
    kaynaklankorumay;ve yonunbirgekildekuilanihr
    mümkúnolduëusûrece güç (Gewall),diÒeraraçlarinbl
    kullaniminien aza indirge- linc[ndeolunmasigerekiran-
    meyiönerir.(Li) cakayrmtillbirgekildegöz
    önündefutulmasigarldegil-
    .
    dir.
    sirasmagöreaëlrlik
    Öncellk
    ÖNCELIK
    SlRASINA merkezieri: Öncelik
    strasina göre aÒlrlik
    GOREOLASIAGIRLIK merkezleri;
    1. Sava; çikmadanya da
    MERKEZLERI
    OLARAKTA-
    güçkullanmadanönce 1. Dügmanordusununyok
    NIMLANAN edilmesi.
    UNSURLAR dügmaninstralejisinin
    ya da planiarininanlagil- 2. Dügmanúlkeninbag·
    masi. kentininele geçirilmesi.
    2. Sava; çikmadan önce 3. Dügmaninen önemli
    dügmaninmütteliklerinin müttefikinekargietkill
    bölünmesl. bir askerihareket.
    3. Dügmanordusunasal· Diéerleri:
    dirmak. 4. Dügmanlideri.
    '

    4. En son çareolarakdüg- 5. DügmanUlkenin


    man 01keninbagkentine kamuoyu.
    saldirmak.
    KAYNAK: Michael L Handel, Savaym UsMlari, 534
    (çev. Berna Kara), Doruk
    ¯'·1.
    Yaymlan, Ankr
    Sihirli ve Cekici Kavram: Strateji 101 .

    "Bu nedenle büyük bir stratejik kararin dügman kuvvetlerinde-


    ki agirlik merkezini ve söz konusu kuvvetlerin etkili olacag;i alanla-
    ri belirlemesi dogaldir."

    Agirhk merkezi (kavrami), fizikte bir cismin toplam agirhgi-


    nm yogunlagtži dügünülen sanal noktadir. Bazi hesaplarda ko-
    Iayhk saglamak amactyla yaratilan bu kavram bazen bina, köp-
    rü gibi statik yapilarm tasanmmda ya da bir dig kuvvetin etki-
    siyle ivme kazanan bir cismin davrampmi önceden kestirebil-
    mek amactyla da kullanihr.
    Fizikte türdeg (homojen) ve fürdeg olmayan nesnelerden
    olugan sistemlerde agirlik merkezi ile geometrik merkez farkh
    olur. Strateji belirlenirken de (savagta da toplumsal olaylar-
    ya
    da) bu konuya dikkat edilmelidir. Yogunlugu farkli iki cisim
    duçünelim; bir tahta cetvel ile demir bir cetvelden bir sistem
    ya-
    ratahm. Bu yeni cetveller sisteminin agirhk merkezi demirin
    agirhk merkezine yakm olacaktir. Íçiboy cisimlerde ya da dü-
    zensiz biçimli nesnelerde ise agirhk merkezi (yada kütle merke-
    zi) cismin fiziksel maddesinin digmda, boylugun herhangi bir
    noktasmda bulunabilir. Örneginfutbol topunun agirhk merke-
    zi içindeki boplukta, sandalyenin agirhk merkezi ise ayaklarmm
    arasmdaki bir noktadadir.
    Bir koalisyon oluçturulduganda ya da AB gibi çokuluslu bir-
    likler kuruldugunda, bu topluluklarm agirhk merkezinin neresi
    olacagi son derece önemli bir konu haline gehnekteçlir.
    Çünkü
    bu birhklerin eylenalerinde ya da buraya yeni girecek üyelerin
    iglem süreçlerinde belirlenecek stratejilerde uyguiama hedefi
    olan agirhk merkezi, farkli hedefler olacaktir. Bir somut örnek·
    Türkiye'nin AB sürecinde agirhk merkezinin Paris, Londra ya
    da Bonn mu oldugunu isabetle seçmesi gerekir. Agirhk merke-
    zi bazi durumlarda liderler ya da kamuoyudur. AB örneginde
    oldugu gibi, devletler topluluklari da türdeg olmayan nesneler
    sistemi -olarak görülmelidir. Bazi uluslararasi problemlerin çö-
    zümünde agirlik merkezi, sorunlu iki
    ulkeya da ülkelerin bag-
    kentleri digmda bir yerde yaratdtr.
    102 GelecegiYönetmek
    -

    Clausewitz ve Jomini dügman ordusunun kendisini en


    änemli agirhk merkezi oldugunu israrla
    ortaya koymuglardir.
    Clausewitz agirhk merkezi kavramini ashnda hazirhk kavrami
    Muharebe her zaman savagin gerçekaşrlik merke-
    "...

    olarak görür.
    zi olarak göriilmelidir. ...Savaga, muliarebenin önemine rakip olan
    hiçbir etken yoktur. ...Bu yüzdenbüyük ve odaklanmty bir savay, füm
    sorunun anrlik
    8 merkezi olarak ele almmalidir."
    Clausewitz, baglang1ç noktasi olan ayrmtih incelemeler ve
    mantiktan da yararlanarak, agirhk merkèzini göyle tammlamig-

    .I

    Kuramcilarm asil söylemesi gereken gudur: Bir kimsenin her


    iki muharibin de temel özelliklerini akilda tutmasi gerekir, Bunla-
    rm sayesinde var olan bir aşrhk merkezi bulunur ve geligir. Bu
    da
    tüm gücün ve hareketin bagh oldugu bir kaynaktir. Tüm enerji
    buraya Eger dügmamn dengesi bozulursa, to-
    yönlendirilmelidir.
    parlanmasi için zaman verilmemelidir. Aym yöne dogru taarruz-
    lar düzenli olarak yapilmahdir. Bagka bir deyi le galip gelen tara-
    fm tüm gücüyle saldirmasi gerekir. Sadece kendi gücünün merke-
    zini bilen ve zafere odaklanan bir taraf, dügmam gerçekten mag
    lup edebilir.

    Günümüzdeki bazi stratejlerin yorumuna göre de agirhk


    merkezi seçimi, hazirhk seviyesidir.
    ÖzellikleAsyah ekonomi dügünürlerinin strateji ustasi ola-
    rak benimsedikleri Sun Tzu" agirhk merkezi kavramim açikça
    tammlamamigtir ama gifreli de olsa ipuçlari vermigtir:
    "Ïkincien iyi seçenek miitteßklere saldrrmaktir.
    [Li Quan] Bu, ittifaklar henüz olugurken saldtrmak anlamina
    gelir.
    ...Bundan sonraki seçenek,dogrudan ordulara saldmunkar.
    [Mei Yaochen] Bu, savagarak kazanmak anlamma gelir.
    Bu nedenle usta asker planlar yap1hrken saldinya geçer.
    [Cao Cao] Dügman strateji planlanm haztrlarken vurmak çok
    kolaydir.
    [Ho Yanxil Dügman sana pusu kurmaya hazirlamrken onlara
    saldir bu kolaydir. Dügmamn planlarmm hangi yönde oldugunu
    -
    Sihirli ve Ç«kiciKavram: Strateji 103

    hesap et ve güçlerini ona göre konumlandir. Daha niyetlerini orta- --

    ya koymadan üzerlerine yürü."


    Clausewitz'e göre ett önemli agirlik nierkezi dügmamn ordu-
    sudur.
    Clausewitz ve Jomini,agirhk merkezi belirlendikteri sonra
    büyük riskler almamn gerekliligi üzerinde dururken, Sun
    Tzu'nun agirhk merkezinin mümkünse güç kullammiyla bir-
    legtirilerek, risk almaktan kaçimlmasi gerektigini ima etmesi
    son derece çaqirticidir. Sun Tzu'ya göre ise dügman ordusuiiun
    yok edilmesi üçüncü sitadadir. Clausewitz'e göre dügman
    müttefiklerine taarruz üçüncü siradadir. Sun Tzu'ya göre düg-
    manm planlarma ve müttefiklerine saldirmak, ordusuna sal-
    dirmaktan önce gelir. Bu yüzden onun agirlik merkezi farkh,
    daha yüksek bir düzeydedir. Savag bagladiktan sonra ise düg-
    manm ordusuna saldirmak Sun Tzu için de önemli bir öncelik
    olmuy tur.
    ABD, Irak'a yapacagi askerî operasyon öncesi, Türkiye, Suriye,
    Ürdün ve hatta Ïran'a taarruzlarda bulunmug (1Mart tezkeresiy-
    le), ama Türkiye parlamentosu bu baskiya boyun egmemigtir.
    Görüldügü gibi Pentagon Sun Tzu'dan esinlenerek strateji gelig-
    tirmigtir. Ancak ülkelerin halklarim ve kültürlerini hesaba kat-
    madigi için "agirhk
    merkezi" konusunda hata yapmigtir.
    Son örnegi de PKK ile mücadeleden verelim: Askerî harekâ-
    tm agirhk merkezi ile politik "hareketin"
    agirhk merkezi farkh-
    dir. TSK açismdan baktigimiz zaman agirhk merkezi dogrudan
    PKK, yani silahh kad¯odur. Daglarda egemenligini ilan eden
    PKK'ya kargi alanmda"
    "savag
    elde edilen- zafer her geyden
    önemhdir.
    Öteyandan yine Clausewitz'e gäre iki önemli agirhk merke-
    zi de "liderler
    ve kamuoyu"dur. Sun Tzu'nun ikinci sirada yer
    verdigi dügman müttefiklerine taarruzu TSK, dönemin Kara
    Kuvvetleri Komutam Orgeneral Atilla Ateg'e, Suriye'ye gözda-
    giveren bir konugma yaptirarak.uygulamietir.
    1.2. YÜKSEK STRATEJÍ
    YA DA SAVA$
    POLITIKASI

    "Ístediginizzaman baglatabilirsiniz
    sacap, uma ancak güciinüz yettigi za-
    man sona erdirebilirsiniz."
    N. Machiavelli

    Tammlarm farkhhšmdan da görüldugü gibi strateji hakkin-


    da yazilmig bulunan eserler dikkatle incelendiginde, yazarlarm
    dügünceleri bazen kendileri ile bazen de öbür yazarlarm dügün-
    celeri ile çeligmektedir. Bazen bir savagm sonuçlarmm, daha ön-
    ce geliptirilmig ve dogruluguna inamlmig dügünce ve sonuç1ara
    ikircikli bakilmasma, hatta bunlarm bir kenara itilmesine ve bir
    zaman sonra yeniden aym dügüncelere dönülmesine neden ol-
    dugu görülmü tür. Zamamn olanak ve kogullari dolayisiyla bu
    eserler bilimsel bir süzgeçten geçirilememigtir.Yalnizca, yazarm
    dügünce gücü, olaylara bakig açisi ve kapasitesinin ürünü olan
    yarati ve dügünceleri yansitilmigtir. Stratejinin taminmda bile
    bir beraberlik yoktur. Harp, strateji, sevk ve idare terimleri ayri
    ayri anlamlar tagidiklari halde, açiklamalarda aym anlamda
    kullamldiklari gärülmügtür. Tammlarda bazen çok kisa ifadeler
    bulunur. Bu kisa ifadelerde, yazarm konuya hangi açidan bakti-
    giLangi olaylarm etkisi altmda kalarak bu säzcükleri kullandi-
    -

    gi ve bu sonuca vardigmi anlamak mümkün olmamaktadir. Bir


    yazarm düçüncelerini oldugu gibi kabul ederek dogruyu bul-
    mamiz ve anlamamiz olanaksizdir. Dogrunun bulunabilmesi
    için, o konu ile ilgili b ü.tün yazarlarm dügünceleri ve analizleri
    okunarak sonuca varilmasi gerekmektedir.
    Sihirli ve Kavrane
    Ç«kici Strateji 105

    Özellikleaskerîstratejinin çegitli tammlamalarma örnek ola-


    rak gunlari gösterebiliriz:
    General Carl von Clausewitz (1780-1831):Strateji, savagi ka-
    zanmak için muharebeleri kullanma sanatidir.
    Maregal Moltke (1800-1891):Strateji, bir çare bulma ve en
    zor kogullar altmda uygulamada bulunabilme sanatidir.
    General Andrea Beaufre (1902-1975):Strateji, siyasi ilkelerle
    saptanan amaçlar yöneltisinde, en etkin katkida bulunacak bi-
    çimde kuvvet uygulamak sanatidir.
    Amiral Robert B. Corney (1955):Strateji, amaçlara ulagilroa-
    si yolunda kaynaklardan mükenimel bir gekilde istifadeyi sag-
    layan bir harekât plamdir.
    Maregal V.D. Sokolovsky (1897-1968):Kompleks, sosyal bir
    olaydir. Savagi hazirlamayi, savaym amacunn teorisi ile pratigi-
    ni kapsar. Devletin en yüksek askerî Iiderlerinin, savaçm hede-
    fine ulagmak amaci ile askerî kuvvetlerin eggüdümlü kullaml-
    masmdaki çahyma ve etkenlik alanmi olugturur.
    Maregal.Wavel (1883-1950):Strateji, barekâtm yüksek komu-
    ta kademelerinde genel sevk ve idaresine äzgü bir sanattir. Mu-
    harebeleri hazirlar, en iyi kopullarda idare eder ve büyük sonuç-
    lar almaya gayret eder, siyaset-strateji-taktik bir bütün olugturur.
    Urs. Schwarz -

    Laszlo Hadik: Strateji, uluslararasi bir ortam-


    da ulusal hedefleri emniyete almak amac1yla bangta ve savagta
    askerî gücü içeren pekilde, topyekûn ulusal gücün sistematik bi-
    çimde geligtirilme ve kullamlmasidir.
    John Quick: Strateji, utkuya giden olasiliklari artirmak ve 4
    utkudan beklenen olûmlu sonuç1an çogaltmak ve yeni1gi ola-
    sihšmi azaltmak hedefine yönelik noktalara azami destegi
    saglayabilmek için politik, ekonomik, psikolojik ve askerî
    kuvvetleri savagta ve baripta geligtirme ve kullanma sanati ve
    bilimidir.
    JamesKing: Strateji, bareketler ve kararlar da dahil olmak üze-
    re, çegitli araçlarm hedefleri elde etmeye yöneltildigi bir plandir.
    Amiral Mahan (1840-1914):Strateji, savag hedefine ulaçabil-
    mek için deniz savay vasitalarimn (ögelerinin) kullamlmasi
    usu-
    udur.
    1..
    ,.
    106 Gelecegi-Yönetmek

    Amiral Colomb (1831-1899):Deniz savagmm amaci deniz


    egemenligini kurmaktir. Strateji, bu egemenligin saglanmasi
    için tüm deniz kuvvetlerinin sevk ve idaresidir.
    General Jomini (1779-1869):Strateji, savag sahasmdaki tüm
    olaylardir. ..

    "Strateji, fiili, potansiyel ya da salt sanal dügmanlara kargi


    yagamsal çikarlanm etkili bir gekilde geligtirme ve güvenceye
    almak amaciyla, silahh bir ulusun ya da uluslar koalisyonunun
    de dahil- kaynaklarmi kontrol.etme ve kullanma sa-
    -kuvvetler

    zaman büyük strateji deni-


    -kimi

    natidir. En yüksek tip strateji


    len- ulusun politikalarim ve silahlarmi, savaga girmeyi gereksiz-
    ce erteleyecek ya da maksimum zafer gansiyla savaga girecek ge-
    kilde birleptiren stratejidir.""Burada dikkat edilirse strateji tam-
    mmm kapsami genipletilerek bang sürecindeki ulusal politika-
    lar da degerlendirri.eye almmaktadir. Dikkati çeken ikinci nok-
    "bü-

    tip strateji" kavramidir. Bazi stratejler bunu


    "yüksek
    ta da
    yük strateji" (Nitelik bakimmdan yüksek strateji, bir yandan .

    stratejiyi kontrolü altmda tutarken, öte yandan da, kapsadigi


    prensipler, strateji alamnda häkim olan prensiplerle çok kez ça-
    tigir. Bununla beraber, bu iki ana unsur arasmdaki siki iligki do-
    layisiyla, yüksek stratejinin incelenmesi sonucu ulagilacak daha
    kapsamh bazi hususlarm açiklanmasma yardimci olur. L. Hart,
    489] olarak tammlamaktadirlar.
    "Nasil ki taktik, çegitli düzlemlerde çözümlenip anlayilabili-
    yorsa, aym gey strateji için de geçerli olabilir. Säzgelimi, General
    Sir Douglas MacArthur'un Pasifik'teki
    'adadan
    adaya atlama'
    stratejisinde oldugu gibi sözcügün bir kullammi, odak noktasiy-
    la salt askerî olabilir. Sözcügün bu gekliyle kullammi, çatigmanm
    askerî olmayan boyutlarmm dikkate almmasma ya da bir bütün
    olarak savagan devletin uzun erimli askerî ve siyasi amaçlarma
    çok az yer birakir.ya da hiç birakmaz. Bu nedenle, bu boyutlan
    da kapsamak için askerî yazarlar, kullamlmasi gereken en uy-
    strateji' oldugunu önermiglerdir.""
    'büyük

    gun terimin
    P. Kennedy önemli bir stratej olan Liddle Hart'm "Strateji"
    aclh yapitmdan
    "büyük
    strateji" tammim göyle aktanyor:
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 107

    "Büyük strateji, savag hizmetlerini sürekli kilmak için ulusun


    ekonomik kaynaklarini ve insan gücünü hesaba katmah ve geligtir- -

    melidir. Halkin gönüllülük ruhunu beslemek agismdan moral kay-


    naklar da, daha somut güç biçimlerine sahip olmak kadar änemlidir.
    -
    Büyük strateji, çegitli hizmeller arasinda Ye hizmetler ile sanayi ara-
    smda güç dagilimini da dozenlemelidir. Dahasi,
    -kary
    savag gücü, büyük
    strateji tarafin iradesini zayiflatmak için mali, diplomatik ve
    daha az olmamak ûzere- etik baski gücünü hesaba katmasi
    ve uygu-
    Jamasi gereken araçlarmdan sadece bir tanesidir... Strateji sadece
    çe-
    gi tli araçlari birley tirmekle yetinmemeli, ayni zamand a gelecekteki
    barig durumuna zarar vermekten kaçinacak gekilde
    -kendi

    güvenli- -

    gi ve selameti için- bu araç1arin kullanilmasin1 da düzenlemelidir.""

    "Yüksek stratejinin" aç1klanmasmda änemli bagvuru rehber-


    1erinden birisi olan L. Hart'm analizlerine daha derinlemesine
    bakmahytz.
    Taktik nasd stratejinin daha alt seviyedeki bir uygulamp ise
    strateji de
    "yüksek

    strateji"nin daha alt derecedeki kullamhgi-


    dir. "Yüksek strateji", savag hedefini belirlemesi gereken üst de-
    recedeki temel politikadan farkh olarak, savagm yönetimine
    esas olan siyasetle hemen hemen aym anlama geldigi gibi, "uy-

    gulama halindeki siyaset" anlammi da tapr. Çünkü,yuksek


    stratejinin görevi, bir milletin veya milletler grubunun bütün
    .
    olanaklarnu, temel politikanm tammladži amaç olarak savagm
    siyaset hedefinin elde edilmesi için koordine etmek
    ve yönet-
    mektir.'
    Yûksek strateji, silahh kuvvetleri desteklemek için, milletle-
    rin ekonomik imkânlaimi ve insan gücünü hem hesaplamah
    hem de geligtirmelidir. Bu husus, moral gücü de kapsar.
    Çünkù,
    halkm moral duygularmm canh tutularak yükseltilmesi, çok de-
    fa daha belirli kuvvet kaynaklarma sahip olmak kadar önemli-
    dir. Yüksek strateji, silahh kuvvetlerin kendi aralarmda oldugu
    gibi, bu kuvvetlerIe sanayi arasmclaki güç bölümünü de düzen-
    lemelidir. Savayma gücü, yüksek strateji araçIarmdan sadece bi-
    ridir. Bu strateji, dügmanm azmini zayiflatmak için, kendi mali,
    diplomatik, ticari ve bunlar kadar änemli olan moral baski gü-
    cünü de hesaba katmah ve uygulamahdir. Iyi bir dügünce, bir
    108 Gelecegi Yönetmek
    i

    kalkan oldugu kadar ayni zamanda bir kihçtir. Buna göre, sa-
    vaçta yövalye ruhu, moral gücü kuvvetlendirdigi gibi dügmanm
    direnme azmini zaytflatan en etkili silah da olabilir."
    Stratejinin ufku savagla smirlandigt halde, yüksek strateji,
    bakiglanm savagm ötesine agirarak bunu izleyecek bariga da yö-
    neltir. Ayrica yüksek strateji, çegitli araçlan yalmz birleptirmek-
    le kalmaz, gelecekteki barig durumuna enmiyet ve refah yönün-
    den bir zarar vermeyecek biçimde buniarm kullamhémi da dü-
    zenler. Birçok savaytan sonra görüldügü üzere, bir bargm her
    iki taraf için de aci sonuç vermesi qu·gerçege baglanabilir: Yük-
    sek strateji alani, stratejinin aksine, büyük ktsmi ile bilinmeyen
    bir sahadir. Bu nedenle, hâlâ incelenme ve anlagilma ihtiyacm-
    dadir."
    "Bunlara ek olarak bir de stratejik eylemden söz etmek ge-
    rekmektedir. Bunlar temelde dügmanm savunma düzenini boz-
    mak, cephesinin konumunu degigtirmeye zorlamak, güçlerint
    dagitmak, ikmal ve çekilme yollanm tehdit altma almak gibi ey-
    lemlerdir. Stratejik eylemler, dügmanm en az direnmeyi örgüt-
    leyebilecegi, en az bekledigi yollardan onu ikileme sokarak ve
    hareket serbestisinden mahrum birakarak yapilan eylemlerdir.
    Bu, bizi stratejinin temeline, yani güçlerin dagihmi, gliçlerin
    konsantrasyonu ve alternatif bedeflerin elde tutulmasi gibi nok-
    talara getirir. Bunlarm açihru ise stratejik prensiplere deginme-
    mizi gerekli kilar ki, bunlar oldukça yogun bir gekilde tartigil-
    rug meselelerdir,"
    Bati'da
    "büyuk

    Rus stratej Genrikh Trofimenko strateji"nin


    ve ABD'de farkh tammlandigun belirtmektedir. Askerî-politik
    strateji" denmektedir.
    "büyük

    stratejiye Bati'da.bir kural olarak


    güvenlik
    "ulusal

    ABD'de çogunlukla kullamlan deyim ise


    stratejisi" ya da
    "ulusal
    stratejidir." Resmi bir Pentagon tammi-
    amaçlara ulagmak için barig ve sa-
    "ulusal

    na göre ulusal strateji


    vag zamanmda silahh kuvvetleri ve onunla birlikte bir ulusun
    politik, ekonomik ve psikolojik güçlerini geligtirme ve kullanma
    ya da kuvvet teh-
    "kuvvet

    sanati ve bilimidir." Askerî stratejl ise


    didi uygulama yoluyla, ulusal politika hedeflerine ulaymak için
    silahh kuvvet kullanma sanati ve bilimi" olarak tanimlanmig-
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji
    '

    109
    | -

    tir." ABD'li politikacilar ve askerî teknisyenler, askerî doktrin


    ile askerî strateji arasmda açik bir aıiim yapmazlar
    ve iki terimi
    birbirlerinin yerine kullamrlar.
    Soguk savag döneminde baskm iki kavram ve öneri sunulu-
    yordu. Bunlar, "demokrasi"
    ve
    "insan

    haklan"ydi. Bu süreçte
    güvenlik, hele ulusal güvenlik ifadelerini neredeyse hiç duyma-
    dik. Oysa 11 Eylül 2001'de Íkiz Kuleler'in yikihgim
    yaçayan
    ABD'li stratejler birdenbii'e tehdit oIgusunu keçfedip güvenlik
    kavrammi birinci siraya yerleptirerek, stra teji kavrammi da bu-
    nunla birlikte eyleptirir oldular. 11 Eylül'e kadar Türkiye gibi ül-
    keler tehdit ve terär algilamasma dayali stratejiler kurmaya
    ça-
    lipriarken sûrekli eleçtiri'ahyorlar, kendilerine güvenlik mesele-
    sinin abartúdži säyleniyor,
    "insan

    haklan"na ve ka-
    "ötekinin

    bulüne" dayah yänetim stratejileri üretmeleri belirtiliyordu.


    Son dört yiÏdaise "ulusal

    güvenlik" vurgusu ve buna dayali


    ulusal stratejiler belirlenmesi äzellikle ABD'nin bir numarah
    gündem maddesi oldu.
    Ìlkadunda strateji dendiginde askerî strateji anlagild mdan
    ya da daha yaygm kabul gördügünden, önce bu terimi açiklayip
    ardmdan askerî-politik strateji ile arasmdaki farkm altru çizme- |
    liyiz. Günümüzde.yönetim stratejisi ve igletmelerde stratejinin
    ne denli änemli ve yaçamsal oldugu da. ortadadir. Zaten buna
    da
    "stra

    tejik dügünme ve karar" diyoruz ki ilgili bölümde üze-


    -

    rinde durulacaktir.
    "Askerî strateji, çogunlukla 'ham'

    fiziksel kuvvelle (yani


    askerî kuvvetle) ilgilenir. Bu silahh kuvvet, dogrudan, dügma-
    nm direnme ruhunu kirmak, onun silahh kuvvetlerini imha et-
    mek ve zafer saglamak için kullan1hr.""
    "Askerî-politik strateji ise diç politika konularmi ele ahrken
    çok daha genig.kuvvet kategorileriyle ilgilenir. Politik
    ve psiko-
    Jojik, ekonomik, bilimsel, teknolojik,
    jeofizikve nihayet askerî
    kuvvet... Böylece askerî kuvvet, bir ulusun toplam
    gucünün yal-
    mzca bir parçasi gibi ele almir. Aynca, askerî kuvvetin kendisi
    de, yalmzca tamamen fiziksel bir
    çey olarak degil
    -örnegin,

    silah
    zoruyla baski uygularken yapildigi gibi- ama
    ayni zamanda,
    askerî yetenegin el altmda bulunduruldugu
    gerçegine yaslamp,
    110 Gelecegi Yönetmek

    kargi tarafa baski uygulamak için politik ve psikolojik bir alet gi-
    bi de kullanilabilir.""
    Yukaridaki tammlara göre askerî-politik strateji, askerî stra-
    tejiye göre daha üstündür gibi bir sonuç ç1kmaktadir. Askerî-
    politik stratejiye göre belirlenen hedef amaç/amaçlar için askerî
    strateji bir araç olarak kullanilmaktadir. Clausewitz, "Politika
    bir temeldir, savag ise yalmzca bir araç ve bunun tersi degildir,"
    "sa-

    tanimlamayla
    yorumunu yaparken aslmda daha yalm bir
    vag politikanin devamidir"[As11nda savag, politikanm devamini
    saglayan bir araç degildir. Eger Clausewitz'in vardigi bu hü-
    küm dogru olsaydi, dünyayi anlamak çok kolaylaprdi]" demek-
    tedir. Ï1k "Körfez Harekâtina" baktigimizda ABD'nin eylemi
    bunun tersini göstermektedir; savag hazirliklari, politikayi yön-
    lendirmigtir ya da daha aç1k degerlendirmeyle
    "politikayi
    belir-
    lemigtir". Kisacasi, savag amaç, politika ise araç olarak kullanil-
    migtir.
    Carl von Clausewitz'in (1780-1831)ün1û yapiti On War (Sa-
    mektupla-
    vag Üstüne)ölümünden sonra cephede epine yazdigi
    rm derlenmesinden olugturulmuy bir yapittir. Bu kitabin Türk-
    olan
    çeye kazandirilmig kusursuz çevirilerinden birini yapmig
    Fahri Çeliker'inçevirisinde (Harp Akademileri ve Özne Yayin-
    lan, 19) önsözü" bagligi altinda bir degerlendirme ya-
    "yazarin

    pilmigtir. Yol gösterici oldugundan almtiyi aktariyorum:


    "Olmuy baçaklan görmek için tarlaya gitmek varken bugday ta-
    çahymak
    nesmm kimyasal ögelerinden bagagm geklini çikarmaya
    hiç kugkusuz saçma olur. Aragtirma ve gözlem, felsefe ve deneyim
    asia birbirini küçük gärmemeli ve hiçbir zaman biri digerini ige ka-
    rigtirmamaya kalkigmamahdir. Aksine birbirlerini karç1hkh destek-
    lemelidirler. Bunun için bu kitabm tümceleri, bir dig nokta olarak, iç
    zorunluluklarimn kisa kemerleriyle ya deneyime ya da harp kavra-
    mmm kendisine dayanmaktadir. Dolayislyla temelden yoksun de-
    ildir. Canh ve kapsamli, sistematik bir harp teorisi kurmak belki
    de olanaksiz degildir, fakat pimdiye kadar kurdugumuz teoriler, bu
    niteliklerden çok uzaktir. Bunlar, bilimsel [bilimselkavrammm sa-
    dece ya da baghca bir sistem ve bu sistemin hazir bir ögretisinden
    ibaret olmadigi, bugün artik tartigdmasi bile gerel<siz bir husustur]
    olmadiklarindan bagka, sistemin tutarhhgi ve mükemmelligi çaba-
    Sihirli ve Çekici
    Kavrnm: Strateji 111

    sina ragmen saçma sapan, basraakalip ve harc1âlem gevezeliklerle


    doludurlar. Buna bir örnek göstermek istenirse, Lichtenberg'in (Ge-
    org Christoph (1742-1799),fizikçi ve güzel sanatlar yazari] bir yan-
    gin yönetmeliginden aldigi gu parça okunabilir.
    'B.ir evde yangm çikinca, her
    . eyden

    önce soldaki evin sag du-


    varmi ve sagdaki evin sol duvarini korumaya çaligmak lazimdir.
    Çünkü,örnegin, soldaki evin sol duvari korunacak olursa sag du-
    vari, sagdaki evin sol duvanna kargi dügecek ve ateg de bu duvarin
    ve sagdaki duvarin saginda bulundugundan (çúnkü evin, yangmin
    solunda bulundugunu kabul etmigtik) sag duvar, atege sol duvar-
    dan daha yakin bulunacak ve eger korunmayacak olursa ateg, ko-
    runmug olan sol duvardan önce kendisine geleceginden tutugacak-
    tir. Böylece korunmamig olan bir gey, korunmuy olandan daha ön-
    ce yanacaktir. O halde bunu birakmak, ötekini korumak zorunlu-
    dur. Sonuç olarak punun bilinmesi yeterlidir: Eger ev, yangmin sa-
    gindaysasol duvarimn, solundaysa sag duvarinin korunmast gere-

    Öteyandan Clausewitz burada politika ile savag alanlari ara-


    smdaki iligkiye hakh olarak dikkat çekerken, bunlari bir
    ve aym
    ey olarak (savag,politikanm bagka araçlarla devammdan iba-
    rettir fikri) görmesiyle hataya dügmekte, öne sürdüß her gärü-
    ü tayin edici muharebeye baglamaktadir. Clausewitz gärügün-
    de, dügmam yava; yavag yipratmak degil, hizla çökertmek esas-
    tir. Bu görügün dogal uzantisi strateji ve politikanm aym kipiler
    tarafmdan yapilmasidir. Sayetbu durum gerçeklegirde teklegen v
    askerî-politik otorite nihai çäzümü tayin edici muharebeye bag-
    larsa felakete ugrama en muhtemel sonuçtur. Clausewitz'in va-
    tam Almanya, bu felaketle änce Ludendorf-Hingenburg büyük
    genelkurmayi, sonra da Hitler'in yönetimi altmda, iki kez kargi-
    laymigtir. Gerçekten de politik hedef, bir seri askerî zaferin ka-
    zamlmasma, hele hele layin edici bir muharebeye baglanmama-
    hdir."
    "Soguk Barig" döneminde ABD ile SSCB, aralarmdaki
    sava-
    gi kazanmamn silah gelig tirme ve Avrupa'da olabildigince yigi-
    riak yapma stratejisine dayah oldugunu degerlendirmiglerdi.
    Bunun sonucu olarak, (uluslararasi politikalari da dahil) ulusal
    çikar stratejileri askerî-politik stratejiye bagimh olmugtur.

    I
    212 Gelece i Yönetmek

    Buraya kadarki açiklamalarda strateji askerî ve politik alan-


    larda kullamldigi gekliyle ortaya kondu. Strateji farkh bilim dal-
    larmda degivik kesinlik dereceleriyle kullamlan bir kavramdir.
    Stratejinin esas özelligi amaçlarla araçlari birbirine baglamasidir
    (olanaklarla kopullan örtügtürmesi). Strateji bir köprüdür. Köp-
    rüyü yaratan elemanlar araç1ar, vizyon ve degerlerdir. Degerler,
    vizyon ve strateji hep birlil<te örgütün stratejik mimarisini mey-
    dana getirir. Degerleriniz sizin kim oldugunuzu ve.nasil davra-
    nacagmizi belirler. Vizyonunuz (içindebulunmayi arzu ettigi-
    niz fotograf karesi) amacimza.igik tutar, gšri kalan bütün her ge-
    yi tutugturan kivilcimdir. Stratejiniz degerleriniz baglarmnda
    vizyonunuza nasil ulaçacagmizm ana hatlanm çizer. Nasil ki
    degerler olmadan vizyonun megru bir temeli yoksa, vizyonsuz
    strateji de anlamsizdir. Birlikte olduklarmda ise baçanh eylemin
    temelini olugturacak bir yapi yaratirlar.l"
    Paul Kennedy'ye" göre büyük stratejinin püf noktasi politi-
    kadadir; yani ülke liderlerinin ülkenin uzun erimli (savagtaki
    ve bariptaki) en iyi biçimde çikarlanm korumak ve güçlendir-
    mek için askerî olan ve olmayan bütün unsurlari bir araya ge-
    tirme kapasitelerindedir. Böyle bir çaba, ölçülemez ve ängörü-
    doludur. Usta stratej Antoine Henri Jo-
    "sürtügmelerle"
    lemez
    mini'nin [Fransiz asker ve yazar] tammiyla gelenek de bir ma-
    tematik bilimi degil, Clausewitz'ci anlamda bir sanattir ve zor
    -

    bir sanat; çünkü çegitli düzeylerde, esas amaca ulagmak (ya da


    ertelemek) için hepsi de birbiriyle etkilegen siyasi, stratejik, ey-
    "büyük

    lemsel ve taktik düzeylerde ortaya çikar. Tarihte strate-


    jiye" sahip devletlere örnek vermek gerekirse; "Roma Ímpara-
    torlugu; erken modern çagda imparatorluk Ispanya'si; 19. ve
    20. yüzyularda Fransa ve Almanya birbirine bu kadai yakm, fa-
    kat stratejileri itibariyle birbirinden bu kadar farkh iki ülke; dü-
    nün ve bugünün Sovyetler Birligi. Yine, bütün örneklerde esas
    vurgu salt muharebelerin kazamlmasi, hatta savaglarm kazanil-
    masi üzerine degil, zaferin oturtulacaş genig siyasi kogullar
    üzerinedir. Birçok açidan bugünkü ABD, Roma, Íspanyave Bri-
    tanya gibi eskinin bir numaralt büyük güçlerine benzer bir ko-
    numaa bulunuyor. Kugkusuz, Amerikan politika olugturucula-
    C.
    . I

    butirli ve ÇekiciKavram: Strateji 113

    rmm 20. yüzyihn sonunda kendilerini içinde bulduklari kogul-


    lar kendine özgüdür. Terimin dar anlammda tarihin kendini
    tekrarlamadigmdan da kugku yok. Fakat, Arnerikah liderler
    kendiferine ait
    'birlegik,

    uzun erimli stratejilerini' gelittirmeye


    çahprken bile, tarihin farkinda olmalart ve büyük stratejinin
    bütün zamanlarda ve bütün ülkelerde var olan özelliklerini an-·
    lamalan da gerekir."I"
    John Hattendorf, Ispanyol Veraset Savagi'nda (1702-1713)In-
    giliz büyük stratejisini analiz ederken pratikte stratejiyi göyle ta-
    mmliyor:
    "Strateji, salt bir ulusun, siyasi amaçlan için kLIVVetleri DRSIl
    kullanacagiyla ilgili bir kavram degil, gerçek güçlerin kopullar
    baglammda fiili yönlendirilmesidir.""
    "ÌngilizlerinÏspanyolVeraset Savagi'm sevk ve idaresinin ve
    bu savagla 41gili görügünün ekonomik, siyasi, diplomatik ve
    askerî yanlarimn bir analizi, Ïngiltere'ninkencti äzel amaç1arma
    ulagmak için bütün kaynaklarim kullanmaya Israrla çabaladigi-
    ni açiga çikanr. Du amaçlara ulaymak için uluslararast diploma-
    si, mali ve askerî güç, birbirini tamamlayacak gekilde kullamldi.
    Amacm tekilligi nedeniyle, ülkenin stratejik sorununun Avru-
    pa'da guçler dengesini muhafaza etmek oldugu gerçegi, savagi
    idare eden ardiçik yöntemleri motive etti. Íngiltere'ninulusal
    gúvenligini, siyasi bagimsizligim ve ticari büyümesini sürdüre-
    bilecegi en iyi pratik düzenleme buydu. Ïngilizdenizeileri, as-
    kerleri ve diplomatlart kendi älanlannda bu amaçlara ulaymak
    için çahetilar."
    Birinci Dünya Savagi'nda Ïngiliz "buyük

    stratejisini" analiz
    eden Michael Howard "büyü.k

    stratejl"yi yöyle tanunlamakta-


    dir: "20.
    yü zyilm ilk yansmda
    'büyük

    strateji', esas olarak, sava


    zamamndaki ulusal politika hedeflerine varmak amaciyla, müt-
    teliklerinkiyle ve olanakh oldugu yerlerde dogal güçlerinkiyle
    birlikte ulusal zenginlik, insan gücü ve smai kapasitenin düzen-
    lenmesi ve harekete geçirilmesinden ibaretti."'"
    .

    Ytiksek stratejinin uygulanmasi ve degigtirilmesine Türki-


    ye'den örnek verelim:
    114 GelecegiYönetmek

    TARTISMA: Devletin Yüksek Stratejisi Degigti mi?


    Günümüzdefarkh alanlarda ve oldukça degigik gekillerde
    strateji sözcügü kullamlmaktadir. Yalin anlatmak gerekirse,
    kogullan ärtügtürme sanati" olarak birkaç kez ifa-
    "olanaklarla

    de edilen stratejinin içerigindeki gibi amaç-araç dengesi söz ko-


    gelmektedir. Burada kul-
    nusuysa, hedef en önemli etken haline
    lamlan anlamiyla hedef, amaci igaret etmektedir.
    Daha önce de belirtilmigti; devletler düzeyinde strateji uygu-
    strateji" adiyla betim-
    "büyük

    lamasi ise strateji" ya da


    "yüksek

    olarak
    1enmektedir. Bir devletin benimsedigi politikaya uygun
    olanak araçlari
    saptamig oldugu hedeflere ulagmada her tür ve
    bilimsel kullanma sanati olarak da anlagilmaktadir.
    strateji"yi, yapilarma bagh olarak çegitli
    "yüksek

    Devletler
    kurumlar kanahyla belirlerler. Türkiye'de bugüne kadar uygu-
    strateji-
    lanan gekliyle, MGK'da alman kararlarm yüksek devlet
    si olarak uygulandigim gördük. Ya da bizim böyle algilamamiz
    saglandi.
    olarak
    "Yüksek strateji", stratejinin de kapsamma uygun
    uzun yillara yayilacak gekilde uygulamr. Aslmda
    devlet gelene-
    ideolojik dayatmalardan
    gi-oturmug, kurumlan yerlegmig veolarak
    kurtulunmugsa senaryolar 50 yillik yazilmahdir. Türkiye
    için bunun geçerli olup olmadigt herkes tarafmdan sorgulanma-
    hdir.
    Her devletin kurulug felsefesi ve ideolojisi oldugu gibi 'Tür-
    kiye Cumhuriyeti Devleti'nin de bu iki temel unsuru 24 .Tem-
    muz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Bang Antlagmasi sonra-
    smda uluslararasi alanda kabul ettirilmig, 29 Ekim 1923 tarihin-
    de ilan edilen.cumhuriyet rejimiyle de muhkemlegtirilmigtir.
    Teorik olarak açiklamak gerekirse cumhuriyetin siyasi rejim
    ola-
    olarak tammi tek degildir ama·amaca hizmet eden en yahn
    olmayan tüm siyasal rejimlere" .cumhuriyet adi
    "monargik
    rak
    verilir.-Bu tammdan yola çikildigmda cumliuriyetin demokrasi
    olmasi gerekmedigi hemen görülmektedir. Ornegin.Iran Islam
    Cumhuriyeti gibi,.. Ancak.Íngiltere-örneginden.hayat buldugu
    ekhyle de bazi monargiler kurabilmek-
    "demokrasi".sistemini

    1
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavrmn: Strateji 115

    tedir. Türkiye'de ise demokrasinin varhit laik cumhuriyetin ya-


    gatumasma baghdir. Yani bizim cumhuriyetimiz demokrasiyle
    taçlandmlmak zorundadir. Türkiye Cumhuriyeti'ni tammladi-
    gimizda öteki uygulamalardan farkh oldugu ortaya çikmakta-
    dir. Nedir bu fark?
    Bir Osmanh Ímparatorluguferdi olan Gazi Mustafa Kemal
    bu sistemin içine dogup orada yetigtikten sonra, kurdugu cum-
    huriyete qu çerçeveyi çizmigtir: "Egemenlik kutsal padigahtan
    ahmp bireye verilmig, kuldan vatanday, ümmetten millet
    yara-
    tilmig ve bu da laik dügünce sistemi üzerine oturtulmuytur."
    Anayasaya konulan degigtirilemez ibaresiyle yerleptirilen hü-
    kümlerle de bugüne kadar gelinmigtir. Ancak demokrasi henüz
    saglamlaytinlamamigtir çünkü demokrasi cumhuriyet gibi bir
    gecede kurulabilecek bir siyasi rejim degil, yayamlarak ögreni-
    len bir kültür~dür, sistemdir. 21.yüzyil tamrnma göre de farkhh-
    im kabulü ve içe sindirilmesi meselesidir. Referansi AB olan
    çagday hukuk düzenlemeleri ve uygulamalaridir. Cumhuriye-
    tiyle, yani siyasi rejimiyle hiçbir sorunu olmayan Türkiye'nin,
    deyim yerindeyse demokrasisi ile bagi beladadir.
    Bu cumhuriyet kurulurken Gazi Mustafa Kemal üç temel
    stratejik [sütun] tercih belirlemigtir. Bunlar: 1. Çagdaguygarhk
    düzeyinin üstüne çikmak, 2. Yurtta bany
    _dünyada

    barig, 3. Ne
    mutlu Türküm diyene!
    Her üç stratejik karar da bu cumhuriyet yaçadigi sürece ya-
    çayacaktir. En azmdan "yüksek
    stratejinin" tammmdan yola ça-
    kildigmda böyle olmasi gereklidir. Bugün geldigimiz nokta iti-
    banyla durum böyle midir?
    Samyorum artik her gey degigiyor. Ya da degigtiriliyor.
    "Ne mutlu. Türküm diyene" ifadesi, 21. yüzyilm yükselen
    degeri olan çokkültürlülügün (kimisine gäre 21. yüzyihn ide-
    olojisidir) matematik olarak formüle edilmig geklidir. Gerçekten
    de böyledir. Multiculturalism, yani çokkültürltilük "farklihim

    yönetimi" olarak ifade edilmektedir, Bu denli yalmdir. Bunu


    Türkiye özelinde açiklarsak, Türklük bir üst kimliktir, aym za-
    manda vatandaghšm da ifadesidir ve bunun altmda tüm alt kül-
    116 Gelecegi·Yönetmek

    türel kimlikler kendilerini anla tabilirler. Ama bunun da kogul-


    lan bulunmaktadir. Nedir bu kopullar?
    Parlamentoda, egitim kurumlarmda,
    1. Tûrkçe birinci dildir.
    yargida, orduda kesinlikle ödünsüz konuqulacaktir.
    2. Korunmasi gereken anayasa Türkiye Cumhuriyeti anaya-
    sasidtr.
    3. Tüm mal varhgi bu ülke için harcanacaktir.
    4. Türkiye adi verilen ülkenin smirlari anavatan olarak kabul
    edilecek, bagka bir talepte bulunulmayacaktir.
    Bu dört madde, çokkültürlülügün bir yüksek devlet strateji-
    si olarak kabul edilen [dördüncübölümde teorik olarak anlati-
    lan} Avustralya örneginden birebir almmigtir.
    Türkiye Cumhuriyeti kurulurken demokrasi kültüründen
    gelmeyi; nedeniyle, cumhuriyetin korunmasi ve yagatilmasi
    Türk Silahh Kuvvetleri'ne emanet edilmi tir. Ordu bu ulus-dev-
    leti korurken ulusal ekonomiden beslenerek yayayacak gekilde
    bir konsept olugturulmuytur. Savunma doktrininin sorunlu olu-
    unun temel nedeni de budur.
    Bttgün gelinen noktada bunun iglevsiz kalacagi görülmekte-
    dir. AKP iktidan (3 Kasim 2002) sonrasi özelleptirme ve
    ABD'nln GOP'un (Genigletilmig Ortadogu Projesi) uygulamyma
    baghhk, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulug felsefe ve ideolojisin-
    de açikça ifade edilmese de bir degigimin kaçmilmaz oldugunu
    ortaya koymaktadir.
    Maliye Bakani Kemal Unakitan'm basma yansidigi gekliyle
    cumhuriyetin bagmda kurulan ve simgelegen kurumlan orta-
    dan kaldirdiklanm içeren konuymalari, artik temel degigikligin
    geri dönülmez oldugunu çok açik gekilde yansitmaktadir. Yani
    cumhuriyetin izlerini tagiyan tum simgeler ortadan kaldml-
    maktadir. Bunun yaratacagi sonuçlan bizden sonraki kugaklar
    görecek. Ancak bizim gördügümüz ise, ulusal ekonominin .tas-
    fiye edildigidir. Türk ordusunu besleyen ana damar tikanmak-
    tadir.
    dava olarak ilan.edilen Kibris"
    "milli

    1955 yilmd.an sonra bir


    artik bu niteligini kaybetmigtir. Bu Kibris politikasmdaki degi-
    giklik çok ama çok önemlibir göstergedir. Bunun burada kalma-
    I
    Sihirti ve Ç«kici
    Kavrnm:Strateji 117

    yacagi, Türk dig ve iç politikasmda hemen her alana yansiyaca-


    gi ya da yansitilacagi 10 Agustos'ta (2005)Bagbakan tarafmdan
    ifade edildigi gekliyle, "Bunun adi Kürt sorunudur," açiklama-
    si, devletin ezberini bozdugu anlammi tagimaktadir.
    Bu açiklamaya kadar PKK terör örgütünün, eylemleri etnik
    milliyetçilikle ve aynhkçihk hareketini silahh mücadeleye dök-
    mekle suçlanmasi ve askeri müdahalelerle mücadelede artik
    yeni bir agamaya gelinmigtir. "Yuksek devlet stratejisi"nin de-
    gigtirileceginin
    sinyalleri verilerek, etnik kimligin Bagbakan ta-
    rafmdan telaffuz ediImesiyle, PKK'mn yillardir seslendirdigi
    ama bir türlü kabullenilmeyen ifade bugün artik rahatça dillen-
    dirilmektedir. Bagbakan'm bu söylemiyle, konunun
    ya da soru-
    nun teröristle mücadeleden daha çok terörle mücadelenin
    änemli oldugu ve bäyle söylenerek PKK'mn elinden önemli bir
    koz ahndiga da degeriendirilebilir. Ancak bunun çok. gerçekçi
    oldugunu gu anda söylemek güçtür. Olaya taraf olanlardan bi-
    risi devlet, ötekisi ise bir terär örgütüdür ve çok sayida çehit
    ve
    yarah verilmigtir. Yani iç politika bundan sonra aci üstline ku-
    rulacaktir.
    Öte yandan, Irak'ta ve özellikle de Kuzey Irak'ta ortaya çi-
    kan geligmeler adim nasil koyarsak koyahm (Kürt sorunu
    ya da
    PKK terörü gibi...) uluslararast bir sorun haline gelmigtir. Kisa-
    casi bu mesele Türkiye'nin iç politika problemi olmaktan çikar-
    tilmaktadir. Bunu görmek gerekiyor ve eger mücadele edilemi-
    yorsa görmek de yetmez, içe sindirmek gerekiyor.
    "Yüksek stratejinin" karar vericileri olan (bu sorun için) Hü-
    kümet, MGK, Genelkurmay ve Digigleri Bakanligi, 82 yilhk
    cumhuriyetin kazammlari ve kararlariyla bugüne kadar geline-
    bildigini [2023'ebäyle gidilemeyecegi ortaya çikmi, tir.]
    ama
    çagday dünyada ortaya çikan geligmelerin sonucu olarak özel-
    likle de hipergüç ABD'nin senaryolari digma çikilamadigim
    top-
    lumla açikça paylagmahdir. Ancak bu durumda degigtirilen
    yüksek stratejiyi uygulayabilir.
    118 Gelecegi Yunetmek

    DENEME 1: Banym Stratejisi ya da Barry Stratejisi


    Ar tik ägrenildigi gibi s tra teji kavrami binlerce yilhk bir kav-
    ramdir; aslmda bang da onunla yagitt2r. Ancak barig dendigin-
    de b.enim akhma gelen Tolstoy'un ölümsüz eseri "Srway ve Ba-
    ny romanidir.
    Sun-Tzu tarafmdan günümüzden iki bin yil önce yazilmig
    olan "Savag Sanati" kitabi, samyorum dünyanm en etkili ve
    saygi duyulan strateji kitabidir. Bu kitabi kendisine rehber
    edinmeyen politikaci, igadami, asker beinen hemen yok gibi-
    dir. Neden? Çünküsavagmayi ögretir! Öngördügüamaç yenil-
    mezlik, savagmadan zafer kazanmak, çatigmanm fizigi, siyase- .

    ti ve psikolojisini kavrayarak asla saldinlamayacak bir güce


    kavugmaktir. Nicolo Machiavelli'nin "Savag Sanah" adh on üç
    bölümlük bagyapitmda bir kez bile olsun bangm admi okuya-
    mazsmiz. Birinci kitaptan okumaya baglayip yedinci kitabi bi-
    tirdigimzde yine bany sozcugune ve barigm yaratilmasma ait
    tek bir cümleye rastlayamayacaksruz.. Clausewitz ve Antoine
    Henri Jomini gibi kipilikleri birbirine zit iki dehamn yapitlan-
    m okudugunuzda ya da barigm stratejisi gibi kav-
    "bang"

    da
    ramlara rastlamamamn gaykmhšmi yaçamaktayiz. Carl von
    Clausewitz geçmigte hakh olarak sisinden" bahset-
    "savagm

    migti, fakat bang da, yarattigi gönül rahathgi ve altmda yatan


    gizli tehlikeleri ile yamlsamalarla dolu kendi sisini olugtur-
    makta, üstelik bugün pimdiye dek hiç olmadig1 kadar yogun
    bir gekilde. [Fred Halliday; 2000'lerde Dünya, 2002: 76] Son bir
    umutla, bahriyeli olmasi nedeniyle agkm ve alkolün adami
    Amiral Mahan'm kitabmda bangi buluruz diyerek satirlan
    yutmaya devam ettigimizde de, ne yazik ki, bang kavramiyla
    kargilaçamiyoruz. Ancak yine de umutlanmizi yitirmemeli-
    yiz1..
    Napolyon imdadimiza yetigiyor ve kendimizi biraz olsun
    kurtarmamizi saglayan qu sözleri ediyor: "Sava; savagi dogurur,"
    ve "Barig demekle dünyada bang olmaz." Ya nasil olabilir! "Atom
    bombasi, bangi saglamak için ortaya çikti, ama bangm devamh-
    hgmi saglayamazdi. Banym saglanmast için insanlarm çaba gäs-
    Sihirli ve Ç«kici
    Knvram.· Straleji 119

    termesi gartt1r." Bu sözler bana ait degil, Winston Churchill'e ait


    ve bangm ütopik bir kavram oldugunu vurguluyor.
    Bagtan beri sunduklanmla, barigin ütopik ve edebi bir kav-
    ram oldugunu, bu sözcügün gairler ve romancilarm eserlerinde
    kullanildžm2 rahathkla söyleyebilirim. Diyeceksiniz ki; politi-
    kac11ardan sik sik duydugumuz barig sözcügü hangi anlamda
    kullanihyor? Bu da mi aldatmaca? Evet efendim, politikacilarm
    kullandži barig kavranu dillerine persenk ettikleri bir
    "sanal"

    kavramdir. Onlarm vurgusu hep savag tehdidi çagnyimi yapti-


    gi için barig sözcúgünü kullanmaktan ibarettir. Aslmda banym
    ne oldugunu iki kesim bilir, savag meydanlanndaki askerler ve
    tepelerine bomba yagan halk!
    George Gordon Byron diyor ki: "Halk ancak baripta savapm
    agir yiikiinü anlar..." Politikaci için savag, masada zafer kazanma
    argümam ve bang, bir tehdit unsurudur! Ralph Emerson'un
    sözlerini biraz degigtirerek sizlere sunmaya çahyayim: "Savagla-
    ra halkm menfrutti ve refa1n için girilir. Ama neticede
    -barip

    imzalamp
    ortalik sakinlegince- siyasi sosyal bu1rranlar ortaya çrkar." Bu buh-
    ranlari yok etmek için yeniden savag ilan edilir
    ve ardmdan bir
    kez daha bang masasma oturulur. Ve yeniden buhranlar ortaya
    ç1kar...
    Barig nedir? Geniç anlamiyla bariç, savag halinde olmayan
    bir ülkenin durumunu ifade eder. Bayka bir deyigle barig,
    dostluk iligkilerinin kurulmasi ve devam etmesi halidir. Bari
    nasil gerçeklegir? Önceliklive tek kopul, barig içinde birlikte
    yagama istegiyle gerçeklegir. Barig, bir antlagmanm yapilma-
    siyla gerçeklegir. Bang, ateykes
    ve mütarekeden kesin olarak
    ayrilir. Bariga karar vermeye yetkiliorgan, genellikle
    savag ila-
    nma yetkiIi organdir. Barigm temel esaslarim ortaya koyan bir
    hazirhkla baglayan bang antlagmasi, çogu kez ekonomik ko-
    gullari, toprak düzeniyle ilgili hükümleri de içine ahr. Öte
    yandan barig kendinden önceki savag strasinda uygulanmasi-
    na ara verilen uluslararasi antlagmalari da yeniden yürürlüge
    koyar. Yani barig içinde birlikte
    yaçama ortami saglar. Tabii
    .

    kullamlabilirse!
    120 Gelecey Yöncirnek

    Banç içinde birlikte yagamamn ilkeleri:


    1. Devletler arasmdaki sorunlarm çözümünde savaglarin bir
    araç olarak kullamlmasmdan vazgeçmek (sorunlar gör ägme ve
    anlagmayla çözülebilir)
    2. Egit haklara sahip olmak (kargihkh çikarlara saygi)-(kuv-
    vete bagvurmaya son)
    3. Íçiglerine karigmama (savagakarar veren siyaset aym ge-
    kilde onu engellemek için de kullamlabilir)"
    4. Ulkelerin toprak bütünlûgüne saygt gösterilmesi.
    5. Karg1hkh çikarlar ve epitlik temeli üzerinde ekonomik ve
    kültürel igbirligini geligtirmek-igbirliginingeligtirilmesi.
    6. Geligme halindeki ülkelerle sürdürülen igbirliginin sag-
    lamlagtinlmasi ve geligtirilmesi için tutarh yol izlenmesi.
    7. Küresel egitsizligin azaltilmasi. Ekonomik refahm ve siya-
    si özgürlügün daha yaygm bir biçimde gerçekleptirilmesi.
    Barig kavramt ancak Mahatma Gandi gibi romantik devrim-
    cilerde farkh bir anlam kazamr, hatta biraz da fanteziye dänü-
    ür: "Ülkelerin ighirligi için bartyparttir ve uluslararas2 iligkilerdeba-
    rzym rohi çok büyüktür." Gandi'nin bu cümlesinden yola çikarak,
    bangin nasil kurulabilecegini, bunu sürdürmenin stratejisini na-
    sil tayin edebilecegimizi anlatmaya çahyacagim.
    tammlarmd an birisi ola-
    "kopullarla

    Stratejinin kullamlabilir
    naklarm örtügtürülmesi"dir. Strateji basit, anlagilabilir ve uygula-
    nabilir olmahdir. Bu açiklamam ig1gmda banym stratejisi için
    oncelikle u argümanlari öne sürebilirim:
    L Dünyada banym saglanmasi için devletler degil, millet-
    ler birbirine yakmlagmalidir.

    Bu, Ernest Ipsen'in änerisidir. Ben ädünç alarak bunu geligtir-


    meye çahgacagim. Burada tartigilmasi gereken milletler mi bir-
    birine yakmlagmalidir, yoksa halklar mi? Samyorum dogru ya-
    mt halklar olacak. Savaglarm kararmi politikacilar veriyor, sava-
    'politikacilar

    veriyor,
    gi askerler yapiyor ve barigm kararmi da
    imzayi onlar atiyor. Çok açiktir ki stratejiyi belirleyecek olanlar
    polii.lkacilardir. Ancak ülkelerin karar ahcilari ya da politika
    L
    SUN TZU
    CLAUSEWITZ
    Savag ve bangi birbirinden ayrmak zordur, Savag ve bang farkh etkinliklerdir ve
    her ikisi de sürmekte olan açakça birbirinden aynlabilirler.
    I
    aym çattymamn bir parçasidir.
    I
    I

    SAVAS
    (GÜÇ
    KULLANIMI) SAVAS
    (GUÇKULLANIMI)

    SUN TZU VE CLAUSEWITZ: GENÏ$VE DAR SAVAQKAVRAMI


    I
    122 GelecejiYönet mek

    yoksa, barig süre-


    "barig"

    yapic11ari,yüksek devlet stratejisinde


    cini ya tehditle uzatir ya da tehdit algdamasina bagvurarak psi-
    kolojik savaym tüm unsurlarmi kendi halklarma uygularlar. Ör-
    negin günümüzde, Israil'in ve ABD'nin yüksek devlet stra teji-
    sinde bang yoktur. "Soguk Savag döneminden ABD üç büyük
    savagi kazanarak çikti. Birinci ve ÏkinciDünya savaglan ile kan-
    siz bir zafer olan Sovyetler'in çökügü... Oysa, Amerikahlann ço-
    gunlugu,barigm insanhgm normal kopulu olduguna inamr; sa-
    vagm ya da ayaklanma, devritn, suikast, bagkaldirl benzerleri
    gibi daha smirh piddet olaylarmm patlak vermesine hep gagirir.
    Bu en kanh ve çalkantih yüzyihn, bize barigm normal olmadigi-
    m ve en az zararla kazanmaktan emin olmak için gelecek sava-
    a hazir olmanm en lyisi oldugunu ogretecegim duqunmuy ol-
    mahsnuz. Maalesef!""" Tarihe yüzümüzü döndügümüzde Ro-
    ma ve Osmanh Ïmparatorlugu'nun yayilma dönemlerinde de
    sözcugünün karar ahcilarm sözlügünde olmadigmi ra-
    "barig"

    hathkla ifade edebiliriz. Politik ve askerî stratejide barty güçsüz-


    lerin yüksek devlet stratejisinde yer alir. Ancak...
    Ne pahasma olursa olsun barigi elde etmeye çaliganiar ve ge-
    lecek saldiriya kargi kendilerini savunmak için gerekli adimlari
    Machiavelli'ye göre savagmaktan daha korkunç bir
    .atmayanlar,

    .e.

    tehlikeye girerler: Yenilgiye ugramak ve dügmamn egemenligi


    altma girmek. Eger savaymazsaniz, kazananlarm egemenligi al-
    tma girersiniz. Kazanan olmak her zaman daha lyidir; çünkü o
    durumda siz egemenlik kuracaksmiz ve en azmdan kisa bir sü-
    re için bir dügmanmiz eksilmig olacaktir. Askerî yorumcu Flavi-
    us Vegetius Renatus dördüncü yüzyilda her geyi çözümledi:
    hazirlanm."I"
    "Barig isteyen istesin, siz savaya
    2. Dünyada barigm saglanmasi için tek bir siyasi rejiinin
    uygulanmasi gerekir.
    Ïkinciönermeyi de yine Ernst Ípsen'denädünç aldim.
    Eger hiçbir dig dügman olmasaydi bu döngü sonsuza dek sü-
    rebilirdi; ama uygulamada, kamu düzenini yeniden kuracak ka-
    dar uzun yagayan devletler pek azdir. Yozlagma, zaylfhk ya da
    kaos dönemlerinden birinde güçlu bir kompu devlet onu ele.ge-
    Sihirli ve Kavram: Strateji
    Ç«kici 123
    .9

    çirir ya da silip süpürür. "Tek rejim uygulanmasi..." Bu bir siya-


    sal peri masah. Ïnsanhktarihine göre, hükümdarlarm devrilme-
    si, bir ülkenin bir bagkasi tarafmdan ele geçirilmesi
    ya da kille
    ayaklanmalarnnn ortaya çikmasi bizi hiç çaqirtmiyor. Strateji,
    matematik aklm kullanildigi bir alandir. Aritmetik mantikla
    strateji kurdugunuzda ABD'nin Vietnam'da dügtügü duruma
    dügersiniz. Biliyorsunuz Vietnam Savap'mn iki mimanndan bi-
    risi MacNamara'dir ve kendisi dünya literatüründe "aritmetik

    manyagi" adiyla bilinir. [(4. Bölüm'de anlatilacak olan AR-


    PA'nm özel proje yönü) Washington'da John F. Kennedy'nin se-
    çilmesinin degigtirdigi atmosfere tam anlannyla uygundu. Sa-
    vunma bakani Robert S. McNamara, Pentagon'u Amerika'nm
    stra tejik durugundaki
    'kitlesel

    misilleme' felsefesinden uzaklag-


    tirip Amerik.a'mn önderligine kargi uluslararasi tehditlere
    'es-

    nek tephiler' verme stratejisine dogra kaydirda. Bilim, yeni önü


    güçtü artik. Kaynak: Hafner-Ïyon; ÌnternetTarihi, s.22-23] Evet,
    ebedi bangin saglanmasi için ideal kopul dünyamn tek bir reji-
    me sahip olmasidir ama bunun gerçeklegecegine ancak 68'liler
    inanabilir! Zaten inannuglardL da... Çünküonlar hep özendigim
    romantik devrimcilerdi ve hayat felsefeleri "savayma

    sevig"ti.
    Bu gerçekten bir stratejidirl (Üstelik de manevra alanmi geni§-
    letmeyi girigimcinin yetenekleriyle simrlamtyor...)
    3. Silahlar azaltilmah ya da smirlandir11malidir.
    Soguk Savag döneminde silahh kuvvetlerde hem azaltmaya
    gidildi, hem de her defasmda özellikle nükleer silablarda azalt-
    wma ve smirlama gercekleptirildi. Bunun sonucu olarak halklar
    dig politikaya ilgilerini yitirdiler ama gelecek her
    zaman savay
    la bagladi!
    Nükleer Silahsizlanma Antlaymasi'nm baçansizhgmi göz
    önünde bulundurdugumuzda, biyolojik ve kimyasal silahlarla
    ilgili yapilacak benzer anlagmalarm da bagarisizhkla sonuçlana-
    cagmi tahmin edebiliriz. Nano teknolojinin yeni tür kitle imha
    silahlari üretmesini de bekleyebiliriz. Ama henüz bu
    yeni tür si-
    lahlardan endige etmek ¿çin bir on yll daha geçmesi gerek.*
    124 Gelecegi-Yönetmek

    4. Sorunlann bang ortami içinde çözumü için insanlar


    "egitilmelidit."

    Bildiginiz gibi egitim-ögretim her alanda bagh baçma strate-


    jidir. Ïnsanlarmbang istemeleri ya da bunu destekleyecek dav-
    ramplan geligtirmeleri için egitim programlan üretmek hiç kug-
    kusuz önemli bir adimdir ama tarih boyunca görülmügtür ki,
    barig isteyenlerin çabasi soylu bir davramp olarak.nitelenmig an-
    cak kendileri çogu kez hapishanelerde süründürülmuytür. "Sa-
    vagm Kökenleri ve Banym Korunmasi Üzerine" (s.570) adh ça-
    ligmasmda Donald Kagan çok net biçimde belirtmektedir: "Ba-
    ny korumak isteyen bu devletlerin ileri sürdüp iyi niyetin, tek
    yönlu silahsizlanmanm, ittifaklardan kaçmmanm, savagm za-
    rarlarru ögretmenin ve ögütlemenin hiçbir yarari yoktur."
    "hak

    Günúmüzde genel olarak benimsenen tammi ile savas,


    ve çikarlarm elde edilmesi için bir mille tin ya da milletler -grubu
    ile milli güçlerinin bütününü ortaya koyarak girigtikleri müca-
    deledir".
    Gazi Mustafa Kemal bugünün gereksinimini de kargilaya-
    cak bir tamm yapmigtir: "Savag yalmz iki ordunun degil, iki
    milletin butün mevcudiyetleri ile, bütün imkânlan ile, bütün
    maddiyat ve maneviyatlan ile kar i karplya gelmesi ve birbi-
    riyle vurugmasidir."
    Günümüzde ve yakm gelecekte fiili çatymalar geklinde ken-
    dini gösteren savaglarm tamamen ortadan kalkacagim ümit et-
    mek safdillik olur. Milletlerarast ortamda meydana gelen çikar
    çatigmalari ve anlagmazliklara etkili ve sürekli bir çözüm tarzi
    bulunmadigi sürece savag, bir çözüm araci olarak kullamlmaya
    devam edecektir. Halihazir kogullarda savaç1 ortadan kaldir-
    mak olast görülmemektedir.
    5. Yeni aktörler bulunmahdir. Savap önlemek çok önemli
    ve artik generallerle politikacdara biraktlmamahdir.
    Geçmi savaglara baktigimizda savaglarm kaynagmm
    "em-

    peryalizm" oldugunu görebiliriz. Pek çok kaynaga.göre Son


    1500 yll içinde 14.000 savag olmug.ve bu savaglarda, bugünkü
    dünya nüfusunun yarisi kadar, yani üç milyar insan ölinügtür.

    I
    Sihirli ve ÇckiciIGwmm: Strateji 125

    Tüylerinizi diken diken edecek bir bagka sayi daha vereyim.


    Yaz:h tarihin son 3500 yilmda sadece 270 yil savag görülme-
    di."° Tüm ülkelerin sivil toplum örgütleri birlegerek global bir
    güç olugturabilir. Ortak güvenlik sistemi kurulmahdir. Yeni
    aktörler
    "sivil

    toplum örgütleri" olmahdir.


    6. ABD Ìmparatorluk kurma hevesinden vazgeçmeli, "de-

    mokratik cumhuriyetçiler" iktidara gelmelidir.


    Silah ve petrol tüccarlarmm siyasetteki güçlerinin kirdmasi
    gerekmektedir. ABD strateji merkezlerinin degerlendirmesine
    göre petrol ve dogalgazm toplam ämrü eger ABD kontrolünde
    olan bir dünyada olursa yüz elli yil, Ïran
    ve Ortadogu ülkeleri-
    ne birakihrsa otuz ylldir. Yani dünya tehdit altmdadir. Bush gi-
    bi silah we petrol tüccarlarmm temsilcisi olan siyasilerin ege-
    menligi dünya bangi açismdan büyük tehlikedir. ABD'nin
    yük-
    sek devlet stratejisinin degigtirilmesi gerekmektedir.
    7. Savag suçlarl çok agirlagtinlmahdir.
    Uluslararasi hukukun büyük kismmm, tam da modern ve
    pos tmodern çatigmalarm kökeninde yer alan ulus-devletlerce for-
    müle edildigini unutmamanuz- gerekir. Ve aynca uluslararasi ku-
    raliann, bu devletlerce kendi iglerine geldigi gibi
    görmezden ge-
    lindigini de akudan çikarmamahyiz. Bundan dolayi uluslararasi
    hukukun gözden dügmesi yeni degildir.2" Bang koruyucu olma-
    yi kabullenmeyen birçok asker sonunda bang koruyuculan tara-
    fmdan suçlu olarak yakalamyorlar. Savag suçlarma kary1 geniële-
    yen uluslararasi hareket bu hareket Hollanda'daki daimi mah-
    -ki

    kemenin kurulmasim saglammtir- geçmige gäre degerlendirildi-


    g-indepostmodern savag çagmm en büyük baçanlanndan biri
    olabilir. Aleyhine dava açtlanlar arasmda sadece katliamlan sür-
    dürenler yok. Bir Hirvat komutan, General Tihomir Blaskic, Mart
    2000'de komutasmdaki askerlerinin igledigi suç1ardan dolayi 45
    yll ha pis cezasina çarptinldi."2 (Yeterli mi? HayirD
    8. Barig kültiirû yaratilmali.
    Bozkurt Güvenç'in sorusu 'barig

    kültürü' arayiglaritu ortaya


    koyuyor: Savay, ögrenilmig da kültürel bir davrampsa, soru
    ya
    126 GeleceSiYönennek

    daima, "Bir bang kültürü mümkün müdür?" olmahdir. Bang ve


    etik sorunu
    savag seçenekleri her zaman bir felsefi ya da alilâki
    olmuçtur. Yani, "Eagka insanlara nasd davranmah?" S1rf kargi-
    hkluik ilkesi yüzünden bang kesinlikle imkânsiz degildir. Ger-
    cekten barig istlyorsamz, banççi olun yeter. Ötekilerkaryihk ve-
    recek ve aymsmi yapacaktir. Bütun büyük dinlerin en evrensel
    ilkesi apagidaki düsturda dile getirilir:
    "Sana yapumasmi istemedigin yeyi Lagkalarmayapma."
    Íçte mûkemmel bir bany formülü. Ama azikki ige yaramiyor.
    Ìlkolarak, bagkalanni bagkalan olarak görmeyi sürdüräyor, ama
    kendimizin de bagkalan oldugunun farkma varonyoruz. "Ben
    ötekiyim," diyen sair ne anlagihyor, ne de ciddiye almiyor.'
    Son yillarda Unesco, BM, AB gibi kurumlarda farkh boyut-
    larda bang kültürü olugtu. Ama yeterli degil. Barip hep savag-
    larda arandi. Barig dendikçe savag yapudt. Ustün güce sahip
    devletlerin, milletlerarasi kurumlarda oynadiklan ayunlar ve
    milletlerarasi yasalara kargi takmdiklari tavirlar endige yarat-
    maya devam etmektedir, Hatta bu hâkim güçlcre kendini yakin
    hisseden devletler bile, ayni çeligkili yollara bagvurmaktan çe-
    kinmemektedirler. Bu çatigmalarda taraflara, yasalarma imza
    koyduklari BM Güvenlik Konseyi'nin kararlarmi zorlayacak et-
    kili yaptinmlar mevcut degildir. Savaglart önleyecek uluslararasi
    bir kurunt olmad sürece çatrymalann sona ermeyecegini rahallikla
    söyleyebiliriz,
    uygulanmali.
    9. Çokkültürliilûkstratejisi
    Nedir çokkültür1ülük stratejisi? Farkhhklann kabulü ve yä-
    netimidir. Öncelikle her ülke çokkültürlillügü kabul edecek, ar-
    dmdan çokkültürlülük vakiflari kuracak ve vakiflar da global
    bir vakfa dönügturülecek. Gerçek stratejik çözüm bu olabilir.
    Çokkûltürlülük stratejisi içinde birlikte yagama politi-
    "barig

    kasmm" 2L yüzyildaki ifadesidir.

    DENEME 2: Savag ve Demokrasi


    'Savag ne zaman kaçmilmazdir?"Savag ne zaman säz konu-
    sudur?' sorularim sorsak, samyorum yamtlarmi öyle kolayhkla
    Sihirli ve Çekici
    Kavram:Strateji ·

    127
    ·

    i
    -
    veremeyiz. Ama askerî stratejinin ustalarindan Carl
    von Cla'use-
    witz yamti göyle veriyor: "Savag, büyük çikarlarm
    kanla çözüm-
    lenen çatigmasidir." Ve devam ediyor. "Savaç, ciddi bir
    amaç
    için ciddi bir araçtir." John Keegan, Clausewitz'in
    savag tanimi-
    m hatah buldugunu belirtmigtir. Sun Tzu'dan, Machiavelli'ye,
    ondan da Liddell Hart'a kadar birçok stratej,
    teorik olarak sava-
    gi tanimlamtytir.
    Çokdikka t çekici olmakla birlikte, üstunde durulmayan bir
    konu da gudur: Ìnsanliktarihi boyunca hep
    savaç stratejisi åre-
    tilmigtir de, hiç barig stratejisi üretilmemiçtir! Neden acaba?
    Sa-
    myorum bunun yaniti savag-politika iligkisinin analizinde
    yat-
    maktadir. 2005 yllmdan baktgumzda,
    uygar devletlerin, ulusal
    çikarlarmi korumak amactyla
    savagtlkÎ8tl gibi bir önerme öne -

    sürebiliriz. Clausewitz der ki: "Politika


    vönlendiren akildir, sa-
    vag ise sadece bir araçtir." Günûmüzde bu, ne kadar
    geçerlidir,
    hiç kugkusuz, tartigmaya muhtaçtir.
    Daha önceki bölümde yaptigumz tanuria
    gäre "Birbirini et-
    kileyen kararlara 'stratejik',
    onlara uygun d(igen hareket
    rekât planlarma ise "strateji'
    ve ha-
    adi verilir. Stratejik dü ünme ise,
    rakibe üstün gelme ve bunu da,
    ayni geyi onun size uygulama-
    ya çaligtigmi akilda tutarak yapma sanatidir." Simdilikbu ta-
    mmlari bir köpeye birakiyorum. Yeniden
    sa vag ve demokrasi ol-
    gularma dönüyorum. Bana göre her ikisi de birer kültür ögesi-
    dir ve algilamaya baghdir. Demokrasi siyasal rejimden
    farkh
    olarak bir sistemdir. Ne denli arzulu
    ve istekli olursaniz olun
    yayama geçirilmesi kolay degildir, yaçanarak, bedel ödenerek
    ögreniliyor. Tarihlerinde ve yagam anlayrylarmda
    savagi bir kül-
    tür olarak benimsemig Avrupa iki dünya savaginda 70 milyon
    insamm kaybettikten sonra, günümüzde ABD'den
    degigik bir
    felsefe benimsemigtir. Bu farkhhk tehdit algilamasim
    farklilag-
    tirdigi gibi ulusal güvenlik tanimmdan teräre dek pek çok kav-
    rama degigik tammlar getirilmesine neden olmuçtur. Oysa
    Ku-
    zey-Güney savagim göz ardi edersek, topraklarmda hiç
    savag
    yüzü görmemiç olan A13D'nin kültüründe
    savag, kolayca uygu-
    .

    Janacak bir müdahale bicimi olarak al- ilanmaya


    devam etmek-
    tedir.
    128 Gelecegi Yönetmek

    Ayni ABD'nin demokrasiyi nasil algiladigi ya da tamm-


    ladigma da bakmakta yarar var. William Blum "Haydut
    Devlet" adli yapitmda bu konuda bir degerlendirme yap-
    mis :
    I
    Yular boyunca Washington'un resmi makamlari tarafmdan ya-
    púan agiklamalar demokrasiyi basite indirgemekte, genellikle sade-
    epitlemektedir. Çahyacak ig, yi-
    ce seçimlerle ve sivil özgürlüklerle
    yecek, barmacak yer bulabilmek bile bu epitligin parçalari degildir.
    Eu yüzden aç1arla, evsizlerle, tedaviden yoksun hastalarla, çok
    sevdikleri kipilerin dev-
    az okuma yazma bilen, ipsiz, igkence gören,
    letin göz yummass sonucunda ortadan kayboldugu ya da öldüräl-
    'demokrasi'

    dügü insanlarla dolu bir alkede yaçamamn adma dene-


    biliyor. Böyle bir ülkede, iki ya da dört yilda bir belirli bir yere gi-
    derek ve sefil yayam koqullarmo düzellecegine säz veren ama bu-

    nu gergekleptirecek igleri hiçbir gekilde yapmayacak olan gu ya da


    bile) lçareti koymak, bir üikede
    bu kipinin isminin önüne (bile çarpi
    demokrasi oldugunu gösterir mi? Üstelik,böyle bir toplumda asga-
    ri düzeyde bir özgürluk buluamasi gerekir. Bir insanm, mevcut
    güçler hakkinda ya da toplumun sorunlart üzerine gärüglerini, bu
    görügleri açiklamamn olaylarm geligimi uzerindebir etkisi olsun ya
    da olmasm, cezalandtrilma korkusu duymadan ifade edebilmesi
    bliyük ölçüde o toplumun insani zenginliginin göstergesidir. Yu-
    halkm gerçekten kendi
    nanca halkin idaresi demek olan bu sözcük,
    istedigi gibi yagamasi anlamim içerir.
    ABD'nin demokrastyi bu dar anlamiyla tammlamasa bir restlan-
    ve adil' çok partili seçim-
    'serbest

    ti degildir. Soguk Sava; boyunca,


    lerin olmamasi ve sivil özgürlüklerin yeterli düzeyde bulunmama-
    uydularmi belirleyen özelliklerdi. Ancak,
    si Sovyetler Birligi'ni ve
    bu ülkeler, yurttaglarim çabeacak i; bulma, yiyecek, saghk hizmet-
    leri, egitim, vb. bakimmdan göreceli olarak oldukça iyi bir yagam
    standardma kavuyturdular ve bunu yaparken her zaman ve her
    yerde mevcut Brezilya igkencelerini ya da Guatemala ölüm müfre-
    zelerini kullanmadilar. Aym zamanda, Soguk Savag sirasmda Ame-
    rika'mn müttefiki olan ÜçüncüDünya ülkelerinden birçogu insan
    haklart açtsmdan felaket bölgeleriydi; bu ülkelerde, seçim sandigm-
    da geçecek 60 sanlye digmda, muhalif duçúncelere, ancak fazia et-
    kili degillerse ve bir harekete dönügme tehdidi tagimlyorlarsa, tole-
    rans gösterilirdi.

    i
    Silrirlive Çekici
    Kavrnm: Strateji 129

    Dogal olarak, Soguk Savag döneminde bu tür takim diziligleriy-


    le propaganda puanlari kazanmanin tek yolu, takimimzin erdemini
    yilceltmek, dügmanminkiniise kötülemekti. Birincisini'demokrasi',
    ikincisini ise 'totaliter'
    olarak nitelemekti.
    Iyte böylece, Amerikalilar seçimler olmadigi takdirde bir ülkede
    hiçbir 11erlememn saglanamayacagi dügüncesine iman edercesme I

    inandmldilar. Onlara, seçimleri demokrastyle ve demokrasiyi se-


    çimlerle äzdeglegtirmeleri ägretildi.

    Eger William Blum'un okudugumuz degerlendirmesi


    dogruysa, ABD'nin savay yoluyla Irak'a demokrasi
    getirece-
    gi tezi hangi ölçulere göre gerçeklik tagunaktadir?
    payi

    Tüm kuramcilar savaym ne oldugunu degil, nasil olmasi


    ge-
    rektigini açrklamaya çaligmaktadirlar. "Kuramcilarm tammladi-
    gigibi savagin hiç kuçkusuz ekonomi, diplomasi ve politikayla
    baglantisi vardir ama baglanti bir benzerlik
    yaratmaya yeterli
    degildir. Savag, kesinlikle diplomasi
    ya da politikaya benzemez,
    çünkü deger yargilari ve yetenekleri politikacilar
    ve diplomat-
    lardan çok farkh insanlar tarafmdan yaganir."
    Kuramcilar savagi, bagi sonu belli olan bir olay olarak deger-
    lendirir. Günümüz dünyasinda Afrika, Balkanlar, Kafkasya'da
    yasanan yerel savaglara taraf olan ya da dolayh etkilenen ulus-
    lar, deyim yei·indeyse "bagibozuk
    topluluklarm" savaglarmda
    hangi argümanlarla "strateji"

    üretebilecekler? Bu tür savaglan


    "büyük

    güç1er" planlamigsa savag bir araç olarak degerlendiri-


    lirken, savaganlar için bir "amaçtir".
    Savag kuramcilarmca pek
    hesaba katilmayan bir öge de kültürdür. Örnegin;Rusya'mn ba-
    takhga saplandigi Çeçenya'da Rusya Genelkurmayi'nm göz ar-
    di ettigi konu,.savagm Çeçenlerin kültürü olduguydu. Halbuki
    benzer deneyimi Afganistan'da yaçamiglardi. Afrika'da
    Hutu-
    larla Zulularm savagmda oldugu gibi bazen "teori"
    gerçegi gös-
    termeyebilir.
    Gelecegi Yönehnek
    130

    1.2.1. Postmodern Savag


    ABD'nin 11 Eylül sonrasi Afganistan'i vuracagini açiklama-
    siyla birlikte, kimileri bunun bir savag olacagim, kimileri bir ça-
    olacagin1öne sür-
    tigma olacagim, kimileri de tek tarafli harekât
    düler. Biz ise, 20. yüzyilda yapilmig savaglar konseptinden ba-
    karak bir degerlendirme yapmaya çaligtik. Afganistan'a ve
    ötekilerden farki olacakti, onun analizini
    Irak'a saldirinm ne
    yaptik.
    20. yuzyil iki büyük dünya savagma, Soguk Savag ile onlarca
    yerel ve bölgesel savaga tanik oldu. Bazilari A tlantik ötesi gücün
    dogrudan ilan ettigi savaglar, bazilari da ayni gücün müdahale-
    ci oldugu ve
    "çözücü"
    rol oynadig1 savaglardi. Agagida bunlari
    ele alacagim ama öncelikle uluslararasi iligkiler disiplinine göre
    savag nasil tarumlamyor, bunu görelim.
    "Ïkiya da daha çok devletin birbirierine iradelerini kabul ettirmek
    anmczyla ve devletter hukukunca diizenlemnig kurallar uyarinca yap-
    tiklari silahli miicadele.
    Savag, silahlt kuvvetierce yapilan bir milcadele oldugundan bir
    devletin, digerine karpi girigmigoldugu tek tarafh zorlamalar, diger
    devlet tarafmdan aym ¿ckildekarydanmadikça savaç sayilmamaktadir.
    Aynca herhangi bir çatigmamn savay halini almasi için devletter ara-
    smda cereyan etmesi gerekmektedir.Bir devletin silahh kuvvetteriyle
    fertler
    silahli arasmdaki çahymalar, asilere veya deniz haydutlarma
    kary girigilenhareketler savag kabul edilmemektedir.
    Savap,devletier hukuku kuraltarma nygun olarak gerçekleptirihnek
    durumundacirr. Savag halinin baglamasmdan itibaren, sonuna kadar,
    kurallarr, sava-
    savagan devleller arasmdaki iligkilerde savag hukuku
    an devletlerle tarafsizdevletler arasmda ise tarafsizhk hukuku kural-
    lari uygulamr.
    Savag hakki klasik devieller hukuku doktrinine göre, egemen dev-
    letlerin bagta gelenhaklarmdan birisidir. Ancak önce 1928'de imzala-
    1945'te kabul edilen Birlegmig
    nan Briand-Kellog Paktt, daha sonra
    Milletler Antlagmast ile savaç uyugmazhklarmm bariççi yollarla çö-
    ziilmesi prensibigeregincekullamimamast gereken bir yöntemolarak
    kabul edilmigtir."
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Sirateji 131

    Clausewitz On War (Sava; Üstüne)adh klasikleymig eserin-


    de,
    .'savag,

    "politik

    temaslarm" äbür araçlarm kanymasiyla olu-


    gan devamidir' yargismiöne sürer. Ama bugünkü durum daha
    karmagiktir ve ABD'nin tavrma baktigimizda savaym, politika-
    nm devamim saglayan bir süreç olmadigim görmekteyiz.
    Bir askerî doktrin, bagimsiz iki bileyenin bir karipmidir·
    Politik unsur ve teknik-askeri unsur. Politik
    unsur ötekine gö-
    re daha baskm olamdir. Savag bir araçtir ve Afganistan'a
    mu-
    dahale analizinde "Soguk Savag dönemi uygulanan strateji
    ve
    politikalar, bugünkü savagi çikaran temel etken olmuytur"
    so-
    nucuna varmaktayim. Iran-Irak Savagi'nm ortaya çikig-süreci-
    nin analizi de aç1kça kamtlamaktridir ki politika,
    savagi dogur-
    muytur. Irak'a bomba yagdirilmasima olgunla ma süreciyle,
    Afganistan'a müdahale süreci ayni taktik hatalardan kaynak-
    lanmigtir.
    Bir kez daha belirtmekte fayda var. Askerî politik stratejiye
    teknik olarak
    "grand

    strategy-büyük
    ya da yüksek strateji" den-
    mektedir. ABD'de çogunlukla kullanilan deyim ise "ulusal

    gü-
    venlik stratejisi" ya da "ulusal
    strateji"dir.
    2002 yilmda degigtirilen NATO doktrini ve ulusal güvenlik
    kavramina terörizm ile mücadele dahil, eklenen
    yeni argüman-
    lari tüm boyutlariyla analiz etmek gerekir ama
    oraya dönme-
    den, ABD'nin Afganistan'a müdahale mantigim, bir bagka
    açi-
    dan, Pentagon'un 1984 y11mda yaymladigi bir resmi belgeden,
    önemini vurgulamak amaciyla bir kez daha aktariyorum. Gü-
    nümüzde de geçerli olan buradaki-tanima göre ulusal strateji,
    "ulusal

    amaçlara ulagmak için barig ve savag zamamnda silah-


    h kuvvetleri ve onunIa birlikte bir ulusun politik, ekonomik
    ve
    psikolojik güçlerini geligtirme ve kullanma sanati ve bilimidir."
    Yine bu kaynakta askerî strateji de yöyle tammlanmigtir: "Kuv-
    vet ya da kuvvet tehdidi uygulama yoluyla, ulusal politika he-
    deflerine ulagmak için silahh kuvvet kullanma sanati
    ve bilimi-
    dir." ABD'nin daha önceki Afganistan ve Irak müdahaleleriyle
    Íran ve Suriye'ye yapacagim ilan ettigi saklirimn ve bundan
    sonra çegitli ülkelere yapmak zorunda oldugu müdahalelerin
    genel mantigi yukanda tanimlanmg olan çerçeve içindedir.
    132 Gelecegi Yönetmek

    ABD'nin müdahale stratejisinin en belirgin güç üstünlügü


    "hizli
    müdahale gücüdür". ABD Silahh Kuvvetleri'nin yurtdigm-
    da müdahaleci operasyonlar yürûtme amaçlan için muhafaza
    edilmesi, temel görevi kendi ulusal topraklanri savunmak olan
    öteki ülkelerin silahh kuvvetlerinden onu aysran en önemli farktir.
    Politikacilar, askerî strateji uzmanlari ve çogu tarihçi aç1sm-
    dan savag, topraklarm ele geçirilmesi ya da ulusal onurun yeni-
    lenmesi mücadelesi sayilabilir. Bundan sonra yapacagim analiz,
    bu degerlendirmenin hakhhgi-haksizhgi üstüne deşl, savagm
    tammlanmasma yöneliktir.
    "formatmm"

    yeni
    Chris Hables Gray, 1980 sonrasi ortaya çikan çatigmalari, da-
    ha önceki bölgesel ve dünya savaglari konseptinden ayirmak
    için olarak tammhyor. Bana göre de dogru bir
    "postmodern"

    degerlendirme.
    "Postmodern savag, silahlarm geligmesini en üst, büyuk güç1er
    arasmdaki fiili askerî kapigmaya ise en alt düzeyde tutan bir ulusla-
    silahlanma yarigi-
    rarasi gerilime ve bunun sonucunda ortaya çikan
    dayamyor. Ve bu savag söylemi, elektronik ve biligim teknoloji-
    na
    sinin vektörel bilegkesi kültürüdür."

    Ïnsanhktarihi gerçekte savaglarm tarihidir. Teknolojinin ge-


    ligimi de, ister içimize sindirelim isterse sindirmeyelim, savag
    end üstrisine yapilan yatmmm sonucudur. Uzun insanhk tarihi-
    L

    nin analizine girmeden 20. yüzyil savaglarmi içeren kisa bir de-
    erlendirmeyi deneyelim.
    'Modern savaglarm baglang1ç noktasi hangisidir?' sorusu-
    "topyekûn
    savagm"
    nun yamtmi vermek güç olmakla birlikte,
    baglangici olarak Birinci Dünya Savagi'm gpáterebiliriz. Birinci
    Dünya Savagi'nm askerî teknoloji yönünjien kisaca yorumu,
    "siper
    savagi" olugu ve buna göre tekno'lojinin geligtirilmesi-
    dir. ÍkinciDünya Savagi'nda ise geligtirilen zirhh ateg gûcü
    destegi ile uçaklarm stratejik kullanumyla birlikte siperlerin
    önemi ortadan kalktigi gibi stratejik derinlik konsepti de yer-
    legti. Denizalti teknolojisinin geligtirilerek savag alanma sürül-
    mesi modern savaym en belirleyici yönlerinden birisi olmug-
    tur. Ancak her iki sai a; da topyekûn savag konseptindedir ve
    I I

    -
    ..

    Sihirli ve ÇekiciKavram: Strateji 133

    buna göre geligtirilmig askeri doktrinler çerçevesinde uygulan-

    Her iki savagm genel mantigi, toprak kazammma dönüktür.


    Ve her iki savag da ABD'nin müdahalesiyle sonlandirilabilmig-
    tir. Atom bombasiyla birlikte
    "topyekûn-total-savag"

    konsepti-
    nin çöktügü görüldü. Uzmanlarin yaygm görügü modern sava-
    ym.artik çöktügü yönünde ama bunun tamamen yok olmasmm
    on ile yirmi yil arasmda sürecegi öngörülüyor.
    Modern savag teknigini yakan ne oldu? Bunun bence en kisa
    yamti bilim ve teknolojideki geligmeler.
    Bu noktaya gelig sürecini de kisaca ana baghklariyla belirte-
    lim. Gerilimli bir Soguk Savag dönerni... Topyekûn müdahale
    stratejisinin gekillendirildigi Berli.n ve Kore Krizleri... Esnek
    Karghk Stratejisi (1960'larm sonunda NATO'nun kabul ettigi
    askerî strateji)... Dehget dengesi... Yumugama... Stratejik Silah-
    lanma Suurlandirilmasi... Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Ant-
    lagmasi... Öte yandan yirminci yüzyil, gayrinizami savaglar ile
    yeni teknolojilerin smandigi bälgesel savaglara da sahne oldu.
    Gerilla savaglarma birkaç ärnek vermek gerekirse, ÇinHalk
    Savap, Vietnam Ulusal Kurtulug Savagt, Filistin mücadelesi,
    Çe-
    çenistan Savagi sayilabilir. Afganistan'a müdahale karanyla bir-
    likte bizi daha fazla ilgilendiren bölgesel savaglar ise; Kore Sa-
    vagi, Arap-Ìsrail savaglan, Kibris Barig Harekâti, Ïran-Irak Sava-
    gi, Afgan Savagi, Falkland Savagi, Kärfez Savagi, Bosna ve Koso-
    va savaglari ile Afrika'da yaçanan Etiyopya, Soniali, Ruanda sa-
    vaglan olarak sayilabilir. Teknolojinin geligimi ve kullamm
    amaçlari nedeniyle gühümüzde geçen ve bundan sonraki savag
    lan da "Bilgi Savagi" adiyla tammlayacag1z.
    Eger açiklamalar dogruysa, son degerlendirmeler, Afganis-
    tan'dan istenildigi mükemmellikte enformasyon akigi saglana-
    madigim göstermektedir. Bu konuda yalmzca dönemin Bagba-
    kani Bülent Ecevit, Turkiye'nin yeterli ve dogru istihbarat bilgi-
    lerine sahip oldugunu açikladi. Enformasyonun ve enformas-
    yon savaginm ne denli vazgeçilemez bir unsur oldugu net bi-
    çimde ortaya çikmaktadir. Bilgisayarlarin kullanildigt ortamda
    enformasyonun iglenmesi bir askerî operasyon, bu veri deger-
    L

    -
    134 GelecegiYönetmek

    lendiricileri ise, sigmaklard aki ya da savag komuta merkezlerin-


    deki postmodern savaççilar olarak adlandirilmaktadir. Bu pen-
    cereden baktigimizda, açik kaynaklardan (gazeteler,TV'ler) ül-
    keye yagacak askerî mühimmatm miktanm hesaplamamn di-
    gmda Afganistan'daki Talibanlarm gansi nedir? Bunun apagida
    bagka bir açidan degerlendirilipini okuyacaksmiz, buraya geç-
    meden C2'den C4I2'ye talep degigikliginin kisaca üstünde dur-
    mak istiyorum.
    Askerî kuramcilar uzun bir süre modern savag için C2'ye,
    yani komuta ve kontrole gereksinme oldugunu belirtmiglerdi.
    Postmodern savagm ilk yillarmda C3I'ya, yani komuta, kontrol,
    iletigim ve istihbarata gerek duyulurken, 1980 sonlarmda C4I2
    yani komuta, kon trol, iletigim, bilgisayarlar, istihbarat ve içigler-
    lik ön plana çikmig tir [içiglerlik,sistemdeki öbür bilgisayarlar ve
    insanlarla konugabilen bilgisayarlar anlamma gelmekte].
    ABD'nin Körfez'de ve Balkanlar'da müdahale ettigi iki sava-
    ym teknigine bakahm.
    Basra Körfezi'ndeki çatigma için uzmanlar, "Ïki savag arasm-
    daki degigimi ifade ediyor," demektedirler. Bu sanay için kulla-
    yän verdigi" çatymalar
    "bilgisayarlann
    mlan ortak adlandirma
    bütünü olmugtur. Sibersavaççilara göre bilgisayar, zaman ve
    mekân bakimmdan savagm geleneksel simrlarim degiytirmigtir.
    Bu kuramm savunucularmm degerlendirme yamlgilari, Viet-
    nam Savagi'mn elektronik muharebe kuramcilarinm içine düg-
    tukleriyle aymdir.
    kurma" ola-
    "barigi.
    Balkanlar'a ABD'nin müdahale konsepti
    "ofansif
    rak açiklandi. Kullamlan savag teknolojisi ise siber-sa-
    vag" silahlariydi. Uzmanlara gäre Yugoslav komuta, kontrol ve
    hava savunma sis temlerini bozmak ve kullamlmaz hale getir-
    mek için her türlü virüs kullamldi. ABD'nin bombardiman sü-
    reci hackerlar için ciddi bir smavdi ama sonucu açiklanmadi.
    Artud savag simülasyon merkezinde yapiliyor.
    ABD açismdan degerlendirme yaptigimizda, her iki platfor-
    mun da asker kaybi açismdan riske girmeden sanal ortamda sa-
    vag kazanmak stratejisi gibi yeni bir dügüncenin askerî alanda
    hayata geçirilmek istendigini söyleyebiliriz. Eger bu strateji,
    Sihirli ve Çekici
    Kavrmm Strateji 135

    muharebe meydanlarmda taktik enformasyon sistemleriyle bir-


    leytirildiginde bagari getirirse, doktrinleytirilecektir.
    Gray'e gäre, Sirp operasyonunun karmagik sonuçlari enfor-
    masyon savag operasyonlarrun ne kadar smirh olabildigini gös-
    termektedir. Pro-Sirp ve Pro-Kosova web sitelerine yapilan bazi
    liacker saldirilar digmda Yugoslav seferinde yeni olan bir gey
    yoktu.
    "Eski" olan daha önemliydi. Hassas silahlarm kullanimi ko-
    nusunda o kadar agiri bir güven vardt ki, sonunda Belgrad'daki
    ÇinBüyüke1çiligi bombalandi. Su savagm mantig1 bangi sagla-
    mak üzerine kuruluydu; savay biçimindeki politikayi temsil ,

    ediyordu. Ïç çatigmalarm bile uluslararasilagmasiyla birlikte sa- '

    vagm kriminalizasyonu da devam etti. Son olarak da, eski çatig-


    ma biçimlerinin
    -etnik

    temizlik çerçevesinde tecavüz, içkence ve


    cinayet- ileri teknolojinin son örnekleriyle bir arada oldugunu
    gärüyoruz. Postmodern savagm unsurlari adi verilen bir dizi
    unsuru olugturan ägeler bunlar. Savaglarm çogunlugu postmo-
    dern akima uygtm olarak barig için yapilmaktadir ama, Afga-
    nistan ve Irak savagi ne için yapilacaktir? Postmodern olarak ad-
    landmlan bu yeni yapmm, Irak'ta savagm.kendisinin kriminal-
    legmesinin önüne geçebilecek midir?.Afganistan'da olan bitene
    baktigimizda bu tür müdahalelerin kendisinin kriminal hale
    geldigini söylemek için strateji ustasi olmaya gerek yok tur.
    Her ne kadar General Norman Schwarzkopf, "Bilgisayarlar
    olmasa bagaramazdim," demigse de, yakm zamanlarda tamk ol-
    dugumuz Körfez ve Balkan savaglarma baktigimizda, savagla-
    rm öyIe iddia edildigi gibi sanal olmadigim görüyoruz. Yine bu
    örnekler, teknoloji ve hava gücünün de savag kazanmak, tarti-
    ilmaz egemenlik kurmak için yeterli olmadigm1 kamtlamigttr.
    Gen mühendisligi, biyolojik ve kimyasal silahlar alanlarmdaki
    geligmeler, nükleer silah ve maddelerin kolayhkla satm almabi-
    lir olugu gerçeklerini de göz änüne aldigimizda aritmetik üstün-
    Jügün yeterli olmadigmi degerlendirmek için "fala"
    olmak ge-
    rekmiyor! Unutulmasm ki, biyolojik ve kimyasal silahlar yoksu-
    lun atom bombasidir ve savag kesinlikle denetim altma alma-
    maz.
    136 GelecegiYönetmek

    Eger aritmetik üstünlük savag kazanmak için yeterli olsaydi,


    ABD'nin Vietnam sendromu gimdi literatürde olmayacakti.
    Daha önce de belirtilmigti. Bu savagm mimarlarmdan Mc Na-
    mara'nm lâkabi
    "aritmetik
    manyagi"dir. ABD'nin Vietnam ye-
    akil' ile akil'
    'aritmetik 'matematik

    nilgisi ortada olduguna göre,


    arasmdaki tercihin hangisi yönünde yapilmasma yalmzca
    'stra-

    tejler' degil herkes karar vermelidir.


    Hem yukaridaki Balkan ve Körfez müdahalesi hem de Afga-
    nistan ya da olasi öteki bölgelere müdahale, ileri ya da yüksek
    teknolojiyle dügük yogunlukiu savag stratejisinin irade çatigma-
    sidir, teghisinin, tartigihr olmakla birikte yanhg olmadigim dü-
    §unuyorum.
    Hem Körfez'de hem de Afganistan ve Irak'ta egitsiz bir ka-
    pigma oldu ve olacak. Gray'in degerlendirmesi çok yerinde:
    "Ileriteknolojiyenilgiyeugratilabilir, ama bunun için örgütlenme, sa-
    dakat, salnr, siyasal zelat, istihbarat, halk destegi ve müttefikler gere-
    kir." Saddam bunlarm çok azma sahipti, Ladin ise Afganis-
    tan'da hemen hemen hiçbirine sahip degil. Ìçin ilginç yam La-
    din, Afganistan digmda daha fazla ögeye sahip gärunüyor.
    Sonuç olarak, Afganistan'a ve Irak'a mudahale, total bir sa-
    vag degil savag" olacaktir. Cografya, silah, bedefler açi-
    "smirh

    smdan kisitlanabilen bir savay olacaktir. Vietnam yenilgisine


    bakarak, Irak ve Afganistan'i degerlendirmek pek dogru olmaz.
    Neden? Ho Chi Minh bir askerî stratej idi, oysa Saddam ve La-
    din degiller. Vietnam, Irak ve Afganistan ABD halki ve askerle-
    ri açismdan farkli psikolojik motivasyon tagiyor. Vietnam zaten
    bagtan kazamlkmayacak bir savag olarak görülüyordu. Minh,
    ABD ordusunu ormana çekti, oysa Irak ve Afganistan yüzey ge-
    killeri açismdan farkh. Sovyetler'in Afganistan deneyimi ve
    eger yazilanlar dogruysa Türkiye'den istenen Kirmizi Berelile-
    rin deneyim destekleri Talibanlarm igini çok zorlag tiracak.
    Kâgit üstünde ya da karargâhtaki aritmetik çokluk, savagm
    kazamlma garantisi degildir. Ama, yeni teknolojilerin, simülas-
    yonlarm, taktik ve stratejilerin uygulandigi, gelecek savaglari-
    mn ipuçlarmi görecegimiz bir harekât olacak.

    I
    Sihirli ve Çekici
    Kavram:Strateji 137
    I

    OKUMA PARÇASI:
    Ordu-Nintendo Birlegimi ve ÇocuklarÍçinAskerî
    Oyunlar
    Askeriye ile elektronik oyun endüstrisi arasmdaki iligki,
    1980'lerin baglarmda A.B.D. Ordusu Atari firmasma, Bradley
    Savag Araci (göreli olarak hafif ve hizh hareket eden bir tank)
    sûrücüleri için egitim arac olarak kullamImak üzere Battle Zone
    isimli oyunu,n özel bir versiyonunu siparig ettiginden beri sür-
    mektedir. O zamandan beri asker ve oyun (yetenekve ürün)
    arasmda simbiotik (ortakyagamsal) iligki olugmuçtur.
    Eglence endüstrisine geçen en tanmmig askeriye mensupla-
    nndan olan, Kuzey Karolayna'da bulunan Interactive Magic'in
    bagkam J.W. "Vahgi Bill" Stealy, oyunlarda gerçekçilige adan-
    migtir. Stealy "Hayali (fantezi) oyunlar oynamam. Macera
    oyunlari oynamam. Ben Hava Kuvvetleri Akademisi'ne gittim
    ve bir subayrn. Õgrendimki gerçekligi ahp ondan bir geyler
    üretmeliyiz," der.
    Stealy'nin en son projesi, askerî teknoloji ile sivil oyunlar
    arasmdaki gittikçe belirsizlegen çizgiye dikkat çeker. Firmasmm
    yakm zamanda piyasaya sürdügü Carrier Strike Fighter isimli
    uçug similasyonu oyununda iF/a-18E uçagi, uçak gerçek hayat-
    ta genel operasyonlarda henüz yerini almadan l<ullamlmakta-
    dir. Oyunu olabildigince gerçekçi kilabilmek için Stealy ve aray-
    tirma ekibi iF/a-18E'in test uçuç1armi gäzlemekle kalmamig ,ay-

    m zamanda programcilarm oyunu tam dogru hale getirmeleri


    için uçak gemisi USS Abraham Lincoln'da bulunarak fotogaf
    ve videolar çekmiglerdir.
    Emekli bir Deniz Kuvvetleri pilotu ve Interactive Magic'in
    önde gelen ayun tasarimcilarmdan olan Jim Harler, "Simdi
    donanmamn cephaneliginde bulunan en ölümcül jetlerden bi-
    rini uçurmamn heyecamm gerçekten simüle edebiliriz," de-
    mektedir.
    Bayka bir asker, Marine Doom'un yetenekli yaraticisi Daniel
    Snyder qu anda özel sektörde çaligmakta ve askeriyeye egitim
    amaci ile satilacak ticari oyunlar geligtirmektedir. Snyder gibi
    138 Gelecegi ¥önetmek

    oyun tasarimcilan, daha degigken ve esnek çahyma ortami, da-


    ha kisa tasarim döngüleri ve daha yüksek ücret gibi nedenlerle
    askeriyeden özel sektöre geçmektedir. Ama aym zamanda GT
    Interactive'in eski kidemli yapimcisi Dante Anderson gibiler de
    yetenekli ordu personelini ticari oyun dünyasma geçmeye
    ayartmaktadir. Anderson, ordu ile oyun. endüstrisi arasmdaki
    artan sinerjiye hiç de yabanci degildir. Yilhk Irtibat Konferan-
    si'nm (Connections Conference) emektari ve Askeriye-Ninten-
    do Bilegimi'nin etkileyici bir örnegidir. -

    A.B.D. hükümeti tarafmdan gerçekleg tirilen konferansa,


    ya da popüler savag oyunu paketlerinin modellemesi
    "askerî

    ya
    da geligtirilmesi ile ilgili" herkes davetlidir. Katihmcilar arasm-
    da Savunma Ïstihbarat Teykilati'nm (Defense Intelligence
    Agency) ve GT Interactive gibi oyun firmalarrun personeli bu-
    lunmaktadir. Konferans gündeminde "Savag oyunu tasanmimn
    temelleri" ve "Savunma Bakanhg1 Savag Oyunlari" gibi baghk-
    lar bulunmaktadir. Bu iki sektär arasmdaki eggüdüm, hüküme-
    te bilim ve teknoloji konularmda tavsiyelerde bulunan Ulusal
    Aragtn·ma Kurulu (National Research Council) tarafmdan
    "di-

    ger tarafm modelleme ve simülasyon teknolojilerindeki yete-


    neklerinin daha iyi anlaçilmasi ve daha ileri igbirligi için olasi
    alanlarm belirlenmesi" yönünde aktif olarak desteklenmekte-
    dir. Ïçbirligi,oyun yapuncilarmm askeriyeyi gözlemlemelerine
    izin verilmesinin ya da iki sektör arasmda yetenek transferinin
    gerçekleymesinin ötesine geçmigtir. 1997'de Massachusetts
    -

    Cambridge'deki MÄK Technologies, hem ticari hem de askerî


    pazarlarda piyasaya sürülecek amfibi bir bilgisayar oyunu olan
    Marine Exed LInit 2000'i yaratmak için ilk kez Savunma Bakanh-
    kullamm sözlegmesi' hakki kazandi. MÄK Tech-
    'ikili
    1'ndan

    nologies'in kurucularmdan biri olan Warren Katz'a göre,


    "MÄK'm Savunma Bakanligi ile video oyunlari endüstrisi ara-
    smda öncülügünü yaptigi ikili kullamm ip modeli, askerî müg-
    teriler için profesyonel kalitede ve dügük maliyetli egitim olana-
    i saglayacak ve sivil
    pazara bugüne kadar üretilmig en gerçek-
    çi oyuillan sunacak."
    I(.gi .i

    Sillirli ve Çekici
    Kavram: Strateji 139

    Askeriye-Nintendo Bilegimi (kaynagrun çogu Amerikahla-


    nn vergileririiz olan) çocuklanmiz için eripilebilir olan
    ve böy-
    lesi sloganIara sahip oyunlar üretmekte: "Frengi digmda
    tama-
    men gerçek ordu gibi", "Napalmm kokusu", "Füzelerini dogru-
    dan dügman hedeflerine göndermenin doyumsuz zevki",
    "Tanklari havaya uçuran cephanelerin ve gögüs gägäse savagta
    helikopterleri indirmenin güzel sesi", "Îyisi mi askerî emniyet
    kemerlerinizi baglaym! Hayatuuzin adrenalin salgisi ile karyl-
    lagmak uzeresimz ...

    Çocuklar,A.B.D. ordusunun asker egitiminde kullandigi


    oyunlar ile oynamaktalar.
    Çocuklar,asker egitiminin iyi bilinen
    disiplini olmasa da, askerî personelden daha sik
    ve daha uzun
    süre
    "oynamakta".

    Ekranlarda sergilenen ve dügman askerleri


    ve sivillerle bagun koparan
    "gerçek"

    ileri teknoloji askerî ope-


    rasyonlari az miktarda Amerikan nedenselligi ile sonuçlanmak-
    ta. Ekranlarda yapilan
    "sanal"

    ileri teknoloji savaglar çocuklan-


    nnzi piddete duyarsizlagtirmakta ve onlan öldürmeye program-
    lamakta. "Doom gerçek olacak" bir imgelem (fantezi)halini al-
    makta.
    Oyun gittikçe savaga, sava ise gittikçe oyuna benzemekte.
    Su oyunlar General Schwarzkopf u endigelendirmekte:
    "Bence bu ürkütücü. Bir Nintendo oyununda görülen
    gerçeklik-
    le bagtn kopmasi beni sinirlendiriyor. Orada çocuklar, insanlan
    parçalayip havaya uçuruyor."

    Kaynak: John Naisbitt, Ïnsan ve Teknoloji, s. 76-78, (Türkçesi: Orkunt Ayaz,


    Huban Ytldiran, Mehpare SayanKileci), CSA Yayint, Istanbul 200L
    TEMELI SAVASIN
    OLARAK ÖNEMINiN
    DOŠASININ ANLA$lLMAS1
    TÛMSTRATEJiKPLANLAMALARIN o

    MOTIVE
    -1NSANLARIN EDILMES1
    -

    DESTEÕl
    MÜTTEFiKLERIN IZLENEN
    -
    EKONOMÍKVEMALI
    GÛÇ > POLITÍKA
    -
    COÖRAFiKO$ULLAR VE
    -
    DiŠERLERi SAVAç\NDOÕASININ ÜLKENIN
    BELIRLENMESi HEDEFLERI

    . YÜKSEtGTEKNOLOJÌLI
    MI?
    e
    .
    ·
    e MÍ?
    DÛSÜKTEKNOLOJiLÍ
    o KAR§lLA$TiRMALI
    KISAMIYOKSAUZUNMU? EN UYGUN
    .

    SINIRLIMI,SINIRSIZMl? STRATEJÍK/ASKERÎ STRATEJiNÍN


    ee AVANTAJLARIN
    SIRADAN M1,YOÔUNLUKTA MI? GELISTlRILMES1
    e
    (VE) BELIRLENMESÍ

    MADDiVE 'I UYGUNBÍRUYGULAMA S..

    TEKNOLOJiK DOKTRINiNIN

    ORTAM BULUNMASI

    Ustalan, 135
    Kaynak:MichaelI. Handel-Savagin
    ·
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavrane Stralejl 141

    12.2. Mikro Milliyetçilik-Etnik Terör, Mikro


    ÖlçekliSavaglar
    I

    Chris Hables Gray "Postmodern Savag" adh yapitmda,


    "Yilzyrhmizm tarihi 1914'ten 1995'e, Saraybosna'dan Bosna Her-
    sek'e basit ve aczkh bir hikâyedir," der. Bu mercekten bakildigm-
    da, modern Bati'nm bin yllhk tarihinin tamami, Saraybosna'nm
    yanm yamalak sämürgeleytirilmesi, gelip geçici hükümetleri,
    sonu gelmez etnik, dinsel, emperyalist ve ideolojik savaglariyla
    yürüyen dolambaçh hikâyesinden çikanlabilir. Elbette bu öy-
    künün hep "aym"
    olmasi korkutucudur. Belirleyici komünist-
    kapitalist çatigmasimn sona ermesinden sonraki birkaç yllda
    çevremizde olup bitenlere bakarsak, bunun aym zamanda
    ger-
    çek bir hikâye oldugunu görürüz. O halde, dünyadaki birçok
    savag uygarligm gelecegi için verilen bu büyük Manesyan mü-
    cadelenin
    -kirmizi,

    beyaz, maviye kargi kizil- bir parçasi olarak


    anlayllabilir. Artik "Soguk Savag" kazanildi;
    ama gelin gärün ki
    savaglar eskisi gibi sürüp gidiyor.
    Simdi, " Soguk Savag"m çer-
    çevesinden yoksun kalan bu savaglar birçok bakimdan geçmi-
    gin kâbuslari olarak ortaya çikiyor. Balkanlar ve Kafkaslar'da
    irza
    geçme, cinayet, etnik temizleme.ve iggal savaglan. Afrika
    ve Güneybati Asya'da kabile savaglan, Orta ve Güney Ameri-
    ka'da acimasiz baskilar ve köylü savaglan, Avrupa ve Asya'da-
    ki milliyetçi terörizm, Ortadogu'daki petrol savaglan,
    Japon-
    ya'daki gaz saldirisi ve ABD'deki kimyevi bombalar gibi agin-
    larm (dinselve ideolojik) terörü, Afrika ve Asya'nm bazi yerle-
    rindeki devlet gücündeki köktencilik, her yerde o_rtaya çikan
    dinsel çatigmalar"6. Avrupa'TLm çegitli ülkelerinde, äzellikle Al-
    manya'da yabanci kargiti öldürme eylemleri ile Avustralya'da-
    ki gibi Aborjinlere kargi yapilan aynmcihş da mikro ölçekli
    sa-
    vaglar arasma katmallyiz.
    Sovyeller Birligi'nin çözülügü izIenirken küresellegme kav-
    rami duyuluyor, içi doldurulmaya çahyihrken de milliyetçi ha-
    reketlerin uluslararasi sisteme oturuguna pagk1nhkla tamk olun-
    -

    dugu siireçte, aynlikçi terörle beslenen mikro milliyetçilik is-


    temleri gündemi kana buluyordu.
    142 GelecegiYönetmek

    Henüz "Soguk Savag" sürerken IRA, ETA, BASK, PKK ayri-


    nedenleri farkh farkli argümanlara
    -çilog

    hkçi piddet örgütleri


    dayansa da- Avrupa'yi sarsiyordu. Bu örgütler geligmig ya da
    geligmekte olan ülkelerde eylem yapiyor, yoksulluk ve baskimn
    sonucu olarak 1960'larm sonundan itibaren siyasi gündemi ig-
    gal ettikleri iddia ediliyordu. Uzun yillar, geligmig Avrupa ülke-
    1erinin bagina dert olan ideolojik terör (Altnanya'da Kizil Ordu
    Fraksiyonu, Ïtalya'daKizd Tugaylarm eylemleri gibi) yerini ay-
    nhkçi etnik teröre birakmigtir." Bazi bölgelerde de din ve etnik
    kimlik is tekleri iç içe girmig, kültürel ça tigma da igin içine soku-
    lup ekonomik yoksunluk payanda edilerek, mikro milliyetçi is-
    temler tirmandirihmptir. Etnik çatigmalar 2000 yili baymda son
    on yda göre çok yavaglamig olmakla birlikte, küresellegmenin
    sonucu olarak gärdügümüz
    "etnik
    temizlik" eksenli silahh ça-
    tigma olasihgi da ortadan kalkmig degildir.
    Geriye dönüp baktigimizda Afrika'daki Hutu-Tutsi çatig-
    kimliklerinin korunmasi olarak açiklamrken,
    "kabilecilik"

    L
    masi
    - Kafkasya'daki Ermeni-Azeri, Avrupa'mn yam baymda Sirp-
    Hirvat-Bognak çatigmasi tek bir kavramla açiklanabilir mi?
    Hangi kavrami kullamrsamz kullamn ve nereden örnek verir-
    seniz verin degigmeyen tek gey yüz binlerce insanm öldürüldü-
    gudur.
    1987 ve 1988'de büyük çaph silahh çatigmalarm sayisi 39'a
    vararak en yüksege ulagti lBüyük çaph silahh çatigma, iki ya da
    daha azla hükümetin askerî güçleri ya da bir hükûmet ve en
    azmdan bir organize silahh grubun askerî güçleri arasmdaki
    uzun süre devam eden savag ve tüm çatigma boyunca en azm-
    dan 1000 insanm savag nedeniyle ölüm durum olarak tammla-
    nirl. Sonra 1991'de sayi otuza ügtü, 1994'te otuz üç (Carter Mer-
    kezi verisi) ya da otuz dörde (SIPRI verisi) yükseldi. Bu çatig-
    malar 27 veya 28 farkh yerde cereyan etti. 1995 istatistikleri 25
    yerde 30 büyük çaph silahli çatigma belirledi. Ancak bu tür ça-
    tigmalarm sayisi dügtüyse de, bunlarm giddeti ve ölüm sayisi
    I
    artti.""
    -
    Etnik terörizm de yükselmektedir. Çogu terörist saldirilar,
    gimdi seküler gruplar ya da bireylerden çok, etnik ya da dini il-

    .
    Sihirli ve Ç«kici
    Kiwram: Strateji 143

    hamh gruplar tarafmdan yapiliyor. 1996'da Amerikan Digigleri


    Bakanhgi'mn yilhk "Global Terörizm Orüntüleri"nde bagka bir
    egilim rapor edildi: Bireyler
    ya da gruplar tarafmdan yurütülen
    saldirilar Küba, Ïran,Irak, Libya, Kuzey Kore, Sudan
    ve Suriye
    gibi devletler tarafmdan desteklenen terörizmi çok fazla gölge-
    de birakti."'
    1996'da basilan bir SIPRI raporu, sadece eski Yugoslavya'da
    1991'de silahh çatigmalarm baglamasmdan bu
    yana 65.000 kigi-
    nin öldügünü gästermektedir. Bunlardan 55,000'inin Bosna-
    Hersek'te ve 10.000'inin H1rvatistan'da åldürüldügü kaydedil-
    migtir. Afganistan, Cezayir, Angola, Azerbaycan, Bangladeg,
    _
    Burundi, Kamboçya, Kolombiya, Endonezya, Ernienistan, Gu-
    a temala, Gürcistan, Hindistan, Ïran,Irak, Ïsrail,Liberya, Burma,
    Peru, FilipinIer, Ruanda, Somali, Sri Lanka, Sudan, Tacikistan,
    Türkiye, Ìngiltereve Zaire'de yuzbinlerce kigi äldü. Ancak
    önemli olan gey bu çatigmalarm çogunun tek bir ülkenin smirla-
    ri içinde yer almasidir, bunlar egemen devletler arasmdaki ulu-
    sal çatigmalar olarak degil, etnik, dini
    ve kültürel büyük grupla-
    rm kimlikleriyle baglantih çabymalar olarak görülmektedir. Bu
    global etnik, dini ve kültürel büyük grup kimlikleriyle baglanti-
    11çatigmalar olgusu Hugli D.S. Greenway'in. 1992'de Boston
    Global'daki yazisinda, kiittilrlere ait insantarm bany içinde
    "farkli

    birlikte yapamasina izin veren gelenekler, yasalar


    ve medenilik, tiim
    Avrupa'da ve ötesinde çökilyorlar, etnik nefret canavart serbest kalr-
    yor," biçi_minde ifade edilmigtir.
    Uluslararasi Komisyon'un Balkanlar Hakkindaki Raporu'n-
    da"' "Soguk Savay" sonrasi Avrupa'da ilk "dag11an
    devlet" olan
    Yugoslavya'da bir iç savag olarak baglayan çatigmalar, kisa bir
    süre içinde egemen devletler arasinda bir
    savaya dänügtü, ama
    köken itibariyla devletlerarasi degil devlet içi ve etnik bir nitelik
    tasidigt açikti. Dünyayi dehgete dügüren ise onlarla smirli kalma-
    makla birlikte öncelikle Bosnah Su·plarin savag boyunca uygula-
    digt akillara sagmaz vahyetti. Hirvatlar ile (Müslüman) Bognak-
    . larm Sirp saldirganhgtna ve vahgetine kurban gittigi aç1kti.
    Etnik ihtilaflar sonucu çikan çatigmalarda taraflar sik sik terör
    eylemlerine bagvurmaktadirlar. Etnik terör ideolojik, dinsel
    ya
    144 Gelecegiyönetmek

    da ekonomik nedene dayanan terörizmden farklidir. Etnik terö-


    ristler temsil ettiklerine inandiklari etnik grubun siyasal amaçla-
    rma hizmet için eylem yaparlar; bunlar gerilla savagi yapan
    gruplarla benzerlik tagirlar ve çogu kez proto-gerilla hareketiola-
    rak tammlamrlar. Etnik terörizm
    irkçaliga
    yakindir. Hitler'in Ya-
    hudi soykirimi da bir çegit etnik terörizm sayilabilir. Etnik terö-
    rizme yänelenler içlerine bagkalarmi almaktan hoglanmazlar; ör-
    negin Tamil gerillalarma Tamillerden bagkalari katilamaz. Etnik
    terörizm, daha az ulusalci olan dinsel terärizmden de farkhdir.'"
    Yukarida sözü edilen "Rapor'a" (1998,62) göre, uluslarm
    birbiriyle çatigan tarihsel hafizasmm odak noktasmi smirlar
    olugturur. Balkanlar'daki tarihsel degigim alanlar1nda da bazen,
    arasmda sadece.bir adim-
    ça tigma halindeki hafizalar ile çatigma
    lik mesafe vardir. Etnik ve siyasi simrlarm birbiriyle çakigma-
    sürecinin önünde hâlâ
    masi, Balkanlar'daki ulus devleti kurma
    agilmasi gereken bir engeldir kugkusuz. Bir yaklaguna göre bu-
    günkü çatigmalar, u1us devletlerin olugum sürecinin tamamlan-
    masmdaki gecikmeden kaynaklanir.
    Balkanlar'la bagladik, yine oradan devam edelim. Noel Mal-
    colm, Balkanlar'1 anlamak için Kosova tarihiyle ilgili yazdigi ki-
    tabmda nefretin" Bati tarafmdan yanhg algilandigmi
    "etnik
    ifa-
    de etmektedir. Hirvatístan ile Bosna'da yakm dönemde yaçanan
    savag konusunda Bati'da yaygmhkla geçerli gärüg, bunlarm ye-
    rel topluluklar arasmda karanhkta kalmig, ancak güç1ü etnik
    nefretin patlamasiyla baglayan birer
    "etnik
    çatigma" oldugu
    eklindeydi. Bu yaklagim bir bütün olarak ve özü itibarlyla yan-
    hyti oysa."3 Dogrusu neydi? Malcolm'a göre savagi politikacilar
    çikarmigt1. Fakat, Malcolm sordugu bir soruya verdigi yamtta
    ayrihk yaratddi-
    aym smirlar içinde bile farkh nedenlerle etnik
    gim da belirtmektedir.
    "Kosova'da Sirplar ile Arnavutlar arasmda meydana gelen ça-
    tigmalar için de aymst mi geçerli? Ïlkbakista bu, çok daha gerçek bir
    çatigma gibi görünüyor. Temel ayrihk, en bagta ve kelimenin
    'etnik'

    tam anlamlyla etnik bir ayrihk. Bosna halklarmin hepsi Slav olup
    bakimindan ta-
    aynx dili konugtug;u halde, Sirplar ile Arnavutlar dil
    Inamen ayridir. Dildeki ayrdigin yamada, birçogu dine bagli olan
    l

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 145

    bagka pek çok kültürel farklllik vardir. Sirp-Arnavut ayrimi, kabaca


    Dogu Ortodoks-Müslüman ayrimina denk düger. Iki halk hem dil,
    hem dinle birbirinden ayrdiyorsa, birinci dereceden bir çatigma için
    bütün partlar hazir görünmektedir."

    Ïletigimdevrimi sonucu teknolojideki olaganüstü degigim


    uluslararas11aymayi hizlandirarak, küresellegmeye dönügüm,
    Soguk Savay'm bitiriligiyle olugan tekkutuplu mimari
    yapi,
    uluslarüstü kurumlarm organizatörlügü gibi bir dizi yeni olu-
    urn, kimlik bunalum tartigmasim da güncelleptirdi. Bunahmm
    agilmasma yönelik çözüm bulma çabalari da çokkültürlilliik gibi
    yeni kavram, teori, strateji üretilmesine yol açtt
    Ayrihkçi terör, etnik sorun, mikro milliyetçi talepler cografi
    bölgeler ve tarihi geçmiylerinegöre ya tek boyutta
    ya da çok bo-
    yutta karyimiza çikti veya öyle gösterildi. Bölgesel gibi görünüp
    de aslmda küresellegme tehdidi savuran bu olgular gerçekte bi-
    legenleri ekonomik, siyasi, kültürel, tarihi ve toplumsal bir bi-
    rikimin bilegkesidir.
    Federico Mayor NPQ'dakisöylegisinde milliyetçilik patla-
    malarimn, Berlin Duvan'mn unufak olan taglanyla inga edilen
    Yeni Dünya Düzeni'nin Babil Kulesi'nin kaderiyle kargilaçabile-
    ceginin altmi çiziyor (Kig 1992, 21) ve devam ediyor:
    "Özgürlükhayalinin, karylliklr bagtmillikgerçegiyle çafLjtl I UC
    yenidüzen umutlarmm ayri hkçdikçakmazmdakaybolup gidecegikay-
    gtlarupek de yersiz görünmilyor.Diinya çapinda yeni ve adil bir dii-
    zen hayalini bozan öteki etkenler Kuzey ve Güney aras mda katlanarak
    artan niifus farktile teknolojik ark ayramciligt diye adlandarabilecegi-
    miz olgudur. Çinve Hindistan'm nüfusuna her
    ay 2.7 milyon kipi ek-
    leniyor. Öteyandan Tokyo'daki
    -faks

    ve bilgisayarlar bir yana- telefon


    sayrst, Afrika kitasmdaki toplamtelefonsayismdan
    fazladir."
    Amaam kimlik sorunu teorisini ya da tarihsel akipuu irdele-
    mek olmamakla
    -birlikte

    etnik kimlikten milliyetçilige ve ayrilik is-


    teklerine degigimi üzerinde kisa da olsa durmak, çözüm için
    önerilen yöntemleri de bir eksene oturtabilir dügüncesindeyim.
    -

    Günümüz dünyasinda, etnik kimlik taleplerinin özellikle


    ay-
    rihkçi akimlar tarafindan dile getirildigi gözlenmektedir. Bu
    akimlar varhklarmi bir etnik kimlik iddiasma dayandirdiklarm-
    146 GelecegiTönetmek
    I .

    da, etnik kimlik ile milliyetçilik çakigtinlmaktadir.'" Terör ko-


    nusuna egilen yazarlann çogu, bunun siyasal niteliginin agir
    bastigmi vurgulamiglar, ama eylemlerin güçlü bir etnik kimlik
    olugturmaya yönelik içIevini ihmal etmiglerdir.126
    Etnik kimlik, belirli bir toplulugun üyelerinin kendilerini, di-
    er topluluk üyelerinden ayirt eden, farkhlagtiran bir aidiyet
    duygusudur. Bu duygu, topluluk üyelerinin kendilerini bir
    "biz"in
    mensuplan olarak,
    "onlar"dan
    farkhhklarru vurgulaya-
    rak kendi içlerinde birleptirmektedir. Etnik veya ulusal kimlik,
    sosyal ve politik bütünlügün güçlü bir aracidir. Toplumda sos-
    yo-ekonomik düzey, yag, cinsiyet, din gibi çegitli boyutlardaki
    farklihklann yarattigi ayriliklari, bölünmeleri telafi edici bir et-
    kiye sahiptir. Ayrica sosyal olarak marjinal veya alt düzeylerde
    bulunan gruplarm toplumda bir yer bulmasuu ve entegrasyo-
    nunu saglamaktadir. Bu temsiller, çegitliinsan kümelerinin ken-
    dini tammlamasim ve kamtlamasmi sagladigmdan kimlik, di-
    gerlerine kargi çikmanm, smirlandirmanin, kendini çevreleme-
    nin bir tarzi ve bir kapahhk olarak belirmektedir. Bunun sonu-
    cunda bir tür dar cemaatçilik veya habile varhgi yayantisma ka-
    yilabilmektedir."
    Jean Francois Bayart bunu "Kimlik Yamlsamasi"nda göyle
    açikhyor. "Elbette apri durumlardtr. Ama komplo düçünün siyasal
    tahayyillieringiiçlü ve evrensel bir unsuru oldugunu hatirlatmakta-
    dir... Ruanda ve Burundi'de, siyasal ve topiumsal bölünmelerin etnik
    kendini gerçekleptirenbir keha-
    'kendi

    terimlerle tammlanmasi, artik


    net' gibi iglemektedir,·her grup diger grubun kendisini son ferdine ka-
    dar yok etmeyi planladigam dügiinmekte ve buna göre davramnakta-

    Körfez Savag sirasmda George Bush'un ortaya attigi "Yeni


    Dünya Düzeni" kavrami ve ardmdan formülleytirilen küresel-
    legmenin yapilandirilma süreciyle birlikte ortaya çikan sorunla-
    -daha

    ra da, yine soguk savag sonrasma uygun kavramlar önce


    üretilenler de dahil edilerek- çözümler aranmaya baglandi. Bun-
    lardan birisi de etnik terörú durdurmakta etkili olabilecegi dü-
    ünülen ve stratejiye dönügtürülebilecek -olan çokkültürlü-
    lük /çokkültürcülüktür.
    I

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 147

    Günümüzde
    "demokrasileri
    tehdit eder" boynta ulaçan "et-

    nik teröre" çözüm bulmaya ugraçanlar iki temel soru sormakta-


    dir. Birinci soru: Ülkedekietnik farkhhklar korunmah ve gelig-
    tirilmeli midir? Íkincisoru: Ülkedekifarkh.etnik kümeler ara-
    smda olumlu iligkiler kurulmah ve geligtirilmeli midir?
    Çokkültürlülük konusunda yaptigt çahgmalarla tanman Ah-
    met Ïçduygu, [1995yihnda kaydedilen not e.m.] bu sorulara
    verdigi yamtlarla dört temel iligki biçimi tammlamaktadir:

    "Her iki soruya 'evet'


    yamti veriliyorsa, yani bir yandan etnik
    çegitliligin korunmasi hedefleniyor, diger yandan ise farkh etnik
    kümeler arasmda olumlu iligkiler amaçlaruyorsa, ortaya çtkan mo-
    del
    'çokkültürlülüktür'.
    Eger etnik kümeler arasmda olumlu iligki-
    lerin kurulmasi isteniyor ancak etnik kökenIerin farkhhgmdan kay-
    naklanan kültürel çegitliligin korunmasi ve geligtirilmesi degerli
    bulunmuyorsa, kisacast birinci soruya ikinci soruya ise
    'hayir' 'evet'

    kargthgi verildigi durumda, etnik iligkilerde (assimila-


    'özumseme'

    tion) sonucu ortaya çakmaktadir. Birinci soruya denirken ikin-


    'evet'

    ci soruya
    'hayir'
    deniyorsa, diger bir söyleyigle etnik çegitliligin var-
    hgi ve geligtirilmesi olumlu görülürken etnik kümeler arasi iligkile-
    rin olumlulugu degerli bulunmazsa tammlanan (seg-
    'aynmlagma'

    regation) olmaktadir. Son olarak, ne etnik çegitliligin korunmasi ne


    de etnik iligkilerdeki olumluluk degerli bulunmuyorsa, her iki soru-
    ya da
    'hayir'
    kargihgi verildigi durumda, etnik-kiyim (ethnocide)
    etnik iligkilerin aldigt biçim olmaktadir. Ílk iki model, çokkültürlü-
    lük ve özümseme, etnik kümeler arasmdaki iligkiler açisindan
    olumlu bir konumu içermektedir. Diger iki model ise aym iligkiler
    açismdan olumsazdur, birlikteligi degil ayrunlagmayi ya da yok ,

    olugu getirmektedir."

    Çokkültürlülükpostmodern bir fantezi degil, Soguk Savag


    sonrasi uluslararasi yapilanmanm gereksinimidir. Göçler, etnik
    ve dinsel uyamplar, yabanci,diigmanhgi, sigmmacihk luzla ar- -
    A
    tmca yeni konsept ve çözüm stratejileri belirleme zorunlulugu
    dogdu.
    .

    Çokkültürlülügü kabul, içe sindirme, tamm ve kapsami ko-


    nusunda ülkeler arasmda farkh yaklayimlar oldugu saptanabi-
    lir; Ìspanya,Ïsveç,Finlandiya, Kanada, Avustralya, Ísrail,Çin,
    1

    148 GelecegiYönetmek
    IL

    Rusya örneklerine baktigimizda alg11ayig ve "çokkultürlülügü"

    toplumsal barig yaratma argümam olarak kabullenig arasmda


    ne denli farkhhklar oldugu kolayca görûlmektedir. Örnegin,
    politikalari geligtirirken, Avust-
    "azmhk"

    Avrupa hükümetleri
    stratejisi geli tirmektedir. Türk etnik
    "çokkültürlülük"
    ralya
    grubu kültürel kimligini koruyarak Avustralya'da çok rahat ya- "azmhk"

    arken, iggücü göçü sonucu gittigi Avrupa ülkelerinde


    muamelesi görmektedir.
    milli etçi" taleplerin
    "mikro "et-
    Balkanlar, Kafkasya gibi
    nik teröre" ve temizlige"
    "etnik
    tirmandigi cografya parçalari-
    na bang yönunde müdahale etmeye çahgan Avrupa ülkelerine
    göz gezdirdigimizde olmayanlara" kargi uy-
    "kendilerinden

    guladiklari azmhk politikalarim farkh adlarla ifade etmekte-


    dirler. Almanya'da politikasi", Fransa'da"göç-
    "yabancilar

    politikasi"...
    "azmhklar
    menler politikasi", Hollanda'da ise
    kabulü-
    "farklihgm
    Görüldügü gibi adi geçen Avrupa ülkeleri
    ne" yanagmayip, yönelik devlet politikasi
    "asimilasyona"

    üretmektedir.326
    Çokkültürlülüküzerine yaptigi çahymada Charles Taylor,
    çokkülturlülügü farkhhklarm tanmmasi kapsammda ele alir-
    ken,.Kanada toplumuna -yönelik analizinde Will Kymlicka da
    "Çokkültürlü Yurttaghk" adh yapitmda yine kimliklerin tanm-
    masi ve kültürel farkhhklara saygi gösterilmesi dügüncesini ek-
    sen alarak "Çokkültürlü terimi, her biri kendi meydan okuyu-
    unu ortaya koyan, birbirinden farkh kültürel çogulculuk. bi-
    çimlerini kapsiyor," yorumunu yapmaktadir.'" .

    Çokkültürlülügü tammlamak gerçekten zor görünüyor, çün-


    teriminin tammmdaki farkhhk, çokkültürlülüge
    "kültür"

    kü,
    farkh cografyalarda (ABD, Kanada, Avustralya, Avrupa) degi-
    ik anlamlar yüklenmesine yol açiyor. Çokkültürliilügün içinde

    yer alan iki terimin de tanunlanmasmdaki farkhliklar karigikhk


    Her siyasi güç
    "çoketnikli"dir.

    yaratiyor; bunlar,
    "çokuluslu"
    ve
    bu terimleri igine geldigi gibi tammlamaktadir.
    Bu konudaki farkh tammlardan birisini Kymlicka yapmakta-
    dir: "Bir devlet, eger üyeleri ya farkh uluslara ait (çokuluslu
    L
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram:Simteji 149
    I

    devlet) ya da farkh uluslardan kopup gelmigse (çoketnikli dev-


    let) ve bu olgu bireysel kimligin ve siyasi hayatin änemli bir
    ya-
    nmi teykil ediyorsa, o devlet çokkültürlüdür."
    Burada tammlanan çokkültürlülük ulusal ve etnik farkhhk-
    lardan dogan bir terimdir. O halde "çokkültürlülügü"
    bir yäne-
    tim sistemi ya da strateji olarak degerlendirdigimizde "farkhh-

    gmyönetimidir" tarummi
    yapabiliriz."I

    Çokkültürlülükdevlet stratejisi ya da hükümet politikasi


    geklinde görülüp toplumsal barigi saglayici unsur olarak algi-
    landigmda öncelikle simrlarm bölünmezligi, birinci dil gibi ·

    dört-bey maddelik ana ilkeler belirlenir, ardmdan da bunlara


    uyuldugu takdirde etnik gruplara kültürlerini, dillerini serbest-
    çe kullanma, uygulama hakki tamnabilir. Ayrica her etnik
    grup, degigik kültürlere de saygt ve hoggörü göstermek zorun-
    dadir. Etnik terörü ortadan kaldirabilecegine inamlan "farkh-

    hklarm yänetimi" olarak stratejik tammi yapdan "çokkültur1ü-

    lük," devleti yagatarak etnik gruplar arasmda barigisaglayacak


    ödünler verilmesini gerektiren sistemin adidir ve kurulmasi da
    mucizelere bagh degildir. Ancak bu strateji Avustralya, Yeni
    Zelanda, Kanada gibi ulus devletlerde uygulamrken Türkiye
    gibi [Almanya Bagbakani tarafmdan jeostratejikönemi nede-
    niyle AB'ye ahnmahdir (2 Kasun 2005, Habertürk TV) saptama-
    si yapilan] 47 etnik grubun yayadig1 bir ülkede uygulanmasma
    izin verilir mi? Dügünülmeli. ·

    I.

    I
    1.3. KARAR, SONUÇVE HEDEF
    FAKTÖRLERÍ

    "Eger şrfma çakmca,yolcular gemi-


    yi terk etmemig olsalardtkimseokyanusu
    geçemezdi.
    Charles F Kenering

    "S'trateji" sözcügünün anlami stratejinin teòrisyeni Türk bi-


    lim adami Cengiz Okman'm "Strateji Teorisine Girig"'" ders .

    notlarmda farkh bir bakig açisi ile yorumlanmigtir. "Kendi bagi-


    soyut bir kavram
    'strateji'

    bir sözcük olarak ele almdigmda


    .na

    olarak önümüze çikar. Bu hali ile ancak belirli bir aç1dan çok ge-
    nel bir anlam tagir." Buna göre, genel bir çerçevede soyut bir ge-
    kilde ele almdigmda, strateji belirli faktörler arasmda baglanti
    kuran yänlendirici bir kavram olur.
    Bu faktörleri
    "karar"
    ve
    "sonuç"
    olarak basitçe ifade edebili-
    faktö-
    "hedef"
    riz. Bir agama daha ileri giderek karar faktörünü
    rü ile birleptiren bir kavram olur. Bu birleptirme belirli vasitala-
    rm kullamlmasiyla mümkün olur.
    Sadece bu açidan ele almdigmda genel anlami ile
    "strateji"

    ve hedef" faktörleri arasmda belirli vasitalarm kullaml-


    "karar

    masi suretiyle baglanti kurulugunu ifade eder. Bu baglanti de-


    vamh ve dinamik bir baglantidir.
    Devamhdir, çünkü beklentiler devamh olarak kararlarla ifa-
    de edilir ve devamh olarak belirli amaç1ar (hedefler) dogrultu-
    sunda vasitalann sevk, idare ve düzenlenmesi ile baglantihdir.
    Dinamiktir, çünkä devamh bir karar-vasita-hedef baglantilari
    içinde çok çegith degigkenleri göz önüne abr,
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 151

    Ileride gerçeyleymesi istenen durumlarin (amaç1arm)içinde


    bulundugumuz zaman ve mekân üzerinde alman katarlara be-
    lirli vasitalar yoluyla baglamgru ifade eden bir kavram olarak
    "strateji"
    apagidaki gibi gemalandirilabilir:

    STRATEJI

    Karar Amaç-Hedef
    (Íleriyedönük tutum) (Ïleridegerçeklegmesiistenen durum)

    Bir sözcük olarak "strateji"


    önüne getirilecek belirli ve sifat
    niteligindeki sözcüklerle anlam kazamr; askert strateji gibi. Ba-
    zen de bizzat bu sozcugun kendisi sifat rolunu Oynar
    ve onune
    geldigi bir isme anlam kazandmr; st'ratejikplan gibi.
    Ancak,~öbür sözcüklerin (önüneya da arkasma eklenen)
    an-
    lam ve dilbilgisi açismdan iglevleri ne olursa olsun, bu kelime
    birleytirmenin belirli kurallari vardir. Eu birleptirmeler, belirli
    amaçlara göre yapihr. Bu husus, bizi, belirli birleptirmelerin
    (tamlamalann)yapihe gekli konusuna götürür.
    Strateji kavrami ile tamlama üretmenin bir gekli
    ve bir de
    amaca hizmet edecek yönleri vardir. Sekliyänden bakacak olur-
    sak, çok kabank sayida tamlamalar, aralarmda
    bir organik bag-
    anlam bütünlügü aranmaksizm siralamr: Askerî strateji,
    strate-
    jik plan, strateji dersi, stratejik tutum, jeostrateji,stratejik dügün-
    me vb. gibi yüzlerce tamlama art arda dizilebilir. Ama bunlarm
    aralarmda bir baglantimn kurulmasi zordur.
    Bu nedenle strateji edebiyatmda en çok kullanilan
    ve arala-
    nnda kademeli bir baglantmm bulundugu
    tamlamalan bulup
    çikarmak gerekir.
    Bu aç1dan baktigimizda en çok rastlanan, bir kademeleme,
    derecelenme ifade eden içIevsel, ikili tamlama gekilleri göyle ifa-
    de edilebilir·
    152 GelecegiYönetmek

    (bir yaplya referansla (belirli temel iglevsel faallyet


    kullamlabilecek tamlamalar) alanlarma referansla yapilan
    tamlamalar)
    • Ulusal strateji
    • Politik strateji(ler)
    •
    Topyekûn strateji • Ekonomik strateji(ler)
    • Genel strateji
    • Sosyo-kültürel strateji(ler)
    • Askerî strateji(ler)
    •
    Harekât stratejisi
    •
    Taktik duzey

    1.3.1. Stratejinin Alt Bölümleri


    Strateji, politika ve askerî güç arasmdaki diyalogun ürünü-
    dür. Strateji uzmam, politik hedeflerle askerî hedefleri uzlagti-
    rirken büyük bir karmaga ve belirsizlikle ugragmak durumun-
    dadir. Tipki stratejinin operasyonlardan ve taktiklerden önce
    gelmesi gibi politika da, bir bakima, stratejiden daha önemli ol-
    mahdir. Politikanm olmadigt bir durumda strateji gerçekten de
    anlamsiz olaca1<tir ve eger operasyonlar ve taktikler stratejiyi
    kugkusuz hepsi boga gider. Subir gerçek-
    "gerçekleptiremezse"

    tir ki politikaya veya taktiklere nazaran strateji daha karmagik-


    tir ve ustaca strateji olugturmak daha zordur."
    Stratejinin baçanh olabilmesi, her geyden önce ve en çok
    edilmesine
    amaç ve araçlarmm iyi hesaplanmasi ve koordine
    baghdir. Amaç, eldeki toplam araçlarla uygun bir orantida ol-
    mahdir. Buna kargihk araçlar, ister ele geçirme isterse yardunc1
    bir amaç için olsun, son amacm kazamlmasma katkida bulunan
    her ana hedefin elde edilmesi bakunmdan, bu hedefin degeri ve
    buna duyulan ihtiyacm önemi ile orantih olmahdir. Ara hedefe,
    ele geçirmek veya yardimci olarak yararlanmak gibi, ne amaçla
    yönelinirse yänelinsin, bu belirtilen gerçek, her iki durumda da
    geçerlidir. Araçlar ve yedek hedefler arasmdaki iligkide oranti
    bakumndan bulunacak bir fazlahk, tipki bir yetersizlik gibi za-
    rarh olabilir."'
    Strateji, hedef ve yöntem açismdan tek bir bütünü ifade eder.
    Ancak uygulama açismdan strateji. her biri çatigmanm (ya da
    I I

    Sihirli ve Çekici
    Kavmm: Strateji ¯

    153

    genelde anlaymazhga bakig geklinin) belirli kademeleri


    -alanla-

    ri- için geçerli olacak alt kisunlan da bünyesinde tapr. Bunda


    stratejinin bagvurdugu maddi vasitalarm farkhhgmm da rolü
    vardir. Belirli materyal faktörler ancak belirli alanlarda
    ve belir-
    li ça tigma gekilleri çerçevelerinde geçerli olacaktir. En nedenle,
    örnegin "deniz stratejisi" daima "kara stratejisinden"(ya da po-
    litik.alanda askerî alandan) ayn ve özel bir alani belirleyecektir:
    Burada yatay (deniz-kara)ve dikey (politik-askerî)farkhlagma
    söz konusu olmaktadir. Bu farkhhk, hem
    yapisal ve hem de ip-
    levsel açilardan kendini göstermektedir. Böylece birbirlerinden
    ve dikey dogrultularda- farkh yapilanmig, ancak mutlak
    -yatay

    bir dahili iligki içinde bulunan hatlardan (birimlerden)olugan


    bir piramit ile kargi karplya gëliyoruz.="
    Bir derece-kademelenme ifade eden tamIamalar "strate-
    ve
    ji"nin içIevini apagidaki gibi bir piramitte degerlendirebiliriz?6
    Semadagörüldügü üzere bir devlet yapisi içinde hangi ka-
    demede olursa olsun "stratejik"

    süreç bir bütün halinde önümü-


    ze çikiyor. Õteyandan her kademedeki karar-vasita-amaç bag-
    lantisi da bir bütün halinde önümüze çikmaktadir.
    Tüm kademelerde (topyekûn,geneI
    ve harekât stratejileri
    duzeylerinde) strateji, belirli kararlar ile amaçlar-hedefler
    ara-
    smda belirli vasitalarm düzenlenmesi
    ve organizasyonu sure-
    .

    tiyle baglanti kurmaya çahgiyor.


    Topyekûn strateji düzeyi kavrami ile bir devletin üst karar
    organlarmm yer aldigi, temel hedef ve politikalarin.belirlendigi
    ve ana politik yönlendirmenin yapildigi yapisal
    çerçeve kastedi-
    lir. Devlet bagkam, hükomet gibi organlar, bu düzeyin
    ana ör-
    gütsel birimlerini olugtururlar. Genel strateji düzeyi ana iglev-
    sel alanlari, her bakanhgm kendi faaliyet alanmi önümüze çika-
    nr. Örnegin,askerî açidan, Milli Savunma Bakanligi altinda açi-
    lan ve esasta genelkurmay bagkanhklari
    ve kuvvet komutanhk-
    lannm yer aldigi faaliyet alam gibi. Harekât düzeyi ise, her
    ana
    iglevsel alan içinde
    yer alan gayet genig ve faaliyet alamnm ken-
    dine äzgü teknik uygulamalar bölümünü ifade eder.
    Örnegin
    askerî açidan ordular ve kolordulardan apagi
    uzanan faaliyetler

    . I
    154 Gelecegi Yönetmek

    STRATEJI
    ULUSAL (Politikhat)

    STRATEJlDOZEYi
    TOPYEKÙN POL.lllKASI
    HOKÛMET

    Topyekûn düzeyde Topyekûn


    hedeffer
    (Devietintopyeken hedetierineidagnak Için
    belirledlii stralelilerinyapisaldúzey9 KARAR(LAR).......... ...............-,..................... ....

    TopyekünImkin Devleth
    Hedellerl
    Ye[enekler

    HÛKÛMET
    KARAHLARI
    GENELSTRATEJl
    DÙZEYi
    MM.GEN.KUR

    KUVVET GENELKARAR(LAR)...... Betirlibir genelfaallyet eieni lie IIgl


    DI;kptEniBAKANI
    núsTEPR
    KOMUTANLANI

    DEP.BA$LAnivs,
    GENELIMKÄN
    VEYETENEKLER

    KurmayBirimleri)
    (Yardimot
    STRATEdlLERi
    HAREKÄT
    DÙZEYi EnÜstUygulema Birlmteri

    Dg iglerinin
    Ana Deniz Kare Hava
    - -

    HarekälAlanlari
    TAKT1K
    BiRiMLEAl NAREKÃT HAREKÂTNEDEFL
    KARABLARI...,..
    DONANMA MAVA
    (PLAN
    LARI)
    LAR
    ORDU
    KOLORDULAR
    TܾENLER

    TAKTIKKARARLAR
    TAKliK DO2EY TAKTIKAmÇtAA
    DIPLOMAILAA TAKTIKBlAIMLER
    ·------

    {DurumMuhikemminr4
    A àL)
    (TÜMENLIIRDEN

    Sema: Yapisal bir çerçevede stratejik sureç, karar kademeleri ve her


    "stratejinin"
    kademede iglevi
    Kaynak: Stmteji Teorisine Girig (Prof. Cengiz Okman)

    ya da digiglerinde diplomasi uygulamalari. Bu üç düzeyin


    hiye-
    rargik açidan bir bütün olugturdugunu görürüz.3
    Bu durumu kademe kademe aç1klayacak olursak:*"
    Kademelenme bir devlet teykilatim ifade ediyor, otorite ve
    -

    kararlarm çikhgi düzeylere göre bir astlik üstlük iligkisi çerçeve-


    sinde devlet yapisi kurulmuç.
    L

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 155

    Bu yapuun üstünde bir pozisyon iggal eden- devlet


    -hâkim

    için devamhhk arz eden (hükümetten hükümete degigmeyen)


    kahci ulusal stratejiler görülüyor. Bunlar devletin kahc1hedefle-
    ridir (Türkiye'nin bü tünlüş, ana ilkelerin konmmasi vs. gibi).
    Devlet yapismm en üst kademesi, devletin tüm alanlanni
    -

    ilgilendiren tüm kararlarm ahndigi ve hedeflerinin her açidan


    ayn ayri kapsayici bir gekilde belirlendigi düzey ile gösteriliyor.
    Bu düzeyde göze çarpan temel organ hükümettir. Tüm bakan-
    lar burada topluca bulunurlar.
    Devlet bagkam da bu düzeydedir.
    -

    Bu düzeyde alman kararlar ile belirlenen hedefler arasmda


    bir baglantmm kurulmasi söz konusudur. Bu baglanti hüküme-
    tin tespit ettigi politikalar dogrultusunda belirli olanak ve yete-
    neklerin seferber edilmesi suretiyle kurulur. Ïçtebu baglantmm
    kurulusu stratejilerin belirlenmesi demektir.
    Bu düzeyde stratejilerin belirlenmesi demek, hükümet dü-
    -

    zeyinde ahnan kararlarm belli amaçlara devletin topyekûn im-


    kân ve yeteneklerinin seferber edilmesi suretiyle baglanmasi
    demektir.
    -

    Ötekikademelerde de süreç aym gekilde ve aym mantik


    çerçevesinde igliyor.
    -

    Yukandaki düzeyin altmda her bakanhšm kendi faaliyet


    alam açihr. Bu düzeyde her bakanhgm tüm faaliyetlerinin en
    genel (kapsayic) gekli ele almmasi söz konusudur.
    Silahh Kuvvetler açismdan ele ahrsak, en yakmdan baglanti-
    -

    h bakanhklar olarak Milli Savunma Bakanhgi, Genelkurmay ve


    Digigleri Bakanligi'ni alacak olursak, bu düzeyde bu faaliyet alan-
    lan ile ilgili olarak, en üst düzey organlan bulunacaktir. Digigleri
    açismdan bu organlar, bakanhk, müsteparhk, ana departmanlar
    gibi organlan, savunma açismdan ise ilgili bakanhk, genelkur-
    may bagkanhklan, kuvvet komutanhklan bulunacaktir (her dev-
    letin yapisma göre bu organlarm yapi ve isimleri degigebilir).
    Bu organlar, kendi faaliyet alanlarmi en genel anlamda
    -

    kapsayan kararlar alacaklardir; digigleri politikasi ve askerî stra-


    tejik planlar bu kademede belirlenecektir. Buna bagh olarak da
    belirli hedefler säz konusu olacakbr.
    156 Gelecegi·Yönetmek

    Bu genel hedefÍerdogrultusunda ilgill faaliyet alanlarirun


    -

    her birine iligkin kararlarm almdigi bu d üzeyde de stratejinin ip-


    - .:d
    levi bu kararlar ile hedefler arasmda o dûzeye ait kaynaklari
    (vasitalan) seferber ve sevk-idare etmektir. Bunlar arasinda bag
    lantiyi kurmaktir.
    Gerek topyekûn strateji düzeyinde olsun ve gerekse genel
    -

    strateji düzeyinde.olsun göze çarpan özellikler çunlardir;


    Her iki düzeyde de organ sayisi simrhdir.
    Her iki düzeyde de kararlar ve amaçlar-hedef1er genel
    karakterlidir. Topyekûn strateji düzeyinde kararlar ve amaç1ar-
    hedefler bir alt düzeye oranla daha genel ve daha yol gästerici,
    politik karakterlidir.
    Bu düzeylerde vasitalar da daha genel bir gekilde ifade edi-
    -

    lir. Topyekûn düzeyde vasitalar tüm imkân ve yetenek-


    "ulusun

    leri," genel strateji düzeyinde ise (ilgili bakanliga bagh olarak


    Digigleri'ne... ya da Silahh Kuvvetler'e....) tahsis edilen tüm im-
    kân ve yetenekler geklinde ifade edilirler.
    Devlet yapisi çerçevesinde uygulamalarm
    -

    yer aldiş düzey


    düzeyidir." Bu düzeyde ilgili faaliyet bölümünün (bu-
    "harekât

    rada Digigleri ve Silahh Kuvvetler'in) en üst kademe sevk idare


    organlari bulunur. Digigleri'nde büyûkelçilik teykilatlan çerçe-
    vesinde saha birimleri, Silahh Kuvvetler'de ise genel kurmay
    teykilatlan ve bunlarm altmdaki kuvvet komutanhklarmm he-
    men altmda yer alan ana saha komutanhklari (donanmalar, or-
    dular, taktik hava kuvvetleri gibi) bulunurlar.
    (Genelkurmay Bagkanhş ve kuvvet komutanhklan genel
    strateji düzeyinin temel organlandir.Ancak kuvvet komutanlik-
    lan aym zamanda harekât alanmda en üst birimleridir. Bu görü-
    nümü ile kuvvet komutanhklari, genel strateji düzeyinin en alt
    ve harekât düzeyinin en üst sevk-idare birimleri olarak da deger-
    lendirilebilirler.)
    Bu organlar, genel strateji düzeyinde ahnan kararlar ve
    -

    belirlenen hedefler dogrultusunda harekât kararlan alma (plan-


    lan olug turma ve belirli hedefler dogrultusunda bu kararlara ip-
    lerlik kazandirma) durumundadirlar. Ïçte bu noktada
    "strateji"

    yine önümüze çikiyor.


    il

    Sihirti ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 157

    Bu düzeyde de stratejinin iglevi, belirli harekât planlarinm


    -

    önceden belirlenen hedefler dogrultusunda gerçeklègtirilmelerini


    saglamak için belirli vasitalan sevk ve idare etmek olmaktadir.
    Bu durum en alt uygulama birimlerinin yer aldig1 taktik
    -

    alana da aym mantik çerçevesinde yansimaktadir.


    Taktik alan en alt uygulama birimlerinin yer aldigt... insan
    -

    ve madde olarak en kalabahk unsurlarm göz önüne almdigt...


    faaliyet alanidir. Digigleri'nin diplomatlarimn pazarhk, uzlag-
    ma, anlayma süreçlerine girdigi alan burasidir. Aym gekilde tü-
    menlerden apaglya dogru çegitli askerî birimlerin degigik
    ma-
    nevralari sürdürdükleri alan da burasidir.
    -

    Bu alana baktigimiz zaman da stratejinin temel iglevi, tak-


    tik kararlari (durum muhakemelerini) belirli taktik amaçlara
    baglamak için çegitli vasitalarin düzenlenmesi ile meggul olmak .

    geklinde önümüze çikmaktadir.


    Tüm bu kademelerde açikça görülen durum, strateji denen
    kavram karar ile amaç arasmda belirlenen yolu igleyen, ona di-
    namizm kazandiran bir faktör... hatta bu gekli ile devamh bir sü-
    reç... Oldugudur. O devamhdir. Tüm kararlar ve amaçlarin etra-
    fmda gerekli manyetik alani olugturan faktördür. O bir hareket
    dügüncesidir. Hareketin kendisidir. Planh ve bilinçli bir gekilde
    hareketin düzenlenmesidir.
    Bu piramitte yer alan stratejileri de göyle siralayabiliriz: a)
    Ulusal Strateji, b) Topyekûn Strateji, c) Genel Strateji, d) Harekât
    Stra te isi.

    a) Ulusal Strateji: Ulusal Strateji çok uzun vadelidir ve stra-


    tejik anlayiça sahip ülkelerde, büyük älçüde, rejim degigiklikle-
    ri, hatta, cografi degigmeler olsa bile, hedeflerine eriginceye ka-
    dar sabit kahr ve ancak ondan sonra yeni hedeflere yönelik bi-
    çimde kendini yeniler. Bir ulusun uzun vadeli milli stratejisi, ço-
    gunlukla, onun, tarihi geligimi süreci içinde mevcuttur.
    b) Topyekûn Strateji: Piramidin en üstünde
    yer ahr ve dog-
    rudan hükümetin (politikotoritenin) denetimi altmda olan ki-
    .
    simdir.
    Ulusal Strateji'nin, günün kopullarina göre düzenlenen ve
    158 ·

    Geleceş Yönetmek

    görülebilen gelecekteki hede flere yänelik uygulamah (ak tif) bö-


    lümüne denir.
    Ulusal gücün tüm uygulama alanlarmi ternsil eden devlet
    kurum ve kurullarmm ve dampma kurullarmm katkisiyla dü-
    zenlenir.
    Bu strateji, her özel strateji bölümünün (siyasi, ekonomik,
    askerî, vs.) hedefini ve bunlarm ulusal amaç yolunda nasil bir-
    leptirilmesi gerektigini belirtir. Askerî açidan ve savag duru-
    muna göre bakildigmda, Topyekû.n Strateji'nin iglevi, topye-
    L
    kÛR Savagm ne biçimde sevk ve idare edilmesi gerektigini be-
    lir tme ktir .

    c) Genel Strateji: Topyekûn Strateji'nin bir alt kademesini


    belirler. Stratejik sistemin etkinlik ve verimliligini saglamak ve
    artirmak amaci ile ortaya çikan özel bir alani belirler.
    Genel Strateji'nin iglevi; her ana saha içindeki (politik,eko-
    nomik, askerî vs.) igleri düzenlemek, dagitmak ve çegitli faali-
    yetleri denetim ve koordine etmektir. Her bir özel faaliyet ala-
    (politik, askerî, egitim, ekonomi, maliye vs.) ile ilgili ä te-
    -ve

    ni
    ki islevsel alanlarla baglantih- bir stratejik düzeyi belirleye-
    cektir.
    "askerî

    Bu aç1dan bakildigmda en belirgin faaliyet alam


    alan" olmaktadir. Her askerî alt sistemin bir genel stratejisi var-
    dir, bu stratejinin görevi, kara, hava ve deniz kesimleri arasm-
    daki görev düzenlemesini yapmak vp bu üç kesimin harekâtla-
    rmi koordine ve kontrol etmektir.
    "Ilke olarak aksi geçerli olmasi gerekmesine ragmen, askerî
    ele ah-
    -burada

    alamn digmdaki alanlarda genel strateji nosyonu


    nan gekli ile- pek yer almaz. Örnegin,genel bir siyasi politika, iç
    politika, dig politika ve propaganda politikasi gibi kesimlerin
    tek harekât plambünyesinde koordinasyonundan bahsedilmez;
    ya da ekonomik alanda üretim, mali politika ve deniz apri tica-
    retin koordinasyonu pek gäze çarpmaz. Ancak, bu gerçeklere
    'strateji',

    ragmen günlük hayatumzda bu alanlarla ilgili olarak


    .
    uygulamada fiili olarak ve çok kere böyle bir teorik planlama
    olarak önümüze çikar. Ancak bu faaliyetlerin çogu (ve çok kere
    tümü) düzenli bir neden-sonuç analizi süreci sonucunda ortaya
    II I
    I

    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Stmtejl 159

    çikanlmig konseptlere dayandmlmadigi için birçok firsatlarm


    degerlendirilmesi de mümkün olmaz. Her ana faaliyet alam için
    bir Genel Strateji olmah; teorik açidan durum bunu. gerektirir.
    Böyle bir strateji, ilgili her bakan tarafmdan uygulanabilir ve bu
    uygulamada bir kurmay bagkam (vedolayistyla bir kurmay teg-
    kilati okuyucu kurmay teçkilatru damymanlar grubu olarak dü-
    günebilir) ya da devamh bir sekreter tarafmdan yardim saglana-
    bilir.""°
    d) Harekât Stratejisi: UIusal, Topyekûn ve Genel Strateji
    ça-
    hymalan ve bunlarin verimi olan konsept ve tutumlar bir nokta-
    da uygulamaya yönelirler. Ïçte kuram ile eylemin birleptigi bu
    noktada bulunan yönetim agamalanna özgü stratejiye "Harekât
    Stratejisi" adi verilir.
    Du stratejinin amaci, kendi alanma ait genel stratejinin ön-
    gördügü hedefleri elde etmek üzero, mevcut olanaklar
    çerçeve-
    siiide, en uygun uygulama ortam ve kopullarim olupturmak
    ve
    söz konusu faaliyet kesiminde geçerli olan taktik
    ve teknikler
    arasmda uyum saglamaktir.
    Harekât Stratejisi'ni askerî alanda bir örnekle belirtecek olur-
    sak; Genel Strateji'nin öngördügü hedefleri elde etmek üzere,
    taktik ve lojistik olanaklari çerçevesinde en uygun uygulama or-
    tam ve kogullan olugturacaktir. Bu agamada lojistige dönüçüp
    ikmale yönelecek, askerî strateji kuvvet stratejisine dönügüp
    taktik harekâta zemin hazirlayacaktir.
    Harekât Stratejisi, genel stratejinin soyuta yakm askerî hedef-
    lerini kesinlikle semut askerî hedeflere çevirip gerektiginde ana
    fiziki hedefleri d., sapiayarak taktik komutana yön verecektir.
    Askerí Strateji, tüm harp alanlanm kapsarken, harekät strate-
    jisi kendine özgü harekât alan ve alanlarma yönelecek ve taktik
    komutanm taktik temas noktasma en uygun kopullar içinde eri-
    gip muzaffer olmasi için gereken her yeyi ona saglayacaktir.
    Harekât Stratejisi seviyesinde günümuzde ortaya çikanlmig
    yeni bir alt bölümden söz edilmektedir. General Andrea Beauf-
    re'ye göre bu, daha çok barig zamam stratejisi olarak belirtil-
    mektedir. Kargihkh manevralarla lojistik çerçevede sürdürülen
    bir çekigme söz konusu olmaktadir

    II 2
    .
    160 GelecegiYönetmek

    Lojistik stratejinin amact; rakip elindeki malzemeyi demode


    bir hale getirmek için sürekli olarak yeni malzeme ve gereç üre-
    timini öngörür. Özellikle,nükleer silahlar çagmda, bu çegit bir
    stratejinin özel bir gekilde ele almmasi gerekli olmugtur."2

    "Lojistik stratejisi, bütçe ve mali programlarm karigammdan ay-


    üzerinde
    n bir yey olarak ele ahmncaya kadar (ve strateji piramidi
    gerekli yerini almcaya kadar) gerekfigi kadar etkin ve verimli bir bi-
    çimde sevk ve idare edilemeyecektir. Böyle bir ortamda ise (özellik-
    le Soguk Savag döneminde huküm süren tipte bir caydmcihk stra-
    tejisinin geligtirilme ve devami için) yap11acak harcama.ve sürdurü-
    lecek gayreflerin mahyeti yükselecektir.
    Araç ve gereç geligtirme ve gerel<1istratejiler için elde daima en
    yeni ve etkin vasitayt bulundurma mücadelesi (degigikdönemlerde
    degigik gekillerde de olsa) genelde caydincihk stra tejilerinin temeli-
    ni olugturur.
    Ornegin Soguk Savag dönemindeki
    'nükleer
    caydiricihk' süreci,
    tüm yönlerde sûrdürülen mücadelelerin yam sira- kendine
    -öteki

    Savag' alt sürecini de beraberinde tagunigttr.


    'lojistik
    özgü bir
    Yine ayni gekilde, günúmüzde bagka koyullar (stratejik kallp)
    altmda da olsa, örnegin; Turkiye ile Yunanistan arasmda sürdürü-
    çekigme'
    'lojistik

    len çok yönlü mücadelenin askerî-politik açtdan


    'harekât.düzeyinde-lojis-

    yönü de vardtr. Rekabetin bu yönünde bir


    tik çekigme süreci' olarak da göz önüne alinmasmda çok faydalar
    olacaktar.
    Yukarida çegitli stratejik kademelerin belirienmesi-ile ilgili ola-
    rak ileri sürülen açiklamalar, meseleyi basitçe ortaya koymaktan

    I
    çok, bu meselenin ashnda ne kadar karmagik bir gey oldugunu göz-
    ler önüne sermektedir. Ancak, her ne kadar soyut bir sa-
    "strateji"

    nat gibi görünmekte ise de, bu soyut sanatm pratik yönleri de var-
    dir; soyut olgularm pra tik sonuçlari da vardir."

    1.3.2. Stratejinin Dayand1ş Unsurlar


    Stratejinin üç temel unsuru mekân, kuvvet, zamandir. Du üç
    temel unsura bagh olarak stratejinin dayandigt unsurlari beg
    ana baghk altmda toplayabiliriz. Bunlar:
    a.- Ulusal Çikarlar,b Ulusal Hedefler, c Ulusal Siyaset, d
    -
    - -

    Ulusal Strateji, e Ulusal Güç-


    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 161

    a Ulusal Ç1karlar
    -

    Sosyal bilimlerde, äzellikle de uluslararasi politika alamnda


    kullamlan bazi kavramlarm açiklanmasi ya da kavramsallagtir-
    ma, bazi zorluklar,- sorunlar tagimaktadir. Bunlardan birisi de
    "ulusal

    çikar" kavramidir. Dig politikalarm yönetiminde ulusal


    çikarlarm gäz önüne almmasi tarib bakimmdan milliyetçiligin -

    (ulusçulugun) ve ulus-devlet kavramlarmm ortaya çiktigi döne-


    me rastlar. "Ulusal çikar", ulusçulugun dogmasindan sonra ge-
    ligmig ve halk yöne timlerinin kurulmasi ile yerleymiçtir."3
    Ulus-devletlerin ortaya çikmaya bagladigt dönemlerden iti-
    baren kullamImaya baglayan deyim gittikçe yaygmlagmigtir. Bu
    yaygmhk o dereceye ulagmigtir ki ulusal çikar, tüm devletlerin
    dig politikalarmi belirleyen, fakat kendisi belirlenemeyen
    esra-
    rengiz bir "gey"
    haline dönügmügtür. Tüm devletler çegilli dav- I
    ramp ve/veya davranig arzularmi bu kavrama dayandirarak
    hakli gästermeye çaligmiglardir.
    Suat Bilge, "milli
    menfaatin" tammlanmasi gerekliligi üze-
    rinde duruyor: "Bagimsizhk, guvenlik
    ve dünya politikasmda
    ahnacak duruma ait konularda milli menfaatin
    ne oldugu hak-
    kmda bir görüg birligine varmak zorunludur. Bir millet, milli
    menfaat ve amaçlaruu tayin etmez
    ve bunlari gerçekleptirecek
    hazirliklan yapmaz ve tedbirler almazsa dig politika faaliyetleri
    tesadüflere bagh kalmaya mahkûm olur. Eger bir millet dig
    po-
    litikasmi ve dünya politikasmda tegebbüsü elinde tutmak isti-
    yorsa milli menfaatinin ne oldugunu ve bunun politika ve faali-
    yet olarak neleri gerektirdigini bilmesi zorunludur.""'
    Suat Bilge, ulusal çikar kavrammi "milli

    degerlerin toplamidir
    ve bu anlamda milli menfaat, bir memleketin bagimsizhş, ülke
    bütünlügü, güvenligi, maddi ve manevi yaçayig gekli bakmun-
    dan hayati saydigi hak ve menlaatler""' olaraktanunlamaktadir.
    Mehmet Gönlübol, "ulusal

    çikar" terimini, devletlerin ulus-


    lararasi alanda ulagmak istedikleri hedefleri anlatmak için kul-
    landigmi belirterek, "'ulusal
    çikar'"m halkm toplumsal bilin-
    cinde kök salmig, tamamen soyut nitelikte olan birçok iyi
    ve
    güzel fikirleri içerdiginin altmi çiziyor. Uygulamada, 'ulusal

    çikar'a yön ve biçim veren, onu bir senteze ulagtiran politika-


    I

    Gelecegi Yönetmek
    162

    ç1kar'm anlanu hakkm-


    'ulusal

    cilardir.Soyut bir kavram olan


    da birçok tartigmalar yapilmakta, fakat bu konuda bir oyday-
    (concensus) varilmasi olanaksiz görülmektedir.3"
    maya
    , I

    ULUSALÇ\KARLAR

    BEKA REFAH

    Stratejiköngôrüile ge-
    lecege aitsenaryolar ONGORU
    STRATEJIK
    belirlenirve ulusalçi-
    kadarin bu senaryolara
    HEDEFLERIN
    ULUSAL
    gôre nasilelde
    TESPITI
    edilecegi ortayakonur.

    · GÜVENLIK
    ULUSAL
    STRATEJiSi

    Silahhgüç ileyürülülúr ASKERl DiPLOMATiK MILLiKALKINMA


    MILU
    GNKUR.Bagkanhói STRATEJi STRATEJi
    POLlT1K STRATEJiS1

    KALKINMA
    5 YiLLIK
    KUWET HAREKET PLANI
    GELISTIRME DíREKTÍFI

    Kaynak. Ulusal Strateji, s. 6, Mart 2003 (Dogu Aktulga)

    çikar" tammi yapan;


    "ulusal
    Faruk Sönmezoglu ise, hem
    hem de kavramm kullanummn giderek azalacagru öne süren
    bilim adamlarmm analizlerine yer vermektedir. Ö.rnegin, ulus-

    lararasi politikada klasik egilimin temsilcilerinden Joseph


    yöneidigigenel ve sürekli
    "...fiikenin

    Frankle'a göre ulusal çikar,


    amaçlar..." olarak tammlanmaktadir. Charles Learche ve Abdul
    Said ikilisine göre ise; ulus ve hükümetlerin hizmet et-
    "devlet,

    tiklerini dügündükleri genel, uzun dönernli ve sürekli gayeler"


    ulusal çikan oluptururlar. Wolfram Handrieder'a göre de ulusal
    tarafmdan bir biltün olarak yararlamlandagttilamaz,
    "...toµlirm

    çikar '

    dayali..." bir kavramdir.""


    bölünemez degerierfikrine
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji .

    - 163

    Yine Sönmezoglu'nun saptamasma göre, bazilari-ulusal


    çi-
    l<an
    .:karar.

    "
    aha neye karar verirse odur" geklinde tammla-
    maktadirlar.36 Ayrica, "ulusal
    çikarm" bu içerikte ele almaiun
    da sorunu halletmedigi säylenebilir.'" Õteyandan, JamesRose-
    nau.da, çikar" kavramimn
    "ulusal
    ¯"...yararsiz

    ve yamittcr..." ol-
    dugunu söylemektedir "
    "Ulusal politika" disiplini içinde çikarin" kavramsal-
    "ulusal_

    lagtir11ma zorluguna karym, politikaci ve askerler kendi durup


    yerlerine göre tammlamiglardir.Örnegin, "Askerî Strateji"* adli
    ders notunda çegitli tammlar yapilruptir. "Ulusal çikar" (rnilli
    menfaat) terimi, genellikle "Temel Milli Hedefler" terimine kary
    olarak kullandirsa da; esasmda "milli
    menfaat" deyimi, çok daha
    genig bir anlama sahiptir.. "Milli menfaat" kavrami, uluslararasi
    siyaset için parttir. Ïnsanlarm kuvvetle hissettikleri fakat ekseri-
    ya säzle ifade edemedikleri mutlulugu, refahrve güvenligi ile il-
    gili emelleri oldugundan, bu kavramm aynmi ve kesinlikle, iza-
    hi zordur. GeneI olarak ulusal çikar; bir devletin ve o devlet hal-
    kmm ulusal varhgmm devami ve geligmesi için her zaman bu-
    lunmasom part olduklarma inandiklan hususlar olarak kabul
    ed ilebilir.
    Podelford ve Lincoln, "ulusal
    çakarlar" ile ilgili açiklamalarm-
    da, "Biitiin devletlerin ulusal çakarlart genig çapta aymdir. Bu çakar-
    lar milletin refalu ve siyasi doktrinleri ile ulusal yagamtarzi ilzerinde
    toplanmytzr," demektedirler.
    "Ulusal çikar" bu ulusal çikara yanit verebilecek bir ulusal
    hedef bulunmadan önce bilinmez ve kararsiz bir biçimde anla-
    ilacaktir. "Lilusal çikai-",bir milletin haklari ya da eylemlerinin
    üzerinde duruldugu, onlarla ilgilenildigi, gekcek zararlarm en
    aza indirildigi ya da bu zararlardan kaçimldigi durumlardan
    tam yararlatuldigi ve firsatlarmkaçinlmadig1 ulusal bir sorun
    olarak dügünülebilir.
    Bazi kimseler ulusal çikarm, ulusal benligin bir ifadesi oldu-
    gunu söylemiglerdir. Ulusal çikar; bir ulusun ve devletin, gele-
    cegi, ulusal güvenligi, refahl ve mutlulugu için zorunlu görd ü-
    güve inandigi hususlardir.
    164 GelecegiYörretmek

    Ulusal çikarlar, bir ülkenin devamli ve sabit amaçlarmi yan-


    sittigt gibi ulusal hedeflerin ve dolayisiyla ulusal stratejinin be-
    lirlenmesinde bir kaynak tegkil eden ulusal degerlerin toplamim
    ifade eder. Du degerler bir milletin genel ve devamh ç1karlandir.
    Amiral A.T. Mahan
    "ulusal
    çikarlan" yöyle tammlamakta-
    dir: "Ulusal çrkarlar, ulusal politikamnyalntz megru degil aynr za-
    manda esas nedenidir. Hiikiimetin görevleri,ulusal çikarlart gerçekley-
    "

    tírmektir
    Ulusal çikarlar, belirli bir durum ve döneme, uluslararasi
    iligkilere bagh olarak degigmedikleri gibi genellikle devamhhk
    gösterirler. Ulusal amaçlari içerecek derecede kapsamlan genig-
    tir, devamhdirlar ve sayilari azdir. Ulusal hedef ve politikalarm
    ortaya konmasmda bir hareket noktasi ve bir çerçeve ödevi gö-
    rürler.
    Sonuç olarak; ulusun bag1msizhk ve özgürlügünün kazaml-
    masi ile bunlarm devamhhgmi saglama, politik, ekonomik, sos-
    yal ve askerî yönlerden kendine yeterli ve kudretli olabilme, de-
    gigendünya kogullarmm gerektirdigi çagdag düzey standartla-
    rma ulayabilme anlayigmdan dogan çikarlar, çikar"lari
    "ulusal

    belirtir. "Ulusal çikar"lar, hedef"lerin


    "ulusal
    asli bünyesini
    olugturur.

    .
    b- Ulusal Hedefler
    "Ulusal hedefler" elde edilmeleri halinde
    "ulusal
    çikarlarin"
    gerçeklegmesini saglayan ya da ulusal güvenlik ve refah sagla-
    ulusal hedefTe-
    yici etkiler üreten amaçlardir. Çegitlikaynaklar,
    rin tammim apagidaki gekilde vermektedirler:'"
    "Ulusal hedef" saptandigi ve anlayildigmda bir milletin siya-
    setini geligtirmek amaciyla ekónomik, politik, diplomatik ve
    askerî sorunlarda/konulard a çegilli girigimlerine yön verir. Be-
    hedefin" tammi, çatigan iç çikarlar ve çikar grup-
    "ulusal
    lirli bir
    lari nedeniyle kolay yapilamaz. Bununla birlikte, bazi hedefler,
    anayasalarm baglangiç kisimlarmda belirtilmig hedefler gibi or-
    tak onaylanmis hedefler olarak tammrlar. Ornegin; bütün dün-
    yada barym kurulmast gibi.. Ötekihedefler, istikrarh olarak ge-
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 165

    ligtirilmesini olasi kilacak onaylanmig, birlikte karar verilmig


    hedefler degildir. Prafik olmasi bakimmdan kararlagtirilmig
    olan hedeflerin dipindaki "ulusal

    hedeflerin" saptanmasi nor-


    mal olarak devlet adamlarmm sorumlulugundadir.
    "Ulusal hedefler", isteklerine varmak için kullanacagt yön-
    tem ve araçlara kargi çikilan bir Inilletin¯ siyasetini yönelttigi
    ulusal kaynak ve giripimlerini odakladigi temel amaç ve istem-
    lerdir. Tammlardan da anlagilacagi üzere "ulusal

    hedefler", ulu-
    sal çikarlarm içinde bulunulan ortam ve yüz yüze kahnan du-
    rum kargismda ifade edilmig gekli olarak tirgiva çakar.
    "Ulusal hedefler", ulusal çikarlarin igigmda
    saptanan, uzun
    ya da kisa sürede elde edilmeleri halinde, bunlarm gerçeklegme-
    sini saglayan ve milletin güçlerinin yöneltildigi genel nitelikteki
    sonuçlardir. Ulusal çikarlarm tersine, ulusal hedeflerin saptan-
    masi, uluslararasi durum, mevcut güçler, taahhütler ve ulusal
    çikarlarm igigmda
    yapihr. Belirli bir agamada ulagilmasi olanak-
    11bu hedefler ve bu hedeflere ulagmada uygulanacak kesin ha-
    reket yöntemleri; milletin, hükümete ait iglerine, iç faaliyetleri-
    ne oldugu gibi, dig ilipkilerine de yön verme ve düzenlemede
    ana ilkeleri olugturur.
    "Ulusal hedefler" genel anlami ile politik, ekonomik, psiko-
    sosyal ve askerî nitelikli ögeler tagir. Siyasi istikrar, iktisadi re-
    fah, sosyal ve endüstriyel geligim, dügman ya da sorunlu dev-
    letler tarafmdan yöneltilecek tehditlere kargi emniyet gibi kav-
    ramlar olarak ifadelerini bulur. Ancak bunlar, çok genel ve so-
    yuttur. Ulusal siyasetin belirlenmesi bakunmdan aç11masi zo-
    runludur. Hedefin ifadesinde aranan en önemli nokta, bunun,
    aç1k ve kesin bir gekilde belirtilmig olmasidir. Ancak ulusal he-
    deflerin ortaya konulmalarmda güçlükle kargilagilabilir.Bunlar
    yazih olarak ifade edilmeseler bile, milletin ve hükümellerin yö-
    nelig ve davraniglarmdan çtkarilmalan olasidir.
    "Ulusal çikar" farkhhklari ya da çatigmalan nedeniyle ulusal
    . hedefleri bütünüyle birbirinin aym olan iki millet olamaz. Belir-
    li bir durum ve dönem her millet kendi ulusal çikarlan dogrul-
    tusunda hareket ederken, ulusal hedefleri farkh olan ya da çati-

    I
    ortak hèdefle-
    gan milletler anlagmazhga dugebilirler. Benzer ve
    ortaklik bulunmasa bi-
    re sahip milletlerin, bütün hedeflerinde
    le, ödünler vermek zorunda kalarak bazi hedeflerini daha az
    änemli olanlara yegleyerek, güçlerini ittifak içinde birlegtirerek,
    ulusal hedeflerine ulagmak için uzun ya da kisa vadede ortak-
    belirlenmig bir strateji izleyebilirler.
    "ulusal

    Sonuç olarak; ulusal hedef, elde edilmesi halinde, çi-


    kar"larm gerçeklegmesinisaglayan ve ulusça elde edilmesi arzu
    edilen maddesel, tinsel ve dügünce baz1nda planlama amaç1ari-
    dir.
    I

    c) Ulusal Siyaset
    Ulusal siyaset, hükümetler tarafmdan kabul ve takip edilen
    genel kapsamh, kesin hareket tarzlaridir. Ulusal siyaset, ulusal
    hedeflerin elde edilmesiyle ilgili bütun girigimler için düzenle-
    yici ve smirlayici bir rehberdir.
    Ulusal hedeflere ulagmak amaciyla, hükümetler tarafmdan
    saptanan ve uygulanan hareket tarzlarmdan olugan ulusal siya-
    set, esas itibariyla bir karar ve önlemler bütünüdür. Ulusal siya-
    setin uygulanmasmda, hükümetin öteki unsurlari, eylemler ve
    görevleri ile, belirli hedefleri gerçekleptirmek için kaynaklarm
    dagitunŞve birbirini izleyecek agamalar, ulusal programlar ha-
    linde gekillenir ve devlet bütçesine yansimak suretiyle, yasama
    ulusal
    organmm denetlemesine açihr. Bütçenin analizi, çegitli
    hedeflere ve siyasete verilen öncelikleri ortaya koyar.
    Bir devletin ulusal siyaseti genellikle o devletin iç siyaseti ile
    dig politikasmm bir karigum olarak dügünülür. Dig politikamn
    etkisinde bulunmayan iç siyaset çok ender görülür, bunun ter-
    si de dogrudur. Íkinci olarak, bir devletin dig politikasi sadece
    o devletin dig politikalarmm toplami.olmaktan daha fazla bir
    geydir. Dig politika uygulamalari zorunlu olarak bir devletin
    yükümlülüklerini, hedeflerini ve prensiplerini ya da mille tin si-
    yasi karakterini içerir. Daha açik deyimle ulusal siyaset, ulusal
    hedeflerin elde edilmesinde bir devletin ulusal güç ve ögeleri-
    ni, içte ve dista kullanmada uyguladigi yäritem ve bareket tarz-
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji 167. i
    -

    landir. Ulusal siyasete ulusal hedefler ile ulusal güç arasmda


    bir bag, bir käprü niteligi ile bakmak, degerlendirmek gerek-
    mektedir. Bu baş kurarken, politika hangi ulusal güç unsurla-
    "ne
    nmn yöntemde" ve miktarda" kullamlacagim belirtir.
    "ne

    Bu nedenle, unsurlarm kullamIma metodunu ve kaynaklarla il-


    gili yüklemleri kapsar. Bu yuklemler, maddi olabildigi gibi,
    sosyolojik ve siyasi içerikte harcamalar
    ya da sonuçIar biçimin-
    de de olabilir. Ïzleneceksiyaset maddi harcamalan gerektiri-
    yorsa, bu takdirde, ortalama öncelikleri ve risklerin derecesi
    belirtilmelidir.
    Bu anlamda ulusal siyaset bir karardir, bu karan icraat takip
    edecektir. Bu itibarla, bir ulusal siyasetin ifadesinde, icrasi iste-
    nen hareketlerin neler oldugunu anlamaya yetecek kadar açik-
    lik bulunmahdir. Bu nedenle de siyasetin bir form halinde ifa-
    desi gereklidirl Bu forma gäre politika gu hususlari içermelidir.
    Ulaplmasi istenen hedef,
    -

    Bunu saglamak için girigilecekeylemlerin kapsami,


    -

    Kullamlacak ulusal gücün ciris ve miktarinm belirtilmesi.


    Ulusal siyasetin amaa, ulusal hedeflerin elde edilmesi oldu-
    gunave ulusal hedefler de genellikle politik, ekonomik, psiko-
    sosyal, askerî ve cografi karakter tagidigma göre, hedeflerin el-
    de edilmesinde uygulanacak hareket yöntemleri de politik, eko-
    nomik, psiko-sosyal ve askerî olacaktir. Bu duruma göre ulusal
    siyaseti apagidaki bölümler halinde ele alabiliriz.
    Ulusal dig siyaset; ulusal çikar ve hedeflerin gerçekleymesi-
    ni saglayan ya da buna yardimci olan dig iligkiler konusundaki
    düzenleyici rehber ya da hareket tarzlandir.
    Ulusal ekonomik politika; ekonomik alandaki ulusal çikar ve
    hedeflerin gerçekleymesiamaciyla saptanan hareket tarzlaridir.
    Ulusal psiko-sosyal siyaset; psiko-sosyal alandaki ulusal
    hedeflere ulaymayi öngären psiko-sosyal hareket tarzlandir.
    Ulusal siyaseti vatandaglarm hak ve hürriyetlerinin korun-
    masi, toplumun huzur ve güvenliginin saglanmasmi hedef tu
    168 GelecegiYönennek

    tan, içigleri siyaseti, endüstri, ulagtirma, ticaret, saghk, egitim gi-


    bi siyasetler olarak alt bölümlere de ayirabiliriz.
    Ulusal politika, belirli bölgelere, bloklara göre de aynntila-
    nabilir. Örnegin; Türkiye'nin Yunanistan ya da Ortadogu politi-
    kast, ABD'nin NATO ya da Irak politikasi, Fransa'nm Afrika
    politikasi gibi. - -

    Ulusal hedefin elde edilmesinde ulusal siyaset; politik, ekono-


    mik, psiko-sosyal ve askerî tüm araçian kullamr. Bunlarm kulla-
    mlmasmda belirli bir sira yoktur. Dururrûm göre bu araçlardan
    herhangi biri, birkaçi ya da tümü birden kullamlabilir. Genel bir
    kural olarak, bang devresinde, askerî ögenin desteginde olmak
    üzere ätekileri sürekli faaliyet halindedir. Savayta ise politik, eko-
    nomik ve psiko-sosyal äge araçlan askerî ögeyi destekler.
    Ekonomik öge; bir devletin, end üstriyel, teknolojik, ticari ve
    ekonomik kaynaklarmm tümüdür. Ekonomik öge, ekonomik gü-
    cü artiracak ve koruyacak, dügmanmkini (rakibinkini) ise zayifla-
    tacak, onu iglemez hale getirecek biçimde kullamlabilir. Ekono-
    mik gücü zayiflatilan bir devletin yagama kogullari güçlegir. Sa-
    vagi sürdürme kararhhgi kirihr. Politik öge; siyasi kitlelerin ku-
    rulmasmdan ve eylemlerinden ortaya çikan etkilerin dogurdugu
    sorunlarm çözûmünde hükümet tarafmdan kullamlabilecek ida-
    ri, yasal, adli ve diplomatik önlemler olarak uygulanan bir öge-
    dir. Politik öge, dügmamn politik gücünü zayiflatacak, kendi du-
    rumunu ise güçlendirecek biçimde kullamhr. Almacak önlemler
    iç ve dig politika olmak üzere iki k1sim halinde ele alrur.
    Bü tün stratejik planlama faaliyetlerinin baglangiç noktasi
    siyaset"tir. Bir ülkenin ulusal politikasmm saptanabil-
    "ulusal

    "jeopolitik"

    mesi de, o ülkenin durumunun ve bu


    "jeopolitik"

    duruma uygun çikar"lanru gerçekçi bir aç1dan analiz


    "ulusal

    edilmesiyle, çikar"larma ulaçabilmesi için


    "ulusal
    he-
    "ulusal

    def"lerini ortaya koymak gerekir.


    Ulusal çikarlarm ve buna bagli ulusal hedeflerin ortaya çik-
    masindan sonra ulusal politika saptamr ve bu noktadan ulusal
    stratejiye geçilir.
    Sonuç olarak; ulusal politika, çikarlara" dayamlarak
    "ulusal

    güç" dikkate almarak, saptanmig


    "ulusal "ulusal

    ve hedef"lere

    L
    . ,.,M. I -'.I,

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram:Strateji 169

    ulaymak için yurt içinde ve digmda uygulanan çaba ve eylemle-


    rin dayand1ş yönetim felsefesidir.

    EKONOMÏ
    STRATEJÍSÏ POLÌTÌKA
    STRATEJÏSÏ

    ULUSAL STRATEJÏ
    I

    IF

    I-

    SOSYAL STRATEJÍ ASKERÎ


    STRATEJÍ·
    d- Ulusal Strate'i
    Ulusal strateji, barigta ve savagta, ulusal hedefleri ele geçir-
    mek ya da ulusal amaçlara ulagmak, ulusal siyaseti en üst dü-
    zeyde gerçekleptirmek için, topyekûn ulusal gücün belirli bir sü-
    re içinde, bir bütün halinde kullamlmasi ve geligtirilmesini be-
    lirleyen hareket tarzidir.
    Ulusal striteji, hedeflerine ve amaçlarma erigmek üzere, bir
    devletin olanaklanm skullanmada uygulayacagi uzun vadeli
    plandir. Genig anlamiile ulusal strateji, hem sava ta hem de ba-
    ngta uygulamr.
    Ulusal strateji, ulusal gücün siyasi, ekonomik, psiko-sosyal
    ve askerî unsurlarmi kapsar ve bunlari kullamr. Cografi konu- .

    mu ve manevi nitelikler gibi öteki ulusal degerlerden de yarar-


    Jamr. Her ne kadar ulusal strateji, esnek olur ve o andaki olasi-
    hklara uydurulabilirse de, temel içerigiyle degigmez. Eger ulu-
    sal hedefe variyta sapmalar olursa, kapsami ancak o zaman de-
    gigtiriHr. Ulusal gücü, çevre kofullarmi ve ulusai haynaklar;

    I L
    Gelecegi Yönetmek
    o -
    .

    dikkate alarak, saptanan ulusal-hedefleri gerçekleytirecek hare-


    à(rateji denir.
    '

    ket tarzlarmm toplamma ulusal .


    ·

    Sonuç olarak; ulusal strateji, ulusal politikamn uygulanma


    unsurudur. Ulusal politikanm gösterdigi yolda, ulusal hedefle-
    rin elde edilebilmesi için, politik,ekonomik, sosyal ve askerî
    güçlerin, savagta ve bangta, en uygun bir biçimde kullamlmasi-
    .

    m saglayacak plarilama eylemi ve yänetihnesi sanatidir.

    e
    -

    Ulusal Güç
    Ulusal güç, ulus-devlet anley1 mdan ortaya çikmigtir ki, bir
    milletin ulusal gücü maddi (maddesel)ve manevi (moral)de-
    gerleriyle toplam potansiyel gücüdür. Maddesel ve moral güç
    bir bütün olarak birbiriyle iç içedir ve bu iki ana öge birbirini
    "
    destekler ve bütünler
    Ulusal güç, ulusal stratejinin dayandigi, ondan kuvvet des-
    tek aldigi, ülkenin güvenligi, geligimi ve kalkmmasmda büyük
    bir etkinlik gösteren ve yabanci ülkelerle olan iligkilerinde asli
    unsurdur.
    Nasil ki, iç siyasete yänelik degerlendirmelerde güçler den-
    gesi belki de temel hareket noktasiysa, ulusal güç.kavrami da,
    siyasetin toplumlar düzeyindeki yönünün açiklanmasmda te-
    mel ögeyi olugturur. Ulusal güç ise, bazi maddesel ve tinsel öge-
    lerin bir biregimdir.'" Ulusal güç, alt ve üst yapisal ägeleriyle
    degerlendirilebilir.

    a) Ulusal Gücün Alt Yapisal Ögeleri


    Ulusal gücün maddeselögelerini, bir yandan o toplumu çev-
    releyen dogal (cografi)kogullar, öte yandan da o toplumun eko-
    nomik ve demografik olanaklari olugturur. Bunlara bir de, çeyit-
    li etkenlerin bir biregimi sayabilecegimiz askerî gücü eklememiz
    gerekir.'"
    b) Ulusal Gücün ÜstYapisal Ögeleri.
    Üstyapisalögeler,kültürel etkenler, ulusal moral, dis siyaset
    (diplomasi),propaganda, milliyetçilik (ya da yurtseverlik) ola·-
    . rak belirlenmektedir.

    -I
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavmm: Stmteji 171
    L

    Ulusal güç, askerî literatürde gäyle taiiimlarimakta. Bir dev-


    letin ulusal çikarlanni sa¢amak ve ulusal hedeflerini elde et-
    mek 1çm kullanabilecegi msan
    gucu, cografi, ekonomik, askeri,
    siyasi ve idari, psiko-sosyal ve feknolojik güç ägelerinden olu-
    an maddi ve manevi unsurlarm toplarmdir.
    Devletlerin, gerek ulusal suurlan içinde gerekse uluslararasi
    ortamdaki hedeflerini. gerçekleptirme yolundaki politikalarmi
    etkinlikle sürdurebilmeleri öncelikle kendi ulusal güçlerinden
    kaynaklamr.

    AF

    ULUSAL
    GELISTIR KUL.tAN

    V.E
    TEKNOLOJfK
    Û
    PÖd
    PLOMT
    .GÜÇ
    -
    LG
    GU U) ÒÑ.OM
    GÛ -
    .

    Kaynak: Ulusal Sti·ateji, Mart 2003 s.67(Makale: Dogu Aktulga)


    I

    Güç, askerî nitelik tayimayan uluslararasi iligkilerde sabit ve


    surekli bir uyari, ima ve gerektiginde bagvuru unsuru sayihr. -

    Güç, objektif bir realitedir. Realist teorinin özünü olugturan güç


    kavramma yüklenen anlamlarm oldukça farkh oldugu dikkati
    çekmektedir. Güç kavramini en sik kullanan ve uluslararasi
    po-
    1
    172 GelecegiYönetmek

    litika analizinin merkezine yerlegtiren Morgenthau, politikayi


    güç mücadelesi olarak tanimlamakla birlikte güç kavrammi ay-
    rica ele ahp açik bir tammmi yapmamigtir. Morgenthau'ya göre
    güç, politikanm temel amacmi ve herhangi bir siyasal davram-
    m temel güdüsünü olugtururken bir bagka yerde güç kavrami-
    ol-
    mn bir iligki biçimi ya da amact gerçeklegtirmek için bir araç
    dugunu ifade edebilmektedir. Bilimsel açidan ölçülebilecek bir
    gerçektir. Gerçeklik derecesi degerlendirilmek isteniyorsa, böy-
    le bir ölçümün yapilmasma zorunluluk värdir.
    Toplam gücün yaratilmasmda, ülkenin konumu, büyüklü-
    gü, topografyasi, iklimi, nüfusu, dogal kaynaklan, üretimi, tek-
    nolojisi, tamtimi ve moral unsurlari birbirleriyle bütünleptiril-
    melidir. Yetigmig olsa bile insan kaynaklanyla, endüstriyel gü-
    cü, politikanm amaç ve hedefleriyle örtügtürülemedigi sürece
    bir anlam ifade etmezler.
    Güç kavramt, ülkenin dig ya da iç politika uygulamalarmda
    çok önemli bir anlam ifade eder. Çünkügüç, elde edilmesi bek-
    lenen sonuçlarm çeyitli yöntemlerle saglanabilme kapasitesidir.
    Ulusal güçten beklenen görev, devletin,uluslararast iligkiler-
    de oynayacagi rolün önemli bir belirleyici olmasi nedeniyle,
    stratejiye" uygun olarak, öteki ülkelerin davramplarmi
    "yüksek

    istenilen gekilde smirlayabilme yetenegidir..Uluslararasi or tam-


    da, vanlan anlagmalarm uygulanmasmi saglayacak kurallar ve
    yaptirimlarm her zaman olanag1 bulunamayabilir. Bu nedenle,
    devletler, ulusal ve uluslararasi hedeflerinin gerçeklegmesine
    yönelik politikalanm sürdürmede özellikle ulusal güç büyük-
    lüklerinden yararlanmak zorundadirlar. Dolayistyla,
    "güç
    fak-
    törü", bir dinamik öge olarak ortaya çikar. Bayka bir ifadeyle,
    güç" bir ulusun stratejik, askerî, ekonomik ve politik ba-
    "ulusal

    kimlardan sahip oldugu olumlu ya da olumsuz, kuvvetli ve za-


    ylf yönlerinin toplami olarak da görülebilir. Uluslararasi iligki-
    lerde güç; bir üstünlûk, nüfuz, itibar ve saygmhk saglama unsu-
    ru olmanm yam sira, itaate zorlama yetenegine ek olarak siyasi
    bakimdan hükmedebilmektir.
    Tüm bu açiklama çabalarma karym güç, aslmda dügman
    devletlerin içinde yer aldiklari farkh ittifak ve birliklere göre de-
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strafeji 173 .

    gigiklikgösteren göreceli bir kavramdir. Yalmzca kaynaklara


    sahip olug da gücü garantilemez. 'Güg'ün olugumu için bu kay-
    naklarm rasyonel olarak igletilmeleri, kullamlrnalan
    ve öteki ül-
    keleri etkileyebilecek älçekte yänlendirilmeleri gerekir.
    Ulusal gücün kullamlmasini gerçeklegtirecek olan ulusal
    ç2-
    kar ve ulusal hedeften de säz etmek gerekiyor·
    Ulusal çikar, ul.usal varhgin güven içinde bulunmasi ve bi-
    reylerin mutlu ve refah içerisinde
    yaçamasi için. temininin ge-
    rekli oldugu degerlendirilen hususlardir. Diger bir ifade ile
    ger-
    çekleytirilmesi ve korunmasi ugrunda, milletin her tür1ü äzveri-
    de bulunabilecegi, liayati saydigi çikarlardir. Hükümetlerin asli .

    görevi de ulusal çikarlarm gerçeklestirilmesinin saglanmasidar.


    Ulusal çikarlar zaman içerisinde büyük önent gösteren degigik-
    liklerin olugu veya kapsamlaimdaki bir hususun gerçeklegmíç .

    olmasi gibi istis~nai durumlarda degigime ugrayabilir. Genel ola-


    rak degigken degildir.
    Ulusal hedef, ulusal çikarlarm somut ifadeferie belirginle ti-
    rilmesi ile ulusal siyasete
    yon veren, ulusal styasetin ozunu .

    olugturan degerlerdir.
    _ -
    .·.

    Ulusal hedefler; milletin çikarlan, genel istek ve egilimleri


    esas almarak siyasal.iktidarlarca tespit edilir ve siyasal iktidar-
    lann bütun gayreti ulusal hedeflere ulagilmasi ya da ulusal he-
    deflerin elde edilmesine yönelik ulusal politikalann üretilmesi-
    ne, bunlann kararli bir biçimde uygulanmasina yäneliktir.
    Ulusal hedefler ulusal çikarlar gibi sik sik degigmezler. Degi-
    gen. ulusal hedefe ulagilmast ya da.ulusal hedefin elde edilmesi
    ve korumasiiçin benimynecek sti-atejilerdir.Ulusal hedefler ço-
    gunlukla siyasi iktidarlann programlarmda açik sekilde ifade
    edilir. Ancak, ulusal hedeflerín devlet sirn olarak korunmasi
    ge-
    reken gizli yönleri de vardir diye açiklamak mümkündür.
    Yukanda açiklanmaya çahyilan ulusal hedefi elde etmek ve
    ulusal ç1karlan saglamak için gerekli olan ulusal
    gücün unsur-
    lan da punlardir:
    1. Ïnsan gücü
    .

    2. Cografi güç
    3. Ekonomik güç
    174 GelecegiYönetmek

    4. Politik ve idari güç


    5. Psiko-sosyal güç
    6. Bilimsel ve teknolojik güç
    .

    7. Askerî güç

    Ínsangücü
    1.
    Ulusal güç unsurlarmm olugumunda ve desteklenmesinde
    önemli bir aktif rolû bulunan insan gücü, nufus ve etnik yapisi,
    alle yapisi, egitim ve ögrenim durumlan gibi somut unsurlar
    içerir. Ïnsan gücünün etkinligi nüfusun fazlahgi, etnik yapmm
    saglamhgi, aile yapismm kuvveti, egitim ve ogremm duzeymm
    yüksekligi ile dogru orantihdir.
    2. Cografi güç
    Milletin kontrolü altmda bulunan ülkenin dünya üzerindeki
    konumu, bölgenin büyüklügü, topografyasi, gekli, iklimi, jeolo-
    jikve hidrografik durumu milli güce diger güç faktörleriyle ilig-
    kili olarak olumlu yönde büyük ölçüde katki saglar.
    3. Ekonomik güç
    Ülkelerinsahip oldugu temel ekonomik kaynaklan, bu kay-
    naklarm igletilmesi, her türlü mal ve hizmetleri üretme kapasi-
    tesi ve bunlan ulusal hedefler dogrultusunda tegkilatlandinla-
    bilmesinden dogan güçtür. Ulusal gücün en önemli unsuru eko-
    nomik güçtür. Ekonomik güç geligmeden politik güç ve askerî
    güç geligemez, yeterli etkinlige kavugamaz.
    Ekonomik üretim esastir. Ancak, devlet kaynaklarmm çok
    büyük bir bölümü askerî amaçlara ayrihrsa uzun vadede ulusal
    gücün zayiflamasma yol açma olasiligt vardir. (Sovyet-Rus-
    ya'daki gibi) Saglam ve güçlü ekonomiler çok büyük ordulan
    vedaha çok pahah ve karmagiksilahlan destekleyecek genie ta-
    banh bir sanayi altyapisim ortaya çikarabilir.
    4. Siyasi güç .

    Ulusal çikarlar dogrultusunda, öteki devletlerin üzerinde


    saglanacak siyasi etkinliktir. Ulusal stratejimizin tespit ve uygu-
    lamasmda önemli bir yer tutar. Ulusal güç unsurlari içinde en
    önemlilerinden biridir. (Yunanistan; ABD, AB ve diger lobilerin
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram:Strateji 175

    gücünü her ortamda bize kargi kullanabilmektedir. Zaman za-


    man etkili oldugu da bir gerçektir.)
    5. Psiko-sosyal giiç
    Milletimizin, milli birligi, moral ve deger yargilarumzi, milli
    karakterimizi, dini inançlarimizi, gelenek ve göreneklerimizi
    ifade eden soyut unsurlardir. Bu degerlerin yüksekligi her za-
    man için ulusal gücümuzü manevi olarak yüksek tutmamiza
    neden olmaktadir.
    6. Askerî güç
    Ulusal hedeflerimizin elde edilmesinde ve ulusal politikala-
    rm uygulanmasmda askerî güç, äzellikle dogal kaynaklara, eko-
    nomik yapiya, savunma sanayune ve oncehkle msan
    gucune
    dayanmak üzere diger güç unsurlari ile birlikte silahh kuvvetle-
    rin tamammdan olugur. Silahh kuvvetlerin gücü ekonomik
    güç-
    le dengeli olmahdir.
    Ulusal gücü olugturan unsurlar birbirlerlyle iligkili olarak
    ulusal güce katki saglarlar.
    Gerek güç gerekse ulusal güç kavramma hem yüklenen gä-
    rev hem de anlamlarm içerigi bakimmdan bu kavramlan tamm-
    lamaya çahyanlarm birbirlerinden çok farkh degerlendirmele-
    riyle kargilaymaktayiz. Güç ve ulusal güç kavramlannm kulla-
    mlmasma aligtigumz alan, uluslararasi iligkilerdir ve bu kav- .

    ramlar da bu iligkilerde çatigmayi açiklayan teorilerin


    paramet-
    releri ola rak görülmektedir.
    Dig politika analizinde güç yaklagnm konusunda aragtirma
    ve analiz yapan Türk akademisyenler" oldukça önemli kitaplar
    yaymlamiglardir. Bunlardan Faruk Sönmezoglu'nun "Uluslara-
    rasi Politika ve Dry Politika Analizi" klasik hale gelmigtir.
    Günümüzde, gücü sadece bazi geylere sahip olma olarak
    an-
    layan, ulusal gücü kapasite ile özdey kabul eden degerlendirme-
    ler de bulunmakla beraber, güç genellikle iligkisel bir olgu olarak
    anlayllmaktadir. Örnegin,Robert Keohane ve JosephNye, "Güç,
    bir aktärün digerlerine, nortnal olarak yapmayacaklan bir geyi
    yaptirabilme yetenegidir," derlerken bu egilimi yansitmaktadir-
    lar. Gücün iligkisel yönü açismdan iki kavram önem kazanmak-
    I
    176 -

    .
    GelecegiYönetmek

    diger insanlarm dü-


    "insanm,

    tadir; kontrol ve etki. Bir yazar gücú,


    günce ve eylemleri üzerindeki kontrolü"; bir bagkasi ise, ulusla- "kaynaklarm

    , rarasi eylemin gerçekleytirilmesiiçin gerekli olan


    kontrolü" olarak görmektedir. Diger bazi yazarlar, îligkisel an-
    . lamda gücü tanunlarken kontrol kavrammm smirlarmi daha da
    genigletmektedirler. Örnegin, yandan kaynaklar,
    "bir

    birisi gücü
    olarak ortaya koyar-
    .üzerindeki

    öbür yandan sonuçlar kontrol"


    ken, bazi yazarlara göre kavram, "A aktörünün B aktörú üzerin-
    de kontrolünü. olugturan ve sürduren her yeyi" içermektedir.
    Sönmezoglu'nun yazdigi gekliyle, görüldügü gibi, bu tammla-
    Buna kargilik, gücü yine
    .kontrol'dùr,

    .
    malarda anahtar kavram
    iligkisel yönu ile öne çakartan bazi yazarlar da etkiyi.anahtar kav-
    ram olarak kullanmaktadi-rlar. Örnegin,güç dav-.
    "bagkalarmm

    ramplanm kendi amaçlari dogrultusunda etkileme" kapasitesi


    olarak.tammlanmasi yam sira, davramylarmi iste-
    "digerlerinin

    nen bir dogrultuda geligtirmeya da etkileme yetenegi" olarak da


    tanimlayan vardir. "Digerlerinin dügünce ve eylemleri üzerinde
    etki uygulanmasidir"¯ tammi da yapilmaktadir. Daha kapsayia
    alanda.bir aktörün mad-
    .;uluslararasi

    açidan tammlanan güç,


    "

    di vè maddi olmayan.kaınak ve kiymelleri, uluslararast olayla-


    rm sonuçlanm kendi istedigi yönde etkilemede kullanma yete-
    geklinde tammlanarak, kavramm sahip olma ile ilgili w
    ."

    negi.
    ilijkisel veçhelerinden her ikisine de belirli bir vurgu vermekte-
    dir. Sönmezoglu'na göre, güç kavranu ile ilgili dogru bir tanun, _

    güç analizi açismdan bayanh bir kavramsal çerçeve, esas olara.k


    bu iki yänü de dikkate almak zorundadir.
    -

    Sönmezoglu'nun kitabmdan uzun bir almti'" yaptik ama gü-


    cün ne kadar farkh -tamm ve analizinin yapildigim ortaya koy-
    mamiz gerekiyordu. Bu çok çegitli tammlarda üç kavram dikkat
    çekmektedir; bunlar, kapasite ile kontrol ve etki'dir.
    Güç dendiginde akhmiza gelen askerî güçtür ancak artik
    ekonomik güce de sikça vurgu yapilmaktadir. Daha önce anla-
    tildigi gibi stratejide sayisal fazlahk zafer kazanmak için garan-
    ti degilse, askerî güçte (kuvvet)ekonomik ve teknolojik kapasi-
    te birleptirilirse zafer garanti altma ahmr. Taraflann askerî güç-
    lerinde belirgin üstünlük olan galip gelecektir. Fakat, taraflann

    ¯.r
    ,
    Sihirlive Çekici
    .Kavram: Straleji 177

    askerî güçlerinin birbirine yakm oldugu durumlarda, çatigma-


    nm sonucunu belirleyecek öteki faktörler arasmda ekonomik
    gücün äzel bir önem tagidigma da dikkat çekmek gerekmekte-
    dir'" Ekonomik kapasite ile teknolojik geligmiglik, savag orta-
    .

    mi olmadigmda dig politikada istenileni elde etmede önemli


    araçlardir ama savagla çözüm gerektiginde askerî kapasiteyle
    birlegmek zorundadirlar. .

    Genel Degerlendirme
    Bati'da adma "Think Tank"* denen genel adland2rmayla
    belirleme gruplarinm" genel amaçlari punlardir:*
    "strateji

    1) Gelecege yänelik askerî, siyasi, ekonomik ve sosyal aray-


    tirmalar yaparak, stratejik planlar hazirlamak.
    2) Yapilan çahqmalarm kendi ulusal hedef1eri
    ve çikarlarmi
    korumaya yönelik olmasim saglamak.
    3) Gerekirse resmi ve sivil makamlara damemanhk hizmeti
    vermek.
    I

    4) Yabana güç1erin etkisinden ve yönlendirmesinden uzak,


    objektif bir çahema yapmak.
    5) "Brain Storm, (Beyin Firtmasi) denilen yöntemle herhangi
    bir konu üzerindeki bütün olumlu ve olumsuz dügüncelerin
    or-
    taya çikarilmasmi saglaytp dogruya ulagmak.
    6) Enformasyon elde etmek, gerekli dokümanlan toplamak
    suretiyle bilgi argivi olugturmak.
    7) Medya arac1hg14yla kamuoyunu bilgilendirerek, özel
    görügmeler yaparak kendi hükümetini ya da öteki ülke hükü-
    met ve kamuoyunu yönlendirmek.
    "Strateji belirleme" gruplan yalmzca devletin resmi kurulug-
    lari olmaylp, sivil kurum ve kuruluglar, vaktflar da olabilir.
    ABD ve Avrupa'da (en bilinenleri Íngiltere,Fransa, Belçika, Ïs-
    veç ve Almanya'da bulunmaktadir) bulunan ünlü "Think
    Tank"lerin hemen tamamt sivil kökenlidir.
    ABD'de 1950 yilmda RAND adli kurulugun hazirladigi stra- .

    teji çahymalan ilk kez hava kuvvetleri için askerî savunma stra-
    tejisini olugturmuytur. Türkiye'de ise bilindigi kadanyla .

    .I
    178 GelecegiYönetmek

    2004'un ortalarinda yogun girigimler baglamigtir. Bugün, kimin


    -

    vakiflardan, özellik-
    .

    ne yaptigi belli ohnaıan, sirf yurtdtymdaki "dügün-


    .
    le de AB formlarmdan para almak íçin kurulan sözde
    saghkh olarak biline-
    ce merkezleri" kurulmug olup, sayilari da
    meyen pek çok "Think Tank" bulunmaktadir. Ïgin
    tuhafhk de-
    recesinde ilginç.yani, bu kuruluglarm büyük bölümünde gaze-
    olan,
    te ve televizyortlarda muhabirken bir anda strateji ustasi
    sahte profesör.unvaru ile harp akademilerinde ders veren, sap
    hk memurlugundan stratejlige terfi edenierin ortahkta cirit at-
    masidir. Bu kipilerin baginda ve içinde oldugu "Think Tank-
    lar"da hangi tür stratejilerin üretilebilecegini bilmek hiç de zor .

    olmasa gerektir.

    rl

    T r=
    1.4. STRATEJÏK ÖNGÖRÜ

    "Keyifte buluumak için µns gerekir,


    icat etniek için akil; arna iki ip de bu
    ,ber

    iki peyden vazgeçemez."


    Goethe

    Üniversite birinci
    smifta ögrenciyken
    "olasihk

    hesabi (pro-
    bability)" dersinde ögrendiklerimizie "bahislerde"

    bazi kazan-
    ma olasiliklarmi hesaplamaya baglamig, hesabi da dogru yapti-
    gumza inanarak
    "bazi

    girigimlerde" bulunmuytul<: Sonunda


    hem tüm ögrenci harçhŠnmzi yitirmig hem de ba imizi derde
    sokmuytuk. Bu neden olmugtu? Olasihk hesaplarmi hatasiz
    ya ptigma inandigimiz arkadagrmz, hesap yapmadan yalmzca
    tahminde bulunmugtu ama biz bunu bilmiyorduk. Ashnda so-
    rulan dog-ru sormuytuk, basit ve mantikliydi ama hata yapilmig-
    ti, Anlagilan
    "akli"
    ihmal etmigtik.
    Piyango, toto, loto gibi oyunlar-gans ve talih oyunudur, yani
    sayilarm bir rastlanti ¯sonucu biraraya gelmesi gerekir. Ìcatlar
    da, kepifler de rastlantiya bagh olarak ortaya çikmigtir, ancak iki
    "rastlanti"
    arasmda fark vardir. Rastlanti ile zekâ arasinda iligki
    kuranlarm sayisi azimsanmayacak denli çoktur. Kimisine göre
    zekâ ve gans insana doguptan verilen özelliklerdir.
    Fransiz kimyager ve mikrobiyolog Loui.s Pasteur inamlmaz
    sayida önemli kepif yapm14tir. Belki de bu yüzden, talih
    ve rast-
    lantmm kazammlanna ebelik yapmap oldugunu itiraf etmede
    ortalama yetenek sahiplerine kiyasla daha mütevazi olabilmis-
    rilarmm küçümsenmesi tehlikesirie ragmen bunu
    yap-
    180 GelecegiYönetmek

    mistir. Ama kazammlarmi azimsamak isteyenlere kargi da yöy-


    le demigtir: "Rastlanti ancak hazirhkh akh tercih eder.""
    Pasteur, Einstein, Jefferson,Mustafa Kemal gibi keskin bir
    zekâ ve gans armagan edilmiç kipilere dâhi diyoruz. "Dâhiler,
    muhtegem bir içgörü, sezgi, esin, beyin dalgasi ya da inanç
    ne koyarsamz koyun- yoluyla, bir yeyi farkli bir perspek-
    -admi

    tiften görür ya da algilarlar. Onlarm yeni perspektifi, karsi ko-


    nulmazliş sonradan ortaya çikan öyle bir görüç açisi saglar ki,
    bir daha hiçbir geyi eskisi gibi göremeyiz.--Onlarm gördükleri,
    çogunlukla, bizim halihazirda yakalayabildigimizden daha ge-
    nig çerçeveli bir resimdir. Ve onlarm bunu yapabilmelerinin
    sebebi, parçalann bütüne uyug geklini, varhklarm yüzeyde ala-
    kasizmig gibi görünebilen daha derin harmonik rezonansim se-
    zinlemeleridir."* Clausewitz'in deha tammi (1. kitap 3. bölüm)
    ise göyledir: "Belli bir ustahkla yürütülmesi gereken her äzel fa-
    aliyet, akhn ve ruhun äzel yeteneklerine muhtaçtir. Bu özel ye-
    tenekler, yüksek bir düzeye çikrug ve olaganüstü faaliyetlerle
    kendilerini belli etmiglerse, bunlari meydana getiren akla deha
    denir."
    Ìncedeninceye yapilan olasihk hesaplari baçarima garantisi
    midir?
    Colin Bruce, eglenceli kitabi "Mantik ve Olasihk Hikâyele-
    ri"nde buna yamt ariyor:
    Olasrhk olasdik, kaderse kaderdir Watson! Hangi deniz kurduna
    somrsan sor, sana-bazen yüzde bir olasdigm gerçeklegiginin, binierce
    ruegini verir... Demek gerçekleµneganst yüzde bir olan, yüzde bir kez
    -

    gerçeklegiyor!"'"
    Ahylagelmig bir örnek: Piyango biletinden ikramiye kazan-
    mak bir sans içidir. Ama, bu ikramiyeyi kazanabilmek için, çe-
    kilig gününden önce bilet satm almak gerekir. Bunu yapmayan,
    nsim deneyemez.
    Türklye sanaylinin iki önemli ve baçarih yatirimcismdan bi-
    ri olan Sakip Sabanci "ÏçteHayatim" adiyla yaymladigi äzyaga-
    möyküsünd.e firsatm, tesadüfün ve gansm kendi ya ammdaki
    yerini yöyle anlatiyor"6:
    l

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram:Strateji
    . 181

    "Fakat punu kabul etmek gerekir ki, aym yeteneklere sahip,


    ay-
    m imkânlari kullanan, ayni çabayi gösteren kipilerin ayni sonuca
    varmamalari da mümkündür. Ì te burada, gans-kader-lasmet fak-
    törleri ortaya çikar.
    Sonucu, bu faktörler degil de, bu faktörlerden yarai·1anabilme
    becerisi tayin eder. .

    Sans-kader-kismet
    -

    veya Anadolu deyimiyle 'firsat',


    etrafumz-
    da belli olmayan zamanlarda, belli olmayan gekillerde belirir. Ìçte
    beceri, ortaya çakan hrsati en akiki biçimde degerlendirebilmede-
    dir.
    Firsat1'bir kere kulanilacak, birseferde yapdacak vurgun' nite-
    liginde degerlendirmemek gerekir. Su ancak kanuni olmayan, ka-
    ranhk iglerde söz konusu olabilir. 'Firsat' günlük hayatta,
    herkesin
    änünden geçen imkâniardir ki, megru'dur, helal'dir, .

    Lise talebesiydim. Agtr hastahk geçirdim. Tedavi üç yll kadar


    sûrdü. Ïlaç1ar ve annemin gefkatli bakimi ile çok kilo aldim. Adtm
    'gigko'ya
    çtkti. Arkadaglartmdan üç yll geri kaldsm. Yagim 17-18'e
    vardi. Okula gitmek istemedim. 'Ben çahgacagim' dedim. Babam
    anlayi; gästerdi, böylece çahyma hayatma atildim. Denkanhhga
    ge-
    çig dänemimde agir bir hastahga yakalanmam, beni çok
    genç yagta
    ip hayatina yäneltti.
    Bana kahrsa, bäyle bir izah eksik kahr. Hastahgi bir
    tesadüf sa-
    yabiliriz, ama benim iq hayatma yönelmem sadece
    ona bagh degil-
    dir. Ortam, benim çocuk yagta ip hayatma hevesienmeme müsaitti.
    Babam ip delisi bir adamdt. Dindar bir adamm dilinden nasil
    dua
    eksilmezse, babamm akh fikri de iyten bagka bir gey düpûnmezdi. .

    Çocukyayta hepimize çahyma agki verdi, ip ögretti; hayatm çetin


    yolunda edindigi bilgileri, tecrübeyi cämertçe änümüze serdi. Bü-
    tün ogullar, asil ögretmen olarak babamizi bilirdik. Hastahk araya
    girip de okuldan kopunca, artik kendimi kocaman bir adam olarak
    görüyorum ve 'Ben çahyacagim,' diyorum. Yani çahymaya hazirim,
    istekliyim ve babamin gästerecegi her igi bagaracagima inaniyo-
    rumO
    stralarda Bossa igine baglamipz. Büyük bir fabuka kuruyo-
    ruz. Ïnçaat sürüyor, babamiz Türkiye'nin en büyük iglerinden biri-
    ne kalkigmig; gözü uyku tutmuyor. Ben en büyük ikinci ogulum.
    Babama yardim etmek istiyorum. Bu büyük igin içinde ögrenece-
    gimçok gey olduguna inamyorum. Önümde,firsa tlarla dolu bir i
    var.
    Yani ortam hazir. Ben de hazirim.
    182 Gelecegi Yunehnek

    Demek ki, insanoglu, uygun bir ortamda önüne çikan firsati de-
    gerlendirmeye hazir oldu mu, hayattna bir yön verebiliyor. Bunda,
    tesadüfün, gansin, kaderin rolü oldugu kadar; içinde yagamlan or-
    tamm, sahip olunan deger yarg11armmda rolü var. Firsattan yarar-
    lanmaya hazir olacaksmiz."

    1.4.1. Sans,Hile, Aldatma, Rastlanti, Tahmin ve


    Strateji
    Bill Gates, ünlü futbolcu Pele, Vehbi Koç -gibi aktörlerin öz-
    yagamöyküleri, bizim için gagirhci olaylarla yuklüdür. Su olay-
    lar Machiavelli'yi gu sonucu çikarmaya götürür?"
    derecede zengin ya da acinacak derecede yoksul birini
    "Sagilacak
    gördügünüzde Tanri'ya yönelin, çünkü
    'onlar
    Tanrt'nin.sundugu ola-
    andigi bir durum sonucu yikima sürüldenmig ya da yüklenmiglerdir;
    kendilerini cesaret ve bilgelikle yönetme hrsatim veren ya da bunu
    yapma gücünden onlan yoksun birakan budur.' Genellikle çok zen-
    ginler, kugkusuz kullandiklan olaganüstü bir gans vuruguyla o konu-
    mu elde ederler; ancak hrsat, kendi çabalarmm bir sonucu
    olarak de-
    gil SansMelegi'nden gelmigtir. Onlari göklere çikarmamn yersiz ol-
    masmm nedeni budur. Benzer biçimde, çok yoksullar da ayiplanma-
    mahdir, çünkä hiçbir zaman bir gansa sahip olmaruglardir belki."

    Rahmi Koç ve Sakip Sabanci, Vehbi Koç ve Haci ÖmerSa-


    banci'mn çocugu olarak dünyay.a gelrneleri bir gansken, eger Ïs-
    tanbul'un gecekondularmdan birisinde dogmugsamz bu bir
    anssizhkken, sizin hatantz mi? 12 Eylül 1980 askerî darbesin-
    den sonra Ankara'da yeni siyasetçiler ortaya çikmca, bu olana-
    prensler" türedi. Bunlarm bü-
    "içadami

    gi degerlendiren yeni
    yük bölümü Sans Melegi'nin onlara verdiklerini fark etmediler
    ve ne Koç ne de Sabanci oldular. Bunun nedenini Machiavelli
    .r
    aciklamaktadir.
    Machiavelli Prentte"" gansm insan kaderi üzerindeki etkisi-
    ne genig yer vermigtir. "Siradan bir kipiiken talihin yardum ile hü-
    kümdar olantar bu yiikseligipek çaba harcamadan elde ederler. Fakat
    hükümdar olduktan sonra yerlerini korumalan çok güçtür... Bu hü-
    kiimdarlar; yerlerinde tutan iki pey, onlari oraya gitirenlerin iradeleri
    Sihirli ve Ç«kiciJ<avram: Strateji 183

    Öyleki her ikisi de degi;kendir ve süreklilikten yoksun-


    ve talihleridir.
    dur. Bu kipiler yerlerini korumasm bilmezler ve inmu yapamazlar."
    Machiavelli, birey, gansi sayesinde tepe noktaya gelebilir ama
    yetenekleri kendisini oraya tagimamissa, tutunabilmesinin ola-
    naksizhšmi ortaya koymaktadir.
    Machiavelli gans kavramru çogunlukla hesaplanamaz ve te- N
    saclüfi durumlarla äzdepleptirmigtir." (Ona göre) çans; "ne bir
    Tann takdiri ne de fatalizme varan bir musamahasiz kaderdir"
    Ancak kimi zaman terime metafizik bir anlam yükleyerek kader
    gibi kozmik bir gücü ya da gün1ük yaçama yükledigimiz anla-
    miyla gansi ifade etmekte de kullanruptir. Ayni biçimde kipileg-
    tirerek kullandig1 bir ikinci kavram da virtü'dür (virtue. erdem,
    fazilet; etki gücü). Su kavram, "yabancilaymig
    ve dügman bir
    dünyada" insanlarm refahlan ve lyi yaçamalari için yagamsal-
    dir. Machiavel~li tüm önemli eserlerinde, -Prens, Diskurlar, Savag
    Sanah- bu kavrami zaman zaman degigen anlamlarda kullan-
    miysa da kavramm nihai olarak temsil ettigi, sahip olunan yete-
    neklerin disipline edilmig bir irade ve basirette erdemli kullani-
    midir. Kisilegtirilerek kullamldigmda virtü tüm bu özellikleri
    üzerinde toplayan metafizik varhk; bir kiçiye ya da topluma ilip-
    .kin

    kullamidigmda bu äzellikleri üzerinde toplayan kigi ya da


    toplum anlamma gelmektedir. Machiavelli'ye göre "yaçam,

    gans ile virtü arasmda bir mücadeledir." Sansyagamm içlek bir


    özelligidir. Ísteristemez bizi çegilli durumlara, dügürür ancak
    bu durumlardan çikip çikmayacagimiz kendi virtü'müze bagh-
    dir. Sans'avirtü'yu kullanarak bir gekil (düzen) vermek, bir bag- §9
    ka deyigle kendi kaderine hükmetmek olanakhdir. Örnegin
    Machiavelli'ye göre hayram oldugu "eskiler-tarihi
    kipilikler"
    (özellikle Romahlari kastederek kullandig1 bir sözdür) bu özel-
    likleri sayesinde baçank olmuglardir. Machiavelli'nin sahip ol-
    duklari virtü'yü tariflerken örnek olarak gösterdigi hayranhk
    cluydugu kipiler listesinde; Roma'nm kurucusu Romulus, Hz.
    Musa, Spartah Lycurgus ve Atinah Solon'un ada, kimi Roma im-
    paratorlartyla birlikte äne çikmaktadir.
    Tüm eylem adamlan gibi, Machiavelli bir yandan kaderin
    sonuçlanndan kaçmak, öte yandan Sevgili gans'ikendi tarafma
    184 GelecegiYönetmek

    çekecek garantili bir yol bulmak için (sihirbaz)Houdini benzeri


    hareketle i denemek ister. Bazen, o sanki jans'a kur yapmak ve
    kazanma : olanakhymig gibi davramr, bazen gans'miradesini
    kendi irade lerine boyun egdirip ona zorla egemen olacak güçlü
    liderleri gerekli gärür."
    Kisir i kozmik karakterine karym Machiavelli'ye göre tali-
    hin yönetilmesi olanakhdir. O,
    "yazginm

    kendiferini yönlendir-
    mesini yegleyenler"e pek de itibar etmemel tedir. Onu bir irma-
    ga benzeterek nasil yatagmdan çikan suyun öfkesinden kaç-
    maktan bagka çare olmadigi halde yine de insanlar, ortahk du-
    bir kanaldan aksin
    "kabardigmda
    rulur durulmaz, sular bir daha
    ya da tapkm bunca diizensiz,bunca zararli olmas2n diye bentler set-
    ler yaparak önlemler almaktan geri" durmuyorlarsa, talihe hâkim
    olmak için de benzer bir çabanm gösterilmesi gerektigine inan-
    maktadir. Zira talih; kendisine karp koyabilmek için dü-
    "gücünü,

    zenlenmig bir erdemin (virtü) olmadigi yerlerdegösterir; kendisini


    durdurmak için setlerin, bentlerin yapilmadigim bildigi,yerlere yö-
    neltir saldirtlarmi." Machiavelli'ye göre yeterli kararhlik ve de-
    Šigenpartlara uyum gösterme yetenegine sahip olanlar, bu
    özelliklerini gözüpeklikle birlegtirirlerse talihe hükmetmeleri
    olanaklidir."
    Siyasal olaylarm yeni prensipler açismdan incelenmesi için
    Rönes'ans'm yarattigi ruh biçilmig kaftandi. Rönesans'm dügü-
    nürlerinin felsefe ve bilim alanlarmda kaydettikleri bagarilarm
    ve butün yaklagimlarmm altmda yatan varsayim, sosyal yagam
    ve insan faaliyetleri olaylarrun ardmda akil yoluyla bulunabile-
    cek ve bu sayede olaylari kontrol altma alabilecek bazi konum-
    larm mevcut oldugu inanci idi. Bazi yasalarm askerî olaylari da
    idare ettigi ve bu olaylarm.yönünü tayin ettigi fikri, Machiavel-
    li'nin askerî konulara yaklagimmdaki temel varsaymu olmug-
    tur. Kendisi tüm ilgisini bu kanunlarm bulunmasi üzerinde top-
    lamigti. Dolayisiyla Rönesans'm ïnsan aklma olan güveni ve akil
    yoluyla insanm hayattaki gans ve talihini yenebilecegi yolunda-
    ki iyimser görüge o da katiliyordu.'"
    Bu, boy bir iyimserlik degildi. Ränesans dügunürleri Fortu-
    na'nm (Talih Tanriçasi) kuvvetini pek yabana atmiyorlar ve ha-

    I
    I. ¯c '

    "
    I
    I./
    Il

    ..

    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 185
    I

    yati, insan akliyla bu dönek Tanriça arasmda tehlikeli bir müca-


    dele olarak görüyorlardi. Ancak sonunda insan aklmm galip ge-
    leceginden kugkulan yoktu. Machiavelli muharebeyi askerî ku-
    rumlarm göbegine yerleptirmigti.
    Çünkü kendisinden önceki
    yazarlari korkutan belirsizlik (muharebenin sonunun änceden
    kestirilemeyigi) onu korkutmuyordu; akd yoluyla bulunan ya-
    salara uygun pekilde bir askerî ärgüt kurularak gansm etkisini
    azaltmak ve baçanyi garanti altma almak mümkün olabilirdi."2
    -Machiavelli hirsh bir kumar oyuncusuydu. Hükümetten atil-
    diktan sonra her gününün yarismi çiftliginin yanmdaki handa
    iskambil ve tavla oynayarak harcardi. Tüm kumar oynayanlar
    gibi melegini" yakalanaak için çok zaman harcamigtir.
    "gans

    Ama, tarih araytirmalarmdan ve üstün çözümlemelerinden,


    hem hükumetteki hem de kumar masasmdaki deneyiminden,
    bazi olaylari liatanm ya da parlak zekânm degil tümüyle gansm
    belirledigini biliyordu. Olaylar gansa baglamnca, en buyük li-
    derler bile akmtiyla sürüklenirler. "SansMelegi, niyetterine karp
    çukylmasinzistemiyorsa, insanlarin aktllarmi körleptirir," der Machi-
    avelli üzüntüyle
    Machiavelli bir noktada talihe hükmetmeyi 'gelecegin

    belir-
    sizliklerine hükmetmek' anlammda kullanmaktadir. Buna gele-
    cek yönetimi admi verebiliriz. Gelecegi yönetmek tüm belirsizlik-
    Ierin ortadan kaldirilmasi anlamma gelmez. Ídealplanda bunun
    imkâm da yoktur. Gelecegi yönetmek çabasi, olaylarm akigmm
    sürükleyiciliginin digma çikmay1, hedeflerimizi belirlerken ve
    onlara ulagmaya çahgirken kontrol altmda tutamadigimiz
    para-
    metrelerin adedini olanakh oldugunca azaltmayi içerir. Burada
    kullamlan kontrol her zaman girdilere ve çiktilara, en azmdan
    bunlarm ikincisine hâkim olmak anlamma da degildir. Çogu za-
    man umabilecegimizin en iyisi bir olaya etki eden olabildigince
    çok parametreyi gözlem altmda tutabilmektir. Böylelikle, bir
    anlamda olaylarm önüne geçmek olanakh olacaktir. Bu tek ba-
    ma gelecegi öngörmeye çahymaktan, futureology'den farkh bir
    eydir. Futureology'den fazla olarak, gelecekte meydana gele-
    ceklerini öngördügümüz olaylar kargismda, sürdürülebilir bir
    avantaji nasil yakalayabilecegimizi düpü.nmeyi içerir. Bu da

    -I
    186 GelecegiYönetmek

    stratejini1bizzat kendisidir. Su sebeple Machiavelli gansm yar-


    dumyla lde edilen iktidann, elde edilmesi için çok çaba harcan-
    masi gea aktigini belirtmektedir. Bu anlamda ganslanyla iktida-
    hiçbir engelle karplagmazlar,
    "yolda

    ra geler.ler, onun ifadesiyle;


    unku umiak gelirler;mna biltiin zorluklar, yerlerine varmca ortaya
    ikar." <çikça Machiavelli'nin kastettigi sürdürülebil.ir olmayan
    bir avantajm keskin yüzüdür."·'
    Machiavelli'den yaklayik 300 yll sonra yayayacak olan Cla-
    gans ve siyaset" üçlemesi üzerinde açihmlar
    "giddet,

    usewitz de
    getirmektedir. O'na göre, tehlike halinde moral kuvvetlerin
    "cesarettir".
    içinde en çok önem kazanan unsur

    "Cesaret ve ihtiyat bagka bagka geylerdir, fakat moral kuvvetler-


    dir; fakat yine de birlikte bulunabilirler. Buna karym tehlikeyi göze
    almak, talihegüvemnek,yigitlik, atilganhk sadece cesaretin dig görü-
    nümleridir ve bütün bu ruh halleri, kazayi, tesadüfil ararlar; çünkü
    tesadüf onlarm unsurudar."

    Savag sana tinin hesaplarmda bagtan itibaren mutlak, ma te-


    matiksel, saglam bir temel bulunmadignu ve savasm, tüni ya pi-
    siyla bir olanaklar, olasihklar, talih ve kaza oyunu oldugunu gö-
    rüyoruz. Bu nedenle savag, insan faaliyetleri içinde kâgit oyu-
    nuna (kumar) en yakin olanidir. Savaym objektif dogasi onu bir
    ihtimaller hesab1haline getiriyor. Clausewitz (Savag Üstüne,32)
    tesadüf ile savagi yan yana getirirken gunu söylüyor:
    "Savagt bir kumar haline getirmek için yaltuzca bir unsura
    gereksinim kahyor: Tesadüf." Hiç kupkusuz savag, bu unsurun
    eksikligini de duymayacaktir. Savag kadar tesadüfle iligkisi ke-
    silmeyen ve tesadüfle gelen temasta bulunan bagka bir insan ey-
    lemi yoktur. Tesadüfle birlikte gans da savagta büyük bir yer-tu-
    tuyor." Savagin kumara (ya da kâgit oyununa) benzetilmesi ne-
    dendir? Bunun yanitini yine Clausewitz veriyor;
    "Akhmizm daima açikhktan ve kesinlikten yana olmasma kar-
    pm, ruhumuz daha çok belirsizlikten hoglamr. Ruh, kendisini ya-
    banci hissettigi, bütün bilinen objelerin kendisini terk etmig görün-
    dügü yerlere ulasmak için, felsefi aragttrma ve mantiki sonuç çikar-
    manm zahmetli yolundan.yürümek yerine hayal gucüyle da
    -biraz
    Sihirli ve ÇekiciKavram: Strateji 187

    'bilinçsiz

    olarak- tesadiiflereve gansa siginmayi tercih eder; zaruretin


    çaresizligi yerine olanaklarm buradaki (tesadüfler
    ve gans ortamm-
    daki) zenginliginde yaçar; bu onu heyecanlandrrir, copturur; cesaret
    çabucak artar ve onun için tehlike ve tehlikeli girigim, tipki nehirde-
    ki cesur yäzücü gibi kendini içine attigi bir unsur olur."

    Sava; sanatinm i]gili alani, canh ve moral güçlerdir. Bu


    ne-
    denle hiçbir konuda mutlakiyete ve kesinlige ulasamaz. Yani
    "daima

    tesadiife, gansa bir yer kalir; bu, en kiiçiik lyte bile en bilytik ip-
    teki kadar bilytiktilr"."" Clausewitz önemli bir karptthga da dikka-
    timizi çekiyor.
    "Bu gans, taraflardan birinden
    yanaysa, cesaret ve kendine gü-
    ven de öteki tarafta yer almah ve boplugu doldurmahdir. Cesaret ve
    kendine güven ne kadar büyükse gansa, tesadüfe birakdan
    yer de o
    kadar büyük olabilir. O halde cesaret ve kendine güven, savayta çok
    önemli ilkelerdir."

    Savagm ileri düzeylerde anlayilmasmm ne kadar zor ve kar-


    magak oldugunun farkina varan Clausewitz, bu durumu üçlü
    analiz yoluyla aç1klamayi tercih etmigtir. Hiçbir
    savag birbirine
    benzemez. Sun Tzu blmu ortaya koyarken göyle sãylüyor: "Su
    nasil topragm egimine göre akarsa, asker de zafere dupmaron durumu-
    na göre akar. Sayan nastI subit bir gekli yoksa, savasta da sabit kopul-
    lar yoktur."
    Clausewitz üçlü analizinde, savagin karmagasmi üç temel
    egilime indirgemiçtir. Her savag farkh olmasina karym, bu üç
    egilimin baglantist ve rollerinin incelenmesille tüm savaglar da-
    ha iyi anlayilabilir.""
    "Tam bir fenomen olarak savagm
    var olan egilimleri her zaman
    paradoksal bir üçlü olugturur
    -bunlar

    baçIang1çta mevcut olan gid-


    det, nefret ve dügmanliktan olugan dogamn kâr kuvvetleridir;
    yan-
    sm ve olasthklann yaratica ruh için gidilebilecek yerler olmasi ve
    boyun egme unsurunun bir prensibin unsuru olmasi
    tüm bunlarm
    sadece akla dayah olmasma neden olmuytur."

    Bu üç egilimden her biri genel olarak, toplumdaki üç


    grup-
    tan biri le uyum saglar.263

    I.
    I
    -
    188 GelecegiTönehnek

    "Bu üç egilimden ilki temel olarak halkla; ikincisi komutan ve


    ordusuyla; üçüncãsü de hükümetle ilgilidir. Savagta ortaya çikan
    tutkular ve hirslar halkm dogasmda zaten var olan duygulardir; ce-
    saret oyunu, yetenegin olasihklar dünyasmdaki yeri ve gans komu-
    tana ve ordusunun belirli karakterine baghdir; ancak siyasi amaçlar
    sadece h ükümetin igidir."" (Sava; Üstüne]

    TEMELEÕiLÍMi
    SAVA$lNÜÇ

    BA$LANGlÇTA $ANS,
    NEFRET,SIDDET, 689 Ag OLASILIK,
    HIRSLAR, YARATICI
    GUÇ,
    NSANLARIN OÒ¢ YETENEKVE
    DܧMANLlÒl CESARET
    . KUMANDANIN
    (HALK) ...

    KARAKTERi
    (ORDU)

    NEDEN ITAAT, HESAPLAR,


    MANTIKSAL
    (HUKUMET)
    SlYASIAMAÇLAR

    Kaynak: M.I. Handel -

    Savagin Ustalari, s.137.

    A K. Han yazdigi doktora tezinde (I.U. Uluslararasi Iligkiler,


    2001) çatqma, belirsizlik, gans arasmda stratejiyi incelerkän so-
    mut örnekler de veriyor:

    "Kozmik bir gans anlaylgmm benimsenmedigi noktada, Cla-


    usewitz ve Machiavelli'nin gans diye tabir ettikleri ve çatigmalarin
    sonuçlari üzerinde belirleyiciligi olduguna inandiklar1 belirsizli-
    gin sonucunda gerçeklegmig olan olasihktir. Her tür çatigmarun
    sonunda gerçeklegmig olan olasihklar qu ya da bu sebeple tercih-
    yakmmalarim duy-
    'yanssizlik'

    1eriyle uyugmamig olan taraflarm


    mamiz da bundandir. Belirsizlikler yüzunden spor karçilagmala-
    rmda da, savaglarda da oyun oynanmadan sonucu bilmek olanak-
    temeller üzerine
    'saglam'

    h degildir. Yapilabilecek olan en fazla,


    oturtulmuy bir öngörüdür. Ïnsaniradesinin, direncinin, yaraticih-
    sonuçlari öngörmek çogu zaman saf matematiksel
    gimnverecegi
    Sihirli ve Çekicí
    Kavram: Strateji 189 -
    I

    olasilik hesaplanyla olanakli degildir. Machiavelli'nin ilgilendigi


    iktidar mücadeleleri de, Clausewitz'in teorisini kurmaya çahytigi
    savag da toplumsal ça tigmamn farkli yüzleridir. Zaten Clausewitz
    savagi diger çatigmalardan ayiran tek farkm, kanla çözümleniyor
    olmasi oldugunu belirtmektedir. Bireyin kendi äz varhšmi
    kargi-
    smdakine dayatmaya çaligmasinm yol açtiş mücadeleden,
    mo-
    dern devletlerin temsil ettikleri toplumlarm toplumsal faydalari
    adma girigtikleri sava Iara kadar tüm bu mücadelelerde
    taraflarm
    ortaya koyduklari tercihler, kendi faydasina öncelik vermek anla-
    minda, bencilce olabilir. Bencilce tercihler
    ve toplum için olumsuz
    sonuçlar arasinda deterministik bir iligki de yoktur. Eydeyigle bu
    'bencil'

    tercihlerin toplum için muhakkak olumsuz sonuçlar do-


    gurmastda gerekmez. Bencilce tercihlerin son tahlilde toplum için
    olumlu sonuçlar da, olumsuz sonuçlar da dogurmasi olanaklidir.
    (Bu iki durumun tipik iki örnegi, hususi malh ekonomilerdeki
    Walras~dengesi ile kamu malli ekonomilerdeki gönüllü katkilar
    dengesidir. Sadece hususi mallarm oldugu bir ekonomide, tüketi-
    cilerin, verilmig fiyatlar altinda kendi faydalarmi
    en büyük kdacak
    talepte bulunmalan sonucunda ortaya çikan tahsisat Pareto opti-
    maldir. Buna mukabil, eger bir kamu mali ekonomisi alacak
    olur-
    sak, tüketicilerin kamu malimn üretimine kendi faydalarim
    en bü-
    yük kilacak katkida bulunmalarmm sonucunda ortaya çikacak
    gö-
    nüllü katkilar dengesi Pareto optimal olmayacaktir. Bunlardan
    Walras'a dair sonuç refah iktisadmm birinci
    temel teoremi olarak
    bilinir.) Ayni durum tercihlerin sahipleri için de geçerlidir. Karar
    alirken bilgi birikimleriyle smirli olduklari
    ve durumu alg11ayi; bi-
    çimleri çerçevesinde davrandiklarmdan sonuç1ar her
    zaman ya-
    rarlarma olmayabilir. Zira bilgiler, yetersiz algi, çarpitumig olma
    riskini daima taç1r.".16

    Sans,rastlanti ve tahmin konusunu kapatmadan önce bu ko-


    nuda yine bir ilginç yagamöyküsü örnegi verelim.
    Tanmmig igadam1 ÍshakAlaton, ailesinin yagadigt büyük bir
    sikmtmm içindeyken, nasil bir yaçam akigi sonucu, bugünun
    önemli bir sanayicisi olugunu, kendi kaleminden pöyle anla
    ti-
    .

    yor:66
    190 Gclecefi Yönetutek

    "Babam, hali vakti yerinde bir tüccardi. Agirefendi Caddesi'nde


    iki katli büyük magazasi olan bir pamuk ipligi ithalatçist idi. Anka-
    rah olmaktan gurur duyardt. Atatürk hayraru idi.
    1940'h yillarda, savag boyunca uzun kuyruklarda bekleyip kar-
    bir de üstelik Varhk Ver-
    ne ile ekmek ahrdik. Yokluk ydlan içinde,
    felaketini yayadik. Devlet, babamdan bütün varhgmm üç misli
    gisi
    vergi ödemesini istedi. Igyeri ve evdeki e yalarinuz devlet tarafm-
    dan haczedildi ve satildi. Ödenmeyen vergi karsthgi olarak, Açka-
    le'de sürgüne ta; kirmaya gönderndi. Dokuz ay sonra, kirk bir ya-
    mda kalbi kink bir ihtiyar adam olarak evine döndi..i. Güven duy-
    oldugLI kendi ihaneti-
    'devleti'nin

    dugu, hizmet ettigi, candan.bagli


    ni izah ve affedemedi. Íçinekapandt, bir daha sinrdan baglamayi
    denemedi, dünyadan erken aynidi.
    Her kötünün bir iyi tarafi var olsa gerek...
    SiklutilaT
    ÍÇÍndeÌÍSO-
    yibitirdigimde, üniversiteye gidecek maddiimkân bulamadim. Mi-
    ithalat sirketinde daktilo memuru
    mar olmak isterdim..Olmadi, Bir
    olarak çahytun. Askerlik görevimi Polath Topçu Okulu'nda asteg-
    men olarak yaparken, Amerikali subaylardan ingilizco ügrendim.
    Terhis sonrasi, Mehmet Kavala'am Volvo kamyonlart ithalat seivi-
    sinde çahqirken, isveç Baykonsolosu ile tamytim. Sir meslek sabibi
    bilgileri de alabilecegim bir ortamt bul-
    almama yarlyacak teknik
    mah idim. Konsolosluktan bana isveç'te bir 14bulmasmi rica ettim.
    Yardimci oldu. Bir sene müddetle, bir vantilatör fabrikasmda kay-
    nak iççiligi, iki sene deteknik ressamhk yaptun.
    sonra, muyterek
    inüddet
    1954 ylhnda istanbul'adändüm. Sir
    dostlann aracdigl ile, sevgili ortagun ve hayat yoldagnn·Uzeyir Ga-
    rih ile tanigtim. Oturup konugtuk, anla tik. Galata'da bir igha.nnun
    avluya bakan bir odasmda, iki masa ve üç iskemle ile ige bagladik.
    Dostlarimizm destegi ile, Türkiye'nin yeni geligmeye baglayan sa-
    nay1 hamlesinden istifade ettik. Allah'a gükürler
    olsun, geçmig kirk
    iki yd boyunca, girketimizi bir yerlere getirebildik. Simdi,bilgni,
    prensip sahibi, profseyonel bir kadronun yönetiminde, Alarko Hol-
    ding'i genç kugaklara devretmenin hazzmi ve- huzurunu yagtyo-
    ruz.

    Türkiye bulundugu cografi konum nedeniyle ganssiz, ABD


    .

    ve Norveç ise gansh ülkeler. Turkiye'nin birbiriyle


    sorunlu sekiz
    iki
    kompusu varken, örnegin ABD'nin Kanada ve Meksika gibi
    sinirdag var. Buradan pöyle bir sonuç da çikarmak olasi; çans bü-
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 191

    yük girketlere ve süper güç1ere yardim ediyor. Ya da yöyle de


    söylenebilir: Rekabet ve çatigma gücü veriyor. Bu
    gans kavranu-
    na kozmik bir bakigtir, oysa strateji platformundan bakildigmda
    ise qu söylenmelidir: Gücünün tüm parametrelerini matematik
    akilla degerlendiren kazamr; kazanmazsa bile en azmdan kay-
    betmez.
    Ïydünyasmdasimz, boplugu gördünüz ve sektöre girip hiz-
    la büyüdünüz. Bundan sonra da her ne pahasma olursa 01sun
    büyümek için atihm üstüne atihm yapiyorsunuz. Pazarmizi
    sürekli genigletmek için maliyeti göz önünde bulundurmuyor-
    sunuz ve sonunda kaynaklar tükeniyor. Piyasadan çekildigi-
    nizde de geride yalmzca borçIanmz kahyor. Suçlu
    çans mele-
    ginizmi?
    Hile ve A1datma
    Bilinen en ünlü olayi Troya Savagi'ndaki
    "hile" "tahta
    at"tir!
    Ozan Homeros Antik Çag'men güzel efsanelerinden birisini an-
    latmigtir. (Homeros'un yagayip yaçamadigi, Troya Savagi'nm
    olup olmadigi çok tartigihyor, ama güzel bir örnek oldugu için
    biz bu savaym yapildigmi kabul ediyoruz.)
    Troya (Troia), dönemin (günümüzden5 bin yll önce) en zen-
    gin Anadolu kentlerinden biridir. Baginda únlü Kral Priamos
    vardir. Kraim küçük oglu Paris, çobanhk yaptigi Ïda Dagi'nd
    a
    Zeus tarafindan üç tanriçadan (Hera, Athena, Afrodit) hangisi-
    nin en güzel oldugunu seçmekle görevlendirilir. Paris, Açk Tan-
    nçasi Afrodit'i seçer. Afrodit de ona armagan olarak güzeller
    guzeli Spartah Helen'in agkim sunar. Ama Helen, Sparta Krah
    Menelaos'un kansidir. Paris, ne yapar eder, Helen'i kaçinp Tro-
    ya'ya getirir. Bunun üzerine Menelaos'un kardepi Agamemnon
    önderliginde tüm Akha ordulart birlepip Sparta Krali'nin ayak-
    lar altina alman onurunu kurtarmak üzere Troya'ya karp saldi-
    nya geçer.
    Troya önünde dokuz yll kahrlar. ÍlyadaDestam, Troya Sava-
    . ;1'nm dokuzuncu yllmm sonunda, yalmzca 51 günlük süreyi
    anlatmaktadir. Efsanevi kahraman Akhilleus'un (A il'in) ordu-
    192 Gelecegi Yönetmek
    i

    larm komutam Agamemnon'a kargi öfkesi ve savagtan çekilme-


    siyle baglar; Akhilleus'un savaga dönmesi, Priamos'un büyük
    oglu Hektor'u öldürüp Troya kenti çevresinde sürükledikten
    sonra ölüsünü Priamos'a geri vermesiyle biter.
    Efsanenin anlatildigt kitaplarda yazilanlarm özeti böyle. An-
    cak Mayis 2004'te Türkiye'de gösterime giren Troya (Troy) fil-
    minde öykü degigtirilmigti. Üstelikfilm memleketimizde "Tro-
    ya Türk müdür?" tartigmasmi baglatmigh!
    On ydhk muhasara sonunda Akha ordusu çekilirken surlar
    digmda bir tahta at biraloldigi görülür. Bir gün Kâhin Calchas
    duvarlari dövmekten vazgeçin!" der.
    "$u
    Yunanhlari toplar.
    "Bayka bir yol, bir hile bulmahsmiz. Troya'yi tek bagma zor kul-
    lanarak ele geçiremiyoruz. Bir kurnazhga bagvurmahyiz." Kur-
    naz Yunan lideri Odysseus dev bir tahta at inga edip içine asker-
    leri saklamayi, sonra bu ati Troyahlara hediye olarak sunmayi
    önèrir. Akhilleus'un oglu Neoptolemus bu fikirden tiksinir; bu
    hiç erkekçe degildir. Böylesi hileli bir zafer kazanmaktansa bin-
    Ierce askerin savag alanmda ölmesi daha iyidir. Ama ellerinde
    erkeklik, onur ve ölüm ya da hizh bir zafer seçenegi bulunan as-
    kerler att seçerler ve at derhal inga edilir. Hile bagarih olur ve
    Troya yenik düger. Bir hediye Yunan davasi için on yillik bir sa-
    vagtan daha fazlasmi yapmigtir.
    Filmi ammsayacaksimz; Troya yakildi, yikildi ve güzel He-
    len (Diane Kruger], kocasi Menelaos'a (Brando G1nee] dönüyor-
    du. Büyük Akha Krah Agamemnon [Brian Cox] kazanmigti. Bu
    durumda ne olmuçtu? Bu, bir strateji savagt miydi? Yoksa stra-
    tejik bir savag miydi?
    Troya Savagi'm belgeleyen bir metin bulunmasa da yazilan-
    lara göre ticaret yolu üstündeki stratejik konumu nedeniyle Tro-
    ya, yüzydlar boyunca pek çok halkin saldirisina
    ugram4tir.

    Filmin sonunu nasil yorumlamali?


    Helen kocasma geri döndüg-üne göre, bunun bir strateji sa-
    vagi oldugunu anla tir. Agamemnon'un planmdaki baskin unsu-
    runun aktörleri Helen ve Menelaos, taktigin en temel ögeleridir
    ve "Troya ati"ndan daha önemlidirler.
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavmm: Straleji 193

    Çikarilacak
    ders· Eger bir gün bir kralm karisma âqik olursa-
    niz, biliniz ki siz âgik olursunuz, kraliçeninki ise stratejik agktir!
    Strateji ögretisine göre zaten apk, bir "baskin stiateji"dir.
    I

    Sözlükler "hile"yi
    göyle açikl1yor: Bir kimseyi belli bir irade
    açiklamasmda bulunmaya ya da sözlegme yapmaya yönelten
    yamltici davramp.
    Dar tanim hileyi, onun yardimiyla, normal yoldan ulayil-
    mayacak bir amaca bagkalarim aldatarak ulagmakta bagvuru-
    lan araç olarak gösterir. Hilenin bu betimi Alman dil alamna,
    hatta tüm Bati'ya uygun dügen genig hile anlayigini verir. Bu-
    na kargilik hilenin uzak, genig tanimi yaygm bir gekilde bilin-
    mez. Bu genig tamma göre hile, kendisine bagvurulmak sure-
    tiyle normal yolla hiç ulayilamayacak olan bir amaca ulagma-
    nin aracidir. Ïkincitainmda demek ki aldatma ögesi ortadan
    kalkmigttr. Hilenin genig tanimi kurnaz sözcügü ile
    tamamla-
    nabilir. Buna göre hile, kendisine bagvurulmak suretiyle
    nor-
    mal yolla ulagilamayacak olan bir
    amaca ulagmakta kullamlan
    .

    bir kurnazlik aracidir. Böyle bir bile tanimi, Ba üIkelerinde


    ti
    Çinlilereäzgü hile anlayigma bir geçië saglayabilecek köprüyü
    olugturur.
    Çünküher ne kadar hileye Çinlilergibi özü itibarly-
    la olumlu bakilmamig olsa da, bu tammm nötr katkisi, hileyi
    hiç de aldatma ve yalan dolana indirgememig olmasmda
    orta-
    ya çikar.
    Hilelerin, kaynagmi insamn varolugunda buldugu konusunda
    eski zamanlardan beri düsünüldügü bir vakiadir. Daha ÌÖ 18. yüz-
    yrlda Asur Krah Sampi-Adad oglu Yasmak-Adad'i göyle uyarir:
    "Dügmani yenmek ve ona kargi manevra yapmak
    uzere hileler .

    (shibgu) dügün. Fakat dügmanin da hileler dügündügünü


    ve sana
    kargi manevra yaphšmi unutma. Tipki güreççilerin birbirlerini
    yen-
    mek için hilelere bagvurduklari gibi." Eski Ahit'te (Tevrat),
    Vecize-
    ler Kitabi'nda, "Savaghilesi yoluyla
    sava i yänetmelisin; zafer ancak
    birçok plan yapilarak elde edilir," türünden cümleler bulunur [Ku-
    düs'teki ÏbraniÜniversitesi'nden Abraham Malamat'm çevirisfyle].
    Burada Polyaenus tarafindan JS 2. yüzyihn ikinci
    yarismda kendisi-
    Gelecegi Yönetmek
    194

    Frontin'in topladvş strategemleri


    ne kalfahk unvam verilmig olan
    zikretmehyim. "Edda" adlyla amlan Ïzlandakaynakh "Eski Kuzey
    Siirleri"nde, "Ílerigitmek istiyorsan zekäm kullan" ve "Halki, yüzü-
    rastlamr.'""
    ne güle güle
    aldatmak gerekir" gibi õgütlere

    sözcügünün yer aldži


    "hile"

    Hem Bati'da, hem Dogu'da


    pek çok atasözüne rastlanir. .Bunun dignda Eski Yunan'da,
    Hintlilerde ve Araplarda da konuya ilgi duyuldugunu gösteren
    zamanlar Ïslamiyet'in kurucu-
    sayisiz ärnek verilebilir. Daha o
    göyle demigti: "Savag hiledir.""
    su Hz. Muhammed (570-632)
    Clausewitz de kavrammi ele alnugtir. Yaygm baskm
    "hile"

    gereksinmesini anlatirkenl" bu kavrami igaret ederek, "Her


    baskmm temelinde az da olsa bir hile
    vardir," demektedir.
    Clausewitz'e göre, "Stratejinin ismini hileden ahgi ve Yunanh-
    rag-
    lardan beri ugradigi gerçek ve görünürdeki degigikliklere
    niteligine uygun olugu ilk bakipta
    men bu ismin hâlä savaym
    haksiz görünmez."1" Clausewitz, hile kavrammi da gäyle ta-
    mmiar;
    anlatmun
    "Hilede daima gizR bir niyet vardir; o halde, dolaysiz
    karyti nükte oldugu gibi dosdogru, basit, dolaysiz tutuinun kargiti
    zorbalikla
    da hiledir. Bu nedenle hilenin inandinta, çikarcihk ve or-
    tak bir yani yoktur ama aldatmayla ortak yam çoktur. Çünkü her

    ikisinde de niyet gizlidir, Hatta hile, baçanh oldugu zaman tam bir
    aldatmadir; fakat hilede dogrudan dogruya sözünde durmamak di-
    genellikle hile diye tammlanan ab
    ye bir gey yoktur. Eu bakundan
    datmadan farklidir. 1-H1eyebagvuran biri, aldatinak istedigi kimse-
    nin akhm o derece yamltir ki, nihayet bu yandgilar bir sonuca ula-
    igin gekli birdenbire de-
    gir ve aldatilmak istenen himsenin gözünde
    gisir. Söyle de denebilir: Nükte nasil fikir ve tasavvurlarla yapdan
    oyunbazhktirl'
    bir kelime oyunu ise, hile de eylemlerle yapilan bir

    gibi Dogu'da (Asya'da, özellikle de


    Daha önce de belirtildigi
    Japonya'da)Sun Tzu'nun klasik ögretilerini çagdag yagamm iq
    ve siyaset alaniarmda baçanyla
    uygulamiglardir. Sun Tzu'nun
    hileyi bir eylem olarak dügünmesini açiklayan ünlü, "Savasma-
    dan kazanmak, en büyuk basaridir," doktrini Uzakdogu'nun
    benimsenmig bir baçan felsefesidir.
    Sillirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 195

    Sun Tzu, hile kavramuu yagama geçirirken savaglarm "tüm

    aldatmacalara ve gaprtmaya dayandigi" tezinden hareketle di-


    yor ki:

    Askerî harekât hile gerektirir. GüçIüyken zay1f görun, etkiliy-


    ken etkisiz görün!
    [Cao Cao]: Askeri harekâtlann belli bir gekli ohnaz, hileyle yürür.
    [Mei Yaochen]: Hilesiz strateji olmaz; stratejisiz hasmira dene-
    tim aluna alamazsm.
    [Wang Xi]: Hile dügmam yenmek için gereklidir; dogruluk ise
    bir grubu yänetmek için.
    (Zhang Yul: Gerçekte güçlüyken zayif görüneceksin, cesurken-
    se korkak; bu vöntem Hunlara kargi ise varanugtL
    [Li Quan]:Li Quan, Han Hanedani komutanlarmdan birinin
    Hunlarla yaptigi igbirligi hakkmda bir amsmi anlatti. imparator
    dügman g¯üçlerinianlamak amaclyla on kigi gönderdi, Adamlarm
    hepsi de dügmana saldirnun uygun oldugunu bildirdi. Ímparato-
    run en son olarak gänderdigi Lou Jing ise tam tersine Hunlara sal-
    dirmm hiç de dogru olmayacagim söyledi. Ïmparatorböyle dügün-
    mesinin nedenini sordugunda Lou Jing gu yamh verdi: "Ïki düg-
    man karpi kargiya geldiginde ön saflara normal clarak en güçlü bir-
    liklerini yerleptirir. Ben ise Hun ordusunda en önde sadece yagh ve
    zaytf askerlerin
    yer aldigmi gördüm. O zaman da bunun kendileri-
    ni zaylf gästermek üzere hazirlammy bir oyun olduguna anladun.
    Saldiri için durumun uygun olmadigina olan inancim bundan kay-
    ñaklanlyor."
    ÏmparatorLou Jing'in sözlerine inanmayarak onu cezalandirir.
    Sonra da kuvvetli bir birligin bagina geçerek bizzat akma kahhr.
    Hunlarin tuzagmâ dügerek kugatihr ve tam yedi gün süreyle malze-
    mesiz savagmak zorunda kahr.
    Iyte, der Li, bu, bir ordunun güçsúz gözükme taktiginin baçan-
    sidir.

    Sun Tzu'nun "Savag Sanati" Japonya'dane denli yaygm ola-


    rak yararlamlan bir yapitsa, Çin'dede "Strategemler" tam kar-
    phgiyla "Savag Hileleri" o denli yaygm olarak baçarlyla uygu-
    lanan ögretilerdir. Uzun süre gizli tutulan bu hileler yakm za-
    man1arda Bati'da°yaymlanabilmistir. Ïsviçreligöhretli Çin uz-
    196 Geleccji Yönetmek
    I

    .
    mani Harro von Senger"° Çinlilerinünlü 36 strategemini Bati
    kültürüyle tamptirmig, stratejl üretiminde genis ufuklar açilma-
    sim saglamigtir.
    Senger, Türkçe sözlük ve ansiklopedilerde yer almayan bu
    sözcügünün anlarm ile kavramin yer aldigi Batih
    "strategem"

    kaynaklari"" çöyle anlatiyor:


    sözcügü, Eski Grekçe'deki geliyor.
    'strategema'dan
    "Strategem'
    'Strategema', genel anlamda igleri', özel anlamda ise
    'generalleri.n

    'savag

    hilesi' demektir. Romah devlet adan·u Sextus Julius Frontius


    (älümü: ÌS 103), sözcúgünü bir yazisma baghk olarak
    'strategema'

    seçmigtir (Sava; Hileieri). Neredeyse 2000 yillik bu yazi Almancaya


    'Sava Hileleri' baghglyla çevrilmigtir. Kitabin modern Dogu Berlin
    baskisladan änceki son Almanca çevirisi 1792 yihna aittir. Son Ïngi-
    lizce çevirisi ise 1925 yihnda yapihmytir.'Strategema' sözcügu Ìngi-
    lizcede Almancadan çok daha sik kullamlmaktadir.""

    hileleri" kavramlari ile bun-


    "hile"

    Genel olarak
    "savag

    ya da
    lann uygulamalannda Bah ile Dogu kültürleri arasindaki anlayis
    ve algdayip farklihgmi yine von Senger göyle ortaya koyuyor:
    "Strategem' sözcügü Alman dilinde bir külkedisi durumunda-
    dir. Pek ender durumlarda kullanihr. ÖrneginHans-Ceorge Beck'in

    su tümcelerinde oldugu gibi: 'Uzun yagamayi saglayan strategema-


    lar, yani savag hileleri, atak ve cesurca fakat fazla dügünmeden ace-
    leyle yapilan denemelerden daha önemlidir.'"' Sozcügu 26 ciltlik
    Büyük Brockhaus'ta veya S ciltlik Yeni Meyer Sözlügü'nde (1980)
    ve Duden Yazim Kilavuzu'nda (1980)aramak bogunadir, Duden
    Yabanci Säzcükler Kitabi'nda (1986), buna kargihk sözcuk,
    'savag

    hilesi, desise, entrika' karythklarryla yer ahr. Wahrig Almanca Säz-


    Iük'te de sözcügün hilesi, dügmani aldatma, yamilma, gagirt-
    'savas

    ma' olarak açiklandigun görüyoruz. Pek ender olarak bazi bilimsel


    eserlerde, örnegin Schopenhauer'in 'Eristik Diyalektik' adh kitabm-
    da, 36 retorik hilenin saylldigmi saptlyoruz. Buna kargihk günlük
    konugma dilinde ve genellikle bilimsel sözliikte, güzel sanatlar ala-
    nmda ve medyacia, pratik ola-
    'strategem'
    sözcügünün Almancada
    rak hiç yer almadigi görülmektedir.
    Oysa Çin'dedurum tamamen bagkadir. ßahar Çagtve Kig Çagt
    (ÏÖ8-4. yüzyillar) ve Savagan Devletler Çagi'nda(iÕ5-3. yüzydlar)

    .I
    , I

    Sihirli ve Ç«kiciKavram: Strateji 197

    veya günümüzün Çincekitaplarmda, süreli yaymlarda, Mao'nun ki-


    taplarmda, degigik ideogramlarla yazilan, fakat apagi yukan aym
    anlama gelmek üzere zhao, mou, ce, ji olarak okunabilen bir sözcük
    vardir. Bugünkü kullanimlyla
    yan (saymak,besap etmek) ve shi (on)
    anlamlarma gelen ve iki sözcügün birleymesiyle meydana gelen ve
    tek ideogramla gösterilen bu sözcük, çiplak anlamiyla saymak'
    'on

    demektir. Yani sözcük, hesap etmek, kalkülasyon, plan yapmak an-


    lamlanna sahiptir. Bugün iki anlamda kullamlmaktadir: 1. Sava; lai-
    lesi, 2. Politikada ve ha tta özel yayamda bagvurulars hile, entrika."

    Säzcügün her iki anlami da, Bati dillerinde "stratagem

    ya da
    strategem" terimiyle ifade edilen anlamlan içermektedir. Sen-
    ger özellikle altim çiziyor: "Ben
    'stratagem' 'strategem'

    veya
    sözcügünü basit bir gekilde hile sözcügüyle kargilamak istemi-
    yorum. Çünkü
    'strategem'
    sözcügü, hile sözcügünün adi kätüye
    çikmig karakterine bagimh degildir. ...'Strategem'e kargihk ola-
    rak Bati Çin sözlüklerinde bilgelik,akulliolma, bilme anlamlarma
    sahip kavramlar
    yer almaktadir." (1. kitap, s. 20-23)
    Yukarida anlatdanlardan açikça görülüyor ki, Bati ile Dogu
    dünyasmda
    "hile"nin
    içerigi çok farkhdir. Bati'da hile kötü an-
    lamlar ifade ederken, Çin'desanatla, bilimle, bilgelik gibi olum-
    lu bir anlama sahiptir.
    Batih strateji dügünürü Machiavelli ne bir siyasi liderdir ne
    de bu ige soyunmuytur. Machiavelli'in siyasal dügünce tarihine
    getirdigi yenilik, tek kelimeyle gerçekçiliktir denebilir. O, siya-
    seti din ve ahlaktan açik bïr biçimde ayri tutmug, skolastik gä-
    rüglerden soymuytur * Siyasette acimasizhga varan gerçekçiligi
    ve açik sözlulügü, insanlann kätülük ve zaaflar1üstüne yargila-
    ri ile siyaset ve iktidara iligkin saptamalari onun aklmm eseri-
    dir.* Machiavelli, ahlâktan tümuyle ayn bir siyasal dügúnce ge-
    ligtirirken, ahlaki degerlerin kendisini bozmamig, kötü,
    "iyi"ye

    "kötü"ye

    iyi dememigtir."6
    Machiavelli, siyasal dügünce tarihinde, "Amaca ulaymak
    için her araç geçerlidir (mübahtir)." görügü ile ün kazanmigtir.
    . Bu görüg, (Bati kültüründe yer eden algilampiyla) hileyi, aldat-
    mayi mi içermektedir? Bazilan böyle algilamig tir ama bu yanh
    olmanm ötesinde haksizliktir. Ancak ablak açisindan bir suçla-
    I

    -
    198 GelecegiYönetmek

    ma sayilabilecek bu göruçün, siyasal açidan bir gerçekligi dile


    getirdigini nasil yads1yabiliriz? Onun ilgi alam ise tümüyle siya-
    sal alandir, bu alan içindeki kurallardir." Fakat bu yazilanlar bi-
    zi Machiavelli'nin hileyi önermedigi gibi yamltici bir sonuca gö-
    türmesin.
    Sava; usulleri tamamen saglayacak1ari yarara göre degerlen-
    dirilmelidir. Machiavelli, Castruccio Castracani'den takdirle
    bahseder:'" "Hile ile kazanabilecegi durumda hiçbir zaman zor
    kullanmaya tegebbüs etmedi, çünkü söylemig oldugu kazanan
    taraf a peref getiren, zaf erin nasil kazamldigt degil, zaf erin ken-
    disidir." Dolayisiyla Machiavelli'nin dügüncesine göre general-
    ler, sadece askeri faaliyetlerle ilgilenmekle kalmamalidirlar; ay-
    ni zamanda dügmamn cesaretini kirmak için onu aldatacak et-
    kin yöntemler icat etmeli ve hileden de yararlanmalidirlar. Mac-
    hiavelli, savag hileleri üzerine yazilmig "Stratejiler" kitabmm
    yazari Frantinus'un hayranlarmdandi ve onun pek çok bulugu-
    nu da onermigti.
    Stratejik faaliyetler ile hile arasmda iligki kuran Clause-
    witgin yaklagimi göyledir:
    "Kuvvet darbelerinin indirilmesi, yanimuharebe tak tige b1raki-
    hr ve stra teji, olanaldarin beceriyle kullanilmasi sana ti olarak kabul
    edilecek olursa yakici bir hirs ve çelik bir irade gibi baskisi hiç gev-
    gemeyen karakter kuvvetlerinin dipnda dogal hiçbiri-
    niteliklerden

    nin stratejik faallyetleri yönetmeye ve canlandirmaya hile kadar el-


    verigli olmadigi görülür. Bir önceki bölümde sözunü ettigimiz yay-

    gm baskin ihtiyaci da bu hususa igaret eder; çünkü her baskuun te-


    melinde az da olsa bir hile vardir.
    Fakat, savagta komutanlann kurnazca hareketler, çeviklik ve hi-
    leyle birbirlerini nasil aldattiklarnu gärmek büyük bir ihtiyaç olarak
    hissedilirse de itiraf etmek gerekir ki, tarihte bu nitelikler çok sey-
    rek görülür ve birçok olay içinde nadiren ortaya çikarilabilirler."

    Bunun nedenini bulmak pek güç degildir ve


    "baskm"
    bölü-
    müylel" ayni kapiya çikar. Baskm da bir tür aldatmadir.
    "Tamamen dogal kogullardan ätürü taktikte baskm daha çok
    söz konusadur. Çünkütaktikte zaman ve mesafeler daha kisa r.
    Sihirli ve Çekici
    Kavmm: Strateji 199

    Stratejide ise ahnacak ğnlemler taktik alana girdigi takdirde baskin


    daha kolay, politik alana girdigi takdirde daha güç saglanacaktir."2m

    Hilenin askerî savagi kazanmak için yapilmasi megru kabul


    edilirkengünlük ya amda ise insanhşn iyiliginden daha çok
    kötülügü için yapildigma sikça tamk olunmaktadir. Bu, ablâk
    penceresinden bakigtir.
    "Hilenin, hile olarak ablâk yänünden degil de, kimin tarafmdan
    hangi amaçla kullan11digina bakilarak yarg11anmasi, Avrupahlara
    da hiç yabanci degildir. Avrupa masal, fikra, öykü ve komedi ede-
    biyati, pek sik olarak, 'hilenin
    fiziksel ve sosyal yönden zaylf olanla-
    rm savag araci olarak tammp bilinmesi'nin örnekleriyle doludur.
    'Efsane kahramam diger sihirli geyleri
    ve gizemleri hile ile saf digt bi-
    raktigmda, onun yapip ettikleri hareket edilerek
    -amactadan

    bakil-
    diganda- olumlu degerlendirilir.'
    'bazi
    Çocukve gençlik edebiyatmda
    äyküler, çocuklarin hileci hay van ve çocuk kahramanlarla ade-
    ta özdeplegmesine hizmet ederler.' 'Hileci kahramanlari haksizhga
    ugrayanlar için kendileriyle äzdeçIegilen bir figür olarak anlatan' bir
    fikra,
    'yagamsal

    yardim' saglamig olur.""

    Çin'destrategemlerin ahlâksal degerler yönünden nötr karak-


    terli oldugu görügü egemendir. "Strategemler sadece eraçtirlar.
    Araç1ar aralarmda yänden iyi' veya
    'ahlaksal
    'ahlaksal
    yönden
    kötü' diye degil, yalmzca veya
    'elverigli/kullamph' 'elverig-

    siz/kullampsiz' olmalan bakimindan ayirt edilirler.""


    Stratejide hileye bagvurmaya gerek var rudir? Ya da neden
    hileye gerek duyuluyor? Bu sorunun yamtmi Clausewitz gäyle
    veriyor:33
    "Stratejinin, ilgiliönlemleri alarak muharebeleri düzenlemekten
    ba. ka igi yok tur. Ya gamin diger bölümlerinde oldugu
    gibi sad ece
    sözlerden olugan faaliyet]erle yani açiklamalar, demeç1er, vb. ile il-
    gilenmez. Fakat pek pahah olmayan bu geyler, hilekârlann özellik-
    le arkasma saklandiklari geylerdir.
    ...stratejinin

    emrindeki kuvvetler ne kadar zayif olorsa strateji


    de hileye o kadar istekli olur. O kadar ki, çok zayif, çok
    kiiçük, akil
    ve tedbirden artik hiçbir gey beklemeyen, savag sanatmdan umudu-
    nu kesmig olan tarafa hile son çare olarak görünür. Durum kadar ne
    umutsuz ise her gey, bütün umutlarm bir darbeye baglanmasim ne
    T

    200 Gelecegi ·Yönetmek

    kr Jar zorunlu kihyorsa hile de o kadar iyi niyetle cesaretin yamn-


    d yer ahr. Diger bütün besaplardan, gelecege ait butün endigeler-
    den kurtulmuy olan cesaret ve hile birbìrini tirmandinr ve farkma
    vari mayan kûçucük bir umut
    igigim öyle bir noktada toplar ki, bu
    å s
    : pgm hâlâ bir gimpegi ategleyebilecegi sanihr."

    1A.2. Stratejik Öngörû


    Stmtejik öngörü, geçmigten gelip bugün var olan ve gelecegi
    etkilemesi olasi egilimleri göz önüne alarak, gelecege yönelik
    stratejik planlama yapilmasmi saglar.
    Çagimiz, çagidir"; bunun en temel niteligi de 10-20-50
    "bilgi

    yll sonrasinm hedeflerinin belirlenerek stratejilerin geligtirilmesi-


    dir.
    Ïster askerî, isterse igletmelere yönelik olsun, gelecege yöne-
    lik amaç ve hedeflere ulagmak için olasihkh strateji planlari ha-
    zirlanir ki, iglem sürecinde beklenmeyen durumlarla kargilayi-
    hrsa uygulanacak yeni modele hizla geçilebilmelidir. Íçtebunun
    adi ängörü"dür.
    "stratejik

    Uluslararasi arenada SSCB'nin dagihqindan sonra ortaya çi-


    kan geligmeler, kaçinilmaz olarak, hizla, gelecek senaryolarmm
    yazilmasim zorunlu kilmigtir.
    Okuyucuya bir örnek olmak üzere; "Rusya 2010 ve Dünya- "bu

    daki Yeri" adh yapitm 3. bälümünden, yazarlarinin, senar-


    yoyu" hangi yöntemle yazdiklarmi aktariyorum:

    "Tarihin, geriye dogru bakarak, hatta bazen geçmigin batalarmi


    tekrarlamamaya kesin biçimde ant içerek yazilmasi âdettir. Senar-
    yolar söz konusu oldugunda ise.gelecege iligkin hikâyeler yazthyor
    demektir. Õnünüzdekibölümlerde dört senaryo sunulmaktadir;
    Rusya 2010'un olasi geleceklerine iligkin arketiplerdir bunlar. Her
    biri ayni gekilde kurulmugtur. Ilk bälüm, 2020 yihnda herhangi bir
    tarih kitabinda (ya da tarih diskinde) kargimiza çikmig gibi okuya-
    bilecegimiz gekilde yazilmig bir hikâyeden olugur, ikinci bölüm, hi-
    kâyenin geligti.gisenaryoyu olugturan unsurlann analizidir. Hikâ-
    yecilik ile analizin bile.gimi dügúncemizi geeigletip ufkumuzu aça-
    rak olast gelecekleri smamak için iyi bir yöntem saglamaktadir.
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavrmn: Strateji 201 .

    Çahgmamizi
    geligtirirken bize yol gösteren iki temel düpünce
    olmugtur. Bunlardan ilki dogrultudur. Komünist sistemin, güdüm-
    lü ekonominin ve Sovyet imparatorlugu'nun çökmesi sonucunda
    Rusya, merkezi olarak planlanmig el<onomiden ve tek partili devlet-
    ten kargi koyulmaz bir biçimde uzaklagmaya baçIadt. Artak geçmi-
    e geri dänüg yoktur, Ïkincidügünce ise baglantihhktir. Senaryolar,
    yalmzca gelecege iligkin alternatif birer tablo degildir. Birbirlerlyle
    Önemliolan hangisinin änce gerçeklegecegidir."2"
    baglantihdirlar.

    Yazarlarmiz öngörüleri konusunda o denli iddiahdirlar ki


    kehanet olarak da yorumlanabilecek bir tarih bile veriyorlar.
    "2010'a
    gelindiginde, Sovyet dönemi sonrasmdaki geçiç henüz
    tatnamlanmig olacaktir. Du arada Rusya, bir kez ya da bir kezden de
    fazla bu yoldan yine uzaklaçabilir. Ama demokratik bir Rusya ku-
    rulmasi mümkündür. Kapitalist bir Rusya kurulacaş ise hemen he-
    men kesindir."2e

    Yergin ve Gustafson'un "stratejik

    öngörü"lerinin gerçeklegip
    gerçeklegmeyecegini 2010 yilmda görebilecegiz.
    Öngörükehanet degildir. Kehanet gelecegi bilmektir fakat,
    hiç kimse (tesadüfler digmda) gelecegi bilemez.
    Çokklasik bir
    ärnekle ikisinin arasmdaki farki açiklayabiliriz. "Yarn, yüzde
    yüz yagmur yagacak", bu ifade kehanettir. "Yarm, yagmur yag-
    ma olasihgi yagmama olasihgmdan fazladir"; bagka.bir deyigle
    "yarm

    [yüzde]% 51 yagmur yagacak" demek "ängärü"dür.

    Agagidaki okuyacagnuz kisimlar, Harvard Üniversitesi J.F.


    Kenned Yönetim Okulu'ndaki bilim adamlarmea düzenlenen
    (1988-1992arasi) sempezyumlarda tartigilan gelecek senaryola-
    ri (stratejik öngörüler), ABD ordusu generallerinden Charles
    W.Taylor taranndan üretilmig ve Harp Akademileri'nce de
    (1994yilmda) çevirisi yaptirilarak okuyucuya sunulmuytur. Ko-
    nunun äzel oluçu, farkli bir uzmanhk gerektirdigi için tarafi-
    mizd an uzun bir almti olarak yararlamlmigtir.

    Senaryolar, yakm veya uzak zamanda, bazi önceden seçilmig


    gelecek çevrelerini tasvir eden anlatunlar veya taslaklardir. Su
    se-
    naryolar, büyük ölçüde bilinebilecek geyler, kogullar ve durumlann
    gelecege yansitilmastyla degigim hakkmda yeni kavramlar ve fikir-
    202 CelecegLYönetmek

    lei in uyandinlmasmdan olugur. Senaryolar kendi iç\erinde ta hmin


    vi kehanetler olmasma ragmen, gelecegi etkilemek için bugünün
    planiamacilarina, politika üreticilerine veya karar mekanizmasmda
    balunanlara görüç kazandiracak biçimde gelecekteki çevreyi tanim-
    larh.r. Senaryolar genellikle yan-nitel veya nitel ve hükmidir. Ger-
    ekiegmesi muhtemel senaryolar kurmak için kullamlan yäntemler
    ulagtigi bir konsensüs ile ve-
    a senaryolarin geçerliligt uzmanlarm
    ile determine edilebi-
    ya yalmzca senaryolari kullananlarm kabulü
    lir. Su çaligmada dört senaryoluk bir yaklagnn paketi tammlanmig
    te
    geligtiriln3ighr.Bu yöntem, tek senaryp analizinin deterministik
    ve kehanette bulunucu yaklaµmun agmak ve daha kavramsal ve
    daha çok olasthgt içeren, gerçeklegmesi muhtemel bir çerçeve çiz-
    mek için özellikle olugturulmuptur.
    Yansitma sürecinde, sosyal bilimlerdeki fütüristlerce gün geç-
    tikçe kabul gören özellikli bir takim ikili terimler kullanilmigtir. Ka-
    naatimce önemli bir dika tomi, keh anet ve ängörû arasindaki farktir.
    Bazi.analizcilerce kullamldigt gekliyle kehanet, gelecegin determi-
    yag-
    "yarna
    nistik bir görügüdür, yani bir kesinlik belirtir, mesela
    mur yagacak" ifadesinde oldugu gibi. Ote yandan fütüristlerce git-
    tikçe kabul gördügü gekliyle öngörü gelecegin olasihga dayanan bir
    mesela yagmur
    "yarm

    görügüdür; yani burada gans ägesi vardir,


    yagmasi ihtimali % 60'tir" ifadesinde oldugu gibi. Du fark önemli-
    dir, günkü herkes gelecek bakkmda kehanette bulunabilir fakat hiç
    kimse, eger gans eseri degilse, gelecegi kesin olarak ta hmin edenaez.
    Alternatif senaryo yaklagunmm avantaji planlama için bir ana
    çerçeve saglamasidir ki burada degigik egilimleri içeren bir yelpaze
    ve çegitli durumlarda degigik kavramlarm irdelenebilmesi söz ko-
    nusudur. Her senaryoya betimleyici bir baghk vererek, ortak bir re-
    ferans ve kiyaslamalar için ortak bir sözlük ve degigik senaryo kul-
    . lamc11an için tartigma ortamt saglar. (sayfa.6)

    a- Olasihk (Öngörü)
    Konisi
    Koninin kullammi, senaryolarm öngörü kesinligini artirmaz
    f akat koninin içinde iz sürmek, senaryolarm geçerliligini, inaru-
    labilirligini ve geligme mantigim kurar ve pekigtirir. Cerçeklege-
    bilir sena.ryolarm manhki olarak inga edildigi bu teorik koni
    içinde tammlanan igleme "Gerçeklegebilirlik Konisi" denir?
    Gerçeklegebilirlikkonisi, bir grup gerçeklegmesi olasi senaryo-
    r.
    r

    Sihirli ve Ç«kiciKavram: Strateji 203

    yu, yani dig dünyalar ve planlamacilarm bunlara çäzumlerini


    (önerilerini) içine ahr. Bu senaryolar A, B, C ve D olarak tamm-
    lanmig ve bugünden 2020 yihndaki bir odak noktasma girmekte-
    dir. Senaryolar bazi özellikleri açisodan birbirlerinden ayrilsalar
    da bu dörtlü senaryo paketi kapsamh ve bütüncül bir politik,
    ekonomik, sosyolojik ve teknolojik grup olugturur. Her senaryo
    her odak alamnda/seviyesinde canlandm1mig bir çevreyi temsil
    eden bir nokta olarak gösterilmigtir. Her senaryo zaman içinde,
    zaman dilimlerinden tutar11hšmikorumuy bir gekilde geçerek,
    bugünden hedeflenen (2020ya da 2030) odak alanina gider. I
    Bir zaman dilimi periyodu, ärnegin beg yilhk bir süre içinde
    bir ferdi trend hatti dogrusal, açisal veya egrisel olabilir. Aynca
    trendler sona erebilir, yeni trendlere yerlerini terk edebilir veya
    bagka trendlerle birlegebilir.
    Senaryo Yönlendiricileri: Senaryo yönlendiricisi olarak pek
    çok öge kullamlabilir. Örnegin; bir ülkeler dúzeni" senar-
    "yeni

    .ler
    yosu hazirladigimizivarsayahm. Agagida bazi yönlendirici äge-
    siralanmigtir.
    Ekonomik-Bilim ve Teknoloji-Politik-Demografik-Cografi-
    Toplum-Dogal Kaynaklar-Askerî gibi..
    Koninin içinde geligtirilen senaryolar bir baglangiç nokta-
    smdan mantiki bir gekilde seçilmig ve planlanmig bir odak ala-
    na ilerliyorlarsa, bunlarm akla yakm, gerçeklegebilir olduklari
    dügünülür. Cerçeklegebilirlik sonuç tahminleri aracihgiyla ve
    her senaryodaki trend ve olaylar bütüncül olarak birbirleriyle
    etkilegim sürecindeyk.en ölçülür. Ayrica her senaryodaki trend
    ve olaylar zaman konisinde ileri ya da geri olarak izlenebilir.
    Bu, geçmig, bugün ve gelecek arasmda yüksek dereceli bir
    uyum olmasmi saglar. Böylece, trendler, olaylar ve onlarm ola-
    si sonuçlari birbirleriyle kolayca iç içe girer ve kisa, orta ve
    uzun vadeli planlamalar için rehberlik ve oryantasyon saglar.
    Gerçeklegebilirlik konisindeki iglem, hükümet, sanayi, i; dün-
    yasi ve akademik birim ve organizasyonlarmdaki tahminciler
    ve planlamacilar için uygun ve idealdir, çünkü, bu birimlerde
    -

    trendlerin ve olaylarm mantiki ve gerçeklegebilir gözlemlerine


    gereksinme duyulur
    204 Gelecegi Yönetmek

    (ÔNGÔRÛ)
    OLASIUK KONISi

    GELECEK
    OLASILI

    GELISTiRiLEN "

    SENARYOLAR
    30 2036
    (STRATEAKÔNGÕRÜ)
    ONGORUYAPILAN
    ALAN
    .

    20 2026

    10 2016

    2006 s,
    BUGÜN

    TARlHTEINCELENEN
    ÖZELOLAYLAR 20 1986

    GEÇMISTEINCELENEN 30 1976 s.;

    OZELOLAYLAR .

    ZAMAN
    BOYUTU
    GEÇMl§TE1NCELENEN
    OLAYLAR

    Kaynak: Stratelik Ongörü, [Yazan: Charles W.Taylor-ABD), çeviri: Harp Akd.


    Yayru, 1994, s.8
    Okuyucuya Not: Takvimler [tarafimdan]degigtirilmigtir. Orijinali 1966'da
    baglatihp 2026'da bitiriliyordu.
    r
    Sihirli ve ÇekiciKavram:Strateji 205

    OLASILIK ÕNGÖRÜ
    KONiSi

    OLA SILI GELECEK ALANI

    C
    ÔNGÒRÜ
    YAPilAN
    D 5 4 ALAN
    BiR
    ÖNEMLJ ÖNEMLiSIR
    DOÖALFELAK -

    5AVM

    25
    I
    (IN•lNvi IRAN1N
    DulolinilK
    DÛNYA ÇAPINDA
    gjg ggggy
    EKONOMIK BUNALIM

    INTiMAL
    DISI
    SENARYot.AR mlMAL 019|
    SENARYOLAR

    BUGON

    Kaynak: Stratejik Öngörü(Yazan: Charles W TaylorL Çeviri.


    Harp.Akd. Yaymi,
    s.14, Ïstanbul,1994

    Ihtimal digi senaryolar: Bugünün perspektifinden bakmca


    gerçekleymesi olanaksiz görünen ve senaryo geklinde bir araya
    getirilen öbür trend ve olaylara digi senaryolar" denir.
    "ihtimal

    Bunlar norrnalden sapmalardir. Bu senaryolar belli bagh yikici,


    sapkin, felaketli ya da anormal trend ve olaylari kapsarlar [qekil
    için bkz: Yeni Bir Ü]keler Düzeni için alterna tif Dünya Sena ryo-
    lan], Çeyitliikaz derecelerine karço bu senaryolarm gerçekley-
    me olasihgi genellikle yüksek degildir. Faka t olasihkdig senar-
    r
    .

    I
    OLASILIK KONÌSÍÏÇÍNDE ÏSLEM AKISI

    LEM

    ÖNGÖRÜLER FÜTÜRÍSTLER UZMANLAR KESÌNLÍK


    r

    Basamak
    -PLANLAMACILAR
    SENARYO ÌLͶKÌ
    TUTARLILIK YAZARLARI

    , i a i I
    N

    URUN

    Kaynak: Stratejik Õngörú[Yazan: Charles W. Taylor], Çeviri:harp Akademileri, s.19, Ístanbul1994


    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji 207

    I
    yolar her an igleme girebilir, gerçege dönügebilir ve böyle olur-
    sa gerçeklegebilir de. Bunlar, koniye girdiklerinde senaryo çev-
    releri kökten degigiklige.ugrar. Bir olasilik digi
    senaryo ile ilgili
    trend ve olaylar, senary'onun baskm yön vericileri haline.gelir-
    ler..Bunlar senaryo konusunu tamamen degigtirirler. Bu durum-
    da olasihkdig senaryolar, koni içinde kurulan senaryolarm
    mantiki ilerleyigini, yeni anahtarlar belirleninceye
    ve senaryo
    yönlendiriciler olarak yeni trendler ve olaylar bulununcaya ka-
    dar asklya alirlar. Çilgmsenaryolar gerçekleyebilirlik konisine
    dik ve koni y e benzer bi çimini kazandmr. Bunlar, teorik olarak,
    koniyi, koninin dibinde, yani dig yillardan daha çok yakm
    gele-
    cekte daha büyük basmç uygulayarak degigtiren, dig güçlerdir.
    Bu tür senaryolar hazirlamrken senaryo yönlendiricileri ola-
    rak seçilen trendler ulusal ve uluslararasi sorunlar açisindan
    çok önemlidir. Bir ülkenin gelecegini biçimlendiren
    ve yänlen-
    diren ve öteki uluslarla iligkisini etkileyen trendler, cografi-eko-
    nomik-askerî-sosyolojik-bilim ve teknolojik-politik-demografik-
    çevre etkisi-dogal kaynaklar-toplum güç ägelerdir. Yänlendiri-
    ciler, bu ve öteki ögelerle iligkili ve degigen ölçülerde senaryola-
    rm konusunu belirleyen, gerçeklegmesi olasi trend ve olaylar-
    dir. Bir senaryoda bu yönlendiricilerden biri seçilir, listenin ba-
    ma konur ve öbür tüm yönlendirici trendler üzerinde egemen
    olur. Bu yönlendiricilerin birbiriyle etkilegimi senaryolarin
    za-
    man konisinde ileriye dogru hareketini saglayan sonuçlari yara-
    tir. Dört örnek yönlendirici-teknolojik, politik, çevre etkisi (sos-
    yolojik), ekonomik ve konug sirasiyla A, B, C ve D senaryolan
    için tanunlanmigtir. Yönlendiriciler hükümetler
    ve pek çok sa-
    nayi kurulugu ve iy alam için çok önemlidir.
    Bir fütürist tarafmdan planlamacilar için hazirlanan alterna-
    tif senaryo gruplarmm optimum sayisi dörttür. Her
    grupta dört
    tane yönlendirici öge vardir. Gruplar agiri uçlari, en alt ve üst li-
    mitleri; en iyi ve en kötü olaylan
    ya da orta yoldan aynlmig se-
    naryolan kapsamaz.
    Senaryolarm birbirinden olasi bagimsiz kullammlan dikkate
    almmaksizin, bu därt senaryo bir planlama paketi olarak tasar-
    lanmigtir. Böylece planlamaci ve analistler degigkenlerin etkile-
    208 Gelecegi Yönetmek

    rini zaman içinde, gerçekçi kopullarda ve potansiyel olarak (ke-


    hanette bulunarak degil) degigken toplum gruplagmalanm de-
    gerlendirerek kiyasta bulunabilirler. Bu çahymadaki senaryolar
    kullamcilara gelecek için, kisitlama, gereksinme ve kaynaklari
    dikkate alarak, gerçekçi planlama yaprna araçlari saglar. Planla-
    macdar ortak noktalan ve farklan ortaya çikarirken planlama
    gekil ve yapuanm olugturacak analizler üretir. Bu mukayeseler-
    den son biçimi verilmig birlegik planlar üretilebilir.
    Baylang1ç senaryolari, uzmanlar, planlamacilar, fütüristler ve
    senaryo yazarlan arasmda igleyen bir iliçË yaratmada yararh
    araçlardir. Gerçeklegebilirlik (olasihk) konisindeki sûrecin akum
    içinde ilgili ve kesin veriyi saglayan ve ortaya çikan senaryolan
    kullanacak olanlar, uzmanlar ve planlamacilardir. Fütüristler ve
    senaryolara tutarhk ve
    senaryo yazarlan öngörüleri saglayan ve
    bütuncül bir görug verenlerdir. Bunlar, süreç esnasmda, senaryo-
    larm son durumunu etkileyecek ayrmti seviyesine daha büyük
    bir yetkinlikle ineceklerdir. Yönlendiriciler, durum saptamalan
    olarak ifade edildiklerinde planlamacilar ya da bu senaryo kulla-
    mcilan da senaryo geligtirilmesine ka tkida bulunabilirler. Planla-
    macilarm, senaryo yönlendiricileri arasmdaki etkilegim alg11ama-
    lan ve anlamalan, onlann senaryolarda geçici veri olarak kullam-
    labilecek uzun dönemli yansitmalan gözlerinde canlandirmalan-
    m sa glar.Senaryolann evrimi ve gerçeklegebilirligi, temel
    yönlen-
    diricilerin bir baglang1ç yilmdan sonuç yihna, örnegin 2006-2016
    dönemine kadar geniglemesive izlenmesiyle ortaya çikar.""
    Gerçeklegebilirlik (olasihk)konisi tarafmdan temin edilen
    süreç1erin kullammi gunlarm elde edilmesini saglar: Senaryo
    üretinni, bir örgüt içinde öngärü standardizasyonu olasihgi ve
    öngörú yöntemlerini daha bilimsel bir duruma getirme. Ek ola-
    rak, konide kullamlan dügünce süreci, kullamcilann amaç tesis
    etme, çözüm bulma ve yaraticihk konulannda tegvik edilmesini
    ve yeni sorunlarm ortaya ç1kanlmasim saglar ki bunlarm hepsi
    ortaya çikanlan ürüne kullamcmm (yönetici, amir, devlet bagka-
    m vb...) azami derecede-güven duymasuu saglar.
    I
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavmm: Strateji 209

    OLASILIKKONISI KULLANMANIN POTANSlYELU5TUNLUKLERI

    METOTLMIN iõLEM Ol.ASI.LIK BILIMSEL


    STANDARDiZASYONU KONISI
    YAKLASIM

    UYARI

    ..

    HEDEF ÇÖZÜM
    | BEÜRLEME -
    BULMA

    YARATICILIK ----- KAR5llASILABitECEK


    EKPROBLEMLER

    KULlANIÇI
    GUVENI
    i .

    Kaynak: Stratejik ÓngörülYazan: Charles W. TaylorLHarp. Akd. Yaymi,


    (Çeviri),
    s.20, Ístanbul1994.

    b-Senaryolarin Özellikleri
    Bir senaryo son geklini almca, degisik kotullar
    ve tavirlar ya-
    ratihr. Bunlar senaryo yönlendiricilerinin yogunluk
    ve yönünü
    yansitir, senaryo kompozisyonunun karakterini ifade eder ve
    bir senaryodan ötekine degigkenlik gästerirler. Bunlar
    senaryo
    çevrelerinde varhgi gözlenen
    ya da varsaydan senaryo äzellik-
    leridir. Bunlar senaryo yönlendiricilerine bagh degigkenler
    olup, mûmkün oldugunda sayisal bir alan biçiminde ifade edi-
    lirler. Bu özellikler senaryolann anlagdmasma yardimci olduk-

    |-
    I.

    .
    210 Gelecegi Yönetmek

    larmdan okuyucu ve kullanic11ar için önemlidir. Bir tahmini te-


    mel deger ve örnegin senaryolarm 2020 yilmm sonunda kiyas-
    lanabilmesi için bir gäreceli deger içerirler. Planlamacilar, bu
    tahmini verileri kullanarak temel senaryolarla ve bir zaman di-
    liminden öbürüne degigen özelliklerle uyumlu olacak ara resim-
    ler çikarabilirler.

    So11uç
    "Stratejik öngörü", geçmigten gelip bugün hâlâ süren ve.ge-
    lecegi etkilemesi göz önüne alarak gelecege yö-
    olasi egilimleri
    nelik stratejik planlama yapilmasim saglar.
    "Stratejik öngörü" neden gereklidir? Íster devlet yänetim ka-
    beklenme-
    rar ahcilari olsun isterse de örgüt yöneticileri olsun,
    dik bir geligme ortaya çiktigmda, yeni bir modele geçigi hizla
    öngörü" planlandir. Eger bir devle-
    "stratejik
    "öge",
    saglayacak
    tin (ya da igletmenin) üst düzey kararlan aymöngörüler dogrul-
    tusunda ahnmazsa, çoşnlukla birbirinin etkisini yok edecek

    kararlar dizisi halinde, bir kisirdöngu yaratirlar.


    "Stratejik öngörü" senaryolan hem devlet karar ahcilan; hem
    de çokuluslu büyük örgütler ve akademisyenler için titizlikle
    hazirlanmak zorundadir. Çünkü,ortaya çikan/çikacak olaylar,
    örnegin politik, ekonomik, sosyal, teknolojik ve askerî kopul ve
    olanaklarin degigmesi hem devlet hem de özellikle uluslararasi
    yatirimci sermaye gruplarmi derinden etkileyecektir.

    Ornek: ABD'libir stratejinhazirladigi2020 yil1yeni bir ül-


    keler düzeni için alternatif dünya senaryolari.
    Asagidaki gekilde görülen koninin içinde geligtirilen 4 senar-
    seçilmig, plan-
    yo 1990'dan belli bir matematik dügünceye.göre
    lanmig, bir odak alana (bilinen bir olayi, örn. bir ekonomik kriz)
    ilerliyorsa bunlarm akla yakm, gerçekle ebilir olduklan dügü-
    nülür. Gerçeklegebilirlik sonuç tahminleriyle ve bu senaryodaki
    trend ve olaylar bütüncül olarak seçilen odak noktasmdaki
    olayla etkilegim sürecindeyken ölçülür. Aynca her trend ve
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram:Stmtejl 211

    olaylar, zaman konisinde ileri ya da geri olarak izlenebilir, örne-


    gin2020'den 2005'e, oradan da 1990'a (ya da daha erkene) ve
    90'lardan da geri 2020'ye gidilebilir ki bu da gerçeklegebilirligin
    bir bagka gekilde sinanmasidir (gekil apagidadir). Böylece,
    trendler, olaylar ve onlarin olasi sonuçlari birbirleriyle kolayca
    iç içe girer ve kisa, orta ve uzun vadeli planlamalar için rehber-
    lik ve oryantasyon saglar. Gerçeklegebilirlik konisindeki iglem,
    hükümet, sanayi, iq dünyasi ve akademik birim ve organizas-
    yonlardaki tahminciler ve planlamacilar için uygun ve idealdir
    çünkü bu birimlerde trendlerin ve olaylarm mantiki ve gerçek-
    legebilir gözlemlerine gereksinme duyulur.

    omagmuÆgsstLla
    GBl.BCBKLER y (DNGğRÛ
    ODAKALANI)

    e c -

    A D 2025 SENARYOLAR

    2020

    PLANLAMA
    a 2015
    g ODAKALANI

    2005

    I
    212 GelecegiYônetmek

    Alfa Senaryosu: Charlie Senaryosu:


    ABD Tecritçi Yeni Milliyetçi Dûnya
    ABD siyasi liderleri güçlu bir sos- ABD siyasi liderleri güçlü bir
    yal refah ve sosyal yatirim ekono- askerî savunma istiyorlar.
    misini savunuyorlar. Endüstri ötesi altyapilar ve uz-
    Endústri ötesi altyapilar ve uz- maalagmig endûstriler, endüstri
    manlagmig endüstriler, endüstri patlamasmm yarattigi talebi yete-
    patlamasimn yarattigt talebi yete- rince kargilayacak kapasiteye sa-
    rince kargilayacak kapasiteye sa- hip degil,
    hip degil. Dünya çapmda milliyetçilikte bir
    Dünya çapmda milliyetçilikte bir artig ABDmüfuzunu azaltiyor ve
    artig ABD nüfuzunu azaltiyor ve denizagm ABD askerî varhgim
    denizapin ABD askerî vatligim engelliyor,
    engelliyor. ABD yerel topluluk altyapilan,
    ABD yerel topluluk altyapilan, askeri garnizonlan ve konuglan-
    askerî garnizonlan ve konuglan- dirma yatmmlanm olumsuz etki-
    dirma yatmmlanm olumsuz etki- liyor.
    I m,

    -
    .

    11yor.
    Delta Senaryosu:
    Bravo Senaryosu: Sessiz ÇokKutuplu Dünya
    ABD Dünya Barigi Saglaytc1 ABD siyasi liderleri güç1û bir sos-
    ABD siyasi liderleri güçlu bir yal refah ve sosyal yatinm ekono-
    asken savunma isttyorlar. rusim savunuyorlar.
    End üstri ötesi altyapilar ve uz- Endüstri ätesi altyaçiilar ve uz-
    manlagmig endüstriler, endüstri manlagmly endüstriler, endüstri
    patlamasmm yarattigi talebi yete- patlamasmm yarattigi talebi yete-
    rince kargilayacak kapasiteye sa- rince kargilayacak kapasiteye sa-
    hip. hip degil.
    Dünya ekonomik kalkmmamn Dünya ekonomik kalkmmanm
    milliyetçilige ter cih edilmesi ABD milliyetçilige tercih edilmesi ABD
    nüfuzunu artmyor ve denizagm nüfuzunu artmyor ve denizagm
    ABD askerî varhšmi koruyor. ABD askerî varligmi koruyor.
    ABD yerel topluluk altyapilari, ABD yerel topluiuk altyapilan,
    askerî garnizonlari ve konuglan- askerî garnizonlari ve konuglan-
    dirma yatinmlarmi olumsuz etki- dirma yatmmlarmi olumsuz etki-
    liyor. liyor.

    Konu Hâkimiyeti ÏçinPotansiyelYönlendiriciler Ïçeren


    Mikro Senaryolar
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 213
    I

    Tüm tehditlerin, ufuk ötesinde olugmaya bagladigmi


    ve bu
    tehditlerin somut emarelerinin gözle gärülemeyecegi ancak
    akilla kavranacagi belirtilmelidir. Buna tehdit algilama
    ve pro-
    aktif olma yetenegi denir, aksi durum ise 'tehdit
    algilama yeter-
    sizligidir' ve dogal olarak kararlar reaktiftir.
    Çünkütehdit bu-
    yümüg ve ufuk önünde gäzle görülür, elle tutulur duruma gel-
    migtir ve iq igten geçoigtir. Yetenegi olmayan bu durumdaki in-
    sanlarm yönetim görevlerine soyunmamalan hayati änemde-
    dir. Tarih bäyle yäneticilerin ve bäyle yönetilen uluslarm öykü-
    leri ile doludur.

    UFUK ÖTESÍNi GÖRME


    (STRATEJiK ÖNGÖRÜ)
    BEYiN 3 TEHDÍT

    GOZ

    UFUK ÖTESi
    UFUK
    DEVLET HAYATINDAEN AZ
    20-30 YlL OLMALI

    Kaynak: Dogu Akh.dga, "Atatürk'ün Devlet Yönetimi Anlaygt, (Koníerans) 14


    Subat2001, s.12, Harp
    ·

    Akademileri, Ïstanbul2001.

    Stratejik öngörü ve ulusal çikarlara uygun dügmeyen gele-


    cekteki senaryonun geri besleme mekanizmasi ile trendlere etki
    yapilarak degigtirilmesi sayfa 180'deki gemada gästerilmekte-
    dir. Bilimsel yaklagimlari yogun bir gekilde ige kopa bilen
    ve ulu-
    sal gücii global boyutta etkili düzeyde olan ülkeler,
    trendleri et-
    kileme güçleri ile çikarlarma uygun dügmeyen senaryolari,
    mümkün oldukça çikarlarma uygun gekilde degigtirebilmekte,
    bu mümkün olmasa bile, zararlarim minimize edebilecek
    ön-
    .

    lemleri,- proaktif olarak alabilmektedir. Gelecek senaryolari

    r
    214 GelecegiYönetmek

    STRATEJiK ÖNGÖRÜ
    VRGEl,.ECEK SENARYOSU
    DEGl§IMl
    I GERI BESLEME ILE
    M
    ·

    100- -
    * EKONOMIK
    SENARYOSu
    *
    PSIKOLOJiK
    ..
    *
    TEKNOLOJlK
    -
    *
    ASKERI
    DIPLOMATIK
    .../ *

    E 50-
    - -

    ...··¯

    ENARYOSU MÜDAHALELERLE
    p
    TREND ETKILENÍR VE
    .··¯

    A ..··,.••

    TREND SENARYO
    A DEÓl§EBILiR
    T GERIBESLEME

    1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020


    i YlLLAR

    Kaynak. Dogu Aktulga, "Atatürk'ün Devlet yönetimi Anlayagi", (Konferans)


    2001
    14 Qubat

    saptamayan veya saptadigi halde trendleri etkileyecek gücü ol-


    mayan devletler ise senaryolarm oyuncagi ve hatta kurbam ol-
    maktadirlar.

    ÖrnekOlay: Senaryolara son geklin verilmesi

    Fütüristler tarafmdan senaryolara son geklin verilmesi için


    kullanilan iglem, planlamacilarm kendi uygulamalarmi senaryo-
    ya göre geligtirmek amac1yla yapildigi için gerçeklegebilirlikkoni-
    sinden yararlamr. Ïçlemilk olarak bütüncül dügünce ve her bir
    senaryonun bütün yönleriyle gäzden geçirilmesini de içerir. Da-
    ha sonra her senaryo içindeki egilim ve hadiselerin türetilmesini
    ve mantigm yeniden degerlendirilmesini içerir. Bu süreç ayni za-
    manda fütùrist ve planlamacilar tarafmdan egilimlerin birbirle-
    riyle iligkili sonuç1annm yeniden degerlendirmesini içerir. Bu
    daha önceden gözlenmemigyeni egilimleri ortaya çikarabilir. Se-
    naryolara son geklin verilme agamasinda, en önemlisi, planlama-
    olarm mikro, mini ve makro senaryolann zaman içinde neler ge-
    tirebilecegi hususunda dügünce edinmelerini saglar.2"
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavram: Strateji 215

    "Gerçeklegebilirlik konisi" sürecinde planlamacilar senaryo-


    larm arasmda ve içindeki birbirine geçmig konulara äzel dikkat
    sarf ederler ve son olarak, senaryolarm içinde degigen güdü egi-
    limleri olasihklari ve çapraz etkiler dinamigi ile gelecegin stra-
    tejik ortammi yaratacak olan sonuçlari gözlemlerler.
    Senaryolara son biçiminin verilmesi iglemi pu gekilde aç1kla-
    nabilir: Senaryolarm temel güdü veya temalan, politik ve eko-
    nomik unsurlardir. Bu temel unsurlari ve
    "gerçeklegebilirlik
    ko-
    nisi" kullanumyla, fütürist därt senaryonun her birinde dört ta-
    ne temel güdü egiliminden olugan seti bir araya getirebilir. Bu
    setlere mikro senaryo adi verilir. Bu mikro senaryo setinden :
    planlamacilar, dört olasi politik ve ekonomik ortam ya da senar-
    yoitun her biri için ilk organizasyonel planlama tepkilerini yara-
    tabilirler. Bu, planlamacilar için sürekli bir iglemdir ve
    son ana-
    lizde, dört seriaryonun her biri için planh tepkilerini karara bag-
    larlar. Seçenekli senaryolarmi hazirlamanm amaa, karar ahcilar
    ve planlamacilar için, seçilmig baglantih egilimleri 20-25 yil son-
    .

    ra smi yansitarak, onlarin gelecegi daha genig algilamalarmi sa


    lamaktir. Bu, okuyuculan, planlamacilari ve kullamalari kendi
    senaryo tepkilerini yaratmak için ortak bir zemin bulmaya iter
    ve bu arada senaryolar bu ve ondan sonraki bälümlerde geligti-
    rilir ve yeniden.degerlendirilir.
    Bu ilk basamakta, planlamacilar därt alternatif senaryoyu
    yamtlarmi gözden geçirerek basit ama önemli bir çekil olan
    mikro-senarıolar biçiminde düzenlerler. Artik, daha önceki
    bütün planlamacilarin alternatif senaryolara yamtlarikaydedil-
    mig ve her senaryonun blitünsel görünügüne ya da yamta uyu-
    mu ölçüsünde degerlendirme yapilmaktadir. Bu yeniden de-
    gerlendirmeiçin fütürist, egilimlerin düzenini bir konu hâkimi-
    yetini esas alarak, yani kurumsal (ABDaskeriyesi) plan, politi-
    ka ve davramplari üzerinde etkilerinin büyüklügü sirasma gö-
    re yeniden düzenlemigtir. Bu dúzenleme, zaman içinde herhan-
    gi bir noktada bir toplumun davranLyÎarm1 degigtirmekte çok
    .
    etkili olabilen özel olay ve egilimlerin varhgidir. Bunlar toplu-
    mu uzun süre meg gul etme egilimi gösterirler. Bu egilimler öte-
    ki egilim ve olaylarm gelecekte alacaklarl yän üzerinde belirle-
    216 Gelecegi Yönetmek

    '

    yici etkiye sahiptirler. Örnegin1973'te


    baglayan OPEC petrol
    ambargosu uzun vadeli bir benzin kith gimgös teren bir hâkim
    temayülu harekete geçirdi. 1973'te bu egilim akla yatkmdi.
    Benzin istasyonlarmdaki kuyruklar ve benzinin maliyetindeki
    günlük artiglar bunu gözle görülür bir gerçek haline getirdi. Bu
    egilim öbür birçok olaym yönünü ambargo süresince ve daha
    sonra da bir süre boyunca degigtirdi. Bunlarm arasmda, otomo-
    tiv, karavan ve turizm endüstrilerinde olai lar sayilabilir. Daha
    yakm bir örnek olarak bu ülkede daha önce benzeri hiç gerçek-
    legmemig olan bir olay, Dünya Ticaret Merkezi'nin Subat
    1993'te teröristlerce bombalanmasi sayilabilir. Bu olay ABD'de-
    ki büyük gehirlerde uzun vadeli güvenlik ve kamuya ait ya da
    özel mülk, uçak ve insanlarm korunmasmi olaylarm yinelenme
    frekansmdan bagimsiz olarak etkileyen, hâkim temayülleri ha-
    rekete geçirdi.. Bu olaylarm yinelenme olasihgma kargi bir ör-
    nek olarak ABD tarafmdan düzenlenen 1996 Atlanta Olimpi-
    yatlari gibi daha önce de yapilmig bir uluslararasi spor olaym-
    da ahhan önlemler gösterilebilir. Okuyucu hakh olarak gunu
    soracaktir: Bu öngörüye karym nasil oldu da Eyliil" olayi
    "11

    yayandi?2"
    Geligmelerinin bu noktasmdaki senaryolara, tema hâkimiye-
    ti uygulandigmda, senaryolar yönlerini ve nesne hatlarmi gös-
    termeye baglarlar. Senaryolar için yeniden düzenlenen yönlen-
    dirici egilimler Sayfa 178'de Tablo'da gösterilmigtir. (Tersi için
    Tablo l'e bakmiz.) Bu yaklagm metodu, gerçekçilige yardanci
    olur ve uzun vadeli planlamaya çegitliligi getirir. ÖrneginBRA-
    VO senaryosundaki, ABD'nin küresel etkisini artiran ve deniza-
    "hâkim
    iri üslerini korumasmi saglayan ekonomik geligme te-
    madir" ve bu senaryo içindeki bütün diger temalarm içine nü-
    fuz etmekte ve onlan bastirmaktadir. Halbuki, senaryo DEL-
    TA'da ayni tema daha dügük etki olasihgma sahiptir ve hâkim
    tema ABD kamuoyunun ABD genelkurmayma, daha dogrusu
    Pentagon'a kargi tavridir.
    Dört mikro senaryodan her biri için hâkim ve genel temalar
    "gerçekle-

    tesis edildikten sonra, fütürist tarafmdan senaryolar


    ebilirlik konisinin" bütüncúl mantigi içinde zamanla diga dog-
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji -

    217

    ru geniçIetilebilir. Bu süreçte fütürist her senaryoyu mini senar-


    yo denen bir genigletilmigtema formu içinde tekrar yazar. Bun-
    Iar bir ya da iki sayfa uzunlupnda birbirinden farkh nitelikler
    kazanmaya yeni baglayan senaryolardir. Böyle senaryolar 2020
    ydma dogru ortaya çikabilecek mantikh ve gerçeklegebilir bir
    gelecegin tammmi yapmaya baçIarlar. Fütüristin zamanda diga-
    n dogru bakma zorlamasi altmda, planlamacilar koninin manti-
    gi içinde yamtlarmi dügünmeye ve yeniden degerlendirmeye
    devam ederler. Planlamacilar, bu a amada, her biri mini senar-
    yo içinde beliren daha genig bilgilere dayanarak her senaryoya
    yeni ve ek yamtlar geligtirirler. Bu yeni yamtlari, göz önünde
    bulundurarak manzaralar, alg11amalar ve tarihi derinlik
    (2000'den 2005'e, 2020'ye kadar) artik planlamaya fütürist tara-
    findan dahil edilebilir.
    Bu iglem fûtüristin 2005 ve 2020 dänemleri için planlamaci-
    nm dikkate aldigi önemli olgularm farlanda olmasmi ve onlara
    hitap edebilmesini garanti eder. Planlamacilar senaryolara daha
    önceki yamtlanm son kez gözden geçirir ve düzenlerler. Planla-
    macilarm yamtlari yalnizca örnek olarak ve-kismen belirtilmig-
    tir. Zira, bu cevaplar planlamayi yapan grubun kurumsal ilgile-
    rine göre degigir, yani bu ilgi sanayi, egitim
    ya da ulusal savun-
    maya yönlendirilmig olabilir.
    Fütürist ve planlamacuarm arasmdaki ili. kinin saglanma
    yöntemi de çok önemlidir.

    1.4.3. Komplo Teorileri ile Teorisyenleri ve Stratejler

    a. Kuramsal YaRlaµm ve Problem Çözümleri


    Hile kavranum ve bunun hem Dop hem de Bati kültürlerin-
    deki anlam ve algilanmalarmi gördük. Yine çok tartigilan iki
    kavram komplo ve komplo teorileri ile strateji arasmda bir ilig-
    ki kurulup kurulamayacagmi yorumlamaya çahgalun. Sorumuz
    yalm: "Komplo teorisi" bir strateji olabilir mi?
    Sürekli gikâyet ettigimiz konularm baymda kavramlarm
    yer-
    .

    li yerinde kullanilmaytyi gelir. Bunlardan birisi de "komplo

    te-
    orisi" kavramidir.
    218 Gelecegi yönetmek

    Komplo teorileri,Turkiye'de bilen bilmeyen herkes tarafmdan


    sikça kullamlan, dile persenk edilmig kavramlardan birisidir.
    Hatta denilebilir ki, önüne gelen herkes tarafmdan her amaç için
    kullamlip genellikle de olumsuz, küçültücu vurgularla ifade
    edilir. "Komplo teorisi" ifadesini olumsuzluk olarak degerlen-
    dirip, birilerini suçlamak ya da küçümsemek amac1yla säyle-
    mekte ya da yazmaktayiz. Gerçekte ise durum nedir?
    sözcüpnü qu ya da bu nedenle,
    "komplo"

    Hemen hepimiz
    yerli yersiz kullamyoruz. Ïçin tuhaf yam genellikle de neden
    kullandigimizi da biliyoruz.
    Sözlüklere göre komplo yöyle tammlanmaktadir; Tertip ya da
    fesatolarak da bilinir ki, iki ya da daha çok sayrda kipi arasmda, huku-
    ka aykirt bir eylemde bulunmak ya da hukuk drµ araçlar kullanarak
    hukuka uygun bir sonuç elde etmek için yapriananlaymadir.
    Britannica'ya gö1e suçunun" olugmasi için anlag-
    "komplo

    manm belirli bir biçimde yapilmasi gerekmez. Günümüzde bir-


    çok yasada suç iglemeye yönelik bir anlagmanm varligmm ka-
    mtlanmasi için belirli bir eyleme giripilmigolmasi yer almaktay-
    sa da, komplo suçunun olugtuşi kamsma daha çok dolayh de-
    lillerden varihr. Bu bakimdan tek tek komplocularm varhklan
    ya da kimlikleri konusunda bilgi sahibi olunmasi g:erekmez. Íki
    kipinin yalmzca bir üçüncü kipiyle ayri ayn anlagmalar yapmig
    olmasi bile, birlikte komplo hazirladiklari anlamma gelebili:.
    Komplo teorileri gerçek midir? Bu sorunun yamtim komplo
    teorilerinin Türkiye'deki äncü yazari Aytunç Altmdal göyle ve-
    riyor:

    "Birçok säzcük gibi


    'komplo'
    da säzlügümüze Franstzcadan
    geçmigtir. Íngilizcesi 'Com-plot' olunca ingiliz
    'plot',
    yani
    'tuzak'tir.

    mantigmda mutlaka iki ya da daha fazia kipi tarafmdan kurulmuy


    tek kigilik
    'tuzak'
    kastedilir,
    'complot'
    olmaz.
    'Complot' kavrami en çok kavrami ile karigtirihr.
    'conspiracy'

    Oysa ikisi birlikte amlmalarina ragmen birbirlerinden çok farkhdir-


    lar ve bazen birbirlerine kargi kullamhrlar. Bu durum daha çok tek-
    nige dayali istihbarat alanlarinda boyledir, gün1ük·dilde ve haya tta
    degil. 'Conspiracy' kavrammm Türkçesi
    'fesat'tir. 'plot'
    Tek kigi ku-
    rabilir ama bir
    'conspiracy=fesat'
    için en az bir örgüte gereksinme

    I
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Strateji 219

    vardir. Hiç kimse tek bagma bir 'conspiracy'

    yapamaz. Bu, egyamn


    dogasma. aykindir. ÕrneginSezar'moglu Brütüs tarafmd an öld ü-
    rülmesi, siyasi literatürde 'conspiracy'dir, 'komplo'
    degil. Bizim
    kültürümüzde da¯na.çok 'suskunluk
    fesadt vardir. Nedir.bu? Bag-
    kalarma ait olan fikirleri çalarak, kendisine aitmig gibi pazarlamak.
    'Suskunluk fesadi' yapan ve yayan kipilere Araplar 'fassal'
    derler.
    Günlük konugma dilimizde buna de denir."
    'dümen'

    ¿L

    "Strateji" bir senaryodur; "komplo

    teorisi" de bir senaryo-


    dur. Ancak ikisi birbirinden çok farklidir. Komplo teorisi hem
    "geligmig"

    Bati ülkelerinde hem de üllelerde


    "geligmemig"

    aragtirmacilar ya da strateji merkezlerinde çahganlar tarafmdan .-

    yazilmaktadir. Türkiye'de ise ne yazik ki gerek gerek-


    "strateji"

    "komplo

    se teorisi" yazimiyeniyenibaglamigtir. Ashnda komp-


    lo teorisi de
    _bir

    "oyun"dur.

    Son yillarda TV programlari, maka-


    leler, köpe yazilari, aragtirmalar, kitaplar yaymlandi. Soguk Sa-
    vag döneminde aydmlar (äzellikle sol kesim) siyasal sistemin
    baskisiyla, kapah kap11ar ardmda bu senaryolari tart2pirken,
    bu-
    .
    gün kamuoyu önünde yapilabilmektedir. Böylece son yillarda
    çogunlugu amator olsa da strate) dedigmuz stratep uzmanlari,
    strateji. merkezlerinde strateji
    yazimmi yayginlaytirmakta ve
    aç1k kaynaklarda yaymladiklari komplo
    teroilerinin olabilirligi-
    ni tartigmaya açmaktadirlar. Bagka bir ifadeyle akil oyunlarmi
    toplumun öteki ilgilenen fertleriyle birlikte yapmaktadirlar.
    Ye-
    ri gelmigken gunu da belirtelim: Stratej -bazilan

    hatah olarak
    stmtejist demek tedir- bir meslek mensubu olamaz,
    yani strate-
    jistlik diye bir meslek yoktur.
    Bu arada kisaca, bir stratej ile komplo teorisyeni arasmdaki
    farki belirtmeye çahyahm:26

    "Stratejist [dogrusu stratej olacak. E.M.] genel,


    soyut ve uzun
    dönemli bir siyasi dinamigi açiklamak
    ya da yönlendirmek isteyen
    bir karar vericiiken, komplo teorisyeni, bu strateji içinde kalarak
    ya -

    da tamamen ayn bir çerçeveden hareket ederek, belli bir olayi


    ya da
    olguyu açiklamak, tahmin etmek, yorumlamak çabasmda
    olan kim-
    .

    se saydabilir. Stratejist [dogrusu stratej, E.M.1,


    bir teorisyen olarak
    kabul edilirse, komplocu [dogrusukomplo teorisyeni, E.M.]
    bir
    'po-

    lis romam' yazan, bir gazeteci gibi dügünülebilir; çok kere de


    kom-
    220 GelecegiYdnetmek

    locular [dogrusu komplo teorisyeni olacak, E.M.] gazeteci ve ro-


    manedar arasindan çakar. Ancak amatör alanda her iki tipin kolay-
    likla aym gahista birleptigi görülebilir. Komplolardan hareket edip
    strateji senaryosu üretenlerle kendi stratejik kurgularmdan hareket
    edip, sûrekli komplo üretenler bu alanda daha sik görülür. Gerçek
    stratejistlerinidogrusu stratej olacak, E.M.] böyle lüksleri yoktur."

    Yukanda okumug oldugunuz almtida çok önemli bir uyan


    var. Türkiye'de daha önce de belirtildigi gibi hem strateji
    hem de
    komplo teorileri yazarhgi yeni yeni yaygmlagtigi için, eleptiriciler
    de [Yukaridakiörnekte oldugu gibi]ne yazik ki kalmak-
    "amatör"

    tadir. "Komplocu" ile teorisyeni"


    "komplo
    arasmdaki fark bilin-
    miyorsa, dogal olarak teorileri" adi verilen senaryolarm
    "komplo

    yazarlari olumsuzluk sifatlan yüklenerek takdim edilirler.


    Öncebir örnek anlatip ardmdan "Komplo nedir? Komplocu
    kimdir?" sorularmm yanitlarmi arayarak dogru tanimlamalari
    bulmaya çaligalim. Ornek olayimiz Robert Greene-JoostElffers
    tarafmdan yazilan "Ïktidar"adli kitaptan seçilmigtir."
    "On dördiincü yuzyrlmbaçlarandaCastruccio Castracani admdaki
    gehri Lucca'ntn lordu ha-
    genç bir adam stradan bir askerken büyük Ìtalya
    line gelmigti. Sehirdeki en gilçiil ailelerdenbiri olan Poggiolar onun bu
    yükseligine(kalfeçIikve kan dökmeylegerçeklegenbir yükseligtibu) arac;
    olmuglards, ama gücü eldeettikten sonra Castracani'nin kendilerini unut-
    tugunu hissetmeyebagladdar.Hirst, hissettigiher tiir minnettarirgi bash-
    tryordu.1325'te Castruccio,Lucca'nm en büyükdüçmam Florence'leçar-
    pigrrkenPoggiolar bagiarmadert olan bu hirsli prensten kurtuimak için
    ehrin diger soyfu aileleriyle bir komplohaztrindrlar.
    Komplocular bir isyan baçfatarakCastruccio'mmçehri yönetmesiiçin
    geride baraktigtvallyi öldiirdüler. Ayaklanmalar begindt.Castruccio des-
    tekçiferive Poggio destekçiferiçarpagmaya hazarlandriar.Geritimin daruk
    noktasmda ailenin en yagli üyesi Stefanodi Poggiomüdahaleedip iki tarn-

    fmda silahlarmsindirmesinisagInds.
    Barrççalbir adam olan Stefanokomplodayer aimamigtr.Ailesine bu-
    söylemigti. Simdiaile-
    nun gereksizyere kan dökülmesineneden olacaginr
    nin Jehine araya girip Castruccio'yuçidyellerini dinlemeyeve taleplerini
    karguamayaikna etmesi gerektiginde Israr ediyordu. Stefano ailenin en
    yngirve bilge üyesiydi; ailest güvenlerini,silahlariyerine diplomasiyeda-
    ynndarmay:kabul ettiler.

    Il nr ...
    Sihirli ve Ç«kiciKavram: Strateji 221

    isyan liaberieri Castruccio'ynulaptrginda aceleyle Lucca'ya geri dön-


    dü. Ancak o gelenekadar sava; Stefano'nun aractliglyla sona ermigti
    ve o
    yelirin siikûnet ve huzuruna papirmrgtL Stefanodi Poggio,
    Castruccio'nun
    isyani basttrdigi için kendisine miitepekkir olacagmt diipiintlyordu,
    bu
    yilzden prensi ziyaret etti. Nasil barzgrgetirdigini anlattp Castruccio'nun
    merhameti içiit yalvardr. Ailesindekiasilerin
    genç ve diigincesix olup git-
    ce aç ama deneyimsiz olduklarmt söyledi; allesinin Castruccio'yakary;
    geç-
    uripte ne kadar cömert oldugumt 1:atirlatti. Biittin bu nederrierden ötiirti
    briytikprens Poggiolarraffedip yikâyetlerini dinlenteliydi.Brutun
    yapila-
    cak tek pcy oldrigunu söyledi, çiinkil aile silahlarini isteyerek
    lurakmry/1ve
    onti her zaman desteklemipti.
    Castruccio sabiria dinledi. En ufak bir giicenmiglik kizgullik
    ve göster-
    nriyordu. Stefano'yaadaletin listiin gelecegi
    giivencesinivererek rahat ol-
    masint ve biltiin ailesini pikûyetleri ilzerinde konu upbir anlagmaya
    var-
    mak ilzere saraya getirmesiniistedi. Birbirlerine veda ederken Castruccio
    efkat ve nezaketini göstermesi ¡çin kendisine verilen
    bu firsatiçin Tan-
    rt'ya piikrettigini säylityordu.
    O akyam britiin Poggiolar saraya geldi.
    Castruccio onlart hemen tutuklatti ve birkaçgiin içinde idam ettirdi, Ste-
    fanodahil."
    Komplo teorisi ya da teorilerinden söz edebilmek için ortada
    "komplo"nun
    varhgi gerekir. Yine sözlüklere gäre komploya
    dänersek; "Bir kimseye kargi toplu olarak ahnan gizli karar" ola-
    rak tammlamrken, "komplo
    teorisi" ise, iç politika, uluslararasi
    iligkiler, ekonomi, kisacasi siyasal
    ve sosyal sorun ya da olaylari
    gerçekte oldugundan farkh/uydurma parametrelerle degil, açik
    ya da özel kaynaklarm yaymlarmda ortaya konan argümanlari
    kullanarak, bir matematik mantik çerçevesinde degerlendirme-
    dir.
    Örnegin,Türkiye'nin hep d17 güçler adiyla vurgulanan düg-
    manlari vardir. Bir bagka örnek, Turkiye sürekli
    parçalanma ve
    parçalatilma tehdidi altmdadir. Bir bagkasi, Atatürkçüler sürek-
    li Sevr paranoyasi içindedirl
    Bu yakigtirmalarla karalanan kesimler "komplo
    teorileri" üret-
    mekle suçlamrlar. Aslmda "dayanaksiz"

    suçlamalara maruz ka-


    lanlar mi, yoksa bunlari uyduranlar
    mi suçlanmalidir?
    Bunlari ya da tersini söyleyebilirsiniz. Ancak kullandigmiz
    parametreler, argümanlar ve yaptiguuz aragtirmalar, akademik
    222 Gelecegi Yönetmek

    çahymalar, konunun ana konseptini içermiyorsa ortaya çikan


    degerlendirme yalmzca komplo olur. Hatta µaranoyahalini ahr.
    "Komplo teorileri" aslmda senaryo yazmaktir. Her olay ya
    da sorun çözümlemesiyle ilgili dört senaryo yazilmasi tercih
    edilir. Ama i in uzmam olmayinca hiç kugkusuz bunu yazmak
    çok güçtür. Falcihk degil, öngörü yetenegi gerektirir. Dünyada-
    ki hemen tüm istihbarat örgütleri kurar ya da
    ya
    "komplo"

    "komplo
    teorisi" yazarlar.
    teorisi yazmayrönemsiyorum çünkü bu,
    Ülkemizdekomplo
    beyni bogaltmak, kugku ve endigeleri pa lagmaktir. Yazilacak
    senaryolar politik aktörler ve karar vericilere yol gösterici olur-
    olmahdir- bundan tüm toplum kazançh çikacaktir.
    -ki

    sa
    "Komplo teorileriyle stratejik modellerin güvenilirlikleri
    hakkmda bir deneme" yazan Ergun Türkcan, hakh olarak pro-
    fesyonel ve amatör stratejler ayrimi yapmig:37
    "Günümüzde amatörler çogalmigtir; internetten bol veri topla-
    mak mümkündür. Herkes kendi amaçlari ve dünya gärügü dogrul- 'key-

    tusunda büyük devletlerin urun vadeli hedef ve stratejilerini


    federek' her gün yeni stratejiler ve komplolar üretmekte, bunun da
    belli bir talebi dogdugu için medyada kisa zamanda yaythp ispat-
    lanmig gerçek saydmaktadir. Igin bu kadar çayindan çikmasmin ne-
    deni, yapilan tanimlara göre, tek kutuplu veya çok kutuplubir dün-
    yada yayamaya baglamamizdir. Íkikutuplu dünyamn parametrele-
    ri daha suurli oldugundan çok fazla alternatif üretilemez; iki firma-
    ancak so-
    h bir denge modelinde oyun teorisi veya savag oyunlart,
    rumlu strateji odaklannda, gerçek verilerle oynanabilir. Íki temel
    aktörün birbirleriyle iligkileri dqmda kalan diger bölgelerdeki hare-
    olaral<, tahmin
    ket biçimleri ve komplolar, ana denklemin türevieri
    daha gerçekçi bir baza oturtulabilir."
    edilebilir ve tabii nispeten

    Pek çok kavrami kabullenme, içe sindirmede Bau ile Türkiye


    aydmi ve entelektüeli arasmda aykirihk oitaya çikmaktadir, Ba-
    ti'da.komplo teorisyenlerini ideolojilerine göre ayirarak çözüm- "ideolojik
    -

    lemek pek kimsenin aklma gelmezken, ülkemizde ise


    bir yafta" asilmaktadir. Bu dop mudur? Bu sorunun yamtmi
    Murat Belge gäyle veriyor:36
    Sihirli ve Çekici
    Knvram: Strateji 223

    "...
    Turkiye daha çok sag kesiminde tarihi [komploteorisyenle-
    rinin anlayiglarina göre] anlama veya hemen bugün olanlart bäyle
    yorumlama egilimi epey güçlüdür. Ama sol kesimin 'komplo'dan

    arinmig bir zihniyeti oldugunu da id dia edemeyiz. Zaten bu dügün-


    ce biçimi
    'saga
    özgü' ya da
    'sola
    özgü' olmadan önce bir politik
    ya-
    pilanmaya, dolayistyla o yapilanmaya denk dügen toplumsal
    yapi-
    lanmaya özgü bir geydir."

    Komplo kurmak, provokasyon yapmak


    ya da anargi üret-
    mek bir stratejinin parçalan olabilir. Örnegin,bäl-yönet bir
    "yüksek
    strateji"dir. Bunun gerçekleptirilebilmesiiçin uygulan-
    masi gereken iglem basamaklari ya da eylemler toplumda "fe-

    sat" dogmasma yönelik olmak zorundadir.


    Siyasal, sosyal, ekonomik ve güvenlik sorunlan
    ve problem-
    lerine çözüm üretmenin biliinsel yöntemi analizdir. Pozitif bi-
    limler olarak adlandirilan fizik, kimya
    ve matematik dallarmda
    çözümleme ya da analiz, amaçlara yönelik sistematik yordam-
    lardir. Ístersosyal bilimleri ister fen bilimlerini ele alahm, fark
    etmez, verilerden hareketle iglemler yapihr. Kisacasi, tüm veri-
    ler ya da deliller toplanmadan "analiz"
    yapilamaz, yani "kana-

    at"e yer yoktur.


    Analiz kavrammm kullamldigi bir yer de igletmelerdir ve bu
    kavram igletmenin stratejik yönetiminin açiklanmasmda deger-
    lendirilen bir parametredir. Stratejik yönetim denildiginde, ig-
    letmelerin dig çevresiyle ilgilenen ve daba çok tepe yöneticileri-
    nin karar alanmda
    yer alan bir süreç akla gelmelidir.
    Stratejik yönetim ve igletme politikasi çözümlenirken dig
    çevre analizine (firsat ve tehditlerin tespiti amac1yla) gereksinim
    duyulmaktadir. Çevreanalizi, "kendi
    iç çevresi ve genel dig çev-
    relerin igletmeye sundugu firsat
    ve tehlikeleri aragtirma, gäzle-
    me ve yorumlama sürecidir."" Görüldügü gibi analiz kavrami
    farkh bir anlam ve içerik taç1maktadir.
    Ayrica çevre analizi yapihrken, konu iki ayri zaman dilimi
    içinde ele almmahdir: Simdikidurum ve gelecek.
    Çevreninsa-
    dece mevcut yapismm ve partlarmm teçhisi
    ve tammlanmasi
    yeterli olmaz. Aym zamanda gelecegin tahmin edilerek,
    gele-
    cekte uluslararasi ve üIke içi meydana gelebilecek degi iklikle-
    L
    I'

    224 Gelecegi Yunetmek

    rin änceden belirlenmesi, stratejik yönetim için oldukça önem-


    lidir. Bäylece igletmenin beklenmedik bir durumla karyllagma
    clasuigi azalacak ve yeni durumlar için hazirlikh olunacak-
    tir."
    Halklar, igletmeler kadar gelecegini dügünmek zorunda de-
    il mi? Böyle bir hakki yok mu? Egemenlik kayitsiz gartsiz halk-
    ta gözüküyor ama devletlerin bu hakki çignedikleri durumlarla
    o kadar çok kargilagibyor ki. Ustelik X-Files'ta anlatildigi gibi,
    hükümet bilgi sahibi oldugunu sakliyorsa halkm, e,gemenligine
    sahip olmak adma eylem yapmasi gerekir. Bu eylem d ügünme
    düzeyinde olacaktir.
    Eger yeterli veri yoksa, veriler ya da deliller saklanmig ya da
    ön plana çakar; içte buna
    "kanaat"

    karartilmiysa, bu durumda
    teorisi" yazmak denir. Halkm da yapabildigi bu ka-
    "komplo

    dardir.
    ÖrneginJohn F. Kennedy ya da Orgeneral Eyref Biths cina-
    yetlerinde kamtlar ortadan yok edilmig ya da herhangi bagka bir
    yöntemle gözlerden kaçirilm1psa, suçlanmasi gerekenler, bu ci-
    teorisyenleri" midir, yok-
    "komplo

    nayetleri açiklamaya çahyan


    sa bu
    "komplolan"
    kuranlar mi?
    ohnazsa olmaz kogulken,
    "veri",
    "Strateji teorisyenleri" için
    komplo teorisyenlerinin yönteminde veri" nedir so-
    "gizlenen

    rusunu sorup bunun peëine dügmek gerekliliktir. Ortada veri


    adma ne varsa
    "tez"in
    kanitlanmasi' amaciyla degerlendirilir.
    veri olarak kullamhr.
    "kanaat"

    Çaresiz kahndigi yerde


    Siyasal, sosyal, ekonomik alanlarda, hatta, güvenlik alamnda
    yapanan olaylar, açiklanan nedenleri digmda pek çok olguyu
    içinde barmdirmaktadir. Sonuçlan, belki toplumu dogrudan il-
    gilendirmiyor olsa da, bedeli agir faturalar ödetmese de bu den-
    li yogun ilgilenilmeyecektir. Fakat insanhk tarihi, yagadLjlm1z
    her olaym, bize yansit11an kismmm gerçek olmadigmi, arkasm-
    da bagka boyutlar ve aktärler oldugunu kanitlamyttr. Bu ne-
    denle toplum kendisine kurulan komplolarm izini sürmektedir.
    -.
    Yirminci yüzyilm ortalarmdan itibaren radyo ve televizyon
    yaymlarmm yaygmlaymasi, yüzyilm sonuna dogru da biligim
    teknolojisincleki devrim, olaylan ve sirlan hizla yaydi. 1960'h
    Sihirli ve Çekici
    Kavram: Stmteji 225

    yillarda bilgisayarlar dev hesap makineleri gibi tasarlanmigti


    ve
    yaratialannm en büyük dügü de bu aygitlari bir gün geligmi
    iletigim araçlari olarak kullanabilmekti.
    Önceulusal güvenlik
    alanmda bilginin denetlenmesi dügüncesiyle baglayan
    proje,
    bugün bilginin paylagilmasma dönügtü. Henüz uluslararasi
    ya
    da uluslaragin sansür mekanizmasi otomatik olarak devreye
    gi-
    remedigi için her tür bilgi igik hizinda yayilmaktadir.
    Bu ola-
    naklar varken artik olaylar kadar "sir"
    ne olarak kalabilir?
    Aldatma stratejisi üzerine kurulan iktidarlar, aldatilani,
    sa-
    vunma refleksi geligtirmek zorunda birakruptir. Geligmekte
    olan ülkelerin hayatmdaki
    en änemli kurumun IMF oldugunu
    artik bilmeyen yok. Baçkam, bagkan yardimcisi,
    masa sorumlu-
    Iari akrabalarimizdan biri haline gelmig durumda
    ama bu kuru-
    mun, ülkelere aynamn önünde verdiklerinin ötesinde, aynanm
    ardmda neler planladigim internet sayfalarmda okudugumuz-
    da dehget içinde kahyoruz. IMF'in komplolarmi açiga
    çikarma
    konusunda en yetkin kigi olan
    Joseph E. Stiglitz'in kaleminden
    çikmig onlarca yazzy1 okuduk.
    21. yüzyil küresel düglerin kurulacagi, kurulmasi
    gereken bir
    yüzyildir. Gelecek yeniden planlanmak zorundadir;
    politika,
    uluslararasi iligkiler, iq yönetimi, rekabet, kontrol, liderlik,
    zarlama ve savag stratejisi... Internet agi ile artik
    pa-
    bireyler birer ta-
    kim haline geldi. Fakat hizli bilgisayarlar, hem dügünmeyi
    hem
    de "dügünme
    ürünlerini yaratmayt" hiziandirmigttr ancak bu
    yeterli degildir. Bugün
    yonga teknolojisinin ulagtigidüzey nede-
    niyle dügünme hizi endüstri çagiinsanlarmm
    tahminleri üzerin-
    dedir. Çünküyonga teknolojisindeki geligmede, bir mikroçipe
    on milyonun üzerinde transistör sigdiracak düzeye
    gelinmigtir.
    Kisacasi her çey yogunlaçarak küçülmektedir. 21.
    yüzyilda dün-
    ya daha da küçülecek. Ancak ekonomik alandaki küresellegme
    sosyal alandaki küresellegmenin hizla önüne
    geçmigtir. Bu du-
    rum gelecekteki olasi büyûk tehlikelerin de liabercisidir.
    "Temiz bir toplum, demokrasi, insan haklan
    istiyorsak"
    komplolan açiga çikarmak zorundayiz. Komplolardan uzak
    "komplo
    du-
    run ama teorisi" yazacak bilgiye, donanima hep sahip
    olun.
    226 GelecegiYönetmek

    ABD orijinli TV kanali CNBC-e'de yayinlanan en popüler di-


    zilerden birisi, FBI sorugturmalarina konu olan (karanhk olayla-
    nn planlayicisi CIA) The X-Files (X Dosyalart),
    hükümetin örtbas
    ettigi olaylari ve komplolari açiga çikarmaktadir. Bu televizyon
    dizisindeki olaylarin çözülme yöntemini oyunlari" olarak
    "akil

    yüceltirken, Türkiye'de teorisi" yazanlar ya da bu ça-


    "komplo

    ba içinde olanlar
    "paranoya"
    içinde olmakla figlenmektedir!

    vi anlam maceralarm-
    Bir matematikçinin materiatik, akil
    dan bir bölûmünü birlikte okuyalim."

    The X-Files Sayiss

    Mulder: Hey Scully! Olürnen monra yaçama inanlyor musun?


    Scully: Digerinde kendime. bir hayat kuracagim.
    -Shadows, The X-Files

    Dr. Googol, paranormal gerçekler üzerine FBI sorupturmalari


    ile ilgili TV dizisi The X-Files setinde izliyordu. Dizideki bayrol
    oyuncularmdan biri olan Davíd Duchovny'e döndü.
    "David, insanlar dünyamn sonunu tahmin etmek için sayilan
    kullanmiglardir. Bu tür tahminler genelde matematik dergilerinde
    yer almaz."
    Dr. Googol kaglarim kaldirdi.
    "Ama bu American MathemaiicalMonthly 1947 Ocak sayismda
    görülmügtü."
    "Dr. Googol, bakmama izin verin hitfen," dedi David alçak bir
    sesle. Makaleıi Dr. Googol'dan aldi ve okumaya bagladi:

    Ünlüastrolog ve numerolojlst Prof. Umbuglo dünyamn so-


    nunun 2141'de geleceóini söylüyor. TahmInl gerçekçi matema-
    tik ve tarlh temellerine dayamyor. Prof. Umbugio, deëerl apagi-
    daki formülü kullanarak buluyor:
    w=1492n 1770n 1863n + 2141"
    -
    -

    n=0, 1, 2, 3.......
    -

    1945'e kadar aylarca laboratuvar çahymast ve u raptan


    1770
    sonra tüm sayllarm 1946 ile bölüneblidigIni görüyor. 1492,
    Sihirli ve Çekici
    Kavràm Strateji
    .227

    ve 1863 sayllart önemH, unutulmaz .gûnlerl hattrIsttyor: YenI


    dünyanin képti Boston Massacre ve- Gettysburg Address.
    .

    214¶dekt nemll.olay ne olabillr? Elbette dünyamn sonu...


    I

    David, elindeki kagit parçasuu yavagça yere.dogru indirdi.


    "Bayam, bu gerçekten inamlmaz. Bu, X-Files aragtirmasi. için
    . .

    müthië bir konu. Formülle olugturulan bütün sayalar 1946 ile bölü-
    nüyor olabilir mi? 2141'in dünyanm sonu ile bir alakasi olabilir
    mi?"
    Dr. Googol, Gillian Anderson'un gömlek cebine dogru uzandi :

    ve programlanabilir bir hesap makinesi ahp David'e verdi. "Bir


    program yaz ve hangi sayilan elde ediyorsun gör."
    David yazmaya bagladi, kisa bir süre sonra Dr. Googol'a çikta
    eklindeki sonuçlari uzatti. E sembolleri bilgisayarm bilimsel ifade-
    Jeri tammlama biçimi. Mesela 1.00E + 02 demek, aslmda 1.00 x 102
    veya 100 demek oluyor.

    N W N W
    1 . 0 6 3.478795E+ 19
    2 206276 7 9.035302E+ 22
    3 1.124106E+ 09 8 2.246103E + 26
    4 4.106015E+ 12 9 5.410357E + 29
    5 1.256519E+ 16 10 1.272996E+ 33

    "Dr. Googol, sayilar korkunç çabuk büyüyorlar! Eger birimler


    yillardan bahsediyorsa, beginci sayi tüm ylldizlarm tükenmesi için
    gerekli olan zamandan daha uzakta bir zamam tammhyor."
    David yürümeye bagladi.
    "1946
    ylhndaki bilim adamlari nasil tüm sonuçIarm 1946 ile bö-
    lünebildigini söylemigler? n=100 için W degeri kaçtir? Tüm W sayt-
    lar11946'ya bölünebilir mi, yoksa n=1945 özelliginden
    sonra yavag-
    layarak sona mi eriyorlar?"
    Dr. Googol kafasmi salladi. "David, bunlar ilginç cevaplanma-
    mig sorular. Ama beklemek zorunda kalacaklar."
    Dr. Googol, setteki sokagm ortasmda siyahlar içinde sigara içen
    ucube adami iyaret etti.
    "Birazdan üçúncü türden bir yaratikla kargilaçacaksm."
    .
    *
    Bu sayilan olugturmaya yarayan bilgisayar programi için
    -www.oup-usa.org/sc/0195133420'yebakin.
    228 GelecegiYönetmek

    Bu bölümü bitirirken bir kez daha yineleyelim: Hem


    "strate-

    ji", hem de teorisi" bir senaryodur. Ancak koniplo te-


    "komplo

    orisi bir strateji degildir.


    Dr. Francis O. Googol diyor ki: "Bir matematikçinin görevi
    bizleri yeni deryalara tagirken sulari derinlegtirmek ve ufuklari
    genigletmektir."
    Íçte, teorisyeni"nin görevi tam da budur!
    "komplo

    b. Analitik Yaklagm ve Analiz Yöntemleri


    Strateji kavramnu "Sogok Savag"m bittiginin ilan edilmesiy-
    "analist"

    le birlikte kegfeden mec1ya, Lirbiri ardmca


    "analizci",

    unvanlarna sahip adlari kamuoyuna sunmakta. Bu


    "stratejist"

    analis tler yalmzca askerî konularda de gil,dig politika, ekonomi,


    futbol gibi hemen her alanda karpmiza çikmaktalar.
    Analizci unvam ile açiklamalarda bulunan kipilerin nasil bir
    egitim aldiklari, elde ettikleri sonuçlan hangi teknik ve metotla
    elde ettikleri merak konusudur. Çoguzaman bu kipilerin konu-
    larmda uzman olrnakla ya da o konu hakkmda derin dügun-
    mekle analiz yaptiklan samlmaktadir. Bilimsel olarak bu yakla-
    sim dogru degildir. Analizcinin konusunda uzman olmasi ve o
    konu üzerinde ayrmtih dügunmesi gerekmektedir. Ancak tek
    basma bu yaklaym, analiz yapmak ve analizci olmak için yeter-
    li degildir. Aneliz yönte,Jeri, bir problem çözme teknigi olarak
    yetigmig analizeiler tarafindan, devletler de dalail olmak üzere
    her kurum ve kurulugun mevcut durum tespiti ve gelecege yä-
    nelik politika olug turma çabalarmda kullamlan bir yöntemdir.
    Bu açidan bakddgmda analiz, anahzci adi verilen yetkin kipiler-
    ce yapilmadigmda konunun önemi ve degeri ile sonuçlari gäz-
    den kaçinlmaktadir.
    Kavram olarak hem analiz hem de analiz düzeyi tartigmala-
    ra yol açmaktadir. Da ikikavramm birbirinin yerine kullamlma-
    si analiz düzeyi sorununu daha da içinden çikilmaz hale getir-
    mektedii. Çoguzonan kipinin birimi" ile analiz dûzeyi-
    "analiz
    Sihirli ve ÇekiciKavram:Strateji 229

    ni mi yoksa gerçekten analiz birimini mi ifade etmek istedigi an-


    lagilamamaktadtr. Bu tür karigikhklara uluslararasi iligkiler ala-
    mnda oldukça sik rastlamr hale gelmigtir.2"
    Analiz, bir bütünü.çegitli parametrelerine ayirarak o bütü-
    nün ya da problemin daha iyi anlagilmasmi saglama yöntemi-
    dir. Ancak analiz iglemi, kavramdan farl<li olarak bir dizi i lem
    basamagim gerekli kilmaktadir.
    Analiz iglemi dogal bilimlerde toplumsal bilimlere oranla
    daha kolay midir, yoksa zor mudur tartigmasi çok anlamh de-
    gildirama dogal bilimlerde normal partlar altinda aym deneyle-
    rin ayni sonuçlari verdigi, dolayisiyla analizlerin de aym oldu-
    gu unutulmamahdir.
    "kugkucu"
    Dogal bilimci de, toplumsal bilimci de
    bir yaklagim içinde olmahdir.
    Dogal bilimci bir degigimin yasasim buldugu zaman artik o
    "zaman

    yasa ve mekân"dan bagimsizdir. Yani hangi zaman ke-


    sitinde ve hangi mekânda olursa olsun, aym nedenler
    ayni so-
    nuçlan dogurur." Sosyal bilim.konularmda analiz yapanlarm
    kargilagtigi güçlük, benzer nedenlerin farkh yerlerde ve farkh
    zamanlarda, farkh sonuçlar ortaya çikarmasmdan kaynaklan-
    maktadir. Bunun niçin böyle oldugunun da analiz edilmesi
    ana-
    lizcinin görevi olmahdir.
    Genellikle toplum bilimlerinde kabul edilen iki yöntemden bi-
    ri, bütünden, yani sistemden hareket ederek parçalan analiz et-
    mek, ikincisiise parçalardan yola çikarak bütünü analiz etmektir.
    Analiz düzeyi sorunu sadece uluslararasi iligkilerde söz konusu
    degildir. Bu sorun toplum bilimlerinin hemen her alanmda, yani
    sosyoloji, sosyal antropoloji, sosyal psikoloji, kültürel psikoloji,
    mikro ve makro ekonomi alanlarmda da bulunmaktadir.' ·.

    Analiz edilen konu, gelecege yänelik bir tahmin olabileceg'i


    gibi, mevcut durum içerisinde en uygun hareket tarzmm seçi-
    mini kapsayan bir boyutta da olabilir. Dolayisiyla analiz iglemi,
    mevcut durum ve gelecek boyutuyla, planlamayla ugraçan her
    analizcinin (ya da teknokratm) bagvurmasi gereken bir muhake-
    me yäntemidir.
    Analizci analizini yaparken genellikle kendi penceresinden -

    buna kimileri paradigma der- bakmaktadir: Oysa tüm yaçanu-

    I
    230 Gelecegi Yönetmek

    miz boyunca, özellikle de iq yagamumzda çegitli sorunlarla ya


    da bir projenin planlanmasmda/geligtirilmesinde zorluklarla
    kargilagiriz. Ancak sorunlann çözûmü, yönetimin iyilegtirilmesi
    ya da projenin planlanmasi ile bir stratejinin olugturulmasm-
    da / geligtirilmesinde genellikle bireysel dügünceler üretiriz ve
    bunu yaparken sadece kendi baki; açimizi önemseriz. Oysa so-
    runlarm kaynaklari ile geligtirme yaklagimian çok farkhdir ve
    çözümünde de farkh .bakig açilarma sahip kipilerle grup çalig-
    masma gereksinim vardir."
    Analiz-sentez tekniklerine bagvurulmasi"ve onlardan yarar-
    Iamlmasi konusunda farkh yöntemler önerilmektedir. Bunun
    için öncelikle sorun tiplerinin simflandirilmasi gerekmektedir.
    Genel kabule gòre sorunlan sade ve karmagik olarak ikiye ayir-
    mamn kullampli olabilecegi yaygin öneridir.
    Sade sorunlar ölçülebilir ve genellikle operasyonel düzeyde-
    kalite teknigi"nden (akig
    "yedi

    ki sayisal verilerin çözümünde


    emasi, kontrol çizelgesi, sebep-sonuç diyagrami, dagilim di-
    yagrami, hareket çizelgesi, pareto analizi, histogram) yararlam-
    hr. Karmagik sorunlar olarak smiflandirdan, ölçülmesi güç an
    cak daha kritik konulardaki säzel verilerin çözümünde de ana
    liz-sentez tekniklerine (önceleri problem çözme araçlari, sonra
    yedi yeni kalite teknigi veya yedi yönetim ve planlama teknigi,
    daha sonra katuimci yönetim teknikleri ve en sonunda da ana-
    liz-sentez teknikleri olarak adlandm1migtir) bagvurulmaktadir.
    Bu teknikler fikir üretme ve geligtirme amaciyla bir araç olarak
    yol göstericidir. Bu araçlarm önemi ve amaa, kipinin altmdan
    kalkamayacagi sorunlan birlikte çözmek üzere bir araya gelmig
    insanlari, hedefte birlegtirici olmasidir.
    Analiz-sentez teknikleri, elemanlarm birli.kte çahyirken, or-
    tak çahymayi baçarmasru, uzmanlagmasmi, bir konuya odak-
    lanmasim, igi nasil tasarlayacagma ve nasd bagaracagma karar
    vermesini saglar. Bu araçlar üst düzey yäneticiler tarafmdan
    birçok yerde kullamlabilir. Kurumu rekabete kargi korumak
    amacyla mevcut mügterileri memnun edecek ve uzun sürede
    kurum/kurulugun varhgim saglayacak stratejik planlar yapma-
    da kullamlabilir.
    | ¯I

    Sihirti ve Ç«kici
    Kavram:Stmteji ¯ 231

    Hangi alanda olursa olsun karar alicunn da analistin de yap-


    tigi ig, kisaca söylemek gerekirse
    "problem

    çözmek"tir. Çokbil-
    giyi (n sayida) içeren bir problemle karç11aqildigmda marifet
    (egitim+yetenek) problemin kopullarmm sizi yararli olmayacak
    bir bilgiye çekmesine izin vermemektir. Sizden neyi bulmamz
    isteniyorsa ona odaklamn ve bunun size yol göstermesine izin
    verin.
    Söylebir problem dügünelim: Sahip oldugunuz olanak says i
    si var olan kopuldan +1 fazla oisun. Buradaki dagihmm çözümü
    nasil yapilabilir? Böyle problemlerle kargilagildigmda genellikle
    problemin içinde "amaçsizca
    debelenme" egilimi vardir; çünkü e
    çözümün ilk adimmm ne olmasi gerektigi bilinmez. Bazen tah-
    min ve denenae-yanilma yöntemine bagvurulabilir. Bu tip prob-
    lemlerde önerilen yaklagim uç noktalari dügünmektir.
    Uç noktalarla akal yürütmek bazi problemlerin çözülmesm-
    de oldukça kullaniçL bir yoldur. Bu, kimi zaman en kötü durum
    senaryosu olarak da dügünülebilir.
    Bunu ifade etmenin en güzel yolu bir örnekle göstermektir.
    Simdigelin bazi gtizel aktl yürütme stratejilerini görelim.
    Problem: Bir çekmecenin içinde 8 mavi çorap, 6 yepil
    çorap ve 12
    siya1; çorap vardtr.Ûnal'm
    bu çekmecedenbakmadan minimum ka-
    ne
    dar sayida çoraµ almasi gerekir ki elinde aym renkte iki çorap oldugun-
    dan emin olsun?
    "Ayru renkte iki çorap oldugundan emin olsun" ibaresi
    problemin kalbini olugturmaktadir. Problem hangi renk çorabm
    olmasi gerektigini belii:tmez. Bu nedenle üç renkten herhangi
    biri olabilir. Bu problemi çäzmek için kötü durum senaryo-
    "en

    su" stratejisi kullamlabilir. Ünalönce bir mavi


    çorap, sonra bir .

    yegil çorap ve daha sonra bir siyah çorap ahr. Ne var ki bunla-
    rm hiçbirisi bli·birine uymaz. (Hakhsunz, ilk iki çekmede ayni
    renkte bir çift çekebilirdi ama problem "emin"
    olmasmdan bah-
    sediyor.) Ğikkat ediniz ki, bir sonra çekecegi
    çorap, bu elindeki -

    çoraplardan birine mutlaka uyacaktir ve artik elinde bir çift ay-


    .

    m renk çorap olacaktir,


    I I

    -
    at

    232 GelecegiYönetmek

    dAi 1 . . . . . . . .. .
    I ¡

    Kaynak: Silahh Kuvvetler Dergist, sayL 312, Nisan 2002, s.53 :


    Sihirli ve Ç«kici
    Kavrmn: Strateji 233

    Íkincibir robleme bakahm


    Bir çekmeceniniçinde 8 çift mavi çorap, 6 yeyil
    çorap ve 12 siyah co-
    rap vardrr. Ünal'rnbu çekmecedengörmeden minimum ne kadar sayrda
    çornp almasi gerekirki elinde iki siyahçorap oldugundan emin olsun?
    Bu problem bir öncekine benzese de, önemli bir fark vardir.
    Bu problemde belirli bir renk gereklidir. Bu nedenle, bir çift si-
    yah.çorabm gelmesi garanti edilmelidir. Tekrar, tümdengelim-
    sel bir akil yürütmeyle kötû durum senaryosu" stratejisini
    "en

    kullanahm. Varsayahm ki Ünal,ilk bagta bütün mavi çoraplari


    (8), daha sonra bütün yeyil çoraplari (6) çekti. Siyah çoraplar hâ-
    lâ gelmemigtir. imdi 14 tane çorabi vardir ama hiçbirisi siyah
    degildir. Ne var ki, daha sonra çekecegi çoraplarm siyah olmasi
    gerekir çünk_ü geriye sadece siyah çoraplar kalmigtir. Ïki siyah
    çorap çektiginden emin olmak için Unal minimum 8 + 6 + 2 16 =

    çorap çekmelidir.

    Analizcinin dikkat etmesi gereken bir önemli nokta da, prob-


    lem çözmenin yalmzca eldeki problemi çäzmekle bitmedigidir.
    Ayni zamanda çegitli problem tiplerini ve daha da önemlisi çö-
    züm için gerekli çegitli prosedürleri sunmayi da içerir. Problem,
    çäzüm için gerekli teknigin sunulmasmda bir araçtir. Bir kipi
    problem çozmeyi gerçekte çözüm tiplerinden ogremr, çunku
    çözülecek bir probleme yaklagimda kullamlacak en änemli tek-
    niklerden biri, kendine gu soruyu sormaktir: Daha önce bu
    problemle kargilagmig kiydim?Çözümiçin kullamlacak yön-
    tem, problemin kendisinden daha önemlidir.

    Analiz Í lemlerinde
    Kullamlan Matriks Yöntemleri
    Basit Matriks Teknigi: Bu teknik, birden fazla seçenek arasm-
    da tercih yapma durumunda kakadigt zaman tercih siralamasi-
    nm belirlenmesi amac1yla kullamhr.
    .

    Agirlik Mairiks Yöntemi:lWevcutemareler ile gelecege yönelik


    tahminlerin olasi sonuçlarim degerlendirmek amac1yla kullam-
    234 GelecegiYönetmek

    hr. Bu matrikste olasi sonuçlar ile sonuçlara etki eden geligme-


    ler belirli agirhk degerleri ile kiymetlendirilir. (Toplumsal patla-
    maya neden olabilecek geligmelerve bunu harekete geçirici un-
    surlarm degerlendirilmesi gibi.)
    Emare-Hipotez Karplagttrma Matriks Teknigi: Belirli bir konu
    üzerinde elde edilen emarelerin farkh sonuçlar doguracak bir
    problem halini almasi durumunda olast seçenekler belirlenerek
    emareÏerin hangi seçenek ûzerinde yogunlaytigt konusunda bir
    degerlendirme yapihr. (A ülkesi B ülkesine yönelik olarak X-Y-
    Z seçeneklerinden hangisini uygulayabilir?)
    Mike's Matriks Teknigi: Bu matriks teknigi, birden fazla seçe-
    negi olan analiz probleminin seçeneklerinin olasihk degerlen-
    dirmesi ile seçeneklerin avantajlari, dezavantajlan amaçlanma-
    yan sonuçlari, analizi yapan taraf için ne anlama geldigi ve bek-
    lenen emareleri tespit etmeye yarar.
    Bu matriks sayesinde farkh seçeneklerin birbiri ile k1yaslan-
    masmm yam sira emareler gerçek olaylarla kargilagtirilarak ge-
    ligmelerin hangi seçenege dogru gittiş degerlendirilir ve ilgili
    merciler uyarihr. (ABD, Afganistan'a yönelik gerçekleptirdigi
    harekât sonrasmda bilinen amaçlarmi gerçekleptirmek için ne
    yapacak/ne y_apabilir gibi.)
    Oklu Ma triks Teknigi: Ülkeleringeligtirdikleri politikalarm
    milli hedeflerle tutarhhgun test etmek amaciyla bu teknik uygu-
    lamr. Bunun için basit matriks tekniginde oldugu gibi yatay ve
    dügey sütunlara aym parametreler yerleytirilir ve her paramet-
    re birbiriyle kiyaslanarak nasil bir etki doguracagi agagi ve yu-
    kari oklarla belirlenir. (Türkiye'nin Kuzey Irak'a yönelik yürü t-
    tügu politikamn milli hedeflerine uygunlugunun tespiti gibi.)
    Bu matrikste elde edilen sonuç analiz edilmig tam bir hüküm
    degildir, sadece genel politikamn gidiçati hakkmda bilgi verir.
    Analiz-sentez teknikleri, liderler ve yöneticiler tarafmdan iq
    planlamasi amaclyla çok sik kullamlabilecek araçlardir. Dügün-
    .6 celeri ve kavramlari (konseptleri) düzenlemede yardract olma
    yönünde mükemmel olma iddiasindadir. Yaratici dügüncelerin
    simflandirihnasmda ve birleptirilmesinde kullamhr.2" Bazi uy-
    gulama alanlarma yöyle örnekler verilebilir: Taktiklerin geligii-
    Sihirli ve Ç«kici
    Kavmm: Strateji 235

    rilmesi, uçak onartmlarmda kalite güvence, kalite iyileptirme,


    planlama ve geligtirme,gemi overhol veya onanmi süreçlerinin
    analizi, emniyet (güvenlik)kontrolleri, (askerî alanda) silahlann
    test degerlendirilmesi, tasarim1, konaklama tesislerinin
    ·kalite

    (ya da askerî üs olanaklarmm) yönetimi ve iyileptirilmesi, egi-


    tim ve ögretim, ige alma ve personel atama, finansal sorunlar ve
    muhasebe, vs.
    Bizim bir analiz sonucunu anlatmadaki baçarimiz, raporu
    okuyanm anlama, algilama yetenegiyle smirhdir. Bu, unutul-
    mamahdtr. Uzun ydlar- belirli bir konu üzerinde çahyan ya da
    bir süre bir konu üzerinde dügünme firsati bulan kipiler çogu
    zaman dogru karar verdikleri yan11gasmakapilmaktadir. Bu tür
    yaklagunlar nedeniyle baçIang1çta yönlendirilmig bir fikir ekse-
    ninde kalmdigi için dogru sonuçlara ulaymak çogunlukla ola-
    nakh
    degildiË
    Sonuç olarak, analistlerin analizleri, karar vericilerin gelece-
    gi görmelerini saglayacak en yetkili yöntemdir.
    Fütürist ve planlamacilar arasmdaki çahyma iligkileri daima
    gayri resmi olmu tur ve böylece iletigim firsatlan geniglemi tir.
    Böyle fikir ahyverigleri, senaryolarm geligimi için kesin ihtiyaç-
    lardir. Senaryo atölyelerinin ötesinde iletipim bilgisayar agi ile
    de ilerletilebilir, zira planlamacilar ve fütüristler çogunlukla bir-
    birinden uzak olacaktir. Yakm ve gayri resmi iligkilerin en
    önemli yarari ise gudur: Fütürist bu sayede, senaryolarmi, plan-
    lamacmm görüglerini ve senaryoyla ilgili problemleri bilerek ta-
    sarlayabilir. Aym zamanda, fûtürist, egilim ve olaylarin sonuç-
    larmi ve bunlann geledege yönelik i aretlerini tammlayabilir ki,
    bu da, planlamacilarm ve politika yapaniarm.yeteneklerini zor-
    lamaya egilimlidir. Senaryolan fütüristler yerine planlamacla- y
    nn ya da politika yapanlann hazirlamasi durumunda, çevre ko-
    ullari, planlama ve politika hedeflerine uygun olacak biçimde
    yazihr, yani bu kopullar saptm1mig, önyargih veya bälgesel ola-
    bilir. Fütüristin en önemli sorumlulugu, planlamacilann son
    analiz ve çözümlemelerine hazir olarak tamamlanmig senaryo-
    lann- bütünlügünü korumaktir.
    236 GelecegíYönetmek

    Yukandaki basamaklarm geçilmesinden sonra, fütürist tara-


    fmdan hazirlanan senaryolarm son hali ve planlamacdar tara-
    fmdan verilen son yamtlar, bir kez daha atölyeye getirilir. Her
    bir makro senaryo, fütürist ve planlamaci tarafmdan gerçeklege-
    bilirlik, mantik ve uyugma açismdan degerlendirilir. Degerlen-
    dirme kriteri, her senaryonun içinde degigkenler geklinde içeri-
    len ekonomik ve politik çevre kogullan tarafmdan belirlenen
    kaynak suurlamalari üzerine oturtulmuqtur. Her çahgmanm so-
    nunda özet de verilmelidir.
    I

    I i rr.Gi
    Birinci Bölum Dipnotlan

    I.

    I Michael Porter: "Yarimn Avantajlarma Yaratmak," Derleyen: Rowan Gibson,


    Gelecegi Yeniden Dügünmek, (Içinde) s. 46, (Çev:Sinem Gül), Sabah Kitap-
    lan, Ístanbul1997.
    2 Gordon R. Sullivan ve Michael V.Harper: Umut Bir Yöntem Olamaz, (Çev.
    Ayge Bilge Diclell), s. 125, Boyner Yaymlan, Ìstanbul,1997.
    3 E. Tugamiral M. Cemal Türsen Dz. Kuv. Dergisi, s: 29, "Stmieji ve Teknoloji-
    -

    si" baghkh makale Nisan 1986


    ,

    4 Sun Tzu SnvagSannte Anahtar Kitaplar Yayinevi'nce Türkçe çevirisi yaym-


    -

    land2. Çindügünürü Sun Tzu daha ÍÖ500 ylllarmda en änemli prensip olan,
    zayif noktaya karp gücun konsantrasyonu konusunu
    ve bagka bazi temel
    prensipleri dogru olarak forrnüle etmigtir. Aradan 2500 yd geçtikten sonra
    Çingerillalan bunlari yeniden kegfederek ordularmm yol gösterici prensip-
    leri hahne getirmiglerdir. Sun Tzu'nun belli bagh prensipleri savagm aldat-
    maya dayatimasi, dügmanm beklenmedik zamanda ve yerde vuridmasi,
    dügmanm her zaman gerçek durumun aksi olan düêüncelere sürüklenmesi
    gibi konulardar.
    5 Miaoxi ve Zhu-an- Zen Ders/cri, Anahtar Kitaplar Yayinevi
    6 Miyamoto Musashi Sep Çember
    -

    Kitabr, Anahtar Kitaplar Yaymevi


    7 ÍsviçreliSinoloji uzmam Harron von Senger 36 strategemi derfemigtir.
    Anahtar Kitaplar Yaymevi'nce Türkço'ye kazandirilan bu yapit "Savag Hi-
    leleri" adlyla yayimlanmytir.
    8 Sullivan ve Harper, Umut Bir Yöntem Olamaz, 124
    9 Michael A. Ledeen, Liderlik ve Güç Kullanunmda Machiavelli, [Türkçesi: Tür-
    kân Ankan Elif Gökteke} Literatür Yaymlari 2003, 3-35 arasi.
    -

    10 Ledeen, 7
    11 Ledcen, 132-133
    12 JackTrout, Konumlandarma Stratejileri, s.-11-12, (Çev.Ümit$ensoy)
    .1

    Optimist
    Yaymevi, istanbul2004.
    13 Faruk Sönmezoglu ve U. Anbogan, B. Dedeoglu Ulustaramst 1/igkilerSötlil-
    -

    gü,Cem Yaymevi
    14 Bilytik Larousse, c: 22
    15 Ann Brittanica, c: 20
    16 Carl von Clausewitz Sava; Üzerine,
    -

    (derleme) s: 125-192 arasi ve s: 203-213


    arasi, çev: SiarYalç1n, May Yaymlan- Ístanbul1975
    17 Michael Porter, Yanmn Avantajlanm Yaratmak, 46-47.
    18 M.'Tanju Akad, 20. Yüzyd SavaçIarr; s. 21- Kastag Yaymlart, Ìstanbul1992
    19 M. Tanju Akad, s. 23
    20 JackTrout, Konumlandirma Stratejileri, s. 12.
    21 Felix Gilbert, "Machiavelli: Savag Sanatinda Rönesans," derleyen: Edward
    238 Gelecegi Yönetmek

    Mead Earle, Modern Stratejinin Yaratiolars, (içinde) s.22, Asam Yaymi, An-
    kara 2003.
    22 Avinash K. Dixit ve Barry J. Nalebuff: Stratejik Diipinme, s.1-6, Çev.Nermin
    Arik, Sabanct Ünive.rsitesi, istanbul2002.
    23 Lidell Hart, Strateji Dolayh Tutum, s. 448, (Çev.Selma Koçak), Doruk, Ïstan-
    bul 2003.
    24 Michael Handel, Savagm Ustalan, s. 424 (Çev.Berna Kara), Doruk, Ankara
    2004
    25 Lidell Hart, Strateji Dolayh Tutum s. 449.
    26 Michael Handel, Savagtn Ustalart, s. 427
    27 Michael I. Handel: Savagm Ustalari, s. 428.
    28 Dixit ve Nalebuff, Stratejik Düsümne, s. 122
    29 Dixit ve Nalebuff, s. 117-125
    30 Dixit ve Nalebuff, s. 124
    31 Lidell Hart, s. 447.
    32 Bolko von Oetinger, Tiha von Ghyczy ve Christopher Bassford, Clausewitz
    vc Strateji, s. 98-124, Çev:Zülfü Dicleli, Henkel, Istanbul 2002.
    33 Michael Porter, "Yarunn Avmrinjiarnu Yaratmak," Derleyen: Rowan Gibson
    Gelecegi Yeniden Dügünmek, s. 45 (Çev:Sinem Gül), Sabah Kitaplari, Ïstan-
    bul, 1997.
    34 Bolko von Oetinger vd., Clausewitz ve Strateji, s. 115
    35 Dixit ve Nalebuff, "StratejikDügünme", s. 87-191 ve s. 57-84'te anlatalanlar-
    dan yararlamhmytir.
    Askeri alanda
    "baskm"
    ise; "Strateji, baskma oranla hareket faktöründen
    daha farla yararlanmaya amaçlayabilir ya da bunun aksini de hedef olarak
    benimseyebilir. Bununla beraber, bu her iki unsur da karghkh olarak birbi-
    rini etkiler. Hawket baskm yaratar. Baskm ise, harekete haz kazandarar. Çün-
    kü, htzlanan ve yönünü degigtiren bir hareket, kaçamlmaz bir yekilde ve be-
    lirli bir ölçüde baslan etkisini de kapsar. Buna kargshk baskut dügmanm
    kargi tedbir ve hareketlerini önleyemk, kendi tarafinuzm girigtigi hareketin
    yolunu açak tutar." Kaynak: Liddell Hart, Strateji, 449.
    36 Sullivan ve Harper, Umut Bir Yöntem Olamaz, s. 130
    37 L Hart, 449
    37 Michael A. Ledeen, Machiaveui, s. 18.
    38 JackTrout, Konumlandirma Stratejileri,s. 69-70.
    39 Bill Gates, Düµince Hrzmda Çahpnak, (Çev:Ali Cevat Akkoyuniu), s. 14, Do-
    gan Yaymethk, istanbul1999.
    40 Gates, s. 16-17.
    44 Didier Nordon, Ïkiiki Daha Dört Eder mi? s. 10-11, Çev.Deniz Altunbag,
    Güncel Yaymcihk, Ístanbul,2002.
    42 Sansoyunlaram beceri gerektiren oyuniardan nytrmak gerekir. Rulet, zar ve
    kumar makinasmm igleyi; ilkeleri aymdir, ancak bu ilkeler poker, at yariga
    ve tavla oyunlarmi kismen açaklar. Birinci grupta sonuç kadere baghdir, di-
    gerindeise tercih devreye girer. Bahis oram olasiligi- bir gans
    -kazanma
    Birinci BöliimDipnollart 239

    oyununa girmek için bilmeniz gereken tek geydir, ama sonuç çans kadar be-
    ceriye de bagh oldugunda, kimin kazamp kimin kaybedecogini görebilmek
    için daha fazla bilgiye gerek duyarsimz. Son derece uzman iskambil oyun-
    cularl ve at yang: bahisçileri olmasina kargin, barbutta uzmanlagrmy, baçan-
    h kimse yoktur.
    Birçok gözlemci borsamn da kumarhaneden çok farkh olmadigmi dugiinür.
    Borsada kazanmak gansla birlegmig becerinin bir sonucu mudur, yoksa yal-
    mzca gansh bir kumarm neticesi midir7
    Sansoyunlarmda kayip ve kazanç dönemleri, tipki gerçek hayatta oldugu
    gibi, sik sik yer degi tirir. Kumarbazlar bu durumlara asimetrik tarzda tep-
    ki verirler: Kayip dönemlerine bir an önce son vermek için ortalamalar ya-
    sasma bagvururlar. Buna kargilik kazanç dönemlerinin sürekli olmasi için
    aym ortalamalar yasasmi devre digt baraktriar. Oysa ortalamalar yasasi her
    iki davraruga da aldirmaz. Zar atmada sonuç!arm kaydedilmesi, bir sonraki
    ati. ta gelecek saylyla ilgili en küçük bir bilgi saglamaz. Ìskambillerin,made-
    ni paralarin, zarlarm ve rulet çarklannm hanzasi yoktur.
    Kumarbazlar kirmizaya veya yedlye ya da dörde oynadiklanni dügünebilir-
    ler, oysa ger.çekteo sirada duvardaki saatle bahse girmiglerdir. Kaybeden,
    kisa bir dönemin olasthgm devreye girecegi kadar uzun bir zaman dilimi ol-
    masms ister. Kazanan ise uzun bir dönemin, olasthšm devre digt kalacag:
    kadar kasa bir zaman dilimi olmasim bekler. Kumar
    _masalanndan

    çok daha
    uraklarda, sigorta girketi yöneticileri de iglerini aym tarada yürütürler.
    Primleri, uzun vadede gerçeklegecekkaylplart kargilayacak gekilde saptar-
    lar, ancak deprem, yangm ve kasaraga yaklagik aym anda meydana geldi-
    ginde,kisa vade son derece act verici olabilir. Kumarbaziarm aksine, sigor-
    ta girketierinin kasa vadeli ganssazhk dönemlerinin kaçmilmaz sonuçJarma
    gögüs gerebilecek sermayeleri ve bir köpeye ayardiklan birikimleri vardtr.
    Zaman kumar oyunlannda hâkim etkendir. Risk ve zaman aym madalyo-
    nun iki yüzüdür; yarm olmadaga takdirde, risk de olmayacaktar. Zaman ris-
    ki dönügtürlir ve riskin dogast zamanm ufku tarafmdan biçimlendirilir: Ge-
    lecek, oyun alamdir.
    Kararlar tersine çevrilemediginde, zaman çok daha büyük önem kazantr. .

    Üstelikgeri dönügü olmayan birçok karar yetersiz bilgi temelinde ahnmak


    durumundadar. Kararlari tersine çevirememe, taksi yerine metroyu tercih
    etmekten, Bœzilya'da bir otomobil fabrikasi kurmaya, i; degigtirmeye, sa-
    vag ilan etmeye kadar bütün kararlara hâkim olur.
    Bugün salm aldignmz bir hisseyi her zaman için ertesi gün satabiliriz. Peki
    ama, krupiye rulet masasanda
    "bahis
    kapanmigtar" diye bagirdagmda ya da
    pokerde ortaya sürülen para iki katma çaktigmda ne yapartz? Geri dönüg
    yoktur. Zamamn .yans
    getirecegi ya da olasihklar: lehimize çevirecegi umu-
    duyla hareket etmekten kendimizi ahkoyabilir miyiz? (Kaynak: Peter Berns-
    tein, Tanr11ara Kargi, Riskin Olaganüstü Tarihi, s. 32-33.) [Çev:Canan Fey-
    yat], Scala Yaymcilik, Istanbul 2006.
    240 Gelecegi Yönetmek

    43 Peter L. Bernstein, Tannlara Karg: Riskin Olaganüstü Tarihi, s. 261-262,


    (Çev.Canan Feyyat), Scala Yaymcihk, istanbul2006.
    44 Bemstein, s. 262.
    45 'Oyun teorisi' daha önce bir Fransiz matematikçi olan Emil Borel tarafmdan
    1921'de tammlanmig ve analizleri Neumann 1928'de yapmigtir. Sonra O.
    Morgenstern ile birlikte "Theory of Games and Economic Behavior" adh ya-
    pit11944 yihnda yaymlamiglardir.JohnL. Casti BegAltm Kural, s. 21, (Çev.
    -

    Nermin Ank), Sabanci Üniversitesi.2000.


    46 Mankiewicz, Matematigin Tarihi, s. 240, (Çev.Gökyen Ezber), Günce] Ya-
    ymcihk, Ìstanbul 2002. .

    47 Richard Mankiewicz, Matematigin Tarihi, s. 242, Ïstanbul2002.


    48 Peter Bernstein, Tannlara Karga, s.262.
    49 Peter Bernstein, Tannlara Kargi, s.262.
    50 Avinash K. Dixit, Barry J. Nalebuff
    -

    Stratejik Dügiinme, s. L (Çev.Nermin


    Ank), Sabanci Üniversitesi, 2002.
    51 Ahmet Öztürk YöneylemAraptonasi, s. 393, Ekin Yaymevi, Bursa 2001.
    -

    52 Osman Halaç Kantitatif Karar Verme Teknikleri, s. 72, Alfa Yaymlari, Ïstan-
    -

    bul 2001.
    53 Öztürk,Yöneylem Aragttrmasi, 394
    54 Halaç, Kantitanf Karar Verme Tenknikleri, 73
    55 Dixit, ve Nalebuff, Stratejik Dügünme, 30
    56 Casti, Beg Altm Kural, 6 Öztürk,Yöneylem Aragttrmasi, 394
    -

    57 Dixit ve Nalebuff, 32
    58 Oztürk, 395
    59 Halaç, 73-74
    60 Oztürk, 396-397
    61 Casti, 6
    62 Casti, 4-6
    63 Halaç, 75
    : 64 Oztürk, 401
    65 Öztürk,401
    66 'Problem için kaynak: A. Öztürk:YöneylemAraµrrmast, 402-403
    67 Bu örnek için kaynak: Hamdy A. Taha Yöneylem Araptarmasr (Çev.S. Alp
    -

    Baray-$akir Esnaf), s. 545-546, Literatür, Ístanbul2000.


    68 Mankiewicz, Matematigin Tarihi, 244
    69 Casti, Beg Altm Kural, 14
    [Oyun teorisi muazzam entelektüel çahymalara imza atmg bir fizikçi, John
    von Neumann (1903·1957) tarafmdan geli. tirilmigtir. Von Neumann
    1920'lerde Berlin'de kuantum mekaniginin kegfinde kilit isimlerden biri ol-
    mug, Amerika'am ilk atom bombasi, ardindan da hidrojen bombasmin ya-
    pimmda önemli bir rol üstlenmigti. Dijital bilgisayan o icat etmigti; bagarih
    bir meteoroloji.uzmam ve matematikçiydi, sekiz basamakh iki rakamt akil-
    dan çarpabilirdi, müstehcen hkralar anlatmaktan ve yine müsteheenlik içe-
    ren nükteli dört1ükler okumaktan hoglamrdi. Ordu için çabgirken amiralle-

    -
    Birinci Böliim Dipnotlart 241

    ri generallere tercih etmigli, çünkü amiraller daha sikl içkiciydi. Biyografisi-


    ni yazan Norman Macrae, onu "uzun
    ylllar büyük acilar çekmig iki eginin
    d19tnda... herkese agirl derecede nazik davranan" biri olarak tammlamigtir;
    eylerinden biri de, bir defasmda göyle demigtir: "Kaloriler digmda her geyi
    sayabilir."
    Olasthk teorisiyle ilgili bir meslektagi, bir gün, Von Neumann'dan kesinliş
    tarumlamasim istemigtfr. Von Neumann arkadagina, önce bir evin
    projesini
    yapmasmi, bu arada salon dögemesinin çökmeyeceginden emin olmastni
    söylemig ve gäyle devam etmigti. "Bunu yapmak için de
    eve bir kuyruklu
    .

    piyano koy ve bu piyano ile üzerine çIkmig garkt söyleyen alta kipinin agir-
    hgtm hesapla. Sonra da bunu üçle çarp." Bu, kesinligi garanti edecektir.
    Von Neumann varhkh, kültürlü ve neye dotu bir allenin çocugu olarak Bu-
    dapepte'de dünyaya gelmigti.Budapeyte o zamanlar Avrupa'am altoca bü-
    yük gehriydi, dünyanm ilk yeralti metrosuna sahip, refah içinde ve giderek
    büyüyen bir kentti. Okuma yazma orani % 90'm üzerindeydt Nüfusun %
    25'inden faziast, Von Neumann'lar da dahil olmak ûzere Yahudiydi -ancak

    Johnvon Neumann espri kaynagt olma suun dqmda Yahudilişne pek önem
    vermezdi. -

    I. Dünya Savap öncesinde Budapegte'nin çakardigi tek ünlü, kesinlikte Von


    Neumann degildi. Çagdaglart arasmda onun gibi tanmmig fizikçiler -Leo
    Szilard ve Edward Teller- kadar eglence dünyasmm ünlüleri de -George
    Solti, Paul Lukas, Leslie Howard (asil adi Lazlo Steiner), Adolph Zukor,
    Alexander Korda ve belki de
    en ünlüleriolan ZsaZsa Gabor- da vardt.
    Von Neumann, Berlin'de, Einstein't aragttrma bursa vermek için yeterli bul-
    mayan ände gelen bir bilim kurumunda ögrenim görmügtü. Daha sonra da
    egitimini Wernet Heisenberg, Enrico Fermi ve Robert Oppenhef
    mer gibi bü-
    yük bilim adamlarlyla tamptagi Göttingen'de süi·dürmügtü. 1929 yrlmda
    yaptigt ilk seyaha.tte ABD'ye vuralmuy ve Amerikan yönetimi için çahyttgi
    uzatmah dönemler dt;mda, izleyen kariyerinin büyük bölümünü Prince-
    ton'daki ÌleriAragtarmalar Enstitüsü'nde geçirmigti.1937 ydmda Enstitü'ye
    girerken aldiga baglangiç maag: yllda 10.000 dolardi, bugünün ahm gücüyle
    100.000 dolari agtyordu. Einstein 1933 ythnda Enstitü'ye katildigmda 3.000
    dolar istemig, 16.000 dolar almigtL
    Von Neumann strateji oyunlari teorisini ilk ket 1926 ylhnda, 23
    yagmday-
    ken, Göttingen Ùniversitesi Matematik Kulübü'ne sundugu bir aragtarma
    yazisuida tamtrmy, yazisi iki yll sonra basûrmytt.)
    Kaynak: Peter Bernstein, Tanrzlara Karpi,s. 262-263
    70 Casti, Beg Altin Kural, 15
    71 Örnekproblem için kaynak: O. Halaç-Kantitatif Karar Verme Teknikleri, 2001:
    80-81.
    72 Kaynak: Hamdy A. Taha, Yömylem Aragtfrmast, 546-547.
    73 Richard Mankiewicz Matematigin Tarihi, 243
    s.
    -

    _
    74 Dixit-Nalebuff: Stratejik Dügünme, s. 15-17.
    75 ÖrnekÏçinKaynak: A. Öztürk-Yöncylem Aragttrmast, 388.
    242 GelecegiYönetmek

    76 Casti, Bey Altin Kural, 36.


    77 Mankiewicz, Matematişn Tarihi, 246
    78 Casti, 36
    79 A. Einstein-Linfeld, Fizigin Evrimi, s. 21, [Çev:
    Oner Unalanl, Onur Yayinla-
    rl, Ankara 1972.
    80 Balko Oetinger vd "Cinusewitz ve Strateji" s. 135
    -

    81 Handel; Savarm üstalarr, 85.


    82 C.V. Clausewitz: "Sava; Üzerine"(Çev:H. Fahri Çeliker) Özne.Yaymevi,
    1999, Ilk Baskist Harp Akademilerinde çikmlgtLY.
    83 [Bu kavramm geçtigi bölümler: 2. bölüm, 2. kitap, s.104.Bölüm 6, kitap 27,
    s. 518-519; Bölüm 8, s. 680-681, 693]
    -84 Hart, Strateji Dolayh Tutum, 457
    85 Oetinger vd. "Clausewitz ve Strateji", 137.
    86 Handel, Savagm Ustalan, 86.
    87 Bu konuda kaynak olarak üç yapita bagvuruImugtur: 1. Thomas Cleary:
    Srm Tzu-Savng Sanatt, [Çev:Sibel Ozbudun ve Zeynep Ataman] Anahtar
    Kitaplar, 1992/2. R.L. Wing: "Sm! Tzu-Strateji Sanall",Ezgi Kitabevi, 1995/3.
    Thomas Cleary: "Sun Tzu-Savag Sanatr" 1910, basimmdan çeviri, Kastag Ya-
    ymlan, 2001.
    88 Paul Kennedy- Savagte ve Bengta Bifyük Stmfejuer, s. 12 (aktanlan kaynak,
    Makers of Modern Strategy, Edward Mead), Eti Yaymevi- Ïstanbul1995
    89 Kennedy - 12.
    yüzyilm önemli strateji uzmanlarmdan biri olan Liddell-Hart endirekt
    "20.

    ya da dolayh strateji olarak adlandirdiga pozitif unsurlarm


    yam sira, yapil-
    mamasi gereken birkaç hususa da deginiyor ki; bunlar dügman hazarlikh ve
    güçlüyken gücün tek bir darbeye baglanmamasi ve bir kez bagarisiz olun-
    duktan sonra ayni hücum hattmda israr edilmemesidir. Bütün prensiplerin
    en änemlisi olarak da zaylf noktaya kargi gücün konsautrasyonuno vurgu-
    lar.
    90 P. Kennedy- 13- aktarilan kaynak Liddell Hart, Strategy (New York, 1974)
    91 Hart, Stratej! Dolayh Tutum, s. 447.
    92 Hart, 447
    93 Hart, 447-448.
    94 M. T. Akad, 20. Yijzyd Savaglart, 24
    95 Genrikh Trofimenko-Amerikan Sava; Stratejiteri s. 8, Çev.Levent Oguz, Pen-
    cere Yaymlari, Ístanbul1991-ahnti yapilan kaynak; Birlegik Kurinay Bagkan-
    hp, Dictionary of Military and Associated Terins; s: 244, 1984 Washington
    96 Trofimenko, s.17
    97 Trofimenko, s.17
    98 JohnKeegan, SavngSanatt Tarihi, s. 1 Sabah Kitaplart- Ìstanbul1993
    99 Keegan, Savag Sanatt Tarihi, s. 23
    100 Sullivan ve Harper, Umut Bir Yöntem Olamaz, 124-125
    101 Kennedy, Sava tave Barryta Briyük Stratejder, 17
    Birinci Bölt7m Dipnotlari 243
    I

    -
    .

    102 Kennedy, 19-21.


    103 Kennedy, 43
    104 Kennedy, 43
    105 Michael Howard, Grand Strategy, c. 4'ten aktaran P. Kennedy, 51
    106 Her ne kadar yaçanan ihtilaflarm birçogunda uzlagmaya varmaktan kaçiml-
    daysa da, 20. yuzylhn son on ylh hem devletler arasinda hem de devletlerin
    kendi içlerinde kargzhkh anlagma yoluyla çözüme gidildigi birçok olaya da
    tanik oldu; tipki Namibya, Güney Afrika, El Salvador, Nikaragua ve Kam-
    boçya'da oldup gibi. Fred Halliday, 2000'lerde Düna, s. 92, Bilgi Üniversi-
    tesi Yayam, Ïstanbul2002.
    107 Ledeen, Machiavelli, 23.
    108 Ledeen, 25 |
    109 Charles Hables Gray, Postmodern Savagt, s. xi
    110 Bozkurt Güvenç, "Barig Kültürü mü? Yoksa Bari; ÌçinKültür mü?" Cogi-
    to, Barig ve Savag (içinde),say: 3, 1995, s. 25
    111 Gray, xviii
    112 Gray, xvi
    113 B. Güvenç, 27
    114 William Blum, Haydut Devlet-Dünyamn Tek Süper Gücü ÍçinBir Rehber,
    Yenihayat Kütilphanesi, 2003, 8.202-203.
    115 J. Keegan, Sava; Sanati Tarihi, s. XI
    116 Gray, Postmodern Savag, s.3.
    117 Emin Gürses, Aynhkçi Terörün Anatomisi IRA-ETA-PKK, s.11, Baglam
    Yaymi, Ìstanbul,1997.
    118 Vamik D. Volkan, Kanbaş Etnik Gururdan Etnik Teröre, s.25, Baglam Ya-
    ymlan, Ìstanbul1999.
    119 Volkan, 26
    120 Volkan, 26
    121 Önsöz:Leo Tindemans, Bança Çagri-Uluslararasi Komisyonun Balkanlar
    Hakkmdaki Raporu, s.32, (Türkçesi: ÕzdenAnkan), Sabah Kitaplar, Ïstan-
    bul, 1998.
    122 Pulat Y. Tacar, Teröt ve Demokrasi, 8.191-192, Bilgi Yaymevi, Ankara 1999.
    123 Noel Malcolm, 1(osotraBalkanlan Anlamak Íçin,s. 13, (Türkçesi ÖzdenAn-
    kan), Sabah Kitaplan, Ístanbul1999.
    124 Malcolm, 14.
    125 Nuri Bilgin, Kimlik Sorunu, s. 57, Ege Yaymcihk, Ízmir1994.
    126 Pulat Y. Tacar, Terör ve Demokrasi, s. 192
    127 Bilgin, 100
    128 Kadir Canatan, Göçmenterin Kimlik Aray p, s. 52-75, Endülüs Yaymlan, Is-
    tanbul 1990.
    129 Erol Mütercimler, (yaymlanmamq doktora tezi) Türk Göçü ve Sonmlan
    (Avustralya Orneginde) (1967-1997),s. 18, Istanbul Universitesi, 1998. Ak-
    tanlan kaynak: Charles T aylor, "Tarunma Politikasf, Hazirlayan: Amy
    244
    ·

    GelecegiYönetmek

    Gutmann, Çokültürlülük,
    Çeviren:
    Yurdanur Salman, Yap1Kredi Yaymla-
    rt, Ístanbul1996, s. 42-80 arass.
    130 Will Kymlicka,ÇokküftürlaYuritaghk AzrnirkHaklarmm LiberalTeorisi (Çev.
    Abdullah Yllmaz) s. 48-49, Ayrmti Yaymevi, Ístanbul1998.
    131 Mütercimler, doktora tezi, 1998,.130
    132 (Kitap, 1, s: 9-14 arasi, Deniz Harp Okulu Yaymi, ders kitabt, Ìstanbul
    1995/ayrica Dr. Cengiz Okman, Asked Stratejl C:1, kastm:10ers notu, Dz.
    H. O yaymt, Istanbul 1978)
    133 Colin Gray-Geoffrey· Sloan, (derleyen):Jeopolitik,Strateji ve Cografya,
    (içinde) Colin S. Gray, "Copafya ve Strateji: Uygulamada Jeopolitik",
    Asam Yaymlari, Ankara 2003, s. 228.
    134 Hart, Strateji Dolayh Tutum, 448 ·

    135 Okman, Strateji Teorisine Girig,s: 76


    136 Okman, s. 11 -

    137 Okman: Silahlr Kuvvetier Dergisi, sayi: 339, s.17


    138 Okman, Silahlt Kuvvetier Dergisi, says: 339, s. 12
    139 Okman- Strateji Dersine Giríç, 77-78
    140 Okman, Strateji Dersine Girig, 79 -

    141 Okman, Strateji Dersine Girip, 79


    142 Okman, Strateji Dersine Girip, 77-78 .
    -

    143 Suat Bilge- Milletterarast Politika, s: 313, Ankara; A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakül-
    tesi Yaymlar2; 1996 -

    144 Faruk Sönmezoglu Uluslararast Politika ve Dry Politika Analizi; s: 111, Filiz
    -

    Kitabevi; Istanbul 1989.


    145 S. Bilge, Milletlerarast Politika, 316
    146 Bilge, 314
    147 Mehmet Gönlübol, Uluslararast Politika, s: 83 Ankara 1979
    148 Faruk Sönmezoglu, Uluslararast Politika ve Dip Politika Analizi, 112
    149 Sönmezoglu,117
    ·

    150 -Sönmezoglu, 119 ·

    15T Sönmezoglu, 119


    152 Deniz Harp Okulu, ders notu, s: 7-9, Ístanbul1986
    153 Askerî Strateji, s: 10-11, Dz. Hrp. Ok. ders notu, Ístanbul-1986 (almti kay-
    naklan belirtilmemig)
    154 Muzaffer Erendil, AinciDünya Harbinden Sonra Olupan Silah Sistemlerinin
    Taktik ve Stratejiye Etkileri, s: 58- Genelkurmay Byk. Yaymi, Ankara 1994
    155 Ahmet Taner Kiglah, Siyaset Bilimi, s: 176 Imge Kitabevi, Ankara 1990
    -

    156 Kiplah, 176


    157 Faruk Sönmezoglu, LIluslararast Politika ve Dry Politika Analizi, Tayyar Art,
    Uluslararas: IlipkilerTeoriteri, Türkçe'dekiönemli yapitlard2r. Hans J. Mor-
    genthau'aun (Çev.Baskm Oran-Ünsal Oskay) Ulustararas2 Politika I, II;
    bunlarm yam sira çok zengin Íngilizcekaynak bulunmaktadir.
    158 Sönmezoglu, 135-163
    159 Sönmezoglu, 138
    Birinci Bölüm Dipuollari 245

    160 Think Tank, Íngiliz bir Jeyim ularak siyasi teruniolojide


    "du

    ünco de-
    poso, fikir üretDen merkoz, beyin takum" gibi anfarn]nra gelmekledir. Çe-
    illi konularda uzman kipilerin olugturduklan hükümet, ordu, deari irket
    gibi sosyni kurulu lara yön verecek stratejler saptayan grup ve lo un Ja-
    "think
    Jenel
    clarak tank" denir. ABD'de
    "think

    ra lank" devince al I-. ilL -

    olarak [kinci Dünya Savasi'ndan sonra ortaya çikan ve bo t.ür kurule I i.,r
    anast olarak kabel edilen RAND (Research and Development) Corporati-
    on gelir. Su kurufuy, clevietin ve toplumun çak önemli iç ve dië surun ve
    probLmlerini açabihnesi için genis ve ürellci bir yaplya sahip olarak ort-t-
    ikmq;
    ya ABD çikarlarma koruyacak uzman bír kadra ik çayidi scrumlu-
    luklar yüklemnistir. Pentagon yetkilileri, özellikle ulusal güvenlik alanm-
    da çahpn bu uzmanlari
    "savunma

    entelektüelleri, teknokratlar, RAND ,

    steri, stratejler" gibi nitelendirmelerle adlandirmi tir. RAND'in bilinen ilk


    çalymasi ABD Hava Kuvvetleriiçin 1951 yihnda denizagm üslerin yerin'm
    saptanmasidir. Œu konuda genis kaynak: Paul Dickson. Tirink Tanic. Bal-
    lantina Books, NY. 1972)
    16¯l Sil,9hh KuvvcHer Dergisi, sayi: 341, s 39 Emrullah Teki:1
    'mvah

    rnakale
    (Think Tank)
    162 Oetinger vd- Clausemitz ve S?mteji, 144.
    163 Michael Celb- "Dehantzt Keffeliin" (Çev. Handan balkara), s. i Marha
    Kemp tarafmdan yazilan Önsõz,Boyner Yaymlan, ÌstinbLÖ,ZOÜ$.
    164 Colin Bruce Mantik ve Olasthk Hiknyeleri., s: 87, [ç v. Murat Sr am[,
    -

    Güncel Yaymcuik, Istanbul 2001.


    165 Sakip Sabanci I;te Hayatuu, s. 304-305, (birinci baskü, Islanbul 1983.
    -

    166 Michael A. Lodeen Machiavelli, s. 50. -

    167 Machiavelli -

    Prens, (Çcv.Nazim Güvenç), Bölüm VII ve Bälüm XX V.


    Anahlar Kitaplar, lstanbul 1993 ile Machiavelli Hiikiimdar,
    (Çcv.Selahat-
    -

    Un Bagdath), Sosyal Yayinlari, Istanbul 1984.


    168 Ahmet Kasim Han "Kavram ve Kuram Olarak Strateji Küresellegen Dün-
    -

    yada Ulusa1Strateji" (doktora tezi- yayinlanmam14), Ístanbul,Ekim2001,


    Sayfa:95-109 arasi. Han, tezinde "çatigma,
    rekabet, belirsizlik ve sans ara-
    sinda strateji" üzerinde durmaktadir.
    169 M.A. Ledeen Mad|iavelli, 38 -

    170 A.K. Han- dotora tezi, 98


    171 Edward Mead Earle "Modern Stratejinin Yaratiolart," s. 21 (Çeviri:De-
    -

    mirhan ve ÇigdomErdem, Gulçin Ü]gezen), Asam Yaymlari, Ankara 2003.


    172 Earle, 22.
    .
    173 M.A. Ledeen Machiavelli, 38. -

    174 A.K. Han dok tora tezi, 98-99.


    -

    175 Clausewitz Sava; Üsuine(Çev.Fahri Çaliker),33, (Türkço çoviride


    -
    "kaza

    ve kader ifadesi kullandm19tir. Ancak bunun hatah oldugunu dusunüvo-


    rum, çúnkü, bu konu Islamiyet'in kabulcülügüdür. "Yazgt" kavrami bu-
    dur. Clausewitz'in orijinal metninde bu yoktur.)
    176 Clausewitz, Sava Üstiine, 32.
    246 GelecegiYönetmek

    177 Clausewitz, Sava; Ûsfüne, 33


    178 Clausewitz, Savag Ostüne,33.
    179 Clausewitz, Savag Ûstüne,33
    180 Sun Tzu Savag Sanatt (Çev.Adil Demir), s. 167
    -

    181 Michael Handel Savagm Ustalarr, 134-135.


    -

    182 Clausewitz, Sava; Üstüne


    183 Michael Handel Savapm Ustalart, 135
    -

    184 A.K. Han Kavram ve Kural Olarak Strateji, doktora tezi, 99-100.
    -

    185 Ishak Alaton "Görügve Oneriler", s. 42-43 (Gûnümüz Türkiyesi'nde Ya-


    -

    hudi ohnak baghkh yazi), istanbul2000


    186 Harro von Senger, Sava; Hileleri, c.1, s.33, [Çek Mekin Özbalta],Anahtar
    Kitap1ar, Ístanbul1996
    187 Senger, 34
    188 Clausewitz, Sava; Üstüne,3. kitap, 9. bölüm
    189 Sava; Üstüne,s. 177 (3. kitap, 10. bölüm)
    190 Harro von Senger, Sava; Hileleri: Strategemler, 36 Strategem 3 cilt olarak
    Anahtar Kitaplar Yaymevi, istanbul(1996-2005 tarihleri arasmda Alman-
    cadan Türkçeye tercüme edilerek yaymlanmigtir.Çev:1. ve 2. Cilt Mekin
    Balta, 3. Cilt Efkan Cangen}
    191 Strategemler, 1. cilt, s.20
    192 Harro von Senger sözcügünün yer aldigi Íngilizce,Almanca.
    "strategem"

    ve Fransizca kaynaklar konusunda tüm kaynakçayi dökmügtür. (1. cilt,


    8.20-22) Oxford Íngilizce Sözlük (Bölüm X, Oxford 1933) sözcügü gu kargi-
    hklarla vermektedir:
    1.a. An operation or act of generalship;usually, an artifice or irick designed to
    outwit or surprise theenemy (Önderlik etme, komutanhk etme sanatiiçinde-
    ki bir iglem veya edim; esas itibariyle dügmam safdigi b1rakmak veya ga-
    girtmak üzere bir hileye yeya desiseye bagvurma, dolap çevirme)
    Lb. In generalizedsense: Military artifice (Genel anlamda: Askerî hile)
    2.a. Any artifice or trick; a device or scheme forobtaining an advantage (Herhan-
    gi bir hile veya desise; bir avantaj saglamak amac1yla düzenlenen tertip,
    plan veya entrika) -

    2.b. In generalized sense: Skill in devising expedients; artifice, cunning (Genel


    anlamda: Amaca ulagmak için ustaca hile yapmak; hile, kurnazhk)
    Såzcük, Jacobve Wilhelm Grimm kardeplerin yenibaskisi 1984'te yapilan Al-
    manca Sözlüklerinin 19. cildinde de yer abr; fakat yeterli bir gekilde açiklan-
    maz. Oysa Anglosakson dünyasanda ve özellikle askerlik üzerine kitaplarda
    geklinde sik sik yer ahr. Birkaç örnek verelim: Strategem, Decep-
    "strategem"

    tion and Su prise in War (Strategem,Savagta Hile ve Sürpriz), Barton Whaley,


    Cambridge, Massachusetts, Center for International Studies, 1969. Strategems
    and Spoils:A SocialAnthropologyof Politics (Strategemler ve Kigkirtmalar: Po-
    litikanm Sosyal Antropolojisi) Frederick G. Bailey, Oxford, 1985. Hatta söz-
    cùk psikolojikitaplanna da girmigtir: Put-offsand Come-ons(Almancaya "Bir-
    likte YagamaKurallari" adiyla çevrilmigtir.), New York, 1968. Londra'daki

    "I

    1
    Birinci BölümDipnotlan 247

    UIusal Tiyatro, 1970'te George Farquhar'm (1678-1707) beg perdelik The Be-
    aux' Stratagem (Çapkmhklarm Strategemleri) adh oyununu sahneye koymug-
    tur. Kindler Edebiyat Sözlügü (1965)eserin admda geçen
    "stratagem"
    sözcü-
    günükullanmaktan sakmrmy, eseri, eserde bir kizm evlilik vaadiyle kandirtl-
    masi söz konusu olmasina ragmen "Stutzer'in Savag Hilesi" adlyla anmigtar.
    Oysa Ïngilizve Fransiz dil çevrelerinde sözcügün "stratagem"
    (Íng.)ve "stra-

    tagéme" (Fr.) yazihglannda açikça kullanildigmi hep saptadim. Bir örnek da-
    ha: J.R Salis'in "Bir Avarenin Notlan" adh eserinin (3. baski, Zürih-Schwa-
    ebisch Hall, 1984) 304. sayfasmda
    yer alan, "Kendini kör olarak tanitan ve
    çevresini kör olduguna inandiran kimse, saklambaç oyununda herkesi kan-
    dirabilir," tümcesi, eserin Fransizca çevirisinde, "Quisefaitpasser pour aveug-
    le et qui, grdceà ce stratagéme, observeson entourage..." geldinde yer almaktadir
    ve tümcede
    "stratagéme"
    sözcüşi kullamlmaktadir. Oysa eserin Almanca
    aslmda böyle bir sözcük yoktur. Amtsal Britannica Ansiklopedisi'nde de (15.
    baski, 1981) "strategem"e
    rastlanmaz. Buna kargihk BüyükLarousseAnsiklope-
    disi (10 cilt, Paris, 1964), "stratagéme"i
    almayl ihmal etmemigtir.
    193 Bizans Sevigme Sanati, Münih, 1986, s.182.
    194 Selâhattin .Bagdath'mn, çevirisini yaptigi (Sosyal Yaymlari, 1984) "Hü-
    kümdar"a yazdip önsöz, s. 9'dan.
    195 Nazim Güvenç'in çevirisini yaptigi Machiavelli, Askerlik Sanats (Anahtar
    Kitaplar, 2003) adh yapita yazdži änsöz, s. 16'dan.
    196 Bagdath'nm önsözü, s. 9
    197 Bagdath'nm önsözü, s. 9
    198 Edward Mead Earle, Modern Stratejinin Yaraticriari, Asam Yaymi, 2003, s.13
    içinde Machiavelli'nin "Söylevler-Discorsi" kitap 3, bölüm 41'den aktar11-
    migtir. [Castracani, 14. yüzylhn baglarmda siradan bir askerken Ïtalya'nm
    büyük gehirlerinden Lucca'nm lordu olmußtur. E.M.]
    199 9.-Bölüm
    200 Clausewitz, Sava; Üstüne.
    201 Senger, Strategemler 'Sava; Hileleri', c.2, s.29
    202 Senger, Strategemler 'Sava; Hileleri', c.2, s.26
    203 Clausewitz, 3. kitap, 10. bölüm, s.179
    204 Daniel Yergin ve Thahe Gustafson Rusya 2010 ve Diinyadaki Yeri, Sabah
    -

    Kitaplari 1994, s. 139-140


    205 D. Yergin-T.Gustafson, s. 322.
    206 Charles W. Taylor. Stratejik Öngörü,(Çeviri) Harp Akademileri Komutan-
    hş, s. 7, Istanbul 1994
    207 Taylor, Stratejik Öngörü,9
    208 Taylor, Stratejik Öngörü,17 ·

    209 Taylor, Stratejik Öngörü,s.9


    210 Dop Aktulga, "Atatürk'ün Devlet Yönetimi Anlayagi" (Konferans), 14
    Subat2001, Harp Akademileri, Ístanbul2001, s.11.
    211 Doş Aktulga, "Atatürk'ün Devlet Yönetimi Anlayigt, (Konferans) 14
    Su-
    bat 2001, Harp Akademileri, Ïstanbul2001.
    I
    -
    248 Gebcq' i Yönch=:ek

    232 Taylor, Stratejik Öngörfi,


    41-45
    213 Bunun yamti birkaç olasthkh olarak veril.ebilir. Fa· kh bir yarinn igir, Ukz.
    Erol Mütercimler, KomploT ori!cri, Alfa Y:syinlan. 2005
    214 Erol Mütercimler, KomµíoTeoriteri, AHa Yayiclari, tanbu 2005. 73 öykö
    anlatihnytir,
    .'c!cri

    215 Ereun Türkcan, Komµfo Teor lerlyle S m ik Moi-lierin GQv 1-iak-


    A¯ Bir Dcneme, Miilkiye Dergisi. Yaz /2004. c. 28, y- 24
    da .

    216 Robert Greene-Joost Elffers, Güç Sul.ià « JS ro í? s. 96-


    148, Altin Kitaplar,.lstanbul 2000.
    217 Ergun Türkcan, Miilkiye Dergisi, 71
    218 Murat Belge, KomploZihalpeli, Bir¯kira, sayt: 178.,Subot 200 .
    ¯ .

    219 ÖmerDinçer, Stratejik Yönetim, sA3, Beta Yaymlari, istinbu


    ¯'

    220 Dinçer, s.44


    221 Etol Mütercimler, Komplo Teorileri, Önsur, Alfa Yaymlan, nou; 2.005.
    222 Clifford A. Pickover, Srtyilarm Büiinsa, s. 219-220, (Çev. kn-at Sa am),
    Güncel Yaymcthk, Ístanbul2003
    223 Cemil Antalyah, Silalrir Kuvvetter Dergísi, Nisan 2002, sayi: ¯72. s. 50
    224 Tayyar An, Uluslararast 1/igkilerTeorileri, s. 99, Alfa Yaymlan, Istanbul 2002
    225 Taktamig Atey, Trirk Devrim Tariiti, s. 16, Der Yaymlari, Ïstanbul2001
    226 Tayver Ari, Uluslararasi Ïligkiler Teorileri, s. 98
    227 Den: Kuvvelleri Der>lsi, Mart 2002, sayi: 583, s. 44-45 (Derlevere Osman
    1 /
    Kozan)
    ·

    228 A]Ered S. Pasamenter, Mate:natik Büyucilsü. s. 126-128


    229 Analiz SenWT Teknikleri
    -

    Ïlgi Diyagrami
    Büyük miktarda sözel veriyi (fikirleri, görügleri) toplar, bunlan dogal
    iligkilerine dayanarak gruplandmr ve gruplann birbirine baglantismi
    saglayan kavramlan belirler.

    -
    BA¶LIK

    BA§UK BAgLIK
    -

    BA¶LIK
    Bírinci Bölüm Dipnollars 249

    Kaynak: Deniz Kuvvetleri Dergisi: Mart 2002, Saya 583, s. 46-48.

    Íligki Diyagramt .

    Sebepler ve sonuçlar arasmdaki sorun hedefleri inceleyerek ve etmen-


    lerin birbiriyle aralarmda olan iligkileri göstererek karmapk durumlari
    inceler.

    I I

    ..
    I

    Matris Diyagrami .

    Ìki veya daha çok grup degigkenleri (konulari) arasmdaki karmapk


    iligkilerin ikiger ikiger ele almmasuu Ve gösterilmesini saglar.

    labe d ef

    Agaç Diyagrami
    Birincil hedef ve alt hedeflerden baglayarak, bu hedeflere ulagtiracak
    tüm görevleri de beraberce göstererek, sistema tik bir gekilde ayrmtilarm
    belirlenmesini, analiz edilmesini saglar.

    I fa
    il

    250 Gelecegi Yönetmek

    Süreç, Karar ve Program emast


    Planlamacuara uygulama boyunca çikabilecek tüm aksakliklan, olasi
    sorunlan öngörmeyi ve bunlar için gerekli önlem ve faaliyetieri planla-
    may2 saglar.

    i
    oxxox

    ÖnceliklendirmeMatriksleri
    Bilinen agirhk kistaslarma dayanarak alternatif görev veya hususlarm
    objektif bir gekilde degerlendirilmesini ve stralanmasim saglar.
    .

    .abcd

    Faaliyet Akig Diyagrami


    Tüm iglerin zamamnda bitirilebilmesi için, görev ve alt görevlerin sira
    ve programun göstererek, bazi kritik iglerin takip ediimesini saglar.

    o-o o

    : ·
    I
    I

    Íkinci Bölüm
    TARÍHÍN VE COÓRAFYANIN
    FARKINDA OLMAK

    I
    -L

    .I

    "Hükümet galeyana gelip orduyu seferber etmemelidir,


    askerî liderler öfkeye kapihp savaga yol açmamahdirlar. Kizgm-
    hk sevince, öfkë negeye dönügebilir, fakat yikilmig bir ulus var
    edilemez ve ölüler yagama döndürülemez. Aydm bir hükümet
    bu konuda dikkatli, lyi bir askerî lider ise tedbirlidir. Ulusu gü-
    vence altma almanm ve silahh kuvvetleri bir bütün olarak koru-
    mamn yolu budur."
    Sun Tzu
    "Tarih; kipisel deneyimi artirir, bilgiyi çogaltir ve bunlarm
    'muktedir'

    dogal sonucu olarak insam olmaya götürür,"


    Thukydides

    "Tarih yazmak, Tarih yapmak kadar änemlidir. Yazan yapa-


    na sadik kalmazsa, degigmeyen gerçek, insanhgi papirtacak bir
    mahiyet ahr."
    M. Kemal ATATÜRK
    "Tarih, degerler arasmdaki iligkidir."
    Max Weber
    "Tarih; bir milletin aylp ve noksanlarmi gösteren aynadir.
    Gerçekleri görmeye yarayan bu ayna, ayip ve kusurlan olma-
    yan milletler için, milletlerin toplandigi yer olan dünya pazari-
    na, kuvvetine, zarafetine ve olgunlupna gükrederek, yakigikh
    bir kiyafetle çikmasma yarar. Kisacasi bizim kolumuzu kanadi-
    m1zi kirip hareketsiz kilmaya çahgan yok edici silah; hepimiz ve
    ip bagmdaki devlet adamlarumzin çogunun, tarihten ibret alma-
    masidir."
    Mehmed Arif
    2.1. TARIH VE STRATEJI ILISKISI

    I
    li
    .I

    "Tarihte ilk kez drma olan bir olay,


    bir kcz daha tekrarlamrsa komedi olur."
    Karl Marx

    2.1.1. Bilgi ve Bilinç


    Bu bölümun amaci
    "tarih
    nedir" sorusuna yamt vermek de-
    gildir. Tarihin, tammmi da yapmaya ugragmayacagim. Gerçek
    amaç, tarih ve strateji arasmdaki iligkinin önemini ve özellikle
    devletin iç ve dig politika -stratejilerinin saptanmasmda ve bu
    süreçte tarih bilincinin
    ne denli gerekli oldugunu analiz etmek-
    tir. Birínci bölümde, stratejinin tammuu yaparken, hangt amaç
    için kullamlacaksa ona göre betimlendiginin altuu çizmigtim;
    örnegin,
    "askerî

    strateji" gibi.
    Yänetim terminolojisinde bugün siyaset, strateji, konsept,
    doktrin, taktik, teknik, model ve program kavramlan iç içe
    geç-
    migtir. Gerçekte ise siyaset/politika ile strateji de farkh kavram-
    lardir.
    Siyaset, en kisa tammla kullanmasanatidtr. Buradaki kullan-
    ma konusu devletin güç ve kaynaklandtr. Daha aç1k ifadesiyle
    siyaset, devletin güç ve kaynaklaruu ulusal ç1karlar
    dogrultu-
    sunda hazirlama ve kullanma sanatidir. Bunun kapsami çok
    nigtir. "Ulusal güç" ve kaynaklan hazirlamak bile bagh bagma
    ge-
    bir siyaset konusu olup konsept, doktrin,
    program ve model
    kavramlarmi harekete geçirir.
    Devlet yönetimini siyaset ile ifade etmek olanakh oldugu
    gi-
    bi, bunun alt unsurlarmm hazirlanmasi ve kullamlmasi için de
    aym tamm yapihr. Literatürde sik sik tanm siyaseti, ulagtirma
    254 Gelecegiyönetmek

    siyaseti, enerji siyaseti, mesken siyaseti, dt; siyaset, Kibus siya-


    seti, Kuzey Irak siyaseti gibi kullammlara rastlamr.
    Doktrin, kahpla mig dügünceler, model, kahplaymig uygula-
    malar ve program ise belirlenmig iq sirasi anlamlanm tagir. Kon-
    sept tammi ayri bir içerik tagimakta olup genig anlamtyla, kav-
    ramdir. Model, doktrin ve program, iglemleri ve hareketleri ob-
    jektifnesneler iken, konsept sübjektiftir. Teknik kavrami da ob-
    jektif iken, strateji ve taktik sübjektiftir. Zira strateji ve taktik
    - probleme ve duruma bir yaklayim tarzidir. Elbette bu yaklagim
    tarzi, çahsa göre degigik olacaktir.
    Tarihteki bagarih strateji uygulamalan, o günün kogullari
    içinde degerlendirilmelidir. Geçmigteki baçanh örneklerin ince-
    lenmesi, günün kogullarma uyumun aragtirilmasi için yapilma-
    hdir. Yoksa aymsmi uygulamaklçin degiL
    Muharebenin (günlük yagamda da muharebe vardir, örne-
    gin, bir mahn -pazarlanmasi, pazar bulunma çabasi bir muhare-
    bedir) degigmeyen kurallari vardir. Hedef, siklet merkezi, kuv-
    vet tasarrufu vb. gibi. Kurallar ile tavir ve tarzlar aym geyler de-
    gildir.Hele teknolojik geligmelerin zaman ve mekân unsurlan-
    m eskiye göre büyük ölçüde degigtirdigi günümüz stratejisine,
    "harekât"
    bir de silahlarm etki ve giddeti eklendiginde, unsuru
    agirhk ka-
    "lojistik"
    agirhšmdan kayba ugramakta ve unsuru
    zanmaktadir.
    güçleri gerekli yerler-
    "gerekli

    Stratejinin bir bagka tanum da


    de ve gerekli zamanda hazir bulundurmakttr". Bu gereklerin
    her birinin ölçülerini ve kaynaklarm bilmek, bulmak ve de za-
    mamnda saglamak bagh bagma bir strateji problemi, daha dog-
    ru bir ifadeyle stratejik dügünme olacaktir. Günümüzün çagdag
    stratejisi igte budur ve derinligi, genigligi, devlet yönetimiyle i -
    te bu nedenle egit boyutludur.
    Çagimizda siyaseti yönetenlerin stra tejiyi bilme zorunlulugu
    kaçuulmazdir.
    yänetenler" girince, bilinç ve bilginin, ara-
    "siyaseti

    Igin içine
    larmdaki ayrunm da farkmda olarak bilinmesinin önemi ortaya
    çikmaktadir.
    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 255

    ÇetinAltan'm saptamasiyla, "Türklerin genellikle tarih ve


    hukuk bilincinden yoksun oldugu" söylenir.
    Bilinç nedir? Yanituu merak etmedigimiz ve bu soruyu
    umursamadigimiz sonucuna variyorum. Bilinç, kargilagtigmuz
    ya da yagadigimiz olaylarm nedenlerini, kaynaklarmi, sonuçla-
    rmi sorgulamaktir.
    Ornegin; Fatih Sultan Mehmet'in Istanbul'u fethetmesi bizi
    hangi açidan ilgilendiriyor ya da Yavuz'un Ïran üzerine sefer
    yapmasi mi yoksa SahÏsmailile yaptigi savagm ayrmtilari mi
    önemli? Sorgulanmasi gereken küçük ama änemli ayrmti bura-
    dadir. Yani Fatih'in Ístanbul'uzaptetme dügüncesinin kaynak-
    lari, nedenleri ve sonuçlan üzerinde durulmasi, analiz edilmesi
    bilinçtir. Benzer biçimde, Yavuz'u Sah Ïsmail üzerine yönelten
    nedenleri ve sonuçlari, bugüne yansunalari analiz etmek bilinç-
    tir. Yoksa savaglarm nasil oldugu çok önemli degildir (hiç kug-
    kusuz savag tarihçileri ve askerî analistler açismdan önemlidir).
    Kisacasi, neden-sonuç iligkisinin aragtinlmasi (bunun öteki anla-
    mi d a meraktir) bilinçtir.
    "Bilincin" farkma varilmasi ve yerlegmesi, "dogru

    tarih bil-
    gisi"ne baghdir. Yani sorunun yamtmi bilgisi" verir.
    "tarih '21.

    yüzyilda "bilgi"
    mi yoksa "bilinç".
    mi änemlidir?' sorusunun
    yaniti, duraksamaksizm,"bilinç"tir.
    "Tarih bilincine" yalnizca siyaset belirleyiciler için degil,
    stratej adi verilen "ulusal
    senaryo" yazicilarmm.da sahip olma-
    si gereklidir. Türkiye'de
    "stratej"
    yetigmiyor; Türkiye'nin "stra-

    tejisi" yok saptamalarmi, sik sik duyuyoruz. Bence, bunun ne-


    denini sorgulamahyiz.
    -

    Düy gücü en genig olan kipiler stilistler, senaristler ve yönet-


    menlerdir. Sinema endüstrisi içinde olanlar, strateji kuramala-
    rmdan çok önce, 21. yüzyilda yaçam ve
    ya anacaklar üzerine
    görkemli filmler yaptilar. Özellikle ABD'li yänetmenler, tekno-
    lojinin de yardimiyla dügünme yetenek simrlarimizi zorlayan
    yapitlar ürettiler.
    Kuramc11ar, 21. yüzyilm "bilgi-bilim"

    ya da
    "enformasyon"

    yüzyih olacagim ängörmektedir. Robotlar yagamm her alaruna


    girecek, lazerle haberleyme siradanlaçacak, fiber optik teknolo-
    jisi, ileUgimi, 20. yüzyil insanmm tahminleri ätesinde mikro ve
    makro boyuta götürecek.
    End astridevrimi senaristleri bu senaryolan tirettiklerine gö-
    d alga uygarligi" sanatçilari, qu anda dügleme gan-
    "liçüncü

    re,
    sinuz bile olamayacak tasanmlar ve filmler yaratacaklardir.
    Bugün dunyada, siyasal olaylara yön veren tek aktör olarak
    kabul edilen ABD, bu güce nasd erigti? Pek gok öge sayabilirsiniz,
    bana göre üç yamti var: Senaristlerinin düs gücü, teknoloji ve
    sanavi ile laik bilim, ödünsüz uyguladiklan plusal çikar stratejisi.
    öngörüde" bulu-
    "stratejik
    Durada sözü edilen. senaristler
    non strauji (yazarlari) belirleyicileridii. Her stratej, lyi bir sena-
    rist olmak zorundadir.
    Tùrkiye'de düg gücu genig senaryo yazarlari olmad gi için,
    Türkiye bu durumda demek, dogru olmaz. Ama, film endüstri-
    si bu dúzeyde olan bir úlkenin siyasal stratejileri de, filmcile-
    cinin düzeyinden bir parmak ileride ya da geride olamaz. Zaten,
    bu nedenle sonaç ortada.
    Bellegimi hiç zorlamtyorum; Eyüp'te, filrn yapuncisi Ce-
    mWin tekelindeki yazhk sinema bahçelerindeki tahtakurulu
    sandalyelere, evden getirdigimiz minderleri koyar (ki, bunu gö-
    mugamba minderleri bilet flyatmm
    -ederinin-

    ren Uyamk Cemil


    yansma sattirmaya bag'.adi), birinci filmde esas çocu.gun, öte-
    kinde de esas kizin kör oldugu iki filmi izier, filmin ortalarinda
    ken anci ya da parkicihga baglayan esas kahramanimizm gäzu..
    hir otomobil çarpmasi sonucu açihr, bazen mutlu, ender de olsa
    mutsuz sonia biten filmi bir hafta konuqurduk. Íkincihafta bag-
    rol oyunculan degigir ama konu hep ayn: olurdu. Biz, yine bir
    hafta konuçurduk.
    Scabahar gelip okull.ar açildigmda, Emin Oktay'm tarih kita-
    bim okur, cografya dersinde Ïsviçre'ninürettiklerini, biyolojide
    de solucamn sindirim sistemini bilemezsek, ikmale kahrdik. Ki-
    mileri de okuldan atihrdt ama hiç kimse 'Niçin ezberci sistein-
    de israr edilir de scru soran, sorgulayan, analiz, sentez yetenek-
    leri gelismig ögrenciler yetigtirilniez?' diye sormazdi. Çünkû,
    sormasi gerekenler de aym sistemle ögrenim görmüglerdi. Ïçte
    bu sistemin yarattigi arizah ägrenciler, Soguk Savag'tan
    Tarihin ve Cografyans Farkmda Olmak ·

    257

    günümüze kadar Türkiye'yi yöneten kigiler oldular. 1970'li yil-


    larda filmcilerimiz seks filmleri çevirdi, Aksaray,
    Sehzadebagi
    ve Beyoglu sinemalari kara biyikh, gögüs killari gömleklerinden
    figkiran adamlarla seyirci rekorlari kirdi. Aydemir Akbag, Mete
    Inselel, Behçet Nacar (Parçala Behçet) esas çocugu oynuyorlardi.
    Yazlik sinemalarm esas çocuklariyla kizlan parkici oldular, ne
    söyledikleri, nasil okuduklari hiç önemli degildi. Su filmler çir-
    kin erkeklerin komplekslerinden kurtulmalaruu saglayarak top-
    lumsal bir iglevi yerine getirdiler! Daha sonralari, adma "sosyal

    konulu" ve
    "sosyal
    içerikli" dedikleri ama ne oldugunu pek an-
    lamadigimiz, käylülügün erdemlerini anlatan ancak köylüyü
    bir türlü anlatamayan; iççi kizIarm, patronun cocuguna âgik
    olup da, kötü adam patronun (geneldeKenan Pars oynardi) Bi-
    zans entrikalanyla
    "geneleve"
    dügürülügünü nefretle seyredip
    düglerimizi zenginlegtirirdik. Bir gün, takvime baktik, 2006 yili
    Ocak ayiydi ve bu filmlerle yetigenler, Türkiye'yi yänetenlerin
    damgmani, bürokrati, teknokrati olmuglardi.
    1980 yilinda, 12 Eylül ara rejimini yaçadik. O da ne?! Filmle-
    rin içerigi degigti.
    Saban,Kemal Sunal ile yildiz olmuy, arabesk
    adi verilen bir müzik türü ve "Lâle Devri" periyodu baglatilmig-
    ti. Yil 1996, aylardan Eylül, günlerden Pergembe,
    .takvimler

    ay-
    m 10'unu gösteriyor, TV'ler Kuzey Irak'taki kaosu yaymhyor,
    ekrandan bir bant geçiyor,
    "muhakkak
    "Saban"on bininci kez yinelenecek,
    seyredin", TV ekranmda bir altyazi banti geçiyor;
    "aman
    sakm kaçirmaym", Kemal Sunal bagyapitimn ardmdan
    "arabeskin
    krah" canh yaymda, jiletçileriyle birlikte... Yil 2005,
    takvim 15 Ekim'i gästeriyor. Bu kez TV'ler ABD'nin Irak'i
    par-
    çaladigmi, her gün meydana gelen patlamalan ve onlarca insa-
    nm cesedini gösteriyor.
    Bu filmlerie yetigen gençlik, bu senaryolarm düg gücü smir-
    lan içinde "ideoloji"
    ûretebilir hale getirildiler. "68

    kugagi" bu-
    gün, kaç kigi kaldik diye merak edip sayim yaptilar, "bagimsiz

    Türkiye", "milli
    petrol" sloganlari atanlardan iki elin parmakla-
    ri kadardilar; hayrete dügtüler.
    Bugünkü yönetici ve politikacilara hiç kizmlyorum; çünku
    onlar da bu filmlerle büyuduler. Opera, bale tammadilar; klasik
    y
    I
    I

    I
    I

    : 258 GelepegiYönetmek

    burjuva" özentisiydi, ki-


    "kûçük

    müzik dinlemek kimileri için


    misi için de geleneksel kültürden kopug, günah ve ahlâksizhkti.
    Hiç kugkusuz, ekonomik ve teknolojik olanaklar tammrsa,
    olacaktir, po-
    "yönetmenlerimiz"

    dünya çapmda ses getirecek


    tansiyel olarak bugün de var. Fakat teknolojiyi de kullanarak
    yüzyil sonrasmi dügleyebilecek senaryo yazarlarmi. çikarama-
    çikamaz.
    yiz. Su nedenle de yönetmenlerimiz smirlanmiz digma
    Smirsiz düç gücünün ve teknolojinin kullanddiş filmlerin
    yapilamay1pim, ikinciDünya Savagi'na girmeyigimize baghyo-
    uluslararasi politika
    rum. Aslmda, bugünkü endüstri, teknoloji,
    arenasindaki geriligimizin baglica nedenini, bu savaga katilma-
    ylyuniz olarak degerlendiriyorum. Çünkübu savag, teknoloji,
    taktik, doktrin ve ideoloji savagiydi. Türkiye, savagin digmda
    kalarak bu teknik, dügünce, üretim ve olugumun da digmda kal-
    Kurtulue Sa-
    mig oldu. Gerçi, Birinci Dunya Savagi'na katildik,
    vagi verdik ve toplam sekiz yil cephelerde kaldik; sanki hakkm-
    da bir film mi çevrildi diyebiliriz.
    Burada eklemem gerekiyor. Halit Refig'in çevirdigi "Yorgun
    Savaçç1" küçük rütbeli subaylari anlatiyordu. Maregal Fevzi
    Çakmak'mtutucu ve kugkucu dügünceleri ve ilkel strateji anla-
    yaktird1; öykü-
    "yapiti"

    yigiyla yetigtirilmig yönetici kupagi, bu


    sü bir tür dizi yazi oldu. Bir daha kim çevirmeye cesaret edebi-
    lir?
    Aradan geçen 90 yila karym genel tarihi yazilamayan bu sa-
    vaglarm, filmi de çekilemez; bu da ayri bir gerçek.
    Bir kez daha özetleyelim: 2L yüzyih-dügleyecek senaristleri-
    miz yok; genel tarihimizi yazacak tarihçilerimiz var, tarihe yak- _sahi-

    lagim sistemi bilinci yok; dünyada, tek bir alanda bile söz
    bi olacak teknolojimiz yok; felsefecimiz hiç olmadi; ulusal oto-
    mobil sanayiimizi äldurmeye çaliglyoruz; sonra da, o zamanki
    "Digi leri Bakammiz (Tansu Çiller),Kuzey Irak yerine Kuzey
    Kibris dedi," diyerek kendisine ate; püskürüyoruz. El insaf!
    Gazeteciler, bilim adamlari, görsel medya yorumculari, bir
    "ulusal
    stratejimiz" yok; Kuzey Irak'ta olaylar oluyor ama, Tür-
    kiye'nin stratejik planlari belli degil diye hep birlikte yakimyo-
    ruz...

    -rl

    -IV
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 259

    2.1.2. Çok Boyutlu Tarih


    Samyorum son on yilda Türkiye'de kullanilan en popüler üç
    kavram
    "strateji", "think

    tank" ve
    "resmi

    tarih" sözcükleri oldu.


    "Strateji" kavram olarak da; sözcük olarak da bize yabanci. Ni-
    çin yabanci? Çünkübilim ve teknoloji olmadan, endüstri devri-
    mini yaçamadan, stratejiyle tanipamazsmiz. Íkincisi de bi-
    "tarih

    limine" bilimsel ve çagdag yäntemlerle yaklayim saglayamazsa-


    niz, strateji bilimiyle de bulugamazsimz. Bu baglamda disiplin
    olugturulamadigmda
    "strateji-tarih-cografya"

    örtügmesini ger-
    çekleptiremeyecegimizidegerlendiriyorum.
    Bu bölümün ele aldigi baçat soru qu oldu: Tarih mi stratejiyi
    yaratti, yoksa strateji mi tarihi biçimlendirdi?
    Prof. Sencer Divitçioglu'nun bakig açisiylal, olaylarm
    "sadece

    kronolojik hikâye edildigi bir tarih bogtur". Strateji, bir sistemli dü-
    ünce.ürünüdür. Strateji tarihten yararlandigina göre, tarihin de
    bu baglamda bir tabana oturmasi gerekiyor. Yine Divitçioglu'na
    "tarih

    göre, de tipkl fizikya da iktisat bilimleri gibi sistemli diipiintil-


    muy urundur.
    "Tarih, ilk elde, günümüzde yagayan tarihçinin, geçmigte ya-
    amig olan
    'bagkasim'
    okuyarak yaptigi bir bilimdir. Tarihçi için
    bu bagkasi yâddir; yani uzaklarda olan mesafelegmig bir yaban-
    cidir. Onun hakkmdaki bilgiler ancak aryivden bulunup okunan
    belgelerden elde edilir. Tarih geçmigte bugünüti bitigiginde bir
    ins anb ilim d ir
    ."

    Ïlk teknoloji ürünlerinin kullanildigi askerî savaglara ve eko-


    nomik savaglara kadar farkina varilan olgu degildi.
    "strateji",

    "Çikar"ve ilhaki"
    "toprak
    ile birlikte äncelikle hile kegfedildi,
    ardmdan taktik ve plan kavramlan geligti ve geligtirildi. Strate-
    jinin sanat olarak uygulampmin, ilk kullamhymin, kimi uzman-
    larca Napolyon Bonaparte'la bagladigt kabul edilirken Clausewitz
    ile kavramlagtin1dig1 tartigmasiz bir gerçektir. Osmanh tarihine,
    daha dogrusu padigahlarma baktigimizda devlet stra-
    "yüksek

    tejisi" diyebilecegimiz bir mimari yapilanmayla birkaç padiga-


    hm däneminde ancak kargilaçabiliyoruz. Bana göre bu padisah-
    260 Gelecegi Yönetmek

    lar, Fatih Sultan Mehmet, III. Selim, IL Mahmut, Sultan Abdüla-


    ziz ve II Abdülhamit'tir.
    Osmanh'da stra teji geligtirilemedi ve stratej yetiptirilemedi de
    Türkiye Cumhuriyeti'nde yetigtirilebildi mi? Ne yazik ki, yamt
    olumsuz. Belki pu ileri sürülebilir: Türkiye NATO üyesi bir ülke,
    konsepti NATO Genel Komutanhgi karargâhi belirler ve Türki-
    ye de uygular; dolayisiyla Türkiye'nin de stratejileri beHi olmak-
    tadir. Bu analizin hatah oldugunu söyleyebiliriz. ÇünküTürki-
    ye'nin ulusal, askerî, ekonomik, politik, egitim, sosyal stratejileri
    Ji,
    olmak ve bunlar da halk tarafmdan bilinmek zorundadir, Örne-
    gin;
    "sicak
    Rusya'nm geleneksel askerî ve uluslararasi ulusal stratejisi
    denizlere ulagmaktir", bunu tüm dünya bilir ama, ayrmti-
    lari, Rusya Cumhurbaçkani ya da Çar'mkasasmdadir.
    Eger Türkiye'nin ulusal stratejisinde Musul ya da Bati Trak-
    ya'nin siyasi haritaya dahil edilmesi hedeflenmigse, bunu bil-
    meliyiz.
    Genelkun-nay'm harekât merkezinde haritalarda iglenmis ol-
    masi (böyle bir hedef olu.p olmadigim bilmiyorum) pek anlam-
    h degildir.
    "Megali idea" ya da "Enosis" hedeflerinin tüm dünyaca bi-
    linmesi Yunanistan'm gizli sirlannm ac16a eikmast demek olma-
    déma göre (öte yandan kamuoyunu da motive etmektedir),
    Türkiye'nin de uluslararasi arenada belirlenmig ulusal stratejik
    hedeflerinin ya da en azmdan ana baghklanyla stratejilerinin bi-
    linmesi, açiklanmasi gereklidir.
    Ote yandan, strateji, alolci ve uygulanabilir olmahdir. Anim-
    sanacaktir; SSCB dagihp, Türki Cumhuriyetler ortaya çikmea
    dati dünyasom belirleyigiyle "Türkiye model ahnmahdir" den-
    di. Türkiye Cumhurbagkan iki sloganla ulusal stratejirnizi du-
    yurdu. Bunlardan birisi "Adriyatik'ten ÇinDenizi'ne Türk dün-
    yasi", ötekisi de yüzyil Türk yüzyih olacakbr" idi. Bu deyip
    "21.

    ler, popühst iç politika malzemesi olur ama, uluslararasi arena-


    da daha uygulama dügüncesi bile biçimlenmeden boplur. Dik-
    kat edilirse, Yunanistan'm "megali
    ideasi" iki devleti iigilendi-
    ren hedef tagirken, bizim sloganlantmz çok genig bir cografyay1
    kapsamaktadir. Bu inceli i görmek ge:cekiyordu. Su sorulabilir:
    Tarihin ce Cografyamn Farl:mda Olmak 2til

    Bunlar,
    "ulusal

    stratejimiz" olamar mi? Olur. Ama, kopulu var.


    Bu stratejiyi gerekli eggüdümü saglayrp planlanni ayrmulandir-
    diktan sonra Cumhurbaskaiumn kasasma kayar, üzerine de -

    sözgelimi- 50 yll sonraki bedefimiz dersiniz, adim adim, her hü-


    kümet-uygulamaya koyar, sonunda hedefe tuasdir. Ulosal stra-
    tejilerin halka açiklanabilecek ve apklanamayacak olanlan be-
    lirlemek o denli zor degildir. Kaldi ki, NATO'nuri ve ABD'nin
    bildigi T(irkiye'nin "ulusal

    stratejilerini" Türk haÌkmm bilme-


    sinde ne gibi sakmcalar olabilir?
    Osmanh Imparatorlugu'nda ve Türkiye Cumhuriyeti'nde
    "ulusal
    çikar stratejilerinin" almadig1mn, belirlenemediginin al-
    tmi çizmigtim. Eunun da
    -bana

    göre- temel nedeni daha henüz


    geriel ulusal tarihirnizi yazamamis olmamizdir.
    Niyazi Berkes, "Tiirkiye'nin ekonomik terihi neden yazilnmmis-
    tir?"2 sorusuila pu yaniti veriyor: "Türkiye'nin gerçek anlamiyla
    bilimsel, genel tarihi bile yazdemamigtir ki ekonomik tarihi
    ya-
    zdmit olsun,
    Eskiden tarih demek, devletlerin, yani toplumlarm tepesin-
    de oturan siyasal gü.ç örg Citünün ve özelikle onun zirvesinde-
    ki hukümdarlarm yaphklannu, hikâyesi demekti. ÖzellikleÏs-
    lam ülkelerinde. Bunun nedeni gudur: Hükümdarlar gelip
    geç-
    mi bagka húkümdarlarm zamarunda geçen alaylara ög·renmek,
    onlardan ders almak isterlerdi.
    Çünküen korktuhlan gey ele-
    rindeki devlet gücünün kaçirilmasi
    ya da yikilmasi idi. Bunu
    önlemek için tetikte ohnalan, gäzlerini dört-açmalart gerekliy-
    di. Bunlarm akh bagmda olanlan tarib yazarlarma änem verir-
    ler; olmayanlan da lariliçilerin rakibi olan müneccimlerden
    medet umarlardi.
    Osmanh Devleti'nin geçmiginde de hükümdarlar zaman za-
    man kendilerinden önce geçmig ve kendi zamanismda
    geçen
    olaylarm tespit ve kaydedilmesi için 'vak'anüvis'ler,

    yani olay-
    lari kaydetmeye memur kipiler seçerlerdi. Bunlarm en çok
    yap-
    tiş yey, seferleri, bagka devletlerle olan iligkileri, içeride vezir-
    lerle, askerlerle, bürokratlarla ilgili tayin, terfi, müsadere, rüg-
    vet, idam, sürgün, isyan olaylarmi, zamanm hayrat ve hasenat-
    la ilgili olaylaruu kaydetmekti.
    262 GelecegiYönetmek

    Bu yazarlar toplum smiflarmdan kopmug, yalmz devlet ka-


    tmda yeri olan kipiler olduklarindan en çok ve en yakindan bil-
    diklerini yazarlar, ötesine önem vermezlerdi. Yazdiklanmn ço-
    gu kendi aralarmda, kendi içlerinde olup biten olaylar üzeriney-
    di. Toplumun diger smiflarmda, o smiflann ekonomik hayatm-
    da neler olup bittigine alding etmezlerdi."
    "Ulusal strateji" hiç kugkusuz tek bir stratej tarafindan degil,
    bir uzmanlar kurulunca saptanacaktir. Eger bir ülkenin genel
    ulusal tarihi, genel ulusal ekonomi tarihi yazilamamiçsa, ulusal
    yüksek stratejisi nasil belirlene6ilir?
    Cumhuriyet döneminde de tarihimizin ekonomik yanmin
    daha iyi anlayilmamig oldugunu saptayan Niyazi Berkes bunun
    nedenlerini siraliyor, Bunlardan birisi,
    "...tarihimize

    bilimsel
    gözle bakmamak. Ya Ïslamcilik, ya Osmanlilik ya da Türkçüluk
    ideolojilerinin etkisi ile dünyaya ya da akla meydan okurcasma
    olaylar uzerine
    'edebiyat'

    yapmak, olaylann amansiz ekonomik


    realitelerinden kaçmmak."3
    Prof. Berkes'in saptamalari 1969 yihnda yapilimptir. O ta-
    rihten bugüne degerli tarihçilerimiz yetigip yapitlarmi yaym-
    ladilar. Bu arada pel< çok kimsede de gözle görülür bir tarih
    yazma meraki bagladi. Ama bu kez de bagka olumsuzluklar
    yaratildi.
    Frof. Toktarug Ateg, "Herkes tarih yaz manm bilyusiine kapudi,"
    diyerek gunlan yazlyordu: "Milletçe tarih yazma merakma diiptük.
    Birileri kendince ha babam
    'tarih 'maraz,'

    yazzyor'... Bu yani hastalik


    santyorum Cumhurbagkani Ozal'la baglamtytt Her giin tarihi yeniden
    yazar, her giin bir devrim
    yapardI...

    Futbolcularimiz bir maç kazamyorlardt. Tarih yaz mig saydryortar-


    di. Bir haltercimiz µeppepe rekorlar kiriyordu.¯Kimileribunu da
    'farih

    degiftirmek' olarak yorumluyorlard L Bir hakemimiz Avrupa'da bir


    maç yönetiyordu. Elbette tarihi yeniden yaznnç oluyordu.
    Ïplersonunda öyle bir noktaya geldi ki; tarihiyle övünmesini çok
    seven insanlarimiz, tarihine karpt en saygisiz bir konuma dügtüler.
    Ve görkemli tarihimizin sayfalari arasmda bir virgül bile olmayacak
    'pestenkerani'

    kimi peyler, tarihsel olaylar ve adimlar diye yorumla-


    nir oldu."*
    Tarihin ve CografyamnFarkmda Olmak 263

    Cumhurbagkamndan Bagbakan egine, haltercisinden gazete-


    cesine degin tarih yazan bireylerden oluçan ulus nedense dogru
    ulusal tarihini yazam1yor ve ulusal stratejisini belirleyemiyor.
    Bu da bir paradoks.
    .

    Benim degerlendirmemegäre Türkiye Cumhuriyeti'nin ulu-


    sal stratejisiüç temel dügüncede yapilandirilmigtir. Bunlardan
    birincisi "Yurtta bang, dünyada barig", ikincisi "Çagdaguygar-
    lik düzeyine ulaymak", üçüncüsü de "Ne mutlu Türkiim diye-
    ne". Bana gäre, üç(i de gerçekçi ve strateji" çünkti sa-
    "büyük

    vagtan daha çok, barigla ilgili yüzydlarca etkili olmasi umut


    -ve

    edilir bir politikanm evrimiyle ilgilidir. Ama bu hedefler, Tür-


    -

    kiye'yi süper güç ya da Soguk Savag sonrasi terminolojisiyle


    dünya gucü yapacak stratejik unsurlar degildir.
    Okumakta oldugunuz bu kisim, strateji belirlemede tarihin
    rolüyle ilgili bir tür denemedir. Hem dünya tarihinden hem de
    Türk tarihinden örneklemelerle tartigma açmaya çabalamakta-
    dir. Türk tarihinden özellikle askerî tarilii ve deniz stratejisini
    ayrmtilamaya, tartigmalari bu konuda odaklamaya yogunlagtir-
    maktadir.
    Cumhuriyetin bagmdan bu yana her konuda ikiye ayrilmayi
    ahgkanhk haline getiren bizler, tarih yazimi konusunda da bu-
    nu sürdürdük. Bir kisim tarihçilerimiz tarih" yazmakla
    "resmi

    suçlamrken, suçlayicilar resmi tarih" yazmaya çabalaya-


    "gayri

    caklarmi duyurmanm gururunu yayadiklarini belirttiler. Bir


    grup tarih bilimciler de
    "resmi"
    resmi" tarih ayrimi ol-
    -
    "gayri

    "ciddi"

    maz, bu saptama yanhetir, ciddi" tarihçiler var-


    -
    "gayri

    dir diyerek, sorunu biraz daha anlayihr ya da daha anlagilmaz


    hale getirdiler.
    evket Pamuk'un, Osmanti-Türkiye ÏktisadiTarihi adhyapitm-
    da "Tarih nedir, ne tür bilimdir?"sorusuna verdigi yamtta, "Ïçin-
    de bulundugumuz yüzyda kadar tarih yazicdigma egemen olan anla-
    yig, olaylart zonan-dizinsel biçimde betimlemek ve bu claylardan be-
    lirli dersler çikarmak olarak özetlenebilir," diyor. "Ortaçag ve önce-
    toplumlarda tarih, hükümdarlarm ve devlet adonlarmm yap-
    .sindeki

    tiklarrnm öyküsü olarak anlagiltyordu. Tarihçiler olaylara yöneticiler


    ve deviet aşsmdan bakarlar, yazdiklanyla deviet adamlarina yol gös-
    264 GelecegiYönetmek

    termeye auprlardt.
    ,
    Daha sonralari, Ävrupa'da ulus-devletterin ku-
    rulmaya pasladigt dönemde ise tarihçiler, zaman-dizinsel olarak stra-
    ladiklart al fylardan
    kendi ulus-devletlerinin varligmi ve biitünlügünü
    savunan y.xmnlar çikardilar. Böylece tarili, ulusalculik ideolojisinin
    temelleedicibnesinde ve yaydmasmda önemli rol oynadi. Bu ideoloji-
    nin ten.d araçlarmdan biri durumuna geldi.
    Su tür egilimler güniimüzde de varliklaron sürditrilyorlar hiç ytip-
    hesiz. Ancak pimdiyekadar olaylari zaman-dizinsel clarak betimlemek-
    le yetinen tarih, bugün olaylar arasmdaki neden-sonaç iligkilerini bu-
    lup çikarmaya, geligmelerive dcgipmeleri bu neden-sonaç çerçevesi
    içinde açzklamaya yönelmigtir. Giinümüzün tarihçileri arhk "nc
    o!-
    du" scrusuna degil,
    "niçin

    oldu" scrusuna yanit arryorlar. Bu egilim-


    lerin de etkisiyle çagamzda tarih giderek bir toplumsalbilim niteligi
    kazamnaktadir. Nitekim 20. yüzyilin önde gelen tarihçilerinden, Av-
    rupa feodalizmi üzerine çabymalarlyla tanman Marc Bloch, tarihi her
    yeyden once degçmemn bdom clarak gordugunu soyfuyor.
    Bir bagka tarihçi, yayamimn büyük bir bölümünü Sovyet
    Devrimi'nin tarihini yazmaya ayiran ve Tarih Nedir? baglikli ki-
    tabiyla da tanman E.H. Carr'a göreyse, "tarih
    nedenlerin incelen-
    mesi" demektir,
    Yine Sevket Pamuk, "Bir kuram olmadan tarih yazilabilir
    mi?" sorusuna da özetle qu yamti veriyor: "Ötekitoplumsal bilim-
    clier gibi tariliçi de iki temel sorunia
    ya da tehlikeylekary: karçtyadar.
    Birinci sorun pu.· Yüzyillar önce bu belgeleri hazirlayanlarm toplum-
    da belirli yerleri vardt; olaylara kendi bakmiglar,hatta belki de bu
    açz
    larmdan belgelerikendi çikarlarmt korumak amactyla hazirlamtçIardi.
    Eger tarihçi bu belgelereve onlart hazirlayanlara karpi eleptirel bir
    tamr almazsa, tarihi geçmiçin baktyaçistyla, daha da kötüsü, geçmig-
    teki belirli bir kesimin ya da sunfm bakipaçistyla yazmak ve yorumla-
    mak durumuna dügecektir.
    Tarihçinin inceledigi gelignelereiligkin olarak bir kurami, bir bapka
    deyiplesoyut kavramlar kullanarak inga edilmig basit bir açiklamast yok-
    se, önündeki on binierce olgu onun için bir anlam ifade etmeyecektir.
    Olaylari neden-sonuç iligkileri içinde yeniden kurmak ancak bir
    kuram sayesiñde, bir kummm sagladigt bakt; açistyla olanakli olabi-
    lir."6
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 265

    20. yüzyilin önde gelen tarihçilerinden Fernand Braudel bu


    gerekliligi, "Eger kurany yoksa tarih de yoktur," diyerek özetliyor.
    Geçmigi bugünün bakig aç1siyla yorumluyoruz. Öte yandan
    geçmige iligkin olarak yaptigimiz açiklamalar, getirdigimiz yo-
    rumlar da bugüne igik tutmakta. Geçmigi anladigmuz ölçüde
    bugünü anlayabiliriz. Böylece tarih ve tarihçilik bugünün toplu-
    mu ve onun balag açilariyla dünün toplumu arasmdaki kargihk-
    h etkilegim süreci içinde geligiyor, degigiyor.

    2.1.3. Tarih Tekerrûr Eder (mi)


    "Tarih tekerrürden ibarettir" dilimizde çok yaygm kullamlan
    bir deyigtir. Bu tamm ne denli gerçekle bagdagmaktadir ya da
    dillere persenk edilen bu deyig, aslmda ne ifade etmektedir?
    Bence bu, tarih bilincinin farkmda olmamaktir.
    Erol Özbilgen'in "Maşuplarm Zaferi" adh yapitmda, "Tarih
    tekrarlardan fekerrürden) ibarettir" türünde özdevigler (vecizeler)
    son yüzy11içinde, (yaniTarih'in metodolojisinin henüz geligtiril-
    digi dönemde) genig kitleler içinde yaygm olarak kullanilmigtir.
    Aslmda toplumbilimlerinde spekülatif yorum yapmak iste-
    yenier için Tarih'in bir yinelemeden olugmasi, ilkçag falc11arigi-
    bi "gaib"den
    haber vermeye çok elverigli bir durum yaratmak-
    tadir. Bu nedenle insan ruhundaki keyfetmek, gaibi
    "gelecegi

    bilmek" gibi bilinçalti nitelikteki ilkel egilimler bu tür dügünce-


    lerin halk arasinda da canh kalmasma neden olmaktadir.
    Prof. Macit Gäkberk, "Degiçen-Dünya Degiçen Dil" adli yapi-
    tinda "Tarih bir yinelonmedir" analizinde de (s: 50); bilin-
    "tarih

    ci älçüsüyle, günlük yaçamimizda ortahkta .dolagan, öteden be-


    ri tart1711an,son yillarda bizde de güncellik kazanan tarihle ilgi-
    li birkaç yargi üzerinde biraz durup dügunmeyi deneyecegiz.
    Bu yargilardan biri: Tarih bir yinelemedir," der. Bu sav, tarih
    adru verdigimiz olaylar dizisinde olup bitenler birçok kez yine-
    lenir, tekrarlanir demekistiyor.Bugünolmakta olanlar dün de
    olmuglardi, yann da olacaklardir. Bu anlayiça gäre, tarihte yeni
    bir gey yoktur; burada hep bilinenlerle kargilaginz; bugünü de,
    yarmi da dünde bulabiliriz.
    266 Gelecegi¥önetmek

    Oysa birçogunuzun, belli olaylar kargismda, zaman zaman


    baymi s llayarak bilgece bir tavir takmarak ileri sürdügü bu yar-
    giyi kugko ile kargilarsak yanhy bir gey yapmig olmayiz; tam ter-
    sine, ta-illin gerçegine yaklagmig oluruz. Çünkü,tarih sürecine
    dikkat a bakarsak, bu süreçteki her olaym, her ânm bir kezlik ol-
    dugunu görürüz; tarihin geçmigten gelip gimdi üzerinden geçe-
    rek gelecege uzanan, geriye bükülmeyen dogru çizgi biçiminde
    bir gidig oldugunu buluruz; onun "tarih
    bir yinelenmedir" sa-
    vmda oldugu gibi bir dänme dolap olmadigun anlariz. Bu dog-
    ru çizgi üzerindeki her nokta da sürecin her ögesi-
    -ya "yeni-

    dir"; bundan önce var olmuy degildir; "özgündür";


    böylesi ne
    bundan önce vardi, ne de bundan sonra olacaktir. Onun bundan
    önce ve sonrakilerle iligkisi birtakim benzerliklerden ileri git-
    mez; bu da onun
    "kendine

    özgülügünü" ortadan kaldirmaz.


    Örnegin 1789 Fransiz Devrimi bir kezliktir; bir bütün olarak al-
    digumzda biriciktir, yepyenidir; öncesinde, sonrasmda kendi-
    siyle tipatip özdeg sayabilecegimiz bir devrim yoktur, ne Fran-
    sa'da ne de Fransa digmda; bagka devrimlere kimi bakimlardan
    benzese bile.
    Prof. Serafettin Turan; Birinci Askerî Tarih Semineri'ne 0983)
    sundugu bildirisinde "Tarih bir tekerrür müdür?" sorusuna ver-
    digi yamtta, "Tarihin ele aldigt olaylar, asla iki kez aynen görü-
    lemeyecek olan bir niteliktedir," analizini yapmaktadir.
    "Tarih tek bir yönde akig biçiminde olmasa da, bir devamh-
    hk olduguna ve sik sik birbirini andiran olaylarla kargilagildigi-
    na, savaglarm, banglarm, yasal düzenlemelerin, özgürlükleri
    kismanm ve özgürlüklere kavugma mücadelelerinin birbirini
    izledigi görüldügüne göre, acaba bu olaylar tam anlamiyla ay-
    nen mi yaganmaktadir? Özel.deyimiyle Tarih bir tekerrür mû-
    dür? Çokeski zamanIardan beri öne sürülen ve N. Machiavel-
    li'de dayanak bulan bu konuda fazla aynntiya inmeksizin söy-
    leyebiliriz ki, Tarih'te olaylarm aynen tekrarlanmasi degil, bir-
    birine benzer olaylarm yaçanmasi söz konusudur. Görünügte
    birbirini andiran olaylar gerçekte az ya da çok farkhhklar tagir-
    lar. Bu yüzden Tarih'in ele ald1ş olaylar, asla iki kez aynen gö-
    rülemeyecek olan bir niteliktedirler. Tarih'in 'tekerrür'
    etmeye-
    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 267

    cek olan, yani her biri tekil olan olaylan konu edinmesi,
    onun
    bireycilikle, kipisellikle.ilgilendigi anlamma da gelmez. O, olay-
    lan anlamaya ve anlatmaya çahgirken, söz konusu olaym özel-
    ligini belirtmeye özen gösterir ve bir tür genellemeye de bu
    özelliklerden hareketle varmak ister. Her düzenlemenin özelli-
    gini belirtmeden düzen hakkmda bir genelleme yapmaya, ya
    da her çarpigmanm, muharebenin özelligini vurgulamadan sa-
    vas hakkmda toptan bir yargiya varmaya olanak bulunmadigi
    gibi... Olaylarm oluçumunda büyük rol oynadiklari kabul edi-
    len yöneticiler, komutanlar, bilginler, sanatçilar vb. kahraman-
    lar, ya da milyonlarca digerleri arasinda figüran durumunda
    bulunan bireyler, tarihsel açidan ancak kendi özelliklerinden
    öturu onem tapirlar.
    Sonuç olarak; tarih, tekerrüretmez. Bu baglamda degerlendir-
    me yapmak, özellikle, ulusal çikar stratejilerinin belirlenmesin-
    de matematik dügünce kullanmamizi saglar. "Tarihin yinelenme-
    si" Türkiye gibi kalkmmakta olan ve de içinde bulundugu dü-
    zeyden ç1kmamalan için dügünce iklimine sokulabilecek en uy-
    gun önermedir.
    Ülkelerinfiziki cografi yapilari ve yapilanmalan degigmeye-
    bilir; ama, jeopolitikleri, degigen dünya siyasi ve ekonomik dü-
    zenler dogrultusunda degigim ve farkl111kgösterecektir. Bu du-
    rumda da, bu cografyada "'tarih

    yinelenecektir" savi, sömürge-


    ci bir sav olmanm ötesinde, o üIkenin insanlarmm da kaderci ol-
    malan demektir.
    Tarih'in olugumunda cografya en önemli etkendir. Ínsan,ta-
    rihi olaylara yön veren, yazan ögedir. Tarih-cografya bütünlü-
    gü, siyasi, askerî, ekonomik stratejilerin belirlenmesinde, dü-
    ünce konseptinin olmazsa olmaz koguludur.
    2.2. ASKERÎTARÍ.H'ÍN TANIMI-VE
    '

    METODOLOJÍSÍ

    "Tarihten hiçbir pey ögrenilemeyece-


    gini,tarihten ögreniriz."
    Bernard Shaw

    "Askerî Tarih" kavrami, Birinci Dünya Savagi'ndan sonra


    önem kazanmaya baglamig ve günümüzde kendine äzgü bir ta-
    rih anlayigma dönügmügtür. Askerî Tarih, Ïktisadi Tarih, Ku-
    rumlar Tarihi, Siyasal Tarih, Tip Tarihi gibiözel alanlar genel ta-
    rihten ayrihp bagimsiz bir tür olmuytur.
    Demokrasi ve demokratiklegme süreciyle birlikte, askerlerin
    devlet yönetimine ve politikaya müdahalesi kalmamigtir; fakat
    ülke. savunmasmdaki dogrudan ve dogal rolü nedeniyle, devlet
    yänetimini yine de etkilemektedir.
    Ordularin kurulu uyla birlikte askerler de devlet yänetimiy-
    le özdepleptiler ve bunun sonucu olarak, askerlik ve tarih, birbi-
    rinden ayrdmaz parçalar oldular. Genel tarib içinde önemli bir
    yer tutan askerî tarihin aragtinlip yazilmasi, askerler için bir ge-
    reklilik haline geldi.
    ~gerçek

    "aragtirmak"

    Tarihin aniami demektir. Askerî Tarih


    aragtirmasmda da temel dügünce, genel tarihte oldugu gibi geç-
    migi karylagtirmah bir sentezle, glinü.müz ve gelecek için so-
    nuçlar çikarmaktir.
    Askerî Tarih kavrammt açiklayabilmek için Harp Tarihi kav-
    ramim da tammlamak gerekmektedir.
    Tarihin ve Cografyano Forkmda Olmak 269

    Harp Tarihi; devletler arasmda yap21an savaëlarm iledenleri-


    ni, taraflarm ulusal ve özellikle askerî güçlerini, agirhkh olarak
    da savaç içinde yapilan muharebeleri ve bunlarm daha çok
    askerî sonuç1arim kendisine konu edinmig bir tarih dahdir. Bu-
    radan da anlayilacagi üzere Harp Tarihi'nin ilgi alamm genelde
    savag ve muharebeler olug turmakla birlikte temel konu, muha-
    rebeler ve bunlarm olug tarzidir. Bunu incelerken de, baçanh ol-

    muy ya da olmamig askerî harekâtla, galip ya da maglup, sevk


    ve idarenin etkin nedenlerini aragtirir ve bunlari örnekleyerek,
    komutanhk ve askerlik sanatma iliçkin dersler, taktik ve strate-
    jik sonuçlar çikarir?
    "Askerî Tarih", "Harp Tarihi" çahymalari alanlarun da kap-
    sayan ve içerik olarak farkh bir olgudur. Askeri Tarih ve Harp
    Tarihi içinde muharebeler de farkh bakipla yorumlanmaktadir.
    Askerî Tarih,. "Harp Tarihi"nin asil ugras konusu olan mu-
    harebeleri salt askerî açidan ele almaz. O, muharebelerin neden-
    lerini, olugumunu,- cereyan tarzmi ve sonucu etkileyen "Ulusal
    Güç, lllusal Strateji, Yüksek Sevk ve Îdare"faktärlerini, Harp Tari-
    hi incelemelerine esas olan "Askerî Güç ve Strateji"yle birlikte
    ayrmtdanyla dikkate alarak konuya egilir. Aynca, ternel yorum,
    agirhkh biçimde askerler ve askerlige dönük olmakla birlikte,
    olaylarm yalmz askerî sonuç1ano saptamakla yetinmez Askeri
    Tarih'te konu yalmzca muharebeler degildir.
    Askerî Tarih'in konusu, yalmz askerî 11arekâtla smith kalma-
    makta, askerlere ve askerlige ait tüm faaliyet alanlarun agirhkh
    biçimde kapsamaktady. Bu yönüyle de Askeri Tarih, genel tarih
    içinde kendine özgü bir yer iggal etmektedir.
    Prof. SerafettinTuran, kavramm tammma tarih
    yazanmn olay-
    lar ve olgular arasmda yaptigi seçme ve günümüzde tarih
    yazimi-
    na temel olmas1 gereken ilkeler dogrultusunda yaklaymaktad2r.
    "Ancak siyasal içerikIi Genel Tarih de, Özel Tarih de olaylar
    ve olgular arasmda tarih yazannm özgür iradesiyle yaptig1 bir .

    seçmeye dayamyordu. Oysa günümüzde tarih yazumna temel


    -

    olmasi gereken ve dolayisiyla Tarih'te türleri de doguran iki il-


    ke yaygmlagmig bulunmaktadir:
    270 Gelecegi Yönetmek

    Tarih yalmzca ulusal ya da hanedanlara iligkin bir hatira


    degildir. O topluma dolayh yoldan yarar da saglasa, _ç1kar
    gözetmeyen bir bilme, bir aydmlanmadir.
    Yalmz seçilen, önemli görillen olaylar degil, bütün olaylar
    tarih olmaya deger.
    Tarih tüm bu olaylardan olugtuguna göre, onlardan yalmzca
    siyasal olaylara, kurumlara, kültüre, ekonomiye ya da askerlige
    bagka nedir?
    'seçim'den

    iligkin olanlari ele ahp anlatmak, bir


    Öyleyseadma 'Ekonomik Tarih', 'Kültür Tarihi', 'Askerî Tarih'
    denen anlatimlar, Tarih'in digmda türler Slmayip onun içinde
    var olan, Tarih'i olugturan olaylar öbeginden birer dizgedirler.
    Yüzydlar ilerledikçe aym tempo ile ilerledigi öne sürülemeyen
    gärülen Tarih'in, anlatrnda gelenek-
    'genigledigi'

    fakat giderek
    selligi sürdürerek genellikle siyasal içerikli olaylara agirhk ver-
    mesi, bu alanlara da dikkatleri çekmeyi amaç edinen çabalari
    kaçimlmaz kilmig ve sayilari giderek artan yeni disiplinler dog-
    mugtur. Buna en güzel örnek olarak, yakm dönemlere iligkin bi-
    limsel aragtirmalarm azhgi ve yetersizligi nedeniyle ortaya çi-
    kan ve hizla yaygmlagan 'Yaygm Tarihçilik'i (ya da Jurnalistik)
    görüyoruz.
    Sonuç olarak gunlan söyleyebiliriz:
    Askerî Tarih, Tarih'in digmda apayri bir tür degildir.
    -

    Askerî Tarih, benzeri öteki türler gibi Tarih'in içinde ve onu


    -

    olupturan bir olaylar dizgesi, ayni konu ve türdeki olaylari ele


    alan bir seçkidir.
    Askerî Tarih'te Tarih metodolojisi digmda bir metodoloji
    -

    söz konusu olamaz. Ancak Tarib'in her alanmda oldugu gibi


    Askerî Tarih konusunda da aragtiricmm ya da tarih yazarmm
    geçmigi yeniden canlandirmaya yarayacak belgeleri saptama ve
    onlari degerlendirmede gerekli ön hazirhga, bilgi ve beceriye
    sahip olmasi zorunludur.""
    Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Bagkanhgi'nm
    1983 yilmda düzenledigi "Birinci Askerî Tarih Semineri"nde,
    "Askerî Tarih" tammlanmaya çahplmig, fakat farkh tammlar
    ortaya çikmigtir. Örnegin,Yücel Aktar, bildirisinde "Askerî Ta-
    rih"i göyle tanunlamaktadir:
    l

    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Ofmak 271

    "Askerler ve askerlikle ilgili her türlü olay, konu ve sorunla-


    ri; Ulusal Güç'ün olugumunu etkileyen faktörlerin, Ulusal Stra-
    teji'nin öngärdügü hedeflerin ya da bu güçleri dengeleyen oto-
    ritenin ve idealin yarattigi olanaklarm igigi altmda, tarih meto-
    dolojisine uygun biçimde inceleyen ve bu agamada agirhkli ola-
    rak askerî sonuç1ara varip her seviyede komuta kadrosunun ör-
    neklëme yoluyla saghkh karar verebilmesine katkida bulunan
    bir tarih dalidir."
    Aym seminerde TTK üyesi ÍsmailArar da sundugu bildiri-
    sinde kavrami daha farkh tammlamaktadir.
    "Askexî Tarih genel tarih bilimi içinde bir uzmanlik dahdir.
    Ancak, bu yöndeki incelememizi burada birakir ve sadece,
    'Askerî Tarih geneI tarih içinde bir uzmanlik dahdir' demekle ye-
    tinirsek, gerçekten özüne inmemig, konuya çok dar bir açidan
    bakrmy ve de olaylarm çok, hem de pek çok yüzeyinde kalmig
    oluruz.
    Askerî Tarih'in konusunu ve smirlarim ortaya koymak için
    önce konuya dar bir açidan bakmak gereklidir, zorunludur, fa-
    kat Askerî Tarih'in genel tarih içindeki yerini ve önemini belirt-
    mek için yeterli degildir. Bunu ortaya çikarabilmek için bütün
    begeri faaliyetlere hâkim olan degigmez sosyal kanunlara, hatta
    diyebilirim ki tabiat kanunlarma derin ve felsefi bir görügle bak-
    mak gerekmektedir.
    Dar anlamiyla Askerî Tarih'in konusunu göyle saptayabili-
    riz:
    -

    Ïlkçagdangünümüze
    l<adar uygulanan ve askerlik meslek
    ve sanatrim temelini olugturan strateji ve taktik kurallar1mn ge-
    ligmesi, bunlarm degigmesine ve geligmesine yol açan çegitli et-
    kenler ve nedenler.
    Gene ilkçagdan günümüze kadar kullamlan çegitli sava
    -

    araç ve gereçleri; bilim ve teknigin ilerlemesine paralel olarak si-


    lahlardaki geligme ve degigme; bu geligmenin strateji ve taktik
    kurallarmda yol açtigi degigiklikler.
    Çegitlidevletlerin askerî tegkilati ve bu teykilati ayakta tu-
    -

    tan, düzenleyen yasalar, nizamlar; sancak, üniforma, madalya


    ve rütbe igaretleri gibi askerligin vazgeçilmez unsurlari olan
    nesnelerin tarib içindeki geliçme ve degigme evreleri.
    -

    Bir savagta, savagan birliklerin baçarisi için part olan istih-


    kâm, haberlesme, ulaytirma, saghk ve lojistik hizmellerinin tarih
    içindeki geligmeleri.
    -

    Askeri egitim, özellikle subay ve kurmay egitimi tarihçesi.


    -

    Beib savaglarm ve belli muharebelerin tarihi: Kinm Savagi,


    Birinci Dünya Savagi, Türic Istiklal Savagi gibi ya da Çaldiran,
    Mercidabik, Sakarya Meydan Muharebesi; Preveze, Ínebahti,
    Çegme, Navarin ve Sinop Deniz Muharebeleri gibi. Bu savagla-
    nn siyasi, iktisadi ve fikri sebepleri; savag ya da muharebelerde
    bir taran galibiyete äteki tarafi yenilgiye götüren nedenlerin in-
    celenip ortaya çikanlmasi.
    Iyte dar anlamiyla Askeri Tarih'in konusu, ana çizgileriyle
    bunlardir.""
    Sözu edilen seminere "Genel Hatlan ile Askerl Tarih" baglik-
    h bir bUdiri ile ka tilan Cihat Akçakayahoglu lemekli albay]
    Askeri Tarih kavrammi bir olarak tammlamigtir:
    "bilim"

    "Askerî Tarih. bangta ve savagta ulusal güvenligin, topye-


    kûn savunmanin saglanmasi; milli ve askerî stratejinin, iç ve dig
    epidi ulusal politikalann hazirlanmasi ve gerçeklegtirilmesi fa-
    anyetleri sirasmdaki ulusal ya da uluslararasi her çegit dolayh,
    dolaysiz iligkilerle, etkilegimleri olay ve oigulan gerçeklere, gü-
    venilir kavnaklara davah olarak belirleven ve de erlendiren,
    "bilim'dir.

    avm zamanda 'Genel Tarih'in dallanndan olan bir Eu


    tËmmlama
    zaman kopullan ile ilgilidir.""
    Askeri Tarih, Ulusal Askerî Tarih, Dünya Askerî Tarihi ola-
    rak aynlip incelenebilir. Õte yandan "Savas Tarihi" Askerî Ta-
    rih'in bir bölümüdür ve muharebelerin genel karakterleriyle il-
    ailenir.
    Askeri tarihçi; savag, muharebe, ihtual, inknap, teskilat, is-
    Whbarat, lojistik, personel ve benzer konulan irdelerken askerî,
    siyasi ve cografi kopullarla birlikte çagm teknolojik, sosyo-eko-
    nomik, pontik ve kültürel kogullarnun asil konuya olan etkileri-
    ni de incelemek ve saptamak zorundadir.
    2.3. ASKERÎTARÍH'ÍN NÍTELÍKLERÍ
    VE
    UÒRASALANLARI

    "Tarih, her peyin tarihie dogrulano-


    bileceginidogrulrtmaktadtr."
    Voltaire

    Askerî Tarih de, genel tarihi olugturan iktisat, felseEe, sanat


    tarihi gibi dallardan bitisidir. Ancak her tarib dah ya kendi ko-
    nusu kapsammi aragtirir ya da çok yakmdan iligkisi olan bir
    bagka'daldan yararlanarak aragttrmasmi yaparken "Askerî Ta-
    rih" tüm tarih dallarmm, kendi alanlarmda ayri ayn yaptiklari
    aragtirmalarin tümünden yararlanmak zorundadir. Çünkü,sa-
    vag, insanlik tarihi kadar eskidir.
    Ulusal güce dayanan, uluslararasiiligkiler olarak da tammla-
    nan savagm, genel tarib, çok kez politik nedenlerini, zamannu
    ve yerini aragttrmakla yetinmigtir. Bunun gibi öteki bilim dalla-
    rmm aragtincilan da kendi konulari içinde kalmiglar ve savaçin
    "Ulusal Güç"le olan iligkisini ve etkisini aragttrmaya gerek duy-
    mamislardir. Halbuki'Askerî Tarih, savagi, "Ulusal Güç" unsur-
    larim ulusal çikarlar ugruna girigilen mücadele olarak görür ve
    bu unsurlan ortaya çikarmak için öncesi ve sonrasi olmavan bir
    arastirma konusu yapar.
    Askerî Tarih'i öteki tarih dallarmdan a iran önemli bir nite-
    ligi de, bazi yardimci ögelere duydugu gereksinmedir. Bunlar,
    askerî cografya, topografya, tahkimat, teykilat,
    savag silah ve
    araç1ari, meteoroloji, uluslararasi iligkiler, silah teknolojisi,
    elektronik, sibernetik ve uzay bilimlerinin
    yam sara strateji, je-
    ostrateji ve jeopolitikbilgi ve bilimleridir.
    I

    Askerî Tarih'i yazarken kaynak olan belgeler; planlar, de-


    vamh talimatlar, yazih emirler, raporlar, krokiler, durum harita-
    lan, harp cerideleri," fotograflar, filmler ve dügmandan ele ge-
    çirilen silah, malzeme ve yazih kayitlardir. Askerî Tarih arag tin-
    cilari genel tarih aragtiricilarina göre daha ganshdir, çünkü bel-
    gelerin tamami titizlikle korunmugtur.
    Askerî Tarih yazarlan savag ve muharebeleri incelerken çok
    yönlü belge ve kaynak aragtirmasi yapmak zorundadirlar. Õzel
    likle muharebeler incelenirken savagan tüm taraflarm kuvvet,
    kuruluç, konug, muharebe durumu, sevk ve idare prensipleri,
    lojistik, istihbarat, personel olanaklari ve benzeri konular açikça
    belirlenmeden kesin sonuçlara varmak olanaksizdir.
    Askerî Tarih'in tarih içindeki yeri yaygm ve geniytir. Salt
    askerî gibi görünen konular, o dönemin siyasi, kültürel, ideolo-
    jik ve iktisadi olaylart ile yakm iligkileri bulunmaktadir.
    Askerî Tarih'in nitelikleri;
    1. Askerî Tarih, her geyden önce, geçmig savaglari, güvenlik
    konularmi, barigta ve savagta Silahh Kuvvetler'in çegitli dururn
    ve faaliyetlerini uluslararasi ilgi ve etkilegimleri içerir. O, bu
    konularda, öteki tarih dallanndaki örneklerden daha fazla ay-
    ruitilara gireceginden, toplumun ve devletin bütün ögeleriyle
    yeterince ilgilidir.
    2. Savagm ve muharebelerin askerî strateji ve taktik bakimm-
    dan butün girintilerini, çegitli olugum, degigim ve geligimlerini,
    inceler.
    3. Bang ta ve savagta ulusal ve askerî stratejinin hedeflerine
    ulagmasi, gerçeklegmesi bakimmdan ilgi ve etkileri ölçüsünde
    devletin iç ve dig politikasi, ülkenin iktisadi, rnali, smai konulan
    ve alanlan ele ahr.
    Savag, milletin tüm olanaklanyla katildigi bir harekettir ve
    zamammizda savaglar topyekûn ögeler tagmaktadir. Askerî Ta-
    rih, Harp Tarihi üslup ve teknigine uygun olarak tüm yönleriy-
    le (olumlu ve olumsuz) ara tiracaktir.
    Askerî Tarih, aragtirma armda göz önünde bulundurdugu
    ögeler bu nedenle çok güvenli degildir. Örnegin,Kibns Bang
    I

    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 275

    Harekâti kara harp ceridesi üç kez degigtirilmigtir. Yani savagm


    tüm gerçekligiyle yazildigi kugkuludur.
    1. Savaglar, ayaklanma ve bagkaldirilar,
    2. Ulusal güç, askerî güç.
    3. Jeopolitikdurum ve bu arada cografya.
    4. Her türlü niceltKleriyle insan gücü (egitiin düzeyi dahiD.
    5. Íktisadi ve mali durum ve bunun bir güç olarak degeri; o
    arada sanayi, ulagtirma dúzey ve yetenekleri.
    6. Devletin iç ve dig politikasi, uluslararasi ili kileri; ülkenin
    asayië durumu. Silahh Kuvvetler ile devletin, bu bakunlardan
    etkilegimleri.
    7. Genellikle bireylerin ve toplumun morali.
    8. ÜlkeninSilahh Kuvvetleri.
    Askerî Tarih ve tarihçi, olay1 lojistik (ikmal), strateji ve tak-
    tik yönünden de aragtirir. Aragtirdigi bu faktörlerle de genel ta-
    rihten aynhr.

    OZET:
    Askerî Tarih her ne kadar henüz geligme agamasmda ise
    de bir bilim dali olarak kabul edilmektedir.,Öteyandan asker-
    lik bir sanat olarak da tanimlamr ve bünyesinde bilimsel yön-
    temi de barmdirir. Bilimin dayandigi temel güphecilik, yönte-
    miise deneye, aragtirmaya dayanarak analize ve senteze var-
    maktir.
    "Askerî Tarih" bilimle sanati birleytiren bir yaklayimdir.
    Tarih belli yöntemi oldugu i<;in bir bilimdir; fen bilimlerinde
    kesin sonuç alman olaylar,:aym kogullarda dünyamn her yerin-
    de benzer sonucu verir. Örnegin, iki kere iki her yerde dört
    eder.Ancak tarihte olay, iki kez yinelemez; yani tarih, aym ola-
    ym bir kez daha yaçanamayacagi b'ir olaylar bütûnüdür. Olay-
    lar birbirine benzeyebilir ama birebir ayni degildir. Bunun bir
    bagka anlami da
    "taribin

    tekerrür etmemesidir". Askerî Tarih


    de
    "genel

    tarihin" bu niteliklerine sahiptir. "Askerî Tarih" bir


    bilimdir, askerlik ise uygulamasiyla sanattir.
    Askerî Tarih'in genel tarih içindeki yeri çok önemlidir.
    276 Gelecegi Yönetmek

    Askerî Tarih belirli bir uzmanhk dah degil, yani sadece askerli-
    gi içeren bir tarih dah degil, tarihin öteki tüm uzmanhk dallari-
    ni da içerisine alan çok daha kapsamh bir tarih dahdir. Askerî
    guçle ilgili olarak Askerî Tarih, bu gücün hem barig hem de ola-
    ganüstühallerde, yaçadigi olay ve konularla ilgili bir tarih dah
    olarak belirmektedir. Bu konulari ve olaylari özetlemek gere-
    kirse, bunlar da çegitlidir. Olaylar (savag,sefer, muharebe), tey-
    kilat, silah ve donatim, askerî doktrin ya da kurallar, idari hiz-
    met harekâti (personel, lojistik, ingaat), cografi özellikler, askerî
    argiv ve müzeler konular içerisinde yerini ahr. Bunlarm d a eko-
    nomi, siyaset ve toplum güçleriyle yakmdan ve dogrudan ilig-
    kileri vardir.
    Dar anlamiyla Askerî Tarih sadece "savag
    tarihi"; fakat daha
    kapsamh ele almdigmda
    "uzmanhk

    dah" olarak tammlanabilir.


    Strateji, jeostrateji,jeopolitikolgularmi açiklayabilmek için yal-
    "genel

    mzca tarih" bilgisi yeterli degildir, ".Askerî Tarih" bilgi


    ve yönteminin de bilinmesi gereklidir. Bunlar; hedeflerin sap-
    tanmasi, uygun gücün olugturulmasi, kullanma yol ve yöntem-
    lerinin saptanmasi, hedefin elde edilme ve sürdürülmesi olarak
    özellenebilirler. Temel etkenler ise; zaman, alan ve kuvvet ola-
    rak üç tanedir.
    Stratejin stra teji yapabilmesinin temel kopulu tarih ve cograf-
    ya iligkisini degerlendirebilmesidir. Çünkü;cografyayi bilme-
    yen ve cografi kopullari degerlendiremeyen tarihi anlayamaz.
    Napolyon ve Hitler'in Rusya seferleri ile' Yunanistan'm Anado-
    lu seferi,.sonucu nedeniyle, bu degerlendirme ve bilgi eksikligi-
    nin kamtidir. Anadolu cografyasim dogru analiz edebilen Ata-
    türk ise, gercek anlamda tarih yazmigtir.
    Insanhk tarihi boyunca savag tarihi incelendiginde "askerî

    strateji" konusunda fazla bir degigiklik olmadigi görülmel<tedir.


    Silahlar degigmigtir; oktan kihca, tüfege, topa ve füzelere evrim-
    leyme gerçeklestirilmig; kürekten yelkene, buhara, makineye ge-
    çilmig ama insan unsurunda strateji ögesi olarak degigim olma-
    miytir. Genel strateji ve taktik, ilkçaglarda oldugu gibi, en lyi
    egitilmis ve geligmis silahlarla donatilmig en üstün vasifh gü-
    Tarihin ve Cografijanm Farkmda Olmak 277

    cün, düçmano en zayif yöresine yäneltilerek, kesiri darbenin


    bäylece vurulmasi biçiminde olmaktadir. Nükleer silahlar da
    kullamlsa, bu konsept degiymeyecektir. Bunun ayrmtdari, degi-
    çen, geligen silahlar kargismda ancak egitim yöntemlerinin de-
    giçmesiolarak görülmektedir.
    Íçte "Askerî Tarih"in önemi burada ortaya çikmaktadir.
    Çünkü,"Askerî Tarih", günümüz strateji ve taktigi bakimindan
    da bize çok önemli örnekler ve dersler verecek durumdadir.
    Sultan Osman dretnotu olayinda yaçananlar hem askeri ta-
    rih açismdan; hem de teknoloji ve strateji iligkl
    ve ilintisi çerçe-
    vesinde yapilacak degerlendirmede, yukarida altmi çizdigim
    örnek ve ders baglammda çok öriemli bir argümandir.
    Kogullar degigebilir, olaylar farkh boyutlara gelebilir, ama
    özellikle strateji, hemen hiç degigmemektedir. Birinci bölümde
    altmi çizmigtim, strateji, jeopolitik ile dogrudan ilintilidir.
    Dünya jeopolitigi ise, üzerinde yagadžmuz bu dünyanm,
    uzay dahil, hiçbir zaman degigmeyen belli bir Ortam olmasi
    bakimmdan hep aymdir. Gerçekte her ne kadar,
    yer yer yeni-
    den olugan devletlerin güç dengeleri bakimindan jeopolitikve
    jeostratejikmevkilerde zaman zaman degigmeler, daha dogru-
    su bir yöreden bagka bir yäreye kaymalar oluyorsa da, hepsi
    bu kadarla simrlanmaktadir. Dolayisiyla kargimizda yine, ay-
    m incelemelerle degerlendirilebilecek yeni bir jeopolitikve je-
    ostratejik öge olugmaktadir. O halde, her bir durumda yine de
    tarihten alacagimiz, tarih boyunca yapilagelmig yararh
    ya da
    zararh tutumlardanufaydalanabilecegimiz birçok etmen ortaya
    çikma k ta d ir.
    "Askerî Tarih" kavrammm kullanilmasmdan önce "Harp .

    Tarihi" terimi kullaniliyordu. Fakat çagimizda bu terim, dar


    bir kapsam ifade etmektedir. Savaglarm gerçek ve görünürde-
    ki nedenleriyle ilgilenen, savag hazirhklarmi, savaglardaki
    muharebeleri taktik ve stratejik açidan inceleyen, geligen silab
    teknolojisinin harekât üzerindeki etkilerini degerlendiren,
    bunlardan gelecek savaglarda yararlanilmak üzere taktik ve
    stratejik dersler çikaran "Harp Tarihi"nin konusu
    ve kapsami,
    278 Gelecži Ydnetmek

    çagnmz savaglarmm çok degigken nitelik ve ulusal savunma


    kavrammm geniëleyen boyutlari nedeniyle dar bir alana sikig-
    nustir. Halbuki bugün çagdag tarih ve askerî tarih aragtiricila-
    n, bir savagi ele ahrken, onun ortaya çikigmi, olugumunu, tüm
    evrelerini ve sonucu etkileyen (ekonomi, sosyoloji, teknoloji
    vb. gibi) birçok etmeni de birlikte incelemektedir. Ayrica, ba-
    ng döneminde görülen askerî olaylarm da inceleme konusu
    olarak ele almmasi gerekmektedir. Ulusal gücü olugturan et-
    menlerin askeri olaylan etkileyigi kadar, àskerî olaylarm da
    ulusal gücü etkiledigi, kisacasi kargihkh bir etkilegmenin söz
    konusu oldugu görülüyordu. Bu durumda genel tarih içinde
    bir "Askerî Tarih" dalma yer verilmesi kaçmilmaz hale gel-
    migtir.
    "Askerî Tarih" genel olarak gu karakteristik nitelikleri içer-
    mektedir:
    1. "Askerî Tarih" genel tarihin bir dahdir, ancak hiçbir za-
    man genel tarihin yerini alamaz.
    2. Askeri olaylan (savag,teknoloji vd.) dogrudan ya da do-
    layh inceleyen bütün konular Askeri Tarih kapsamma girer.
    3. Askeri Tarih'in konusu yalmzca askerî harekâtla suurh
    degildir.
    4. Askerî· tarih, askerler ve askerlikle ilgili her türlü olay,
    konu ve sorunlari, ulusal gücün olugumunu etkileyen faktörle-
    rin, ulusal stratejinin öngördügü hedeflerin igigmda tarih
    metodolojisine uygun biçimde inceleyen, üst düzeyde asker ve
    sivil yöneticilerin, saghkh karar vermelerine yardimci olan bir
    tarih dah olarak tammlanabilir.
    5. Genel tarih metodolojisi "Askerî Tarih"in de metodolojisi-
    dir ve Askerî Tarih'in ayn bir metodolojisi yoktur.
    6. Askerî Tarih cahqmalari, tarih ve askerlik bilgi, becerisi
    olan uzmanlar tarafmdan yapilmahdir.
    7. Askerî Tarih'in kaynaklan yalmzca askerì belgeler degil,
    pek çok sivil kaynakh belgedir (en önemlisi de amlardir).
    8. Askerî Tarih bir bilimdir fakat, yazma ise, genel tarih ya-
    ziminda oldugu gibi bir sanattir.

    I
    -I
    I

    . -

    2.4. COÖRAFYA VE
    YORUM:
    STRATEJÍ
    JEOPOLÍTÍK
    ÍLÍSKÏSÍNDE

    "Cerçekten degerli bir yeye ulas-


    manm kestirme bir yolu yoktur."
    John Williams

    2.4.1. Cografya Savaymak Içindir


    Dûnyamiz 19. yüzyilda sömurge ve sömürgeleptirme döne-
    mini yagadi. Dünyay1 paylagmayi beceremeyen Avrupablar iki
    kez büyük savag çikardilar. Sonuçlanm daha önce ele almigttk.
    Büyük güç1er,anakaralarda devletler yaratip fiziki suurlar çizdi
    ama dini inançlar ile kültürlere simr çizmenin kolay olamayaca-
    gi da yüzyillarca göräldü. Soguk Savay'm bittigini ilan edenler
    bu kez ekonomik entegrasyonun ve küresellegme adi verilen
    "yeni
    ideoloji"nin smirlan ortadan kaldiracagi tezini ortaya
    a t-
    tilar. Öyleki ulus-devletlerin sonu geldi diyenler gittikçe çogal-
    makta. (Almanya Bagbakam Schröder de, 12 Ekim 2005 tarihiri
    de Ístanbul'da AKP'nin organizasyonunda bunu söylemigtir.)
    Sovyet Bloku'nun çözülügü sonrasi bugün devlet
    sayisi 249 ol-
    muytur ve bunlarm 191'i Birleymig Milletler'e üyedir. "Bu siya-
    sal parçalanma, çatigmalara ve gerilimlere de yol açmaktadir.
    Smirlarm çogalmasi, ülkeler arasmda anlaymazhk risklerini
    ar-
    tirmaktadir."
    Bu kisa anlatidan da fark edilecegi gibi
    jeopolitikdünya bu-
    gün, birbirleriyle çeligen üç harekete göre yeniden biçimlen-
    mektedir. Bir yandan ekonomi küresellegip uluslararasi örgüt-
    ler geligirken, öte yandan devletler ve simrlar çogalmaktadir.
    280 GelecegiYönetmek
    i

    Ancak t çeligki de ulus-devletlerin


    1; ortadan kaldirilmaya çah-
    ilmasid ir. Düriya bugün devletleri, toplumlari ve girketleri kar-

    masik tir skonomik, siyasal ve kültürel iligkiler ve hiyerargiler


    sistemi içinde bir araya getiren bir bütün olarak iglemektedir?
    Büyük sermaye gruplarimn iddiasma göre, dünya devletleri bu-
    gün egeinenlik haklarini zayiflatan, uluslararasi ve uluslarötesi
    üç dig güç alamyla uyum içinde olmak zorundadir. Politika ala-
    vs.), ekonomi alam (WTO,
    m (BM, Avrupa Birligi, ASEAN,
    NAFTA, çokuluslu girketlerin stratejileri vs.) ve kültür alam
    (dinler, dünya medyasi, vs.)." Soguk Savag döneminde ülkele-
    rin siyasal iktidarlarim degigtiren, darbe ve ihtilaller yaptiran
    ABD ve SSCB'nin yerini, günümüzde çokuluslu girketler almig
    durumda. Bu girketler, vakiflar ve STK'lar (Sivil Toplum Kuru-
    luglari) marifetiyle sonuç almaktalar. Her ne gekil verilmeye ça-
    hyihrsa çahgilsm, yine de devlet önemini korumaktadir. Çatq-
    malar devletler düzeyinde ama mekânlar çerçevesindedir. Bu
    nedenle bir ülkenin iç ve dig politikasi, cografi faktörlerle kargi-
    hkh bir etki ve iligki içinde bulunmaktadir.
    *
    Siyasal cografyanm
    içerigini meydana getiren unsurlarm, devletin güçlü bir biçim-
    de ortaya çikmasmda büyük payi olmaktadir. Devletlerin dig si-
    yasal cografyalarmi, iç siyasal cografyalarmdan ayri tutmak dü-
    ünülemez."
    Siyasi cografya ile jeopolitikarasmdaki farkhhgi çok aç1k
    kavrammm çe-
    "jeopolitik"

    olarak ortaya koyamiyoruz. Yine de


    gitli tammlar1üzerinde durulacak ama bu gemadan bareketle qu
    söylenebilir: Jeopolitikbir yorumdur ve bakig koordinatlari cog-
    rafyadan politikaya dogrudur. Yani iktisadi cografya ya da tari-
    hi cografya gibi degildir. Jeopolitik,cografyamn içerdigi tüm
    unsurlardan yararlamr.
    Devletler arasi iligkilerde cografyanm unsurlanm, örnegin
    mekâm zorlayici bir unsur olarak ele ahrsak belirsizlik ve çatig-
    malarm ortaya çikmasi da kaçmilmaz hale gelir.
    -r L
    I

    Tarihin ve Cografyamn Farkmda Olmak 281

    |ÜLKENÏN
    DISPOLÏTÍKASI VE DISÏLÍSKÍLER

    ETKÏ

    .J
    O2

    og ÜLKENÍN SÏYASAL COÖRAFYASI

    IÇ SIYASAL COGRAFÍ DIS SIYASAL COGRAFI


    FAKTÕRLER FAKTÖRLER
    DOGAL YAPI: (Yüzey yekine- TOPRAKLARIN: AIANI,
    ri, iklim, toprak, akarsular,
    de- (Yüzölçümü) BgIMI, SINIR-
    nizler vb.) LARIN OZELLIGI (Kara ve I
    BESERÌ DURUM: Nüfus (Nü- Deniz),
    fus
    miktari, nüfus hareketleri, KONUM {Fiziki ve begeri fak-
    nüfusun etnik yapisi, kültü.r törlere göre)
    düzeyi, okur-yazarhk)
    DÌL, DIN, EKONOMÏK DU-
    RUM: (Yeralti ve yerüstü.kay-
    naklari, endüstri ve ulayim)
    , I;

    Kaynak: Kämil Günel, CograjyanmSiyasal Gilcil, s. 39.

    r
    282 Gelecegi .Yönehnek

    Birin :i Dünya Savap öncesi ortaya çikan "Balkanlagtirma"


    kavram], Boguk Savag dönemindeki göreceli barig ortami nede-
    niyle uat tulmugtu. 1990 yib sonrasi dünyanm çegitli cografi
    parçala or da görülen iç savaglar (eski Yugoslavya, Kafkaslar,
    Somali vs.) "Balkanlagma"mn hep olabilecegini gösterdi, Bu-
    nun açik okumasi quydu: Cografya savapnak içindir.
    Colin S. Gray, cografya ve stra teji iligkisini yorumlarken orta-
    cografya görügü" koyuyor. Gray'e göre cografya stra tejiyi
    "üç

    ya
    en az üç pekilde etkihr." Birincisi, cografy_a strateji tasanmcdari
    ve uygulayicilan içir fiziki bir oyun sahasidir. Nesnel olarak stra-
    tejik davrarug için az veya çok dayamkh bir ortam sunan ve öznel
    olarak daha yúksek veya daha dügük bir dogruluk düzeyiyle de-
    erlendirilen cografya, stratejik deneyimi konu alan tarihi dramm
    sahnelendigi yerdir. Ìkincisi,her ortamm kendine özgü fiziki de-
    igkenleri olarak cografya,. taktiklere, lojistige, kurumlara ve
    askerî kültürlere hâkim olan teknolojik seçimleri belirler ve elbet-
    te gekillendirir. Üçüncüsü, cografya, genel jeopolitikanlaylpi ola-
    rak görünen üst kuramm büyük anlatimmin ilham kaynagidir.
    Cografya, toplum, kultür, etik, organizasyon (savunma ve
    kuvvet planlamasi), enformasyon ve istihbaiat, teknoloji ve ge-
    ri kalan unsurlarla bile stratejinin ayrilmaz bir unsuru veya bo-
    yutudur. Ötekistrateji boyutlanndan ayri tutulabilecek bir bo-
    her boyutunda
    "cografya",

    yut olmasina ragmen stratejinin


    kendini gösterir ve stratejinin her boyutta ekillendiri mesine
    katkida bulunur. Kisacasi, cografya büt in strateji fenomenlerin-
    de kargnniza çikan bir boyuttur?
    Sovyetler Birligi'nin dagilmasiyla sona eren Sog.uk Savag son-
    rasi dönemde Avrasya siyasi cografyasmda·ve güç dengelerinde
    önemli degigiklikler oldu. Rusya güç" niteligini kaybe-
    "süper

    derken ABD süper güç degil, bir hiper güç olarak lider haline
    geldi.
    Ülkeve ittifaklarin politika ve strateji olugturulmasmda et-
    ken aktör olarak kullandiklan jeopolitiktammi degigmektedir.
    Bazi ulkelerinbulunduklari cografya tarih boyunca belirleyici
    olmuytur. Ya savaglar buradan baglamistir ya göçler ya da ibti-
    laller nu
    topraklarda.yayannugtir.
    Tarihin ve Cografyano Farkmda Olmak 283 |$(.

    Insanhk tarihi boyunca toplumsal yaçamda ve toplumlarara-


    si mücadelelerde cografyanm önemi bilinerek hareket edilmigti.
    Iskender, Anibal, Sezar, Cengiz, Attila gibi anakaralar arasi se-
    ferler yapan liderler barekete geçmeden önce hedef ülkelerin ve
    aradaki cografi bölgelerin äzelliklerini aragtinp buna göre hare-
    ket tarzi belirlemiglerdir. Hiç kupkusuz bu, bugün anladigimiz
    anlamda analiz degildi. Zaten bu konunun bilimsel
    "jeopolitik"

    tarzda ele almigi yirminci yüzyildadir. Gerçi jeopolitigin ortak


    kabul edilen bir tammi olmadigi için bilimsel nitelikte ilkeleri de
    yoktu r.
    Klasik olarak tanimlama yapmak gerekirse jeopolitik, hük-
    metme görügudür, hükmetme ve iktidar olma bilimidir. Ancak
    günümuzcle bazi analistler farkh tammlama yapmaktadir. Je-
    opolitigin yeni bir bilim dah olugu nedeniyle dogru ögrenilme-
    den tarumlar, çözümlerneler yapihrsa kaçrulmaz olarak pole-
    miklere yol açilmaktadir. Günümüzde bazi bilim adamlari je-
    opolitigi kullanarak etnik çatigmalara zemin yaratabilir ya da
    kültürel haklar konusunu sorun haline getirebilirler.
    Pascal Boniface, jeopolitigi,uluslararasi iligkilerde taraflarm
    genel yaklagimlarmi ortaya koyan ilgili aktörlerin satranç ham-
    lelerini analiz etmeye yarayan bir sistem yaklagrni olarak açik-
    lamaktadir. Ün1üFransiz cografyaci Yves Lacoste, günümuzde
    "jeopolitik

    jeopolitikteorilerden daha çok problemler" oldugu-


    nu, bu problemlerin olabildigince objektif olarak sergilenmesi
    gerektigini ve bu amaçla yegâne yöntemin, oyunlari, geligmele-
    ri, birbirine zit argümanlara sahip güçleri ve liderlikleri oldugu
    gibi ortaya koymak oldugunu iddia etmektedir. Lacoste bunu
    söylerken 1980'lerin ortasmdan itibaren ekonominin merkeze
    konmug olmasmi göz bulundurmaktadir,
    .önûnde

    ABD'li önemli stratej Zbigniew Brzezinski açikça, "Avras-


    ya'ya egemen olan dünyaya egemen olur," demektedir. 1990'h
    yillarda olugan jeokültürkavrami Samuel Huntington'm tezi ile
    jeopolitik tartigmalara yeni bir boyut getirdi. Bu teze göre 21.
    . yuzyilda kültürler çarpiçacaktir..Dikkat edilirse kültürler (me-
    deniyetler) arasi farkhhk bir catigma argümam olarak ortaya
    .
    konmaktadir.
    i
    I

    284 GelecegiYönetmek

    I
    Günümüz uluslararast iligkilerinin bassas konularim yine
    '

    kriz cografyalari olugturmaktadir. Kudüs'ten Quebec'e, Bati


    Sahra'dan Kibris'a kadar geçmigteki örneklerinden daha çok,
    kriz cografyasi insanlarm baglarim agritmaya devam etmekte-
    dir. Ayrihkçilar, birlik yanhlar1; hemen her yerde bäyle bölün-
    meleri görmek dogal. Íçin daha önemli tarafi günümüz ulusla-
    rarasi siyaset anlayigmm artik bölgesel sorunlari global olarak
    telakki etmesinde yatmaktadir. Zira bäylelikle kriz cografyalan
    geçmigte olmadig1 kadar kendi probleml¯eriniyaygmlaçtirma
    imkâm kazanm14 bulunmaktadirlar. Elimizde somutlagtinlabi-
    lecek tek bir tecrübe var: Viyana, Malta gibi yalniz bir kesimin
    dügüncelerini ifade eden çözüm denemelerinin yetersizligi.
    Çünkücografya ve insan arasmdaki iligkinin dogasmm ihmal
    edildigi bütün çözümler yapay kalmak zorundadir. Cografya ve
    üzerinde yayamakta olan insanlarm olugturdugu anlam yüzy11-
    larm ürünüdür. Dogal olarak bu ürünün dogastyla çeligkiye dü-
    en günümüz siyaseti kendi baymi agritmaya devam etmekte-
    dir. Çözümüaltml çizdigimiz bu taribsel süreklilik digmda ara-
    mak pratik olarak yagamakta olan ve insanlarm zihinsel kimlik-
    lerini olugturan birçok degerle çatigmaya girmek demektir. Ya-
    ni tarihle çatigmaya girmek, kimlikle çatigmaya girmek gibi.
    Halbuki Pax Ottomana veya Pax Romana gibi uzun süre kriz
    cografyalarmi uzlagtirabilmig örnekleri incelemek önemli ipuç-
    lari saglayabilir. Argidük Ferdinand'i katleden Sirp, tek bagma
    bir dünya savagi baglatmig kabul edilemez. Kabul edilmesi
    ge-
    reken bir milliyetler cenneti olan Bosna-Hersek'in hangi siyasal
    hatalarla patlayacak bir barut fiçisi haline getirildigidir. Daha
    önce, böyle potansiyel bir kriz merkezini ustalikla idare edebil-
    menin püf noktalarmi incelemek, güriümüzde çözüm adma
    or-
    taya konabilecek uygulamalara da katkida bulunabilecektir?
    Bütün bunlar göstermektedir ki, krizler tek baglarma ortaya
    çiktiklari cografyalardan ayri dügünüldüklerinde pek de fazla
    bir anlam ifade etmemektedirler. Mevcut tabloyu olugturan ta-
    rihsel ögelerin ayrmbh bir gekilde masaya yatirilmasi
    sonucun-
    da günümüzü anlamaya matuf anlamh veriler elde edilebilir.
    Hasili, tarihsel bir sürekliligin neticesinde meydana gelen
    ve de-
    Tarihin ve Cogra) amn Farkinda Olmak 285

    rin tarihsel kökleri olan kriz cografyalarmi, bu cografyalarm


    üzerinde yayanmig olan belli bir tarihsel birikimden kopuk bir
    biçimde tasavvur etmenin bizi yanhy çikanmlara götürebilecegi
    hatirlanmahdir. Bunun yanmda, böyle bir tutumun kriz cograf-
    yalanyla iç içe olanlar için gelecekteki dura.mu da çözümsüz bir
    hale getirecegini söylemek pek de yanhs olmayacaktir
    Günümüzde tüm analizlerde ekonomi önemli bir yere sahip-
    tir. Edward Luttwak, "Devletler arasmdaki eski rekabet pimdi
    jeoekonomidiye adlandirdign·n yeni bir biçim aldi," diyerek ko-
    nuya açikhk getirmigtir. Yani jeoekonomi,çatisma mantigmm
    ticari alana tagmmasidir ve jeoekonomi,jeopolitikiçin önemli
    bir açilun ifade etmektedir.
    Ekonomi ve jeopolitikarasmdakiiligki çok ciddi platformlar-
    da tartigilmaktadir. Bälgesel jeopolitikte, ekonominin önemli bir
    -yeri ve gücü vardir. Bugün iç jeopolitik,ideoloji, insan haklari,
    çevrenin korunmasi, çokkültürlülük gibi yeni yaklagimlar säz
    konusudur ve jeopolitigintammlanmasmda kullamlmaktadir.
    Internet ve elektronik bankac1hk, bagka bir deyigle elektro-
    nik para dolagimi cografi smirlan ortadan kaldirmigtir ve bir tur
    iletigim aglan cografyasmdan söz edilmektedir.
    Sonuç olarak jeopolitik,ortaya .atilan yeni kavram ve olu-
    umlarla bölgesel ve iç jeopolitiginyam sira dünya jeopolitigini
    de gundeme getirmigtir ama hâlâ aym ideolojiler, bir kang top-
    rak ya da bir irmagm simr degigimi için savagmaktadir. Hiç tar-
    tigmasiz ekonommm gunumuz dünyasmda çok önemh bir yen
    vardir ancak klasik unsurlara dayah parametreler gücü açikla-
    maya devam etmektedir. ABD'nin yapmakta kararh oldugunu
    israrla açikladigi ve olmayan kitle imha silahlan raporlari hazir-
    latip buna dayanarak gerçekleytirdigi Irak operasyonu ve Ïsra-
    il'in istihbarat raporlarma dayanarak Ïran'1tehdit edigi, Filistin-
    Ïsrailçatigmalan, Çeçenistan sorunu, Avrasya yeralti kaynakla-
    n için verilen mücadele, temel bir yäklagimm daha uzun yillar
    jeopolitik açiklama unsuru olacagru göstermektedir. Cografya
    savaymak içindir.
    286 Gelecegi.Yönchnek

    2.4.2. Jeopolitik'in Geligmesi ve Unsurlari


    Uluslaraiasi iligkilerde tüm güçlerin kullamimasi'düguncesi
    zamania cografya olaylanmn da kullanilmasina ve dig politika-
    ya uygulanmast olanaklarmm aragtirilmasma yönelmigtir. Bu-
    nun sonucunda da
    "jeopolitik"
    adi verilen yeni bir alan dog-
    mug tur. Savag, siyasi cografyacom bulgularim günlük siyasetin
    bir parçasi yapti. Ïçtebu, jeopolitigintariflerinden biridir."
    Jeopolitik,cografyanm politika ile -ilgisinin bilimidir. Jeopo-
    litik bir hükmetme görüçbclür, hükmetme ve iktidar olma bili-
    midir. "Evrensel düzeyde degigiklikler yagiyoruz. Degigmelerin
    dünya älçüsände bilinebilen bütün alanlara yansimasi oluyor.
    Yenilenmekte olan uluslararasi politik yapmm iyi izlenmesi,
    ye-
    ni politik yapida bulunulmasi dügünälen yeni bir amaç olarak
    tespiti ve geligmelerin olabildigince ûlkemiz ve ulusumuz yara-
    rma yönlendirilmesi gibi yaçamsal sorunlarla kargi karytya bu-
    lunuyoruz.
    Soguk Savag sonrasmda fiziki cografya degismedi. Siyasi
    cografya da degigmedi. Kisacasi cografi konumda bir degigiklik
    olmadi. Degigen, cografyayi aktifleptiren ülke güç1eri ve ulusla-
    rarasi birlikler, anlagmalar. Bagka bir anlatimla, evrensel deger-
    deki gaç odaklart ile bölge güçierinin etkinligi degigti.""
    Cografi çevreyle karar verme süreci arasindaki iligki
    dinamik bir iligkidir; bu iligki degigen ulagim ve silah teknoloji-
    sine baghdir. Su dinamik durum jeopolitik kuram, cografya ve
    strate i arasmdaki en änemli halkalardan biridir ve bu durum ve
    tarih arasmda süregelen ahyverigin son derece önemli olan
    dogasim açiklar?
    "Cografya ile siyaset arasmda bir iligki vardir ve bunun
    änemli bir iliski oldugu kesindir. Fakat cografyamn siyaset üze-
    rindeki etkileri daha çok dolayh bir gekilde belirmektedir. Ayri-
    ca, kanmica, cografi etkenlerin siyasal sistemi belirledigini (eger
    belirlemek, yalmzca tek bir sonuç ya da çözümün ortaya çikma-
    smi zorunlu kilmak anlamma geliyorsa) söylemek de dogru.de-
    gildir.Gerçek odur ki, cografi temel, üzerinde yagayan insanla-
    ri, sadece birkaç konada seçim yapma olanagiyla kargi kargiya
    Tarihin vc Cografynnm Farkmda Olmak 287

    birakir. Bunlarm digmda, insanin yagadigi


    yer, üretim, savunma
    ve ulaç1m sorunlarim çözmesinin kogullarmi belirler ve seçim
    olanaklari bir ölçüde sinirh olsa da, seçenekler hiç yok degildir.
    Ìçte cografyamn siyaset üzerindeki etkisinden bu anlamda doş
    ru olarak söz edilebilir. Ancak bu etki yalnizca tek yön10 olarak
    iglememektedir. Yaçadigimiz yerin bizi etkilemesi ölçüsände,
    bizim de onun üzerinde etkimiz vardir."2"
    Jeopolitik,mevcut güç yapilarmi veri olarak kabul eder ve
    dig politikada karar veren görevlilere kavramlar ve tavsiyeler
    sunmak amactyla bu yapdar içinde çabyir.
    Jeopolitikuzmanlarmca yapilan açiklamalarm ortak noktala-
    ri incelendiginde, hepsinde devlet, cografya ve poli tika kavram-
    larmm agirlik kazandigi saptanmigtir. Bu dügünårlerin ayrildik-
    lart nokta jeopolitiginne oldugu konusudur. Jeopolitiginbilim,
    sanat, planlama ya da bir uygulama oldugu konusunda anlay-
    maya varamamiglardir*. "Jeopolitik'ingörevi, cografi bilgileri
    toplarnak, bu bilgikri hukümetin amaçiari dogrultusunda kul-
    lanmak ve bazi bilgileri propaganda geklinde halka aktarmak-
    Kapsaminda bir çerçeve içine sikiptiranlarn, yam sira, je-
    ."

    tir
    opolitik üzerinde yiHardir çaligail Suat Í.lhan,
    "Jeopolitikgibi
    büyük bir konu, tek bir tanimna kahplari içerisine sikigtirddigm-
    da daima eksikler kaliyor, bu nedenle birden çok tanim yapmak
    gerekebtliyor,"2 demektedir. Buradan hareketle Suat Ílhan
    je-
    opolitigin tammlarmi yöyle
    yapiyor
    "Jeopolitik,dünya cografyasmi, cografi yapi ve evrensel de-
    gerleriinceleyerek, dünya, bölge ve ülke çapinda güç ve politik
    düzeyde hareket tarzi arastirmasi yapar. Jeopolitik,politika be-
    Jirlenmesi amaciyla, bir ulusun, uluslar toplulugunun
    ya da böl-
    genin jeopolitigin degi'ymeyen ve degigen unsurlarini dikkate
    alarak güç degerlendirmesini
    yapan, etkisi al.tmda kaldig1 o
    günkü dünya güç merkezlerini, bölgedeki güçleri inceleyen, de-
    gerlendirenbir bilimdir."
    "Jeopolitik,bugünkü ve gelecekteki politik güç ve hedef ilig-
    ,
    kisini cografi gücü esas alarak inceler, hedefieri ve hedeflere
    ulagma kogul ve aragtirnaalarmi behrler."
    I
    288 Gelecegi Yönetmek

    "Jeopolitik,bütün güç unsurlarmin, cografi platformun sa-


    bip oldugu deger ve öbür cografi verilerle politikaya verdigi yö-
    nu aciklar."
    "Jeopolitik,cografyanm bütün türleri ve verileri ile aktifley-
    mesidir, aktif olarak degerlendirilmesidir. Cografi platform
    üzerinde gúç merkezlerini kargilagtirmah olarak degerlendirir,
    politik düzeyde güç ve hedef iligkisi kurar. Bir devletin güven-
    k ve geligme politikasimn bilimsel zeminini olusturur."
    Buraya kadar yapilan tannulardan da görülüyor ki, jeopoliti-
    in üzerinde anlagmaya varihmg bir tamnn poktur.
    27 Mayis ihtilalcilerinden eski MBK üyesi Muzaffer Özdag
    da "JeopolitikKonusunda Notlar" analizinde jeopolitigi yöyle
    tammhyor: "Jeopolitik,devletlerarasi iligkiler, devlet kudretinin
    olusumunda, kuvvet dengelerinin pekillenmesinde, kapsanuna
    ald1ş kaynaklarla ülkelerin, hayat ve faallyet ajan]arnun; mekâ-
    nm, doganm, cografi konumun etkisini belirleyen, vurgulayan,
    bilgi disiplinidir."
    Roma Ìmpai-atoruJulius Sezar (ÏÖ100-44) cografi unsurla-
    rm ülke fetihlerine olan belirleyici etkilerini incelemig ve bu
    baglamda bir kitap yaznnçtir. "Galya Savaslari" adit yapitmda
    (orijinal dilinden Türkçe çevirisi Alfa Yaymlar12005, yaymlan-
    migtir), cografya ile siyaset ve strateji arasmda önemli iligkiler
    bulundugunu ileri sürmügtür. Teknolojinin stratejiye etkisinin
    70Šun biçimde görüldügu Íkinci Dünya Savagi'na kadar olan
    tüm savaglarda cografyanm önemini fark eden komutanlar,
    zaferden zafere kosmuglardir. Napolyon gibi bir usta bile cog-
    rafyayi gözardi edince (1814, Moskova Seferi) yenilmesi kaçi-
    nilmaz olmaktadir. Napolyon'dan ders almayan Hitler de
    Moskova'ya kiç mevsimi sefer açmca, savagtn sonucu belli ol-
    muçtur.
    Sonuç olarak jeopolitik; politika ve cografyanm kargihkh
    etkilegimine dayanan bir bilegim, daha dogrusu, politika ve
    cografya bir bileyen, jeopolitikise bilegkedir. Küresel bir bakig
    açisiyla degerlendirme yaparsak, evrensel ve yerel (her dev-
    let) gü çlerinin genel dig politikalanm belirleyen stratejik dü-
    süncenin cografi unsurlara dayandmlmasidir. Bir ülkenin po-
    i
    I

    --.

    Tarihin ve CografyamnFarkmda Ofmak 289

    litikasmm belirlenmesinde temel faktör yalmzca cografi


    un-
    sur degildir; ekonomik, askerî, kültürel, sosyal degerlerin ta-
    mam1 ya da bir kismi da zaman zaman belirleyici etkisi olan
    etmenlerdir.

    a. Jeopolitik'in Geligmesi
    .

    . Jeopolitikdeyimini
    ilk kez kullanan isveçlicografyaci Kjel-
    len (1864-1922) "cografi
    organizma ya da mekân içinde fenomen
    olarak devletin incelenmesine"
    jeopolitikdemigtir. Birinci Dün-
    ya Savagi'ndan sonra Kjellen'i tarih itibarlyla hemen izleyen Al-
    man jeopolitikçisiHaushofer jeopolitigi
    "(dogal

    kopullarm ve
    tarihi geligmelerin etkisi altmda geligen) siyasi hayat geklinin
    üzerinde yaçadigi yer ile fligkileri bakimmdan bilimi" geklinde
    tammlamigtir.
    "Eski zamanlar filozof ve devlet adamlarmm yazilannda
    je-
    opolitik görüglerin kirmtilarina rastlanmakla beraber, gerçek
    anlamda jeopolitikgörüglere, ilk kez Kant'tan ilham alan Alman
    profesörü Friedrich Ratzel'in (1844-1904)1897'de yaymladigi
    'Politiche Geographie' adh eserinde rastlanir. Kendisi, devleti,
    çegitli yazilarmda halk ile topragm bir bilegirni olarak incelemi
    ve devletin bir yer canhsi olarak öbür canhlarin bagh oldugu
    ya-
    salara uyarak büyüdügünü belirtmigtir. Ratzel'in dünya politi-
    kasmi etkileyen ana görügü, smirlar hakkmda olanidir. Ratzel'e
    göre simrlar, degigen bir asimilasyon alamdar. Bu itibarla
    suur-
    lar dinamiktir ve genel olarak genigleyerek devletlerin büyüyen
    kuvvetlerini yansitirlar. Smir, devletlerin büyümesine engel 01-
    duklari zaman savag sebebi olurlar. Ratzel'in bu
    görüçünden
    hayat alam görüpü dogmuytur. Ratzel'in görügleri özellikle Al-
    man jeopolitikçisi Haushofer'i ve Hitler'i etkilemigtir."

    b. Jeopolitik'in Unsurlan
    Stratejinin üç unsuru olan mekân, kuvvet ve
    zaman jeopoli-
    tigin unsurlarima da baghklarim olupturur. Jeopolitigin "degi-

    en" ve "degigmeyen"
    unsurlari iki ana baghk altinda toplana-
    bilir.
    I

    290 Geleccgi Yönetmek

    I- Jeopolitigin cografi (Degigmeyen unsurlar)


    unsurlan
    Cografi konurn (anakaralar arasi ve bölge düzeyinde), smirlar
    ve cografi bütünlük, saha genigligi ve sahip olunan stratejik
    kaynaklar, cografi özellik (ada devleti, kita devleti, iç devlet...)
    unsurlan (Degigken unsurlar): Sosyal
    ÏI- Jeopolitiginbegeri
    degerler, ekonomik degerler, politik degerler, askerî degerler,
    kültür degerleri ve kültür çevresi bir ülkenin bünyesini, temel
    yapisuu olupturan jeopolitigincografi
    unsurlan (degigmeyen
    unsurlar), begeri unsurlar (degiçen unsurlarl.ve zaman, birbirle-
    rini etkileyerek biçimlendirir ve¯bir bàtünlük içinde degerlenir-
    1er. Su bütün, ilgili ülkenin politikasmi yönlendiren ulusal gü-
    cüdür
    Jeopolitikdegerlendirmede, denklemlerde konu olan [para-
    metre olarak seçilen] saha, zaman" faktörleri, [arasm-
    "kuvvet,

    da] karyllagan güçler aym uygarhk dairesi içinde ve ayni bilim


    ve teknolojik seviyede iseler anlamh bir baghhk kurulabilir. Ba-
    tih Hiristiyan milletlerin, Amerika, Avustralya yerlilerini topye-
    kûn yok etme ve Afrika'mn milyonlarca zenci, köle, iççi taguna
    biç-
    "çayir

    ameliyeleri; medeniyetin zihniyetine. göre,


    egemen
    me, batakhk kurutma, bitki örtüsünü degigtirme, orman açoa,
    çeki havram tagima ve kullanma gibi" politik degil ekonomik
    birer ameliyedir (iglemdir).3"
    Jeopolitiginamaçlarmdan biri, politik hâkimiyetin, sadece
    insan ya da maddi kaynaklar anlammda güç sahibi olmamn
    ötesinde, bu gücün uygulandigi cografi çevre ve l<oyullarla ilgili
    bir mesele oldugunu vurgulamaktir. Hemen hemen muhalefet,
    direnig, mücadele veya fikir ayrihş içeren bütün uluslararasi
    ticari iglerde karpihkh iligki içinde bulunan taraflar arasmdaki
    mesafe ve yerlegim faktörleri änemli degigkenler olmugtur. Bu
    önem "Güç yereidir" äzdeyigiyle de ifade edilmigtir. Yani poli-
    tik talepler yeryüzü üzerindel<i bir yerden digerine olan
    uzakhga göre tasarlamrlar."
    "Cografya ile siyaset arasmdaki iligki dolayh bir iligkidir. Bu
    zincirin aradaki halkalanm ekonomik ve askerî etkenler olug-
    turmaktadir. Bir toplulugun fiziksel yeri, ekonomik gelismesi-
    .L

    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 291


    .

    nin ve askeri guvenhgmm kogullanm olugturan ogeleri (orne-


    gin,toprak, iklim, dogal kaynaklar, ulagim, vs.) kapsar. Bir dev-
    letin kapladigi cografi alan, kendi bagma, o devletin siyasal de-
    gerlerininve kurunilarmm kesinlikle gu ya da bu türden belirli
    bir nitelik tapyacagim ifade etmez. Fakat cografyamn, askeri
    güvenlik ve ekonomik verimlifik üzerinde dolaysiz bir etkisi ve
    bunlar aracihgiyla da toplumun yaçamnu sürdürmesi ve gönen-
    ci üzerinde dolayli bir etkisi vardir. Herhangi bir toprak parça-
    si, onu savunanlar açismdan birtakun stra tejik özelliklere, güç-
    lu ve guçsuz yanlara sahip olduguna gore, mevcut güçlermi or-
    gütleyip kaynak dagihmim düzenlemek zorunda olan devlet,
    bu stratejik äzellikleri dikkate almak zorundadir. Bu nedenle, si-
    yaset, toplumdaki çegilli etkenlerle
    -örnegin

    ekonomik sistem,
    ulagm yäntemleri, nüfusun büyüklügü, saldirganlari püskürt-
    me yetenegi- iç içe geçen cografyano dolayh etkisi altmdadir."

    c. JeopolitikDügünürleri ve JeopolitikKuramlar
    1. Jeopolitik'inDügünürleri

    Jeopolitikdügünürlerinin" kimligi, bir bakima, jeopolitigin


    tarihçesi demektir. Burada sözü edilen kipiler klasik jeopolitik'te
    adlan sikça belirtilenlerdir.
    Friedrich Ratzel 0844-1904):Alman Jeopolitikekolü öncüsü
    19. yüzyihn sonlarma dogru Almanlar deniz gücüne de kara
    gücü kadar büyük bir önem vermeye bagladilar? Siyasi cograf-
    yanm ilk bilimsel etüdünü Friedrich Ratzel yapti. I

    Münih ve Leipzig üniversitelerinde cografya profesärlügü


    yapmigtir. Ratzel bir jeopolitikçidegildi. Jeopolitikadru kullan-
    mamig, siyasi cografyanm kuruluguna ve siyasi cografyadan je-
    opolitige geçig ortammm olugmasma katl<ilarda bulunmuy ve
    bu geçigi hazirlamigtir.
    Ülke simrlarmm degigirligi ve degigtirilebilecegi görügünde-
    dir. Bu gärüg, genigleme politikasma dayanak arayanlar için, bu
    arada Alman Karl Haushofer için önemli bir belge olmuy ve.bu
    tanmmig jeopolitikçiyietkilemigtir. Friedrich Ratzel, devleti top-
    raga bagli bir parça (äge) olarak görür ve alan geni ligme

    I
    I
    292 Gelecegi Yönetmek
    i.

    JEOPOLiTiK
    EDER ,,

    POLITIKA 44

    ve a
    v ya

    TBj

    EDEİ

    Kaynak Deniz Kuvvetleri Dergisi sayi: 501, sf. 32


    Dig daireler denge içinde yürütülebilirse, iç dairede bang ve refah;
    denge saglanamadigmda yoksulluk ortaya çikar. (Az geligmig
    ülkelerin durumu buna örnektir.)

    çok önem verir. Görüglerini 1897 yilmda "Politische Geograp-


    hie" adh eserinde açiklamigtir. Jeopolitikçileri etkileyen görügü,
    devletin bir organizma olduguna iligkindir.
    Ratzel'e göre, siyasi cografya mükemmel haritalar yapmak-
    ta ve ülkeleri tammak için yeni bilgiler üretmekte, laavanm, nü-
    fusun, iklimin etkilerini yeterli bir gekilde açiklamakta ise de,
    siyasi bilimler üzerinde tatmin edici bir duruma ulaçamadigm-
    dan cansiz ve sade kalmaktadir. O halde cografya, siyasi bilim-
    leri de yine kendi sahasmda igleyerek ancak siyasi cografyayi

    I
    Tarihin oc Cografyanm Farkmda Olmak 293

    statik olmaktan kurtaracak ve ona bir liayat ve canhlik kazan-


    diracaktir.·
    Ratzel, bu kitabi, 1903'te, "Politische Geographie, oder die
    Geographie der Staten, des Verkehres und des Knegs Siyasi -

    Cografya veya Devletler, Ulagtirma ve Savag Cografyasi" adly-


    la geniëleterek yaymladi. Mekân fikrinin tarihte kaybolmadigi-
    na igaret ederek, "Vaktiyle bir birlik ifade eden mekân, parça-
    lannny olsa bile, o mekân fikri ya da mekân duygusu yüzydlar-
    ca yaçar ve günä.n birinde siyasi bir fikir tekrar hayat bulabilir,"
    diyor ve örnek olarak Roma Imparatorlugu'nun vârisi Italya'yi
    ve eski Germen Ímparatorlugu'nunvârisi Almanya'yi gösteri-
    yordu. Siyasi cografyanm bekleneni verebilmesi için ekonomi,
    sosyoloji, siyasi bilimler, kültür ve medeniyet tarihleri, toprak
    ve mekân fikirlerinin de kendi bilim dah içerisinde iglemesini
    uygun buluyordu.
    Ratzel, siyasi güç olarak örgütlenmig bir toplumun bulundu-
    gufiziki ortamla iligkisi hakkmda genel bir teoriye varmak isti-
    yordu. Teorisini änce, cografyamn politikaya sundugu iki temel
    unsura dayandiriyordu. Geniglik, fiziki äzellikler, iklim vb. ile
    tayin edilmig Mekân (Raum); mekâmn yeryüzündeki vaziyetini
    tayin eden ve münasebetlerinin bir kismmi yöneten Konum (La-
    ge). 'Ínsamn müdahalesi, tabiata bir dinamizm vermek ve onu
    organize etmekte dogal güdüsä demek olan Mekân Duyusu
    (Raumsinn) tarafmdan yönetilir' dügüncesi ve bir milletin yaga-
    digi alan yüzölçümü ve haritadaki uygun konumunun, o mille-
    tin siyasetini belirlenleye yetmeyecegini takdir ederek, felsefesi-
    ne bu üçüncü unsuru eklemigti.
    Ratzel'in tahlilindeki temel görüglerden biri de siyasi grup-
    larm iggal ettigi
    "saha"dir

    (Raum). Jeopolitikçiler bu gärüge de


    yer vererek bunu "yayama
    sahasi" (Lebensraum) olarak adlan-
    dirmiglardir. Ancak onlar bir devletin Lebensraum'a hakki ol-
    dugu üzerinde durmuglar, Ratzel ise daha çok devletlerin saha
    iligkileri üzerinde durmuytur."
    Denizleri, kültürleri birleptiren büyük bir unsur olarak gör-
    mekte olan Ratzel Pasifik Okyanusu'ndan "Ìstikbalin Okyanu-

    I-
    294 Gelecegi Yönetmek

    su" geklinde bahsetmekteydi. "Sahildar ülkeler bir gün dünya-


    da hâkim güçler olacaktir," diyordu. Ratzel'in parlak rüyasi, po-
    litik copafya binasmda, yeni bir odaya kapilan açti ve digerle-
    ri, politik gücün dünya yuzünde dagdum ile ilgili teorilerini ge-
    nipletmek ve geligtirmek için, aç11an bu kapidan içeri uygun
    adim girdiler.
    Ratzel simrlara, devletler arasindaki toprak elde etme müca-
    delesinin belirh bir zamandaki sonuçlarmi belirleyen geçici iga-
    retler gözü ile bakiyordu. Sonunda dünya hâlimiyeti için muaz-
    zam bir mücadeleye girecek olan birkaç güçlü ve karmagik yapr-
    ya sahip olan devletin ortaya çikmasina sebep olacak gekilde, kü-
    çük politik bölgeler, daha büyükleri tarafmdan eritilecektir.
    1930'larda Ratzel'in fikirleri Nazi Almanya'sinm "Lebensraum"u
    ele geçirmesini, ilerlemelerini ve doga yasalarma uygun olarak
    mukavemet edilemez genislemesinin ilham kaynaş olmugtu.

    Rudolf Kjellen (1864-1922)


    Ïsveç Göteborg Üníversitesi'ndedevletler hukuku hocangi
    yapmig tir. Friedrich Ratzel'in görügleri yönünde çahymig, 1916
    yihnda yaymlanan "Devlet, Bir Hayat Sekli" kitabmda ilk kez je-
    opolitik terimini kullanmigtir. Cografyanm devletin olugumu
    ûzerincleki etkisini incelemig ve devletin varhgim devletin gü-
    cünde görmügtür, Bu gücü, hukukun da koruyucusu olarak de-
    gerlendirmigtir.
    KjeHen yagayan bir organizmaya benzettigi devletin; top-
    lumsal, ekonomik, yönetsel, begeri ve cografi olmak üzere bey
    dinamik unsuru bulundugunu ileri sürerek, bunlan sirasiyla*3;
    "Sosyopolitik (politikanm sosyal ve kültürel yönü) Ekonopoli-
    -

    tik (Politikanm ekonomik yänü) Kratopolitik (Politikamn ida-


    -

    ri yönu) Demopolitik (Politikanm nüfus ve halkla ilgili yönü)


    - -

    Geopolitik (Politikanm cografi yänü)" olarak adlandirilmigtir.


    Birinci Dünya Savagi çikmadan hemen önce, Ïngiliz cografi
    yaci James Fairgrieve "Geography and World Power" adh bir
    kitap yazdi. Bu kitapta özellikle önceki ve o zamanki baghca si-
    yasi bölgeler ele ahmyordu. Son bölümde yazar, ne gibi degigik-
    likler olabilecegini öngörüyordu. Ïsveçliolan Rudolf Kjellen de
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 295

    aym siralarda büyük çagdag kuvvetlerden sekizini inceleyen bir


    etüt hazirlam14t1. 1914 yih sona ermeden bu çaligma Almanca'ya
    çevrilmigti. Bütün bu kitaplarm büyük kuvvetler savaga girme-
    den önce yazilmig olmasi bir fesadüf degildi. Bu kitaplar yeni
    baglamig olan
    "kapali

    siyasi sistem" devrinde milli gücün teme-


    li olarak dogal çevreye duyulan ilginin ürünüyd ü.*
    Íki yil sonra Kjellen,"The State as an Organism" ile siyasi sis-
    temini yaratti. Yazar siyaseti beg bölüme ayirdi ve bu bölümler-
    den birine jeopolitik adml verdi. Jeopolitigintarifi, bu terimin si-
    yasi cografya terimi ile eg anlamda kullamlmig oldugunu gös-
    termektedir. Kjellen, sürekli olarak savagtan etkilenmig ve Al-
    manlarm gerekçelerini savunan eserlerinde jeopolitiktenyarar-
    lanmigtir. Ratzel'in benzetmesini temel bir prensip ya da bir do-
    ga yasasiymig gibi almig; eserlerinde devleti bir organizma ola-
    rak dügünmügtür. Jeopolitigebir isim vermekle kalmamig;
    ayni
    zamanda daha sonra Nazi siyasetinde alan
    "alan

    konsep-
    yer
    ti"ni, özellikle bagimsiz ekonomi politikasmisavunmugtur." Al-
    man jeopolitik ekolünün ortaya çikigi Kjellen ve Ratzel ile ol-
    muytur.
    Kjellen'e göre, devletin temeli cografya ile irktir. Kültürel,
    ekonomik, sosyal ve hukuki unsurlar ondan gelir. Tarih,
    sonra
    devletin büyümek, topraklarim artirmak ve cografi bakimdan
    bir bütün olmak için yaptigt mücadeledir. Bu bütünlük istegi
    "Otargi"ye, yani hammadde, fabrika, pazar alam gibi bütün
    ihtiyaçlarim kendi içinde saglamaya götürür.
    Devlet bir organizma ise, kendisini teykil eden insan grupla-
    rmdan veya fertlerden ayri ve bunlardan
    ustün,bunlari kavra-
    yan bir hareket gücüne sahip olmasi da dogaldir. Bu görügü ile
    hemen hemen yüzyil önce Alman filozoflarmdan Nietzsche,
    Hegel ve Von Schlegel'in ortaya attiklari fikirlere paralellik teg-
    kil ettigi görülür. Kjellen, bir bakima eski Alman siyasi felsefesi-
    ne, temel bilimlerden meydana getirdigi yeni bir elbiseyi giydir-
    mig olmaktadir.
    Kjellen, devletin iç bünyesini aragtirmak ve onu degerlendir-
    mek için çu dört temel olguyu saptamigti: "Ülkegücü: Devletin
    296 Gelecegi Yönetmek

    cografi <.urumu, dünya haritasmda içgal ettigi konum, cografi


    unsurla2 -

    Etnolojik yapi: Toplumun hangi millet ve kültür aile-


    sine mens up oldugu -

    Ekonomik güç: Toplumun ekonomik ve


    mali bünyesi Devletin gekli: Anayasa ve nizamlari."
    -

    Buríardan bagka, bir milletin kendi rolü, dünya kamu-


    oyunda siyasi faktörlerin rolü ve hatta eylem adammm yete-
    nek ve karizmast üzerinde aragtirma yapmalarmi da belirt-
    mektedir. 3

    Karl Haushofer (1869-1946)


    Askerî akademi mezunudur. Münih Üniversitesi'nde siyasi
    cografya ve askerî tarih okutmuytur.
    1923 yllmdan itibaren, Rudolf Kjellen'in ölümünden sonra
    Almanya'da etkili olmaya baglamigtir.
    Devletin konum alamm (sahayi) en önemli güç unsuru ola-
    rak gärür. Ïkinci Dünya Savag öncesi, politik hareket tarzlan
    , üretilmesi ile ilgili çahymalari olmuy, Rusya ile ittifak kurulma-
    si, bunun için önce Bati'da baçari kazanilmasi, önce Fransa'ya
    ve Ìngiltere'ye taarruz edilmesi gärügûnü savunmugtur. Hit-
    ler'in politikasma etkisi olmugtur.
    1924 ylh bagmda Münih Üniversitesi'ndeInstitut für Geopo-
    litik'in orgam olan "Zeitschrift für Geopolitik" dergisini çikar-
    migtir. Bazi çevreler kendisini jeopolitigin Machiavelli'i olarak
    adlandirirlar.

    Alfred Mahan (1840-1914)


    ABD Deniz Akademisi'-nden mezundur.
    1890 yihnda yaymladigi "Deniz Kuvveti'nin Tarihe Etkisi
    (1660-1783)"en önemli eseridir. Kendisine özgü bir teorisi yok-
    tur. Donanmanm ve denizlerin önemini tarihten aldigi örnekler-
    deki geligmeler içinde açiklamig ve dünya gücü olabilmek için
    deniziere egemen olma geregi üzerinde durmuytur. (Jeopoliti-
    gin kuramlari bölümünde daha genig anlatilacaktir.)
    Nicholas J. Spykman (1893-1943)
    JeopolitigiABD'nin savunmasi, gûvenliginin saglanmast
    amaci ile ele almigtir. Ona b
    gäre jeopolitik, ir úlkenin güvenlik
    Tarihin ve Cograşpnm Farkmda Olmak 297

    politikasmm cografya olaylarma göre planlanmasidir. Kenar


    kugak ülkeleri ve bu ülkelerin bulundugu cografya üzerinde
    durmuytur. Jeopolitiktartigmalarda, Mackinder'in teorilerinin
    kargisina tutarh bir seçenels getirmigtir. Gärü leri kugak
    "kenar

    teorisi" olarak bilinir.


    Halford Mackinder (1861-1947)
    Londra Üniversitesicografya profesörü, parlamento üyesi,
    Londra ÏktisatOkulu Müdürü, Kraliyet Cografya Cemiyetiikin-
    ci bagkamdir. Görüglerini önce, Kralhk Cografya Kurumu'na
    1904 y11mdasundugu "Tarihin Cografya Mihveri" konferansm-
    da açiklamigtir. 1919 yilmda "Demokratik Ídealler ve Gerçek"
    adli kitabmi yaymlamigtir.
    Kara hâkimiyet teorisi ile jeopolitiginentelektüel boyutuna
    canhhk getirmig ve konularm somutlagmasma, tartigmalarm bir
    düpünce odagi kazanmasma katkilarda bulunmuytur. Kitaplari-
    m Íngilizleriçin yazmig, fakat kuramlanm en fazla Almanlar
    tartigmig ve planlarmda kullanmiglardir. Siyasi cografya ile bir-
    likte jeopolitiginasil geligmesi 19'uncu yüzyil sonlari ve 20'nci
    yüzyilm baglarma rastlar. Konunun ünlü dügünürleri bu dä-
    nemde yetigmi tir.
    "Jeopolitik'ingeligmesi esas itibarlyla Birinci Dünya Sava-
    gi'ndan sonra olmuçtur. BaçIica büyük devletler: Íngiltere,Fran'
    sa, ABD kendi gereksinmeleri açismdan jeopolitik'eänem ver-
    miglerdir. Ïngiltere,imparatorlugun devami için gerekli oldugu
    älçüde ve Fransa da sämürge cografyasi ve özellikle Alman-
    ya'nm amaçIarim keyfetmek bakammdan jeopolitikçabgmalar
    ile ilgilenmiglerdir. ABD ve Almanya'mn sorunlari bagka bagka
    oldugu için bu iki ülke jeopolitik'ebáqka açilardan bakmiglar-
    dir. ABD'nin bir ülke yetigmezligi sorunu olmadigi için jeopoli-
    tik bu ûlkede Birinci Dünya Savagi¯ndan Ikinci Dünya Savagi'na
    kadar daha çok bir siyasicografya niteligi göstermigtir. ABD
    an-
    cak Ikinci Dünya Savagi için savunma amaciyla gerçek anlamda
    jeopolitik'iön plana almigtir."
    Alman ekolünün kurucusu olan Tümgenera1Karl Haushofer
    -

    gelecekteki bilginlere çözülmesi gereken kafa karigtirici bir


    miras birakti. Alman eko1ünün özünde, dogal smir gärügü ile

    I
    298 GelecegyYönetmek

    sürekli bir cografi genigleme fikri arasmda dinamik bir iligki


    iddiasi bulunuyordu. 1913 yilmda Almanya'yi Rusya ve
    '

    oldugu
    Japonya' ya baglayacak "Anglo-Saksonlardan bagimsiz kit'a
    agm bir füzergâhi" savundu."
    Jecpolitigin geligtirilmesinde önemli rol oynayan Almanya,
    Birinci Dünya Savagi'ndaki yenilgilerinin nedenini/nedenlerini
    saptamaya ugragirken ülke geni ligi (cografya)ile sahip olduk-
    lan askerî kuvvet .ve genel güç potansiyeli arasmdaki iligkiyi
    aragtirmiglardir. Ancak, jeopolitik'iÍkinciDünya Savagi'nda bü-
    yük zaferler (utkular) kazandiracak bir êtken olarak degerlen-
    dirmiglerdir.
    "(Dagilan)Sovyetler Birligi'nin Íkinci Dünya Savagi'ndan
    önce jeopolitik'e ilgi gösterdigine dair bir belirti yoktur. Mark-
    sizm, doktrin itibariyle cografyadan daha çok tarihe önem ver-
    diginden jeopolitik'i benimsememiglerdir. Ancak Íkinci Dünya
    .2

    Savagi'ndan sonra SSCB'nin girigtigi planlar ve programh genig-


    leme ve uluslararasi toplantilarda ileri süi·dügü tezi, bu devletin
    jeopolitik'tehayli hazirhk yaptigi olasilžini güçlendirmigtir.""
    2. Jeopolitik Kuramlan
    Jeopolitikkuramm dogasiyla ilgili olarak üç en belir-
    .nokta

    gin biçimde ortaya çikiyor. Birincisi, bu doganm dinamik yapt-


    si; önemli ölçüde ulagim ve silah teknolojisindeki degigimlere
    atfedilebilecek bir dinamizm; ikincisi, jeopolitikkuramm oyna-
    yabilecegi baghca rollerin tammlanmasi. Öncelikle,jeopolitik
    kuram açiklayici rolü oynayabilir. Kuram, bir uluslararasi poli-
    tika görügü ve karalarm ve denizlerin cografi düzeni ve belirli
    devletlerin politik geligirniylegekillenen stratejik bir tarih görü-
    ü önerir. Ïkinciolarak jeopolitik,politika/siyaset bilimi iglevini
    görebilir. Amaçlarm korunmasi için belirli jeopolitikperspektif-
    ler dikkate almmahdir. Jeopolitik,güvenlik soranlarmm yapisi-
    m açiklamaya yardim edebilir. Üçüncüsü, jeopolitikpolitik mú-
    cadelede bir araç olabilir."
    Jeopolitikkuramlar günúmüz problemlerine çözüm üretebi-
    lir mi? Klasik jeopolitikkuram, sistem içincleki ulus devletlerin
    önemini azaltmaktan daha çok ulusal ve bölgesel rekabetlerin
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 299

    hayati önemini artirma egilimindedir. Devletler, jeopolitikka-


    rakteristiklerle ilgili bilgileri çarpitmak suretiyle öteki devletle-
    re kargi bir avantaj saglamayi ya da en azmdan öbür devletlerin
    etkinliklerini kontrol altmda tutarak onlarm avantaj kazanmasi-
    m önlemeyi dügünebilirler." Küresellegmenin dogal sonucuy-
    muy gibi ortaya atilan
    "ulus

    devletlerin çökecegi" tezi, jeopoli-


    tik kuramlar modellemesiyle degerlendirildiginde, spekülatif
    bir tez oldugu sonucu ortaya çikmaktadir. Bu da, jeopolitikku-
    ramlarm, jeopolitikproblemleri çözmek için ne denli gerekli ol-
    dugunu göstermektedir.
    Baghca jeopolitikçilerinileri sürdükleri görügler d kara,
    .niz,

    hava kuvvet ve häkimiyetleri teorilerine göre üç bölümde topla-


    nabilir. Bu teoriler açiklamrken, nasil bir sira izlemek gerektigi
    konusunda görüç birligi yoktur. Bazilari, önce
    "kara
    hâkimiye-
    ti", ardmdan, hava hâkimiyeti"
    "deniz
    ve teorilerini; kimileri de
    "kara

    önce hâkimiyeti", ardmdan, "deniz


    ve hava hâkimiyeti"
    teorilerini siralarlar. Kronolojik (zamandizin)siraya göre ise ön-
    ce deniz, daha sonra kara ve hava egemenlik teorileri geligmele-
    ri birbirini izlemig tir.
    I- Amiral Mahan ve Deniz Egemenligi Kuram1: Deniz ege-
    menligi kuram1(ekolü), Barbaros Hayreddin Paga'nm "Denizle-
    re egemen olan dünyaya egemen olur" özdeyigi ile açikladagi te-
    zin, bilimsel yapismi ve yorumunu yapan bir jeopolitikve jeost-
    ratejik görüg alanru olupturur.
    Bu kurami.olugturanlarm bagmda gelen kigi Amerikah Ami-
    ral A.T. Mahan'dir. Ashnda bir jeopolitikçi olmayan Mahan'm
    (1840-1914),1890 yihnda yaymladigi "Deniz Kuvvetinin Tarihe
    Etkisi, 1660-1783" yapitmdaki makaleler, birçok ülkenin deniz
    politikasru etkilemig tir. Mahan'm öteki eserleri "Deniz Kuvve-
    tinin Fransiz Devrimine Etkisi (1892)"; "Nelson'un Hayati
    (1897)";"Amerika'nm Deniz Kuvvetine Bugünkü ve Yarinki Ìl-
    gisi (1897)".Mahan, tüm bu yapitlarmda
    "deniz
    egemenligi" so-
    rununu aragtirmigtir.
    Mahan'm 17, 18, ve 19. yüzyillarm tarihleri üzerindeki ince-
    .
    lemeleri kendisinde, dünya çapmdaki tarihsel ugraglarm genel-
    likle denizlerin kontrolü için yapilan sürekli bir mücadele oldu-
    gu kamsmi olugturmugtur. Bunun sonucu olarak, "Dünya ege-
    300 GelecegiYönetmek

    menliginin anahtan, deniz yollarimn kontrolündedir" tezini or-


    taya atmig ve savunmugtur.
    Mahan'm öngördügü stratejik doktrinin özü, denizlerin
    kontrolüyd ü ve bunun, dügmamn deniz kuvvetleri ve ticaret
    gemilerini denizlerden uzaklagtirabilecek bir kuvvetin bulun-
    masiyla mümkün olabilecegini dügünüyordu. Bu doktrin dog-
    rgtusunda büyük deniz kuvveti kurulmasmi öneriyordu,
    Mahan'a göre denizler; kiyilan digmda engebesiz, uçsuz bu-
    caksiz ovalardir ve jeostratejikönemine gôre bir egemenlik olug-
    turur. Yollarm birlegtigi ya da birbirini kestigi noktalan·kontrol,
    yollarm sayi ya da önemi oranmda bir egemenlik saglar. Deniz-
    lerde de aynen böyledir. Her ne kadar, denizdeki iki nokta ara-
    smda belirli bir yolun izlenmesi gerekli degilmig gibi görünüyor-
    sa da, gerçekte; rüzgâr, akmti, derinlik, zaman, mesafe gibi ne-
    denler, denizlerde de bir älçüde belirli rotalarm izlenmesini zo-
    runlu kilar. Bu yollar, kiyidaki bir noktadan geçtigi ve deniz
    araçlan bu kiyi noktasim degigik amaçlarla kullanmak zorunlu-
    lugunda bulunduklan durumda, bu kiyi noktalarmm kontrolü
    de, onlarla iligkin yollarm ve bu yollardaki hareketlerin kontrolü
    için gerekli olur. Bir dünya egemenligi içinse, karadaki benzerle-
    rine oranla üstün sayi ve önerndeki bu noktalara sahip olmak
    esastir. Bu da, güçlü bir
    "donanma"

    ile saglamp sürdürülebilir.


    Mahan'la ilgili önemli hususlar gunlardir: Mahan'm siyaset
    ve deniz kuvvetleri alanlarmda iyi liderlere sahip olmanm äne-
    mi hakkmdaki görügleri, cografyanm önemiyle ilgili yorumlari-
    m dengeliyordu. 20. yüzyildaki deniz gücü dikkate almdigmda
    Mahan'm politik çözümlemesinin özünde tek bir ulus devletten
    ziyade çokuluslu bir konsorsiyum vardi, ekonomik ideali mut-
    lakiyetten ziyade serbest pazardi ve Mahan, cografyanm strate-
    ji üzerindeki etkisiyle ilgili kabulu, tesadüflerinsonaçlart etkile-
    mekteki gücünü büyük ölçüde takdir ederek yumuçattyordu."
    Amiral Mahan'm jeopolitisyenolmay1pma* karem, onu äne
    çikaran, stratej olarak kabul edilmesine yol açan üç änermesi ol-
    muçtur. "Bu önermelerden birincisi, çok büyük bir gücün eko-
    nomik. baçansi için deniz ticaretinin gerekli olduguydu. Ìkinci
    önermeye göre, kendi ticaretini koruyup dügmanmkini engelle-
    Tarihin ve CografitanmFarkmda Oimak
    '

    301

    -
    .L

    menin en iyi yolu deniz hâkimiyetini sürdürebilecek kapasitede


    olan savag gemilerinden olugan bir filoyu konuglandirmakti ki,
    bunun dogal sonucu guydu: Kruvazörlerle uygulanan bir ticare-
    tiönleme stratejisi, sonuç üzerinde etkili bir zayiat verme potan-
    siyeline sahip degildi. Üçüncüsu,deniz hâkimiyetine sahip bir
    ülkenin karada askerî olarak üstün olan bir ülkeyi yenebilece-
    giydi.Çogu kipi bu iddialarm dünyadaki politik düzen içinde
    nüfuz sahibi olmak için deniz hâkimiyetinin ön art oldugu sa-
    viyla aym oldugunu dügündü.37
    Hiçbir dügünür deniz gücü teorisini ve deniz stratejisini Alf-
    red Tlaayer Mahan kadar etkilememigtir. O, ABD'nin deniz siya-
    setinde devrim yaratmig, Ïngiltere'nin egemen bir deniz gücü
    olarak kalma kararhhgina teorik bir dayanak saglamig, II. Wil-
    helm ve Amiral Tirpitz döneminde Alman Deniz Kuvvetleri'ni
    geligtirme çabalarma güç katmigtir. Yazilari Fransa, Ïtalya, Rus-
    ya, Japonyave öbür ülkelerin deniz gücüne iligkin planlarma
    yansimigtir. Mahan, T. Roosevelt ve Henry Cabot Lodge'u etki-
    leyerek, 20. yüzyil baginda ABD'nin denizagm yerlerde daha
    büyük bir rol oynamasmi saglamig tir."
    Mahan, yaptigi inceleme sonucunda Ingiliz
    .hâkimiyetinin

    pu
    nedenlere dayandigim belirtti": Maddi üstunlük, stratejik dokt-
    rinlerin üstün nitelikte olmasi, Ïngilizdeniz kuvvetlerinin "dar

    denizleri" de kontrol altmda tutmasi. Modern deniz tarihinde çok


    büyük rol oynayan bu dar denizler; ÏngilizKanah, Cebelitarik Bo-
    gazi,Çanakkale ve ÌstanbulBogazi gibi her iki kiyidan da kolay-
    hkla kontrol edilebilecek su parçalan olarak tammlanabilir. Ingil-
    tere, donanmasi ve elegeçirdigi deniz üsleri sayesinde Dogu At-
    lantik ile Akdeniz'i kesin olarak kontrolü altina almigti. 1980 yi-
    hnda Mahan ilk kitaplarmi yaymladigi zaman Avrupa dipinda
    büyük deniz güçleri bulunmadişiçin, Avrupa denizlerinin kont-
    rolü dünya okyanuslarinm kontrolü demekti. Ïngiltere'nindünya
    denizlerinde kurmuy oldugu hñkimiyet ancak Avrupah olmayan
    güç]erin ortaya çikipi ile sarsild1. Yine de, 19. yüzyil boyunca Ín-
    gilizler baghca deniz yollarmi kontrol etmeye devam ettiler.
    Harold ve Margaret Sprout (Foundations of International
    Politics-1962), "Mahan'm uluslararasi politika hakkmdaki dü-

    L
    302 Gelecegi Yönetmek

    üncesinin temelini dört görügün olugturdugunu" iddia etti-


    ler"·
    1. Kesintisiz ve bölünmemig bir okyanus ve baglantili de-
    nizler;
    2. Etran buzlarla çevrili Kuzey Kutbu'ndan Asya'nm içIe-
    rindeki engebeli çöl-dag peridine ve Dogu Avrupa'dan,
    Japonya'dan daha doguya dogru kesintisiz bir gekilde
    uzanan, neredeyse hiç kiyisi bulunmayan muazzam bir
    kit'a agiri devlet, Rus Ïmparalorlugu;
    3. Kit'a Avrupasmm kiyi devletleri ve Asya'mn güneyinde-
    ki ve dogusundaki kiyida bulunan smir bälgeleri;
    4. Avrasya anakarasiyla hiçbir baglantisi olmayan ve Ma-
    han'm Amerika Birlegik Devletleri'ni de bu gruba dahil
    ettigi Büyük Britanya ve Japonyagibi ada devletleri.

    Mahan'm cografi konumla ilgili görügleri göyle özetlenebilir:


    Birincisi, bir deniz devletinin kara devletine nazaran, kaynakla-
    rmi denizcilikle ilgili geligmelere ve denizapiri karasal genigle-
    meye yöneltme imkâm daha fazladir. Íkincisi,bir ülkenin deniz
    stratejisinin kopullan üzerinde büyük etkileri olan faktörler, de-
    niz kuvvetlerinin bir bölgede toplanmasim tegvik edebilir veya
    dagitilmasmi gerektirebilir. Uçüncüsü, diger güç1erle birlikte
    cografi konum, sadece topraklara saldirma imkâm bakumndan
    degil önemli ticaret yollarma saldirma imkâm bakunmdan da,
    merkezi bir konumdan ve muhtemel dügmanlara kargi saldiri
    operasyonlari düzenlemeye elveriç11 bir üs olmasmdan kaynak-
    lanan daha fazla stratejik avantaj saglayabilir. Ve dördüncü ola-
    rak, Mahan, belirli su alanlarim kontrol altmda tutmanm ekono-
    mik ve askerî açidan özellikle önem tagidigma igaret etmigtir."
    ABD Deniz Kuvvetleri 18. ve 19. yüzyilda (1812Ïspanyolde-
    niz muharebesi) kiyi savunmasma gäre yap11andm1mig ti. An-
    cak buharm endüstride kullamhylyla birlikte gemilerde yelken-
    den buhara geçilmig, ahyap teknelerin yerini zirhh tekneler al-
    mig, daha hafif ve etkili toplar yapilmigti. Ama denizcilik gücü
    yaratma düpüncesi ile deniz teknolojisi arasindaki iligkide, tek-
    noloji hizla ilerlemigti.
    Tarihin ve CografyanmForkmda Olmak 303

    Teknolojik ilerlemeler 1880 yih sonrasmda, yeni bir deniz


    strateµsmm de yaratilmasi duquncesmm uretilmesine neden ol-
    muytur. Bu tarihten sonra deniz gücü "Yüksek Stratejinin"
    önemli bir ögesi haline gelmigtir.
    Bu geligmeleri yakmdan izleyen Mahan, milli siyaseti, deniz
    siyasetini, deniz stratejisini ve taktigini ayri ayri degil, birlikte
    elealmigtir. Mahan'm modern stratejiye yapmig oldugu en bü-
    yük katkilar gunlardir: Dunyanm her tarafinda sadece askerî
    çevrelerce degil' hükümetlerce de kabul edilen ve benimsenen
    bir deniz gücü felsefesi yara tmigtir. Deniz stratejisine iligkin ye-
    ni bir teori geligtirmig; deniz taktigini eleptirmigtir.
    Ona göre deniz stratejisi ve deniz gücü bazi doga partlanna
    (ülkenin kitada veya adada olmasi gibi) ve deniz kuvvetleri ile
    ilgili milli siyasetlere, deniz ticaretine ve denizagiri üslere bag-
    liydi. Öte yandan deniz taktigi muharebe bagladiktan sonraki
    harekâtla ilgiliydi. Taktik, silah kullanma sanati oldugu için, si-
    lahlar degigtiginde taktik de degigebilirdi. Fakat deniz stratejisi-
    nin prensipleri degiçmez ve hem barig zamanmda hem de sava
    '

    zamanmda etkin olurdu.


    Strateji ile taktik arasmdaki bu kesin fark Mahan'1önceki
    ya-
    zarlardan daha üstün kildi. Mahan
    yapmig oldugu incelemeler
    sonunda ABD'nin gücünü ve prestijini yükseltmekte deniz gü-
    cünün yararh bir araç olacagi kamsma vardi."
    Ticareti gittikçe artan ABD, Birinci Dünya Savagi'na kadar
    deniz ticaret filosuna önem vermig degildi. Sadece üretim yapi-
    yor; üretiminin Avrupa'ya naklini ahci devletlere birakiyordu.
    Böylece, ABD için denizyollarmi koruma diye bir sorun ortaya
    çikmamig ve bu devlet, sadece kiyilarmi koruyacak bir donan-
    ma yapmakla yetinmigti. Bu dönemde Ìngiltere,ABD'nin bagh-
    ca deniz tagimacisi durumuna girmig ve bu hizmetteri buyük
    servet kazanmigti.
    Mahan deniz gücü ile ilgili faktörleri inceledikçe emperya-
    lizm konusundaki görügü degigti. Eskiden emperyalizme kar-
    pydi.Fakat artik deniz gücü ile sömürgeler arasmdaki bagm
    önemini kavramigt1. Sömürgeler sayesinde ülke yabanci bir di-
    304 Gelecegi Yöpetmek

    yarda toprak sahibi olur, satmak istedigi mallar için yeni bir
    pazar, gemicilik için yeni bir saha, halki için yeni i; olanaklari
    ve devlet için daha büyük bir refah ve zenginlik arar?Mahan'm
    güç, ekonomi ve cografyamn birbirlerlyle iligkili olduguna dair
    äteki fikirlerinin arasinda deniz gücüyle ilgili olanlar, çahymasi-
    nm jeopolitikle iligkisi üzerinde önemli tartigmalara yol açti?
    Tüm kuramlari yorumlama konusunda oldugu gibi Mahan'1
    agir biçimde yerenler de, onun yaklagimlarmi dogru bulanlar
    da, hatta bagka jeopolitisyenlerietkiledigini iddia edenler de
    oldu. Bu söylenenler günümüz için de söz konusudur.

    Mahan'm deniz gücü ve ulusal güç hakkmdaki fikirlerinin


    1914'ten önceki popülerligi, büyük ölçüde, bu fikirleri destekleyen
    saglam tarihi iddialar olduguna dair yaygm inamelara baglanabi-
    lirdi. Bununla birlikte Birinci Dünya Savaµ boyunca büyük savag
    gemilerinin olugturdugu gruplar arasmdaki deniz muharebeleri az-
    di ve bunlarm ionucu belli degildi; buna kargm denizaltilarm kiyi-
    daki haberlegme ve ulagtirma araçlarma düzenledigi saldinlar Bri-
    tanya'yi yenilginin epigine getirdi. Bu durum Mahan'in, deniz stra-
    tejisinin temelini, deniz ticaretini engellemenin degil de donanma
    muharebesinin gerektigi iddiasmi çurütür gibi görün-
    olugturmasi
    dü. Buna ilaveten büyük donanma kuvvetlerinin nis peten da ha az
    .

    aktif olmasina kargm karadaki çarpigmalano yogun ve büyük öl-


    çekte olmasi ve Almanlarm kit'a üzerinde gösterdikleri askeri baga-
    rmm sonucunda yaklagan zaferleri, Mahan'in deniz gücünün kara
    gücüne üstún oldugu savmin dogrulugu hakkmda güpheler uyan-
    dirdi. Fakat Mahan'm çözümlemesinin inandtriciligmm kaybolnaa-
    sma ragmen; Halford Mackinder'in çahymastyla beraber bu çözürn-
    lemenin muazzam bir stratejik göriipe örnek olmasi.Karl Hausho-
    fer'i etkiledi?

    Günümüz yeni yapilan çahgmalarmda, Mahan'm arisjokra-


    siden daha çok önem kazanan tüccar smin üzerinde duraugunu
    ortaya çikarmaktadir."
    Yaygm degerlendirmeye göre Alman jeopolitik uzmanlari,
    öteki Avrupah jeopolitisyenlereoranla küresel ölçekte kuramlar
    geligtirmig olan Mahan'dan çok etkilenmiglerdir. Hatta bazi yo-
    l :

    I -.

    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 305

    rumcular Ikinci Dünya Savagi'ndaki Alman yayilmacdigru bes-


    leyen yaklagimin Mahan'm deniz gücünü artirma felsefesine
    benzeyen, kara gûcünü genigletme üzerine kurulmuy bir devlet
    gücü ve büyümesi kurami içerdigi öne sürülmektedir. Mahan
    ve Mackinder'in jeopolitik çözümleme tarzlarmm "oldukça

    benzer cografi özellikler üzerine kurulduguna" inanilmakla bir-


    likte, her iki jeopolitik dügünür arasmda büy.ük farklar vardir.
    Ama bu, bazi konularda hemfikir olduklarim da göz ardi ettir-
    memelidir.
    Dikkat edilirse Mahan'a yukaridaki ilk giripte "jeopolitis-

    degildir, dedik; onu ABD'li deniz stratejisi kuramcisi ola-


    yenL"

    rak adlandirmak dogru olacaktir. Bu tammlamaya iten neden


    (Influence of Sea Power Upon History) kendi söyledikleridir:¯
    ABD'nin demokratik bir ülke olmasi Mahan'a gäre olumsuz bir
    faktördü. Demokrasi ile idare edilen ülkeler ileriyi yeterince gö-
    remiyorlar ve askerî iglere geregince harcama yapmiyorlardi.
    Kara topraklannda yayilmacihga kargi oldugundan, deniz gü-
    cünün ABD için önemli olduguna inamyordu. Íç Savay'ta ABD
    kiyilarmm kolayca abluka altma almabilecegi görüldügünden
    kuramim ablukayi yarmak ve limanlarm abluka altma ahnmasi-
    ni önlemek üzerine kurdu. Bunun için de ABD'nin güç1ü deniz
    kuvvetlerine gereksinmesi vardi. "Deniz gücünü etkileyen de-
    gigikliklerin çogu, genelde ABD lehine oldu. Mahan'm deniz
    gücüne iligkin alti faktörü bazi degigikliklere ugradi, fakat
    onun
    temel fikirleri dogrudur. Cografi konum, fiziksel biçim
    (dogal
    kaynaklar ve iklim de bunlarm arasmda saydir), halkm karakte-
    ri, devletin gekli hâlà bir ulusun deniz gücünü etkileyen baghca
    kogullardir."
    Mahan, güvence altmda bulunan deniz üslerinin, deniz gü-
    cünün tenneli oldugunu israrla belirtmigti. Teknolojinin geligimi
    ve bunun denizcilik sektörüne
    :I
    uygulampi ilk zamanlar Ma-
    han'm hakh oldugunu kamtlarken ölümünden kisa bir süre
    son-
    ra Alman denizaltilari 1917 yilmda ÏngiltereJimanlarmi abluka
    altma aldi. Ìkinci Dünya Savaçi'nda da (1940) Alman uçaklan
    Ïngiltere Iiman ve gemicilik endüstrisini bombalarken, Ma-
    han'm kuramma göre kurulmuy büyük Íngilizdonanmasi aciz
    306 GelecegiYönetmek

    kalmig ti. Mahan'in "Deniz Gücünün Tarih ÜzerindekiEtkileri"


    yapitmda "Deniz Gûcünü Olugturan Unsurlar" bölümünde de
    çeligkili kisimlar vardir. Mahan'm üzerinde durdugu bir kogul
    etkisidir".
    "hükümetin

    da
    Mahan'a göre Britanya ve aym zamanda ABD için temel so-
    run hükümetlerin, sira silahh kuvvetlere harcama yapmaya
    geldiginde tasarrufa yönelme egiliminde olmalarlydi. Mahan,
    The Influence of Sea Power LIµon History adh kitabmin ilk bölü-
    münde popülist hükümetlerin, gerekli..olsa bile, genellik-
    "tipik

    le askerî harcamalara taraftar olmadigi" gözlemini ifade etti.


    1897'de Mahan, Britanya ve ABD hükümetlerinin,
    "ister
    savun-
    ister saldiri amaçh olsun orduya yönelik eksiksiz bir ulusal
    ma
    politika plani için yeterli mali önlemleri alma kapasitesinden
    ticari iligkilere sahip olan" bir
    "genig

    yoksun olduklarmi" ve
    ada devletinin, (Mahan bu ifadenin Britanya'nm yam sira
    ABD'yi de tanunladigma inaniyordu) kiyilarmdan uzaklarda
    kaybedecek çok geyi olmasindan dolay1, içgüdülerinin dogal
    olarak bangtan yana oldugunu iddia etti. 1911'de Mahan gunu
    öne sürdü: "Barig zamanmda savag için hazirhk yapma politi-
    kasi, ticaretle ugraçan tipik uluslara uygulanamaz; çünkü in-
    sanlar, askerî ihtiyaçlara veya uluslararasi sorunlara, yani ha-
    zirhkh olmaya yönelten baskiya yeterli önemi göstermeyecek-
    lerdir."3
    Mahan, demokratik yönetimi monargiye tercih ediyordu ve
    bundan dolayi az önce anlatilan sorun için önerdigi çözüm, ulus
    ötesibir isbirligi yapilmasiydi. 1900 yihnda gunu ifade etti: "Her
    insan ve her devlet tek bagina gidecek gücü oldugu kadar ba-
    gimsizdir, daha fazla degil. Bu smira ulagildiginda eger daha
    ileri gitmek gerekiyorsa igbirligi kabul edilmelidir." Politik ve
    kültürel benzerliklerin yam sira ihtilaf yaratan çikarlarin olma-
    masi ve güglü or tak çikarlarin meveudiyeti Mahan'i, Britanya ve
    ABD'nin birlikte hareket etmelerinin akilhca olacagina inandir-
    di. Mahan, geleneksel anlamda bir müttefiklikten ziyade gayri-
    resmi olarak çabalann, yüz yll önce Britanya'mn tek bagina fark
    etmig oldugu deniz hâkimiyetinin getirdigi kazançlari elde et-
    meye yetecek bir güç üstünlügü uretecek gekilde, bilinçli olarak
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 307

    eggüdümlenmesini savunuyordu. Mahan 1894'te yazdigi bir ya-


    zida göyle diyordu: "Büyük Britanya ve ABD'nin denizIerde or-
    tak ç1karlari bulunmaktadir. Söz konusu çikarlarin korunmasi
    ve kullamlmasi için denizlerde yaçanan olaylari kontrol edebi-
    lecek yeterlilikte organize bir güce ihtlyaç vardir."
    Mahan, ünlü Alman Amiral Alfred von Tirpitz üzerinde
    önemli ölçüde etki yaratmigtir. Õte yandan onun teorileri Al-
    man jeopolitiginingeligiminde de rol oynamigtir. Buradaki ben-
    zerlik, genigleyen Alman kara gücu üzerine kurulmuy bir dev-
    let gücü teorisinin, Mahan'm büyüyen deniz gücü kurammi
    çagrigtirmasidir.
    Alman jeopolitikçileri,küresel felsefesi Avrupa'mn genigle-
    mesi üzerine olan çagday teorilerin tümünden daha yüksek de-
    recede ve daha cüretkâr olan Mahan'a hayranhk duyduklarmi
    sik sik tekrarlamiglardir. Haushofer, Mahan'1 ABD'yi büyüme
    yoluna sokan büyük bir jeopolitikdügünür ve Amerikan devlet
    adamlarma dünya gücü anlaminda dugünmeyi ögreten bir "kâ-

    hin" olarak nitelemigtir.'


    Doktrinleri dünyanm baghca deniz güç1erine igik tutmu
    olan bir Amerikan deniz subayinm, kara gücü teorisine ilham
    kaynagi teykil etmig olmasi tarihin bir cilvesidir. Haushofer'in
    ve Hitler'in büyük stratejisi baçariya ulagmig olsaydi, Mahan'in
    dügündügü deniz gücü tarihten silinecekti.
    Günûmüz dünyasmm temel dügüncesi "dünyanm
    kontrolü-
    nün dünya ticaretini ele geçirmekle" saglanacagidir. Ïngilte-
    re'de Kraliçe I. Elizabeth (15.yüzyil) döneminde Sir Walter Ra-
    leigh'in belirttigi, "Denizi kontrol eden, dünya ticaretini kontrol
    eder, dünya ticaretini kontrol eden dünyanin kendisini kontrol
    eder" görügü aradan
    geçen alti yüzyila karem degigmemigtir.
    Mahan'in üzerinde durdugu ve geniglettigi dügüncenin esasi
    budur. Deniz egemenligi kurammm anlagilabilmesi için bazi
    kavramlarm tammlanmasi kolayhk saglayacaktir. Bunlar, "de-

    niz gücü ve denizeilik gücü",


    "deniz
    iligki ve çikarlaridir".
    Denizcilik gücü: Bir ulusun, denize ve denizeilige dair ola-
    nak ve yetenekleri (imkân ve kabiliyetlerinin) ulus yararma kul-
    308 Gelecegi Yönetmek

    lamlmasi, degerlendirilmesi, korunmasi ve evrimleptirilmesi


    amaciyla harcanan, dûçünsel, duygusal, bilimsel, fiziksel, _eko-
    nomik, askerî ve politik çabalarm toplam verimliligidir.
    Deniz gücü: Denizcilik gücünün, denizde bulunan dinamik
    bölümü ve onunla birinci agamada baglantisi bulunan kiyi ku-
    rum ve kuruluglarmi kapsar (ticaret bahriyesi, yönetim merkez-
    leri, tersaneler...).
    Deniz kuvveti: Denizcilik gücünün; koruyucu ve denizcilik
    politikasmm destekleyici ve stratejisinin caydinci sistemi.
    Deniz iligki ve çikarlan: Bir devletin denizlerle, denizciligi
    ilgilendiren ya da denizcilige dolayh dolaysiz katkida bulunan
    alanlarla iligkileri ve bunlardan sagladigi çikarlardir. Bu iligki ve
    çikarlarm ulusal güce, ulusal amaçlara uygun ve ulusal sorunla-
    rm gereklerini karydayacak bir dögrultuda katkida bulunmasi
    için, gerekli yöntemlerin ve politikamn saptanmasiyla ilgili ça-
    hymalari da kapsayan bir iglevdir.
    "Denizcilik glicü" ile iligki ve çikarlarmm" bir strateji
    "deniz

    ögesi olarak degerlendirilmesi, ülke içinde özgürlügün de kök-


    leptirilmesinin en önemli etken oldugu icidiasmda bulunanlarm
    kuramlarru dikkate almak gerekmektedir.
    gücü' olma projesi Almanya'mn ve Rusya'mn
    'kara

    Büyük
    siyasetini ne ölçüde gekillendirdiyse, denizin saglad1ş güvenlik
    de Anglo-Amerikan geleneginin gekillenmesinde aym ölçüde
    etkili olmuytur. Ìngiltere'deve Birlepik Devletler'de demokrasi-
    nin baçansi, bu her iki ülkenin de, yirminci yüzyil öncesinde, sa-
    vunmalan için karadan çok denize dayandiklari gerçegine aym
    ölçüde borçludur. Her iki ärnekte de tarih, denizde güçlü olun-
    mast ile demokrasinin birlikte yer aldiklarim kamtlamigtir?
    "Churchill, kendi ulusu adma konuçarak göyle demigtir:
    'Avrupa ile açtk deniz arasmda bir seçim yapmak zorunda kaldigimiz-
    da, her zaman açik denizi seçecegiz.' Bu ifade, Íngilizlerya da sözge-
    limi Japonlarmki gibi bir cografi konuma sahip olan uluslar için
    kaçuulmaz olan seçenekleri ortaya koymagtadir. Bir kitanm ke-
    narma yakm bir ada üzerinde yaçayan insanlar için, kitanm so-
    runlarma katilma ya da kismetini denizlerde arama seçenekleri
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 309

    vardir. 1066 yilma kadar, Romahlarla baglayip Normanlarla son


    bulan çeyitli halklar, Kita'dan Britanya'ya girip der etim kurabil-
    mekteydiler. Bunun nedeni, Britanyahlarm, adalan etrafmdaki
    denizlere egemen olacak ya da karaya çikan bir saldirgam püs-
    kürtecek ölçüde birlegmiç olmamalanydi. Normanlarm fethin-
    den ve yerlerini saglamlagtirmalarmdan sonra, bu durum degiç-
    ti. William'dan sonra gelenler yeniiggalleriönleyecek kadar güç-
    lüydüler. Hatta, özellikle on üçüncü ve on därdüncü yüzyillar-
    da, igi tersine çevirerek, ordularmi Íngiltere'den Fransa'ya gön-
    derebilecek hale gelmiglerdi. Ìngilizkrallar, iki yüzyih açan bir
    süre için, anakaranm büyükçe bir kesimini adadan denetim al-
    tmda tutmak gibi bog bir çaba içinde kaldilar. Sonuçta bagarisiz-
    hga ugradilar ve Fransa'da sahip olduklari son noktadan (Calais
    Limam'ndan) on altmci yûzyilm ortalannda sürüldüler."
    Günümüz düityasmda hâlâ kara gücünün belirleyici etkisi
    kirilamamigtir. Özellikle de cografi olarak derinligi olmayan ül-
    kelere yapilacak harekât ile bu ülkelerin savunmalarinda ortaya
    çikacak sonuç, savag denenmeden görülebilir. Bunu saglayanlar
    da,
    "falcilar"
    degil
    "jeopolitik

    dügünürleridir."

    II- Mackinder ve Kara Egemenligi Kurami: Ilk jeopolitikte-


    ori "Kara Egemenligi Teorisi" adi lle anilir ve ÏngilizH. Mackin-
    der tarafmdan ortaya konmugtur. Halford Mackinder (1861-
    1947), T904 yllmda "Tarihin Cografi Esaslari" adli eserini yaym-
    Jamig, teoriyle ilgili gärügünü 1918 yilmda açiklamigtir. Onu
    çagdaç1 sayilan JamesFairgieve izlemigtir. Mackinder, devletle-
    "kara

    ri ve deniz" deùletleri olarak smiflandirir,


    "kara

    devletle-
    ri için kara kuvve tlerini; deniz devletleri için deniz kuvvetleri-
    ni" esas alir. Ancak, dünya egemenligini kara güçlerinin sagla-
    yacagi görú ünü savunur. Mackinder'e göre; Asya, Avrupa ve
    Afrika bir bütün olarak "dünya
    adasim"" olugturur. Asya ve
    Avrupa ise bir bütündür ve-Avrasya adi ile amlir. Akdeniz, At-
    las Okyanusu'nun bir girintisidir ve "Atlantik Körfezi" diye
    anilir. Öte yandan Mackinder "heartland-kalpgâh-merker

    böl-
    gesi" tammi yapmigtir. Buna göre: "Dünya adasmda dünya ça-
    pmda bir güç merkezi olugturacak gekilde kendi kendine-yeter-
    310 Gelecegi Yönetmek

    bälgesi-heartland' olarak
    'merkez

    li bir bölge vardir ve buras1


    adlandmhr."
    Mackinder kuramru geligtirerek 1919 yilmda kalpgâh'i göy-
    le açiklayacaktir: çagm kogullarmda deniz gücüyle ulagima
    "...

    olanak tammayan bölgedir."


    Merkez bölgesinin simrlarmi batida V'olga, dogpda Sibirya,
    güneyde Himalayalar, kuzeyde Buz Denizi arasmda kabul et-
    mig, daha sonra da bu simrlan genigleterek Avrupa Rusya'smm
    tamammi merkez bölgesi içine dahil etmigtir. Mackinder, dün-
    ya adasim ve merkez bölgesi simrlarim böyle tammladiktan
    sonra apagidaki tammlamayi yapmigtir:
    "Merkez bölgesine egemen olan dünya adasma egemen olur. Diin-
    ya adasuia egemen olan, diinyaya egemen olur."
    Mackinder teorisini zamanla geligtirmig ve Almanya hakkm-
    da klasik hale gelen bir formül öne sürmügtür. Bunun nedeni de
    merkez bölgesinin Bati'ya kaymig olmasidir. Eu teze göre: "Do-
    u Avrupa'ya egemen olan merkez bölgesini kontrol eder; mer-
    kez bölgesine egemen olan dünya adasmi kontrol eder; dünya
    adasma hâkim olan dünyayi kontrol eder." Mackinder, kara
    parçalaruu ve denizlerin dagihmru esas tutar ve denizde kuv-
    vetli devletlerle karada kuvvetli devletler arasmda temel bir
    fark gözetir. Hem denizde hem de karada kuvvetli olan devlet,
    egemen devlettir. Buradaki kopul, homojen ve yeter derecede
    kuvvetli bir kara parçasmm rahat rahat okyanuslara erigmesiy-
    le mümkün alur. Böyle bir kara parçasma sahip tek devlet Rus-
    ya'dir ve dünya egemenligini elde etmesine engel olunmak iste-
    niyorsa onun açik denizlere çikmasma engel olunmahdir. Bu je-
    opolitik problem bugün de geçerlidir. Bu nedenle kimi jeopoli-
    tisyene gäre Mackinder'in kurami günceldir.
    Mackinder merkez bölgesi tanunmi yaptiktan sonra, dünya-
    mn geri kalan bölgelerini de, sahip olduklar1özelliklere göre je-
    opolitik bölgelere ayirmigtir. Buna göre, merkez bölgesini kont-
    rol eden iki önemli kugak vardir. Bunlar;
    a- Ìç ya da Kenar Kugak: Merkez bölgesinin çevresinde, Al-
    manya, Avusturya, Balkanlar, Türkiye, Iran, Pakistan, Hindis-
    tan ve Çin'ikapsayan kugak. ,
    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 311 -

    b- Dig Kugak ya da Adalar Kupagi: Ïngiltere,Kuzeybati Afri-


    ka, Avustralya, ABD ve Kanada'dan olugan kugak.
    Bu iki kugak kademeli olarak merkez bölgesini kontrol et-
    mekte ve buralarda olugturulacak güç merkezleri, merkez böl-
    geye egemen olabilecek gücün yayilmasim önleyebileceklerdir.
    Mackindefin amaci, insanlik tarihini dünya organizmasmm
    cografyay-
    Mackinder,
    hayatmin bir parçasi olarak açiklamakti.
    la politik kararlarm geligimi arasmdaki çok ince iligkinin de
    farkmdadir. Buna göre, cografi çevre politika üretenlerin seçim-
    lerini belirlemez; bununla birlikte hayati olmasa bile önemli bir
    kogullama etkisinde bulunur. Baglatan doga degil insandir;
    ancak kontrol, büyük ölçüde dogadadir."
    Íkinciiddia politik gücün içinde uygulandigi cografi yapila-
    rm ve cografi yerlegimin önemini vurgular. Mackinder, özellik-
    le bir devletin cografi yerlegiminin degigen politik uygunlugu-
    nun altru çizdi. Bu degigimi meydana getiren baghca etkenler
    ulagim ve silah teknolojilerinde ortaya çikan etkenlerdir. Mac-
    kinder fiziki cografyg modelleri ve politika tarihi arasmda, sözü
    edilen iki etkeni birlegtirerek bir sentez geliptirir ve gúç1ü bir
    benzetme de kullamr: "Saldirgan bir kipiligin, kendisine düg-
    man olanlari bir araya getirmek anlammda önemli bir sosyal
    fonksiyonu vardir ve Avrupa da dig barbarhšm baskisi altmda
    uygarhšma ulagti. Bu yuzden sizden bir an için Asya'yi ve As-
    ya tarihini Avrupa'dan ve Avrupa tarihinden daha önemli say-
    manizi istiıorum; çünkü Avrupa uygarhgi, büyük oranda, As-
    yahlarm istilasma kargi verilen laik mücadelenin sonucudur.""
    - Mackinder'in jeopolitikkurammdaki yenilik, dikkatlerin o
    günkü Rusya'nm stratejik öneminin üzerine çekilmesi ile tekno-
    lojik ilerlemenin Avrupa-Rusya iligkisini nasil etkileyeceginin
    açiklanmig olmasidir. Sözü edilen teknolojik ilerleme
    "demiryo-

    lu"nun yaygmlagmasidir.
    Birinci Dünya Savag sonrasi ortaya çikan siyasi harita ne-
    deniyle dünyaya olan ilgi jeopolitikolarak deger buldu dene-
    .
    bilir. Bu baglamda sürekli barigi kurmak ve sürd ürmek yön ün-
    de simrlarm belirlenmesi sorununda önem tagiyacak üç önce-
    likli kopul öne sürüldü. Profesör L.W. Lyde'm "Avrupa'daki
    r

    3·12 Gelece i Yönetmek

    Politik Suur Türleri" konulu konugmasmda (1915)bunlar göy-


    le siralandi?
    "Birincisi, sosyal düzen mümkün oldugunca cografi düzenle
    uyumlu olmahdir; ikincisi, yeni cografi bölgelerde politik hâkirni-
    yetin uygulanmasmda yeni nüfusu asimile edebilmek en ön sirada
    yer almahdtr; üçüncüsü, smirlar farkli halklarm kaçin11mazolarak
    bir araya geldigi.karakteristikleri içine almahdir. Bu sinirlar su ke-
    simlerinden ve daglarin zirvelerinden geçmemelidir."

    Mackinder ise bu konugmadan farkh bir yorumda bulunarak


    smirlarm politik bir pazarhk süreciyle belirlendigini öne sürdü:"

    "Eski güç dangesi


    fikrinin Avrupa'daki herhangi bir toplantida yine
    kendini göstereceginianlayacagtmzr diipiinüyorum ve bu, sintriarm eski-
    den oldugu gibi pazarhk sitreci yöntemiylebelirlenecegianlanuna gelir...
    Bir an için bu savaçin sonuciinun ne olabilecegini diipiiniin. Alman ulu-
    sunu yok etmeyeceksiniz. Bu inikânsiz; miimkiin o/saydi bileböylebir ge-
    yin gerçekleymesiistenmezdi. Alman Imparatorltigu'ndo 61 veya 62 mil-
    yon inson var ve tuhminimegöre 8 ita 20 inilyon Avusturyall Alman't da
    bu insaniara ilaveetmeniz gerckir,Avrupa'mn merkezinde bulunan, gitç-
    10 bir ulusal karaktere sahip 70 milyonluk bir ulusla ugrapmak gerekecek.
    Su u1us yine de-çokkuvvetli bir giiç olacaktir; bu ylizden ideal bir harita
    çizmenin gerçekleyebileceginden piipheliyim. Eger bu glicù zapt ederseniz,
    r.I.
    amaç geleccgidripilnerek bu giiciin kolunu kanadim kirmak olacakttr."

    1914 Arahşnda, Mackinder tarafmdan yapilan bu öngörülü


    yorumlardan geligmekte olan bir jeopolitik dügünce belirtisi
    tes pit edilebilir. Ì.lkunsur Alman ulusunun cografi yerlegimi ve
    demografik boyutuydu?
    Birinci Dünya Savagi'nda Mackinder'in düguncesinin ikinci
    unsuru Dogu Avrupa'da daha küçük devletlerin ortaya çikma-
    sim güve nee altma almanin öneminin altuu çizdi. 1916'da Sirp
    Toplulugu'nun kurulmasma yardimci oldu. Bu topluluk, Yu-
    goslavya adru alacak bir devlet dügüncesine katkida bulunan
    .
    bir örgüttä. 1916 Eylulünde bir gazete makalesinde Sirbistan'm
    Bosna Hersek, Slovenya ve Hirvatistan'i içine alacagmi öne sür-
    du " "Tú m bu anlatlar Mackinder'in analizlerinin ne denli isa-
    betli oldugunu gösternektedit:
    I
    Tarihin ve CografyamnFarkmda Olmak 313

    ÖRNEK OLAY:
    Sovyet Rusya'nin Afganistan yenilgisi
    I
    I,

    ÍkinciDünya Savagi galipleriiki odakh dünya yarattilar. Çe-


    kirdek silahlara dayah dehget dengesi, Soguk Savag dönemi ola-
    rak adlandirdigimiz, zoraki de olsa bir barig yagamarmzi sagla-
    di. Soguk Savag döneminde, Kore ve Vietnam'da oldugu gibi
    Afganistan üzerinde de, kenar kugak delinmeye çahgilmigtir.
    Rus ilerleme güzergâhmm Pakistan üzerinden olacagi belli ol-
    muytu. Rusya, Pakistan'daki bazi etnik gruplarm destegini sag-
    lamak için oralardan bir kisim gençleri ve çocuklari Moskova'ya
    götürerek egitmeye baglamig ti.
    Sovyet Rusya'nm Afganistan yenilgisi, Osmanh Ïmparator-
    lugu'nun Hint Okyanusu ve Viyana yeni1gileri gibi SSCB'nin
    dagilmasmm ig.areti olmuytur.
    Afganistan yenilgisi pu sonuçlart getirdi: a- SSCB'nin yenil-
    mezjik görüntüsü yikildi, b- SSCB'nin barig propagandasmm
    gerisindeki gerçek göründu, c- Rus ekonomisi agir bir yükün al-
    tma girdi, d- Türkler Afganistan'da savaya gönderilemeyince
    Ruslarm gönderilme zorunlulugu Rus halkmi rahatsiz etti. e-
    SSCB'deki Türk Cumhuriyetlerinde ve öbür cumhuriyetlerde
    yeni umutlar, yeni görügler geligmeye bagladi, f- Sovyet sistemi-
    nin yetersizligi belli oldu. (S. Ílhan-Yeni Forum, sayi: 307, s. 39)

    III- Hava Egemenligi Kuranu: Bu teori genellikle kara ege-


    menligi kurammm kurucusu Mackinder'in kuramlarmm uygu-
    lanmasmda hava gücünün yerini-ve etkisini saptar. Hava gücü
    teorisine temel teykil eden çahymalarm onurunu Italyan Gene-
    rali Giulio Douhet'e (1869-1930;vermek haksizhk olmayacaktir.
    Aslmda bir topçu subayi olan Douhet, hava gûcünün-topyekûn
    savagtaki önemini anlamig ve 1909 yihnda bu konudaki ilk
    ya-
    pitim yaymlamigtir. Bu arada hükümetin askerî politikasim da
    eleytiren bir muhtirasi yüzünden harp divanma verilip bir yll
    hapisle cezalandirilmasi ve sonra yeniden göreve çagrilmasi ve
    generallige kadar yükseltilip ÏtalyanHavac1hk Dairesi'nin bagi-
    na geçirilmesi, onun dügünceleri nedeni ile nasil bir ugraça gir-
    314 Gelecegi·Yönetmek

    digini ve sonunda kazandigim belirtmektedir. Douhet'in Ame-


    rikah meslektayi General William Mitchel'in (1879-1936)öyküsü
    de hemen hemen aymdir. O da bagimsiz bir haya kuvveti için
    girdigi ugraptaki tutumu sonunda tuggeneral iken harp divam
    karan ile rütbesinin beg yil süre ile geri almmasi cezasma çarp-
    tirilmis, istifa etmig ve ömrünü bir dügünce adami olarak ta-
    mamlam14tir."
    ÍkinciDünya Savagi'ndan sonra "hava
    gücüne" dayanan ye-
    ni bir egemenlik kavrami hizla geligmeye-.baglamigtir. Buna gö-
    araçlari, daba önceleri devletlerin güvenlikleri, deniz,
    "hava

    re,
    dag, çöl... gibi".engellerin etkisini degigtirmistir. Mackinder'in
    merkez bölgesine dayanan kara gücünün, deniz gücünün di-
    rekt etkisinden korunmuy olabilme olasihgim bu bölgenin ta-
    vamm agmak suretiyle yok etmigtir. Yine hava gücü, deniz gü-
    cünün dayandigi hareket kolayhšmdan daha faz1a bir serbest-
    lige ve onun ulaçamayacagi noktalara erigmek gibi üstünlükle-
    re sahiptir.
    Böylec.e hava gúcü ve onun amaci olan hava egemenligi, je-
    opolitik teoriler arasmda yer almaya baglamigtir.
    Soguk Savag boyunca, hava gücü Bati savunma
    "stratejik"

    dügüncesinde neredeyse, yalmzca kit'alar arasmda uçabilen


    bombardiman uçaklarmi ve nükleer silahlari akla getirdi. Aslm-
    da hava gücü nükleer caydiricihšm önemli bir parça-
    "stratejik"

    si olarak görülüyordu ve bu gücün varhšmm tek sebebinin kiz-


    gmhk ânmda kullamlmamasi oldugu dügünülüyordu. "Strate-
    jik" hava gücü digmdaki hava gücü
    -bu

    gekilde tammlamyor ve
    anlayihyor- "taktiksel"
    "savag
    alam" veya hava gücü smifma so-
    kuldu ve bu hava gücünün tek gerekçesi kuvvetlerin mügtere-
    ken kullamldigi kara operasyonlarmda zirhli ve mekanize piya-
    de birliklerini desteklemek olarak görüldü. Konvansiyonel hava
    gücünün kuvvetlerin mügtereken kullamldiga bir savayta kara
    kuvvetlerinden bagimsiz olarak stratejik sonuçlar üretme po-
    tansiyeli, savunma uzmanlan bir yana dursun, havacilar tara-
    fmdan bile pek fazla dikkate almmadi."
    Mackinder'in dügünce tarzmi ele alan Hava Albayi Harry A.
    Sachaklian, "Hava kuvveti, yer te kilatma bagh ise, deniz kuv-
    Tarihin ve Farkmda otmak
    cografyamn 315

    veti için de aym gey söylenebilir," demigtir. Bu uzman, insamn


    bir kara yaratigi oldugunu, havada sonsuz bir gekilde kalama-
    yacagi gibi, denizde de sonsuz bir gekilde dolaçamayacagmi ha-
    tirlatm1phr.
    '

    .
    Sachaklian'a göre, merkez bölgesinin dayandigt temel,
    "eger

    kara ile deniz kuvveti arasmdaki mücadele ise bu kuvvetlerden


    birisi ile aym nitelikte olan bir ûçüncü kuvvetin, hava kuvveti-
    nin gäz önüne almmamasi için hiçbir makul neden yoktur."
    Mackinder'in teorisine göre SSCB,
    "merkez

    bölgesi" olarak
    tammlanan ülkenin egemenidir. ÏkinciDünya Savagi'ndan son-
    ra en büyük kara devleti olarak haritada yerini alan SSCB, Do-
    gu Avrupa'ya egemen oldugu gibi, sahip oldugu kara kuvveti
    de füm Avrupa'nm toplammdan fazlaydi. Öteyandan öbür ül-
    kelerin donanmalannm herhangi bir durumda SSCB'ye müda-
    halesi de söz konusu degildi. Bu kopullar altmda Sachaklian'a
    göre SSCB'nin bir tehdit olmaktan çikanlmasmm yolu, daha
    dogrusu "dünya
    adasma" egemenligini önleyecek güç,
    "kargit

    strate ik hava kuvvetidir."


    Hava Albay1 Harry Sachaklian'm görügüne göre, hava kuv-
    vetinin ön plana çakigi savunma politikasmda taktik degil stra-
    tejik degigiklik meydana getirmig ve bu degigiklik Bati memle-
    ketlerinin güvenliginin tek ümit kaynagma olugturmugtur. Bi-
    lindigi gibi Sovyet rejimi yikilmadan önce Rusya dünya adasma
    hâkimdi, Ïkinci Dünya Savagi'ndan sonra yaptigi girigimler ile
    Dogu Avrupa'ya hâkim duruma gelmigti. Rusya'nm kara kuv-
    veti tum Avrupa devletlerinin kara kuvvetinden fazla idi. Bati-
    hlarm deniz kuvveti dë kendisinin kaynaklari ve sanayi gücüne,
    bunlarm cografi mevki dolayisiyla etki yapacak durumda degil-
    di. O halde Rusya'yi dünya adasma ve sonrasmda Dünya'ya hâ-
    kim olmak tan.ahkoyan nedir? Bu, Amerikan stratejik hava kuv-
    vetidir.
    1980'lerin sonlarmda bazi havacilarm,
    geçen on yildaki tek-
    nolojik egilimlerin, mügterek kuvvetlerin savag alanmdaki he-
    deflerini, konvansiyonel hava gücünün dogrudan gerçekleg tir-
    me yeteneginde nitelik açismdan bir geligme saglayabilecegini
    fark etmesiyle bu durum degigmeye bagladi. Bu fark edigi bil-

    L
    316 Gelecegi Yönetmek

    yuk ölçüde tasdik edercesine, 1991'deki Körfez Savagi'nda müt-


    tefiklerin Irak'a düzenledigi hava harekâti, Vietnam'dan sonra,
    hava silahmm öldürücülügünde ve etkinliginde adeta bir dänü-
    güm oldugunu gösterdi. "ÇölFirtmasi Harekâti"mn ilk gecesin-
    de müttefiklerin Irak üzerinde hava kontrolünü çabucak ele ge-
    çirmesi ve daha änemlisi, bu kontrolün ardmdan müttefik hava
    unsurlarmm, ittifakm, belirlenen kara hedeflerine hizla ulagma-
    sma imkân tammak suretiyle bagardži geyler birçok kigiye göre
    hava gücü devrinin geri dönügü anlamma geliyordu. Savagtan
    hemen sonraki dönemde hâkim olan dügünce, ki bu dügünce sa-
    dece havacilar arasmda gärülmüyordu, kara harekâtmda böyle-
    sine gagirtici biçimde kolay bir zaferin kazamlmasmda ittifakm
    hava gücünün büyük payi olduguydu. Täbiatiyla, birçok göz-
    lemci, Irak'm maglup edilmesinde müttefiklerin kuvvet unsur-
    larmm bütününün önemli rol oynadigru kabul ederek aceleci
    davranmig oldu. Bununla birlikte Ingiliz Hava Kuvvetleri'nden
    emekli Korgeneral Tony Mason, hâkim olan görügü gu ifadesiy-
    le özetledi: "Körfez Savagtnda 20. yüzyil hava gücünün en üs-
    tün örnegi görüldü." Quan oldugu gibi o zaman da üzerinde ka-
    rara vanlamayan tek nokta, bir ABD Hava Kuvvetleri hava gü-
    "gelecekteki

    cü kuramcismm ifadesiyle acaba "ÇölFirtmasi",


    birçok savagm yönetiminde kökten bir degigim olacagmi .ve
    askerî operasyonlar konusunda yeni bir dügünce tarzma ihtiyaç
    duyulacagmi" göstererek sadece hava gücünün olgunlaymasmi
    degil aym zamanda gücünün hâkimiyetini ve yeni bir sa-
    "hava

    vag modelini mi" simgeliyordu?"


    Büyük birlikler ve ikmal hatlarmm yarattigi hantalhgi bir öl-
    çüde azaltan iki egilim, son yillarda helikopterli birliklerin yay-
    gmlagmasi ve eski büyük tümenlerin daha küçük olan tugay bü-
    .
    yüklügündeki birliklere dönügtürülmesiyle geligmigtir. Hava
    muharebe araçlan, kara kuvvetleri havacihšmm ayri bir branç
    olarak geligmesi, hava kuvvetlerinin çok yönlü görevleri yapa-
    bilecek duruma gelmesi ve özellikle de muharip helikopterlerin
    geligmesi, teknolojinin savag üzerinde meydana getirdigi son
    büyük devrimin temelini olugturmuytur. Bu, ÏkinciDünya Sava-
    inda ilk örnekleri görülen bir egilimin devami olarak "Kara
    Tarihin ve Cografyamn Farkmda Olmak· 317

    Hava Savaglari" ve ilgili doktrinlerdir. Gerçi, henüz bu çok var-


    hkli ordularm temel doktrini olabilmektedir ama günümuzün
    açihmi budur. Süvarinin eskiden yaptigi kanat harekâti artik
    uçak ve helikopterlerle havadan, üçüncü boyuttan yapilmakta-
    dir. Paraçütçüler Íkinci Dünya Savagi, belikopterli birlikler de
    1950'lerden beri savag alanlarmm bir parçasi olmuqtur."
    Tüm bunlarm yam sira unutulmamahdir ki, savagla ilgili en
    genel tarihsel egilimIerden birisi de, her silaha kargi onun etki-
    sini azaltacak kargit silahlarm yapdmasi ya da kargit önlemlerin
    almmasidir. Zirh delici mermiler ile zirhlarm dayamkhhgi
    ara-
    smdaki bitmeyen mücadele, bunun iyi bir örnegidir. Aym olay
    gimdi öbürlerinin yam sira, kara-hava savagi ve elektronik sava;
    alanlarmda var gücüyle sürmektedir.
    Silah sistemleri arasmdaki çok yönlü ve karyihkh yariga bir
    örnek de, uçaksavar alamnda verilebilir. Bunlarm etkinliginin
    artmasma karyl elektronik sistemlerini bozacak aygitlar gelipti-
    rilmig ve sistemlerle kargi sistemler arasmda bitmeyen bir
    yari
    baglamigtir. Elektronik savag, özel bir dal olarak ortaya çikmi
    ve ordulardaki yerini çoktan almig tir. Kisacasi, çagimizdaki sa-
    vaglar
    "sistemler"

    savapidir.
    Jeopolitikçilerhava egemenligi kuramini, kara egemenligi
    kurammdan yola çikarak açiklamiglardir. Buna göre: "Merkez
    bölgesine (heartland) egemen olan Dogu Avrupa'yi da kontrol
    eder; merkez bälgesine egemen olan, eger hava kuvvetleri ile
    durdurulamazsa dünya adasmi kontrol eder. Dünya adasma
    hâkim olan dünyayi kontrol edebilir. Fakat bunun için hava
    kuvveti üstünlügüne de sahip olunmasi gerekir.""
    Buradan hava kuvveti üstün1ügünün her gey demek oldugu
    sonucu çikarilmamahdir. "Aksine, gelecekte, mügterek kuvvet-
    leri yöneten bir komutam smayabilecek muhtemel kopullar yel-
    pazesi o kadar çok çegitlilik gösteriyor ki, hiç kimse kesin olarak
    her zaman için herhangi bir güç unsurunun tek bagma, geni
    kapsamh bir biçimde egemen olacagim säyleyemez. Hiç kugku
    yok ki, hava savagi araçlarmdaki son geligmeler, diger güç un-
    surlarma kiyasla hava silahmm nispi etki gücünü oldukça fazla
    318 Gelecegi Yänetmek

    artirdi. Bununla birlikte hava gücü asla, bir saha komutammn


    kargilagabilecegi, akla gelebilecek her meydan okumaya cevap
    haline
    veren, her yerde ve her zaman kullamlabilecek bir araç
    gelmedi."" Çünkü,uçaklar, hâlâ yer komuta merkezine bagh-
    dir, yük tagma kapasiteleri deniz araçlarma göre daha azdir.
    Ancak kara ve deniz kuvvetleriyle desteklenen hava kuvveti
    Körfez Krizi'nde de görüldügü gibi önemli bir stratejik silahtir.
    [Eger ABD Íran'a harekât yapacaksa hava kuvvetinden yine
    stratejik bir silah olarak yararlanacaktir. Opak 2006]
    Klasik jeopolitiginetki alanmi dig uzaya kadar genigletmeye
    çahyan bazi yazarlar buna adim vermektedir:
    "astropolitik"

    "SayetDünya ve atmosferi için geligtirilen jeopolitikkuram dig


    uzaya aktanlabilirse, kuramm temel konseptlerinin ve holistik
    yapisinin faydast ve degeri geçerliligini korur ve bunlar bir
    grup gözden geçirilmig ya da yeni-klasik jeopolitikönermeye
    uygun olur. Bu açidan bakildigmda uzay teknolojisinin devreye
    girmesi jeopolitikkuramm devam eden geligim sürecindeki en
    son yeniliktir.""
    Henüz uzay jeopolitigikurami/kuramlari yaratilmamigtir.
    Bu kuram yazildigmda büyük bir olasihkla deniz egemenlik ku-
    olacaktir.
    "içeriginde"

    rami
    Alvin ve Heidi Toffler Yüzyihn Safagmda
    "21.
    Savag ve Sa-
    vag Kargiti Mücadele"" adh yapitlarmda, "Uzay Savaglari" bag-
    hgi altmda, uzay güçlerinin jeopolitikkuramlari degigtirdikleri-
    ni analiz etmektedirler.
    Bugün, en ileri olanlan dahil, hiçbir úlke uzay için uzun va-
    deli, kapsamh bir askerî strateji geligtirememigtir. John Collins,
    Dünya-Ay sistemini askerî kogullar içinde inceledigi, çok änem-
    li, ama pek az bilinen bir aragtirmasmda bu noktayi dile getir-
    mektedir. ABD Kongresi tarafmdan siparig edilen ve "Askerî
    Uzay Güçleri: Önümüzdeki 50 Yil" admi tagiyan bu kitabm çok
    büyük dikkatle okunmasi gerekiyor.
    ABD Kongre Kütûphanesi'nde üst dúzey analizci olan Col-
    lins, yüzyilm bagmda Dogu Orta Avrupa ile Rusya'mn küresel
    olugturdugu kurammi geligtiren jeopolitikçi
    "kalbini"

    gücün
    '

    Tarihin ve Cografymwi Farkmda Olnmk 319

    Halford J. Mackinder'e (1861-1947)atif yapmaktadir. Daha önce


    ilgili baghk altmda okdugumuz bu kurama göre Afrika ile Av-
    rasya'nm geri kalan bölümü sadece "Dünya Adasi"dir.
    Mackinder gu çok tekrarlanan kurah formüle etmigtir:
    Dogu Avrupa'ya hükmeden Kalbe hükmeder.
    -

    Kalbe hükmeden Dünya Adasi'na hükmeder.


    -

    Dünya Adas1'na hükmeden Dünya'ya hükmeder.


    -

    Aradan yüz yil geçtigi ve hava ve uzay güçleri yüzyihn ba-


    çmdaki jeopolitik varsayimlari geçersiz kildigi için Mackin-
    der'in kurami artik ciddiye alinmamaktadir. Ancak Collins,
    Mackinder'le bir paralellik kurmaktadir: "Çevremizisaran
    uzay, Dünya'yi seksen bin kilometre bir yükseklige kadar sa-
    rar" ve Conins yüzyilm ortalarmda, askerî hâkimiyetin
    _21.

    anahtarmm bu olacagim ileri sürmektedir.


    -

    Yerküresini saran, uzaya hükmeden, Dünya gezegenine


    hükmeder.
    Ay'a hükmeden dünyayi çevreleyen uzaya hükmeder.
    -

    L4 ve L5'e.egemen olan Dünya-Ay sistemine hükmeder.


    -

    L4 ve L5, Ay denge noktalaridir, uzayda Ay'm ve yeryüzü-


    -

    nün yerçekiminin egit oldugu noktalar. Kuramsal olarak, oraya


    yerlegtirilecek askerî üsler fazla bir yakit gerektirmeden çok
    uzun süreler orada kalabilirler. Bunlar yarmm uzay savaççilari
    "yüksek
    için tepeler" kesiti olabilirler.
    Toffler çifti geçmige gönderme yapip, "Simdilik bunlar kur-
    gubilim kokmaktaysa da, tank savagi ya da hava gücü hakkin-
    daki ilk varsayimlarm da öyle oldugu unutulmamahdir," diye-
    rek, dogru bir saptama yapmaktadirlar.
    Öyle gärünüyor ki Mackinder'in kurammdan ve ona gön-
    derme yapilmasmdan kolayca vazgeçilemeyecek. Yalmzca
    Collins degil bagkalan da, ärnegin Dolman da Mackinder'in bir
    önceki sayida yazilmig olan ünlü vecizesine vurgu yaparak
    kendi tezini savunmaktadir.
    Astropolitik, Mackinder'in izinden giderek, dig uzaym je-
    opolitik bölgelerinin smirlarmm çizilmesiyle baglar (Sekil'eba-
    kmiz). Tipki kalpgähmki gibi uzaym kaynak potansiyeli de o
    .
    I

    r
    320 .
    Gelecegi Yönetmek

    kadar muazzamdir ki, uzaym kontrolünü bilfiil ele geçiren dev-


    let, dünyadaki bütün hükümellerin politik, askerî ve ekonomik
    '

    kaderlerini tayin edebilir. Mesela Ay, alimünyum, titanyum, de-


    mir, kalsiyum ve silikon açisindan zengindir. Titanyum ve alü-
    "genellikle
    minyum Dünya'da saflagtinlmayan maden cevher-
    lerinde bulunurlar ve bunlari çikarmak için yeni yäntemler ge-
    rekecektir". Ïhtiyaç duyulan, etkili ve ucuz bir enerji kaynagi
    olan Güney 1911 gerilim hücrelerinin yapimi için silikon gerekli-
    dir. Ay topragi isitilarak koloniler için yakit ve bol bol oksijen çi-
    kanlabilir. Suyun, kuy.rukluyildizlarm çarpmasi sonucunda or-
    taya çikan kraterlerin sürekli olarak gölgede kalan kisimlarmda
    toplanabilecegi tahmin edilmektedir. Günümüz teknolojisi göz
    önünde tutulursa Diinya'dakine benzer olan bu kaynaklardan
    imdiden yararlamlabilir. Asteroitlerin, gezegenlerin ve uydu-
    larmm, kuyrukluyildizlarm, meteorlarm ve Güney'in sahip ol-
    dugu potansiyel sadece hayal edilebilir."
    -pimdilik-

    AymYôrüngesi

    Ay

    nüdneeki
    Çevres U ay
    Ay Çevmsindeki
    Uzay
    Yer Küre

    rza Göre Sabit Yörünge (ölçaksiz)

    Sekil: Uzaym Därt Bölgesi


    Kaynak: Everett C.Dolman, llzay Çagmda Astroµolitik Bir
    Jeostrateji:
    Çözümleme,
    C.S. Gray-G.Sloan, jeopolitik,Strateji ve Cografyn
    (içinde), s.123.
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 321

    Hava boyutunun atmosferin digmdaki alana, uzaya kadar


    geniplemesi ise yine son onyillarm bir geligmesidir. Uzay gerek
    gözlem, haberleyme ve istihbarat gerekse de anti-balistik sis-
    temlerin yerleptirilmesine yönelik olarak kullamlmaktadir. Bun-
    Jar kugkusuz ki son derece pahah sistemlerdir ve ABD ile girig-
    tigi silahlanma yarigi SSCB'nin çökügündeki en önemli etkendir.
    Günümüzde, endüstri bakimmdan geligmig olan devletlerin
    hepsi askerî uzay gücünü ulusal güvenligin en yüksek noktasi
    olarak görüyorlar ve askerî uzay programlarma karp çoktan be-
    ri var olan itirazlari bir kenara atip hevesli bir gekilde kendi
    uzay altyapilanm kurmaya çaligiyorlar. Gelecekteki savaglarda
    uzay destegi sonucu belirleyen faktör olacaktir. Uzay teknoloji-
    sinin modern savag alanmdaki öneminin artmasmdan dolayi
    uzaya hâkim olmak giderek hayati bir önem kazaniyor. Bugün
    uzay operasyonlarmm jeo/astropolitik gereksinimleri Dünya
    ve Ay çevresindeki uzay ärgütlerinden yeryüzünde üs kurma
    kopullarma kadar çok ayrmtih olarak tartigilmaktadir.
    Bugün büyük yatirimlar gerektiren bir bagka alan da C3I, ya-
    ni komuta kontrol, haberleyme ve istihbarat alanlaridtr. Bunlar
    daha genig gekilde EWC3M (elektronik savag, komuta, kontro],
    haberlegme ve kargi änlem) bagligi altmda da ele ahnmaktadir.
    Muharebe alanlarmm ve geri bölgelerin gündüz ve gece, insan-
    h ve insansiz hava araçlanyla elektronik-optik gözetim altmda
    tutulmasi modern savagm olmazsa olmaz kopullarindan biri ha-
    line gelmigtir. Modern ordu, bunlarm yani sira
    gece savaglarim
    da etkinlikle yapmak zorundadir. Ancak teknolojideki bütün bu
    geligmelere ragmen çagdag birçok ordunun sahra talimatname-
    leri pu sözlere yer vermektedir: "Bir savaym gidiçatml belirleyen en
    temel faktörler cografyn ve hava kopullaridir."

    IV. Hayat Alam Kurami: "Alman kuramcisi Ratzel'in (1844-


    1904) ortaya attži 'Devlet Ïçi Alan' dügüncesi, devleti canli bir
    organizmaya benzetir. Ïnsan bunun hareket verici unsurudur.
    Ínsan dogaya dinamizm katar ve dogayi mekân (ülke) haline
    getirir. Bu kuram Birinci Dünya Savap'ndan sonra Münih Üni-
    versitesi'nde Cografyasal Bilirnler profesärü Alman General
    Karl Haushofer (1869-1946)
    tarafmdan ele almmi ve 'Devlet
    322 Gelecegi Yönetmek

    Íçin Hayat Alam' biçiminde degigtirilmigtir. Buna göre, hayat


    alanma sahip olup onu genigletmek, örgütlenme, kom11ta ve yö-
    netim gücü üstün olan insan topluluklarmm dogal bakkidir.
    Haushofer daha sonra Hitler ile igbirligi yapmig ve onun ku-
    ramlari Nasyonal Sosyalist ya da kisa adi ile NAZÍdoktrininin
    cografyasal yönünü olugturmugtur. Bugün, bu kuramm uygula-
    irmaklan arasmda kutsal Yahudi ülke-
    yicisi olarak, Firat ve Nil
    sini kurmak amac1yla.savagan Ísraildevletini görebiliriz. Bunun
    NAZÍ'lerdenen acimasiz zulmü gören bir soy tarafmdan uygu-
    lanmasi da çag1mizm en büyük çeligkilerinden biridir.""
    Öte yandan, daha önce de oldugu gibi büyük meydan savag-
    larmda bagarih olmak için bütün güç unsurlarmm uygun bir ge-
    kilde bir araya getirilmesi gereksinimi devam etmekle birlikte gü-
    nümüzde yeni hava ve uzay imkânlan, mügterek kuvvetleri yö-
    neten komutanlarm organize olmu dügman kuvvetlerine kargi
    operasyonlan, gimdiye kadar oldugundan çok daha çabuk ve et-
    kin olarak yürütmelerine izin veriyor. Gerektigi gibi kullamlmasi
    halinde bu imkânlar, büyuk savaglarda komutanlara dügman ka-
    ra kuvvetleriyle uzak mesafeden bir dokunulmazhk için-
    -âdeta

    de- çatigmaya girip bu kuvvetleri etkisiz hale getirme olanagi su-


    nar ve bu suretle, zayiflatilmamig dügmah kara kuvvetleriyle
    dogrudan çati maya girmek zorunda kalacak dost birliklerin kar-
    11açacaklan
    tehlikeyi ve böylece bu birliklerin yüksek zayiat ver-
    me riskini azaltarak stratejik sonuçlar elde edilmesini mümkün
    kilar. Böyle bir stratejik hava harekâti, 20. yüzyilm baglarmda ha-
    va gücüyle ilgili öngörülerde bulunanlarm vaat ettigi gibi çabuk
    ve kolay bir zafer getirmeyecektir. Bununla birlikte bir gözlemci-
    nin ifadesiyle böyle bir harekât eksikle sürdürülen bir savag-
    "bir

    tan daha çabuk ve daha kolay" bir zafer getirecektir."

    V. Saul B. Cohen'in Jeostratejik ve Jeopolitik Alanlar


    Kuramu "Bu teori bazi düzeltmelerle çagdag görüge temel olug-
    turabilir ve äzellikle, uluslararasi çevrede güç. ve kuvvetlerin
    hâlâ hak ve adaletin önünde gittiginin gerçekçi bir görünümü-
    nü yansitabilir. Özelliklejeostratejikalanlar arasmda,
    'kilit

    ve
    tampon'. olarak degerlendirilen bölgeler, büyük güç merkezleri-
    Tarihin ve Co rnfyamn Farkmda Ofmak 323

    nin yaydma ve yayilmaya kargi koyma hareketlerinde bulunan


    ülkelerin pek çogunda silahlar yillardir susmamaktadir. 'Kilit
    ve tampon'lardaki en güçlü devlet olan Türkiye'nin bile, 12 Ey-
    lül 1980'den önceki yillarda iç savagin epigine firmanan olaylara
    sahne olmasi bunun kamtidir." Türkiye, bugün de, aym cog-
    rafi yapisi nedeniyle iç güvenlik tehdidi altmdadir.

    VL Kuramlarm Uygulanmasi ve Örnek Olaylar: Teoriler,


    ortaya konduklari tarihteki ve bugünkü dünya siyasi yapisma
    uygunluk gösterdikleri için önem tagiyorlar. Ï1erdebugünkü
    dünya güçleri ve dünya güç merkezleri el ve yer degigtirdikle-
    rinde, bu teorilere göre degil, tarihte tegekkül edecek olan
    ev-
    rensel güçlere ve bu güçlerin tegekkül ettigi cografyanm konu-
    muna göre dügünce üretilecektir."
    Jeopolitikinceleme, dügünce ortammda yapilan ve jeopolitik
    verilere dayanan bir gerçegi arama iglemidir. Böyle bir inceleme
    dügünce ortammdan eylem ortamma geçigin yolunu belirler. Bu
    nedenle, jeopolitik inceleme için daha önce gerçekleptirilmi
    olan politika uygulamalart büyük örnek degeri tagirlar."
    Olaylarm nedenleri ile aym olaylarm geligmelerinde etkili
    olan unsurlarm birbirleri ile olan iligkilerini teorilerde bulabil-
    mekteyiz.3"
    Jeopolitikteorilerin siyasi dügünce ve tartigma gündeminde
    sämürgeci yayilmanm, emperyalizmin doruga yaklagtigt yillar-
    dan baglayarak Batih gúçlerin gaspettiklerini korumak ya da re-
    el güçlerine layik oranda pay almak emeliyle dünyayi yeniden
    bölügmek için, iki büyuk bogazlagmaya tutugtuklan zaman di-
    liminde yer almasi, itibar kazanmasi nedensiz degildir."
    Jeopolitisyenlerteorilerini, görüç ve iddialarru, büyük ölçü-
    de siyasi ve askerî tarihin tablilinden çikarmakla birlikte yo-
    rumlarma, önerilerine, telkinlerine, ilgili bulunduklari toplum-
    larm emellerine, zilmiyetlerine hakhhk kazandirma heves ve
    tutkulari da karigmig, hükürnleri bir ölçüde ideolojik ve mistik
    bir içerige bürünmügtür.'"
    Jeopolitikkuramlarm uygulanmasma ilk örnegimiz ünlü Ro-
    mah komutan Sezar'm sava; prensipleri.

    I .
    T.

    324 Gelecegi Y netmek

    ÖRNEK OLAY 1:
    Sezar'dan Etkilenen Napolyon
    Modern stratejinin tarih sahnesinde Napolyon savaglariyla
    çil<tigma inamhr. Ancak bu dügünce dogru degildir.'" Napol-
    yon savaglari, Sezar'm Galya savaglarrun bir kopyasidir. Her iki
    komutanm savaglan incelenecek olursa, birbirinin aym oldugu
    görülür. Napolyon'un Avrupa savaglari ortaliga dehget ve kor-
    ku vermigtir. Napolyon'un savaglarmi yaptigi cografya, Sezar'm
    savaglarmi yaptigi cografyadir. Cografya dëgigip savag Rus top-
    raklarma intikal ettiginde, maglubiyeti bilmeyen muzaffer Na-
    polyon ordulari yenilgiye ugranuptir. ÍkinciDünya Savap'nda
    yenilmez diye dügünülen Alman ordularim da ayni cografya
    yenilgiye ugratmigtir. Görülüyor ki, cografya, tek bagma en güç-
    lü ordulari bile yenebilmektedir. Bu hususun deniz savaglarm-
    da da örnekleri çoktur. Ìngilizleryüzyillarca dünya egemenligi-
    ni cografyay1 iyi kullanarak sürdürebilmiglerdir. Örnegin;Sü- .

    veyg ve Cebelitarik bogazlarim tutarak Akdeniz'e egemen ol-


    muglar ve bu egemenliklerini sürdürebilmiglerdir. Napolyon,
    Sezar'm kitaplarini okumuytur ve onu iyi tanimaktadir. Sainte
    Helene Adasi'nda sürgünde iken, yâveri General Montholon'a
    yazdirdigi yazilar arasinda bulunan apagidaki sözleri, Sezar'i ta-
    mma konusunda ne denli derin bilgiye sahip oldugunu göster-
    mektedir: Ne sür'at! Ne atiklik! Ne ciir'et! Adriyatik Denizi'ni
    "...

    geçmek, rakibini Yunanistan toµraklarmda kovalmnakiçin gerekli olan


    gemiler hamrlamrken o, Alp daglarmi, Pireneler'i agtr. Ancak kendi
    korumasma (giivenligine)yetecek900 athmn bagmda Katalonya'yr
    geçti. Larida öniine vararak Aş ikanos komutasmdaki Pompe lejyonla-
    rmi yenilgiye
    ugrattL Sezar'm prensipleri Bilytik iskenderve Ani-
    bal'inkilerle aym olmuptur. Kuvvetlerini bir arada tutmak hiçbir yer-
    de kolay kird:µ delinecekkiiçiik bir nokta inrakmamak, önemli noktala-
    ra çabuk varmak, maneviyatlara ilhon ettigi korkuya, silahlarm göhre-
    tine dayanmak, aym zamanda baglapklarnun bagldigim ve hükmii al-
    tma ald ži milletlerin itantini saglayacak araçian ihmal etmemek."
    Çevreyesalman korku, silah ve ordularmm göhretini kulla-
    narak ÍkinciDünya Savagi'nda Hitler, tek kurgun atmadan Çe-
    kosloväkya ve Avusturya'yi teslim alabilmigti.
    .I

    Tarihin ve Cografipum Farkmda Olmak 325

    Stratejinin çok önemli faktörlerinden bir bagkaanm da moral


    oldugunu bu örnekler bize açik olarak göstermektedir. Napol-
    yon'un, Sezar'm Galya savaglan hakkmda da daha pek çok sözleri
    vardir. Sezar'm savaglarmda kullandigi strateji ve kt mandan ola-
    rak özellikleri apagida ayrmtih belittileceginden, Nap alyon'un Se-
    zar hakkmdaki dügüncelerinin devammda fayda görülmemigtir.
    .
    Sezar'm stratejisini ve komutanlik özelliklerini anlamak, mo-
    dern strateji, çagdag komutan ve Napolyon'u anlamak anlami-
    na gelir. Bu bakundan çok önem kazanir. Bir bagka önemi de,
    aradan 2000 yil geçmig olmasma karym, o zaman kullamlan
    prensiplerin bugün de geçerli olmalari, stratejinin saglam temel-
    lere dayanan bir bilim oldugunu kanitlamasidir.
    1) Sezar korku ve tehlike bilmeyen, cesareti aku ve mantikla
    birleptirerek kullanabilen, ihtiyati elden birakmayan bir komu-
    tandir.
    2) Komutan olarak üstünlügünü, güvenirliligini, her çik-
    maza bir çözüm bulur inancmi maiyetine (yakm elemanlarma)
    veren ve kabul ettiren bir komutandir.
    3) Sezar ävmede cömert, azarlamada yumuçak, korkakhk,
    kaçma ve isyanda acimasiz, erlerini, subaylarun kendisinden
    fazla dügünen, onlarm hayatlarru olabildigince koruyan, kargi-
    hkh anlayig, güven, inanç üzerine kurulmuy bir disiplin, her ge-
    yin bitip tükendigi bir anda maneviyatm nasil korunacagi ve ut-
    kunun nasil elde edilecegini bilen ve bagaran bir komutandir.
    4) Çokiyi donatilmig, egitilmig, komutamn ne yapmak istedi-
    ginihemen anlayan ve yapan, cesur ve azimlibir ordu kurmuçtur.
    5) Harekâtta istihbara ta çok önem veren, dogrulugu kamt-
    lanmig, öteki bilgilerle kargilagtirilmig, akil ve mantik süzgecin-
    den geçirilmig istihbarattan olabildigince yararlanan bir kipidir.
    6) Hizh karar, hemen hareket, umulmadik bir yerde ve za-
    manda dügman ordularmm kargisma çikarak onlan paykma
    çe-
    virmek, panige ugratarak kaçirmak ya da uygun olmayan ko-
    gullarda savaymaya zorunlu birakmak äzelliklerine sahiptir.
    7) Seri manevra ve hareketlerle inisiyatifi daima elde tut-
    .
    uptur.
    8) Hareket kabiliyetini, luzim, mukavemet ve tahrip gücünü
    daima yüksek tutmugtur.
    326 Gelecegi Yönennek

    9) Cografya ve tahkimattan olabildigince yararlamp dügman


    guçlerini ylpratarak, denge ve ustunlugu saglamigtir.
    10) Taarruz ve savunma" prensiplerini, kary güçleri, zaman ve
    cografi yapiyi dikkate alarak, yerinde ve zamanmda kullanmigtir.
    11) Ìkmal konusuna çok önem vermig, güçlü, becerikli ve
    hizh ikmal kopullari yaratarak sistem kurmugtur.
    ÏmparatorSezar bu özelliklerini kullanarak, 15.000-20.000 ki-
    i ile, 250.000-300.000 kipilik ordulari yenmeyi baçanmptir.

    ÖRNEK OLAY 2:
    Almanya ÍkinciDünya Savaµ'm Kazanabilir miydi?
    General Suat Ïlhanbu soruyu "JeopolitikDuyarhhk" adli ya-
    pitmda analiz etmektedir.'"
    Jeopolitikteoriler ÏkinciDünya Savagi içinde ve Ïkinci Dün-
    ya Savagi'ndan sonra uygulanmig ve politikalari etkilemigtir.
    Birinci ve Ikinci Dünya savaglari, Paris-Berlin-Varçova-Mos-
    kova ana mihverinde olmugtur. Bu mihver
    "kara
    hâkimiyet te-
    orisinin" genel harekât mihveridir.
    Sömürgeler edinmek amaciyla Birinci Dünya Savagi'm bagla-
    tan Almanya, ÏkinciDünya Savagi'nda bin yilhk gelecegi garan-
    ti edecek dünya hâkimiyetini amaç edinmigtir. Dünya egemenli-
    gi söz konusu olunca, jeopolitikteoriler, daha fazla önem kaza-
    mrlar. Nitekim Alman jeopolitikçileri Haushofer ve Rosenberg,
    kara hâkimiyet teorisinin büyük ölçüde etkisinde kalmiglardir.
    Her iki dügünür arasmdaki fark, önce Dogu'ya (Rusya'ya) ya
    da önce Bati'ya (Fransa'ya) taarruz etme noktasmdadir.
    Gerçekte önce Fransa'ya mi, yoksa önce Rusya'ya mi taarruz
    etmenin uygun olacagi tartigmasi yapilmadan, jeopolitikaragtir-
    ma ile, böyle bir savagm aç1hp açilmamasi, baglatihp baglatilma-
    masi sorusuna yamt aramak gerekirdi. Savag açilacaksa harekâtm
    ana mihveri jeopolitikteoriler dikkate almarak belirtilebilirdi.
    Ikinci Dunya Savagi sirasmdaki uygulamada ise butün1ük
    yoktur. ÖnceFransa'ya taarruz edilmig, Ïngilteregeride tehlike-
    li bir güç olarak birakilarak daha sonra Rusya'ya taarruz edil-
    migtir. Alman askerî stratejilerinin korktuklari, çekindikleri so-
    Tarihin ve Cografipmn Farkmda Olmak 327

    nuç gerçeklegmig ve iki, hatta üç cephede muharebe etmek zo-


    runda kalmiçIardir.
    Asil önemlisi, kara hâkimiyet teorisinin geregi olarak, harekâ-
    ti Paris-Londra-Berlin-Varçova-Moskova mihverinde tutmak, yü-
    rütmek gerekirken, bu mihverle birhkte kenar kugak üzerine, Bal-
    kanlar'a ve Kuzey Afrika'ya yönelmiglerdir. Hitler ana mihver
    üzerindeki harekâttan ayirdigi gücü kenar kugaga tahsis etmigtir.
    Barig dönemindeki jeopolitik çahymalarda, teoriIerin ilkeleri-
    nin benimsenmesine, tartigmalarda dogrulara ulaçilmasma kargi-
    hk, uygulamada farkh yol izlendigi görülmektedir. Farkli uygu-
    lamamn o günün partlarma d ayah kuvvetli nedenleri olabilir. Fa-
    kat jeopolitikteorileri açismdan, Moskova yönünde harekât
    yapi-
    hrken aym zamanda Kuzey Afrika'da harekât yapilmasi karma
    bir uygulama, iki jeopolitikteoriyi, kara hâkimiyet teorisi ile ke-
    nar kugak teorisini ayni zamanda uygulama görünümü vermek-
    tedir. Stratejide bunun adi kuvvet çogunlugunun bulunmasi ge-
    reken noktadan ayrilmasi, kuvvet tasarrufu kuvvet çogunlugu
    (sikletmerkezi) ilkelerine aykm davramytir. Kara hâkimiyet te-
    ile kenar kuyak teorisini aym zamanda uygulama, jeopolitik
    .orisi

    bir hata, jeopolitikyamlgidir. Bunun bir hata oldugunu Hitler de


    kabul etmig ve "Moskova'yi Mussolini kurtardi," demig tir.
    Almanya böyle bir háta yapmasayd1, savag kazanabilir miy-
    di? Bu sorunun yamti büyük olasihkla "hayir"
    olacaktir.
    Almanya, savapn bagmda büyük muharebe
    gücü üstünlü-
    güne sahipti. Üstünlük askerî güç üzerindeydi. Ötekibü tün je-
    opolitik unsurlar Almanya'nm aleyhindedir. Japonya'nm ABD
    ile baglattigi mücadelede de jeopolitikunsurlar bütünü ile ve bir
    bütünlük içerisinde dikkate ahnmamigtir.
    Almanya'nm cografi yapi (alan, bütünlük, arz üzerindeki
    yer, özellik),.ekonomik güç, sosyal güç, ve politik güç açismdan
    baglagiklara bir üstünlügü yoktu. Bütün savaglar bir noktadan
    itibaren nefes ve güç meselesi olur. Stratejinin ve jeopolitigin
    za-
    man unsuru çahymaya ve etkili olmaya baglar. Baglagklarm
    ekonomik, sosyal, politik potansiyel güçler
    yararma çahyarak
    degerlenmeye baglamigtir. Jeopolitik unsurlar bir bütündür.
    Yalmz tek bir güç, örnek olarak yalmz askerî güç büyük
    ve
    uzun süreli mücadelede yeterli görülmemelidir.
    ORNEK OLAY 3:
    Donanmalarm Demokrasiyi Tehdit Etmeyiglerinin
    Nedenleri
    Leslie Lipson "Demokratik Uygarhk" adh yapitmda jeopoli-
    tik kuramlan analiz ederken, kara ve deniz silahh güçlerinin de-
    mokrasiyi tehdit olasihklarma ilginç bir yaklagimda bulunmug.
    Karada güçlü olmaya dayanma, Almanya'nm ve Rusya'nm
    siyasetini ne ölçüde gekillendirdiyse, denizin sagladigi güvenlik
    Anglo-Amerikan geleneginin gekillenmesinde aym ölçüde etki-
    li olmuy tur. Ìngiltere'deve Birlegik Devletler'de demokrasinin
    bagarisi, her iki ülkenin de, yirminci yüzy11 öncesinde, savun-
    malari için karadan çok denize dayandiklari gerçegine aym öl-
    çüde borçludur. Her iki ärnekte de, tarih, denizde güçlü olun-
    Bu
    masi ile demokrasinin birlikte yer aldiklarmi kamtlamigtir.
    konudaki bazi kanitlari ve bu sonuca yol açan kopullan gözden
    geçirelim.
    Churchill kendi ulusu adma konuyarak göyle demigtir:
    "Avrupa ile açik deniz arasmda bir seçim yapmak zorunda
    kaldigimizda, her zaman açik denizi seçecegiz." [Churchill'den
    yaklapk yüz elli yil önce) 1866 yilmda parlamenter kanat zaferi
    kazanmca,.meclis kendi dizginlerini kendi eline aldi ve sürekli
    silah altmda bulunan bir ordudan gelecek tehlikelere kargi etkin
    (yasal,mali ve kurumsal) önlemler aldi. O günden sonra, kara
    kuvvetleri, içeride güçlü olmamn bir araci olarak görülmemeye
    baglandi.
    Bu arada, okyanus çagmm açilmasi ile birlikte, Íngilizler,
    adada yagamalannm sagladigi elverigli konumu kullanarak.dik-
    katlerini denize yönelttiler. On altmci yüzyila kadar baglica
    askerî güçleri kara kuvvetleri idi. Deniz üzerindeki egemenlik-
    lerini, hem savunmalari, hem de ordularmm Fransa'ya tagmma-
    si ve hazirhkh bulundurulmasi için kullanmiglardi. Fakat on ye-
    dinci yüzyildan baglayarak, Íngilizler Avrupa'ya sirtlarmi çevir-
    diler ve Ispanyol donanmasma kargi kazandiklan zaferin verdi-
    gi cesaretle bagka kitalara kadar giderek oralarda fetihler yapti-
    Tarihin ve CografyamnFarkmda Olmak 329

    lar, sömürgeler edindiler. Artik denizler üzerinde sahip olduk-


    lari güç, hesaplamalarmda ön sirada yer ahyordu. Donanmala-
    rmm sagladigi güvenlik sayesinde Íngilizler,güçlu bir impara-
    torluga ve zengin bir ticarete kavugtular. Ordular, gemiler üze-
    rinde uzak yerlere gönderilebilmekte ve oralardaki etkinlikleri
    Westminster'daki hükümeti ya da Ingiliz halkmm özgürlükleri-
    ni hiçbir tehlikeye atmamaktaydi. Perikles dönemindeki Atina
    gibi. Victoria dönemindeki Íngiltere,bagarmm talihli reçetesini
    bulmugtu: Ülkeiçinde parlamentarizm, digarida ise emperya-
    lizm. Paradoksal bir gekilde ülke, tam daha emperyalist hale
    geldigi sirada daha demokratiklegmekteydi. Muhafazakârlar
    bunlardan biriyle övünürken, liberaller öbürüyle övünebilirdi;
    demokrasi, bagarisim denizlerde güç1ü olmaya borçluydu. Ídea-
    listler ve Íngiltere'ci"ler,ülke içinde tutarsizliş kmaya-
    "küçük

    bilirlerdi, ama Ìngilizler L Dünya Savagi'nm sonrasma kadar bu


    ikisi arasmda bir seçim yapmak zorunda kalmam1plardi. Bu ara-
    da, halkm duygularmda donanma, ordunun hiçbir zaman edi-
    nemedigi bir saygmhk edinmigti.. Günümüzde bile üç askerî
    kuvvet arasmdan ikisinin resmi adi Kraliyet Donanmasi ve Kra-
    liyet Hava Kuvvetleri iken, üçüncüsünün adi sadece Ordu'dur
    ve Ïngiliz savaççilari arasmda hâlâ en sevileni ve Trafalgar
    Meydam'ndaki heykeli ile älümsüzlüge ulagmig olam, bir ami-
    raldir.
    Aym gekilde, Birlegik Devletler'de de demokrasinin geligme-
    si denizin sagladigi yararlara çok gey borç1udur. Bagimsizhk Sa-
    vagi bile, okyanusun, buyüklügnün sämürgecilere sagladigi
    yarar olmasaydi, kazamlamazdi. Atlantik ve Pasifik okyanusla-
    rmm Anayasa'mn iki kaçmilmaz glivencesi oldugunu äne sür-
    mek de bir hayal ürünü sayilmaz. Bu iki okyanusun sagladigi
    g.üvenlik, Amerika'ya göç edenlerin çabalarmi bu kitanm kay-
    naklarmi degerlendirme konusuna yogunlagtirmalarma olanak
    verdi. Üstelik, 1818 yilmdan sonra Ïngiltereile olan iligkilerin
    düzelmesi her iki ülkenin de istihkâmlarmdan vazgeçip ABD -

    Kanada smirmdan garnizonlarmi kaldirmalarmi ve böylece bu


    ortak simrm yalmzca kargihkh güvene dayanarak savunmasiz
    330 Gelecegi Yönctmek

    birakilmasim sagladi. Kizilderililer, batiya göç edenler için bir


    rahatsizhk ögesiydi, ama bazi tek tük küçük gruplar digmda
    kimseye ciddi bir engel olugturmuyorlardi. Íspanya Florida'yi,
    Fransa da Louisiana'yi denetiminde tutmayi sürdürmüg olsay-
    di veya Meksika güneybati ve Kaliforniya'yi elinde tutacak ka-
    dar guçlenmig olsayd1Birlegik Devletler tarihi çok farkh bir yön-
    de geligebilirdi. Her geyden önce, güçlü bir orduyu silah altmda
    bulundurmak zorunlu olurdu. Oysa durum öyle idi ki, Birlegik
    Devletler tam bir yüzyil boyunca çok az bir kara gücüyle ve yal-
    niz gerektiginde ordulanni kuruvermek yoluyla geniglemesini
    sürdürebildi. Gerçekten bagimsizhgin kazamlmasi ile Birinci
    Dünya Savasi'na girilmesi arasmdaki dönemde, bu ülke yalmz-
    ca bir kez varhšru tehdit eder nitelikte bir çatigmaya sahne ol-
    du ve bu da bir iç savagt1.
    Buraya kadar her yey açik olsa gerektir. Her ne ise, antik si-
    yasetin ve dört büyük çagdag devletin [Almanya, Fransa,
    Ingiltere, ABD] gözden geçirilmesi, denizde güçlü olmamn de-
    mokrasi ile uyumlu oldugu, karada güçlü olmamn ise böyle ol-
    madigi yolundaki savi kuvvetlendirir görünmektedir. Fakat bü-
    tün tümevanmh genellemeler gibi, bu da biraz daha irdelenme-
    yi gerektirmektedir. Savda bazi belirsizlikler oldugu gibi, bazi
    özel durumlar ve dikkate ahnmasi gereken bir istisna vardir.
    Ilk olarak, neyin söylenip neyin söylenmedigi
    _konusunda

    yanhg anlamayi önlemek gerekir. Bazi baçarih demokrasilerin


    büyük deniz gücüne sahip olduklarmm ve bazi büyûk deniz gü-
    cüne sahip ülkelerin de demokratik olduklarmm öne sürülmesi
    dogrudur. Fakat büyük deniz gücüne sahip tüm ülkelerin de-
    mokratik bir biçimde yönetilmig olduklarim söylemek yanh;
    olacaktir. Denizde güçlü olunmasi ile demokrasi üst üste düg-
    müglerdir; hep bir arada gitmig degillerdir. Du noktaya kamt
    olarak, antik çagda Korint ve Kartaca, ortaçaglarda Venedik, on
    altmci yüzydda da Japonyagibi örnekleri hatirlamak yeterlidir.
    Bu örnekler, büyúk deniz gücüne sahip olduklari halde, içeride
    tüccar oligargileri tarafindan veya bir kral ile feodal aristokrasi-
    ler tarafmdan yönetilmig ülkelerin oldugunu ortaya koymakta-
    Tarihin ve Co rafyamnFarkmda Olmak 331
    I.

    Is

    dir. Karada güçlü olma ile denizde güçlü olmanm siyasal sonuç-
    lan arasmdaki fark, basitçe gudur: Birincisi demokrasiye her za-
    man engel olmuytur, ikincisi ise demokrasiye ya da onun tersi-
    ne olanak verebilmektedir.
    Ïkinciolarak, deniz gucünün koruyucu kanadi altmda geligen
    demokrasiler, aym deniz gücünû bir impara torluk elde etmek
    için kullanmaktan çekinmemiglerdir, ki bu da dogal olarak, im-
    paratorlugun içerdigi halklara demokrasinin t¯amnmamasi de-
    mektir. Atinahlarm emperyalizm macerasi, demokrasi deneyleri
    ile aym zamanda yer almigti. Kleon dinleyicilerini gagirtmig olsa
    da, Meclis'te söyledigi gey aca gerçegi dile getirmekteydi: "Üze-
    rinde hüküm sürdügünüz gey, bir tiranhktir." Atinalilar, kazanç-
    larmi koruma çabast içinde, yayilmalanm agiriya götürdüler ve
    imparatorluk ile birlikte demokrasiyi de yitirdiler. Sömürge sis-
    temlerini on
    -altmci

    ile on dokuzuncu yüzyillar arasmda kuran,


    Avrupa'nm Atlantik kiyismdaki devletleri, bu süreci demokrasi-
    ye dogru bir evrime girmeden çok önce demokratik devrimleri-
    ni tamamlamig degillerdir ve siyasal özgürlukler .a çisindan de-
    gerlendirildiginde, Franco ve Salazar'm diktatör1ükleri, kendi ül-
    keleri içinde de sömürgelerinde oldugu ölçüde baskici olmuglar-
    dir. Ingiltere, Fransa, Hollanda ve Belçika, demokrasi ile impara-
    torlugun bir arada gidemeyecegini sirayla fark etmigler ve hepsi
    aym ölçüde onurlu bir biçimde olmasa da, imparatorluklarmm
    tasfiyesi ya da dönügtürülmesi sürecin.e girmiglerdir.
    Üçüncüsü,burada öne sürûlen savi smirlar göründügü için
    tartigma gerektiren birkaç önemli örnek vardir. Fakat bunlarm
    daha yakmdan incelenmesi, genellemeyi çürüttüklerini degil,
    dogruladiklarim gösterecektir.
    Fakat görünürde üç istisna ülke gösterilebilir. Bunlar; ABD,
    Fransa ve Ïsviçre'dir.ABD bir.deniz gücüdür ancak dünyanm
    en güçlü kara ordusuna da sahiptir. Bu olgu, kara gücü ile de-
    mokrasinin hiç degilse bir ölçüde uyumlu oldugunu gösteren
    bir kamt degil midir?.Anglo-Amerikan anlagmasmm deniz gü-
    cü., Birlegik Devletler'e.güvenli bir savunrna saglamigtir. Bu ko-
    . qullar altmda, demokratik bir yönetimin ilkeleri ve uygulamala-
    ri, askerî bir engelle kargilaymadan kök salabilmigtir.
    L-
    &#§ 332 Gelecegi Yönetmek

    Askerî açidan Fransizlarm,


    karada oldukça güçlü olmalari -

    yam sira, büyük bir denizcilik gelenekleri de vardir. Fransa hem


    Atlantik'te hem de Akdeniz'de kiyiya sahiptir ama aym zaman-
    da kitamn da bir parçasidir. Fransa'nm güvenligi, güçlü bir or-
    dunun varhgru gerektirmigtir; fakat ordunun önderligi demok-
    ratik ideallerden çok devlet kavramma bagh olmuytur. Çagday
    Fransa'da istikrarh bir demokrasinin evrimi, Fransa'nm deniz-
    den çok karadan savunulmasi gerektigi olgusu tarafmdan sü-
    rekli engellenmigtir.
    Kurah kamtlayan örnek ülke Ïsviçre'dir.Etrafi tümüyle kara
    ile çevrili olan, tam anlanuyla demokratik bir toplum. Ïsviçreli-
    ler güvenliklerini, kismen cografyalarma, kismen de geçmig
    yüzyillarda geçerli olan bir askerî örgütlenme biçimine borçlu-
    durlar. Demokrasileri, epitlikçilik yönündeki toplumsal egilim-
    ler tarafmdan da pekigtirilen eski bir siyasal gelenegin ürünü-
    dür. Demokratik özgürlükler ile ordunun yetkeci niteligi arasm-
    daki olasi zithk konusuna gelince; Ísviçrelilerkendilerini açikça .

    ve bilinçli bir gekilde kendi ordularmm baskisma kargi koru-


    muglar ve bu amaçla da özel änlemler almiglardir. Devamh pro-
    fesyonel ordu küçüktür ve normal zamanlarda belirli bir bagko-
    mutan yoktur. Bir sava; pallak verirse, iki yasama meclisinin or-
    tak birlegiminde oylama ile atamr. Ïsviçreörneginin incelenme-
    si ortaya atilan savi çürütmemekte, tersine dogrulamaktadir.
    Ulusun silahlanmasi önemlidir.
    Ílkänermenin bir deniz gücüne sahip olan ülkelerin
    -büyük

    demokratik olabilecegi, buna karyihk büyúk bir kara gücüne sa-


    hip olan ülkelerin demokratik olamayacagi önermesinin- bu ör-
    neklerin gözden geçirilmesi ile saglamlagtigi kabul edilirse, bu-
    nun neden böyle oldugunun ve ne gibi uzantilar tagidigmm
    üzerinde durulabilir. Deniz gücünün demokrasi için sagladigi
    olanak gu basit, fakat hayirh gerçege dayanmaktadir: Donanma-
    lar ülkeden uzakta ip görürler. Ülkeiçinde bir iglevleri yoktur.
    Oysa kara gücünün içeride de, digarida da kullamlabilecegi
    açiktir. Tarihin her döneminde bir halk ayaklanmasmi bastirma-
    nm, bir.darbe girigimini engellemenin ve bir yasama meclisinin
    kapisma kilit asmanm yolu, birliklerin içbayma çagnlmasmda
    I
    I ·

    I
    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 333 L.

    bulunmuy tur. Dolayisiyla sivil bir hükümet askerler tarafmdan


    devrildiginde, iktidar generallerin eline geçer. Bir donanmanm
    ayaklamp kendi hükümetini devirmeye çahytigi bazi durumlar
    olmugtur (örnegin 1895 yilmda Brezilya'da); fakat, ordu aym
    yam tutmad@ takdirde, bu tür çabalar her zaman için sonuçsuz
    ve yararsiz kalmaya mahkûm olmuy tur. Gemilerin, kara kuv-
    vetlerinin direnmesi kargismda, kiy1yi denizden denetlemeleri
    olanaksizdir.
    Kugkusuz, donanmalarm erdemleri, içinde ip gördükleri
    ögelerden kaynaklamr. Surasikesindir ki, denizde güçlü olun-
    masi ile demokrasi arasinda herhangi bir uyum varsa bu, do-
    nanmanm iç örgütlenmesinden kaynaklanmaz. Bu durum do-
    nanmada, subaylarm adamlariile olan iligkileri ve komuta hiye-
    rargisi dikkate ahndigmda, ordudan daha az yetkeci nitelikte
    degildir. Hattä bazi ülkelerde donanma, orduya oranla, daha
    katidir ve subaylarim simrh bir toplumsal katmandan edinme-
    ye daha yatkmdir. Buna kargihk ordu, çok sayida insam bann-
    dirdigi için, siradan insanlara daha yakm olabilir. Yakm zaman-
    larda birçok devrim, bazi hallerde toplumsal programlari ol-
    dukça köktenci olan genç ordu subaylarmca gerçekleptirilmigtir.
    Ordu yänetimi, zorunlu olarak ve kendiliginden, bütün sistem-
    lerin en kötüsü degildir. Bazen, yerine geçtigi yönetime yegle-
    necek niteliktedir. 1960'larm baglannda degigik tarihlerde,
    askerî rejimler ve aktif bir askerin önderlik ettigi hükümetler, gu
    ûlkelerde iktidari ele geçirmiglerdir:Burma, Dominik Cumhuri-
    yeti, Misir, Formoza, Irak, Lübnan, Pakistan, Paraguay, Peru,
    Güney Kore, Güney Ÿietnam,Ïspanya,Sudan, Suriye, Tayland
    ve Türkiye. Bu hükümetlerin bazilari, örnegin Ïspanya'dakive
    Dominik'teki, geri ve vahgi idi. Fakat siyasal özgürlükler açism-
    dan bile degerlendirildiginde, bu hükümetlerin hepsi bir geriye
    gitñaeyi ifade etmiyordu. ÖrneginPakistan'inki gibi bir-iki du-
    rurnda da, bir generalin yönetiminin, bagimsizhk sirasmda filiz-
    lenen çeyith kavgaci partilerin yarattigi kargaçahk ortammdan
    daha iyi oldugu söylenebilirdi. Özgürlüklerin daha önce zaten
    var olmadig1 öbür birçok örnekte ise, iktidarm bir asker grubu
    tarafindan ele geçirilmesi, özgürlüklerin yitirilmesini degil, bir

    I.
    334 .
    Gelecegi ¥önetmek

    tür yetkeci yönetimin yerine bir bagkasmm geçmesini ifade etti.


    Bir askerî rejim, önderlerine ve hedeflerine bagh olarak, toplum-
    sal açidan ilerici ve yönetsel açidan etkin ya da yoz, gerici ve
    zorba olabilir. Fakat niteligi ne olursa olsun ve komutam da is-
    ter Cromwell veya Bonaparte, isterse Mustafa Kemal veya Eyüp
    olsun, bir askerî yönetim demokratik olmaz. Muhalefete katlan-
    mak, açiktan eleptiriyi kabul etmek veya fiziksel güçleri üzerin-
    deki yasal suurlamalara boyun egmek, askerler için kolay degil-
    dir. Onlarmki söze degil, silaha dayanan yönetimdir.
    air
    Kaynak: Leslie Lipson, Demokratik Uygarirk, 8.149-159 [Çeviren:
    Haldun
    Gülalp -

    Türker Alkan], ÏçBankast Yayini, Ankara 1984.

    3. OZET: Jeopolitik ve Topyekûn Savunma


    Gazi Mustafa Kemal 28 Eylül 1932 tarihinde ABD'li General
    MacArthur ile bir görügme yapmigtir. Bu konugma sirasmda,
    yedi yil sonra baglayacak olan ÌkinciDünya Savagi'nm baglama
    zamanim, karpihkh taraflarm gücünü, genel olugumu hatasiz
    söyleyebilen Atatürk, savag sonunda da dünyanm alacagi jeost-
    ratejik ve jeopolitikgörünüm konusunda da son derece dogru
    öngärüde bulunmuytur. Tüm bunlarm temel nedeni, Ata-
    türk'ün tarihi, cografyayi ve stratejiyi bilim olarak benimseyip
    üzerinde aragtirma yapmasidir. Bu üç bilim dah, siyasiler tara-
    fmdan disiplin içinde degerlendirilebilirse, ülkenin gelecegini
    tahmin etmek kehanet degil,
    "stratejik
    öngörü" bilim gerçegi
    çerçevesinde olacaktir. Yakm zamanlara kadar sözcü-
    "strateji"

    gú, daha çok askerî alanda kullamlan bir terim olarak kabul edi-
    liyordu. Gerçekten de bu sözcügün analizi yapilacak olursa
    askerî yam açikça görülür. Özellikle bir savag hali içerisinde, si-
    yasal iktidarm, sonuca ulagmak için askerî kuvvetleri kullanma
    sanati olarak kabul edilen stratejinin askerî alan digmda, örne-
    in; siyasal, ekonomik, kültürel ve benzeri alanlarda da kulla-
    mlmakta olmasi, bu terimin, ydlar önce bilinen anlamru daha
    da geniëletmigtir. Bäylece strateji, daha genig anlamda dügünül-
    dügünde, bir ulusun ya da uluslar toplulugunun, olaganüstü
    l

    Tarihin ve Cografymun Farkmda Ohnak 335

    hallerde hedefe ulagmak için ekonomik, siyasal, askerî ve moral


    güçlerini birbiriyle uyumlu olarak düzenlemesi ve kullanmasi
    içeriginde anlagilmaktadir. Bu.tammlama daha da genelleptirile-
    bilir. Bu durumda "Büyük Strateji" ya da "Yuksek Strateji", bir
    devletin benimsedigi politikaya uygun olarak saptamig -oldugu
    hedeflere ulagmada her tiir olanak ve araçlan bilimsel kullanma
    sanati olarak da anlagilmahdir.
    Birinci bölümde sikça sözü edilen "milli
    strateji", bir ulusun
    bangta ve savagta ulusal çikarlanm geligtirmek ve milli hedefle-
    rine ulagmak için ulusal gücünü geligtirme ve kullanma bilim ve
    sanatidir. Bu tammlama içinde yer alan "ulusal
    güç" ise; ekono-
    mik, politik, sosyal,-askerî ve teknolojik yönleriyle, bilimsel
    ve
    teknik bir nitelik gösterir. Devlet yönetimini üstlenen siyasal ay-
    gitm baghca ödevlerinden biri, ulusu saptanmig olan hedefleri-
    ne ulagtirmaktir. Günümüzde milli strateji olarak nitelenen bir
    amaç, çogunlukla uzun vadeli hazirlik ve hareket yäntemlerinin
    uygulanmasiyla gerçekleptirilebilir.Bu uygulamada bir gücün -

    kullamlmasi kopulundan vazgeçilemez. Bu güç, ulusun özün-


    den dogan ve bu nedenle ulusal nitelik tagiyan "Milli Güç"tür.
    Milli gücü olugturan temel güç ögeleri "ekonomik
    güç",
    "askerî
    güç",
    "siyasal
    güç",
    "sosyo-kültürel

    güç" olarak belirle-


    nebilir. Tüm sayilan bu "güçler"
    birbirleriyle ilintilidir. Ancak
    "ulusal

    strateji" ve askerî güç iligkisi üzerinde bir kez daha dur-


    mahyiz. Ulusal strateji, bir ulusun kendine äzgü amaçlara ulay-
    mak için benimsedigi bareket tarzlarmi ve futumunu belirleyen
    bir kavram olarak nitelenebilir.
    Ulusal strateji gehel anlamda bir devletin güttügü siyasete
    uygun olarak benimsedigi hedeflere ulagmak için her tür aracm
    kullamlmasiolarak da anlagilabilir. Siyasal iktidarlarm amaçlari-
    na ulagim için her alanda almasi gereken önlemler vardir. Bun-
    lardan birisi de somut silahh gücün olugturulmasiyla bundan
    yararlanmadir. Bu nedenle, bazi strateji kuramclari, stratejiyi ta-
    mmlarken, "Bir savagta siyasal iktidarni belirledigi amaca var-
    mak için askerî kuvvetleri kullanma sanaitdir," derler. Bu tanim-
    lamanm özündeki anlam, askerî gucün, ulusal siyasetin gerçek-
    legtirilmesinde, o ulusun silahh kuvvetleriyle zorlama
    ya da si-
    336 Gelecegi Yonetmek

    kigtirma yetenegini belirler. Ancak bu gücün günümüz anlayi 1-


    na uygun olarak ekonomik, siyasal ve askerî antlagma ve baglag-
    .

    malar1n etkisi altmda bulundugu gözden uzak tutulmamahdir.


    Bu gücün degerlendirilmesinde her yönüyle ekonomik güç, en-
    düstri kapasitesi, savunma sanayii, genç ve çahykan nûfus, tek-
    nolojik ve psikolojik etmenler yer ahr. "Askerî gücün" iligkisi
    "jeopolitik" "topye-

    üzerinde durulmasi gereken iki öge de, ve


    kûn savunma" kavramlandir. Birinci Dünya Savagi'ndan kisa
    bir süre sonra ortaya atilan ve Ikinci Dunya Savagi'mn ategleyi-
    cisi olan Nazi yäneticilerinin kuram ve uygulamalari üzerinde
    büyük etki yapan "Jeopolitik",terim olarak degigik tammlama-
    siyasal cografya" ola-
    "uygulamali

    lara sahiptir. Bazi uzmanlar


    çevreden etkilendigi biçimiy-
    "dogal

    rak tammlarken bazilan da


    le ulusal politika" olarak tanunlamiglardir. Jeopolitik,tarihsel
    geligmesinde de fanatik milliyetçilerle askerlerin mah olmuytu.
    Hemen tüm askerî uzmanlar, 1939'da patlayan ÍkinciDünya Sa-
    vagi'na jeopolitiginbüyük e tkisi oldugunda birlegirler. "Haya t
    Alam", "Cografi Alanlarda Genigleme" ve bunlarm silah niteli-
    gindeki araci "Haritalar" jeopolitikmodasmm baghca ögeleriidi.
    Jeopolitigingeçmigte savaya yardimci bir kavram olarak benim-
    senmesi, Nazi Almanya'smda askerî stratejiye siyasal stratejiyi
    de katarak, askerî makamlarive liderlerini, birçok cografi alanla-
    rm olasi muharebe alam olabilecegi hususunda tasarilar için ha-
    zirlamigt1. Alman savas makinesinin Íkinci Dünya Savagi'nda
    beklenmeyen biçimde gigkinlige ugramasmda ve dünyanm en
    büyük askerî gücu haline gelmesinde jeopolitiginetkisi büyük
    olmuytur. Askerî gücü olupturan ve onu destekleyen öge ve et-
    menleri de göyle belirleme olasidir: Personel gücü, silah ve dona-
    tim, teykilat, sevk ve idare, cografya ve arazi, halkm askerlige
    sevgisi, ulusal birlik ve beraberlik, mali ve ekonomik durum,
    askerî endüstri, teknolojik yetenek, lojistik destek, ittifaklarla ka-
    zamlan destek ve benzeri etmenler. Askerî güç yalmzca kendisi-
    ni olugturan askerî ögelerle degil, äteki güçlerle de baglantihdir
    ve askerî güç öbür güçlerle etkinlik kazanmaktadir.
    Son yüzyilda strateji, jeostratejive jeopolitikkavramlari ev-
    nm geçirmigtir.
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak 337

    BaçIangiçta; stratejinin, düçmamn hizla ve kesin sonuçlu ola-


    rak imha edilmesi, savagm ise yalmz bir askerî eylem olarak
    yo-
    rumlanmasma karym, 20. yüzyilm baglarmda, ekonomik, siyasi
    ve cografi faktörlerin stratejiyi etkiledigi genig gekilde kabul
    görmüç ve stratejinin zaman ve gereksinmelere göre uydurul-
    masi gerektigi belirtilmigtir. Birinci Dünya Savagi sonrasi, sava-
    gin topyekûn bir nitelik kazandigi iyice anlagilmis ve bir mille-
    tin insan gücü ile savag.kaynaklarmm toptan seferber edilmesi
    dügüncesi benimsenmigtir.
    ÍkinciDünya Savagi ise savagm yalmzca askerî olmayip ha-
    yatm her agamasmi etkisi altma alan politik, ekonomik, teknolo-
    jik ve psikolojik faktörleri de kapsayan, bütün milletleri, anaka-
    ralan, okyanuslari, dogrudan dogruya
    ya da dolayh olarak ilgi-
    lendiren sosyal bir olgu oldugu görülmügtür. Stratejik dügünce-
    deki bu geligmeler, jeostratejive jeopolitik dügünceleri berabe-
    rinde geligtirmig, cografya ile strateji ve politika iligkileri yeni
    dügüncelerin ortaya atilmasma neden olmuytur. Bu dügüncenin
    "siyasi

    sonucu cografya" duçüncesi geligmig ve bu, Alman dü-


    günür Emmanuel Kant ile akademik alanda yerini alnuptir. Bir
    ülkenin cografi yeri (mevkii), büyüklügü, iklimi ve dogal kay-
    naklarmin dig politikada oynadigt rolün önemi, dügünürlerin,
    askerlerin ve devlet adamlarmm ve bunlarm hepsinin bagmda
    cografya bilimcilerinin dikkatini çekmigtir. Baglang1çta.bir bilgi
    olarak baglayan bu ilgi, zamanla uluslararasi politika mücadele-
    lerinde, tüm güçlerin kullamlmasi dügüncesine koput olarak,
    cografi olaylarda kullamlmasma ve dig politikaya uygulanma
    olanaklarmm aragtirilmasma yönelmigtir. Bu aragtirmalar ile
    cografi olaylar, dig politikanm desteklenmesi için degigik alter-
    natifler yaratmigtir.
    Jeopolitik, politikamn cografyanm isteklerine göre düzenlen-
    mesini saglayan bilim dah olup, doga ile politika arasmda bir
    neden-sonuç köprüsü kurarak, saptadigi kurallar ve deger yar-
    guari ile politik çahymalara yön verir. Jeopolitik,bir bagka de-
    yigle, cografi, el<onomik, sosyal, siyasal ve stratejik faktärlerin
    bir devletin dig politikasma olan etkisini inceleyen bilim dahdir.
    Tüm jeopolitikteoriler, Ratzel IIe baglayan ve Alman jeopolitik-
    338 GelecegiYönetmek

    çileri ile geligtirilen hayat sahasma dayandirilmigt1r. Teorilerin


    son hedefini dünya hâkimiyeti ya da dünyamn kontrolü olan
    bir eylemin cografyaya dayanan yöntemlerinin ne olacagi belir-
    1emigtir. Bu teoriler; deniz hâkimiyet teorisi, kara hâkimiyet te-
    orisi, hava hâkiriiyet teorisi olarak ortaya atilmig, kenar kugak
    teorisi ise kara hakimiyett teorisinin degigik bir görügü olarak
    ortaya çikmigtir. Stratejiyiise politik ve yalmzca askerî anlamda
    stratejiler olarak ayirabilmek ve ikincinin, son tablilde birincisi-
    ne bagh olabilecegini söylemek olasidir..kyrica, mücadelenin
    butününü kapsayan genel strateji ile tek tek cephelerde, operas-
    yon alanlarmdaki stratejilerden de söz etmek olasidir. Sorun,
    politika ile hedef, bagka ifadeyle, araçlarla amaçlar arasmdaki
    dengelerin dogru kurulabilmesidir. Bunun yam sira topyekûn
    strateji ile buna bagh ikincil nitelikte stratejilerden söz edildigi
    de olur. Dügmam zayiflatmak, ona elde ettigi ile orantisiz ölçü-
    de kayiplar verdirmek, gücünü dagitmak, enerjisini bog yere tu-
    ketmek, moralini bozmak gibi hususlar bunlara örnek olarak
    verilebilir. Strateji ne sadece hedeflerin tammlanabilmesi, ne de
    güç unsurlarmm sevk edilebilmesinden ibarettir. Strateji, bunla-
    rm hepsini ve ayrica güç unsurlarmm hazirlanmasmi da içerme-
    lidir. Taktikler ise bizzat savagm nasil yapilacagma ait hususlar-
    dir. Gerek strateji, gerek taktiklerde hedefin en ucuz ve ekono-
    mik yolla elde edilmesi esastir. Bunlara ek olarak bir de stratejik
    eylemden söz etmek gerekmektedir. Bunlar, temelde, dügmanm
    savunma düzenini bozmak, cephesinin konumunu degiçtirme-
    ye zorlamak, güçlerini dagitmak, ikmal ve çekilme yollaruu teh-
    dit altma almak gibi eylemlerdir. Stratejik eylemler dügmanm
    en az direnmeyi örgütleyebilecegi, en az bekledigi yollardan
    onu ikileme sokarak ve hareket serbestisinden mahrum biraka-
    rak yapilan eylemlerdir..Bu, bizi, stratejinin temeline, yani güç-
    lerin dagihmi, güçlerin konsantrasyonu ve alternatif hedeflerin
    elde tutulmasi gibi noktalara getirir. Bunlarm açihmi ise, stra.te-
    ik prensiplere deginmemizi gerekli kilar ki, bunlar oldukça yo-
    un bir gekild e tartiplrug konulardir.

    I
    Tarihin ve CografyamnFarkinda Olmak 339

    OKUMA PARÇASI 1:
    21. Yüzyil Sözlügune Göre Jeopolitik
    Alman cografyacilar tarafmdan Rus tehdidin.i irdelemek
    amaciyla bulunan, güç iligkilerini irdeleyen bilim.
    Barig ve savay günümüzün ve gelecekte ortaya çikacak güç-
    ler arasmdaki dengeye bagh. Daha açik belirtmek gerekirse Av-
    rupa, Rusya ve ABD arasmdaki ittifalan gücüyle, Çinve Ïslam
    I
    dünyasmm ayri ayri, dünyanm geri kalanma kargi geligtirecegi
    siyasete bagh.
    Bir büyük güç olmak veya olmaya devam etmek için bir ül-
    ke artik bütün uzmanlar tarafmdan kabul edilen apagidaki yedi
    arta uymah:
    •
    Ìktisadialanda dünyadaki geligmelerde etkin olabilmek
    için yeterince güç1ü olmah;
    •
    Teknoloji alanmda iletigim ve enerji konularmdaki geligme-
    lere egemen olmah;
    •
    Parasal alanda uluslararasi rezervlerde ve iglemlerde kul-
    lamlacak kadar güçlü bir para birimine sahip olmah;
    • Askerî alanda nükleer silah ve dünyanm en uzak noktalan-
    na savaymak için gönderebilecegi en az on tümen piyadeye sa-
    hip olmah;
    •
    Cograffa alanmda suurlari digma, enerji kaynaklarim, içme
    suyu rezervlerini, temel denizyollarmi veya çok önemli bir mü t-
    tefigini korumak amac1yla çikmasmda faydasi olmah;
    •
    Kültürel alanda, bagkalariyla ortak ç1karlan oldugu ve bag-
    kalarmi da sanat yapitlanyla etkilemek için yeterince evrensel
    olan dini ve ulusal bir kültüre dayanarak hareket etmeli;
    •
    Diµlomatik alanda, emperyalist dig siyaset gütmek için ye-
    terince güç1ü ve tutarh bir devlete sahip olmah.
    Çokaz ülke bu yedi parta uygun. Nijerya ve Güney Afrika
    kitalarmdaki geligmelerde etkin görev ahp yerel büyuk güçlere
    katilsalar bile özellikle Afrika'da bir süper.gücün çikmasi pek
    olasi d egil.
    v.

    Japonya süper güç olmak için iktisadi olanal<lara sahip ama


    hâlâ 20. yüzyihn ilk yansmdaki Japonegemenliginin yikici etki-
    I-.

    340 GelecegiYöhetmek

    sinden _kurtulamamg. Çinve Asya'mn birçok ulusu buna uzun


    sure boyunca.izin vermeyecek.
    Hindistan iktisadi, askerî ve diplomatik güce sahip olacak,
    cografya a çismdan süper güç olmayi isteyecek ama kugkusuz
    ne evrensel yönelimi, ne para birimi, ne teknolojisi ne de kugat-
    ma altmda birligini sütekli korumak ve kompularma kargi ken-
    dini savunmak zortmda olan egemen veya emperyalist bir güce
    dönüyme istegi bunu gerçeklegtirmek için yeterli olacak.
    Islam dünyasmm zenginligi, cografi çd an ve gerekli evren-
    sel istegi de olacak ama ne devlet birligi, ne askerî bütünlûgü,
    hatta ne savunulacak ortak ç1kari olacak. Buna ragmen onun
    dostlugunu kazanabilecek her süper güç için çok iyi bir mütte-
    fik olugturacak.
    Geriye dört aday kahyor: Rusya, Çin,Avrupa ve ABD.
    Rusya belki birkaç on yil sonra, iktisadi ve teknolojik güç da-
    hil bir süper gücün bütun özelliklerine sahip olacak ama parasi
    olmayacak. Ayrica en azmdan yuzyihn ilk yansmda, birligini
    korumaya çaligmak ve Avrupa'nm diger ülkeleri ve Çinile ilig-
    kilerini düzenlemekle geçirecek.
    Kugkusuz Çin ortaya çikacak yeni süper güç. iktisadi güce,
    uzaklarda askerî operasyon gerçekleptirme gücüne, etkili bir
    hükümete, dünya sahnesinde etkin olma istegine, kültürel kim-
    lige, denizde varligim gösterme, Orta Asya'da enerji bulma ve
    Sibirya'daki alanlan denetim altma alma gereksinimine sahip
    olacak. Bir gün para birimi de dünyamn ände gelen para birim-
    leri arasmda yer alacak.
    Avrupa ve ABD de süper güç olmak için bütün araçlara sa-
    hip olacak. En azmdan güç1erini birleptirdiklerinde: ABD özel-
    likle yurtdigmda müdahale etme araçlarma, Avrupahlarsa
    özellikle bunu gerçekleptirmek için gerekli nedenlere sahip
    olacak.
    Dolayisiyla 21. yüzyilm jeopolitigibüyük oranda ABD ile
    Avrupa arasmdaki ittifakm geligimine ve Rusya ile Çin'in ko-
    numlarma bagh.
    Eger Bati uygarhginm bu iki taran tek bir süper güç olugtu-
    rup dolan ortak para birimi kabul ederse, NATO'yu güçlendi-
    Tarihin vc Cografyanm Forkmda Olmak 34'l

    rirler, Avrupa da kompularmdan l<orunmak,


    Çin,Hindistan ve
    Ïran'm ele geçirmek için can attigi denizyollarim ve enerji kay-
    naklanm savunmak için ABD'ye bagimli olmaya devam eder.
    Eger Avrupa tek para birimine, bagansiz bilimsel, kültürel
    ve görsel-igitsel politikaya, ortak ve bagimsiz dig siyaset ve or-
    duya sahip olabilirse Rusya ve Ïslam dünyasiyla, dogu ve gü-
    ney kanatlarmda facialan önlemek için iyi geçinmek zorunda.
    Su varsayunda Avrupa için en iyi yol Rusya ve Türkiye'yi Av-
    rupa Birligi'ne kabul etmesidir.
    Kendi aralarmdaki iliçkilerden baçka, stiper güç1er ülkelerin
    veya kit kaynaklarm denetimi konusunda birçok küçük güç ve
    küçük çatigmalarla kargi kargiya kalacak. Temel çikarlari tehli-
    keye dügmedikçe, ne savagmak ne de Güney'de hukuksuzluga
    dogru yönelen bölgelerde müdahalede bulunmak isteyecekler.
    Misillemeden korkmayan devlet digi olu umlar bu bölgelerde
    etkin olacak, imparatorluklar da kendi bölgelerinde düzeni sag--
    lamak için ortaya çikacak.
    Avrupa'daki yapi, kitasal, bagka yerlere ihraç edilebilir bir
    model olugturacak. Ne devletler arasmda güç dengesi, ne kat2
    bir imparatorluk olacak, iktisadi, siyasi ve toplumsal egemenlik
    araçlarmm isteyerek biraraya getirilmesinden olugacak. Eger
    böyle bir örgüt bagka kitalarda da kurulursa demokratik bir je-
    opolitigin ilk adimi atdmig olur. Al<sidurumda (en olasi durum
    da bu) dünya dengesiz kalacak, hep kargaçamn epiginde, karyi-
    hkh denetim ve müdahaleden oluçan hassas bir orta yol olmaya
    devam edecek.

    Kaynak: JacquesAttal, 21. Yuzyd Sö.dügü, s. 167-170 [Türkçosi: Kosta


    Sanoglu], Güncel Yaymahk, Ístanbul1999

    I
    342 GelecegiYönetmek

    OKUMA PARÇASI 2:
    Türklerde Cografi Yap1yi (Mekân) Dügman Aleyhine
    Bir Silah Olarak Kullanma Sanati
    I.
    (IO 201- IS 1922)
    Cografi yapi (mekân) ve cografi partlar, Asya Türk-Hun Ím-
    paratorlugu zamanmdaki çatigmalardan beri Türk milletinin
    hedeflerine, yaptigi muharebelerin süresine, Türk komutanlari-
    nm stratejisine, harekâta katilan Türk ordularmm mevcudu,
    kadrosu, kurulugu, donammi ve muharebe yöntemlerine ve sa-
    vagan askerlerin maneviyatma dogrudan tesir eden baghca ve
    birinci etken olmugtur. Bu nedenle, gerek Mete ve Alp Arslan,
    gerekse II. Kihç Arslan ve Atatürk cografi yapi ve partlarm sa-
    vagtaki önemi ve degerini iyi kavramiglar ve Türk milletinin de
    tabiatm güçlükleri ve amansiz kogullari içerisinde rahathkla ha-
    yatlarim devam ettirebilme yeteneklerinden faydalanmasmi bil-
    miglerdir. Bu büyük askerler, tarih boyunca, cografi yapmm ve
    cografi partlarm olumsuz etkilerini azaltacak ve bunlari düg-
    manlarm aleyhine bir güç olarak kullanacak taktik ve teknikleri
    geligtirmek firsatim bulmuglar ve harbi kazanmak için cografi
    yapiyi bir silah olarak kullanma esaslarinin bulucusu, uygulayi-
    cisi ve ögreticisi olmuglardir.

    L Cografi Yapi. ve Dogal SartlannEtkisi


    Tarih boyunca, cografi yapiyi ve onun partlarmi dogru ola-
    rak incelemeden ve ordularmi arazi, iklim ve hava kopullarmm
    gerektirdigi ihtiyaçlara göre hazirlamadan yola çikan bü tün or-
    dular yenik dügmüglerdir. Makedonya imparatoru Buyük Ís-
    kender ile Pers Ìmparatoru Dara arasmdaki Íssus Muharebe-
    si'nde (ÏÖ333) en änemli etken Amanos daglari olmugtur. Türk
    Büyügü ve Mogol Ïmparatoru Cengiz'in, Hindistan'i istila et-
    mek için yüruyen ordularmi, Ganj Nehri ve Ïkinci Dünya Har-
    bi'nde (1939-1944)Rusya'ya taarruz eden 6'nci Alman Ordu-
    su'nu Volga Nehri durdurmuytur. Yavuz Sultan Selim'in Misir
    Seferi'nde (9-22 Ocak 1517); Birinci Dünya Harbi'nde (1914-
    Tari1tin ve cogmfyanm
    Farkmde Otumk 343

    1918) Kuzey Afrika ve Kanal Seferi'nde (1914-1915),çöllerin ve


    Süveyg Kanah'nm bu bölgede harekât yapan ordularm üzerin-
    deki cografi tesirleri, ÏkinciDünya Harbi'nde (1939-1944)ve Mi-
    sir-ÍsrailHarbi'nde (1973)de aynen görülmügtür. Hititler ile Mi-
    sirhlar arasmda, admi Suriye'de bir nehirden alan Kadeg Sava-
    gi'nda (ÍÖ1297) en büyük rolü Kadeg Nehri oynamigtir. Tarihte
    Osmanh Ímparatorlugu'nun karadaki ilk yenilgisi, Saint Got-
    hard Muharebesi (1 Agustos 1664) ve yenilgisinin sebebi de Rab
    Suyu'dur. Zenta muharebelerinde (11 Eylül 1697) arkasim neh-
    re vererek savaga giden Türk ordusunun askerlerinin 10.000'i
    nehirde boguhnug ve 20.000'i dügman kiliçlariyla gehit olmug-
    tur. Çanakkale Bogazi o dönemde dünyanm en güçlü donamna-
    smi denize gömmüytür (18 Mart 1915). Görkemli Çinordusunu
    Mete, Tatung-Fu (ÍÖ2017); Bizans ordusunu (Romen Diyojen'in
    1somutasmda) Alp Arslan Malazgirt (1071);yine Bizans ordusu-
    nu Kayser Manuel'in komutasmda Sultan Kihç Arslan II, Myri-
    okephalon (1176)ve Yunan ordusunu Gazi Mustafa Kemal
    Dumlupmar (1922)meydan muharebelerinde cografi yapiyi bir
    silah olarak kullanmak suretiyle maglup etmiglerdir. Tarih bo-
    yunca harpler, elleri dondugu için tetik çekemeyen askerlere,
    çamura saplandigindan hareket edemeyen tanklara, Bizans or-
    dusunda oldugu gibi, gedik, geçit ve bogazlarda kan kaybeden
    ve yok olan gärkemli ordulara, yakilan ormanlar içinde can ve- I.

    renlere, elverigsiz arazide baskma ugray1p yarlardan yuvarla-


    nan cesur süvarilere, gece karanhšmda kihçtan geçirilenlere,
    kar, piddelli soguk ve çöllerde kum firtmalarmdan agir kayipla-
    ra ugrayan kuvvetlere, sarp ve yüksek daglar ve derin vadiler
    nedeniyle birbirinden kopan ve dügman pençesine dügen bü-
    yük birliklere, yüzbinlerce askerin ölümüne yol açan pehirlere,
    mevzilere, kanallara, bogazlara ve kalelere, sisin kalkmasiyla
    birdenbire dügmanlarmi kargilarmda bulup bozgun ve panik
    içerisinde kaçanlara, aym sicak ve agm soguktan ç21diranlara
    sahne olmugtur. Bazen askerlerin cografi partlarin gerektirdigi
    ekilde egitilmemesi ve donatilmamasi, bazen cografi hedefle-
    rin iyi tespit edilmemig olmasi ve bazen de cografi yapimn dog-
    ru bir gekilde degerlendirilmemesi, geçmig harplerde ve savag
    344 GelecegiYönetmek

    alanlannda en korkunç silah ve dügmandan daha korkunç fela-


    ketlere yol açmigtir.

    IL Cografi Yapimn Ïlgi Sahasinm Tahlili ve Mete,


    Alp Arslan, II. K111çArslan ve Atatürk'ün Cografi Yapi-
    Bir Güç Olarak Kullanma Sanati ve Taktikleri
    .yi

    ÌÖ 201'den, 1176'ya kadar inceledigimiz savaglarda cografi


    yapi Türk harplerinin ve askerî harekâtnun bütün faaliyetleri-
    ne ve safhalarma dayanak tegkil etmigtir. tografi yapiyi bir güç
    unsuru olarak kullanmak bir siyaset ve strateji meselesi, düg-
    mam yenmek için araziden faydalanmak ise bir taktik mesele-
    sidir. Bu nedenle cografi yapi büyük birlik seviyesinde ve ara-
    zi küçük birlik seviyesinde dügünülür ve degerlendirilir. Mete,
    Alp Arslan, II. Kihç Arslan ve Atatürk, siyaseti ve stratejiyi ay-
    m zamanda kipiliklerinde toplamig ve silahh kuvvetlerini cog-
    rafi yapmm gerektirdigi gekilde yönlendirip dügmanlarmin
    aleyhine bir kuvvet olarak kullanmak suretiyle Çin,Bizans ve
    Yunan ordularina kargi daha änce adi geçen büyük zaferler ka-
    zanruplardir. Modern savaglarda cografi yapmin tesirleri, ilgi
    sahasi ve seviyesi bakimindan, hem stratejik ve hem de taktik
    sahada görülür. Üçüarasmda kesin bir ayrun yapuamaz. Cog-
    rafyanm stratejik ve operatif harekât bakimmdan yapacagi te-
    sirler, taktik alana da intikal ederler. Stratejik görügleriyle am-
    lan dört Türk büyügü, Orta Asya'nm, Iran ve Irak topraklarmm
    ve Anadokt'nun üzerinde uygulayacaklan harekâtm bütün saf-
    halanm dügmanm dengesini alt üst edecek bir biçimde dügü-
    nüp cografi yapiya dayandirarak, kuvvetlerinin sayica azligi-
    nm sakmcalarmi ortadan kaldirmiglar ve dügman ordulanm
    yenik dügürmüglerdir. Bu dört komutamn savag alanlarim (Ta-
    tum Ovast, Zahva Ovasi, Tzibritze Bogazi ve Altmtag-Dumlu-
    pmar) bizzat kendilerinin seçip kargi taraf ordularmi bu bölge-
    lere kanalize etmelerinden anlagdmaktadir. Jomini, harp veya
    muharebe alammn seçilmesi ve bu alanda cografi partlarm si-
    lahh kuvvetlere yapacagi etkilerin incelenmesini cografi yapi
    ile strateji arasmdaki yakin iligkiye baglar ve stratejinin nereye
    Tarihin ve CografyamnFarkmdaOhnak 345

    gidecegine ve..taktigin muharebede manevranm uygulama tar-


    zma karar verecegini öne sürer. Çinve Bizans ordularmm tuza-
    ga dügürülmek için arzu edilen savag alamna çekilmesi ve bu
    alanm dügmanm yan ve gerilerine darbe vuracak bir gekilde
    kullamlmasi Jomini'ninyüzyillarca sonra koydugu teghisin de
    ötesinde cografi yapiyi bir silah ve güç ögesi olarak kullanabil-
    me sanatidir. Mete, Alp Arslan, II. Kihç Arslan ve Atatürk, do-
    galpartlarm hem kendi kuvvetleri üzerine yapacagi etkiyi ve
    hem de dügmanlari üzerinde olumsuz tesirleri incelemig ve
    böylece statik bir kuvvet olan cografi yapiyi hasimlarim alt ede-
    cek dinamik bir güce dönügtürmügtür. Kargi taraf ordulannm
    sayica ve teknik üstünlükleri nedeniyle, yakm muharebe ve _

    koçbagi saldindan daha çok, uzak mesafe silablan olan ok, yay
    ve topçudan azami yararlanarak araziyi dügmanm kanatlarma
    ve yanlarma etkili olabilecek gekilde kullanmiglar ve bu etkiyi
    baskm, manevra, sürat ve giddetle de artirmiglardir. Türk ko-
    mutanlan, 1922 yilma varmcaya kadar dügmanlarma cepheden
    ziyade yanlarmdan manevra yapmaıi tercih etmiglerèlir. Bu
    manevralari tercih etmekle dügmanlarma kargi hile, yaniltma
    ve aldatma taktik ve teknikleriyle birlikte dolayh bir tutum uy-
    gulamiglardir. Aynca, Türk ordularmin çevreleri dügman ulus-
    larm kuvvetleriyle sarih bulundugundan, Türkler, cografi ya-
    piyi, iç hat stratejisine uygun olarak kullanmiglardir. Tatung-
    Fu, Malazgirt, Myriokephalon, Dumlupmar Meydan Muhare-
    beleri'yle Türk ordulan, cografi yapmm bir güç olarak kullaml-.
    masim apagida siralanan taktik ve yöntemleri uygulayarak
    harp tarihimize birei sanat ola@ gecirmiëlerdir.

    a. Cografi Yaplyi (Araziyi) Kupatici CpekildeKullanmak


    Türk'
    ordulari, her dört meydan muharebesinde de araziyi
    kugatici bir tarzda kullanarak dügmanm kanatlarma, gerilerine
    ve yanlarma darbelerle büyük kazançlar saglamiglardir. Bu ka-
    zançlarm elde edilmesini sürat, manevra, hareket¯kabillyèti ve
    baskm ilkelerinin. tiygulanmasi daha da kolaylagtirmigtir. Karp
    tarafm kuvvetlen bir ovayi yay gibi çevreleyen arazi kesimleri-
    I
    I

    I
    346 GelecegiYönetmek

    nin gerilerinde pusu mevziilerinde gizlenmig Türk ordusunun


    ani sal'dirilariyla çepeçevre kuyatilarak imha edilmigtir.

    b. Cografi Yapimn (Arazinin) Dügmam Dügurdügû


    Durumdan Faydalanmak
    Cografi çartlar ve yapmm güçlükleri, taarruz eden veya yü-
    rüyüç yapan kuvvetlerin ayn istikametlere kanalize olmasma,
    birbirlerinden aynlmasma ve birbirlerini takviye edemeyecek
    durumlara dügmesine sebep olabilir. Düginan ile arasindaki ge-
    rek sayi ve gerekse silahlarmin teknolojik üstünlükleri bakimin-
    dan buyük bir dengesizlik bulunmasma ragmen savunan taraf;
    bäyle bir yapiyi kullanmak suretiyle kargi kuvvetleri parça par-
    ça imha edebilir.·Bu taktigi ve harp sanatim Sultan Alp Arslan
    Malazgirt Meydan Muharebesi'nden önce, Anadolu'ya yaptir-
    digi akmlarda kullanmig ve II. Kihç Arslan da Myriokepha-
    lon'dan önce, Kayser Manuel'in ordusuna bu yöntemle büyük
    kayiplar verdirmigtir.

    c. Cografi Yapiyi (Araziyi) Kanalize Edici Sekilde


    Kullanmak
    Yine Mete, ÀlpArslan, II. Kiliç Arslan ve Atatürk, cografi ya-
    pimn sagladigi imkânlardan faydalanarak, bunu dügman ordu-
    sunu kanalize edici bir tarzda kullanmiglardir. Böylece, Çin, Bi-
    zans ve Yunan kuvvetlerinin yanlarma ve gerilerine kargi taar-
    ruz firsatt ele geçirmigler ve dügman kuvvetlerini yok etmigler-
    dir. Modern savaglarda da böyle durumlarda silahh kuvvetlerin
    bu brsata uygun gekilde tertiplenmesi ve cografi yapiyi kanali-
    ze edici tarzda engellerle takviyesi taarruz edeni tamamen imha
    edecek imkânlar saglar. Savunan taraf cografi yapmin avantaj-
    larindan faydalanarak bunu hasmuu kanalize edici bir tarzda
    kullanabilir. Muharebe sahasmi kendisi seçebilir, hile ve aldat-
    ma ile dügman ordusunu bu bölgeye çekebilir, onu agir kayip-
    Iara ugratacak tuzaga dügürebilir.
    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 347

    d. Cografi Yapidan (Araziden) Faydalanarak Dügma-


    nin Yan, Kanat ve Gerilerine Tesirli Olmak
    Taarruz eden taraf,-Bizans ve Yunan ordusunun hareketlerin-
    de de görüldügü üzere, taktik ve stratejik yollan ve istikametle-
    ri kullanmak zorundadir. Türkler, bu istikametlere hâkim olan
    arazi kesimlerini önceden tutmak ve kullantnak suretly1e Ana-
    dolu'aun derinliklerinde, birbiri gerisindeki bölgelerde, Impara-
    tor Romen Divojen'in, Kayser Manuel'in ve Haci Anesti'nin kuv-
    vetlerine baskin tarzmda saldir11arda bulunarak kayiplar verdir-
    miç1er, Bizans ve Yunan ordularmi büyük ölçüde yipratmayi ba-
    armiglardir. O halde, taktik ve stratejik istikametler üzerinde
    hareket ve yürüyüg halinde bulunan dügmanm cografi yapidan
    yararlanarak, iki kanadma, tek kanadina ve aym anda yanlarma
    ve gerilerine.etkili olabilecek karyi taarruzlar yapilabilir.
    ÏÖ 220'den, 1922 yilma kadar, Türkler tarafmdan uygulan-
    mig olan yukaridaki harp sanati usullerinin dügmani alt etmede
    sava; taktikleri ve teknikleri bakimmdan apagida siralanan fay-
    .
    dalari sagladigmi da ortaya çikarmig bulunuyoruz.
    L Muharebede dügman ordusunun dengesini bozmugtur.
    II. Kargi tarafin ikmal ve ulagtirma ha tlarmi kesmig tir.
    III Hasom maneviyatmi sarsmigtir.
    IV. Yapilan harekâtm hizmi ve giddetini artirmigtir.
    V. Dügmanm planlarim bozmuytur.
    VI. Sayica az kuvvetlerle, büyük kazançlarm elde edilmp-
    smi saglamig tir.
    VII. Kargi kuvvètleri birbirinden ayirmig ve ikiye bölmüg-
    tür, böylece onlan parça parça yok etmek firsatim do-
    gurmugtur.
    VIII. Taktik ve stratejik durum üstünlügü ele geçirilmigtir.
    IX. Dügman askerleri üzerinde panik yaratung ve onlarm
    bozgununa neden olmuytur.
    X. Dügman kuvvetlerinin büyük kuvvet ve malzeme
    kaybma yol açmigtir.
    XL Az kuvvetlerle büyük kuvvetlerin yipratilmasmi ve
    yok edilmesini mümkün kilmigtir.
    348 GelecegiYönetmek

    XII Savunmayi taarruzi bir ruhla tertipleyecek firsatlarm


    ve taktiklerin geligtirilmesine ortam hazirlamigtir.
    Selçuklularm yerini Harzem-Sâhlar aldi. Ancak bu uzun sür-
    medi. Mustafa Kemal'in büyük bir Türk askerî olarak "Zâbit ve
    Kumandanla Hasb-i Hal" adh eserinde ismini andigi Hülâgu
    Han zamanmda Harzem-Sâhlar harp sariatmm zirvesindeydi.
    Kaderin kaçmilmaz sonucu olarak Selçuklularla savaga tutugup
    zayiflayan ve Mogollar tarafmdan ortadan kaldirilan Harzem-
    Sâhlarda iç hatlarda muharebe ettiler ve'dügmanlarma kargi
    cepheden çok yanlardan manevrayla taarruzu tercih ettiler. Bu
    durum, her iki bakimdan da Türk ÏstiklalHarbi uygulamalarma
    uyum saglamaktadir. Yüksek hareket ve manevra yetenegi,
    Harzem-Qâhlar ve Milli Mücadele kuvvetlerinin or tak äzellikle-
    ridir. Ayrica her iki ordunun kurulugu da sadece manevralarm
    uygulanmasma imkân verecek kadar basitti.
    Harzemli Türklerin askerî tegkilati hakkmda, M. Aziz Ah-
    met, eserinde [Siyasi Tarihi ve Müesseselerlyle Delhi Türk .

    Ïmparatorlugu],gu hususlara yer vermektedir:


    "Alâaddin ata Malik Güveynî, Cengiz Han'm torunu Hülâ-
    gü Kaan zamanmda, Cengizli ve Harzemli Türkler'in askerî tep-
    kilâ tlarmi kisaca göyle tanimlamaktadir;
    Ordunun toplanmasi ve yoklanmasi o gekilde ayarlanmig tir
    ki, her gey tam istendigi gekilde yapilabiliyordu. Bütün savaççi-
    lar onar kipilik gruplar halinde smiflandmlmigti ve her on kipi-
    den biri diger dokuzun bagkam olarak tayin edilirdi.
    (Emîr-i deh-Onbayi), on bagidan bi.rine, yüzbagi (Emîr-i Sa-
    dah) denir ve yüz kipinin hepsi bunun emrine verilirdi. Bunun
    üzerindeki kademede binbagi (Emîr-i Hazarah) bulunur ve on
    binden fazla askerde tümenbaglarm komutasma verilirdi (Eniît-
    i Tümen). Eger bir mesele ile kargilagir, adam veya malzemeye
    ihtiyaç duyulursa, durum en yüksek idareci tarafmdan tümen-
    bayma duyurulur, o da binbagilara igi havale eder ve sonunda
    emir onbagiya ulagirdi. Birisine diger biri tarafmdAn haksizhk
    yapildigmda, iyi mevkii ve durumuna bakilmaksom epitlik ve
    adalet ilkeleri uygulamrdi. Sayetaniden bir kuvvet gerekirse
    hemen, qu kadar bin kipinin, gu zamanda toplanmasi emredilir
    i

    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 349

    ve ne bir anhk acele ve ne de gecikmeyle emir yerine getirilirdi.


    Disiplin ve sadakat ruhu o kadar kuvvetliydi ki, hata igleyen bir
    binbagi bile olsa Kaan'm bulundugu noktadan uzakhgma bakil-
    maksizm ceza emrini tagiyan bir ulak yola çikarihr ve emredil-
    digi üzere ya suçlunun kafasi kesilir veya para cezasi ahmrdi."
    Harzem-Sâhlarda ordunun seferberliginin nasil yapildignu
    Aydm Taneri, gu gekilde özetlemektedir.
    "Seferberlik kararim hiç güphesiz Sultan aliyordu. Bununla
    beraber ist1 are muessesesmm varligi goz onune ahmtsa, Sul-
    tan'm megveret ettikten sonra, seferberlik kararmi alinca, ordu-
    nun ileri gelenlerine, yani han, inelik, emir ve pehlivanlara ve ba-
    zen de çavuglara larmizi oklar yolluyordu. ¥irmizi okLi alan kuv-
    vet kumandam, maiyetindeki askerler ile derhal Sultan'a ka tih-
    yordu."
    Harzeln-Sählarmgirdigi savaglarda ordu, geleneksel ve kla-
    sik Türk sava; tertibini aliyordu. Esas olarak, merkez ve kanat
    kuvvetleri (sag ve sol) olarak tertipleniyordu. Merkez kuvvetle-
    rine Celâlû'd-din Hârizmgah komuta ediyor, sag ve sol kanat-
    larda ise han, melik ve emirlerini bulunduruyordu. Merkez
    kuvvetleri hassa ordusu askerlerinden, sa ve sol kanat kuvvet-
    leri ise eyalet askerlerinden oluguyordu.
    Aydm Taneri'nin incelemelerine göre; "Celâlû'd-din, mey-
    dan savaglarmda ve dügmanlariyla girdigi çatigmalarda Selçuk-
    lu ordusunun yaptiş gibi pusu kuruyordu. Meselâ, Kug-Timur
    halifelik ordusu ile kargilagtiginda, Sultan Alp Arslan'm "Kapan
    Tak tigi" olarak isimlendirdigimiz sava; yöntemini kullan mig,
    ·

    birkaç hücum ve saldmdan sonra kaçiyormuy gibi yaparak düg-


    man ordusunu pusuya dügürmügtür.
    Daha änce bahsi geçen ve Türk ÌstiklâlHarbi'nde uygulanan
    askerî tegkilât, kuruluglar ve muharebede uygulanan manevra-
    lar bakimmdan da her iki dönem arasmda benzer usuller mev-
    cultur. Özellikle seferberlik ve Kuvvetlerin Büyük Taarruz'dan
    önce yigmaklandirdmasi Harzem-§âhlar zamamndaki gibi cere-
    yan etmigtir."
    Kaynak: Necati Ulunay Ucuzsatar, KlasikTürk Harplerinia Millî MilcadeleyeTesir-
    leri, Türkiye Stratejik Arayttrmalar ve Egitim Merkezi, Ìstanbul1995, 8.198-204.
    2.5. JEOSTRATEJl

    2.5.1. Jeostratejinin Tammi ve Kaps ami


    Jeostrateji,stratejik açidan cografi unsurlarm incelenmesini ·

    ve stratejik sonuçlar çikardmasmi kapsar. Säz konusu cografi


    unsurlar; ekonomik, sosyal, politik ve fizikidir. Bu unsurlari
    kapsayan strateji, genel strateji olarak tammlandigma göre, bu
    konularda strateji ile cografya arasmdaki bagi Jeostrateji kurar.
    Jeostratejiesas itibariyla cografyamn askerî amaçlarla analiz
    edilmesi ve askerî harekâtm cografyanm kogullaruu dikkate ala-
    rak planlanmasi ve uygulanmasi bilimidir. Yani cografi etmen-
    lerin ülkelerin askerî stratejileri üzerindeki e tkilerinin incelen-
    mesidir. Bir bilim disiplini olarak "jeostrateji",
    bang ve savag
    dönemlerindeki mücadelelerde cografi unsurlarin etkilerini ve
    .L
    Ìligkilerini inCeleyeTek Stratejik güçleri belirtir ve stratejik hedef-
    -
    leri aragtirir.
    Jeopolitikya da
    "jeopolitika"
    konusunda çok sayida kitap ya-
    zumigken, küçük kardeg diye tammlanan konusun-
    "jeostrateji"

    daki yapitlarm azhgi dikkat çekicidir. Ancak,. aç1ş kapatmak


    üzere makale ve analizlerin sürekli yazildiklarm da belirtmeliyiz.
    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 351

    20. yüzyili sona erdiren olay olarak nitelenen SSCB'nin çökü-


    ü ardmdan, kimine göre
    "hipergüç"
    olarak tammlanan
    ABD'nin ünlü stratejlerinden Zbigniew Brzezinski, Ameri-
    ka'mn önceligi ve bunun jeostratejik gereklerini analiz ettigi ya-
    piti "Büyük Satranç Tahtasi"nda,'" ABD çikarlarmi korumak ve
    genigletmek yolunda farkh tanimlar geligtirmigtir.
    .
    Brzezinski punu söylüyor (s.39):"Amerika Birlegik Devletle-
    ri için Avrasya stratejisi, -Amerika'nin egsiz küresel gücünün ki-
    sa vadeli korunmasi ve bunun uzun vadede kurumlagtinlraig A
    küresel bir igbirligine dönügtürlilmesi geklindeki iki Amerikan
    ç1karitu koruyarak- jeostratejikaçidan dinamik devletlerin ama-
    ca yönelik yönetimini ve jeopolitik olarak katalizör devletlerin
    dikkatle ele almmasim içerir. Eski imparatorluklarm daba kaba
    dönemini çagrigttran bir terminolojiyle söylemek gerekirse, ya-
    yilmaci jeostratejilerinüç büyük önkogulu, vasallar arasinda ça-
    tigmayi önlemek ve güvenlik açismd an bagimhhgi sürekli kil-
    mak, tabileri uyumlu ve koruma altmda tutmak ve barbarlarm
    bir araya gelmesini önlemektir." Dikkat edilirse, Brzezinski'nin
    jeostratejiyeuygun gördügü misyonla, Karl Haushofer'in Mac-
    kinder'in kurammi Almanya'nin stratejik yayilmasi amaciyla
    kullandigi "Doguya dogru yayilma Drag nach Osten" politika-
    -

    sini megru kilmak amac1yla jeopolitikayi yorumlamasi benzey-


    mektedir.
    Brzezinski'nin ABD yayilmaciligmi hakh göstermeye çaligan
    eksenlerden birisi jeostratejininformülleptirilmesi çabasidir.
    Bugün, jeopolitiksorun ne Avrasya'nm hangi cografi bölümü-
    nün kitasal egemenlik için kalkig noktasi oldugudur, ne de kara gü-
    cünün deniz gücünden daha fazla önem taglyip tagunadigidir. Je-
    opolitika küresel -öncelik için merkezi bir dayanak olugturan tüm
    Avrasya kitasi Lizerinde hâkimiyet kurulmastyla, bölgesel boyuttan
    küresel boyuta ulagnugtir. Avrasyah bir güç olinayan Amerika Bir-
    legik Devletleri, Avrasya kitastnin üç çevre bölgesinde dogrudan
    dogruya konugland1rdigi güçlerle ve Avrasya hinterlandindaki
    devletler üzerindeki güçlü etkislyle qu anda uluslararast öncelige
    sahiptir. Ancak, Amerika'ya potansiyel bir rakip, yerkûrenin en
    önemli oyun alam olan Avrasya'dan çikabilir. Bu yüzden, Ameri-
    352 Gelecegi Yönetmek
    I

    ka'nm Avrasya'daki jeopolitik çikarlarinm uzun vadeli yönetimi


    1çm Amerikan jeostratejisinin formüllegtirilmesinde çikig noktasi,
    kilit oyuncular üzerinde odaklanma ve arazinin dogru degerlendi-
    rilmesi olmalidir.
    Bunun için iki temel adim gereklidir:
    • Birincisi, uluslararasi güç dagilimmda potansiyel olarak
    önemli bir kaymaya neden olabilecek güçte ve jeostratejikolarak di-
    namik Avrasya devletlerini teghis etmek; bunlarm siyasal seçkinle-
    rinin merkezi cly amaçlanyla bunlara tilagma arayiglarima olast so-
    depifre etmek; konumlari ve/veya daha aktif je-
    _varliklari

    nuçlarini
    ostratejik oyuncular ya da bölgesel kopullar üzerinde hizland trici
    etkilere sahip olan joopolitikolarak önemli Avrasya devletlerini tes-

    pit etmek,
    • Ikincisi, yagamsal ASD çikarlarmi korumak ve geligtirmek
    üzere yukaridakileri devre digt birakmak, birlikte karar vermek
    ve/veya kontrol etmek amaclyla belirli ABD politikalart geli.ptirmek
    ve küresel älçekte, daha özcl ABD politikalart arasinda baglanti ku-
    racak daha kapsamh bir jeostratejiyikavramlagttrmak. (Brzezinski,
    39)

    Yirminci yüzyilm basmda ifade edilmeyen ya da son yüzyi-


    hn yayilmacilarmm stratej ve jeopolitisyenlerininfarkina var-
    gibi
    "jeopolitik
    madži mihverler"
    "jeostratejik
    oyuncular" ve
    yeni kavramlar ortaya atilmigttr. "Etkin jeostratejik oyuncular,
    meveut jeopolitikdurumu -Amerika'nm çikarlarim etkileyecek
    derecede- degigtirmek amaciyla suurlarm ätesinde güç uygula-
    ma ya da etkide bulunma yetenegine ve ulusal iradesine sahip
    olan devletlerdir. Bunlar jeopolitik olarak degigken olma po-
    tansiyeli ve/veya karakterine sahiptirler. Jeopolitikmihverler,
    önemleri güç ve motivasyonlarmdan degil, daha çok hassas ko-
    numlarmdan ve potansiyel olarak saldinya açik durumlarimn
    jeostratejikoyuncularm tavirlan için doguracagi sonuçlardan
    kaynaklanan devletlerdir. Çok sikhkla jeopolitik mihverler,
    cografyalan tarafmdan belirlenir, ki bu cografya onlara bazen
    önemli bölgelere giripte ya da önemli bir oyuncuya kaynak sag-
    lamayi reddetmekte özel bir rol verir. Bazi durumlarda jeopoli-
    tik bir mihver, yagamsal bir devlet, hatta bir bölge için koruyu-
    cu bir kalkan gibi davranabilir. Bazen bir jeopolitikmihverin
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak
    ·

    - 353

    varhšmm daha etkin bir kompu. jeastratejikoyuncu için çok


    önemli siyasal ve kültürel sonuçlari oldugu söylenebilir. Soguk
    Savag sonrasmda kilit önemdeki Avras a jeopolitikmihverleri-
    nin belirlenmesi ve bunlarm korunmasi Amerika'nm küresel
    stratejisinin belirleyici bir yönüdür. Tüm stratejik oyuncular
    önemli ve güçlü ülkeler olma egiliminde olsalar da bütün
    önemli ve güçlü ülkeler otomatik olarak jeostratejikoyuncular
    degillerdir. Ukrayna, Azerbaycan, Güney Kore, Türkiye ve Íran
    kritik olarak änemli jeopolitikmihver rolünü oynarlarken, Tür-
    kiye ve Ïran'm her ikisi de bir ölçüde smirh kapasiteleri dahi-
    linde aym zamanda eostrate ik olarak da etkindirlerk Avras-
    ya'nm bati ucunda kilit ve dinamik oyuncularm Fransa ve Al-
    manya olduklarmi söylemek yeterlidir. Fransa'mn, bazi önem
    li açilardan Amerika Birlepik Devletleri'nden ayrilan kendi je-
    ostratejik Avrupa kavrami meveuttur, ki bu da bir yandan Rus-
    ya'yi Amerika'ya ve Ïngiltere'yide Almanya'ya kargi oynatma-
    ya yönelik taktik manevralara gi.rme egilimleri içerirken bir
    yandan da kendi zayifhšmi ortadan kaldirmak için Fransiz-Al-
    man ittifakma güvenmektedir. Büyük Britanya jeostrantejik bir
    oyuncu degildir. Onun daha az sayida büyuk tercih haklari bu-
    lunmaktadir."
    Brzezinski'ye göre jeostratejinintannmnda aliglamn dignda
    farkh bir yaklagm görülüyor. "Jeopolitikanniulusal çikarlar
    dogrultusunda stratejiye dönügtürülmesi." ABD kaynaklanna
    gäre jeostrateji;jeopolitigin,strateji sorunlarim kapsayan çahy-
    ma sahasi, bir tek cografi bölge için stratejik faktörlerin karakte-
    ristik kombinasyonlarini ve bir hükürnet tarafmdan temel stra-
    tejinin jeopolitiküzerine uygulanmasidd.
    Jeopolitik ile jeostrateji birbirine bagli olarak degerlendir-
    me yapilacak iki büyüklüktur. Jeopolitik, küçük kardegi jeost-
    rateji ile beraber, politikaci ve komutana, bugünkü dünyanin
    mecburen birbirlerine bagh problemlerine aym çözüm yönte-
    mi getiren bir bilim dalmi olugturur. Jeostratejinin
    yavag yava
    önem kazanmasma sebep, jeopolitikleberaber, ülkelerin mo-
    dern hayatlarmdaki temel bagintilarm tümünü birden iligki-
    lendirir.
    .I. .

    354 Gelecegi Yönetmek

    Jeostratejikdegerlendirmede, bir ü1kenin öteki ülkelerle kargi-


    lagtirilmasmda askerî yönden güç unsurlari ortaya konarak deger-
    lendirme yapihr. Jeopolitikdegerlendirnede ise, ülkenin öbür ül-
    kelere göre politik önemi ortaya konarak degerlendirilir. Jeopoli-
    tik, politika; jeostratejiise, strateji aracihgiyla uygulamaya konur.
    Çok açik bir gekilde anlagilmasi gereken nokta gudur: Bütün
    politik meseleler belirli bir cografi çevre ve kopul içinde cereyan
    eder; kisacasi bu meselelerin jeopolitikbir boyutu vardir. Strate-
    ji ve cografya arasmdaki iligki de buna beiv4er bir iligkiyi gerek-
    tirir. Stratejinin tamami jeostratejidir.Strateji sadece jeostrateji
    degildir, politikanm üzerinde olan tek gey jeopolitiktir.Strateji
    bir yönüyle belirli bir cografyamn ötesindedir. Dikkatle bakildi-
    gmdasonuçta, strateji, herhangi bir türü içinde igleyen
    "arazi"

    herhangi bir araç tarafmdan saglanan besinini bulabilir. Öyleki


    Carl von Clausewitz'in ifadesiyle, savaym olan stra-
    "grameri"

    teji her zaman taktik olarak belirli cografi çevre.ve kopullar için-
    de Stratejik etki üreten herkes ve her organizas-
    "olugturulur".

    yon karada, denizde, havada, uzayda ve siber uzayda bu gekil-


    de hareket eder. Buradan da stratejinin tamammm jeostratejiol-
    dugu sonucu çikar. Strateji kuramcisi ve planlamacisi cografya-
    yi seçenek olugturan bir fazlahk gäremez; çünkü cografya, tak-
    tiksel dolayisiyla da operasyonel üstünlügün karakterini ve po-
    I
    tansiyel çagdag etki alamm yönetir.3"
    Jeostrateji,daha çok güvenlik ve savunma problemleri ile il-
    gili olarak kullamhrken; jeopolitikile uluslararasi iligkilerde,
    taraflarm genel yaklagimlan ortaya konur, ilgili ülkelerin sat-
    ranç hamleleri analiz edilmeye çaligihr.'"
    Kavramlarm kullam1masmda farkh yaklagimlar dikkat çek-
    mektedir. Örnegin; "Türkiye'nin stratejlk önemi" ifadesi ya da
    tammuu sikça duyuyoruz. Bu dogru mudur? Bu anlatrn belki
    bazi çagnçimlara ya da anlamlara kolayhk saghyor ama soru-
    nun tam karyihgi degildir. Tiirkiye'nin sahip oldugu bir
    "dege-

    rin" stratejik öneminden söz edilebilir. Öteyandan; acaba hangi


    ülkenin önemi" yoktur?!
    "stratejik

    Politik konum kargihgi


    "jeopolitik

    konum" dendigi gibi,


    era tejik konum kargihgi olarak da konum" denme-
    "jeostratejik
    l.

    Tarihin ve Cografyamn Farkmda Olmak 355

    si dogru olur.Jeostratejikkonum, jeopolitikkonumun bir alt dü-


    zey durumunu anlatmak için kullamlabilir. Õrnekolarak Türki-
    ye'nin konumu jeopolitik terimi ile, Trakya'nm konumu jeostra-
    tejik konum terimi ile kargilanmahdir: Türkiye jeopolitigi,Trak-
    ya jeostratejisi,Dogu Anadolu jeostratejisi...Bazila:i "Türk je-
    ostratejisi" demektedir, bu da yanhytir.
    Jeostratejikavrammm kullamhyma dogru bir örnek: "Íran,
    tarihin derinliklerinde oldugu gibi bugün de gerek kültürel ge-
    rekse jeostratejikkonumu nedeniyle önemsenmesi gereken bir
    güç merkezi oldugunu bize hatirlatmaktadir... [Zira] bir ulkenin
    jeostratejikkonumu, o ülkeyiönemlikilmaya yeterli degildir."
    Yine aym kaynakta Soguk Savag äncesi jeostratejilerdeIrak'm
    konumu ortaya konurken, "Irak ve Suriye, Sovyet stratejisinde
    önemli bir yere sahip ülkeler olarak jeostratejik nedenlerden do-
    layi bu süper güç tarafmdan desteklenmekteydiler. Bununla
    birlikte Irak diger Arap ülkeleri içinde özellikle Kürtlerle ilgili
    meselelerden kaynaklanan jeopolitiknedenlerden dolayi daha
    önemli bir yere sahipti..."
    Kavramlarm yerli yerine oturtulmasma katki olarak bir
    bagka dogru örnek:
    "Sik sik kullamlan
    'stratejik

    konum' terimi tam olarak dogru


    degildir. Fazla kullamldigi için galat-i meghur olmuytur, ancak
    yanhytir. Çünküstrateji, politika gibi bir uygulama terimidir·
    Politik konum kargihgi konum' dendigi gibi, stratejik
    'jeopolitik

    konum karµhgi olarak


    'jeostratejik

    konum' denmesi dogru olur.


    Jeostratejikkonum jeopolitikkonumun bir alt düzey durumunu
    anlatmak için kullamlabilir.""3
    Brzezinski jeopolitik ile jeostratejiarasmdaki iligkiyi "Büyük
    Satranç Tahtasi" üzerine oturttuktan sonra Ìngiltere'nin,parlak
    anmm üzerinde dinlenen, Fransa ile Almanya'nm esas oyuncu-
    lar olduklari büyük Avrupa macerasmdan kopmug emekli bir
    jeostratejik oyuncu oldugunu görmemizi istiyor. Beyaz Sa-
    ray'dan ya da Pentagon'dan bakip Rusya'yi "Avrasya satranç
    tahtasi" üzerine oturtuyor: "...Rusya'nm, zayiflamig durumuna
    ve olasilikla uzayañ hastaligma¯¯karpn, büyük bir jeostratejik
    oyuncu olmaya devam ettigini säylemek gerekmektedir... Gide-
    I
    I

    356 Geleceji r~¾etmek

    rek artan biçimde açikça vurguladigi hirsli jeopolitik hedefler


    pegindedir. Bir kez gücünü yeniden kazandž i zaman dogu.ve
    bati kompularim da önemli ölçüde etkileyecektir. Bunun da öte-
    sinde Rusya hâlâ Amerika'yla olan iligkisiyle ilgili temel jeostra-
    tejik seçimini yapmak durumundaclir: O bir .dost mudur yoksa
    dügman midir?""6
    güç" pozisyonunda kal-
    "tek

    ABD'nin savag" sonrasi


    "soguk

    mig olmasi Brzezinski'ye tüm ülkeleri satranç tahtasma yerley-


    tirme cesareti vermektedir. Üç ayri örnek ülke: "Hindistan'm
    hem kompularma kargi, hem de Hint Okyanusu'ndaki bölgesel
    rolü hakkmda jeostratejik bir vizyonu vardir... Hindistan en
    azmdan Rusya ve Çinkadar olmasa bile jeopolitikendige kay-
    nagidir... Simrh buyüklügüne ve ufak nüfusuna karym dev
    enerji kaynaklarlyla Azerbaycan da jeopolitik olarak önemli-
    dir... Türkiye ve Ìran,Rus gücünün çekilmesinden faydalana-
    rak, Hazar Denizi-Orta Asya bölgesinde bir ölçüde etki kurma
    çabasi içindedirler. Bu nedenden dolayi jeostratejikoyuncular
    olarak görülebilirler... Hem Türkiye hem de Íran birinci derece-
    de önemli jeopolitikmihverlerdir.""
    Türk jeopolitisyenGeneral Suat Ïlhan
    "jeopolitigin
    cografi
    ufuklar""" analizi
    "jeopolitik

    tabam" ve ve jeostratejik yapar-


    ken, kavramlarm farkh yorumlampi ve iligkilerini de anlamann-
    zi kolaylagtmci tanimlar geligtirmektedir.
    Cografi tabam olmayan, cografyayi içermeyen konularm je-
    opolitigi olmamasi gerektigi görügü yanhg degil. Yalmz cograf-
    yasi olan konu ve olaylarm jeopolitigiolabilir. Bu görügün ya-
    m1tici olmamasi gerekir. Tiirkiye jeopolitiginindogru oldugu
    açik. ÇünküTürkiye.sözcügü aym zamanda belli bir cografyayi
    içeriyor. Daha önce de deginildigi gibi Tiirk jeopolitigi dendigi
    zaman ise, ilk bakigta bir cografyayi anlatmadigi samlabilir.
    Gerçekte ise Türk varhšmin da bir cografyasi ve cografi tabani
    vardir.
    Türk jeopolitigi sözü sadece Türkiye cografyasimn degil, Tür-
    kiye cografyasi ile birlikte çok önemli iki alam daha kapsiyor:
    1) Türkiye'de veya Türkiye digmdaki bütün Türklerin yaga-
    diklari cografyalar.

    I.
    I

    Tarihin ve Cogmfyantu Farkmda Olmak 357

    2) Türkiye ve Türk Dünyast'mn jeopolitikufku ve politik il-


    gi alanlari.
    Türkiye cografyasmm da, Türk (Türk Dünyas:) cografyasi
    nm da ayri ayri jeostratejik
    ufliklari ve stratejik ilgi ah nlari vardir.
    "Jeopolitikve jeostratejik ufuklar" ifadesini "politik
    ve stra-
    tejik ilgi alanlari" ile tamamlamak gerekir. Bu katki ile, jeopoli-
    tik ve jeostratejik ufuk, söylemden eyleme yäneltilmig olur, ko-
    nular olaylara dönügür. Jeopolitikufuk politik ilgi alaru ile, je-
    ostratejik ufuk stratejik ilgi alam ile somutlagir. Gerçekte, ufuk-
    lar ve ilgi alanlari aym cografyada örtligürler.
    "Türkiye jeopolitigi" Türkiye cografyasi ile Türkiye'nin etki -

    ve ilgi alanlarmi anlattigi halde; "Türk jeopolitigi"bütün Türk


    Dünyasi'nm etki.ve ilgi alanlanm içeren çok daha genig bir cog-
    rafyayi kapsar.

    KONU INCELEME
    SONUÇ UYGULAMA I :

    (Düzey) (Oegerlendirme,
    Araç) (Güçve Hedel,Amaç) (Yapilan\¢em)

    TaktikHedef
    TaktikÖ esi-- DurumMuhakemesi a TaktikGüç TAKTIK
    KullanmaSartlan

    GenelStratejik
    Hedel
    -

    Jeostratell -
    Jeostratejik
    Etúd GerekliStratejlkGüçve --

    STRATEJi
    Kullanma§arti

    MillHedef
    -
    Jeopolitik -
    Jeopolitik
    Etúd POLITIKA
    MilliGüçve Kullanma

    Savag ve Güvenlik Açisindan Askerlik, Cografya ve Politika ile ilgili konulann


    akq gemasi.

    Kaynak: Suat ilhan,JeopolitiktenTakiige, Harp Akademileri 1971.

    Bu belirlemeye göre; etkinlikler olan cografyalar dikkate ah-


    narak; ÍslamJeopolitigi, Rus Jeopolitigi,Türk Jeopolitigi,Sosya-
    lizm Jeopolitigi,Demokrasi Jeopolitigi... denmesi mümkündür.
    358 GelecegiYënetmek

    Sayilan baghklarm tammladiklart konuyu, cografyalari ile bir-


    likte açikladiklari dügünülmelidir.
    Ü1kelerin veya güç odaklarmm evrensel, bölgesel veya ulu-
    sal düzeydeki etkinliklerine göre jeopolitikufuklan ve politik il-
    gi alanlari farkhdir. Evrensel güç odaklarnnn jeopolitikufuktan
    ve politik ilgi alanlarmdan daha yakm olarak, jeostratejikufuk-
    lari ve stratejik ilgi alanlari vardir.
    Türkiye bölgesel bir güç odagidir. Ancak, Türk Dunyasi
    ile birlikte evrensel etkinlik kazamr.
    .
    Türkiye tek bagma bölgesel bir guç odagi oldugu halde, cog-
    rafyasmm sahip oldugu degerler ve Türk Dünyasi lile
    birlikte
    evrensel etkinlige kavuçur.
    Bu sebeple Türkiye'nin jeopolitik ufku [ufuk ifadesi yerine
    vizyon kavrarm da yerleptirilebilir] ve politik ilgi alam Avru-
    pa-Asya-Afrika'yi içeren Dünya Adasi'dir. ABD'nin bu üç kita
    üzerindeki etkinligi ve faaliyetleri dikkate almdigmda, Türki-
    ye'nin jeopolitik ufku ve politik ilgi alam hemen hemen bütün dün-
    yayi kapsar ve evrensellegir.
    Türkiye'nin jeostratejik ufku ve stratejik ilgi alam ise Bal-
    kanlar, Ortadogu, Kafkaslar ve Orta Asya'dir. Bu bölgelerde -

    sadece politik degil- stratejik düzeydeki ve kapsamdaki (ekono-


    mik, sosyal, askerî, kültürel, siyasi) her olay ve konu Türkiye'yi
    etkiler, ilgilendirir.
    Jeopolitikyorum, jeopolitik ufku ve politik ilgi alamm; jeost-
    ratejik yorum, jeostratejikufku ve jeostratejikilgi alamm içerir.
    Her iki düzeydeki yorum, ufuklanmn cografya tabanmi esas
    alir ve kullamrlar.
    Buna göre yukarida belirtildigi gibi, Türkiye jeopolitigi (po-
    litik ilgi alani), Türkiye'nin jeopolitikufku olan Avrupa-Asya-
    Afrika cografyasi tabamna dayanir. Türkiye jeostratejisi (stra-
    tejik ilgi alam), Ortadogu, Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya
    cografyasi tabamna dayamr.
    Türk jeopolitigi ise; Türk Dünyasi'mn jeopolitikufku olan
    Avrasya'yi (Avrupa+Asya) ve etkinligi sebebiyle ABD'yi kap-
    sar. Türk jeostratejisiÇin,Afganistan, Pakistan, Ortadogu, Bal-
    kanlar ve Rusya cografyasi tabamna dayamr.
    Tariltin ve Cogra)pman Farkmda Olinak 359

    Türkçe'ye de yapitlan çevrilmig olan Brzezinski, Aleksandr


    Dugin ve ÏzzetullahÏzzeti gibi strateji dügünürlerinin yapitlari
    jeopolitik kuramlara bir katkida bulunmuyor ama farkh yorum-
    lar getiriyor. Yukarida yapilan yoruma gäre A. Dugin'in·kitabi-
    na "Rus Jeopolitigi",ÍzzettinÍzzetî'ninde "ÏranJeopolitigi"ad-
    larmi koymalarmi hakh çikanyor. Buraya kadar söz edilenler
    gigmda baktigimizda "Türkiye Jeopolitigi","Türkiye Jeostrate-
    jisi" ve "Türk Jeopolitigi"adlarmi koyabilecegimizi gärüyoruz.
    Ancak, bölümdeki jeostratejitammlarmi göz ardi etsek bile,
    "je-

    ostrateji, jeopolitikçikarlarm stratejik yönetimidir (Brzezinski)",


    tammma bakarak "Türk Jeostratejisi"diye bir ad ya da kavram
    uydurma hakkumz var mi? Karan siz verin.

    2.5.2. Gelecegin JeostratejisininUnsurlan


    Dünyanm genel geligmesine paralel olarak, askerî sahada
    da akühca hazirlanmig bir degerlendirme ve tahmin gerekli-
    dir. Ve artik savag, kendi kendine bagimsiz bir sorun olmadi- 93
    gmdanstratejideki öngörünün büyük bir kismi bilimsel, eko-
    nomik, teknolojik, sosyal ve bilhassa politik tahminlere daya-
    mr. Bundan dolayi jeopolitikgörügler, bugün oldugu gibi¯ge-
    lecekte de salt jeostratejik unsurlar kadar önemli rol oynaya-
    caklardir.2"

    a. Temel Prensipler
    Tahmin etmek demek uydurmak demek degildir, devam et-
    mekte olan bir geligmenin veya belirmekte olan bir egilimin yön
    ve hizmi mümkün oldugu kadar çok bilgi ile hayal etmek de-
    mektir; bu belirli bir anda, olaylarm sonucunu kestirebilir.
    Öyleysebulundugumuz durumun bilinmesi gerekir. Bu ga-
    ye ile gimdiye kadar elde edilen sonuçlari özetlersek.
    1. Stratejinin prensipleri geçerliligini aynen korumaktadir.
    Degigen, usuller ve tekniklerdir.
    . 2. Cografyanm fiziki unsurlarmm etkileri azalmamigtir, fa-
    kat uygulama yerleri ve sonuçlari degigmigtir.
    JEOPOLÍTÍK VE JEOSTRATEJÏNÍN
    POLITIKA, STRATEJI VE DIGER BILIMLERLE ILISKILERI
    .'
    DÜ_NYAPOLITÎKALARI
    s' GÜNCEL POLiTiK ETKlLER

    SìYASÍ
    COÕRAFYA
    g '

    JEO- PE .
    stasi
    JEOPOLITIK ouw
    MUMMEMEST
    •
    SONUÇLAR
    POLÍTÏ p

    DIGER O
    MAL *.

    Bi I R
    MILLI
    KARSI HEDEF
    MÏLLÍ GÜÇLER
    GÜÇ
    ,•
    JEO- STRATEJI git
    ga
    .

    STRATEJI ESASLARI
    JEOSg
    y au
    Güç
    o SONU
    AR
    -

    MUHAKEMESI

    Ë. ASKERÍ
    •.

    9 COGRAFYA .

    ASKERÏ ASKERi DÜNYANIN POLiTÏK VE


    HAREKÂT COÖRAFYA
    STRATEJÍK QARTLARI
    ESASLARI
    cr
    Tarihin ve Cograş anm Farkmda Ohnak 361

    3. Jeopolitigindegigken unsurlan olan politik, ekonomik,


    sosyo-kültürel,bilimsel ve teknolojik, askerî unsurlar an-
    lagmazhklar açismdan gittikçe büyüyen bir önemi içer-
    mektedir.
    4. Artik ülkeler tek baçIarma ne yagayabilirler, ne de kendi-
    1erini savunabilirler; savay için ve barig için aym gekilde
    gruplagmalari gerekmektedir. Yaçama ve savunma, ta-
    mamen hareketlerin serbestligine, yani her nevi iletigim
    ve ulagtirmaya tabidir.
    5. u halde her genel stratejiyi bir ittifak çerçevesi dahilinde,
    yani dünya çapmda tasarlamak kaçimlmazdir. Her ülke-
    ye has, yani ulusal veya bölgesel stratejiler bu bütünün
    bir parçasi olmahdirlar. Hiçbirisi küçümsenemez, ittifa-
    km stratejisinden az veya çok kaçmmak onu, dolayistyla
    kendimizi zayiflatmak ve izolasyon tehlikesine açik bi-
    rakmaktir; fakat ülke stratejisini feda etmek, milli egihmi
    takip edememek, egemenligini tehlikeye dügürmek ve
    bazen de sorumluluklari inkâr etmek demektir.
    6. Yeni ylldirici silablarm güvenilir önlemleri yoktur ve öy-
    le görülüyor ki bunlara mutlak bir koruma çaresi bulmak
    ümitsizdir. Suhalde, bu silahlar gayet kisa zaman için ka-
    rari uygulamaya olanak verirler. Fakat nükleer denge,
    "kumar"
    fikrinden vazgeçirmekte ve büyük harpler yer-
    lerini sik sik meydana gelen bälgesel ve yerel ça tigmalara
    terk etmektedirler.
    7. Her türlü anlagmazhkta ve hatta askerî harekâtm sadece
    direkt rakipleri kapsadigi hallerde, gruplagmalarm (blok-
    lar, ittifaklar, grupiar) rol oynamalarmm sebeplerini ön-
    ceki iki degerlendirme açiklamaktadir. Yani, silahlarm
    yüksek maliyeti ve nükleer silahlarin tahrip gücü.
    8. Savagm bitiminde, evvelce oldugu gibi bugün de "barigi

    kazanmak" icap ederse, bu barig zamani stratejisi ve uy-


    gun yikici faallyetlerle mümkündür.
    362 Gelecegi Yönetmek

    b. Harplerin Sebepleri
    Yüzyillar boyunca çegitli ülkeler arasmdaki savaglarm az
    veya çok açik sebebi fetihten bagka bir gey degildir. Topraklarm,
    kaynaklarm veya nufusun fethi. Bizzat kurtulug ve bagimsizhk
    savaglan bile bir fetih harbinin intikamidir.
    Fetih arzusu veya ihtiyaci bir sebep olabilir. Fakat bu sebep
    daima ikinci planda. kalmig, hiçbir zaman görünmemig ve asla
    itiraf edilmemigtir; anlagmazhklarm tek, derin.ve mutlak suret-
    te politik bir sebebi ohnasaydi bu ihtiyaç, erçekten anlaymalar-
    la tatmin edilebilirdi. Onunde sonunda bu sebep, ya bir ülkeyi
    belli bir siyasi gekle sokmak veya o gekle girmesini änlemek ya-
    hut da o gekilden kurtarmaktir. Modern harplerin hem mayasi
    hem de gidasi olan ideoloji, böyle bir politikaya hizmet eden ba-
    zen bilinçli olarak, çok defa da kendisini hem sebep hem de ga-
    ye edinmesine ragmen kullandiktan sonra suçlanan bir ilk giri-
    im aletidir.
    Demek ki sonuç olarak ve Mao-Tse-Tung'un dedigi gibi yal-
    mz devrim savaglan ve kargi devrim savaglari mevcuttur- Bugü-
    nün ve gelecegin stratejik problemlerini incelerken bu çok
    önemli noktayi devamh olarak göz önünde bulundurmak ge-
    rekmektedir.

    c. Muhtemel Rakipler
    Gelecekte, dünya çapmda bir anlagmazlikta veya smirlandi-
    nlmig anlagmazhklarda tarih, bize bugünkü durumlarla kiyas-
    lanabilir durumlar göstermektedir ve bu durumlarm. o zaman-
    lar ne pekilde geligtiklerini görmek yararh olacaktir. Amiral
    Castex'in meçhur "bozguncu
    teorisi" bize bu hususta yardim
    edebileceginden gayet kisa olarak hatirlatacagiz.
    Tarih gösteriyor ki dünya bangi, düzenli arahklarla hege-
    monya kurmak isteyen bir millet veya politik bir grup tarafm-
    dan bozulmaktadir. Diger milletler, bu bozucularm hedeflerine
    erigmesine engel olmak için birlegirler ve silahli bir anlagmazhk
    patlak verdiginde, ilk bagta felaketin simrlarma kadar yaklagtik-
    Tarihin ve Cograşianm Farkmda Olmak 363

    tan sonra büyük zahmet ve gayretlerle nihayet bozucuyu mag-


    lup ederler.
    Fakat mücadele yeni bir bozucunun dogmasma, geligmesine
    sebep olur ve korkunç daire tekrar baglar. Belli baghlarmi hatir-
    latmak üzere Charles Quint Ïmparatorlugu'nu,sonra Ïspanyol
    hanedamm, 14. Lui, Ïhtilal ve ÏmparatorlukFransa'sim, Prus-
    ya'yi takiben Alman Imparatorlugu'nu ve Nazi Almanya'smive
    nihayet Rusya ve Kizil Çin'isayalim.
    Hükümelleri ister yasal ister ihtilal hükümetleri olsun birbi-
    rini takip eden bu bozucularm ortak noktalari punlardir:

    Tasavvuf derecesinde bir ideoloji, dolayisiyla gericilik ve


    ¯

    giddet,
    • Prensipleriyle bagdagmayan ülkelerin geleneksel diç po-
    litikalarma hakaret etmeye zorlayan agiri bir milliyetçilik,
    • Totaliter ve devletçi bir rejim,
    • Askerî gücünü agm derecede geligtirmek. I

    Tuhaf bir gekilde bugünün manzarasi... Diger taraftan bozu-


    cu genellikle karada kuvvetlidir ve dügman ittifakm esas kuvve-
    ti denizdedir. Bozucu gücü elde etmeye çahgir fakat ulaçama-
    dan bu kuvvet tarafmdan maglup edilir. Kendine oldukça uzun
    zaman hâkim oldugu takdirde, içten yumuçama veya yorgun-
    luktan dolayi kendi kendine duruldugu da olur. Fakat bu sira-
    da halefi dogmuytur bile.
    ABD, 11 Eylül 2001'den sonraki stratejisi ile hem karada hem
    de denizde güçlû, yeni bir bozucu izlenimi vermektedir.
    Bu yorucu mücadeleden sonra, yipranmt; ve bezgin liderler
    yerlerini bagkalarma terk ederler. Tuhaf olarak, gimdiye kadar
    bu degigikliklerin hep aym cografi yönde meydana geldigi gö-
    rülmügtür. Bir kara kuvveti olan bozucu, Ïspanya'dan Avras-
    ya'nm, öbür ucuna kadar doguya dogru ilerlemig; sirasiyla Ïs-
    panya, Fransa, Hollanda ve uzun zaman Íngilteretarafmdan el-
    de tutulan deniz egemenligi, okyanusu batiya dogru kat ederek
    Amerika'nm eline geçmigtir.
    Bugünün jeostratejikölçulerine göre, bu durumda Atlantik,
    364 Geleceii·Yönetmek

    Mang'm yerini almig ve Dogu Avrupa yerini Avrasya'ya terk et-


    migtir.
    Gelecek bir harbin bozucusu, kim olursa oIsun anlaymazh-
    gm genel gidigi hissedilir derecede aym olacaktir ve bugünün
    partlarma uyan bozucu harbine benzeyecek tir. üphesiz ki böl-
    gesel anlagmazhklar da yukarida bahsedilen harbin özellikleri-
    ni tagiyacaklardir, çünkü onlar da aym baglangica sahip olacak-
    lar ve aym zorunlu partlara tabi olduklarmdan aym gidige mah-
    kûm olacaklardir.

    d. Genel Epartlar
    Cografi çerçeve gimdiye kadar anlatilmig bölgelerdir. Fakat,
    önemleri pimdiye kadar meydana çikmamig oldugundan veya
    keyfi için vasitalar olmadigmdan bugûne kadar ihmal edilmig
    sahalann da degerlendirilmesi gerekmektedir.
    Çölolarak tanman genig sahalar gerek politik gerekse ekono-
    mik bakimdan, dolayistyla stratejik bakimdan beklenmedik bir
    ilgi kazanmiglardir veya kazanacaklardir. Yer, durum, toprak
    alti zenginlikleri ve hatta aç olan fazla nüfusu oraya aktarmak
    bakimlarmdan... Buyük Sahra bunun tipik bir örnegidir, fakat
    Afrika ve Amerika'mn büyük orman sahalari gibi daha birçok-
    lari da mevcuttur.
    Havac1hgm silahlari, gücü ve etkisi digerleriyle kiyaslandi-
    mda bunlar gimdiden öylesine geligmelerdir ki kesin
    sonucu
    almak için hava üstünlügü çarttir.
    Anlaymazhk sahasi cografi olarak o kadar büyuk olacaktir
    ki, her tarafi savunma veya her tarafi iggal için yeterli derece-
    de kuvveti toplamak mümkün olamayacaktir. O halde taarruz
    ve savunma savaglarmm yapilacagi sahalari seçmek lazimdir.
    Bu seçimin sebepleri askerî oldugu kadar da politik ve ekono-
    miktir.
    ÖzellikleBati Avrupa için, kuzeyde Ïngiltereve güneyde Ce-
    zayir bu hayati rolü o kadar açik olarak yerine getirmektedir ki
    bunlardan birinin kaybi, Batt savumnast için büyük bir darbe ola-
    caktir.

    I
    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 365

    Her türlü hava harekâti hayati önemini korumaktadir. Böy-


    lece daha önce de igaret ettigimiz gibi, bundan bäyle, askerî sa-
    hada hava üstünlügü olmaksizin pek az gey yapmak mümkün
    olacaktir. Bu üstünlük hiç olmazsa, yerel ve geçici olarak mev-
    cut olmahdir.
    Deniz kuvvetlerine gelince;kendi ülkesinden uzak ta dügmani
    vurma olanagma sahip oldugundan beri, strateji, ona geleneksel
    görevlerinden bagka yeni görevler de vermigtir. Açik denizlerde
    harekât yapmasina ragmen hava-kara faaliyetlerine de katihr.
    Gerçekten, uçak gemileri ve nükleer denizaltilar, tagidiklan
    uçaklar ve nükleer silah tagiyici olarak, hareketli çevresel üsler
    olup belli bir anda bulunduklari yerler bilinmemekte ve dolayi-
    siyla karada çabuk tespit edilen tesislere nazaran gelecek bir
    dügman taarruzundan çok daha az etkilenmektedirler. Bunlar,
    denizlerin karalara iyice sokulduklan kit'alarda, eesiz ve hatta
    çok büyük mesafeleriiçine alan Pasifik'te, kaçim1maz olan jeost-
    ratejinin gerçek hareketli unsurlaridir.
    Modern savaglarm son arnaci, daha änce de gärdügümûz gi-
    bi, maglup olmuy ülkeyi, politik ve ekonomik bakimdan bir top-
    luluga katmak veya bir toplulukta bulunanlari serbest birak-
    maktir. Su halde strateji, mümkün oldugu kadar rakip liderin
    korumasmda bulunan uydu-sömürge, tampon devlet, hür dev-
    letler ve hatta tarafsiz devletlerin tamammm yok edilmesinden
    kaçmmahdir. Bu hal, genel bir anlagmazhkta, nükleer silahlann
    kullamlmasmda imkân oranmda yapilacak bir dozajla bagdagir.
    Mesela, Avrupa topraklan üzerinde cereyan edecek muharebe-
    lerde, taktik kullampa uygun ve tahrip gücü nispeten zaylf olan
    silahlar kullamhr; en kudretli olanlar ise Amerika ile Rusya ara-
    smdaki bir ça tigma için tahsis edilir...
    Böyle dünya çapindaki bir anlagmazhkta bile, jeostratejinin
    fiziksel unsurlari rollerini oynamaya devam edeceklerdir. Bun-
    lan artik bölgesel bir çerçeve içinde degil, fakat kit'alar arasi bir
    açidan görmek gerekir.
    Merkezi büyük ovalar, dogudan, Avrasya üzerinden gelen
    istilalar için normal yol olmakta devam ediyor; saldirgan, güp-
    hesiz, rakibin destek kuvvetlerinin gelebilecegi denize ulagmak
    l

    366 Gelecegi Yöneimek

    için bu yerleri var hiziyla katedecek, rakip ise, kendi hesabma,


    kargi kuvvetleri mümkün oldugu kadar doguda durdurmak
    için gayret gösterecektir. Bununla beraber, kanatlardan yapila-
    cak harekât özellikle faydah olacaktir.
    Kara kuvvetleri, deniz kuvvetlerinin serbest harekâtuu temin
    etmek için bogazlari ve buradan da, bir taraftan Œtadogu'nun
    petrollerini ve diger taraftan da, kiymetli bir savunma sahasi
    olan Kuzey Fransiz Afrikasi'na ulagmak amacim tapyacaktir; ge-
    ne, deniz gücünün bir kary taarruzu, berzablar üzerine büyuk
    körfezlerden ve nehir yolu ile tampon ülkelere ve ardmdan He-
    artland'e dogru kara-deniz harekâtmm yolunu çizecektir.

    2.5.3. Sonuçlar ve Örnek Olaylar


    Jeopolitikve jeostratejinin inceleme ve degerlendirilmesi tam
    bir objektiflik ister, aksi halde tehlikeli sonuçlara vanlabilir. Özel
    bir problemin uygulanmasmi olanakh kilmak için olaylan göz-
    lemlemeli, geligmeleridegerlendirmeli, gerçekçi dersler çikarma-
    h ve ulusal hisleri unutup mesleki etkilerden uzak kalmahdir.
    Dünyayi sadece, resmi smirlarla aynlmig devletlerin yan ya-
    na bulunmasi gibi degil, aym zamanda, ortak çikar ve projelere
    dayanan büyük kitlelerin çok hassas dengesi halinde görmeli-
    yiz. Bu dengenin kahciligi ve geligmesindeki yavaglik, kismen
    barigm ve dolayisiyla ilerlemenin gansma bir ölçü teykil eder.
    Büyük güç1erin dünya hâkimiyeti için yaptigi mücadele, bu
    jeostra tejik çerçeve içinde ve jeopolitik veriler üzerinde cere-
    yan eder; insanhšm gelecegi buna bagli olup sonuç olarak, be-
    lirli bir önem tagiyan bütun olaylari bu hâkimiyete göre deger-
    lendirmek gerekir. Bati bugüne kadar, genellikle aci sonuçlar
    vermig olan gecikmig girigimlerde bulunmugtur Kore ve Hin-
    diçini savaglari, Süveyg sorunu, Gine ve Küba'nm siyasi ba-
    kimdan taraf degigtirmeleri, Bosna-Hersek, Kosova, Makedon-
    ya, Ermeni-Azerbaycan çarpigmalari ve buna benzer birçok
    örnekler.
    Iç isyandan geçerek silahh anlagmazhktan fikir sondajlarma
    kadar kullamlan olanaklar, ne kadar az veya çok açik ve sert

    I .
    Tarihin ve Cografyamn Farkmda Olmak
    ·

    367

    olurlarsa olsunlar, politik-stratejik konseptin son amaci aynen


    geçerlidir.
    Bir ülkenin bâkimiyet altma almmasmdan veya tersine olarak
    hür birakilmasmdan ziyade, bu konsept önemli bir ilmek söke-
    rek rakip tarafm halen zayif olan büyük kitlelerini parçalamak
    veyahut, bu kitleler daha düzgün ve kahci iseler, Akdeniz'in Af-
    rika sahilleriyle güneyden kismen sanlmig bulunan Bati Avrupa
    gibi, aym metotlarla rakibi çevirme amacmi takip eder.
    Bu bakig açisiyla dogrudan dogruya tehdit edilecek ve ne pa-
    hasma olursa olsun Bati'mn himaye etmesi gereken noktalarmi
    önceden sezmek mümkündür.
    • Bunlar; Kuzey, Güney ve Orta Amerika birliginin kay-
    nagmasi
    • Avrupa Birligi'nin ve yeni tasarlanan
    bir Avrupa-Afrika
    birliginin desteklenmesi,
    • NATO ve AGÍT'in varligim korumasi
    • Azgeligmig ülkelerin kalkmmasi
    • Ortadogu'da istikrarm korunmasi,
    •
    Japonyave Avustralya'nm Bati Bloku'nda kalmasidir.
    Jeostratejiesas itibariyla cografyanm askerî amaçlarla analiz
    edilmesi ve askerî harekâtm cografyanm kopullarim dikkate ala-
    rak planlanmasi ve uygulanmasi bilimidir. Yani cografi etmen-
    lerin ülkelerin askerî stratejileri üzerindeki etkilerinin incelen-
    mesidir.
    Cografya; dogal çevreyi ve dagihmi tammlayan ve bireyler-
    le toplumlarm dogal çevre ile iligkilerini ve dogal çevre üzerin-
    deki davramp ve girigimlerini inceleyen bir bilimdir. Cografya-
    "statik

    mn ve dinam¯k" olarak tanimlanan iki yönu vard1.


    Statik yön, insanlarm yagadiklari dogal çevreyiincelemeleri,
    tammalari ve tammlamalaridir. Elde edilen bilgilere ve sonuçla-
    ra göre davramp ve girigimlerini düzenlerler. Bu da dinamik
    (devimsel ya da eylemsel) bir nitelik tapir. Cografyanm dinamik
    bölümü çegitli cografi degerlerin kendi ulusal amaç ve çikarla-
    rimiza uygun biçimde elde edilmesi ya da kontrolümüz altmda-
    368 Gelecegi Yöpetmek
    i
    I
    .
    ki bir duruma sokulmalan için harcanan çabalara ve yapilan ug-
    raglara yön vermektedir.
    Cografi bütünlügü saglamak ya da smirlari belli cografyami-
    saldirilardan ko-
    zi dig etkenler ya da her tür müdahaleler ya da
    rumak için eylem ve uygulama bakimmdan iki yol vardir, bun-
    lar siyasi girigimler ve askerî hareketlerdir. Bu girigimler ve ha-
    reketlerle ilgili konularla cografya arasindaki iligkileri inceleyen
    ve onlan, çikardigi sonuçlar ve saptadigi kurallar ile düzenle-
    yen üç bilim dah vardir.
    a. Askerî cografya (Taktik cografya)
    b. Jeostratejl(Stratejik cografya)
    c. Jeopolitik(Politik cografya).
    Jeostratejiterimi, askeri stratejik kademeleri ilgilendirir ve qu
    konulari içerir:
    Harekât alanlarmm, cephelerin saptanmasi ve önem sira-
    "a.

    suun belittilmesi,
    b. Harekâ t alanlarimn, cephelerin birbirine yardim ve des tek
    ola nak lan y a da zorun luluklarmm sap tanma si,
    c. Harekât alanlarmm, cephelerin; topografik, hidrografik,
    meteorolojik ve iklim özelliklerine ve birbirleri ile irtibat-ulayim
    yeteiwklerine göre en uygun kuvvetlerin aynlmasi, kuvvetlerin
    konup ve kuruluglari,
    d. Dügmanm bu harekât alanlan ve cephelerden faydalan-
    masim önleyici ve kisitlayici änlemlerin barig ta ve savagta alm-
    masi,
    e. Teknolojik geligmeye koput, silahlardaki geligmelerde bu
    alan ve cephelerde yararlanmak, bunlara uygun silah, araç ve
    gereçlerin ayrilmasi,
    f. Ulusal stratejiyi gerçekleptirmek ve ulusal hedefl.ere ulag-
    mak için askerî kuvvetlerin en uygtm cografi bölgelerde kulla-
    mlmasi."is
    Stratejik araçlar ve stratejinin nesneleri olarak insanlar ve ku-
    rumlari, dügüncede ve eylemde d.ogal olarak cografi ve jeopoli-
    tiktirler. Üzerindene kad ar hizh hareket edersek edelim mekän
    olarak cografya oldugu gibi kahr. Bölgesel ya da yerel boyuttan
    Tarihin ve Cografganm Farkmda Olmak 369 I

    daha çok küresel boyutta dügünmek, plan yapmak ve etkinlik


    göstermek, jeopolitigibir kenara birakirsak, cografyamn suurla-
    nni agmak degildir; ashnda bunun tam tersidir. Basitçe ifade
    edecek olursak, küresel boyutta (ve ötesinde) bir odaklanma da-
    ha genig bir etki alanma gäre kavramlagtirma yapmak ve hare-
    ket etmektir. Ïnsanlar cografya hakkmda dogru dügünmeyebi-
    lirler; ancak cografi açidan yanhy olan dügünce bile yine de cog-
    rafidir. Strateji ve politika, cografya içinde olugturulmak
    zorun-
    dadir. BunIarm mantiki olarak cografi diye nitelendirilen fikir-
    ler ve fiziki kisitlamalardan etkilenmemeleri mümkün degildir.
    Cografya kaçimlmazdir.
    Bäylece 'kaçmrÏmaz
    "cografyanm

    oldugu" saptamp uygula-


    nacak olan jeostratejikplanlar, ulusal stratejiyi bagariya ulaytirir
    ve ulusal bedeflere erigmeyi saglar. Yukarida yapilmig olan bu
    açiklamanm igigi altmda jeostratejiiçin özet olarak
    gu tammlar
    yapilabilir:
    Jeostrateji;bir devlet, ülkesinin ve çevresinin üzerinde bu-
    lundugu bälgenin cografi, hidrografik, meteorolojik ve iklim
    özellik ve olanaklarmdan askerî harekâtta stratejik komuta ka-
    demelerinin yararlanmast bilimidir.
    Jeostrateji;ulusal siyasi hedeflere ulagmak için, büyük askerî
    kuvvetlerin nerede, nasil ve ne zaman kullamlacagmi düzenle-
    mek bilimidir.
    Jeostrateji;
    strateji prensiplerinin bölge ve dünya çapmda dü-
    unulüp uygulanmasi bilim ve sanatidir.
    Jeostrateji;politika-strateji-cografya faktörlerine dayanan ça-
    hymalart birleptirme ve bu birlegmeden askerî stratejik harekât-
    ta faydalanma bilim ve sanatidir.
    Jeostrateji;yeryüzü ve bölgelerinin cografi yapismm nitelik-
    lerini, askerî stratejiyi etkileme açismdan inceleyen ve degerlen-
    d iren bir bilim dalidir.
    Fransiz Contre-Amiral Pierre Celerier; "Jeopolitikve Jeostra-
    teji" adli kitabmm girig bölümünde, jeostratejiyikomutanm mes-
    leki deneyimlerinden biri olarak nitelemekte ve "Jeostra teji; cog-
    rafya ile strateji arasmdaki iligkilerin bilirnidir," demektedir. Bu
    tamm bir bakima
    "stratejik
    cografya" anlammi vermektedir.
    Yön'etmek
    370 Gelecegi

    savag dönemindeki mücadelelerde


    Jeostrateji,barig ve cogra-
    fi unsurlu etkilerini ve iligkilerini inceleyerek stratejik güçleri
    belirtir ve stratejik hedefleri aragtmr.
    Jeostratejininunsurlari, konunun özelligine göre jeopolitigin
    unsurlarmm aymdir. Aragtirma ve inceleme konusuna göre un-
    surlardan bir kismma agirhk verilebilir, bir kismi ihmal edilebilir.
    Jeopolitikteise bütün unsurlari ayni derecede dikkate almak zo-
    runlulugu vardir. Jeopolitiginunsurlari, jeostratejinintemel tapla-
    ridir. Õzet olarak jeostrateji de apagidaki unsurlari kullamr:
    a. Ülke unsuru, b.
    Arazi unsuru, c. Nüfus unsuru, d. Sosyal
    unsur, e. Ekonomik unsur, f. Politik unsuy, g. Stratejik unsur.
    Bilim ve teknolojideki geligmeler bu unsurlarm degerlendi-
    rilmelerinde degigiklik yapmaktadir.

    Omek: Edirne ve Istanbul'un JeostratejikOzelligi


    Bir kentin ya da bölgenin jeostratejiközelligine örnek olarak
    Edirne ve Ístanbulkentini verebiliriz. "En dikkat çeken örnek ise
    adi bir zamanlar Adrianople olan Edirne'dir. ÏS 323 ve Temmuz
    1913 yillan arasmda on beg kez kugatma ve savag yapilmigtir.
    Edirne hiçbir zaman çok büyük bir kent olmam19tir, halen nüfu-
    su 400.000 civarmdadir ve dünya yüzünde en çok savagilan yer
    olmasmm nedeni zenginhgi ya da yüzölçümü olmayip ilginç
    cografik konumudur. Vadileri batida Makedonya'ya, kuzeybati-
    da Bulgaristan'a ve kuzeyde Karadeniz'e ulagan yollara geçit ve-
    ren üç
    irmagm
    bulugtugu noktada kurulmuytur ve Avrupa ana-
    karasimn en güneydogu ucundaki en büyük ovaya sahiptir. Bu
    ovamn öbür ucunda, Avrupa ile Asya'yi ayiran Bogaz'm kenan-
    na, kolayca savunulabilecek biçimde kurulmug olan Ístanbulyer
    almaktadir ve Konstantin de bu nedenlerden dolayi o devirdeki
    adiyla Konstantinople kentini bagkent olarak seçmigtir. Edirne
    ile Ïstanbul, Karadeniz'den Akdeniz'e ve Güney Avrupa'dan
    Anadolu'ya yapilan tüm geçiglerikontrol altmda tutan, stratejik
    önemi yüksek ikiz kentlerdir. ÖzellikleTheodosius Surlan'nm 5.
    yüzyilda yapilmasmdan sonra Istanbul'a denizden saldm dü-
    zenlemek olanaksizlagti ve Anadolu'dan gelip Güney Avrupa'yi
    Tarihin ve Cogmfyamn Farkmda Olmak
    '

    371

    fethetmek isteyenler kentin arkasmdaki ovaya çikmak zo unda


    kaldilar. Karadeniz'in kuzey kiyismdan gelenler ise Karpat Dag-
    lan'mn olugturdugu smirm korudugu bati kiyisma çikmak zo-
    rundaydilar ve onlar da sonanda Edirne Ovasi'na erigtiler. Roma
    Ïmparatorlugu'nunçökügünden sonra Bati dünyasinm en zengi-
    ni unvanmi alan Ïstanbul'uele geçirmek isteyen Avrupah istila-
    cilar da kente yaklagmak için yine Edirne Ovasi'ndan geçmek
    zorundaydilar. Kisacas1Edirne, copafyacilarin kara köprüsü di-
    ye tammladigi Asya'dan Avrupa'ya açilan iki önemli yolun Av-
    rupa ucunda bulunmaktadir. Dogudan-batiya ya da batidan-do-
    guyabüyük bir asker akimmm oldugu her seferinde, bu nokta-
    da bir savagm çikmasi kaçimlmazdi ve bu kogullar altmda ken-
    tin büyümemesine de gaçmamak gerekir. Sürekli ve olasi faktör-
    lerin savagm seyri üzerindeki etkilerinin, Edirne kadar açik bir
    örneklemesi, birkaç degigik yerde görülebilir ama, yme
    -ancak,

    de yogun askerî faaliyetlerin yayandigi yerlerde, daha zayif da


    olsa bu faktörlerin etkilerine rastlamak olasidir. Büyük irmaklar,
    yijksek daglar, sik ormanlar
    "dogal
    simrlar" olug turur ve za-
    manla politik smirlarla çakigirlar. Ordular ancak bunlarm arasm-
    daki boyluklardan ilerleyebilir.

    Kaynak: John Keegan -

    Savag Sanatt Tarihi, s.56-57, Sabah Kitaplan, Ïstanbul 1995.

    I
    i i

    I
    l

    2.6. ASKERÎSTRATEJÍ
    I
    i

    -l

    2.6.1. Askerî Strateji ve Doktrin


    "Ulusal Strateji"nin bir ayagi olan "Askerî Strateji", "Ulusal
    Strateji"ye uygun olarak, savagta ve bangta, ulusal güvenligi
    saglamak ve sürdürmek için ulusal silahh kuvvetlerin bir bütün
    halinde dügmana karyi bir zor ya da tehdit unsuru olarak kulla-
    nilmasi bilim ve sanatidir.
    "Askerî bilim dahnm kendine özgü konseptleri ve teorileri
    ile bu alandaki uygulamalar arasmda gerekli baglantlyi kura-
    madžimiz an, çatigma sürecine hâkim gerçeklerden u2aklagmz.
    Çatigmasürecine hâkim gerçekler ile politik faaliyetler arasm-
    daki baglant1yi rasyonel bir gekilde kuramadigimiz an da. tari-
    hin akipi üzerindeki hâkimiyetimizi kaybederiz."

    a- Askerî Stratejinin Prensipleri


    Askerî kuramcilar, askerî deneyimlerden, komutanlara yol
    gösterecek olan basit fakat çok yönlü gerçeklerin listesini elde
    etmeye çahymiglardir. Sonuç olarak, saptanabilen bu basit faka t
    .
    çok önlügerçeklerin yani prensiplerin sayisi kuramcilarla, za-
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak
    373

    mana ve devlete göre degismig olup 1956 yilmda, ABD askerî


    edebiyatmda 9 prensip, Ïngilizve SSCB askerî edebiyatmda 10
    prensip görülmektedir. Türkiye de (1961basimh ST 100-5 talim-
    namesi), bunlan 9 tane olarak kabul etmigtir.
    Prensipler farkli olmakla birlik.te çogunlukla apagadaki gibidir:
    1) Hedef prensibi, 2) Taarruz prensibi, 3) Sadelik prensibi, 4)
    Emir ve Komuta Birligi prensibi, 5) Siklet Merkezi prensibi, 6)
    Kuvvet Tasarrufu prerisibi, 7) Manevra prensibi, 8) Baskm
    pren-
    sibi, 9) Emniyet prensibi.
    Íngilizlerbu preilsiplere "idare

    prensibi"ni, Ruslar ise "imha

    prensibi"ni eklemiglerdir. Bugün, günümüz savaglarmm kar-


    magik niteliginin artmasi yüzünden, "askerî

    strateji" kuram ve
    uygulayicilan, savaçIara geleneksel olarak rehberlik etmig
    yu-
    karidaki bazi prensipleri yeniden gäzden geçirip eklemeler
    yap-
    maktadir. ·

    b. Askerî Stratejinin Konulan


    Savaglarm kazandirdigi deneyimlerin, askerî ve politik du-
    rumun, ülkelerin iktisadi ve potansiyel yapismm, toplumun ge-
    nel karakterinin, yeni teknik geligmelerin ve düçrnanlann
    görüy
    ve dügüncelerinin
    "askerî
    strateji" ve onun prensipleri üzerin-
    deki etkileri büyüktü.r.
    Bang zamanmda, "askeri
    strateji" ile ugraçanlar, gelecekte-
    ki bir savagm kopullarmi ve niteliklerini, savaga hazirlamlmasi
    yöntemlerini, silahh kuvvetlerin geligtirilmesi sorunlanm, bun-
    lann olasi bir savagta ku.llamlmasi olanaklarma ve savaym basa-
    n ile yürütillebilmesi için lojistik olanaklarru ve son olarak sevk
    ve idare esaslanndaki geligmeleri, gerçekçi bir açidan aragtir-
    mak zorundadirlar. Du saydigim äzellikler "askerî

    stratejinin"
    konularm olugturur,

    c. Askerî Strateji ve Askerî Doktrin


    "Askerî doktrin"; genel esaslarm ve genel prensiplerin bir
    ifadesidir. Yalniz "askerî

    doktrin"leri,
    "askerì

    strateji"nin pren-
    sipleri ile kang tirmamak gerekir.

    .
    3% Gelecegi·Yönetmek

    "Askerî strateji", doktrin"e ya da doktrinlere daya-


    "askerî

    "doktrin",
    günkü kogullar içinde, matematiksel ola-
    mr. Yani o
    rak problemlerin çözümüne ya da teoremlerin ispatma yarayan
    postulatlar gibidir.
    "Askerî strateji"de prensipler ve ayrmtilari çok sadedir fakat
    uygulanmasi kolay degildir. "Askeri strateji" ile ugrayanlar, ke-
    sinligi olmayan ve önemi kesin olarak belittilmeyen faktörlerle
    "hesaplanma-

    kargi kargiya bulunurlar. Çünkü strateji"


    "askerî

    mig tehlike" sanatidir.

    2.6.2. Strate i Teorisi


    belirli alanlardaki
    "strateji,

    Burada akla gelebilecek soru,


    topyekûn imkân ve yetenekleri esas olarak aldigma, bunlarm
    politik, ekonomik, sosyal ve askerî yönlerdeki ve bir bakima ay-
    esaslarla ilgilendigine
    m anda hep birlikte kullamliglari ile ilgili
    göre, neden burada politik, ekonomik ya da askerî, sosyal teori-
    lerden ayn ayri bahsedilmeyip, strateji teorisi gibi özel bir kav-
    rama ve bu kavram açismdan belirli konulara yaklaç1ma gerek
    duyuldugu" geklinde ifade edilebilir.
    Aslmda strateji teorisine gidigte bütün bu bilimsel alanlar çi-
    kig noktalarmi olugtururlar. Bunlarm her birinin bulgularmm
    (teorik verilerinin) uygulamaya, problem çözümüne aktarildigi
    yän" vardir. Bir devlet yapisi içinde
    "sanatsal

    diger bir yön,


    bunlarm bil:msel bulgularimn hep birlikte devletin hedefleri
    dogrultusunda uygulamaya, problem çözümüne yöneltilmeleri
    gerekir. Bu noktada bu çabgmalara bakig açisi degigir. Bu yäne-
    lig önümüze güvenlik" baghgi altmda çegitli faaliyetler-
    "ulusal

    den olugan bir süreci ortaya çikarir. Igte bu anda politika sanati,
    ekonomi sanati ve askerî sanat, her biri ayn ayn kendi alanlarin-
    da ve topluca devlet yöneligi çerçevesinde (ulusal güvenlik ana
    süreci çerçevesinde) ortaya çikanhr ve bunlarm tek bir yaklagim
    çerçevesinde senteze ulagtirilmalan gerekir. Bu anda karar
    -va-

    sita-hedef iligkilerive pratige yönelig esas olur. Bu noktadan iti-


    baren ilkeleri, nosyonlan, hâkim konseptleri ve esaslan tama-
    men kendine özgü bir yaklagim (genelstra tejik yaklagim) ve bu
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak
    375

    yaklagima uygun olarak strateji teorisinin ortaya çikip söz ko-


    nusu olur.
    Ïçlevselalanlar ve bu alanlarda planh faaliyetler esas oldugu-
    na göre yapisal çerçeve olarak
    "devleti"

    temel aldigimizda, plan-


    h süreçlerin ana vasitalari bu kapsamh
    yapmin ana güç alanlari-
    m olug turacaktir. Bunlar da politik, ekonomik, psiko sosyal ve
    askerî alanIar olarak belirlenecektir. Karar kademeleri açismdan,
    devlet yapismm en üst (topyekûn strateji) düzeyinden bakildigm-
    da devlet kararlan (ulusal hedefler) uyarmca belirlenen politika-
    lar dogrultusunda stratejik uygulamalarla (ana güç birimlerinin
    sevk ve idaresi ile) ulusal beklentilere ulagmak säz
    konusu ola-
    caktir. Bu düzeyin yönlendirilmesi dogrultusunda
    (ve bu düzey-
    de belirlenen hedef, politika ve stratejilere uygun olarak) her ba-
    kanhk kendi faaliyet alamnda kendi stratejilerini ve politikalarmi
    (kibunlar bir ust kademeye göre program özelligini tagir) ve uy-
    gulama esaslaruu belirleyecek, kendi faaliyet alanlarma äzgü
    ana
    plânlarmi hazirlayacak (örnegin askerî alanda 4 ydhk stratejik
    planlar ve bunlara bagh olarak ana kuvvet bälümlerinin planlari)
    ve sonuç olarak her ana faaliyet alam (genel strateji düzeyinin he-
    men altmda), harekât düzeyinde uygulamaya açilacaktir. Örne-
    gin,digigleri bakanhgi altmda diplomasi süreci ve dig politika uy-
    gulamalari ve genelkurmay tegkilatmm altinda ordular düzeyin-
    den baglayarak alt birimlere kadar kademe kademe askerî
    uygu-
    lamalar ortaya çikacaktir. Bu, igin gekli yänüdür.36
    Strateji teorisi bir bütün olarak gekli (ve yapisal)
    çerçeve içe-
    risindeki olugu ve faaliyetlerin esaslarimn belirlenmesi
    ve bun-
    lara iligkin hâkim kuraÌlarm, ilkelerin ve genel konseptlerin be-
    lirlenmesiyle ugragir. Ancak sadece gekli ve yapisal yänün anla-
    dmasi, konunun analiziiçin (gerekli de olsa) yeterli olmayacak-
    tir ve sadece bu yönden yaklagunla da "strateji

    teorisi" inga edi-


    1emeyecektir. Öteki bilimsel alanlarda oldugu gibi, burada da
    analitik çahçmalan yönlendirecek bazi "temel

    konseptlere" ge-
    rek vardir. Bunun için, teorinin politik alt
    ve yönleriyle (burada
    askerî yönüyle) bir bütün olugturabilmesi için:'
    a Stratejinin tüm düzeylerinde (kararkademelerinde) bagvu-
    -

    rulabilecek ortak bazi konseptlerin belirlenmesi zorunlu olacak.

    I
    376 .
    Gelecegi Ÿönetmek

    b Aym zainanda bu konseptlerin her özel faaliyet alamna


    -

    (burada askerî alana) ne gekilde uygulanabileceginin de bilin-


    mesi gerekecektir.
    Sayisal bakundan ortak konseptlerde bir smithhk göze çar-
    pabilir ve özel faaliyet alanlarmda (örnegin askerî açidan genel
    strateji ve harekât düzeylerinde) bu aç1dan bir artig gäzlenebilir.
    Degigik bilimsel alanlardan (politik,sosyal, ekonomik, vs.) türe-
    kademelerinde konseptler, do-
    yen bilgileri kullanan üst karar
    "genel",
    gösterici" nitehk tapyacak-
    "kapsayici", "yol

    galolarak Ozel faaliyet


    larmdan bunlarda sayisal simrhhk normaldir.
    alanlarmda ise bu durum kademe kademe tersine döner ve
    özellikle askerî alanda sayisal bakimdan büyük bir arti göze
    strateji düzeyin-
    çarpar. Bu da normaldir. Çünküburada genel
    .

    den apagi yogun miktarda uygulamalar söz konusudur. Ancak


    özel konseptlerin sayisi ne olursa olsun stratejinin tüm kademe-
    lerinde geçerli olabilecek konseptlerin varhgru daima görebil-
    mek gerekir. Teorik açidan bütünlügü saglayan konseptler bun-
    lardir ve bagh bulunduklari düzeylerde farkh yorumlar gerekti-
    özgü smirlarmm
    ren ve politik askerî faaliyetlerin kendilerine
    çizilmesinde, bu alanlarm ayrilmasmda ve aym zamanda dahili
    iligkilerinin belirtilmesinde kullamlan konseptler yine bunlar-
    dir 2

    Stratejik teorinin ortak konseptlerini konsepti",


    "manevra

    "kontrol
    konsepti" ve yönelig konsepti
    "topyekûn
    ya da ana.po-
    litik askerî kahplar ile'ilgili konsept" çerçevelerinde toplayabili-
    =
    riz
    Bu konseptleri genel olarak göyle kavrayabiliriz: "Manevra
    konsepti" belirlibir konuda karpikargiya gelen iki zit irade.(ya
    da taraflar) arasmdaki dahili iligkilere hâkim esaslan belirleme-
    manevralar (politil<askerî tutumlar)
    ye çahvir. Buna gäre, çegitli
    ileri sürmeye çahyarak söz konusu çekigme ya da çatigmada si-
    rasiyla hâkimiyeti, inisiyatif ve hareket serbestisini"
    "manevra

    ele geçirmeye çabgacak taraflarm, baglangiçtan sonuca l<adar


    topyekûn davramplarmda göz önüne almak zorunda olacaklan
    esaslar manevra konseptleri ve bunlarla ilgili alt uygulama
    "ana

    konseptleri" tarafmdan belirlenecektir. Yine stratejik etkilegi-


    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak
    377

    min (en üst kademesinden alt uygulama kademelerine kadar)


    ana karakterini ortaya çikaran, onu en genig kapsamh bir yöne-
    lig olarak kabul edip,.ani ve dar kapsamh
    yöneliglerolarak nite-
    lendirilen "taktik
    etkilegim" sûrecinden ayiran, stratejik süreci
    "tahribata

    esasta yönelik faaliyetler" zinciri olarak kabul eden


    görügleri çürüten ve onu temelde bir "kontrol

    tesisine" yönelik
    faaliyet olarak gerçek degerine kavuyturan
    görügler de "kontrol

    konsepti" çerçevesinde içIenmektedir. Bu kontrol


    ve manevra
    konseptleri ile ilgili görüglerdir ki sonuçta devletin
    belirli bir ça-
    tigma ya da problem kargismda seçecegi
    ana politik tutumlar
    (ana stratejik kahplar) ile ilgili konseptleri ortaya çikaracaktir.
    Tüm bu konseptlerin varhg1 göstermektedir ki, bir devletin
    be-
    lirli bir çatigma ya da çekigme durumunda seçecegi
    ana politik
    tutumlar, ileri sürecegi davramplar, hedef
    tespiti ve stratejik-
    taktik tutumlarm ayrimi ve belirlenmesi, bilimsel
    esaslara bag-
    lanmaktadir.'"
    "Askerî teori" ise, bir devletin topyekûn bir çerçevede,
    yöne-
    ligleri ile ilgili olarak göz önüne ahnan bu konseptlerin
    askerî
    alanda ve askerî genel
    ve askerî-harekât düzeylerinde uygulan-
    digi gekli ile önümüze çikar. Bu genel kapsamh
    ko.nseptlerin
    äzel bir faaliyet alanma indirgenmig gekli ile iIgilenir.
    Politik
    çerçeve ile daima baglantih ve aralarmda bir asthk-üstlük iligki-
    sinin bulundugu özel ve teknik bir faaliyet alamdir.
    Kendi bi-
    limsel (askerîbilim) kaynagt vardir. Bu bilimsel kaynaktan
    türe-
    yen bulgular askerî stratejinin en üst kademesini olugturan
    "askerî
    sanat" çerçevesindeki çahymalarla uygulama alamna
    aktanbrlar.
    Çeyitliekoller burada ortaya çikarlar ve askerî dokt-
    rinler de burada olugur."'
    Ashnda strateji teorisine gidigte bütün
    bu bilimsel alanlar çi-
    kg noktalarim olugtururlar. Bunlarm her
    birinin bulgularmm
    (teorik verilerinin) uygulamaya, problem çözümüne aktarildigi
    diger bir yän, "sanatsal
    yön" vardir. Bir devlet
    bunlarm bilimsel bulgularmm hep birlikte devletin yapisi içinde
    hedefleri
    dogrultusunda uygulamaya, problem çözümüne
    yöneltilmeleri
    gerekir. Bu noktada bu çahymalara baky açisi degigir. Bu
    yöne-
    lig önümüze "ulusal

    güvenlik" baghgi altmda çeyitli faaliyetler-

    I I
    378 .
    Gelecegiİönetmek

    eko-
    den olugan bir sûreci çikarir. Ìçtebu alanda politika sanati,
    kendi alanlarinda
    nomi sanati ve askerî sanat, her biri ayn ayri
    ve topluca devlet yöneligi
    çerçevesinde (ulusal güvenlik ana sü-
    reci çerçevesinde) ortaya çikarthr ve bunlarm tek bir yaklayim
    "
    erçevesinde senteze ulagtirilmalari gerekir
    Bu anda karar-vasita-hedef iligkileri, nosyonlari, hâkim kon-
    septleri ve esaslan tamamen kendine özgü bir yaklagun (genel
    stratejik yaklagim) ve bu yaklagima uygun olarak strateji teorisi-
    nin ortaya çikigi söz konusu olur.

    Sonuç olarak;
    igigi
    Askerî strateji, büyük birliklerin, strateji prensiplerinin
    stratejik
    altmda, kesin sonuç verecek meydan muharebeleri için
    hedeflere dogru sevk ve idare sanati olarak tammlanabilir.
    Askerî stratejide, silahh kuvvetleri olugturan kara, deniz ve ha-
    alanlarda kullamhr.
    va kuvvetleri stratejik
    Askerï ve politik (ulusal) strateji belirlemede tarih bilgisinin
    ve tarih bilincinin önemi guradadir;
    savaglari ve olaylari analiz
    ettigimizde bagarisizhklarm nedeninin amaç, araç ve hedef ar-
    gümanlari dengelenememig hatali stratejiler oldugu saptan-
    maktadir.

    .I I .

    I,:
    I

    2.7. ULUSAL STRATEJININ YAPISI VE


    FORMÜLE
    EDÍLÍSÍ
    r

    2.7.1. Ulusal ÇikarKavrammdan Ulusal Stratejiye


    Geçig
    Ulusal çikar kavrami tüm dig politika kararlarmm altmda
    yatan temel itici güçtür3 ancak kavramm tanimi da o denli güç
    yaplabilmektedir. Hiçbir dig politika karari ya da eylemi, uygu
    layicilan tarafmdan ulusal çikara aykin olarak sunulamaz. Kug-
    kusuz ahnan her kararda ulusal çikar kavrami dile getirilme-
    mektedir.
    Baziistisnalar digmda, ulusal çikarm nesnel bir tammmm
    ya-
    pilamayacagi gärügü ileri s.ürülniektedir. Ulusal gücü artiran,
    dolayisiyla ulusal çikar geregi olan ekonomik gönenç ölçütü bi-
    le tartigmalidir. Ìll<bagta bunun hangi yolla gerçekleptirilecegi
    sorunu gündeme gelir. Örnegin, kapitalist yoldan saglanacak
    bir geligme Marksist bir açidan degerlendirildiginde kitlelerin
    çikarma aykin bulunabilir. Varsayimsal olarak, Türkiye'de bü-
    yük petrol ya taklan ortaya çikarilsa, bunun en azmdan bir dö-
    nem için ulusal çikarlara uygun olabilecegi söylenebilir. Ancak,
    Güney Afrika'da zengin elmas, uranyum, kömür yataklan bu-
    lunmasi, bu halklarm yillarca süren baski
    ve aci içinde yaçama-
    larma neden olmu tur. Ulusal çikan ulusal güvenlikle baglanti-

    ---r . . m.---r- r---i-1-- 1


    II

    380 Gelecegi Yönetmek


    I

    h olarak tammlarken, nükleer bir savagm ç1kmamasi herhalde


    bu konudaki en uç örnegi olugturmaktadir. Çünkübu durumda
    yalmzca ulusal degil, uluslarm boyutlarmi çok ayan yaçamsal çi-
    karlar gündeme gelecektir.
    .
    Uluslararasi iligkiler ve dig politika kuramcilari genellikle bu
    kavrami kullanmaktan kaçmmiglar ve orm bir analiz. araci ola-
    rak fazlaca belirsiz bulmuglardir. Ulusal çikan tammlamak ya
    da neyin ulusal çikara uygun oldugunu saptayacak ölçütler be-
    lirlemek gerçekten kolay degildir.
    Ulusal çikar, realist kuramm merkezi ve anahtar kavramlarm-
    dan biridir. Charles Beard (Theldea ofNationalInferest) çahymasm-
    da, "Ulusdevletlerin olugmasiyla birlikte, halkm siyasal sürece
    katilmasmda bir artig meydana gelmigtir.Dolayisiyla, ulusal çika-
    r simrh bir kesimi deşl, tüm ulusu kapsar,"
    demektedir.
    Realist akimm en önemli kuramcisi olarak kabul edilen Hans
    Morgenthau'ya (In Defenceof National Interest) göre, ulusal çikar
    güç ile tammlanmaktadir. Yani, bir devletin ulusal çikannm en
    önemli ögesi gücünü artirmasidir. Morgenthau çikar kavrammm
    politikanm özünde bulundugunu ve zaman ve mekândan bagim-
    savunmakla, nesnel bir çikar tanum
    siz olarak geçerli oldugunu
    geligtirmeye çahemaktadir. Günümüzde toplumlar ve uluslar ara-
    olugturmaktadir. Morgent-
    si politikamn özünü de ulusal çikar
    hau'ya göre,
    "ileride
    ulus devletin yerini bagka bir birim aldigm-
    çikarlarmikorumak üzerineigleyecek-
    da, siyasalsüreç bubirimin
    tir". Kugkusuz, bir birim içinde varhgim sürdürme ulusal çikarm
    olarak ifade edilirse, realist akt-
    en alt ve en temelözelligidir. Genel
    belirlemede baghca rehberdir.
    ma göre, ulusal çikar dig politikayi
    Realist ak2m ulusal ç1karm kim tarafmdan belirlenecegi, ki-
    min bundan yararlanacagi gibi sorunlan göz ardi etmektedir.
    Örnegin,ulusal çikar adma ABD'nin Ortadogu'da askerî açidan
    yayalmasi gerekiyorsa, bunun getirecegi bedeller ya da bu poli-
    tikanm altmda yatan öbûr etkenler dikkate almmamakta, dig
    politika kaba bir güç mücadelesi olarak görülmektedir.
    Devletlerin hepsi varhklarmi sürdürmek, geniplemek, büyü-
    mek ve güçlü olmak isterler. Dogal olarak, bütün devletler ulu-
    sai kärlarru güçlu olmak biçiminde tammladiklari için diger-
    Tarihin ve CografyanmFarkmda Olmak 381
    -

    leri de bú guç mücadelesittde geri kalinak istemeyecekler ve so-


    nuçfa birbirleriyle çatigacaklardir: Devletler diger
    .devletlere

    ve
    uluslarasi kuruluglara güyenemezler (bu kitabm dårdüncü bö-
    lümünün.son kismmda kurulmaya çahyilan yeni mimari yapi
    çerçevesind.e bu konuda çatigma ve _çalagma içeren.-örnekler
    okuyacaksmiz) Ancakyrealist akmim ulusal_ç1kar anlay191.yal-
    ruzca varligru korumaya-dayanmaz. Güçlü olmak ve
    yaçanan
    sürekli güvensizlik.ortammda -gerektiginde geniglemek ve ya-
    .
    yilmak.da ulusal çikar için gereldi görülebilir.
    Uluslararasi iligkilerde idealist hir açIdan yaklaganlar -ise
    uluslararasi.$rgütlerin
    güçlendirilmesirti ve çatigmalari änleye-
    cek yöntemlerin gelatirilmesini, uluslararasi barig ve güvenligi
    saglayacagl ioiruulusal çikara uygun bulmaktadirlar. Kugkusuz
    bu çikar-anlaylpi, realizm'den çok farkhdir; güç.ve:mücadele ye-
    rine uyum-ve igbirliginiöne ç1karmaktadir. -..

    Liberal kuramm.kuruculari.sayilanJeremyBentham
    ve James
    Mill'e göre, yalnizca demókratik hükümet sayesinde, kamu ç1ka-
    n, yani killelerin ç1kari ile:uyumlu siyasal kararlar ahnmastiçin
    tatminkâr araçIar saglanabilecektir. Yani, halkm ç1kan plmzca
    liberal demokrasi ile saglanabilir; bunun ögeleri de
    oy kullama,
    güçler ayrimi, basm özgûrlügüdür Buiki yazann ulusal çikar
    anlayiço devletin,..bireylerin-kendi çikarlannr.gerçekleptirmede
    engel olabilecek müdahalelerden kaçmmasi, tersinebu çikarlarm
    gerçekleymesininkopullarmiyaratmasma dayanmaktadir.
    Marksizm ve ulusal çikar arasindaki iligki çerçeväinde;
    Marx ve Engels egemenlik kurmak isteyen her simfm
    tipki iççi
    smift gibi, kendi çikarim genel olarak suninak zorunda oldugu-
    nu belirtmektedir. Burjuvazinin kendi çikarmftoplumun çikari
    olarak sunmasmm bir sonucu olarak; o toplumda kapitalist üre-
    tim biçiminin egemen olmasi ve toplumun bu yönde ideolojik
    olarak bilinçlendirilmesi Marx'm- -çikar anlaylgmm -ternelini
    olugturmaktachr
    Marx bunun yanmda her bir ulusun burjuvazisinin ayri ulu-
    sal çikarlara sahip olabilecegini de kabuketmektedir.
    Çünkübir
    ülkedeki kapitalist smúlre çikarlart.diger ülkelerdeki kapitalist-
    lerle çatipir Igçi simfmm ç1kari ise, burjuvaziden farkh olarak
    I

    382 GelecegiYönennek

    ulusal sinirlari apar ve diger ülkelerdeki iççi smiflariyla bütün-


    lük gösterir. Dolayisiyla, ulusal çikar Marx'a göre, toplumun tü-
    müne degil burjuvaziye ait çikar anlamina gelir. Bu pencereden
    bakmca, "Savaglarin olmamasi ya da cephelerde kargilagan iççi
    smillarmin silahlanni atip kucaklagmasi beklenirdi," diyen kimi
    yazarlara hak vermek gerekiyor. Ama böyle olmadi, tüm iççi si-
    mfi yalmzca kendi ulusu için karyidaki ipçi simfi mensubunu öl-
    dürdü.
    Hiç kugkusuz savaglarm çikarilmasi vesbitirilmesi iççi simfi-
    nin karari ve etki gücüyle ilgili'degildir. Bu konuya kisaca degi-
    nelim. "Savaglarm uzamasina ya da hizla sona erdirilmesine et-
    kide bulunan birçok degigken verdir. Bu degigkenlerin sayisi ve
    bunlarm karyihkh etkilegiminin karmagikhgi diplomasi devri-
    minin bir sonucu olarak artmigtir. Bir devletin savaga devam et-
    me ya da bitirme karan ve bunlan yapabilme gücü liderlerin ki-
    ilikleri (dördüncü bölümde okuyabilirsiniz), ülkenin siyasi ya-
    ro1ü ve bunlann karar verme sürecine etki
    pisi, askerî liderlerin
    olanagi, kamuoyu ve örgütlü çikar gruplarmm rolü gibi faktör-
    '

    lerce etkilenebilir.""
    Bir ulusal stratejinin formüle edilmesinde apagida belirtilen
    evrelerin her birini (her evrenin ötekisi ile dahili iligkisini daima
    aktlda tutarak) sirayla sistematik bir gekilde izlemek gerekecektir.
    L
    Ulusal ilgi ve menfaatler.
    -

    Ulusal stratejik degerlendirme.


    -

    Ulus al s tr a tejik kon sept.


    -

    Ulusal hedefler.
    -

    Ulusal politikalar.
    -

    Ulusal yükümlülükler (girigim ve baglantilar).


    -

    Burada görüldügü üzere hareket noktasi yine temelde


    "ana

    degerler" üzerine oturan ulusal ilgi ve menfaatler olmaktadir.


    Bu nedenle açiklamalarimiza yine bu noktadan baglamak gere-
    kecektir?"
    Marksizm ulusal.çikann degil, smif çikarmm geçerli oldu-
    ulusal
    gunuileri sürer. Bagka bir deyigle, simfh bir toplumda istikran
    çikann bulunamayacagmi savunur. Devlet toplumsal
    saglayabilmek, tarafsiz görünümünü sürdürebilmek ve megru-
    Tarihin ve CografyanmFarkruda Olmak 383

    iyetini koruyabilmek için ulusal çikar adma hareket ettigini ile-


    ri surer.
    Eger egemen bir ulus-devleti inceleme konusu olarak ele ali-
    yorsak, bir degil, birden çok ulusal çikardan säz etmek gereke-
    cektir. Gerek siyasal iktidar ve asker-sivil bürokrasi, gerekse de
    iy çevreleri farkh çikarlara ya da ç1kar algilamalarma sahip ola-
    bilirler.
    Ulusal çikar, çegitli grup ve siyasi partilere göre de anlam
    içermektedir. Bu nedenle de içerde çatigmalarm önemli ägele-
    rinden birisi olarak kargimiza çikmaktadir. Kavramm tammmm
    belirsizligi nedeniyle, ulusal çikar çegilli muhalif kesimlerce de
    eleptiri amaciyla kullamlmaktadir.
    Türkiye'de genel olarak ulusal çikarla güvenlik birbirinden
    aynlmaz bir bütünlük olarak degerlendirilmektedir.

    2.7.2. Ulusal Stratejinin Mimari Yapisi

    a. Ulusal Ílgi ve Menfaatler (Ç1karlar)


    Ulusal çikarlar aslmda, bir vatan smirlari içinde
    yagayan top-
    lumun can ve mal guvenhgi ve vicdan ozgurlugu 1çmde
    yaça-
    masi için uygun gärdügü nicel ve nitel (maddi ve manevi) de-
    gerlerintümünü ifade etmektedir. Bu ilgi ve menfaatler bir hü-
    kümetteki karar gruplarmca devletin devami için önemli görü-
    len faktörleri içerirler. Bu ilgi ve menfaatlerin tümü topluca ele -

    almdigmda "Ulusal Gayeyi" (üstün çikari) olugtururlar. "Ulusal


    Gaye" bir devletin elde etmeye çahytigi genel ve devamh hede-
    fi (sonu) ifade eder. Ulu'sal ilgi ve menfaatlerin degigimiiçin
    ge-
    nellikle çok uzun bir zaman süresi
    ya da kopullarda ani ve kök-
    lü degigim gereklidir.36

    b. Ulusal Stratejik Degerlendirme


    Bir ulusal stratejik degerlendirme, mümkün oldugu kadar
    gerçekçi, objektif ve özlü olmahdir. Ulusal ve uluslararasi kogul-
    larm her ikisini de günümüzde durumlari ve olasi gidiçatlan ile
    384 GelecegiYdnetmek

    göz önüne almahdu;Genig bir kapsamt olmalidir. Böylece, bir


    ulusal- stratejik dagerlendirmenin geligtirilmesinde agagidaki
    hususlarm izlenmesi yardanc1 olabilecektir.
    --·
    ·

    Halen içte iglenmèkte olan ve ulusal güvenlik ç1karlatinm


    -

    elde edilmesinde muhtemelen önemli etkilerî olabilecek trend-


    lerin tespiti (örnegin terörist hareketler,.paranm devarth deger
    kaybedigi vs.).
    Aym gekilde, ancak halen uluslararasi düzeyde iglemekte
    olan ve ulusal güvenlik çikarlarmm elde edilmesinde muhteme-
    len önentli etkileri olabilecek kuvvetlerin ve·trendlerin tespiti
    (örnegin Avrupá'nm bü tünlègmesi, Ortadogu da büyüyen
    .

    istikrarsizhk, yetersiz yardun vs ). askerî .

    Halen iglemekte olan toplam kuvvetler ve trendler içersinde,


    ulusal amaçlarve ulusal güvenlik hedeflerinin desteklenmesinde
    bagvurulacak olumlu programlar için uygun firsatlar ve olanak-
    lar var midir? Ve bunlar, hangi safhalarda.göze çarpmaktadir?
    Ve hangi safhalarda, yukandaki açidan bakildigmda ulu-
    -

    sal amaçlár ve -olumlu güvenlik hedefleri üzerinde:. muhtemel


    tehlikeler göze çarpmaktadir. Bu olumsuz geligmeleriönlemede
    olanak, yetenekler ve olasihklainelerdit?
    Devletin (örneginTürkiye Cumhuriyeti'tiin) içte e digtaki
    -

    hareket serbestisi üzerindeki'smirlamalär nelerdik? Aym devle-


    tin yukarida ifade edilen kuvvetler ve trendleri etkileme iktida-
    rmm suurlari nedir? Bu smirlar (devletin etkileyici iktidar ve ya-
    pilabilirliklerinin liniitleri) degigmelere, dalgalanmalara ne ka-
    d.ar-açiktir?
    düzeninde ve dünya
    .bugünkü

    Uluslararasi toplulugun
    -

    kuvvetler.dengesinde ne gibi kaynaklar yer almaktadir?'"


    Íçteulûsal ilgi ve menfaatleri etkiledikleri gekil ve..bbyutla-
    nyla yukandaki kopullarm analizinden çikar11ansonuçlarm top-
    lu.bir liste halinde belirlenmesi gerekir. Ytikarida deginilen tüm
    sorularda ve trendler" kavramlari ye almäktadir.
    "kuvvetler

    Bütünlegirilmig bir ulusal stratejinin olughirulinasttida bu kav-


    ramlarm her ikisinitt de -geregi gekilde neyi (veya-rieleri)
    .ifade

    ettiklerinix bellilenmesi gerekir;


    Butada kullanildigtaniami île kuvvet; ulusal ilgi ve menf aat-
    .
    h
    Tarihin æ CografyanmFarkmda-Olinak 385

    lerin izlenmesinde, bir.devletin.hareketlerini, gerçek ye potansi


    yel:bingekikle etkileyen bir -fenomendir;:önemli, belirlenebilen
    ve ifadesedilebilen nedensel birfaktördür. Trendler ise geçmig
    te-belirli-kuyvetIerinAçindefaaliyette bulunduklan (içIer halde
    olduklari) genel yäneligleri,-gidigleri ifade ederler. "Trendler,
    kuvvetlerin uygulamelarm
    . ekil

    yön, -ve--giddetlerini ifade


    ederler." . .

    Bu-hususlarm g¢z nüne -ahnmast mûmkün


    -oldugu

    kadar
    sistematik bir yaklajum:gerektirir. Bu kuvvet trendlerin be-
    ve-
    lirlenmesinde genelliklé üç yaklagim göze.çarpar (iglevsel,böl-
    gesel.ve-genelyaklagislai)ñu yaklagunlarm:dikkatle seçilmesi
    ve bilginin belinenën yal;1ägunauygun:bir gekilde-iglenmesi=ge-
    rekir.. ÏçIeveelgaklagunda lusal güç.faktörleri özellikle olitik,
    sosyala ve psikolojik ¾kohoniik ve askerî ana parçalara.bölün-
    mekte ye hethälünúbölgeëèl e genel çerçeyelerde incelenmek-
    tedir. Bölgesèl klà;1m ise bt lemin tam tersinden baçIamak-
    ta ve bälgderin béliflenmesiliden hareketle (tümdengelim. gek-
    linde) ulusál gü aktärlerine yönelinektedir "Genel" veya "bü--

    yük resim" yaklagim ise dünya sahnesini tarayarak ige -bagla-


    makta, faaliyette buhinan aria kuvvetleri seçmekte, trendleri
    ve
    trend degigimleriiii ve en önentlisi az ilgi çeken (veya hiç çek-
    meyerq·sahalart belirlemeye.çaligmaktad1r Böyle bir yaklayim-
    la, problemg- sahalarm genel espitine ye
    cevap (tepki)gerekti-
    ren bölg'eselsorunlarm bel lenmesine- çaligilacaktir
    Geçmigeki çahymalard alman-deneyimlere bakacak olur-
    sak, "bölgesel".yaklaymiumritólay

    ve sonuçlarrbakunmdan en
    gerçekçi olarak kabul edilmesine rapen, en: faydah -sonuç ve-
    ren analizIerin.her üç yaklagunmkarigimmtkullandiklari görül-
    mektedir. Ancak, ekli11e olursa chuni.bu:yaklagimlarm sadece
    çahqmalarda birer vasitt olduklarmuunutmamak gerekir.
    Yine ulusal stratejik degerlendirmelerle.ilgili olarak ileri sü-
    rülen sorulard problernler vehrsatlar" kavramlarma da degi-
    nilmektedir B kayramlarm da konumuz aç1smdan neyi ifade
    ettiklerinin belirlonmgi gerekir. Bir problem, belirli kuvvetlerin
    ya da trendierin, bir hedefin elde edilmesini engelleyigleri söz
    konusu plduş an ortaya çikar. Yine
    aym görügten hareketle bir
    386 Gelecegi Yönetmek

    veya olumlu durum, kuvvetler ya da trendlerin hedef-


    "firsat"

    lerin elde edilmesini kolaylagtirmayi vaat ettikleri an dikkati çe-


    kecektir. Yine aym gekilde analitik amaçla, problemler ve firsat-
    larm da ulusal, bölgesel ve uluslararasi kategoriler içerisinde
    ayrilarak tespit edilmeleri gerekir. Daha ayrmtih gekilde bölme-
    1ere gidig ise bir bakima kuvvetler ve trendlerin incelenmesinde
    yaklagima" bagh olacaktir.1"
    "analitik
    bagvurulan
    Stratejik degerlendirmelerde birçok problem ve firsatlarm
    kesin kategorilere kolayca sokulamayacagi ve bunlarm birçogu-
    nun çegitli kategorilerde digeri ile çakigtiklari (veya birleptikle-
    ve firsatlarm"
    "problemler
    ri) görülecektir. Buna ragmen birçok
    uluslararasi açidan oldugu kadar, ulusal açidan da etkileri açik-
    açikça ifa-
    ça görülecektir. Bu nedenle, problemler ve f1rsatlarm
    de edilmesi suretiyledir ki, bir stratejirtin iglevleri ve üzerindeki
    muhtemel smirlamalar belirlenecek ve böylece bir ulusun gücü-
    nün en iyi bir gekilde nasd kullamlabilecegi belli olacaktir. Ger-
    çekten, problemler ve firsatlarm dikkatli bir gekilde belirlenme-
    si (açikhga kavugturulmasi) hedefler ve politikalarm seçimini
    de büyük ölçüde basitleptirecektir."°

    c. Ulusal Stratejik Konsept


    Ulusal stratejinin tespitinde ikinci adim, ulusal hareket için
    gerekli olacak genig bir çerçevenin tespiti hususunda bir anlag-
    maya varmak olacaktir. Íçtebu evrededir ki, hem mevcut
    hem
    de potansiyel güç faktörleri ve politik gerçekler bakmundan el-
    deki imkân ve yetenekler (yapilabilirlikler) ve smirlamalar (en-
    geller) kapsamh bir gekilde göz önüne almacaktir. Bu noktada
    ulusal ilgi ve menfaatler ile ulusal hedefler arasmda bir geçig ev-
    resinde bulunuyoruz ve bu noktada öncelikler ve zamanlama
    dikkatle göz önüne almmahdir.
    Ulusal stratejik konsept,
    "ulusal
    düzeyde hareket" için.olug-
    turulan kapsamh bir çerçevedir. Uygulama ve baglantilar bu
    çerçeve içerisinde gerçekleptirilme durumundadirlar. Böyle bir
    konseptin olugturulmasmda apagidaki önerilerin göz önünde
    tutulmasi yararhdir:
    Ulusal stratejik degerlendirme esnasmda belirlenen kuv-
    -
    I

    - ..
    Tarihin ve Cografyamn Farkmda Olmak -

    387

    vetleri ve trendleri göz önüne alarak, bunlar arasmda, ulusal


    çikarlarm elde edilmelerini (gerçekleçtirilmelerini) daha denn
    boyutlarda _kolaylagtiranlarm ve engelleyenlerin ve herhangi
    bir etki göstermeyenlerin (veya çok az gösterenlerin) kesinlik-
    le tespiti;
    Ulusal ilgi ve menfaatleri
    -

    destekleyecek ya da mevcut kuv-


    vetlerin olumsuz etkilerini azaltacak (veya degigtirecek) yeni
    kuvvetlerin ve trendlerin aratilma olanaklarmm belirlenmesi;
    Geçici ulusal bedeflerin belirlenmesi;
    -

    Bu geçici ulusal hedeflerin, politik gerçekleri de gäz änün-


    -

    de bulundurmak suretiyle, ulusal ilgi ve menfaatleri ile bagda-


    gabilirliklerinin ve askerî imkân ve yetenekler (yapilabilirlikler)
    açismdan fizibilitelerinin (gerçekleptirilebilme ve görülebilirlik
    derecelerinin) denenmesi ve analizi;
    -

    Bu geçici hedeflerin, ulusal hareketi yönlendirecek kadar


    Resin ve hakli ancak simrli engellemeleri kargilayabilecek
    (muhtemel olurnsuz geligmelere kargi koyabilecek), kadar elas-
    tik ve kapsamli stratejik konsept içerisinde birleptirilme ve yeni-
    den açikça ifade edilmesi;
    -

    Yeni kuvvetler ve trendlerin yaratihp yaratilamayacagmm


    belirlenmesinde hedeflerin uygunluk ve fizibiliteleri-
    "geçici"

    nin denemeye almabilmesi için hedeflerin elde edilrnesinde


    gerekli olan kaynaklarm analizi gerekecektir. Bu, bizzat
    "ulu-

    sal güctin" gerçek ve potansiyel açilardan degerlendirilmesini


    gerektirecektir. Burada mevcut kaynaklar ve durumlari önem-
    lidir. Güç bopluklarmm bizzat kendileri araci niteliginde bir .

    kademe hedef ve politil<alarmm tespitini zorunlu kilabilir; bu


    araci hedefler, sonunda, ulusal ilgi ve menfaatlerin elde edil-
    melerinde önemli rol oynayacaklardir. Bu nedenle "güç
    gerek-
    sinimleri ve yapabilirliklerinin" her ikisinin de dikkatle göz
    änüne almmalari gerekecektir. Ulusal stratejik konseptler, sa-
    doce incelenecek ulusal hareketin seyrini degil, fakat bu hare-
    kel:in akymi beklenen düzeyde tutabilmelerinin gerekli gayret
    duzeyini de belirlemek zorundadir. Bunu yaparken de ulusal
    ,
    tepki potansiyeli ve bu potansiyelin ulusal ilgi ve menfaatlere
    zarar vermeden seferber edilebilme ve devam ettirilebilme de-
    388 Gelecegi-Yönetmek

    recesi göz önüne almacaktir. Bunu yaparken' görülecektir ki,


    bu potansiyel seferber edilig problemlerinin bizzat kendisi bir
    bakimdan simrlayici bir faktör olarak önümüze çikar. Diger
    bir deyigle bu problem, ulusal stralejik planm hazirlanmasm-
    da bazi simrlamalar getirir."1
    Bu nedenle ulusal gücün, politiki askerî, ekonomik ve sos-
    yo-psikolojik gruplara ayrilarak analizi planlamanm bu agama-
    smda özellikle bagvurulan. yerlegmigyöntem olmaktadir.
    Bu gruplara ayirma çahgmalarmda ulusal gü cün çeyitli iglev-
    sel kategorileri arasmdaki dahili baglantmm da mutlaka göz
    önünde bulundurulmasi gerekecektit Bu nedenle, örnegin
    askerî gücü, doguracagi ekonomik sonuçlar ve politik etkiden
    ayirmak ne uygun ne de kolay bir igtir.

    d. Ulusal Hedefler
    Belli bir ulusal stratejik konsepte ulagtiktan sonra sira, bu
    konseptin ulusal hedeflere çevrilmesine (belirli hedefler çerçe-
    vesinde tercüme edilmesine) ve bu hedeflerin elde edilmesinde
    bagvurulan politika ve taahhütlerin belirlenmesine gelecektir.
    Bu agamada, öncelikle bagvurulan iglem; eldeki topyekûn kay-
    karigimi-
    "optimum"
    naklara iligkin olarak ulusal hedeflerin bir
    m hazirlamak olacaktir.
    Bu noktada oldukça güç tercihlerle kargilagihr. Çünkü,elde-
    ki kaynaklarm, arzu edilen hedeflerin tümünü birden izlemede
    yeterli olamayacagt açiktir; hangi devletin hükümeti için olursa
    olsun, d,urum böyledir. Bu nedenle, önceliklerin mutlaka sap-
    tanmasi gerekir; bunu yaparken, bazi hedeflerin geciktirilmesi
    (zaman açismdan ileriye atilmasi) ya da tamamen gözden çika-
    rilmasi gerekir. Dogal olarak geciktirme veya terke
    .tamamen

    karar verigte, bu yöndeki kararlarm dogurabilecegi muhtemel

    (veya gözle görülur) riskler göz önüne alniacaktir. Ve aym za-


    manda, üzerinde karar kilman hedeflerin topyekûn (nihai)pla-
    ni katkilarmi saglayabihnek için, ulusal stratejik konsepte sü-
    Tekli
    bir gekilde referansta bulunmak gerekecektir."2
    I
    - -
    Tarihin ve Cografyanm Farkmda Olmak -

    389

    ULUSALSTRATEJi I.

    ULUSAL STRATEJININ YAPISI VE FORMULE EDILISI


    ASKERI AKl
    SAAALD STRATEJIN]N
    ULUSA1.. YAPIYEFORMÙLE
    EDÍLigi
    5 AE P
    ·
    Devlelinkomnmaa varkiëinin devami1elngereklluna I1glYe manfiel-
    ILGI
    ULUSAL YEklENFAAT.. Ildn gör önünealinigi
    GÒREY -ULUSAUIG EMENFAATLE yönellel)llkelerlniespill
    -Ulusalstraieilninbelirlenmaalndeyolgösterici
    SALILKELEH
    ULU .-·-··---
    ---- ---- ·--·- ·---·------------- -··-- ·---·--·--

    Sirale||deıeflendIrmenLn
    yppaligi
    STERTEJIK 1, ev ni
    ULUSKAL Irendier
    IJ IA EMES terrve
    (Deëerlend1rme) 2.Harakelserbeslis\nlsinirlayanfiktörler
    loplulugun
    3.Uluslaratasi duren\ndeve d0eyskune!!erdangesindeki
    kopnelarinlespill

    STRATEdiK
    ULUSAL
    HareWit
    tilusilstraleikkonsipilngellylirilmes1
    - -

    KONSEPT
    -

    Konsepl
    . -. deëellendirmenin
    I, UlusilsLralejlk gãzdengepiinlgl ve ulusel Ilglwe
    mentesilerin eldeed1Irrelerine
    kaikidabulunanveya engeljeyenve
    hlçelkisi olniayenkurvelve Iretidlerinbelirlenigi,
    10Iusal IIglvemenfiellerlngel1pírliines1ne kaikidabulunacakwe
    olumsuzgeligmelerln ar.a||acakyenikuvvetvs Irendierln
    elkilerin\
    etenmast,
    3. Ceêlciulusalbedellerln tesplil:Bunlatin u lusallikelste
    u lu ununweulusilgue açistridanlizibillielerin\n arigirrlimesi.
    4. bedefW!rloulusalliarekeliyönlendlretek (muniemaiolumsua
    gel meierekaryikeyebilecek) hadarelastlkve kapsamlibirstate-
    ik nsept içarls\ndebirlegtitilmelerive yen[den açikça ]Iade
    edl]melerl.

    LHECEFLEil
    alkileyenólel ulusal
    Ulusalguveni§§ bellrlenig!
    amaç vehedelle11n

    1,Geçlcihedeller1n gäzdengaç11t|1§\1e ulusalligive menlaaller


    çarçaves\nde gördlebliecek dlÔer hedelleiltil1sleyealinipi
    T / 2,(Jiusalstrale]Ikde ellendlrmelerden elindigigeklldie hedellerln
    neelig sirasiyla,epilõncellkilbleklarhullndeslailanmesi
    lliracal 3. Turnhedelletinuluseiilglve menfastlerle bajdaçabilirilkleri, ulusal
    (AyuntiliGärev) ilkeiercekubuiedilebiliriltierise ulussistralejikkonsepile
    uyugabillrilkleri bakimlerittdandenenmeleri.
    4. Huderberin eldekl ulusal güêlekargillflirilmasidestektenabliecek
    alarder.naglilmasive di erlarLrünredd1 voya llerl atirnasi.

    L FOLIMALAR Selirlem hedularleldeatmedebagsurulacúäzeibarekelyoliari

    1. UygiJiamalarinca gerEL duydiacit 40"ul'.it,kargilegi'abilecek


    riskler se di arpollllkaler ilzenerindekie1All=ii..çilärindhn bekles
    ner, serbucle:tbiblimlarer.daneldski polilir.83arin
    anai:t,
    2 HetEe eri en etkillgekildedeslekleyecek clanlarin(pelilisso-r.:i

    Pbdar.n D.LML1 LIILEft


    .
    burIribi-r.ci.in,
    1. Terlil taa',?ullifinbra err, 50.10 Ir greie'n 0,
    iMımlFtà
    c...L|-r,Laelel VE dicui ydrJënir,:lere a
    a li.trei f.:nlerir
    tj :Irlalisi.

    E BOL i
    ,ll1J . polill
    "i

    4'0yéfintililiit: t asilde00"Leit
    hholug.rlfrraufu i
    eger.11 se .

    -
    I'.
    LJ
    390 GelecegiYönetmek
    I

    Ulusal stratejik konseptin formüle ediligi sirasmda bagvu-


    -

    rulan hedeflerin gözden geçiriligi; ulusal bilgi ve men-


    "geçici "

    faatler çerçevesinde görülebilecek herhangi bir ek hedef (ya da


    hedeflerin/listeye ahmgi),
    Ti.im hedeflerin ulusal ilgi ve menfaatlerde
    -

    bagdayabilirlik-
    leri, ulusal ilkelerce kabul edilebilirlikleri stratejik
    .ulusal

    ve
    konsepte uyugabilirlikleri bakimmdan denenmeleri,
    Eldeki mevcut ulusal güç faktörIerince desteklenebilecek
    -

    hedeflerin aynlmasi ve bugünkü imkân ve yeteneklerin ötesin-


    de olanlann ya ileriye almmalari ya da terk edilmeleri.""'

    e. Ulusal Politikalar ve Taahhütler


    UIusal strateji planmm hazirlanmasmda son iki adim, bun-
    larm en lyi biçimde tek bir harekât çerçevesinde bütünleptiril-
    meleri ile tamamlanacaktir. Bu agamada, bu âna kadar üzerin-
    de iglenmekte olan plan, degigik bir agamaya girmektedir; bu
    andan itibaren, dikkatler, veya nelerin yapilacagi"na ilig-
    "neyin

    kin sorulardan "nasil


    yapilacagi" dogrultusunda sorulara yönel-
    mektedir.
    Íçte bu igamadadir ki, ulusal
    stratejinin formüle ediligi,
    askerî strate inin formüle edilipine benzer bir gekilde göz änü-
    ne almabilir. Bu noktada hedefler belirlenmigtir ve bundan
    sonrasi, eldeki kaynaklarm bu hedeflere ulagmada en iyi gekil-
    de kullamlmalarmi saglayacak bir harekât planmm saptanma-
    sma kalmaktadir. Burada, ulusun änünde açik bulunan tüm
    yollarm avantaj ve dezavantajlarmm degerlendirmesi yapila-
    caktir." -

    Buna göre arzu edilen sonuçlara ulagmada, baçan olanaklarm-


    da, kullamlacak vasitalarda ve harekâtlarm sürdürülüg maliyetle-
    rinde avantajh ve dezavantajh faktörler göz önüne ahnacaktir.
    Hareket yollarmm tümünün birden seçilmesinin mümkün ol-
    madigi gerçegi, bizi tam ve dikkatli bir analizden ahkoymama-
    hdir. Bu agamada, politika saptama durumunda olan liderlerin
    optimum bir ulusal strateji formüle etmelerinde çok gerekli
    Tarihin ve Cografyamn Farkmda Olmak 391

    ULUSALSTRATEJI

    ULUSALi G VEMENFAAT
    (Ûstün
    çika ve de erler)

    Bir de eËinarÏàsaliyetve
    gayret ririiniemende yalan
    Mutlakaelde GENE VEDEŸÀMI hedeller
    edilmesi gereken
    astünde0erler
    i GËVEMEgÁÅTL R Hedefier
    (Ulusil çika fat) Kurumsal
    Karar o anignnin devlet.inde ami için aµrna
    öne li ol ra katidi:ëtti arn çiar.

    lÈE ER
    ulusakarakterini
    vered devanili devranig
    kaliplail yahutyerlpymighareket
    ilgive menfaatierin,
    çorçevelerindearandi ::HEDEFLER
    elde edilmeyeçaligild Br
    "llgl
    ve menfaat":bir
    1]Ike veya her iki i-
    parametreler i de desteklemek ya da gûvenceye alma
    için belirlenmigózel ve seçkin amaçlar.

    Bayarive elde
    POLITiKALAR
    etmek için ne -
    .

    ir hellefielde etmeküzere belirlenmigbelir1iharek t


    yapilacagi
    -

    Harekät
    yollan:.Hedefiereulagmakiçln bellrlenen yollar.
    agamalari
    Fiilenneyin ve
    TAAHHÜTLER
    .

    VE BAGLANTILAR
    .

    nasilyapildigi
    -

    Belirupolltikalarm
    desteklenmesincie bagvurulan
    .
    hareketagamasilemel üstlenimler

    Sekib Ulusal stratejik sürecin iglemler, otorite kapsamlan


    ve uygulamalari
    bakimmdan konik bir düzende akipi
    Kaynak. Cengiz Okman, Silahh Kuvvetler Dergisi, Sayi: 339,

    olan bilginin saglampi, bu dikkatli analizlerle imkân dahiline


    gi-
    recektir. Bu iglemler sirasmda, yaraticilik
    unsuruna strateji-be-
    lirleyi süreci içinde yer verilecektir. Politikanm smirlari da bu

    i
    392 Gelecegi Yönetmek

    agamada kesinlik kazanacaktir. Bu esnada öyle problemler orta-


    çözum ve bazilan için de hiç
    ya çikabilir ki, bir kismi için hazir
    çözüm bulunmayabilir. Özelliklekisa dönemlerde baça çikma
    olanaklarmm bulunmadigi sorunlarla kargilayilmasi, zorunlu
    olarak ulusal stratejik planda belirlenmig hedeflerin terk edil-
    mesi anlamma gelmeyecektir."6
    Nitekim çogu durumlarda bir soruna çözüm buhnak için,
    herhangi kesin bir harekât tarzi bulunmayabilir; böyle durum-
    larda devletler, çogu kez, birlikte yaya" kurahna uya-
    "sorunla

    rak beklemeyi, bu sorundan tamamen kopmayi tercih ederler.


    Ortadogu'daki bazi olaylar kargismda super güçlerin tutumlan
    buna örnek olarak gösterilebilir.
    Ulusal politikalarm seçiminde de bazi iglemlerin sirayla iz-
    lenmesi erekir:
    Seçilen ulusal hedeflerin her birini destekleyecek olan mev-
    -

    cut politikalarm bir gemasmm hazirlanmasi,


    Uygulanmalarmda gerek duyulacak kogullar, kargilagilabi-
    -

    lecek riskler ve öteki politikalar üzerinde etkileri açilarmdan


    beklenen sonuçlan bakunlarmdan eldeki politikalarm analizle-

    Hedefleri en etkin biçimde destekleyecek politikalann seçi-


    nu,
    Her bir politikarun ayn ayn desteklenme ve uygulanmasin-
    -

    gekilde
    cla gerekH olacak ulusal taahhütler ve girislerin etkin bir
    belirlenebHmesi için, yukandaki iglemlerin saglam bir kanaate
    ulasmeava kadar tekran,
    Ve tüm sonaçlann, toplu bir diyagram çerçevesinde görü-
    lebi eœk hale geth¯ihresi (Eak. Basit bir örnek için sema). Böyle
    bir ivaetam üzarinde, burava kadar üzerinde tartisdan kav-
    .

    am atasmdak: ili4ki ve ba lantuar, daha agik görülebilecek-


    Íkinci Bölûm Dipnotlan

    1 Sencer Divitçioglu Nasd Bir Tarih?, s: 11-12, Baglam Yaymahk, Ístanbul


    -

    1992
    2 Niyazi Berkes 100 Soruda Tiirkiye lktisatTorihi, 1.Cilt, s. 7 Gerçek Yayme-
    -
    -

    vi, Ìstanbul1972 (2.Baski) .

    3 N. Berkes, 100 Soruda Tiirkiye IktisatTarihi, s. 9


    4 Toktamig Ateg Giinumüziin Atatùrkçûsü, s. 105-107, Tarih Yazmak baghkh
    -

    makale (Cumhuriyet, 7 Arahk 1995) Umit Yaymcihk, Ankara 1996


    5 Sevket Pamuk, Osmanh-Türk Íktisadî Tarihi 1900-1914, s.9, Gerçek
    Yaymevi, Ìstanbul1987.
    6 Pamuk, Osmanh-Türk ÌktisadiTarihi, s. 10-13 arasi.
    7 Kadri Perk, Tarih Îlmive Harp Tarihine Girig'ten aktaran: Alb. Yücel Aktar,
    Askerî Tarih'in Tanum ve Metodolojisi, Birinci Askerî Tarib Semineri Bildi-
    riler, s.2
    ·

    8 Y. Aktar, Askerî Tarihin Tanmu..., Bildiriler, 3


    9 Y. Aktar, AskerîTarihin Tammt. Bildiriler, 3
    ,

    10 Prof. SerafettinTuran Askerî Tarih'in Tarih ÏçindekiYeri adh bildiri, 23


    -

    U Y. Aktar, Askerî Tarihin Tanum, Bildiriler, 3


    12 Ísmail Arar- Askerî Tarih'in Tarih ÍçindekiYeri adli bildiri, agts. 32-33
    (Danigma Meclisi Uyesi)
    13 Ï, Arar, Bildiriler, 40
    14 Harp cerideleri genellikle savagtan sonra yaz1hr, bu nedenle çok güvenli
    degildir. Örnegin,Kibris Barig Harekâti kara harp ceridesi üç kez degigtiril-
    migtir. Yani savagan tüm gerçekligiyle yazddigi kugkuludur.
    Askerî Tarihçiler: 1. Alman Mareçal C.F. Malike (1800-1891), 2. Gazi Ahmet
    Muhtar Papa (1839-1918),3. Keçecizade Ïzzet Papa (1860-1925),4. Zagra
    ¯ ¯ Müftüsü Raci Elendi (?-1900),5. Mehmet Arif Bey (1845-1897), 6. Goltz Paµ
    (1843-1916),7. Ma hmut SevketPapa (1856-1913),8. Hafiz Hakki Papa (1879-
    1915), 9. Mehme,t Nihat Bey (1885-1928), 10. ÖmerZeki
    Çobanli(1889-1928),
    11. Maregal Fevzi Çakmak (1876-1950),12. Kazim Karabekir (1882-1948),13.
    Nechti Tacan (1895-1958),14. Ali Fuat Erdem (1883-1957), 15. Baki Vandemir
    (1887-1963),16. Abdurrahman Nafiz Gürman (1882-1966), 17. Fahri Belen
    (1892-1975),18. Fahrettin Altay (1880-1974),19. Mahmut Mahtar Papa 0867-
    1935), 20. Rahmi Apak (1887-1963),21. Tev fik Biyikhoglo
    0 889-1961), 22.
    Halil Sades (1877-1958),23. ÍzzettinÇahylar (1882-2951),24. Ali lhsan Sabîs.
    . (1882-1957)
    15 TÜSÌAD, Cografya 2001, s.14
    Utkuunn kazmulmast amact ile UñpdanImrëkät iki a;antay; kapsar. Kuvrenerin ke-
    sin sonuçlu dövi! bölgesineya da bölgelerine ,gelinceye

    kadar yaptiklan harckät //c .

    I.

    I.ic
    394 Gelecegi Yänetmek

    son a amaya strateji; kuvvetierin savag ninunafa yönlendirilmesine ve in; igi ince-
    leyen bilime de faktik denir.
    16 TUSIAD, Cografija2001, 5.18
    17 TÜSiAD, Cografya 2001, s.20
    18 Kâmil Günel, Cografyamn Siyasal Gücü, s. 38, ÇantayKitabevi, Ïstanbul
    1997.
    19 Güncl, Cografilamn Siyasal Gilcil, s.38.
    20 Colin S. Gray, Cografya ve Strateji: Uygulainndri Jeopolitik, Colin S. Gray-
    Geoffrey Sloan (editörler), Jeopolitik Strateji ve Cografyn (içinde), s. 221-222
    (Çev.Tugrul Karabacak), ASAM, Ankara 2003
    21 Gray, 229 -
    22 Kñmil Günel, Cografyano Siyasal Gücii, s. 43
    23 Gökhan Bacik, Kriz Cografi¡anmBir Neticesidir, Dügünen Siyaset, Subat1999,
    Sayn 1, Kriz (içinde) s. 145-146.
    24 Bacik, "Kríz Cografynnm Bir Neticesidir", s.146
    25 Derwent Whittlesey, Jeoµolitik: Haushofer, Edward Mead Earle (derleyen),
    Modern Stratejinin Yaraticilari (içinde), s. 329, ASAM, Ankara 2003.
    26 Suat Ïlhan Jeoµolitik
    -

    Geligmeler,Yeni Forum, sayi; 307


    27 Geoffrey Sloan ve Colin S. Gray, Neden Jeopolitik, (derleyen) G. Sloan. ve
    C.Gray, Jeopolitik,Strateji ve Cografya, s.3, ASAM, Ankara 2003.
    28 Leslie Lipson Demokrafik lygaruk, s. 136, i; Kültür Yaymlari, Ankara 1984
    -

    29 Gearoid O Twathail, Eleptirel Jeopolitigi Anlamak: Jeopolitik ve Risk Toµlunm,


    Gray ve Sloan, Jeopolitik, Strateji ve Cografya, s,143.
    30 Suat Ïlhan-Jeopolitik Duyaridak, s. 13- TTK, Ankara 1989
    31 D.Whittlesey, Jeopolitik:Haus/rofer,s.331.
    32 Duyarldik, 14.
    S. Ilhan, Jeopolitik
    33 S. Ìlhan,JeopolitikDuyarhhk, 14-15.
    34 Muzaffer Özdag-Jeopolitik Kolmsunda Notlar (makale), Avrasya Dosyasi C:
    1, Sayi: 3; s. 153 Ankara
    '

    1994
    35 S. Bilge Milletlerams; Politika, s.101,
    -

    A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara,


    1996, 101
    36 Bilge, Millet lerarnst Politika, 103
    37 S. ilhan,jeopolitikDuyarldik, s.22
    38 M. Özdag, Jeopolitik Konusunda NoHar, s.153.
    39 Geoffrey Sloan ve Colin S. Gray, Neden jeopolitik,Sloan ve Cray (derleme)
    Jeopolitik,Straleji ve Cografya (içinde)s.2, (Çev.Tugrul Karabacak), ASAM,
    Ankara 2003.
    40 Lipson B. DemokraHkLlygarhk, 137
    41 S. Ílhan jeoµclitikDuyaridik, yapitindan esinleni·lmigir.
    -

    s. 9-13
    42 Derwent Whittlesey, Haushofer", E.M Earle, Modern Stratejinin
    "Jeopolitik:
    Yaraticilan (içinde),s.327.
    43 Servet Cömert, Jeopolitik, Jeostratejive Straleji, s.7-9, Harp Akademileri
    I
    Basunevi, Ïstanbul2000
    ÍkinciBölüm Dipnotlart 395
    I

    44 Derwent Whittlesey, Jeopolifik: Haushofer, 328.


    45 Servet Cörnert, Jeopolitik,Jeostratejive Strateji, 9-11
    46 Derwent Whittlesey, "Jeopolitik: Haushofer", s. 329
    47 D. Whittlesey, 329
    48 "Jeopolitigin Temel Tagt" adlt eserinde Erich Obest özet olarak, "Jeopolitik,
    siyasi muamelata ve siyasi hayattaki çahymalara materyal ve literatür ha zir-
    lar, siyasi hayata yol gösterir ve bu sebeple siyasi sanati ögrecen bir bilgidir.
    Ayru zamanda siyaset sanatuun zaruri gördügü bilgiyi ve siyasetin yerinde
    ve saglam tedvir edilmesini izah eder ve buna ait metotlart gösterir. Bu ilim
    ancak ögrenmekle muktedir olunabilecek bir bilgi sahasidir. Jeopolitikiyice
    ögrenilmeden meggul olunursa tehlikeli yollarm ve polemiklerin açilmasina
    sebep olur. Jeopolitikdevletin cografi vicdani olmak ister," diyordu.
    Otto Maul, "Arzm Siyasi Durumu" adli eserinde dünyayt beg kültür bölge-
    sine aytriyordu.
    1. Bölge: Diinyaya yayilan kültürün merkezi olan Avrupa'dir.
    2. Bölge: Avrupa'dan karalari takip ederek dünyaya yayilan külfür bölge-
    sidir ki, buna Continental adun vermektedir.
    3. Bölge: Deniz yolu ile yayilan kültür bölgesidir ve buna da Pasifik kolu
    adim verir.
    Karalar yolu ile geligen kültür bölgesini Rusya ve denizler yolu ile geligen
    kültur bölgesini Amerika olarak kabul eder.
    4. Bölge: Japonya'danbaglayarak uzak ve yakm dogu topraklaram kapsayan
    eski kultür merkezlerinin bulundugu bölgedir.
    5. Bölge: Afrika'dir.
    Eger bu bölgeler arasindaki kültûr nizammi bozacak bir geli me
    kaydedilirse, bu bölgelerin eskiden oldugu gibi yeniden mücadeleye
    giriymelerine de igaret edilmektedir. (Servet Cömert, Jeopolitik, Jeostrateji
    ve
    Straleji, s.13-15)
    49 S. Bilge, Milletteraras; Politika, 104
    50 Sloan ve Gray, "Nedeñ)eopolitik", (der: Gray-Sloan) içinde, Jeopolitik,Strateji
    ve Cografya, 12,
    51 S. Bilge, Milletterarasi Politika, 105
    52 G. Sloan ve C.S.Gray,
    "14eden

    Jeopolitik",
    14.
    53 Everett C. Dolman, "Uzny ÇagmdaJeostrateji: Astropoiitik Bir Çòzümleme",
    Ray ve Sloan, Jcopolitikve..., 112.
    54 Mert Bayat- Deniz Güa.i Dersi notu, s.38- Dz. Hrp. Ok. Yayim, 1992 ve S. Il-
    han, 27.
    55 Jon Sumida, "Alfred Thayer Mahan, Jeopolitisyen,"Colin S.Gray-Geoffrey
    Sloan, Jeopolitik,Stratejik ve Cografya (içinde), s.47.
    56 Bunun tersini savunan yazarlar da vardir. Bunlardan birisi olan William E.
    Livezey, 1947de yaymlanan Mahan'in yayam öyküsünde Mahan ve Jeopo-
    litik arasmdaki baglantilar üzerinde oldukça fazla durdu. Onun gözlemleri-
    "deniz

    ne göre; giicii yorumcusuolarak" Mahan, jeoµolitikkavrann ortaya çukma-


    396 GelecegiYönetrnek

    dan çok önce bir jeopolitikdiipiinifrüydli; deniz giiciënün savunucusuolarak Ma-


    han, kara giicüniin gelecektekiroliiniin müstesna analizcisi Halford Mackinder'in
    nceliydi; deniz giicil fikrininsembold olarak Mahan, saha derinligi, yaçam afam ve
    kara imparatorlugu diigüncelerinin stradrpssavunucusu olan Karl Haushofer'in ho-
    castydi. Livezey, daha sonra, Mahan'm dügüncesinin jeopolitigin baghca ilgi
    alanlarlyla baglantill olan belirli yönlerinin bir listesini hazarladi. Livezey'in
    iddiasma göre "Mahan'm deniz gücü doktrini"; denizin rolii ile ilgi-
    li bir grup tarihi veriyi bu roliin ulusal refahla iligkisiiçinde kutuplagttrds. Mahan,
    denizdeki giicü etkileyen bùtiinü ofupturan unsurlarr incelerken cografi konumun,
    fizikiyapm:n, topraklarm büyükliigiiniin, niifus sayrstmn, topiumve hükiimet ka-
    rakterinin üzerinde durdu. Mahan strastyla endüstrinin, pazarlartn,deniz ticareti-
    nin, donanmanm ve üsIerin, deniz glictlylebaglantd: olarak ulusal büyüklügiin
    . olugumuyla yakmdan,en azindan kuramsal olarak iligkili oldugunu gördü.
    Kaynak: (William E. Livezey, Mahan on Sea Power (gözden geçirilmigbaski)
    (Norman, OK: U. of Oklahoma Press, 1981; ilk baski 1947) s. 316'dan ak taran
    JonSumida, 50
    57 JonSumida, "Alfred Thayer Mahan, Gray
    Jeopolitisyen", ve Sloan, Jeopolitik,
    Strateji ve Cograjpa, (içinde) s.47.
    58 Margaret Tutle Sprout, "Mahan", E.M. Earle, Modern Stratejinin Yaraticuart
    (içinde), s.347.
    59 M. Sprout, Mahan, 352.
    60 Sumida, Mahan, 51.
    61 Sumida, Mahan, 60.
    62 M. Sprout, Mahan, 349.
    63 M. Sprout, Mahan, 349.
    64 M. Sprout, Mahan, 349.
    65 Nejat Tarakçi, Deviet Adamhgt Biliini: Jeopolitik ve Jeostrateji,s. 110, Çantay
    Yaymlan, Ístanbul2003.
    66 M. Sprout, Mahan, 351.
    67 Sumida, Mahan, 47.
    68 Sumida, Mahan, 49.
    69 M. Sprout, Mahan, 351, (16)nolu dipnot.
    70 M. Sprout, Mahan, 357.
    71 Sumida, Mahan, 68.
    72 Sumida, Mahan, 69.
    73 M. Sprout, Mahan, 370.
    74 M. Sprout, Mahan, 370.
    75 Lipson, Demokratik Uygarlik, 149.
    76 Lipson L., Demokratik Uygarlik, 149
    77 Dünya adast.· Mackinder, diinyanm dörtte üçiintin deniz, geri kalan kismin kara ol-
    adasi" demi tir.
    "dünya

    Žunu belirtmig ve bu nedenle de bu göriinfüye ay" çevirisi yapd-


    da
    "kenar

    78 Ïç kupak (Inner Crescent), baz; kitaplarda ay"


    "iç

    ya
    ya da
    "dt; "olarak

    mrpttr. Dig kugak (Outer Crescent), yine bazt aragttrmalarda ay


    "adalar
    ayr"çevirisi yapilmigttr.

    u,I
    IkinciBölüm Dipnotlart . 397

    79 Geoffrey Sloan, "HalÏord J. Mackinder: Geçmigten Günümüze Kalpgâh


    Kuranu", Gray ve Sloan, Jeopolitik, Strateji ve Cografya içerisinde, s.24.
    80 Sloan, sym makale, 24.
    81 Sloan, aym makale, 29.
    82 Sloan, nynt makale, 30.
    83 Sloan, a ym makale, 30.
    84 Sloan, aym niakale, 30-31.
    85 M. Bayat agdu. 40 ,

    86 Benjamin S. Lambeth, Hava Gücü, Uzay Gücü ve Cogralya, derleyen:


    C.S.Gray ve G.Sloan, Jeopolitik, Strateji ve Cogmfyn (içinde), s.8 J.
    87 M. T. Akad., 31 |
    88 Mesut Hakki Çapa,"Ulustararast Politika Stratejilerinde Hava Gilciinfin Rolii".
    Jeopolitik Dergisi, Yri:2, saiµ: 1, 2004, s. 90-97.
    89 Lambeth, Hava Gilca, Uzay Gilcii, Cografya, s.82.
    90 Akad, 31.
    91 S. Bilge, Milletlerarast Politika, 123
    92 S. Bilge, 124- M. Bayat, 40
    93 Lambeth, Ha·va Gücu, Uzay Gücü, Cografya, s. 82.
    94 Everett C. Dolman, "Uzay Çagmda Jeostrateji: Astropolitik Bir Çözümle-
    me", C.S. Gray ve G.Sloan (derleyen),Jeopolitik, Strateji ve Cografya, (içinde)
    s.11
    JeanGottman'a göre eger Dunya bir bilardo topu gibiözelliksiz, topograf-
    yastz olsaydi jeopolitiktenbahsedilemezdi. Ancak dg uzaydan bakildigm-
    da Dünya'mn yüzeyi bir bilardo topununkinden nispeten daba pürüzsüz-
    dür ve topografik özellikleri kaybolur. Basitçe ifade edecek olursak her-
    hangi bir gök cisminin önemli özellikleri; kütlesi, yörüngesi ve diger uzay
    fenomenleriyle ili. kisidir. Bu açidan bakildiginda astropolitik, jeopolitik
    çözümlemenin en saf halidir ve tamamen mesafe/mekän [space] unsurla-
    rinda toplamr. [Kaynak: Everett C.Dolman, Uzay ÇagtndoJeostrateji...
    s.112]
    95 A. ve H. TOFFLER- Savay ve Savag Karptr Milcadele, s: 104-105, Sabah Kitap-
    lan Ístanbul,1994,
    [lkinci Dünya Savam boyunca müttefikler mihver devletlerin üç katma ya-
    kin sayida uçak ürettiler. Ingiltere 6 ydda 128. 775, ABD ise 5 yilda 272.000
    uçaktan ibaretti.
    Ïngilizknyiplari 45.000 uçaga ulaprken, Amerikahlarin tüm harekâtta hay-
    bi 22.000'den ibaretti. Rusya 158.218 uçakia ikinci büyük üretici iken,
    17.000'in üzerinde harekat kaybiyla bu alanda da ikinci stradaydi.
    Almanlar 6¯ydda 118.778 uçak imal ettiler. Bunlarm üçte birinden fazlasi
    olan 39.087 uçagm 1944 ylliada uretildiginiduçünärsek, üretim planlan le
    stratejik hedefler arasmdaki uyamsuzluk derhal göze carpmaktadir. Hare-
    kât kayiplan ise 50.000'in üzerinde olmugtur, Öte yandan savapm sonuna
    dogru elindeki çok sayida uçagi havalandiracak yakiti ve yetigmig pilotu
    yoktu, Ítalyanlarise yaklagk 11.000 uçak yapip bunlarm 4.000'ini yitirdi-

    I
    398 Geleccgi Yönetmek

    ler. Japontaragelince, onlar savagtiklari 5 yll boyunca 60.422 uçak yapip,


    bunlarm en az 18.370'ini harekâtlarda yitirdiler. (Kaynak-20. Yitzyt! Savay-
    lari; 519)
    [Birinci Dünya Savagi boyunca bütün uluslar toplam 154.302 uçak üretti-
    ler. Merkezi güçlerin 51.135 uçagmm 45.704'ü Almanya, geri kalam da
    Avusturya-Macaristan tarafmdan imal edildi. Müttefiklerinki de Fransa
    67.982, Ïngiltere55.093, Ïtalyayaklagik 20.000 ve ABD 11.227'dir.]
    96 Dolman, Uzay Çagmda Jeostrateji,s. 122.
    97 Dolman, Uzay Çagmda Jeostrateji,
    s. 125-126.
    98 M.Bayat, 41
    99 Lambeth, Hava Gilcil, Uzny Gilcii ve Cografyn, s.83.
    100 S. Ílhan,Yeni Forum, S: 307, 8.39.
    101 S. Ílhan.Jeopolitik
    Duyarhhk, 30
    102 Ílhan,JeopolitikDriyarirlik, 30.
    103 Ïlhan,JeopolitikDuyarlilik, 30.
    104 Muzaffer Özdag Avrasya Dosyasi
    -

    c: 1, sayi: 3, s. 154
    Makale: Jeopolitik
    -

    Komisunda Notlar
    105 Özdag,Jeopolitik Konusunda Nollar, 154.
    106 C. Türsen, Strateji ve Teknoloji, Deniz Kuvvetleri Dergisi, Nisan 1986.
    107 Büyük Iskender Ïran üzerinden Hindistan'i fethetmek için yola çiktigi ÍÖ
    4. yüzyil strateji uzmanlan, yerlegim yerleri yakmlarinda çarpigmaya kal-
    kigtiklan zaman yollarmm kalelerde engellenecogini tahmin etmekteydi-
    ler. Ne var ki genel kamya göre kalelerin çoklugu merkezi yönetimin za-
    ylfligi ya da yoklugunu belirtmekteydi. Kesin olarak bilinen bir nokta ise,
    merkezi otoritenin her tarafta görülmeye bagladigi ve stratejik savunma
    hatlarlyla kendini belli ettigidir. Bu hatlar Anglo-Sakson Ïngiltereile Kelt
    kökenli Galler bölgesi arasmda Ojfa's Dyke kadar basit olabildigi gibi, he-
    nüz tüm gizleri çözülmemig olan
    ÇinSeddi kadar karmagik da olabiliyor-
    du. Büyuk Ïskender335 ve 325 yillan arasmda en az yirmi kugatma yapti
    ama çarpigmalarm hiçbir Pers Ímparatorlugu'nunsmirlari içinde yer al-
    madt. Büyük bir ülkeye yaragir bir biçimde, savunma sistemi, suurlarm-di-
    mda baghyordu.
    Barut devrinden önce, cesurca savunulan ve.yeterli ylyecek depolayan ka-
    leleri elde etmek çok zordu; bu tip kaleler, merkezi otoriteye bagkaldiriyi
    simgeledigi gibi,.daha sonra incelenecek bir nokta olan özgür vatandagla-
    ri ürktitmek gibi bir nedenle de inga edilmiglerdi. Stratejik savunmanm
    baglantdari olarak yapilmig olanlan da vardar. Dogal simrlarla çakigmasi.
    hiçbir zaman kolay olmayan stratejik savunma hatlariam ingaatt, bakimi,
    beslenmesi ve asker yerleptirilmesi daima çok pahahya ç2kt2gi için, savu-
    nacaklari gücün yetenek ve iradesine dayah olarak geligmiglerdi. 'Ìnça
    edenler boga çabalamighr' denilen
    savunma hatlarmin ise kendi kendileri-
    ne savunmalari bekIenmigtir. (J.Keegan-113-119)
    Barut devrinden önce
    "istihkâm
    ve strateii" arasmdaki bu iligki, barut son-
    I

    ÍkinciBöliim Dipnotlan 399

    rasi ve büyük toplarm icadindan sonra ortaya çikan


    "strateji"
    anlaylyi ile
    birlikte degigmigtir.
    108 S. Ílhan,Jeopolitik Duyarldik, 30-34
    Savagi tanimlarken "barigm
    daha iyikogullarda yapilmas2 için araçtir", ifa-
    desi, yaygin kabul gören bir dügüncedir. Gerçekte ise savag bir amaç de-
    gildir.Yani politik hedefle askerî araç ve hedefler arasmda bir uyurn olma-
    si gerekir. Politik hedef mutlaka bir askerî zaferin kazamlmasi degildir,
    i
    onun ötesindedir. Politik hedefin savag digi araçlarla ya da sadece savag -
    tehdidiyle elde edilebilmesi de olasidir. Çokuzun yillar askerî doktrin, sa-
    vagtn temel amaci olarak dügmanm ona güçlerine kargi muharebeyle ke-
    sin ve tayin edici zafere ulagmak olarak anlagihyordu. Dügmanin savaga
    devamt azminin böylelikle yok edilebilmesiyle istenilen politikamn kabul
    ettirilebilecegi santliyordu. Ama hemen tüm savag sonrasi olugan siyasal
    ortam bunun yetersizligini kamtlamigtir. Tüm doktrinler belli temel pren-
    sipler üzerinde olugturulur. Bunlarm özü, araçlarla amaçlar arasindaki
    dengelerin kurulmasi, hedefte Israr edilmesi, en az bekjenti hattinda hare-
    kät yapmak, alternatifler içeren planlara sabip olmak, yeni planlar yapa-
    bilmek ve güçlerin dagihmt gibi konularda, esneklik gösterebilmektir. Her
    komutan, prensipleri, tarih boyunca farkh farklt yorumlamtyttr. Komutan
    ya da komutanhk bu prensiplere farkh öncelikler vermig; kendi olanakla-
    n ve kavrayiëlart çerçevesinde farkh prensipler dizisi formüle ederek ken-
    di askerî doktrinini olupturmuytur. Genellikle savaglarm sonucunu dokt-
    rinleri uygulang sonuçlari belirlemigtir.
    109 Zbigniew Brzezinski, Büytik Satronç Talitast, (Çev.Ertugrul Dikbag, Ergun
    Kocablyik), Sabah Kitaplart, Ïstanbul1998.
    110 Nevzat Denk, 21'nci Yilzyda GirerkenTilrkiye'riin Jeoµofitik Durumu ve Jeostra-
    tejikÖneminin Yeniden Belirlenmesi,s.26, Harp Akademileri, Ïstanbul2000.
    121 Colin S. Gray, "Cografya ve Strateji: Uygulmnada Jeopolitile", (derleyenler).
    Colin S. Gray-Geoffrey Sloan, Jeopplitik,Strateji ve Cografya (içinde),
    s.220, Asam Yaynu, Ankara 2003.
    112 Pascal Boniface, Atlas des relations Internationales, Dunod, Paris, Eylül 1993,
    s.784'ten aktaran N. Denk, 27.
    113 Izzetullah Izzetî, Iran ve Bölgc Jeopolitigi, (Çev.Hakki Uygur), s. V, Kure
    Yaymlari, Ïstanbul2005.
    114 Izzetî, 2L
    115 Suat Ílhan,Jeoµolitik Duyar/thk, 97.
    116 Brzezinski, Bilyük Satranç Tahtasi, 43.
    117 Brzezinski, 45-46
    118 Suat Ïlhan,(1) Jeopolitik Duyarlihk, s.96-97, ÖtükenYaymlari, Ístanbul2003
    ve (2) Türklerin Jeopolitigi ve Avrasyacthk, s. 39-41.
    H9 Bu baghk altmda anlattlanlar için kaynak-: Nejat Tarakçi-Devlet Arimah
    Bilinti: Jeoµolitik ve Jeostrateji,
    8.208-215,
    ÇantayKitabevi, fstanbul, 2003'ten
    yararlamIrug ve geniëletilmigtir.

    I.

    I .

    .
    '
    h,

    --
    .

    400 GelecegiYönetmek

    120 Erdogan Dümen, Jeopolitik / Jcstrateji,Cilt 3, s. II-1,2, Harp Akademileri


    Yayuu, Ïstanbul1979.
    121 C.S. Gray, Cografyn ve Strateji: Llygulamada Jeoµolitik, s.237.
    122 E. Dümen, Jeopolitik, s.2.
    123 Cen giz Ok man, Silahh Kuvvetter Dergisi, Sayi: 339, s: 17, "Strateji Teorisi ve
    Askeri Teori" adh makale- Ocak 1994, Ankara
    124 Atillâ Erkan, Strateji Üzerine, Dz. K. K. Dergisi, s: 17-12, Ocak, 1970
    1. Stratejl'nin formüle edilmig gekli. STRATEJÍ= D× LK+M]xT
    D Durumu degerlendirme faktörû (en önemli unsur olup, hassas nok-
    =

    taya gidebilme faktörüdür.)


    K Kuvvet (Güç) faktörü (tank, top gibi ruaòdi faktördür)
    =

    M Moral güç faktörü T Zaman faktörü


    = =

    ögeleri" denir..K fak-


    "stratejinin

    Yukarida stralanan stratejinin dört faktöriine


    bir olmast durmuu "Kurtulu; Savag-
    ve M faktöriiniin
    arti
    "siffr"

    fdriiniin say;
    lan"na örnek olupturur.
    (hedefcgiden hareket tarzt).
    "politikadir"

    D jiiktöriinfinaçik ifadesi
    Giiç + Politika Strateji
    2. QuincyWrigirt'in Savagm Tzrmandtreimast Kurmm
    Amerika Cumhurbagkani Lyndan Johnson'un,Vietnam'daki savagi ku-
    zeye dogru brmandirma karanndan hernen sonra Profesör Wright, sava-
    tirmandmlmasiyla ilgili savag karari konusundaki incelemesini yaym-
    gm
    lamigtir. (QuincyWright, "The Escalation of International Conflicts", jour-
    nal of Conflict Resolution, vol. IX, December 1965,
    8.433-449.)
    Wright'in
    kurami matematik bir denklemle go biçimde gösterilmigtir.
    dx (Nx Fv) (Cx
    -

    Wx) (PX Py) (Vx Vy)


    - - -

    3y_ (Ny Fy) -

    (Cy Wy) (Py Px) - -

    (Vy Vx).
    -

    dt
    N Savaga katilan tarafiarin (X ve Y'nin) ulusal çikarlarinut bu savasta
    ne okiugunu algdamalari.
    F Derhal eyleme geçirilebilecek güç
    C Hazu·hklar ve dügmanhklarin maliyed
    W Bany için diger devletlerce yapilan baski
    P Potansiyel askeri güç
    V Y1kuna kary1 açik olma durumu.
    dx ve dv kesirieri iki taraf arasmda artan dügmanhk düzeyindeki büyü-
    t dt meyi anlatmaktadtr. Su kesirlerin oram X veya Y devlellerinin,
    herhangi bir anda, savagi tirmandirma veya azaltma isteklerine göre de-
    gigmektedir. Parantez içindeki terimler ise, karar vermenin dört ayri sat-
    hastm göstermektedir. Gelen degivik haberler her adimda incelenmekte ve
    hesaplara katilmaktadtr. Çatqmanm baglangictada, X Devleti dx/dt ora-
    nmaa gelecekte kullanacagt güçIeri, ulusal çikarnun yogunluguna (Nx)
    dayanarak geli;tirecektir. Bunu yaparken dugman gügleri (Fy) göz önün-
    ikinciBölüin Dipnotlan 401

    de.tutacaktar. Savaym ikinci agamasmda, X devleti yaptiga hazirhklarm git'-


    tikçe artan mallyetini hesaplayacaktar. Eger savag ileri bir düzeyde ise,
    kaybolan can ve mal miktari da (Cx) hesaplanacaktir. Su unsur, Dünya ka-
    muoyunun baskisiyla agirlikh olarak hesaplanir. Bo noktada denklem ne-
    gatif olabilir, bu nedenle savagan taraflar pazarhga girigmeyi veya ateyke-
    si kabul edebilirler. Matematiksel sonuç arti çiktigmda dügmanlik devam
    ediyor demektir. X Devleti uzun devredeki güç durumunu (Px), askerî
    guçlerini, ekonomik gücünü, siyasal morali ve potansiyel müttefiklerini, Y
    Devletinin uzun devredeki durumunu (Py) gözden geçirecektir. Durumun
    kendi lehinde olup olmamasma göre, Devletler savagi tinnandiracaklar
    veya geri çekilip pazarhga oturacaklardir. Eger savag dördüncü ve son
    agamada devam ediyorsa, X Devleti, Y devietinin askeri güçleri tarafmdan
    y1ktma kargi açik olma durumunu, kendi askerî güçlerin-in kargi Y Devle-
    tini yikma gücüyle kargilagtiracaktir.
    Görüldügü gibi Wright'in varsaytmi bazi degigikliklerle ussal modelin ge-
    ligtirilmig bir biçimidir. Bundan bagka kaybedilen can ve mal miktari, ha-
    zarhk harcamalari üzerinden ölçülen mallyet hesaplannm karar vermek
    için önemli bir girdi oldugu belirtilmigtir. Kamuoyunun etkilerine ve be-
    lirsiz bir kavram olan ulusal çikarin (Nx) hissi davraniglara sürükleyen et-
    kisine de, modelde yer verilmigtir.
    Kaynak: Hasan Köni; Genel Sistem Kuramt ve Uluslararasi Siyasetteki Ye-
    ri, 8.90-92, Asam Yaymi, Ankara 2001.
    125 C. Okman, Slh. Kuv. Derg. s. 18 (sayx.339)
    126 Okman, S/h. Kuv. Derg. s.18,
    127 Cengiz Okman, "Strateji Teorisi ve Askerî Teori," Slh. Kuv. Derg. sayi: 339,
    s:18,1994
    128 Okman, Strateji Teorisi ve Askeri Teori, s.18.
    129 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.18.
    130 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.18.
    131 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.18.
    132 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.18.
    133 Bu baghk altmda anlatilanlar; Ìlhan Uzgel, Ulusal Çtkar ve Dig Politika,
    s.53-69 arast, ÍmgeYaymlart, Ankara 2004'ten yararlamlarak yazilmigtir)
    134 (Gordon A.Craig-Alexander L.George, Güç ve Devlet Yönetimi, s.214,
    (çev: ÌhsanD.Daş -Emir Yüksel) Dig Folitika Eastitüsü, Ankara 1997 )
    135 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.18.
    136 Okman, Strateji Teorisi ve Askert Teori, s.18.
    137 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.18.
    138 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.18,
    139 Dr. Cengiz Okman- Ulusal Glivenlik,M5, s:21, sayt 16,1985
    140 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.21.
    141 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.22.
    142 Okman, Strafeji Teorisi ve Askerî Teori, s.22.
    402 Gelecegi Yönetmek

    143 Okman, Strateji Teorisi ve Askeri Teori, s.22.


    144 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.22.
    145 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.22.
    146 Okman, Strateji Teorisi ve Askerî Teori, s.22.

    1
    i,

    .1

    .
    i

    -,..a'i
    . r

    r-

    es

    Uçüncü Bölüm
    STRATEJÍ
    MATEMATÍK
    AKIL ÏSÍDÍR

    I..

    I
    l

    III
    "Kuvvetlerin uyuçur, keskinligin körelirse, gücün tükenir,
    kaynaklarm biterse, dügmanlarin firsattan yararlamp ayaklamr-
    lar. Íçteo zaman bilge akil hocalari bile senin durumunu kurtar-
    maya yetmez."
    Sun Tzu
    "Dünyadaki kesin olan tek gey geçmigtir; fakat üzerinde ça-
    hymak zorunda oldugumuz her gey gelecektir."
    Auguste DETEOUF

    "Savag konusunda yazilmq bütün kitaplarda, politikacilarm


    savag alanmdaki komutanlara müdahale etmelerinin sonucunun
    felaket oldugu yazihdir ama buna kargm politikacilar hâlâ kendi-
    1erini dogu tan strateji uzmam olarak görürler, her geyi kendile-
    rinin bildiklerine inanirlar ve aym geyi tekrar tekrar yaparlar."
    Yarbay Worsley GIBSON
    Eski çaglardaki insanlarla, günümüz insanlari arasmda savag
    hakkmdaki dügünceler bakunmdan bir fark yoktur. Sadece gekil
    farki vardir.
    Sebastien Chamfort

    i
    3.1. DEVLETLERIN DISPOLITIKA
    STRATEJÍLERÍ
    I

    "Politika, kan dökmeden savapnak;


    savag ise kan dökerekpolitika yapmak-

    Shalleron

    Devletlerin dig politika stratejisi derken, devletin dig çevreye


    ya dig dünyaya kargi genel tutumunu, bu dünya ile olan bag-
    .da

    lantilarmi, iç ve dig amaçlarma ulagmak ve beklentilerini


    ger-
    çekleptirmek için kabul ettigi ve izledigi genel yönü kastediyo-
    ruz. Devletler genel stratejilerini çogu kez gizli tutarlar, bunu
    açikça söyIemezler. Bu nedenle, genel stratejiler, devletin çegitli
    konulardaki tutum ve davraniëlan ile ortaya çikar.
    Devletler, ister oldukça belirgin bazi dig politika amaçIarmi
    gerçekleptirmeye yönelik faaliyet gösteriyor olsunlar, isterse da-
    ha çok digaridan gelen etkilere tepki niteliginde bir dig politika
    izliyor olsunlar, bu tutum ve davramplarim belirli bazi dig poli-
    tika stratejileri çerçeve¯sinde gerçekleptirmeye çahyirlar. Bunlar
    tarafsizlik, izolasyonizm ve baglantisizlik stratejileri ile ittifak
    olugturma stratejisidir.2
    Aragtirmaci ve akademisyenler, kimilerinin
    "devletlerin

    dig
    politika stratejisi" olarak tanimlamadiklarim kimileri de "yön-

    temler" olarak ele almaktadir.


    Devletler, uluslararasi konjonktüre, olanaklarma, güç ile ka-
    pasitelerine orta/uzun vadeli çikarlarma vs. göre çegitli davra-
    my yöntemlerini seçmektedirler. Bu yöntemler, farkli ara çlarm
    ya da taktiklerin kullamlmasi ile gerçeklegtirilebilmektedir. Se-

    i
    l- .
    406 Gelecegi Yönennek

    çilen yöntem, bir devletin uluslararasi sistemi algilama biçimini


    ve kendisine sistemde verdigi yeri belli etmesi bakimmdan
    önen, tagimaktadir. Aynca, uluslararasi konjonktür ve sistemin
    biçimi, bu turden yöntemlerin seçilmesinde önemli bir belirleyi-
    ci durumundadir?
    Söz konusu yöntemlerin, kabaca iki ana kategoriye ayrilma-
    si olanakhdir. Birisi; uluslararasi sistemin çeligki ve çatigmala-
    rindan uzak kalma yöntemleri, ötekisi de; uluslararasi sistemin
    degigim ve dönügümlerine dahil olma yöntemleri!
    Uluslararasi iligkilerde taraflann igbirligine gitmesi müm-
    kûndür; ancak bunun için ya birbirlerine tam güvenmeleri ya
    da aralarmda igbirligine zorlayici ve igbirliginden kaçman için
    yaptirim (mueyyide) öngören baglayici antlagmalarm olmasi
    gerekir. Fakat bu durumda da igbirligine gitmemenin getirisi
    müeyyide ile söz konusu olacak kayiptan fazla ise yine igbirligi
    gerçekleymeyebilir. Dolayisiyla müeyyidenin taraflari igbirligi-
    ne zorlayici nitelikte ve ölçülerde olmasi gerekir.'

    3.LL Tarafsizhk
    Ïlkin, tarafsizhk kavramrun hukuki bir nitelik
    esas itibarlyla
    tapidigmi ve bir devletin, iki ya da daha çok devlet arasmda çik-
    mig olan bir savagta, kendisini fiili ve hukuki bakimlardan savag
    hali digmdá tutmast ve muharip devletlerin de onu böyle say-
    malari anlamma geldigini ve de bu anlamiyla, baglantisizhšm
    bir bagka adlandmhqi olan tarafsizc1hktan farkh oldugunu be-
    lirtmek gerekmektedir.6
    Devletlerin, çatigma ya da savag durumlarmda bunlarm di-
    mda kalma halini ifade eden ve bir hukuksal statü olan taraf-
    sizlik, devletin seçtigi bir dig politika olabilecegi-gibi, diger dev-
    letler tarafmdan da onaylanmasi gereken bir durumu ifade et-
    mektedir. Bir uluslararasi antlagma ile belirlenebilecegi gibi, ül-
    kenin beyanma da bagh olabilir. Bu yöntemi seçen devlet,.çatig-
    malardan dogan zarari kargilamak istemedigi gibi, ça tigmalar-

    e- - dan elde edilebilecek yarara da taraf olma beklentisinde degil-


    dir. Bu devlet, guvenlik ve varligmi çatigmalara taraf olmama
    Strateji Matematik Akti Ïçidir 407
    L-

    ile açiklayan devlet oldugundan, .


    genellikle çatigmalarda taraf
    olma olasihgi yüksek oluçumlann içerisinde de
    yer almaz. Di-
    gerbir ifadeyle tarafsiz devlet, herhangi bir askerî olugumun,
    bir ittifakm, bir kurulugun üyelerinden birisi de olmaz.
    Çünkü,
    bu tür olugumlar olasi bir çatigmanm taraftdir, oysa tarafsiz
    devlet tam da bunlari reddeden devlettir
    I
    "Tarafsizhk stratejisi bazi durumlarda savag digi dönemleri
    de kapsayan bir nitelik kazanmaktadir." Bir devletin, öteki
    devletlerce siyasi bagimsizhgmm ve ülke bütünlügünün temi-
    nat altma almmasma karghk megru müdafaa hali hariç,
    sava
    hakkmdan ve askerî ittifaklara girme hakkmdan vazgeçmesi,
    bu devletin
    "daimi

    tarafsizhk statüsü altma konulmasi" anla-


    mma gelmektedir. Fakat burada bir noktaya dikkat etmek
    gere-
    kir. Tarafsizhk tamamen devletin egemen iradesiyle seçtigi ve
    yine egemen iradesiyle degigtirebilecegi bir durumdur.
    Tarafsizhk tercihinin, bazi durumlarda sadece devletin iste-
    ginebagh olarak yapilamayacagi da ifade edilmektedir. "Hele
    ki tarafsizhk bir daimi tarafsizhk durumunu ifade ediyor ise,
    diger bir ifadeyle devletin sürekli dig politikasi bu ise, bazen bu
    statü diger devletlerce empoze edilmig bir politikaya karç1hk
    gelmektedir. Özellikle, çatigma içerisinde olan aktörlerin arala-
    rmda kalan cografyalardaki devletlerin daimi tarafsizhk du-
    rumlari, onlarm birer tampon bölge durumu olugturmalarmi
    saglar. Herhangi bir taraftan olmadiklari için bu
    devletlerin
    topraklari silahlandirilmaz, bu devletlerin smirlarmdan akmlar
    yapilmaz, bu devlet istihbarat faaliyetlerinde kullamlmaz. Säz
    konusu pozisyonlan ide, garantör devletler tarafmdan
    güvence
    altmda tutulur. Böylece daimi tarafsizhk durumu, uluslararasi
    antlagma ile ifade bulur. Bununla birlikte, tarafsiz bir devletin
    kendi askerî yapilanmasmi güçlendirmesinin önünde bir engel
    bulunmamaktadir. Çünkübu devletin de, tüm digerleri gibi
    megru müdafaa hakki bulunmaktadir."*
    "Oysa daimi tarafsizhk statusü, bu statüye giren devletle,
    bu durumu tamyan öteki ilgili devletler arasmda varilan bir
    antlagma ile olugmaktadir. Ôolayisiyla degigtirilmesinde de bu -

    devletlerin onayi gerekir.-"


    408 GelecegiYönetmek

    Tarafsizhk belirli bir süre için ya da belifli bir savag durumu


    ile ilgili olarak da bagvurulan bir yöntem oldugundan, bu konu-
    da da bazi örneklerden söz etmek gerekir. Örnegin Danimarka
    ve Etiyopya Birinci Dünya Savagi sirasmda, ABD Birinci Dünya
    Savagi sonrasmda kurulan Milletler Cemiyeti içerisinde yer al-
    mayarak 1932-1941 arasmda tarafsizhk ilan etmiglerdir."
    Tarafsizlik stratejisine bir ärnek olarak ÍkinciDünya Sava-
    i'nda
    savaga girmeyen Türkiye'nin dig politika stratejisini vere-
    biliriz. "Türkiye'nin IL Diinya Savagi sirasmda izledigi dig poli-
    tika stratejisinin tam bir tarafsizhk olmadigi söylenebilir. Türki-
    ye bu savag sirasmda temelde savagm digmda kalma amacma
    yönelik bir politika izlemig, bu dogrultuda esas olarak tarafsiz-
    hk stratejisinden yararlanmakla beraber, gerektiginde ittifal<lar
    olugturma stratejisini de kullanmigtir. Bununla beraber, dönem-
    deki fiili Türk dig politikasmm, devlet hukuku açismdan taraf-
    sizhk kurallarma oldukça uygun dügtüg söylenebilir.""
    Soguk Savag sonrasmda degigen uluslararasi konjonktür, da-
    imi tarafsizhk statüsunün igleyiginde bazi degigiklikler yarat-
    migtir. Daimi tarafsiz ülkeler olan Ísveç,Avusturya ve Finlandi-
    ancak bu kurulugun ortak
    ya AB'ne tam ûye olarak katilmiglar,
    güvenlik sisteminde tam üye olarak yer almamiglardir. Bunun-
    la birlikte, Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikasina dahil ola-
    rak statülerinde degigiklik yaratmiglardir. Askerî ittifaklara ka-
    tilmayan bu ülkelerin bazilan, uluslararasi barig güçlerine asker
    gönderebilmektedir. Degigen kopullara göre·daimi tarafsizhgm
    ne tür biçimler aldigina iligkin en belirgin tammlama, Ísviç-
    re'nin kendisi için ifade ettigi terimlerden bulunabilir. Buna gö-
    arasmda
    re Ísviçre; 1920'ye kadar mutlak tarafs2zlik,1920-1938
    Iarafsizhk, 1931-1990 arasmda yeniden mutlak taraf-
    farkhlagm2;
    sizhk ve 1990 sonrasmda da aktif tarafsizlik uyguladigmi ilan et-
    mektedir. Aktif tarafsizhk, bugün diger daimi tarafsiz ülkelerin
    yaptigi gibi, sadece askerî ittifaklara tam üyeligi reddetme anla-
    mma gelmektedir?
    Tarafsizhk, bir devletin ekonomik ve ideolojik bakimdan ke-
    sin bir tercihini ifade etmemektedir. Sadece belirli olugumlarm,
    özellikle de savaym dipinda kalma anlami tagimaktadir. Tarafsiz

    i
    Strateji Matematik Aku Ìgidir 409

    devlet, örnegin AB üyesi, Avrupa Konseyi üyesi


    ya _da DLinya
    Ticaret Örgütüile UNESCO üyesi olabilir, ancak NATO
    ya da
    BAB üyesi olmaz.
    Çünkü,NATO ya da BAB türü örgütler,
    askerî/stratejik tercihlere karyihk gelmekte ve üyesi olan devle-
    ti bir
    "taraf"

    haline getirmektedir.

    3.1.2. Ízolasyonizm(Yalmzahk)
    Izolasyonalizm (yalmzcihk) yöntemi, uluslararasi sistemin
    bütününde ya da alt sistemlerinde ortaya çikan sorunlara olabil-
    digince az dahil olma, diger aktörler ile en alt düzeyde siyasal
    ve ekonomik iligki sürdürme, askerî iligkilerde hiçbir aktörle ya-
    km igbirligi sürdürñieme ve egit uzakhkta durma yäntemini ifa-
    de etmektedir. Bu tür bir tercihin yapilabilmesi için, aktörün
    karç1hkh bagimhhk ya da bagimhhk iligkilerinin bulunmamasi
    gerekir. Diger bir ifade ile, yalmzcihk uygulayan devletin, bu
    politikayi izledigi sürece kendi kendisine yeterlilik durumunun
    bulunmasi gerekmektedir. Bu yeterlilik, ekonomik ve siyasal
    bakimdan oldugu gibi, topografik bakimdan da aranmaktadir.
    Bir devletin büyük bir gücün etki alamnda bulunmasi,
    çatigma
    merkezlerine yakm bälgelerde
    yer almasi, çok fazla sayida kara
    kompusunun bulunmasi gibi özellikler, izolasyonist bir
    politika
    tercihinin yapilmasim zorlagtirmaktadir.3
    "Siyasal ve askerî bir strateji olarak izolasyonizm, uluslara-
    rasi sistem ile iIgili sorunlara alt düzeyde bir katilim, äteki siya-
    sal birimler ya da toplumlar ile
    en alt düzeyde diplomatik ya da
    ticari iligki ve de öbür devletlere kargi herhangi bir askerî
    giri-
    imde bulunma ya da onlara herhangi bir ayncahk
    tamma ko-
    nusunda isteksizlik olarak tammlanabilir."
    Bir ülkenin izolasyonizm türü bir dig politika stratejisi Izle-
    meye yönelmesini etkileyen çegilli faktörler säz konusudur:
    a) Belirli bir sosyal sistemi koruma ve/ya da dig etkiler
    ile
    bozulmadan geligmesini saglama endigesi, dig politika
    açism-
    dan izolasyonist bir tutum izlenmesinde önemli bir etken ola-
    bilir
    410 GelecegiYönetmek

    "kendi

    b) Yaygm bir kamya göre ekonomik ve sosyal açidan


    kendine yeterli olma", bir ülkenin izolasyonist bir dig politika
    stratejisi izlemesinin kolaylagtirici bir faktördür.'"
    c) Ötekidig politika stratejileri için oldugu gibi izolasyonizm
    açismdan da kamuoyunun arzusunun bu yönde olmasi, strate-
    jinin tercihinde ve uygulanmasmda etkili almaktadir."
    d) Ízolasyonizm,.uluslararasi sistem(ler)in tam anlamiyla bir
    dünya sistemi haline gelmedigi ve/ya d a belirli bir güç dagth-
    mmm bulundugu dönem ve durumlarda daha
    kolayhkla uygu-
    lanabilen bir dig politika stratejisidir."
    Geçici bir dönem için izolasyonist politika uygulanabilmesi
    için, daha önceden dünya geneline çok fazla yayilmamig ve
    dünya dengeleri ile ulusal varhgi bir düzeyde tutmamig olmak
    gerekir. Dünyamn ekonomik ve siyasal dengelerini büyük älçü-
    de etkileyen bir devletin izolasyonist bir politikaya geçigi, sis-
    boglugu yaratacagmdan, kendisini de etki-
    "güç"

    temde ani bir


    leyen önemli istikrarsizhk ve dengesizliklere yol açabilir. Ayri-
    olan kargihkh ba-
    ca, dünya gücü olan bu devletin de, kurulmuy
    aniden koparmasi çok fazla olanakh olmayabilir.
    gimhhklari
    Dolayistyla, dünya geneline fazlaca yayilmig bir gucün bu tür-
    den bir politika uygulamasi daha zorken, bölgesel bir gücün ya
    da küçük bir devletin izolasyonizmi seçmesi daha kolay olmak-
    tadir.,
    e) Ìzolasyonisttürden bir dig politikamn tercihini ve
    uygu-
    lanmasmi kolaylayttran bir bagka faktör de cografi ve topografik
    kogullardir.,
    Yalmzeihk politikasi izleyen devletler, dig dünyaya ve öbür
    devletlerin tutumlarma karp bir aldirmazhk içinde degillerdir.
    Tersine, bu devletler yalmzhklarmi sürdürebilmeleri için ulus-
    lararasi durumu sürekli olarak ve gerçekçi bir açidan degerlen-
    dirmek zorundadirlar. Savaglarm, ekonomik ve toplumsal et-
    kenlerin tüm dünyayi kapsama durumunda oldugu yirminci
    yüzyihn ikinci yarismda bir devletin yalmzcihk politikasi izle-
    yebilmesi çok zorlaymig, hatta olanaksiz bir.duruma gelmigtir.3
    Devletlerin kargihkh iligkilerinin geligmesi, kargihkh bagim-
    hhklari artirmakta ve her devletin bu baglar oranmda politika
    Sirateji Matematik AkrI Ïyidir 421

    degigiklikleri yapmalarmi zorunlu kilmaktadir. Ïçtebu tür degi-


    iklikler eger o devleti zayiflatici sonuçlar tagiyor ise, izolasyo-
    nizm uygulamr. Ancak, eger izolasyonizm daha önceden kurul-
    muy baglarm zayiflatilmasi anlamma geliyor ise, bundan cloga-
    cak zarann kargilanmasmm göze almmasi gerekmektedir.
    Uluslararasi iligkilerde siyasi ve äzellikle de ekonomik kargi-
    hkh bagimhhk olgusunun giderek güç kazanmasi, günümüzde
    devletlerin bu türden bir dig politika stratejisi izleyebilmesmi
    zorlagtirmaktadir.
    Ízolasyonistpolitika-tercihi, kahci bir dig politika tercihi ola-
    rak seçilebildigi gibi, geçici bir dönem stratejisi olarak da kulla-
    mlabilir. Birinci durum, belirli bir devlet sisteminin ilelebet dün-
    yadan korunmasi anlaylymi tagir. Bu devletin, dünya ile ilgili
    politikalari simrhdir, yakm ve uzak cografya politikalari bulun-
    mamaktadir. 1976'da, SSCB'nin politikalarma kargi çikarak Var-
    ova Pakti'ndan ayrilan ve kendine yetmeyi" ilke edin-
    "kendi

    digini beyan eden Arnavutluk'un 1990'lara kadar izledigi poli-


    tika bu konuda bir örnek durumundadir. Ïkincitürde ise, belir-
    li bir süre içe kapanan devletin bir süre sonra gücünü toplami
    olarak uluslararasi sistemde yeni roller arayacagi dügünülebilir.
    Ayrica, bu yöntem devletin, kendi istemedigi zaman ve kopul-
    larda çevresindeki istikrarsizhklara çekilmesi, dahil edilmesi
    riskini de ortadan kaldirmayi amaçlamaktadir. Bu konuda veri-
    lebilecek en belirgin örnek ise, 1823'te ilan edilen Monroe Dokt-
    rini'ni Birinci Dünya Savagi'na kadar uygulayan ABD'dir.
    Birinci Dünya Savagi, Avrupa'nm orta vadede dünya siyasi
    ve ticari hayatmdaki üstünlügünün sona erig sürecini baglatti ki,
    buna noktayi koyan ÏkinciDünya Savagi olacakti. Öte yandan
    monargiler ve imparatorluklar birbiri ardma yikildi ama bunla-
    rm yerini demokrasi degil diktatörlükler aldi. Tüm Avrupa'da
    demokratik olarak nitelendirilebilecek yegâne büyük ülkeler
    halk cephesi fiyaskosu yaçayan Fransa ile dinamizmini her
    ge-
    çen gün yitiren Ïngiltereidi. Bunlar yine de bir süre daha devam
    ettirebilecekleri sömürge imparatorluklan sayesinde metropol-
    lerinde bazi sosyal devlet uygulamalarmi geligtirecek ve böyle-
    ce sol muhalefetlerini denetim altma alacaklardi. Bu, savag son-
    412 GelecegiY netmek

    rasmda devletin toplumsal agirligim dügürecek yerde giderek


    artiran faktörlerden biri oldu. Almanya ve Ítalya bagta olmak
    üzere birçok bagka ülkedeyse geligen sosyal muhalefetle uzlay-
    mayi saglayacak ekonomik olanaklar olmadigi için fagist dikta-
    törlükler kuruldu. ABD'ye gelince; o yeniden anakarasma çeki-
    lerek izolasyonizm siyasetine döndü. Ama dünya ficaret siste-
    minin çökügünden en çok zarar gören ülkelerden biri olmasi
    onu yeniden dünya siyasetinin göbegine çekecekti. Rusya ise
    milliye tleri baski altma alarak geligtirdigi kolek tiflegme çabalari
    içinde bir bagka izolasyon yagiyordu.

    3.1.3. Baglantis1zhk
    Devletlerin bagvurduklari dig politika stratejilerinden birisi
    de baglantisizhktir. Esas itibariyla, Asya, Afrika ve Latin Ame-
    rika ülkeleri tarafmdan benimsenen bu dig politika stratejisi,
    ÏkinciDünya Savagi sonrasi dönemde ortaya çikti."
    "Tarafsizhk" uluslararasi iligkilerde ve uluslararasi hukukta
    eski bir kavram ve eski bir kurum olmakla birlikte,
    "baglantisiz-

    hk" oldukça yeni bir kavramdir. "Baglantisizhk" deyiminin ye-


    deyimi ile sik sik karigtirilmasma
    "tarafsiz"

    ni olmasi, bunun
    neden olmaktadir. Bir bakima bu deyimler arasmda bir yakmhk
    bulundugunu söylemek yanhg olmayacak; çünkü, her ikisi de
    aym türden bir siyasal tutumu anlatmakta, bir devletin askerî
    gücünü ve diplomatik dës¾ini bagka bir devletin amaçlari için
    kullanmaktan kaçmdigi anlamma gelmektedir."
    Tarafsizlik, bir uluslararasi hukuk kurumudur ve sadece sa-
    vag durumunğa söz konusudur. Öteyandan, baglantisizhk, da-
    ha çok bir barig zamam politikasidir."
    Günümuzde sikça duyulan ikili kavramlar bulunmaktadir.
    gelig-
    "kuzey-güney",

    Bunlar
    "zengin-yoksul", "geligmig-az

    "Dogu-Bati" olarak kullamlmaktadir. Bu


    "merkez-çevre",
    mig",
    kavramlar ülkelerin ekonomik düzeylerini anlatmaktadir.
    Gerçekten de, birçok baglantisiz ülkenin
    "yoksul"
    oldugunu,
    ülkeleri safmda yer. aldigim, geligmig"ya da
    "güney" "az "çev-
    re" ülkelerinin büyük çogunlugunun baglantisizhk türünden
    bir dig politika stratejisi izlediklerini söylemek mümkündür."
    "Tarafs1zhk" stratejisini anlatirken, bu kavramm "tarafsizhk-

    tan" farkh oldugunun altim çizmigtik. "Siyasi bir nitelik tagiyan


    tarafsizhk" aktif bir tutum olarak anlayildigi takdirde, baglanti-
    sizhk ile eganlamh olarak kullamlabilmektedir
    Baglantisizhk stratejisi, diger stratejilerden farkh olarak dev-
    letin uluslararasi sistem ya da alt sistemlerden kendisini soyut-
    lamasi anlammi ifade etmemektedir. Bu fürden bir tercih, dev-
    letin bilinen ve var olan kutuplagma, bloklagma ya da gruplag-
    malardan farkli bir biçimde uluslararasi olaylara dahil olmasi
    anlamma gelmektedir. Genel olarak tek bir devletin degil, bir
    devlet grubunun ortak dig politika egilimine kargilik gelir. Bag-
    lantisiz devletler, her ideolojik/ekonomik/siyasal gruptan egit
    uzakhkta bulúnma kararhhgmi ortaya koyarlar. Bu türden
    gruplari ifade eden kuruluglara katilmaz, onlann politika ve uy-
    gulamalarma taraf olmazlar..Bununla birlikte, ekonomik ve ti-
    cari iligkilerini, birine öncelik tanimaksizm hepsiyle sürdürme
    olanaklari bulunmaktadir.
    Bir ülkenin aktif tarafsizhk ya da baglantisizhk türü bir di
    politika stratejisi izIediginden söz edilebilmesi için bu ülke:"
    1) Bany içerisinde bir arada yagama ilkesine dayali bir dig
    politika izlemelidir.
    2) (NATO, Varçova Pakti,
    -dogmadan

    önce- CENTO ya da
    SEATO gibi) çok tarafh askerî ittifaklara katilmamalidir.
    3) Özgürlükve bagims1zhk hareketlerini desteklemelidir.
    4) Büyük güçlerle"ikiliaskerî ittifaklara katilmamah, toprak-
    lar1 üzerinde kendi rizasi ile kurulan yabanci askerî üsler bulun-
    durmamahdir.

    3.1.4. Íttifak Olugturma


    Devletlerin dg politikalari açisindan en çok sözü edilen ko-
    nulardan birisi de ittifaklardir. Günümüz dünyasmda izolasyo-
    nist türden bir dig politika stratejisi izleyen ülke oldukça azdir.
    Daimi tarafsizhk ve tarafsizla tirilmighk gibi istisnai nitelikteki
    414 Gelecegi¥önel mèk

    durumlari da hariç tutarsak, uluslararasi sistemde yer alan dev-


    letlerin çok büyük bölümü dig politikalarmi sürdürmekte, itti-
    faklar oluçturma stratejisinden genig bir biçimde yararlanmak-
    tadirlar. Baglantisizhk stratejisi bile aslmda özel nitelikte bir it-
    tifak sistemidir?
    Bapka devletlerle diplomatik koalisyonlara ya da askerî itti-
    faklara girigen bir devlet, ulusal amaç1arma az olanaklariile ula-
    amadigi varsayimmdan hareket etmig olmaktadir?
    Devletler, askerî, politik, ekonomil<, ideolojik gibi pek çok
    alanda ittifak yapabilir. Öte yandan, uluslararasi politika ala-
    mnda devletlerin çegitli alan ve oranlardaki birlikte davranigla-
    rmi adlandirmak için ittifak terimi ile birlikte birçok bagka terim
    de kullamlmaktadir. Bunlarm en bilinenleri üç tanedir: Koalis-
    yon, pakt ve blok.
    6

    Bu dört terim arasmdaki iligkiler ve farklar, kurulug amaçla-


    Ima göre belirginlegmektedir. "Koalisyonlar çogu zaman bir tek
    ittifaklarm genellikle, koalisyon-
    amaca yöneliktirler. Bu açidan
    lara oranla daha uzun süreli birliktelikler olugturduklari söyle-
    nebilir. Íttifaklargenellikle koalisyonlara oranla daha-az sayida
    birimden olugurlar. Çünkübir anlamda ittifaklar koalisyonlar
    içerisinde bir alt kategori olupturmaktadirlar.
    Ïttifak, genellikle devletler arasmda belirli bir ya da birkaç
    konuya iligkin bir birlikteligi ifade etmektedir. Blok türü bir bir-
    liktelik ise, devletlerarasi iligkilerde söz konusu olabilecek he-
    men hemen her konuyu kapsar niteliktedir. Ïttifaklarda genel-
    likle yazih bir anlagma bulunmakla beraber bu bir zorunluluk
    -

    degildir. Dolayisiyla ittifaklar açismdan, iki ya da daha çok sa-


    yida devlet arasmdaki birlil<telikte formel bir antlagmadan çok
    temelde var olmasi gereken çikar birligi olgusu önemlidir. Oysa
    pakt terimi tamm geregi formel bir antlagmanm varhgma igaret
    etmekte, birlikteligin.bu yönünü öne çikartmaktadir."
    Ïttifak olugturma stratejisinin tercihini. etkileyen faktörler:*
    1) Devletleri bagka devletlere ittifaklar olugturmaya iten ne-
    denlerin bagmda, hepsinde ortak olan bir amacm olmasi, fakat
    devletlerin öz kaynaklarmin, kapasitelerinin bu amaca tek bag-
    larma ulaçabilmekte yetersiz kalmasi gelmektedir.
    I .':(I .

    Strateji Matenmtik Akil igidir 415

    2) Bazi durumlarda devletler, belirli bir amaca ulaymak için


    özkaynaklari yeterli olsa da, bu amaca ulagma çabalarmda yine
    de ba ka ülkelerle ittifaklar olusturma i tercih edebilirler. Bu-
    nun nedeni de, söz konusu amaca ulagmamn maliyetini azalt-
    mak ve/ya da süresini kisaltmak ve/ya da söz konusu politika-
    larma megruiyet saglamak ve/ya da bagka devlet ya da devlet-
    leri etki altma almak olabilir.

    OKUMA PARÇASI 1:
    Ittifak Olupturma: Türk Kurtulug Savaµ'nda Anadolu
    Hûkümeti ile Sovyetler iligkisinde Karadeniz

    Ankara-Moskova Íligkisinin Baylamasi


    Ìki kompu.devlet Milli Mücadele'nin baglangicmda yalmzhk
    içindeydi ve her iki devlet Ìtilafm tehdidi altmdaydi. O nederi-
    le birbirlerine destek olmak durumunda idiler. Ankara Hükü-
    meti Íngiltere, Fransa [kisabir süre] ve Yunanistan'a kargi "Kur-
    tulug Savagi" yaparken, Sovyetler Birligi'nden beklenmedik bir
    zamanda sagladigi politik destek, silah ve
    para yardimi onun
    için son derece degerli olmugtu. Sovyetler Birligi de 1917 Ekim
    Devrimi'ne kargi cephe alan Batihlara karpi ÍngiltereBatum'a
    -ki

    kuvvet ç1karm14t1-güneyde kendisine dost bir ülke buluyordu.


    Böylesine olaganüstü kogullar içinde, 1920'de kurulan diploma-
    tik iligkiler, 1921 Mart'inda Moskova Antlaymasi ile saglam bir
    temele oturtulmugtu. Bu antlayma-ile Kars-Ardahan Türkiye'ye
    geri verilerek bugünkü smir kabul ediliyor, Moskova Türki-
    ye'nin "Mis a k-i Milli" dava smi d es tekliyordu.
    Türk-Sovyet dayampmasi Batihlar'da derin kaygi uyandir-
    mig tir. Hatta Fransa'nm müttefiki Íngiltere'ye danigmadan 1921
    Ekimi'nde Ankara Hükümeti'yle bir ön barig antlagmasi
    yap-
    masmm nedenlerinden biri de Türkiye'de Moskova'nm tehlike-
    li olabilecek etkisini dengelemek arzusu idi.
    Sovyetler'le ilk görügmeleri Ïttihatçilar
    yapar. Bakü'de bulu-
    nan Dr. Fuat Sabit, Rus Komünist Partisi Kafkas Bölgesel Komi-
    tesi üyelerinden Viktor Naneygvili ile görügür. Fua t Sabit, "Bol-
    416 Gelecegi-Yönetmek

    evizmin ülkemizde kurulmasi için sosyal, ekonomik hiçbir te-


    mel olmadigi gibi halkm anlayigi ve gelenekleri de buna kargi
    oldugundan hiçbir toplumsal reform çagnsina girigmeden ne
    biçimde yardun edeceklerini" sorar. Simdilikyol olmadigmdan
    ancak paraca yardim edebilecekleri yamtim ahr. Bu görügme
    Ekim aymda oluyor. (1919)
    Ankara Sovyetler'le iligkide tereddütlü davramrken Ïttihat-
    çilar antlagma imzalamiglardi bile. Olaylar hizla geligmektedir.
    Baha Sait'in Bakü'de imzaladigi anlaymayi Kizilordu'dan Al-
    bay Ilyaçef Istanbul'a Kara Vasif'a getirir, Kara Vasif da bir
    mektupla anlagmayi onaylanmak üzere Ankara'ya gönderir (3
    Mart 1920). Anadolu dokuz aydan beri tereddüt ederken Ïttihat
    ve Terakki'nin bu ige giriymesi ve o kadar ileri gitmesi Mustafa
    Kemal'i endigelendirir. Cerçi bundan 15 gün önce Talat Papa
    Ankara'ya yazdigi bir mektupta Bolgeviklerle iligkide oldugu-
    nu ve Enver Paga'nm Rusya'ya hareket etmek üzere oldugunu
    bildirmigti ama yine de olaylarm bu kadar hizh geligecegi tah-
    min edilemiyordu. M. Kemal Kara Vasif'a bu anlaymayi tam-
    mayacaklari gibi Baha Sait'i de temsilci olarak tammadigim be-
    lirtir. Aym zamanda Rauf Orbay'dan Albay Ílyaçef'legörügme-
    sini ister.
    16 Mart 1920'de Ístanbul'uniggali Ankara'yi hizla hareket et-
    me e mecbur etti.
    27 Nisan 1920'de K. Karabekir Erzurum'dan M. Kemal'e
    gönderdigi telyaziile "Bugün Anadolu'nun kurtulugu ile Bolge-
    vik ordulanyla el ele vererek hareketten bagka bir çaremiz kal-
    marmptir," diyerek acele bir heyet gönderilmesini ister.
    Ozellikle 1920 yihmn ilk günlerinden baglayarak dügüncede
    bir aynhk oldugu görülür. Mustafa Kemal hareketi baçarmamn
    tek çaresinin Sovyetler'le iligki kurmakta oldupmu görür, öbür-
    leri ise Ïtilafdevletleri ile uzlagma umudundadirlar. Ancak Ïs-
    tanbul'un iggali, Kizilordu'nun Kafkaslar'a inmesi ve Türk-Sov-
    yet iligkilerini Ïttihatve Terakki'nin yürütmesi tehlikesinin be-
    lirmesinden sonradir ki bir degigme olur. Bu degigmede Kafkas-
    lari Sovyetlerle paylaymak ve Tagnak Ermenistan'1 ortadan kal-
    dirmak dügüncesinin de önemli bir payi vardir.
    Strateji Matematik Akrl 1pidir 417

    Bu dönemde Moskova Hükümeti de Anadolu Hareketi ile


    dogrudan dogruya bir iligkiye girmemigtir.
    24 Nisan 1920'de BMM'de alman iligki kurma karari, 20 Ma-
    yis'ta Moskova'ya ulagir (kurye tegmen ÏbrahimElendi) ve äne-
    ri Digigleri Halk Komiseri G.V. Çiçerin'inbürosuna ulagtinlmig
    olur. Ïlk önerinin äyküsü budur. (S.Yerasimos 150)
    Ancak resmi bir heyetin Moskova'ya gänderilmesi için hü-
    kümet kurulmasi beklenecektir. 8 Mayis'ta Digigleri Bakani Be-
    kir Sami ve Iktisat Bakam Yusuf Kemal Bey (Tengirgek) Mec-
    lis'ten talimat alarak görevlendirilirler. Bu talimattaki önemli
    noktalar, "Kader Birligi" konusundaki biçimsel sayilabilecek
    cümlelerin ötesinde, "gimdiki
    milli simrlar" denip Misak-i Mil-
    li'den söz edilmemesi ve Bogazlar'm birlikte savunulmasi öne-
    risidir. Bunlar da o günlerdeki Anadolu Hareketi'nin bunalimh
    durumunu ve Sovyet iligkilerine verdigi önemi belirtir.
    Heyet 11 Mayis'ta Ankara'dan yola çikar, 25 Mayis'ta Erzu-
    rum'a ancak varabilir. Burada ÏbrahimTali Öngären de heyete
    katihrlar. Bu arada Kafkasya'da ve Rusya'da bulunan Ïttihat
    ve
    Terakki ileri gelenleri de Sovyetler'le çegitli görügmeler
    yap-
    maktadir. Bu durum Ankara'yi çok rahatsiz etmekle birlikte
    dogrudan müdahalenin zamam beklenmeye baglandi. Anka-
    ra'nm Fransizlarla birakigma imzalamig oldugu haberi Mosko-
    va'ya ulaginca Sovyetler'de duraksama görülür. Halil Papa
    Çiçe-
    rin'le görügüp bu kuykulan gidermeye çahyir.
    Türk-Sovyet görügmeleri çok hizh geligmektedir. Bir yandan
    da Ermenilerle görügmeleri sürdüren Moskova-Dogu yolunu
    açmaya çaligmaktadir. Íngilizlerise Íran-Anadolu yolunu kapa-
    h tutabilmek için Tagnak Hükümeti'ni kigkirtmaktadir.
    Ermeni heyeti ile Moskova'da yapilan gärügmeler Haziran
    -
    ayi boyunca sürer. Sonunda Ruslarm Dogu Anadolu konusun-
    da arabuluculuk yapmasi koguluyla yolun açilmasi kararlagtin-
    hr ve Sant,1 Temmuz'da bu öneriyi Erivan'a iletir. Ertesi
    gün de
    Halil Paça Bakü'ye dogru yola çikar. Yanmda elçilik kâtibi Up-
    mal-Angarski bagkanhšmda Sovyet heyetinin ilk ekibi, Erme-
    nistan'la görügmeleri yürütmekle görevli B.V. Legran, Bahattin
    .

    Sakirve Anadolu'ya ilk para yardimi olarak 125.000 altm Türk


    418 Gelecegi Yönctmek

    Lirasi karghş 500 kilo altm ve Çiçerin'inMustafa Kemal'e bir


    mektubu vardir.
    Bu olaylar olurken Mustafa Kemal 3 Temmuz'daki gizli otu-
    rumda Meclis üyelerine Türk-Sovyet iligkileri konusunda ilk
    kez bilgi verir. .

    "Bizim için, inilletimiz için Bolpevikolalim-olmayalim sorunu söz


    konusu degildir. ÎlleBolgevikolmak.için bir sorun yoktur. Yine bu ko-
    nuda kraldan çok kral yanlisi olanlar da var. Görilyorum ki bazi arka-
    duplar 'ÎlleBolpevikolalim' gibi bir diipiincededirler. Biz bir milletiz,
    kendimize özgii âdellerimiz vardir ve biz bunlara baglayrz.Biz, Bolçe-
    viklerden söz ettigimiz zaman bir BolgevikRusya'st, Sovyet Cumhuri-
    yeti var, onlarin araçlart var, kaynaklari var ve bizim diigmanunizm
    düpmamdir. Biz, kendi amaçlarimizi kurtarmak için btmlarla birlege-
    biliriz. Yoksakendi amaçIarimizi biraktp da onlara köle olalim sorunu
    söz konusu degildir." Çiçerin'in 3 Haziran tarihli yamtinm çözü-
    munu de yapar.
    Su görügme yapilirken Moskova'ya gönderilen heyet daha
    Anadolu'dan çikmam14ti. Söz konusu heyet 11 Temmuz'da
    Trabzon'dan yola çikarak, ertesi gün Tuapse'ye ve 19 Tem-
    muz'da Moskova'ya varir. O sirada Çiçerinyolu açmak için Er-
    menilerle görügmeleri sürdürmektedir. Moskova'daki Ankara
    temsilcileri orada kargilagtigi Dr. Fuat Sabit'le birlikte, ancak 24
    Temmuz'da Çiçerinve Karahan'la ilk kez görügür. Çiçerin,
    Fransizlarla yapuan birakigmadan dolayi endigesini belirttikten
    sonra Türk-Sovyet iligkilerinin esaslarmi Cemal ve Halil Papa ile
    görügtûklerini söyler. Burada söz konusu olan Cemal ve Ha-
    lil'in pek kargi çikmadiklari anlaçilan Ermenistan'a toprak veril-
    mesi sorunudur. Bekir Sami Bey, bu önerlye kargi her iki Pa-
    a'nm da resmi bir görevi olmadignu bildirir. Türk tarafi yolun
    açilmasi konusunda israrcidir.
    Ote yandan Halil Papa ve elçilil< heyeti yanIarmdaki 500 kg
    altmla Bakü'den yola çikarak 26 Te1ññinz'da Gerus'a vant, on-
    dan sonraki yolu'n pek güvenilir olmayigi nedeniyle Halil Papa
    tek bagma devam eder ve ayin 29'unda Nahcivan'a gelir. Halil
    karplamalan için Türk birligine haber'gğnderir.
    .kendisini

    Faça
    Veysel Bey komutasmda 300 kipilik bir kuvvet 31 Temmuz ak-
    Strateji Matematik Aku îçidir 419

    gami Nahcivan kentinin digmda Kizilordu ile ilk kez kargilagir.


    Ancak bu kargilagma ile sorunlar bitmez. Aym gün Ermeni
    milis güçleri Gerus-Nahcivan arasmdaki yolu Angelavut'un
    batismdan keserler. Yolda olan elçilik heyeti Angelavut'a ka-
    çar, manda arabalarma yüklenmig olan altmlar orada birakihr.
    Ertesi gun Ermeniler Angelavut'a girer, elçilik heyeti Gerus'a
    çekilir.
    Aym gün (10 Agustos) Moskova'nm temsilcisi Legran ile
    Taynaklar arasmda anlagma imzalamr. Böylece 12 Agustos'ta
    Gerus-Nahcivan yolu açihr ve kafile yoluna devam eder, ancak
    heyet 27 Agustos'ta Karaköse'ye vardigmda yanlarinda getir-
    dikleri altmlar 400 kiloya inmigtir. Dogu ordusu için altimn 100
    kilosuna el koydular.
    Böylece Sovyet Rusya ile Anadolu arasmda bir yol açihr, an-
    cak bu yol uzun ve tehlikeli, silah ve agir malzeme yollamaya
    elverigli degildir. Dolayistyla ulagun sorunu yine de Sovyet yar-
    dimim engelleyen önemli bir neden olmaya devam eder.
    Büyük çaph yardimlar için kesinlikle demiryolunun açilma-
    si gerekiyordu ama bir umut görünmüyordu. Çokönemli olan
    acil bir yardimm Karabag ve Nahcivan daglarmdan manda ara-
    balari ile yapilamayacagim ve ayrica Ermeni tehlikesinin her
    zaman var oldugunu gören Kirov, Çiçerin'eyazarak yardimin
    deniz yoluyla Novorossisk ile Trabzon arasmda yapilmasim
    I
    önerir.
    Türk tarafi ile Sovyet.Digigleri arasinda bir anlagma imzala-
    nabilmesi için de yogun temaslar sürdürülür ama bir sonuca
    ulayilamaz. 1 Eylül'de.görügmeler kesilir. Ancak bu görügmele-
    rin kesilmesi tüm iligkinin kesilmesi demek degildir. 2 Eylül'de-
    ki son Çiçerin-Bekir Sami görügmesinden birkaç saat sonra
    askerî uzmanlarm ilk toplantisi yapihr ve askerî yardimm deniz .

    o
    yolu il.e yapilmasi kararlagtirihr. Ertesi gün Türk heyetinin
    askerî damymam Seyfi Bey verdigi raporda, 200 bin tüfek, 5 mil-
    yon tüfek mermisi, 400 top, 75 bin mermi, 500 mitralyäz, 100
    kamyon, 100 bin asker elbisesi, ayda 600 ton benzin ve daha pek
    çok malzeme ister. Bundan bagka Moskova'dan 2 Eylül'de ayn-
    lan Yusuf Kemal Bey beraberinde bir milyon altm ruble ve bir
    420
    - Gelecegi¥önetmek

    vagon mavzer figegi götürür, sekiz vagon da Moskova Gari'nda


    haz1r bekler ve bunlan yollama igini Lazistan Milletvekili Os-
    .

    man Bey üstlenir.


    Sovyetler'le kurulan iligkiden Meclis'te kugkulu olan Türkçü
    bir grup vardir. Çogukez M. Kemal bunlar karpsmda yalmz
    kalmaktadir. Bu muhalif grup mandaci Bati yanhsidir. Bu ara-
    da Itilaf güçleri de gerek Ankara Moskova arasmda, gerekse de
    Meclis'teki Bati yanhlari (Manda taraftarlan) arasinda kugkular
    yaratmak için çaba harcamaktadir ve bunda da bagarih olmak-
    tadirlar. Íngiliz haber alma servisinin 6 Temmuz tarihli rapo-
    runda, baglarmda Kâzun (Ínanç) ve Fevzi (Çakmak) pagalarm
    bulundugu
    "ihmh"
    milliyetçilerin Sovyet iligkilerinden endige-
    li olduklarini ve Mustafa Kemal'den uzaklagarak hareketin ba-
    ma Ïzzet Paga'yi getirmek istediklerini yazar. Íki gün sonra ise
    Ïstanbul'daki ÌngilizYüksek Komiseri'nin Londra'ya ilettigi
    Haber alma servisi raporlarmda "1hmh"
    milliyetçi grubuna Ali
    Fuat (Cebesoy) Paga'nm ve Ísmet Ïnönü'nünde katildigi, bun-
    larm Moskova ile iligkilerin bir an.önce kesilmesini ve Ítilaf'la
    -

    görügmelere girilmesini istedikleri ve lider olarak da Ïzzet Pa-


    ga'yi seçtikleri yaz1hr. Aym sonunda ise Ìstanbul'dakiÏngiliz,
    Fransiz ve Ítalyan yüksek komiserleri, Yunanhlan Anado-
    lu'nun içerlerine sürmekle Ankara Hükümeti'nin yok edileme-
    yecegini belirtirler ve en iyi çare olarak Anadolu'ya bir uzlagma
    heyeti gönderilmesi ve bu yolla "ihmh"
    milliyetçileri kendileri-
    ne çekmeyi änerirler.
    Tüm bu girigimler M. Kemal'e aktarihr. O da, Íngilizlerekiz-
    makla beraber daha ciddi görügme önerisinde bulunurlarsa ka-
    bul edilmesi yolunda talimat verir.
    Bir yandan Sovyetler'le iligki kurmaya çahyihrken bir yan-
    dan da bu iligkiden kugkular duyuluyor olmasinin birçok ne-
    denleri sayilabilir. Bunlar içinde önemli bir neden Türk-Sovyet
    iligkilerinin Ïttihat ve Terakki ileri gelenleri tarafmdan baglatil-
    masi ve bunlann araci gärevlerinin sürdurülmesidir. Oysa Mus-
    tafa Kemal ile Ïttihatve Terakki arasmdaki aynhk gittikçe büyü-
    mektedir ve Sovyet yöneticilerinin Ïttihatçilari Mustafa Kemal'e
    kargi kullanabilecegi kugkusu o dönem Türk-Sovyet iligkilerini
    Strateji Matematik Akil1;idir ¯ 421

    sürekli tedirgin eden bir unsur olmuçtur. 1920 yazmda Anado-


    lu'da kurulan solcu örgütlerin bir kismi Ïttihatçiydi ve solculuk-
    lari Enver ve Cemal pagalarm Sovyetler'le iligkilerinden kay-
    naklanmaktaydi. Meclis'teki Halk Zümresi grubu Berlin'deki
    Talat Papa ile iligkidedir, bunun yam sira Tegkilat-i Mahsusa
    üyeleri ise çogunlukla Mustafa Kemal ile Íttihatçi liderler ara-
    sinda ikili bir oyun oynamaktadirlar. Bunlardan da önemlisi En'
    ver Paga'yla iligkide olan Halil ve Cemal pagalardan sonra, Türk
    heyetiyle gärügmelerin devam ettigi sirada Enver Papa da Mos-
    kova'ya gelir. Bekir Sami'nin 14 Agustos tarihli raporunu geti-
    ren kurye, Enver Papa ile görügtügü ve Paga'nm ilkbaharda bir
    süvari tümeni baymda Anadolu'ya gelecegi haberini de getirir.
    Ancak, S. Yerasimos'a göre tüm nedenlerin ötesinde, belge-
    lerden de gärüldügü gibi Ankara'yi en çok endigelendiren konu
    Anadolu'da bir komünist hareketin dogmasi ve geligmesidir.
    Böyle bir hareketin en änemli çekirdegini ise Bakü'deki Musta-
    fa Suphi grubu olugturmaktadir. Mustafa Suphi Bakü'ye geldik-
    ten sonra Halil Papa ve Fuat Sabit tarafmdan kurulan Türk Ko-
    münist Firkasi'm ele geçirip Ittihatçdarm çogunu atm19tir. An-
    kara'ya da Moskova ile görügmelerinizde benim aracihgim vaz-
    geçilmez mesaji vermigtir.
    Tüm bu yogun ve hizli geligmeler olurken Bakü'de "Dogu
    Halklari Birinci Kongresi" toplamr. Ankara özellikle de K. Kara-
    bekir Íttihatçilardan ve edilsinler" dedigi Mustafa Suphi
    "idare

    grubundan kugkulan vardir. Hemen, Moskova'da bulunan ib-


    rahim Tali'yi resmi temsilcisi olarak görevlendirirler. Memduh
    SevketEsendal'i da Bakü elçiligine atarlar. Kongre 1 Eylül'de
    baglar, Enver Paça da oradadir. ÏbrahimTali kongreye sundugu
    bildirisinde Anadolu Hareketi'nin bir burjuva hareketi olmadi-
    gi, Anadolu devrimcilerinin Kizil Devri'min dogan günegine
    yöneldiklerini ve kaderlerini 3. Enternasyonal'e bagladiklarmi
    söyler. Ankara'nm 2 Eylül kararmdan iki gün sonra okunan bu
    demecin sonunda kongre, Türkiye hakkmda bir karar kabul
    eder. Kararm 1. maddesinde Kongre'nin "Dogu'nun ezilen
    halklarru yabanci emperyalizmin boyundurugundan kurtar-
    mak isteyen ulusal devrimci hareketleri destekledigi" bildirilir.
    422 GelecegiYönetmek

    Ancak 2'nci maddede yalmz yabanci sömürücülere kargi yönel-


    mig olan Türk ulusal devrimci hareketini iççi ve käylüleri tüm
    sömürülerden kurtaramayacagma dikkati çeker. Kararm 3'üncü
    maddesi ise iççi ve köylüleri kendi öz örgütlerinde toplanmaya
    ve zenginlere, bürokratlara, pagalara güvenmemeye çagirir.
    Bu olaylara karym Mustafa Kemal'in tutumunu en iyi göste-
    ren belge 16 Eylül'de Bati Cephesi Kumandam Ali Fuat Paga'ya
    yazdigi mektuptur. Ali Fuat Papa aym 14'ünde Ankara'ya Mos-
    kova -ile görüpmelerin ne durumda oldugunu sorar. Mustafa
    Kemal'in görügleri qu dogrultudadir: Rusya'nm Polonya'ya kar-
    1 durumu güçtür ve bundan dolayi Ermenistan'a kargi yumu-
    ak davranmaktadir. Bize verecek fazla malzemesi olmamasma
    ragmen yardim yapmaya baglamigtir. Ancak Polonya savagm-
    dan sonra Bati ile uyugmak dügüncesinde oldugundan bizi oya-
    lamakta, aym zamanda Anadolu'da Bolgevik örgütü kurmak
    için olaganüstü faaliyet göstermektedir. Buna kargi Ankara Hü-
    kümeti komünist örgütlere kargi çikmak, Moskova yardim ola-
    rak ne verirse almak ve Ermenistan'da bir olup bitti yaratmak
    karan almigtir. Ötekikonulara gelince "Rus sorunu kesin bir so-
    nuca baglanmcaya kadar Ïngilizlerle böyle çok hafif bir iligki
    olanagmi sürdürmek" ve Ïttihatçive komünist muhalefete kargi
    koymak niyetindedir. Aynca Mustafa Suphi'ye de bir mektup
    gönderdigini yazar.
    Öte yandan Türk kuvvetleri Ermenilere kargi harekâta giri-
    ir. Sarikam2g ve Kars ahmr. Tagnaklar bir yandan Ïngilizlere,
    bir yandan da Moskova'ya kargt diplomasi yürütmektedirler.
    Ermenilere Ítilafm yardimci olamayacagi söylenir ama düg-
    manlan ile anlaçabilecegi
    "hakki"
    verilir. Bunun üzerine Erivan
    Ankara'yi arar. Fakat 2 Kasim'da Ankara -Kazim Karabekir'e
    Gümrü Harekâti emrini verir. -

    Türk kuvvetlerinin yüruyügü sürerken Stalin Mustafa Ke-


    mal'i aramaktadir ama temas kurulamaz..Buna ragmen Sovyet
    Rusya Ankara'ya yönelik ku kularmi açiga vurmaz. Hatta Sta-
    lin, Anadolu Hareketi'ne Dogu ülkelerince uygulanacak
    "tüm

    bir örnek ve önemli bir tarihsel olay olarak baktigim" söyleye-


    rek, aradaki iligkilerin bozulmamasma dikkat eder.
    \
    I-

    Strateji Matematik Aku Íçidir 423

    Moskova, Bati bagkentlerindeki geligmeleri de yakmdan iz-


    lemektedir. Ítilafdevletleri Ankara ile uzlagmamn yollarmi ara-
    maktadir. Curzon 2 Kasim'da Stokes'a, Fransizlarm Gürcistan'a
    10.000 tüfek ve 8 milyon figek tagidiklarmi haber verir. Birkaç
    "kipiye

    gün sonra da Stokes Curzon'a özel" kayith bir telgraf


    gönderir. Bu telgrafta Türklerin Ermenistan'1 istila etmesinden
    sonra Bolgevikler'in Azerbaycan için endigelendiklerini ve An-
    kara ile Moskova arasmda anlagmazhšm kaçimlmaz oldugunu
    anlatan Stokes, artik Bolgeviklere kargi Türklerin desteklenmesi
    zamanmm geldigini äne sürer. Böyle bir politika, Yunanistan'm
    terk edilmesi demek oluyorsa da bunun kars1hšmda tüm Ïslam
    âlemini Íngilizlerinetki alanma sokacagim belirten Stokes, Mus-
    tafa Kemal'le ilk iligkilerin Tiflis'ten kurulabilecegini de ekler.
    Tiflis, Ïtilafç11arm, karpi devrimcilerin, Anadolulu millicilerin ve
    tüm entrikacilarm yuvasi olmuytur. Ancak bu entrikalarda Ìngi-
    lizlerden çok Fransizlarm bayrolü oynadigi görülür. 1920 sonba-
    harmdan baglayarak, Fransa'mn Türkiye politikasi Ïngilte-
    re'ninkinden kesinlikle aynlmaya baglar.
    Fransa, Ingiltere'nin Yunanistan'1 jandarma gibi kullanarak
    Ön Asya'da çikarlarma hizmet ettirmesi; Osmanh topraklan
    üzerindeki ekonomik çikarlarim kaybetmig olmasi, Rusya'daki
    yitirmig oldugu çikarlarma da Anadolu üzerinden kavugabile-
    cegini tasarlamigtir. Öteyandan Bolgeviklerin Mustafa Kemal'i
    etkileri altmda tutmalan Ítilafçilarm çikarlariyla çeligecektir.
    Egemen dügünce, Yunanistan'i desteklemek yerine Ankara'ya
    yardim edilmesi Ïtilafçilarm uzun vadeli çikarlarma çok daha
    uygundur.
    S. Yerasimos'a göre; Ítilaf kuvvetleri bir barig taarruzuna
    geçmigtir ki, bu durum Ankara diplomasisine yeni ufuklar açar .

    ve ona Lotidra'da Bolgevizm tehlikesinden, Moskova'da em-


    peryalizm sömürüsünden söz etmek olanagmi verir. Bu politi-
    kalardan hangisi daha içtenliklidir? Içtenligin ötesinde ise ger-
    çekler vardir; bir yandan Novorossisk'ten, Tuapse'den az da ol-
    sa güçlükle silah, cephane, para gelmektedir; öte yandan Ïngi-
    lizler Ïstanbul'da,Fransizlar Adana'da, Yunanhlar Bursa ve
    424 Gelecegi Yönetmek

    Milli-Mücadele'de Deniz Yolu'nun ÖnemiHakkmda


    Bir Degerlendirme:
    Kurtulug Savagi'nda silah, cephane ve askerin Anadolu içine
    aktarilabilecegi iki liman vardi: Ïnebolu ve Trabzon. Trab-
    zon'dan Ankara'ya güvenli karayolu bulunmadigi gibi Rum
    Pontus çetecilerinin de tehdidi altmdaydi. Trabzon sadece, de-
    niz yolu ile gönderilen Rus yardimim almak.için bir transit li-
    mani gibi kullanihyordu. Buraya gelen malzeme, Türk gemi ve
    motorlanyla, dügman devriye gemilerine yakalanmak korkusu
    içinde tehlikelerle boguçarak Ïnebolu'yagönderilmekteydi.
    Gizli örgütlerin Ístanbul'dan kaçirdiklari silah ve cephane-
    nin, ige yarar malzemenin ve Anadolu'ya geçmek isteyen insan-
    larm çogu bu yolla Ankara'ya ula tirilmig, dig dünya ile olan ir-
    tibat ve ikmal ancak bu yolla saglanmigtir. Bunun için gizli çali-
    an ve birgok tehlikeyi gäze alan Türk gemileri ve motorlari asil
    yükü tagimakla beraber, para ile, Fransiz ve Ïtalyangemileri da-
    hil, yabanci gemilerden de faydalamlmig ve tüccar egyasi adi al-
    tmda sandik sandik askerî malzeme ancak bu yolla Anadolu'ya
    gonderilnugtir.
    Yüzyillarm ihmaline ugrayan Anadolu'da karayolu yoktu.
    Motorlu araç hemen hemen hiç yoktu. Yalmzca Ïzzet Paga'nm
    Ïstanbul'dan Bilecik'e getirdigi bir otomobil vardi, bu Eskige-
    hir'de kalmca I. Inönü'nün de bir otomobili oluverdi. M. Kemal
    ve Ïnänü'yeait iki otomobil olmuytu.
    Ïneboludigmda denizlerle iligkisi kesilmig ve karayolundan
    yoksun Anadolu'da ulagtirma için kala kala bir demiryolu kali-
    yordu. O tarihlerde Avrupa'dan gelip Ïstanbul-Eskigehir-Af-
    yon-Konya-Adana üzerinden Suriye'ye inen Almanlarm yap-
    tiklari unlü "Bagdat Demiryolu", Anadolu demiryolunun
    belkemigini teykil ediyordu. Ïzmir'denbaglayip Afyon'a, Ispar-
    ta'ya ve Bandirma'ya uzanan Ïngilizve Fransizlarm yaptigi bir-
    iki hat, Bati Anadolu'nun öteki yerlerle olan baglantisim sagli-
    yordu. Eskigehir'den Dogu Anadolu'ya dogru yapilmak istenen
    demiryolu ise Ankara'ya kadar uzanmig ve çikmaz bir sokak gi-
    bi orada kalmigti. Bu arada, Ankara'dan 70 kilometre kadar do-
    Strateji Matematik Aktl Ìçidir 425 «

    gudakiYahgihan'a kadar yapilmig dar bir dekovil hatti, hesaba


    katilmasa da olur.
    Sakarya Savagi sirasmda bu demiryollarmm yüzde doksan '

    begi de dugman kontrolünde, ama, Türklerin elinde kalan o gü-


    dük ve kisacik Ankara-Polath demiryolu Sakarya Meydan Mu-
    harebesi'nin utkuyla sonuçlandirilmasi bakimmdan bagh bagina
    bir kurtarici rolü oynami tir. Dügünülmeli ki, Sakarya boylann-
    da yirmi iki gün geceli gündüzlü dövügen ve cephe gerisindeki-
    lerle birlikte mevcudu zaman zaman 130.000 kigiye varan koca
    bir ordunun ikmalinin bütün yükü, agagi yukan 90 kilometre
    uzunlugundaki bu demiryolunun sirtma binmigti. Ve bu ordu-
    nun bir günlûk yalmz yiyecek ve cephanesi, 470 tonu yiyecek,
    330 tonu cephane olmak üzere, 800 tondu. Bundan bagka daha
    pek çok silah ve malzeme ikmali yapilacak, kayiplari kargilaya-
    cak gekilde boyuna asker sevk edilecek, hasta ve yarahlar geri-
    ye tagmacaktir.
    O dönemde ordunun elinde bulunan ulagtirma araçlari ve
    yük tagima kapasitelerine gelince, bir egek 50 kilo, bir kagm 100
    kilo ve en çok yük kaldiran dört tekerlekli çift ath bir araba an-
    cak 350 kilo yük tagiyabiliyordu. Kagm günde 15 kilometre, de-
    ve ve çift ath araba ise ancak 25 kilometre yol yürüyebiliyordu,
    Bu hesaba göre, Sakarya ordusunun günlük yiyecek ve cephane
    ikmali için yalmz kagmlarla tagima yapilacagt varsayihrsa tam
    8.000 kagmya gereksinim vardi. O da yalmz 15 kilometrelik bir
    yol ve bir sefere mahsus olmak üzere. Halbuki bir kagnmm nor-
    mal olarak 15 kilometreyi bir günde gidecegi, bir gün dinlenece-
    gi ve bir günde dönecegi hesaplamrsa bunun üç kati, yani 25-
    30.000 kagnmm gerekli oldugu ortaya çikar. Eger ikmal yolu 15
    yerine 30 kilometre olursa kagm gereksinmesi 60.000'e çikar. O
    günkü kopullarda ne bu sayida sürücü insan, ne de bunu çeke-
    cek hayvan bulmak olasi degil. Neredeyse cephede dövügenle-
    re denk bir say1.
    Ïçtebu nedenle, o günlerde kisa bir demiryolunun bile ikmal
    . bakumndan ne denli yayamsal bir önem tagidži gözlerde daha
    iyi canlandirilabilir.
    Sakarya Savagi baçIadigmda Yunanhlarm elinde 840 kamyon
    i .

    ,
    426 GelecegiYönetmek .

    varken, Türk tarafmda hiç kamyon yoktu. Yukaridaki olanak-


    larla bu karnyonlar kargilagtirildigmda ortaya çikan sonuç kar-
    ismda, Türk tarafmm savagi kazanabilmesi inamlmaz. (1 kam-
    yon 60 kagm yükü tagiyabilir) Mustafa Kemal'in bir strateji ola-
    rak dehâsi burada kendini göstermigtir. Türk Kurtulug Savagi,
    kogullari örtügtürme sanati' oldugunun
    'olanaklarla
    stratejinin
    en yalm biçimde amtlanmasma örnektir.
    Orduya silah ve cephane, ancak Sovyet Rusya'dan, iggal al-
    tmdaki Ïstanbuldepolarmdan, Dogu ve Güney (Elcezire) cephe-
    sindeki askerî birliklerden ve depolarmdan, bir de halktan (hal-
    km elindekiler toplamlarak) temin edilmeye çahpliyordu. Bag-
    ka devletlerden yeni silah ve cephane getirtmek, her yandan ab-
    luka altmdaki Anadolu i in olanaksizdi.
    Ankara Hükümeti'nin tek ittifak halinde bulundugu Sovyet
    Rusya, Bogazlar ve Anadolu'nun yabanci devletlerin kontrolü-
    ne geçmesini önlemek amaciyla Ankara'ya elinden gelen deste-
    gisaghyordu. Ustelik 1919 ve 1920'lerde iki ülkenin de dügma-
    m aym idi. Anadolu'yu yer yer içgal eden ve Ankara ihtilalcile-
    rine kargi padigah tarafim tutan Ingiliz ve Fransizlar, Kirim ve
    Kafkaslar'i iggal edip Lenin idaresine kargi Kolçak ve Denikin
    Beyaz ordularmi destekliyordu.
    Türk Dogu Ordusu'nun Karabekir komutasmda 1920 sonla-
    rmda Ermeni Ordusu'nu yenerek Dogu Anadolu'yu kurtarma-
    si ve böylece Dogu'da Sovyet idaresi ile kopan kara irtibat ve
    ulagtirmasmm yeniden saglanmasi, nihayet 1921 Marti'nda Sov-
    yetler'le Kars, Artvin ve Ardahan'm Türkiye'ye geri verilmesini
    içeren Moskova Antlagmasi'nm imzalanmasi, iki ülke arasmda
    igbirliginin ar tmasi için uygun ortami hazirlamigti.
    Böylece 1920 Eylülü'nde baglayarak Sovyetler'in he-
    -hemen

    men tamami deniz yolu ile olmak üzere- Anadolu Hükümeti'ne


    gönderdigi para, silah, cephane ve malzeme o gunlerde uçan
    kuytan medet uman Anadolu Türk'ü için büyük destek olmug-

    Yalmzca Sakarya Savap'mn baçIamasma kadar Sovyet-


    1er'den 65 top, 25.000 tüfek, 217 makineli tüfek, 39.000 top mer-
    misi, 8 milyon tüfek mermisi, degigik malzeme ve 5 milyon al-
    I,
    Strateji Matematik Aktl lçidir 427

    tm ruble gelmig ve bu yardim, Kurtulug Savagi sürecince de de-


    vam ettirilmigti.
    Ístanbul'dakigizli örgütlerin iggal ordulari denetimindeki
    depolardan kaçirarak deniz yolu ile Ankara'ya ulagtirdigt silah
    ve cephaneyi de Sakarya Savagi'ndaki verilerle kargilagtirirsak,
    bu tagman miktar insani hayrete dügürúr. Bunlar, 44 top, 2.015
    tüfek, 14 binden fazla el bombasi, 10 bin civarmda top mermisi,
    4 milyonun üzerinde tüfek mermisi ve burada sayilmasi çok
    yer
    tutacak tonlarca malzemedir.
    Aralarinda Muavenet-i Bahriye'nin bulundugu gizli örgüt-
    ler, bundan daha çok malzemeyi kaçirarak Büyük Taarruz'a
    ye-
    tiytirdiler.
    [Genig bilgi için kaynak: Erol Mütercimler, "Bu Vatan Bäyle Kurtuldu",
    L

    Alfa Yaymlan, istanbul 2005]

    Taarruzdan Once Iki Kuvvetin Karµlagtirmasi:


    Türk Ordusu Yunan Ordusu
    aux y 8.659 6.569
    Er 199.283 218.432
    Tüfek 100.352 90.000
    Hf.Mtf. 2.025 3.139
    AgMtf. 839 1280 .

    Top 323 418


    Kiliç 5.282 1.280
    Uçak (Ïtalyanlardan) 50
    .10

    Kamyon 198 (Fransizlardan) 4.036


    Oto 33 1.776

    Kayiplar:
    Türkler
    Sehit 146 subay 2.397 er =
    2.543
    Yarah 378 subay 9.477 er =
    9.855
    Esir 2 subay 55 er =
    57
    Genel Toplam 55 er =
    12.455
    I

    428 Gelecegi Yönetmek

    Yukaridaki sayisal kar ilagtirma stratejik dügünmede arit-


    metigin degil matematik aklin egemen oldugunda zaferin kaza-
    mldigim-kazamlabilecegini ortaya koymuytur.

    Yunan Tarafi
    230 bin kipilik Yunan Ordusu 130 birie yakm ölü ve yarah
    verdi.
    .Bu sayilara balop Sakarya Muharebesiyle kargilagtirdigimizda
    Türk Ordusu'nun silah ve cephane miktannm arttigmi, uçak,
    kamyon ve oto kullaruldigmi görüyoruz. Bunlarm tamami ya
    Sovyetler'den geldi ya da oradan ahnan paralarla saglandi. Bu ik-
    mal malzemelerinin büyük çogunlugu da denizden tagmmigtir.
    Ordunun yine sikmtisi silah, cephane ve araç gereçtir..Bun-
    dan önce oldugu gibi yine Anadolu-kaynaklarma, Ïstanbulgizli
    örgütlerine, Sovyet Rusya yardimma bagvurulmuy ve gimdi
    bunlara ilave olarak parasi ölçüsünde de satm almmigtir.
    MM Grubu, Felah Grubu gibi gizli Ïstanbulörgütleribundan
    önce oldugu gibi yine canlan pahasma Ïstanbul'da mûttefikle-
    rin elindeki silah ve cephane depolarmi soymaya devam ediyor-
    lardi. Ama arhk soyulacak depo kalmamigti. Taarruza hazirhk
    safhasmda bu yüzden Inebolu'ya gemi ile ancak 27 top ve 180
    kadar tüfek gönderilebilmigti. Buna karym gerek Ïneboluve ge-
    rek Ízmityoluyla bol cephane ve äbür gereçler yollanmak sure-
    tiyle bir hayli is görülmü tüs
    Ankara Hükümetyf ekvyet Rusya yardimi Sakarya'dan ön-
    ce oldup gibi Büyük Taarruz'a hazirhk döneminde de büyük öl-
    çüde devam etmigtir. Para yardimmdan bagka bu dönemde
    çogu Ïneboluyolu ile- 81 top, 318 agir ve
    -daha

    Sovyetler'den
    hafif makineli tüfek, 43.374 tüfek ve bol cephane ve öteki malze-
    me ahnmigti. Bu yardim malzemesi arasmda 20 sandik halinde
    bir figek fabrikasi da vardi.
    Sovyetler'den alman para ile Fransa ve Ïtalya'dansilah, kam-
    yon, uçak aldik.
    1921 Arahk aymda meveudu 150.000'i bulan ordunun doyu-
    bir ayhk yiyecegi
    _yalmz

    ruhnasi gerçek bir sorundu. Askerin


    için 500.000 liraya ihtlyaç vardi. Eger er ve subay maapuu da ve-

    I
    Strateji Matematik Akri 1;idir 429

    recekseniz bu rakam 1.300.000 liraya yükseliyordu. Nereden


    kargilanacakti? Ve kim karplayacakti?
    Kurtulug Savagi boyunca Türkiye'ye yapilan silah
    ve ceplia-
    ne yardimi miktarlan yu gekildedir:
    39.275 adet tüfek 327 adet makineli tüfek
    -

    54 top
    -
    -

    62.986.000 adet tüfek mermisi-147.079 adet top mermisi-1.000


    atimhk top barutu 4.000 adet el bombasi 4.000 parapnel
    --

    mer-
    -

    misi 1.500 kihç 20.000 gaz maskesi.


    -
    -

    Dig yardimi gerekli kilan kogullar


    Kongreler baçIadigmda Mustafa Kemal digmda hemen her-
    kes bir devletin korumacihgim (o günkü deyimle "manda")
    is-
    tiyordu. Mücadelenin içinde bulunulan kopullarda sahip olu-
    ve
    nan olanaklarla kazamlamayacagma kesin gäzle bakillyordu.
    Yaygm istek de Amerikan mandasma girmekti. 1920'lerin
    ba-
    ymda bunun olamayacagi belli olur. Bu kez, Dogu'da Bolgevik-
    lerle karadan baglanti kurabilme olasihgi aragtirihr.
    Ancak daha önce anlatildigi gibi Bolgevik destek
    ve yarduni-
    na ulagmak kolay görünmüyordu. ÇünküKaradeniz Itilaf do-
    nanmasom iggalindeydi. Kafkaslar'daki Gürcistan
    ve Ermenis-
    tan Íngiltere'ninmüttefiki olarak dogal bir engel olugturmuglar-
    di. Íç savaym sonucu kimin lehine olacakti, belli degildi. Fakat
    Bolpevik ordulari iç savagi kazamp Kafkasya'ya yürüyünce
    An-
    kara'mn da umudu artti.
    Ìngilizhayram Rauf (Orbay) Bey de dahil olmak üzere, eski-
    nin tüm Bat1 mandacilari, .dayanak noktasmi ister istemez
    Do-
    gu'da aramaya baçIadilar.
    Erzurum Kongresi'.nde mandacihga kesinlikle hayir karari
    çikar. Ama daha sonra baglayan iç isyanlar, Yunanhlarin
    dire-
    niple kargilaymad an Bursa'ya kadar geligleri, Sevr'in
    hazirÏikla-
    ri, Ankara'nm iç isyanlarla
    tehdit altma girigi (ki bir ara
    Meclis'in Sivas'a tagmmasi.dügünüldü) 1920'nin Eylül aymda
    büyük umutsuzluga yol açmigti. Ïçtebu gerçekler Meclis'in
    en
    tutucu, en gerici çevrelerinde bile Bolgevik Rusya'nm kurtarici
    olarak.görülmesine neden olmugtu
    430 GelecegiYönetmek

    Bursa iggal edilince, Bolgeviklikle ilgisi bulunmayan millet-


    vekilleri bile, "Bolgevik olahm da, Bolgevikler gelsin bizi kurtar-
    sm," demektedir. Bolgevik kuvvetleri Kafkasya'ya yürürken,
    Hamdullah Suphi gibi milliyetçiler bile Bolgevik olunmasim ve
    Kazil Ordu destegine girilmesini ister.
    Türkiye'de Meclis'te bu konugmalar olurken Moskova, Tür-
    kiye'ye ne asker göndermeye ne de ittifak yapmaya niyetlidir.
    Albay Refet (Bele), Sivas Kongresi'nde Amerikan mandacih-
    m göyle savunuyordu: "Yirminci yüzyilda 500 milyon borcu,
    harap bir memleketi, pek verimli olmayan bir topragi ve ancak
    10-15 milyon lira geliri olan bir millet için bir dig destek olmak-
    sizm yagamak olanagi yoktur." (Nutuk 1.cilt) Mustafa
    Kemal ise
    başmsizhk" diyordu.
    "tam

    ABD'nin o sirada Anadolu'da 174 misyonerligi, 25 bin ög-


    rencisi olan 426 okulu ve 9 hastanesi vardi.

    Sovyetler'in Anadolu'yla ittif aki reddediginin


    nedenleri

    Sovyetler'in Ankara ile ittifaktan kaçmmasimn nedeni, Nuri


    Faça kuvvetlerinin ve Kuzey Kafkasya'daki Türk subaylarmm ya-
    ratt1ş kugku ve güvensizlikten ibaret degildir. Íştifaktan
    kaçmmasi, belli bir dig politika anlayigmm sonucudur. Sovyetler,
    yalmz Türkiye ile degil, öteki ülkelerle de askerî ittifaklardan ka-
    çmmigtir. Dostluk ve saldirmazhk antlagmalan imzalamaktan öte-
    ye gitmemiglerdir. Örnegin, Türkiye, Ïran ve Afganistan ile ayri
    antlagmalan imzalamiglar, ama bu ül-
    ayri dostluk ve saldirmazhk
    kelerle hep birlikte üçlü ya didörtlü bir antlagmaya gitmeyi red-
    detmiglerdir. Sovyetler, Milletler Cemiyeti'ne katilmayi bile, uzun
    yillar kötü gözle görmügtür. (D. Avcioglu-C.2, 762)
    Bolgevik liderlerle yakm iligkiler kuran Louis Fischer, onla-
    nedenlerini göyle açiklar:
    rm Türkiye ile askeri ittifaki reddedig
    "Moskova-Ankara iligkileri,daima içten olmúçtur. Fakat Mustafa Ke-
    mal, en azindan bir askerî ve politik ittifak antlaymast istemekteydi.
    -

    Moskova'ya gönderdigi26 Nisan 1920 tarihli mektup, bunu belirt-


    mekteydi. Mektupta, iki ülkeyi tehdit eden yabanci empenfalizme kar-
    p mücadeleye katumaya hazir oldugunu bildirmekteydi.
    Strateji MatemptikAkil Ìçidir 431
    I

    Bolpeviklerdüpünmektedirler ki, komiinist olmayan ülkelerle de-


    vamli ittifaklar fehlikelidir. Bu ittifaklar Sovyet Hiikiimeti'ni, savun-
    ma niteliginde sayalmayacak savaglara ya da çrkarlarina ve göriipleri-
    ne yabancysorunlarzn yaratacagt çattymalara siiriikleyebilir. Bolgevik-
    leri, komiinistleri ve iççi örgiitlerini kovupturan, Sovyet vatandaylart-
    na karpt onur kirici tedbirler.alan bir devlete karp yarden etmek zo-
    runda birakabilir.
    1920 yllmda Tiirkiye'nin durumunda, bir ittifak, Kizzl Ordu'nun
    Yunanlilara karçaAnadolu'da harekâtim gerektirebilecekti.Fakat Rus-
    ya tiikenmigti.Kendi hesabina daha Polonya ile Wragnel ve Giircistan
    Mengevikleri ile'savagma zorundaydz.
    Bunun içindir ki, Moskova, Kemal'in önerisini reddetti. Çiçerin, 2
    Haziran 1920 tarihli cevabanda, normal diplomatik iligkiler kurulma-
    smi önerdi. Ruslar, devamlzbir ittifaka, bittiin sonuçlarryla karpi çik-
    makla birlikie, geçici bir igbirliginin yararlarim görmekteydiler."
    (D.Avcioglu 763)
    Türkiye 1921 yilmda da askerî ittifak istemigtir. Fakat Bolge-
    vikler bunu reddetmiglerdir. Bunun en önemli nedeni de, gü-
    vensizlik ve herkesten kugkudur. Sovyetler Türkiye'ye silah,
    cephane, para yardimi yaparken bile liderler arasmda anlagma
    olmamigtir. Çünkübu silahlarm, kendilerine kargi kullamlaca-
    gmdanhep kugku duymuglardir.
    Bu arada Türkiye'nin Fransa ile anlagma imzalamasi, Ïngiliz-
    lerin plam sonucu Gürcülerin daveti ile Gümrü'ye girme giri-
    gimleri_de Sovyetler'i Ankara'dan uzak kalmaya yöneltmigtir.
    Yine de Sovyetler çeyitli yardimlar yapmiglardir. 4 Ocak
    1922'de Atatürk'ün Lenin'e gönderdigi mektup, Moskova'nm
    tüm kugkularm1 dagitm19tir.

    Sovyetler'in Ankara'ya Yardim Zorunlulugu


    Sovyetlerin yumuçak karm olan Kmm ve Bakü bölgesi Fran-
    siz ve Íngilizlertarafmdan iggal edilmigti. Sovyetler emperya-
    listlerin tehdidi altmda olduklarim anlamakta gecikmediler. Bu '

    nederle Bogazlar'm, güvenecekleri bir bagimsiz devle-


    "ulusal

    tin" egemenliginde olmasi hayati bir sorundur. Bogazlar yine


    432 Gelecegi Yönetmek

    beg yüz yildir oldugu gibi Türkiye'nin kontrolünde olmah ve


    Türk donanmasmdan bagka savag gemilerine kapah olmahydi.
    Çünkü burasi Íngiltere'nin kontrolüne geçerse dünyamn en
    güçlü donanmasma sahip Ïngilizler, Güney Rusya ve Kafkas-
    ya'yt kolayca tehdit edebilirdi.
    Ingilizlerin Kafkas seddi plam biliniyordu ve bu plana göre iki
    ülke arasmdaki baglantmm önlenecegi ve kugatilmig Türkiye'nin
    dize getirilecegi sonucuna varmaktaydi. (M. Kemal'in 5 Subat
    1920'deki durum muhakemesinden) Íngilizierin 6 Subat1922 ta-
    rihli bir belgesinde (B. Simyir, Sakarya'dan Ïzmir'e,342) "Türki-
    ye'nin ekonomik mnbargoya almmasi, topraklarm iggal edilmesi gibi bir
    dizi karar almdzktan sonra pu sonuca vanlmaktadir: Rusya kesin olarak
    Türkiye'den kopanlmazsabu fedbirler palyatif olarak kalabilir."
    Türkiye'nin bulundugu konum Sovyetler'e saldiri için çok
    .
    uygundur. Çünkü Türkiye'nin kuzeyinde tampon devletler
    yoktur. Sovyetler için güvenlik payi da yoktur. Sadece geçilme-
    si kolay Karadeniz vardir. Ïttifakgüçleri, Sovyetler'in en zengin,
    savunmaca en zayif bölgesine, en kisa mesafeden, en az zaman-
    da kolayca yöneltilebilir.
    Türkiye büyük bir anfibi harekât üssüdür. Kirim Savagi bu
    bölgenin ne denli tehdit unsuru olabilecegini ispat etmigtir. Ay-
    rica Karadeniz'de bulunan Sovyet donanmasi ani bir baskmla
    ok edilebilirdi.
    Ïngiltere'nin muhafazakâr dig politikasmm ana unsuru da
    "ara
    duvan" olugturacak devletler yaratmaktir. Simdiayni po-
    litikayi ÇarhkRusyasi uygtilayarak bagimsiz Türkiye'yi
    "ara

    duvar" olarak tutmak isteyecektir. ÇúnküErmenistan ve Gür-


    cistan Ïngiliznüfuz bälgesidir.
    Bogazlar'm müttefiklerce denetlenebilmesi için Marmara
    Bölgesi'nin silahlardan armdirilarak zayif bir Türkiye'nin yara-
    tilmasi gereklidir. Halbuki Sovyetler'in kendilerini güvenlik içe-
    risinde görmeleri için Bogazlar'm bagunsiz, güçlü, geligmig si-
    lahlara sahip Türkiye'nin kontrolünde olmasi gereklidir.
    Milli Misak'm en önemli ilkesi bagimsizhk" ilkesidir.
    "tam

    Íngilizlerbunu küstahhk saymiglardir. Halbuki Bolgevikler bu-


    nu hemen hiç tartigmasiz kabul etmiglerdir. ÇünküBolpevikler
    Strateji Matematik Aku Íçidir 433

    kendi güvenlikleri ve çikarlari açismdan Bati'mn igbirlikçisi ol-


    mayan güçlü ve tam bagimsiz bir Türkiye'nin güvenlikleri baki-
    mmdan gerekli oldugunu bilmektedir.

    Gazi Mustafa Kemal'in D4 Politika Ílkesi


    Mustafa Kemal Mart 1922'de Millet Meclisi'nin üçüncü top-
    lanma yilmda Türk-Sovyet .iligkilerini uzun uzun anIatir ve
    Türk dig politikasmm anahatlarru çizer:
    "Ìç politikamizda oldugu gibi dzs politikamizda da temel ilkemiz
    Milli Misak't kabul ederek maddi ve manevi alanda tam bagimstzligt-
    mzzzonaylayanlari derhal dost sayryoruz. Tam ve gerçek bagimstzligi-
    mtzt açuk ve içten olarak bizedostluk elini uzatan Rus Sovyetler Cum-
    huriyetí ile kardepçebaglarimizm pekiptirilmesi drypolitikamizin
    esa-
    sidir.
    Bu esas, tam bagimstzlignmzz onaylayacak herhangi bir devletle
    iligkimizi yenilememize elbette engel teykiletmez.
    Efendiler, dig politikamtzda bapka bir devletin haklarina saldirz
    yoktur. Ancak hakkimizz, yapamamazz, memleketimizi,_namusumuzu
    savunuyoruz ve savunacagaz." (Söylev Demeçler, C.I, s.235)

    Sonuç:
    Ïçinde bulunulan kopullar gerçekçi dig politika ill esi bagla-
    mmda degerlendirildiginde iligki kurulacak tek devletin Sovyet
    Rusya olmasi gerektiş ortaya çikmigtir.

    1. Sovyet Rusya, ÇarhkRusya'mn Ïstanbulve Bogazlar üze-


    rindeki gelenekael hak iddia politikasmi terk ettigini be-
    lirtmigti. Sovyetler, Ïstanbulve Bogazlar üzerindeki gele-
    neksel taleplerden vazgeçmek suretiyle, Milli Mücade-
    le'ye atilanlara iyi niyetlerini gästermiglerdir.
    2. Sovyet yäne.ticileride Milli Mücadele'nin liderler kadro-
    su gibi Dogu'da kuvvetli, egemen bir Ermeni devleti ku-
    rulmasma karyiydi. Dogu Anadolu topraklarinm bir kis-
    mmi iggal eden Ermenilerin buralardan atilmasi için ya-
    pilacak taarruza Sovyetler'in yardunc1 olacagi, hiç olmaz-
    sa tarafsiz kalacagi umuluyordu. Zira Ïtilaf devletlerinin

    I
    434 GelecegíYönetmek

    destegindeki kuvvetli bir Ermenistan, Türkiye kadar Sov-


    yet Rusya'nm güvenligini de tehdit edecekti.
    3. Türkiye'yi iggal eden Ingiltere, Fransa, Italya ve Yunanis-
    tan aym zamanda Güney Rusya, Kmm ve Kafkasya'yi da
    iggal etmigti. Mügterek dügmanlara kargi verilecek savagi,
    kendi çikarlari açisindan Sovyetler'in destekleyecegi
    açikça seziliyordu.
    4. Bagimsiz bir Türkiye, Sovyet Rusya'mn güneyindeki ve
    Kafkaslar'daki Ïngiliztehlikesini uzaklagtiracakti. Varhk-
    larmi ve yeni rejimi koruma kaygismdaki Sovyet yöneti-
    cilerinin, bäyle bir tehlikenin uzaklagtinlmast için ellerin-
    den geleni yapacaklari anlagilmaktaydi.
    Erzurum ve Sivas Kongrelerine katilan delegelerin büyük
    çogunlugu ile Milli Mücadele'nin sùbay kadrosu Bati'nm liberal
    ekonomik gärüglerine katilmakla birlikte, ülkenin iggalden kur-
    tanlabilmesi için tek seçenegin Bolgevik Rusya ile ittifak yap-
    mak oldugu dügüncesinde birlegmigtir. Bunu gören Mustafa
    Kemal Sivas Kongresi'nden sonra Sovyet Rusya ile iligkiye ge-
    çilmesi talimatim vermigtir.

    KAYNAKLAR:

    1. Stefanos Yerasimos: Türk Sovyet iligkileri,


    Gözlem Yaymlan, Ïstanbul
    1979.
    2. Dogan Avctoglu: Milli Kurtulug Tarihi, c: 1., Tekin Yaymevi, Ìstanbul
    1979.
    Aydemir; Tek Adam, c.2, Remzi Yaymevi, Istanbul
    3. SevketSüreyya
    1964.
    4. Y. Hikmet Bayur: Türkiye Devletinin DI; Siyasasi, TTK, Ankara 1973.
    5. Faruk Sönmezoglu: Türk Dig Politikasmm Analizi (içinde).Der
    Yaymlan, Ïstanbul1998.
    6. Alptekin Müderrisoglu: Kurtulug Sava.71Mali Kaynaklan, YKY,Ankara
    1981.
    7. Sakarya'dan Ïzmir'e,Milliyet Yaynilari, Ístanbul.1972.
    Bilal Simgir,
    8. Erol Mütercimler, Kurtulug Savagi'na Denizden Gelen: Destek, Alfa
    Yayinlari, Ístanbul2004.

    Li w i
    L . ,
    L

    Strateji Matematik Akd 1;idir 435

    OKUMA PARÇASI 2:
    Uluslararasi Iligkilerde Deniz Gücünü ve Deniz
    Teknolojisini Kullanarak Uluslararasi Strateji
    Belirleme Gücü
    Deniz sonsuzluk demektir. Besin kaynagi demektir. Endüst-
    ri demektir. Ama bana gäre deniz bunlarm hiçbirisi degildir.
    Deniz her geyden önce bir
    "tagima
    ortami" ve belirle-
    "strateji

    me" alamdir. Güç ispat etme alamdir.


    Dünyanm yüzölçümü 196.950. 000 milkaredir. Bunun
    139.440.000 milkaresi denizdir. Yeni % 71'i su, % 29'u karadir.
    Denizler, dünya yuzeyinin yaklagk üçte ikisini kaplamaktadir
    ve siyasi cografya açismdan önemleri, karalardan ve karalarda
    yer alan devletlere iligkin konumlarmdan kaynaklamr. Devlet-
    lerin büyük çogunlugunun denizlere dogrudan ya da çegitli su
    yollan aracihgiyla çikigi vardir. Denize çikigi olmayan devletler
    arasmda, uluslararasi politika alanmda etki kapasitesi bakimm-
    dan önemli bir ülke bulmak zordur. Deniz, bir ülkenin, bölge-
    sinde ya da dünyanm öteki bölgelerinde
    yer alan öbür ülkeler
    ile, bagta ticari olmak üzere çegilli açilardan baglantismi sagla-
    yan bir olanaktir. Denizler aym zamanda da, bir devletin askerî
    gücünün önemli bir zeminini olugturmaktadir.
    Ïlk deniz araci olan sahn kiillamm tarihi ÏÕ 6315 yih olarak
    belirlenmigtir.
    Gemiciligin geligmesi ÍÖ 3'ncü binyilm ikinci yansmda Mi-
    sirh denizcilerin Byblos'a gidip gelmeleriyle, daha dogrusu
    2'inci binyilda kürek, mahmuz ve omurgasi olan Siklat yelken-
    lileriyle baglar. Bu omurgah tekneler denize kök salmig gibidir
    adeta diyor, Fernand Braudel.
    Öncelerikiyi denizciligiyle baglayan dogayla mücadele, de-
    nizcinin denizi ve kiyilan tammasi, korkusunu üstünden atma-
    s1yla zamanla deniz tagimacihgma dönügmügtür. Ílk tagimacihk
    Akdeniz'de, Ege Denizi'nde gerçeklepti diye bilinir.
    Gemiler her zaman karmagik araçlardir ve sürekli ama yava
    yavag geligirler. Özelsavag gemilerinin, hatta savaymaya uygun
    teknelerin ortaya çikipi oldukça yenidir; hem yapmu pahahdir
    436 Gelecegi Yönetmek

    hem de özel egitilmig mürettebata gerek vardir. Herhalde yapi-


    mi ve yürütulmeleri krallarm tüm gelirini süpüruyordu. En es-
    ki deniz savaglarrun korsan savaglari oldugunu dügünsek bile,
    bir korsanm ige baglamak içiii oldukça büvük bir sermayeye
    ge-
    reksindigini unutmamahyiz. Ílk donanmalarm korsanlara kargi
    olugturulup olugturulmadiklan bilinmiyor; belki askerleri ve
    malzemeleri kiyi boyunca ya da nehirlei·1e tagunanm daha ya-
    rarh olacagi dügünülerek ilk savag gemileri yapilmigti ama bir
    donanmaya sahip olmak her z.sman için tek tek gemilere sahip
    olmaktan pahahya gelmigti. Konuya ne änden bakihrsa bakil-
    sm, ilk bagmdan beri denizde savagmak karadakinden daima
    daha masrafh olmuy tur. (J.Keegan, Savag Sanati Tarihi, 50)
    Su üzerinde savagmay1 simrlayan tek nokta para degildir.
    Hava.kopullan ve tekneleri yürûtebilecek güç kaynagmm duru-
    mu da etkin olur. Deniz savaglannm en eskisi Ï.Ö.1186'da Fira-
    vun III. R unses'in askerleriyle Deniz Kavimleri arasinda, Nil
    Deltasi'n la yapilmigti ve Misir yelkenlileri bedava olan rüzgâr
    gücánü k.dland11ar. (J.Keegan, 51)
    Gemiler geligtikge düzenli seferler bagladt Denizcilik bu-
    gündert yanna ögrenilemeyecek kadar güç bir meslektir.
    M98 yilma kadar dünyanm en.önemli-su yolu, politikalarm,
    stratejilerin.belirlendigi deniz,-Akdeniz'di. Bu denizin önemini
    .

    -yitiripi l498'.de Vasco da Gama'nm.uzaklara.yaptigi kepif gezisi-


    dir.....1620'lerden sonra Ïngilizve . Hollandalilarm Akdeniz'in
    uzaklarla olan baglanti yollarmi-kesip asil pazarlarmi ele geçir-
    mesinden sonrasina : rastlar... Okyanuslarm s tra tejik gücünün
    keyfinden sonray.1869 yilmda Silvey; Kanah'nm açilrug olmasi
    .
    bile füm deniz keyiflerinin yapildigi Akdeniz'i geri getirmeye-
    cektir. Ïngiltereartik dünyanm rakipsiz egemenidir.
    Suveyg'in açilmasi birçok kipi gibi bana politik bir trajedlyi
    Kanah, bir Akdeniz ülkesi Fransa açti, ama "Okya-
    .ammsatir.

    nuslar -Fatihi" Ïngiltereficaret yolu olarak kullandi. Yani okya-


    nuslan kullanmayi akil eden stratejlerinin zaferiyle sonuçlanan
    bir-politik.iflasi anlatiyordu.
    Ekonomi tarihi açik denizlerin ke flyle birlikte hizla degti..13u
    degiçitnin .nedeni eski d ü.nya ile yeni dünya arasmda bir yol ku-
    Stmteji Matematik Akil jçidir 437

    rtumasiydi. Neydi bu yol? Düz deniz yolu... Hem Dogu'dan hem


    Bati'dan Avrupa'ya sürekli olarak mal, altm ve gümüç akiyordu.
    lsterseniz kisaca dünyanm nasil düz bir alana dönügtügünü
    gäzden geçirelim.
    1487 Diaz, Afrika'nm güneyinde Ümit Burnu'nu dolaçti.
    1492 Kolombos, Amerika anakarasma vard1.
    1498 Vasco da Gama, Lizbon'dan yola ç1karak Afrika'yi dolan-
    di, Hint Denizi'ni aparak Hindistan'm Malabar kiyilarma vardi.
    Magellan, dünya yuvarlagmi dolaçarak dunüm seferini
    ^1519

    yapti.
    1540 yilmdan sonra Portekizliler Hindistan'da, Malaka ve
    Çin ile ticaret yapmaya bagladdar.
    1543-72 arasi Amerika'dan Ïspanya'yadalga dalga gümüç ve
    altm geldi.
    Dikl<at edilirse tüm bu olaylar dünya tarihinde birer devrim-
    dir. Bunu baglatanlar da Portekizlilerdir. Bana göre deniz gücü-
    nü ve deniz teknolojisini güç faktörü'olarak ilk fark edenler Por-
    tekizliler olmuytur. Bunlarm.Afrika'yi dolanarak Hindistan'a gi-
    den yolu bulmalari, Memluklari ve Venedik'i sarsruptir. Bunun
    ötesinde Balkanlar ve Anadolu'yla smith kalabilecek Osmanh
    Devleti'ni bir yandan Viyana'ya, äte yandan Cezayir'e, bir yan-
    dan da Kizildeniz'e geniplemeye itmigtir. Çünkü Hint Denizi'ne
    giren Portekiz donanmasi, Dogu Islam ülkelerini arkadan çevir-
    digi gibi ticaret yolunu da Avrupa'dan Asya'ya açmigtir.
    Niyazi Berkes'in Osmanli'mn Akdeniz'in en büyük gücü
    olugu saptamasma katihyorum. Umit Burnu'nun dolagilmasi
    Osmanlilari Basra Körfezi'ne, Aden'e, Kahire'ye ve Cezayir'e
    kadar çekti ve onlari Akdeniz bölgesinin en buyük gücü haline
    getirdi; bu devlete olgunluk döneminin özelliklerini verdi.
    "Akdeniz'deki deniz savaglari konusunda John Guilmar-
    tin'in yaptigi bagarili aragtirmamn gösterdigi gibi, kürekli gemi-
    ler kendi baglarma bir strateji aract olmayip, karadaki ordularm
    devami ya da yardimcisi olarak görev yapmiglardir. Bir kadirga
    filosunun görevi dügmanm kiyidaki ikmal noktalariyla baglan-
    tismi kesmekti. Kendi kara ordusu ise gemilere gereken malze-
    meyi saglayabiliyordu. Bu kargihkh dayampma, ÏÖ 480'deki Sa-
    lamis Savaçfndan IS 1577deki Inebahti Savagi'na kadar Akde-
    niz'deki bütün änemli deniz savaglarmm karaya yakm yapilma-
    sim açiklayan unsurdur." (J.Keegan, 51)
    Portekizliler 1517 yllmdan itibaren artik Memluklarla degil
    Osmanhlarla karguagacaklardir. Osmanhlarm Misir'i zaptetme-
    1erinden sonra Osmanh Donanmasi Aden'e kadar olan bölgele-
    ri ele geçirme igine koyuldu. 1525'te Selman Reis, Kizildeniz Fi-
    losu Komutam olarak, 20 kadirga ile Süveyg'ten Aden'e kadar
    Arabistan kiyilarmi 2aptetti.
    Osmanh geniglemesini Misir ve Arap ülkeleri yänüne çeken
    güç, Halifelik degil aslmda hazine, altm ve bunlarm kaynaklari
    yani Venedik transit ticaret gelirleri ile Sudan altm kaynagidir.
    Bunlarm güvenligini saglamak için Arabistan yanmadasma
    ve Por teki:lilerin göz diktigi Basra Körfezine egemen olmak ge-
    reklidir. Bn nedenle Osmanhlar güneyde Misir Sultanhgi ile Do-
    u'da Ira 1 ile denizde Portekizlilerle savagmak zorunda kaldi.
    Akde;iz'de Osmanhlarm, Venediklilerin ve Ïspanyollarm
    gü cüne ka rgihk Portekizlilerin deniz sava;çihgi teknolojisindeki
    üstünlügü nereden geliyordu?

    1. Pusulanm kullamlmasi, açik denizlerde gemicilerin yerle-


    rini ve yänlerini tayin edebilmeleri.
    2. Küreklerde kullamlan esirlerin artik zor bulunur olnaasi-
    na kargihk yelkene önem verilmesi.
    3. En önemlisi de gemi yaprn mühendishginde yeni ilerle-
    meler.

    Bu sonuncu nokta üzerinde durmak istiyorum. Çünküdeniz


    savaglarmm tekniginde Akdeniz kryilarmm devletleriyle Portekiz-
    lileri ayiran asil nokta budur. Bugün de ABD'yi, Rusya'yi (eski
    SSCB) ve Japonya'yi äteki devletlerden ayiran parametre budur.
    XVI. yüzyil ortalarmdan sonra, Atlantik kiyilarmdaki ülkele-
    rin gemi yapim teknigi, Akdeniz'in geleneksel yöntemlerinden
    ayrilmaya baglamigti. XVII yüzyila.kadar Akdeniz'de savag fi-
    lolarmm belkemigi olmugtur. Venediklilerin, Cene-
    "kadirga"

    vizlilerin, Malta yövalyelerinin ve Osmanhlarm gemileri esas iti-


    bariyle kadirgadir. Bunun itici araci kürektir. Yplkenli gemiler
    Stmteji Matematik Akil Ìpidir 439

    en çok ticaret gemileridir. Bunlar Akdeniz'de bile daha çok kiyi


    kiyi pusulasiz gidiyordu. Ïnsangücüyle denizlerde dolagan Ak-
    deniz kadirgalan açik denizlere dayamkli degillerdi. Fakat At-
    lantik ülkeleri yelkenli savag gemisi
    yapmayi bagarmca, kadir-
    gadaki küregin yerini yelken, savag erinin yerini
    top aldi.
    1550'den sonra bu çeyit "Kalyon" denen gemi önem kazanmig-
    tir. Bunlar silah bakimmdan kuvvetli, kabiliyeti baki-
    manevra
    mmdan kadirgalardan çok üstündü.
    Kalyon tipini ilk baglatanlar Ispanyollar oldugu halde
    ona
    fazla önem vermediler. Kalyonculugu Atlantik'te asil geligtiren-
    ler Portekizliler oldu (daha sonralan Hollandahlar
    ve Íngilizler).
    Íspanyol donanmacihgi kadirga geleneginden ayralamamigtir.
    Venedikliler de Kalyonculukta geri kaldilar. Osmanhlar da
    Ak-
    deniz geIenegine bagh kaldilar. Bunun en änemli nedeni de,
    Portekiz kalyonlarmin açik denizlerde savaga elverigli olmasma
    karghk, Akdeniz büyük kadirgalarmm Akdeniz
    ve Kizildeniz
    gibi denizlerde savaga daha elverigli olmasidir.
    Osmanhlar da gemilerinde hem yelken, hem top kullanmak-
    la beraber bunlan Portekizlilerinkinden farkli bir yolda kullam-
    yorlardi. Çünküasil savag güçleri insan gücüne dayamyordu.
    Filolannda daima fazla sayida asker vardi. Bundan
    ötürü Porte-
    kizlilerce eski usul sayilan rampa ve bordalama
    gerekliydi. Filo-
    nun belkemigi olan büyük kadirgalar, Portekizlilerin küçük,
    hizh ve manevra kabiliyeti olan ve uzaktan top ategi
    yapan kal-
    yonlarmi kistinp bordalamaya getirdi mi sonucu bogaz bogaza
    savag tayin ediyor ve çok kez Osmanhlar üste ç1kiyordu.
    Portekizlilerin usulü ise bu degildir. Daha süratli yelkenli
    kalyonlarda uzaktan top ategi ile kadirgalan batirmalan önem-
    li. Hele bunlan açik denizlerin firtmalan
    ve dalgalan içinde ya-
    kaladilar mikurtulug yoktur. Sonra, Osmanhlarm büyük
    ve agir
    top meraki yüzünden gemilerindeki toplar açik dalgah deniz
    savaglarmda fazla yararh olmuyordu.
    Ïçte Osmanh denizcilerinin Portekiz filolariyla açik denizde
    kargilagmaktan kaçmmalari, Portekizlilerin ise Kizildeniz gibi
    bir denizde·Osmanh filolarmdan korkup digan kaçmalan
    bun-
    dandir. Zavalh Piri Reis'in bagma gelen felaket de bu
    yüzden ol-
    440 Gelecegi Yönetmek
    I

    .
    muqtur. Filosunun belkemiş kadirgalardi ve Portekizlilerin
    kargismda duramazdi. Bunlari birakip elindeki kalyonlarla Ki-
    zildeniz'e kendini dar atti. Eu yüzden iftiralara ugrayip idam
    edildi. Yani Osmanhlar gemi yapim mühendisliginde çagdigi
    kaldiklanm fark etmeyip kipisel nedenlerle Piri Reis'i idam eti-
    ler.
    Radovan Samarcic "Sokollu Mehmed Faça" adh yapitmda"
    Kanuni'nin son dönemleri ve ölümünden sonraki Vezir Sokollu
    dönemi deniz stratejisi hakkmda ilginç saptamalarda bulunu-
    VOT.
    Hint Okyanusu, ei; azmdan bati bölümü, yüzyillardan beri
    bir Íslam gölüydü. Ancak gemileri Afrika'yi geçtikten sonra
    Portekizliler bazi noktalarda Müslümanlari geriletmeyi bagar-
    miglar, ama bu arada 1538'den itibaren Türklerden epeyce dar-
    be yemigler ve birkaç kez önemli zararlara ugramiglardi. Bu böl-
    gede Osmanhlarm ilerlemesi ve birinci agama olarak, Batih fa-
    tihlerle dengeyi kurma çabalan, donanmalarmm Akdenizli ka-
    rakteri ve bunun K1z11deniz'e kadar naldedilmesinin muazzam
    güçlügu tarafindan engelleniyordu. 'Kadirgalari tamamen par-
    çalara ayirmak, bu parçalari deve ve at sirtmda Süveyg'e kadar
    tagimak, orada da onlari yeniden toplayarak gemileri suya in-
    dirmek gerekiyordu.' Misir Valisi ihtiyar Süleyman Papa, 1538
    ylhnda Aden'i bu gekilde zaptetti; ayni ydm Eylül aymda da
    Hindistan'in Katiavar'daki Diu Limani'na kadar geldi; fakat
    orasim ele geçirmeyi bagaramadi.
    1554'teki bir bagka deneme özellikle ilginçtir. Bu denemeyi
    yapan ünlü denizci ve haritaa Piri Reis'ti. Kendisi Basra'da bir
    kadirga filosu kurmugtu. Bu filo Atlantik tipi Portekiz yelkenli-
    lerini, yerli korsan gemilerinin modeline göre inga edilmig ge-
    mileri ve kürekli ka dirgalari geri püskürtecek, sonra Hindis-
    tan'a dogru yelken açacakti. $airKomutan Ali'ye teslim edilen
    bu filo, 1556'da Gucerat'a kadar geldi, orada da dagildi.
    Fernand Braudel tarafindan saglanan bu veriler, daima genig
    bir çerçeve içinde ele ahnmahdir. Türkler kafalarmi gemicilik
    uygulamasi ye sanatma uydurmakta güçlük çekiyorlar, dahasi,
    denizcilige, eyerine bagh savaççimn küçümseyici tavriyla baki-
    i.

    .I
    .

    I.

    .
    Strateji Matematik Aku igidir 441

    yorlardi. Bu kadan yetmezmig gibi, ulagtirmanm, ekonominin


    ve askerî güçIerin bu yönünü geligtirmek için yäneticilerin al-
    diklan yetersiz önlemlerde de bu tür bir tutumun izlerine rast-
    lanmaktaydi. Yunanh, Berberi ve Arap gemicilerden ögrenilen
    deneyimler Osmanh'da hiçbir zaman yeterince yüksek bir dü-
    zeye getirilip birlegik bir potansiyele ve sis teme dönügtürülemo-
    migtir. Gerçekte Akdeniz'den çikmak için yalnizca yeni bir
    ge-
    mi tipine degil, ayni zamanda deniz kuvvetlerinin bü tününün
    yeniden düzenlenmesine gereksinme vardi. Bu da hemen he-
    men olanaksizdi, çünkü Osmanh donanmasma Piyale Mehmed
    Papa tarafmdan kumanda edildiginden beri her bir önlem ve
    her bir girigim Barbaros Hayreddin'le ardillan Ali Portuk, Tur-
    gut Reis ve benzerlerinin ganh korsanhk geleneklerine göre yön-
    lendiriliyordu. Osmanh donanmasmm bu durumu, bu devlette
    ticaretle gemiciligin geligiminin atbag gitmemig olmasiyla da
    aç1klik kazamr. Osmanh'nm ticareti
    o siralar gemiciligi teçvik
    edecek bir düzeyi bulmam1çti; bagka ülkelerle
    yapilan ticaretin
    .

    en büyük bölümü de yabancilarm elindeydi. Osmanli'nm


    ayn-
    ca, Hint Okyanusu kiyilarina ulaymak ve bu "Islam gül'ünü
    çi-
    karlarma alet etmek için, bir yanda Anadolu, Suriye
    ve Misir;
    öbür yanda ise Basra Körfezi, Arabistan'in
    güney kiydan ve IG-
    zildeniz'in girigi arasmdaki ülkelerde gücünu
    perçinlemesi ge-
    rekiyordu. Su ülkelerin çogu, padigahm
    gerçi egemenligini ka-
    bul ediyordu, ama bag yüzeysel, genelde asker ve vergi topla-
    mayla ilgiliydi, üstelik sik sik ayaklanmalarla kopma noktasma
    geliyord u. Öyleki ilkel OsmanIf seferleri yeni bir fetih ve à;gal
    havasma bürünüyordu. Dogal zenginlikleri
    ve ekonomik ya-
    amlan çok farkh olan bu ülkeler, Osmanh'nin Akdeniz kiyila-
    nni Hint Okyanusu'na ancak çok eski ticaret yollanyla baghyor·
    lardi. Eu ise smirli bir geleneksel bölgeyle, büyük älçüde aç1k .
    ve
    uluslararasi bir ba ka bölge arasmda, daha genig, daha güvenli
    ve sürekli bir çikar saglamak için yetersizdi. Fernand Braudel'in
    de gözlemledigi gibi, Tûrkler özellikle Íran'a karp
    girigtikleri ve
    zaferle sonuçlanan seferleri sirasmda Hint Okyanusu'na
    dogru
    ilerleyiglerini sürdüruyorlardi. Íran, Osmanh Ïmparatorlugu
    için doguda sosyal günahlar tarafmdan kemirilen
    ve ahlaken c:-
    442 .
    GelecegiYönetmek

    hzlagrmy dev bir siradag gibi uzamyordu. Ustelik saldirgan


    kuvvetler bulmaya ve toparlamaya daima hazirdi.
    Osmanhlar ancak XVIIL yuzyilda Fortekiz, Hollanda ve Ïn-
    giliz çeyidi gemiler kullanmaya bagladilar. Bunu yapan da Ce-
    zayirli Hasan Paga'dir. ÇünküCezayirliler, Osmanhlann Akde-
    niz sahnesinden çekilmesinden sonraki dönemde Íngilizler'den
    ve Hollandahlar'dan bunlar Ïspanyollarm dügmamydi- ge-
    -ki

    micilikte hemen hemen tüm yenilikleri ögrenmiglerdi. Ama Ce-


    zayirli Hasan Paga'mn yenilikleri, Osmanh donanmasmm bagi-
    kargismda
    na geçtigi zaman eskimigti ve Rus donanmasmm
    oldu.
    ÇegmeLimam'nda tamamen yok
    Akdeniz gemi ingaatçihšmm, Atlantik gemi ingaatçihšmm
    gerisinde kalmasi yüzünden, Akdeniz'de yapilan tüm deniz sa-
    vaglan teknoloji ürünü donanmalarm" yaptigi savaglardir
    "geri

    ve örnegin Lepanto (1571)deniz savagmm sonucunda Osmanh-


    larm yenilmig olmasi bile bir anlam tagimamigtir. ÇünküOs-
    manhlar bir kez daha modasi geçmig bir donanmayi hemen ku-
    rabilmislerdir. Bir Ìtalyan tarihçisi bu Akdeniz savaglan için
    öyle der: "Modasi geçmig savaglar ve modasi geçmig zaferler-
    dir.
    Fakat açik denizlerdeki Portekiz üstünlügü de kahei olama-
    di. Çünküstrateji belirleyemediter.Üslerehâkim olamadilar, Ki-
    zildeniz'e giremedilet Aden'i alamaddar, Hürmüz'e de hâkim
    olamaddar. Kisacasi Basra Körfezi'ne girig çikigi denetleyemedi-
    ler. 1560-63 arasmda Osmanh savag gemileri Hint Denizi'nde
    Portekiz baharat yolunu kisarak bu ticareti, belirli bir miktar da
    olsa, Kizildeniz'e çevirmeyi bagardilar.

    Baska nedenler de var;


    1, Portekizliler, Venedikliler ve Araplar kadar baharattan
    anlamiyorlardi.
    2. Portekizlilerin ticareti Venediklilerden farkh olarak tek
    yanh bir ticaretti. Yeni mal getiriyorlar ama götürecek
    mallan yok. Üstüneüstlük 1581'de Portekiz Kralhgi, Ís-
    panya'mn Habsburg hükümdarhšma geçti ve II. Philip
    Portekiz'i Íspanya'yailhak etti. ispanya'nmÌ.ngilizler
    ve
    i

    Strateji Matematik Aku Igidir ·

    443

    Hollandahlarla savagi da Portekiz ticaretini mahvetti. 60


    yil sonra, Portekiz yeniden bagimsiz oldugu zaman, eski
    baharat ticaretinin tümü Hollandahlarm ve Ìngilizlerin
    eline geçmig bulunuyordu,

    Bundan iki sonuç çikmaktadir: Bilinenin tersine, Portekiz'in


    baharat ticareti Akdeniz baharat ticaretini yok edememigtir. Bu-
    na kargilik, bu ticaret Hollanda ve Ingilizlerin eline geçtigi za-
    mandir ki Akdeniz ticaretine darbe indirilmig bulunuyor.
    Çün-
    kü gimdi bunlar, Osmanli ülk lerine kadar baharat getirip çok
    ucuz park bahara t mallarmi satiyorlar. Bu hem Osmanli, hem
    Misir transit gelirleri üzerine bir darbe oldu.
    Görüldügü gibi bir cografi çevre faktärü olarak denizlerin,
    devletlerin dig politikalari açismdan çegitli etkiler olug turmasi
    söz konusudur. Bazi durumlarda deniz, bir ülkenin var olmasi,
    ulusal entegrasyonu açismdan birincil derecede önem tagimak-
    tadir.
    Endonezya ve Filipinler açismdan da durumun böyle oldu-
    gu söylenebilir. Çetre denizlere hâkim olabilmek, bu bölgeleri
    denetim altmda bulundurabilmek, dogrudan bu devletlerin va-
    r olma amaçlan ile ilgilidir. Diger taraftan, dünya politikasi içe-
    risinde önemli bir yere sahip olmayi amaçlayan bir devletin, de-
    niz gücünü geligtirmek, bu güç kapali denizlere sikigip kalmig-
    saon¯u açikdenizlerekavugturmakarzusunda olacagimsöyle-
    yebiliriz. Bunun en güzel örnegini de Rusya'nm tarihinde gör-
    mek mümkündür. Önceleribir kara devleti olan Rusya, ilkin bir
    kapah dèniz olan Baltik Denizi'ne bazi çikig noktalan elde et-
    migti. Fakat bu denili açik denizler ile birleytiren çikig kapdari
    Ïsveçve Danimarka'mn ellerindeydi. Rusya bu nedenle, kuzey-
    bati ve kuzeydoguda Kuzey Buz Denizi'ne açilan bazi bölgelere
    yöneldi ve bu bölgelerde önemli liman gehirleri olug turdu. Fa-
    kat, bu bölgenin denizlerinin yilm bliyük bir bölümünde buz-
    larla kaph olmasi önemli bir sakmca olugturmaktaydi. Rus-
    ya'nm XVIII. yüzyildan itibaren, bir bagka kapah deniz olan Ka-
    radeniz Bölgesi'nde geniplemeye bagladigmi görmekteyiz. Rus-
    ya bu nedenle erek Karadeniz'e hakim olan gerekse bu denizin
    444 Gelecegi Yönetmek

    Akdeniz'e çikig noktasi olan Bogazlar'1 denetim altmda bulun-


    durma konularmda, Osmanh Ímparatorluguile mücadeleye
    bagladi. XIX. yüzyil sonlari ve XX. yüzyil baglarmda Uzakdo-
    g-u'da açik denizlere çikigi kolaylagtiracak bazi limanlara yöne-
    lince, bu kez de Japonyaile çatigti. 1905 yllmda bu ülke kargism-
    da aldigi yenilgi, bu çabalarma apr bir darbe indirdi. Ëirçok
    strateji uzmani Rus Çarhgi'nmyikihp yerine Sovyetler Birli-
    i'nin kurulmasmdan sonra da, bu siyasetin esas itibariyle de-
    vam ettigini belirtmektedir. Sovyetler Birligi bu defa da i1gisini
    Hint Okyanusu'na yöneltmeye baglanug, Sti nedenle änceleri
    Ïran ile ilgilenmig, bu konuda Íngiltereve ABD'nin dirençlerini
    agamaymca ilgisini Afganistan üzerinde yoşmlagtirmigtir. Bazi
    Batih stratejlere göre, Sovyetler Birligi'nin 1979 yilmda bir kara
    ,
    ulkesiolan Afganistan l iggalinin ardmda bu türden bir amaç da
    söz konusudur. Eu görüglere göre, Sovyetler'in bir amaci da, Pa-
    kistan'm batismda, Ïran'mdogusunda ve Afganistan'm güne-
    yinde.bulunan Belucilerin, kendi desteklerinde, Hint Okyanu-
    su'na sabildar bir devlet kurmalaridir.
    Amerika anakarasmm kegfi Osmanh'nm çökügünü hazirla-
    yan önemli bir olgudur. Osmanh, denizyollarmi kullamp deniz
    teknolojisini geligtirme yoluna gitseydi, kisaca denizlere yönelik
    gücü' s tra tejisi belirleyebilseydi yine de çök-
    'denizeilik

    gerçekçi
    meyebilirdi.
    Akdeniz'e giren Ingiliz, Hollanda, Fransiz ticareti ve bu tica-
    retin Osmanh ekonomisi açismdan yarattigi ticaret dengesizligi,
    ödeme açigi ve degeri dügük ya da kalp para istilasi kargismda,
    Osmanh maliyesi çäkmügtür.
    Görüldügü gibi deniz ticaret yollarmm Avrupa'daki bazi ül-
    kelerce dogru kullamimasi ya da Osmanlilar tarafmdan hiçbir
    strateji üretilmeden kullamlmasi sonucu Osmanh Ímparatorlu-
    gu daha 1492 tarihinde çöküy sürecine giriyor.
    Dünya tarihi boyunca baktžimizda denizlerin änemini anla-
    .

    yan devletlerin bagmda ÇarhkRusyasi'mn ve daha sonra da


    SSCB'nin geldigini degerlendirmekteyim.
    Gerçekten de, tarih boyunca Ruslar denizlerin önemini anla-
    mig olarak büyük ve sicak denizlere ulaçmanm özlemini çekmig-
    I')

    --r
    lerdir. Akdeniz'e ulagmak Rus dig politikasmin hedeflerinden bi-
    ri olmuytur. Pek çok Rus lideri, Büyük Petro'dan Stalin'e ve
    Putin'e kadar hep bu amaci gerçekleytirmek için çahgmiglardir.
    Aleksandr Dugin'in Rus Jeopolitigikitabina bakilabilir.
    Bilindigi gibi 16 Temmuz 1696'da Büyük Petro Asow'u iggal
    etmig, orada kisa zamanda bir Rus donanmasi hazirlatm14tir.
    Bundan bir yil sonra Büyük Petro bir Rus gemisini Ístanbul Li-
    mam'na sokmuy ve Türkleri kendilerine bogazdan geçig hakki
    vermeleri için zorlamigt1r.
    Burada Rusya'nm genel siyasetini öldükten sonra da etkile-
    yen Büyük Petro'nun yazili olmayan meghur vasiyetnamesinin
    konumuzla ilgili kismmi kisaca ifade etmek is tiyorum. Bunlar;

    a. Baltik ve Karadeniz'e hâkim olmak,


    b. Balkanlar ve Hindistan'a sahip olmak,
    c. Basra Körfezi'ne inmek, Hint Okyanusu yolunu açmak,
    d. Osmanh Imparatorlugu ve Iran üzerinde devamh hâki-
    miyet saglamak hedeflerini gösteriyordu.

    1770 yihnda Büyük Katerin istanbul'utehdit etmig, 1774'te


    imzalanan Küçük Kaynarca Antlaymasi Ruslara Karadeniz'de
    serbestçe seyretme ve bogazlardan serbestçe
    geçme haklaruu
    kazandirmigti.
    Böylece Ruslar sicak denizlere dogru ilk ve önemli adimlari-
    m atmig oluyorlardi. Bunu takiben tarih boyunca Akdeniz'e da-
    ima inmek istemiglerdir. Ama buna baghca engel Osmanh ol-
    muytur.
    Gärüluyor ki Sov'yetler Birligi ve mirasi devralan bugünkü
    Rusya, ÇarlikRusyasi devrinden beri denizlerin önemini bil-
    mektedir. Sicak denizlere açilarak deniz ticaret yollarma sahip
    olmak, her türlü deniz olanaklarmdan yararlanmak devamh bir
    hedef ve arzu olarak göz änünde bulundurulmuytur.
    SSCB deniz tagima filolari Batih ülkelerin uyguladiklari fi-
    yatlardan daha dügük tarife uygulamigtir.
    Öte yandan SSCB bahkç1filolart hem ticari hem de askerî is-
    tihbarat maksatian için donatihmg olup uzak denizlerde seyir
    ve idame etanaarma sahip kihnmylardir.
    446 Gelecegi Yönetmek

    SSCB, Ìkinci Dünya Savagi'ndan sonra tipki Almanlarin


    jeopolitik dügünce ve geçen dünya savaglarmdaki uygulama
    tarzlarma benzer gekilde, Batih ülkelerin dünya denizlerindeki
    deniz ulagim ve ulagtirma yollarma etkili olabilecek bir denizal-
    ti gücü meydana getirmiglerdir. Bu da stratejik hareket etme gü-
    cü saglamigtir. Bunun sonucunda da etkili politikalar üretil-

    Yakm geçmigte bir Somali olayi yaçandi. Biraz daha gerilere


    gitmek istiyorum. SSCB döneminde Sovyetler Sudan, Güney
    Yemen gibi ülkelere yakmlagrupti. Daha sonra da büyük bahk-
    çi gemilerinin kullanilmasi için Maurice Adasi'na çikma izni al-
    di ve de Socotra'da bir yaym istasyonu kurarak bu ada üzerin-
    de yeralti silah depolariinga etmiçlerdi. Bu çaligmalardan sonra
    Sovyet Filosu Maurice Adasi'na yerlegmigtir.
    Socotra Adasi'na yerlegen Rus teknisyenleri sayesinde sade-
    ce Somali'yi degil Hint Okyanusunda kiyilan bulunan tüm
    prenslik ve devletleri de kontrol etme gansi dogmuçtur.
    Ìçte ABD'nin Somali müdahalesinin bir bagka boyutunu bu
    deniz çikarlari açismdan stratejik dügünme baglammda deger-
    lendirmek gerekmektedir. Teknolojik üstünlügü olan ABD, ken-
    di cografyasmdan binlerce mil uzaktaki bir kara parçasmda ulu-
    sal çikar iddia etme gücunü kendinde görebilmigtir.
    Sonuç olarak; SSCBdöneminde, Sovyetler Birligi milli hedef-
    1erine kolayhkla ulagabilmek üzere askerî stratejisinde yaptigi
    d egigikligin geregi olarak deniz kuvvetlerini güçlendirmig, do-
    nanmalarim özlemini çektigi sicak denizlere yerleytirmigtir.
    Bugünkû Rus dig politikasmi da aydmhga kavuyturabilmek
    için yorumu denizcilik ve "deniz
    gücü stratejisi" baglammda
    yapmak samyorum en akilci yoldur.
    "ÏngiltereSömürge Ïmparatorlugunun Doguçu" da deniz
    gücünü kullanarak ulusal çikar koruma ve uluslararasi iligkiler-
    de politikalara yön verme açismdan çok önemli bir örnektir.
    1558 yihnda tahta geçen I. Elizabeth Ìngiltere'ninen köklü
    degigikliklerini yapan ünlü liderlerden birisidir. 1558-1603 yilla-
    ri arasmda Ìngilizlerindenizapin ülkelerle olan iliskilerinde de
    çok büyük etkiler yapti. Ïngilizdeniz kuvveti ve ticareti büyük
    Strateji Matematik Akil Ìçidir 447

    bir geligme göstererek Avrupa glicüne bir öncü olarak yükseldi.


    Iç savaglar sirasmda da ayni geligme devam etti. Kuzey Ameri-
    ka'yi iggal ettiler, Rusya ile etkin iligki kurdular, dünyaya yayil-
    malarmi gerçekleytirebilmek için Ìspanyollarla,Fortekizlerle,
    Hollandahlarla ve Fransizlarla savagmak zorunda kaldilar.
    XVI. yüzyilm sonlarmda, Íngilizburjuvazisi denize açilmaya
    ve ticaret yapmaya heveslendi. Bu arada ekonomik ve dini ne-
    denler denizlerde çok güçlü olan Ïspanya'yakargi duyduklari
    nefreti güçlendirdi.
    I. Elizabeth, burjuvazinin isteklerini kärükledi; yoksul Hol-
    landah denizcilere limanlarmi açti, korsanlari himayesine aldi.
    Osmanh'dakinin tersine Ìngilizburjuvazisi ne istedigini çok iyi
    biliyordu. Kâqif Sir Walter Raleigh, "Ticarete komuta eden dün-
    yanm zenginligine komuta eder, sonunda da dünyaya komuta
    eder," diye yaziyordu. Deopolitik bölumüne bakilabilir]
    Ün1üÍngilizdenizeisi Amiral Francis Drake, 1577de egi gö-
    rülmemig bir dünya turuna çikti. ÖnceAfrika kiyilarmi
    yagma-
    lad11ar.Oradan Tierra del Fuego'ya yöneIdiler. Burnu dönünce,
    Macellan Bogazi'mn güneyinde birtakim adalarm uzandigmi
    görd üler. Sonra Pasifik'e ulagtilar. Yollarl üzerinde rastladiklari
    Ispanyol kentlerine ve gemilerine saldirarak yagma ediyorlardi.
    Hint Okyanusu'nu geçtikten ve yeniden Atlantik'e ulagtiktan
    sonra, ganimet dolu gemileriyle 1580'de zafer kazanmig olarak
    Ïngiltere'yedöndüler. Bu sefer, tarihte "seksen

    yagmayla dünya
    gezisi" diye geçer.
    Bu olaydan sonra ÍspanyollarlaÍngilizler1588'de kapigtilar.
    Muhtegem Ïspanya armadasiru, usta Íngiliz gemicileri, yüksek
    manevra yetenekli gemilerinin de yardimlyla büy ïk bir yenil-
    giye ugratti. Bu yeniIgiyÍE Ìspanya,denizlerde hâkimiyeti kay-
    betti.
    Bu tarihten sonra Ïngilteregemi sanayiisini her
    geçen gün
    geligtirdi. Hindistan, Çin ve Afrika sömürgesi haline geldi.
    Avustralya, Kanada ve Yeni Zelanda'ya uzandi. 20.
    yüzyil bagi-
    kadar üzerinde güney batmayan imparatorlugu
    -na

    kurdu. Dün-
    yaya yön veren Anglo-Sakson siyaset, denizci bir millet olugu
    sayesinde uygulanabildi. Bugün de aym siyaseti temel alan
    448 Gelecegi Yönetmek

    Anglo-Amerikancilar egemendir. Dikkat edilirse egemenlik hep -

    denizlerde ve deniz teknolojisinde üstünlük kuranlardadir.


    Bugünkü cografyayi yöyle dügünelim. Karalar deniz, deniz-
    ler kara olsun. Bu durumda dünyamn siyasi olugumunun, ulus-
    lararasi politikalarm, ekonomi-siyasi haritanm nasil çizilebilece-
    ini gözümüzde canlandirmaya ugraçahm. Buradan yu sonuç
    ikmaktadir:
    Politika, insanla dogamn mücadelesidir, Yani do-
    a (cografi olugum) ve uluslararasi politika birbirinden ayrila-
    maz bir bütün ve iki yönlü bir mücadeledir. Bence cografya, po-
    litikayi yaratip onu yönlendirirken, tarihi de yapmaktadir.
    Genel dünya siyaseti içinde dagilmty olan ulusal siyasetler
    tektir ancak, bir bütündür, aym zamanda da cografidic Geo-ast-
    ral siyasi olugumdan kisaca söz etmek istiyorum. Çünkü,her ne
    kadar cografi doga, iklimlere göre bölümlenmiçse de, yerküre-
    mizin astral birligi içinde tektir ve birdir. Bu durumda ulusal si-
    yasetler her ne kadar özgünse de bütünlük açismdan astraldir.
    Bunun altmi çizmekle birlikte yalmzca cografi düzlemde konug,
    maktayiz.
    Ülkeleriaskerî strateji baglammda üç grupta toplamak ola-
    sidir: 1. grup yalmz kara devleti olanlar; 2. grup yalmz deniz-
    le çevrili, yani ada devletleri; 3. grup hem karasi hem de deni-
    zi olan devletler. Bu cografi konuglanma farkh iklim yapisiyla
    birlikte teknoloji ve siyaset farklihgi da getiriyor. Bunlar için-
    de en avantajh olanlar, tarih göstermigtir ki; 3. grup devletleri-
    dir.
    Denizlerin, devletlerin dig politikalarim etkiledigi bagka du-
    rumlardan da söz edilebilir. Devletlerin yayilmaci dig politika
    amaç1armm bir uzantisi olan sömürgecilik hareketlerinin, daha
    çok kiyilari dogrudan açik denizlere uzanan illkelerce gerçek-
    leptirildigi görülmektedir. Kiyilari dogrudan açik denizlere uza-
    nan bütün ülkelerin denizagiri sämurgecilige yöneleceklerini
    söylemek mümkün olmamakla beraber, denizaqiri sömürgecili-
    e yänelen ülkelerin büyük çogunlugunun bu türden ülkeler ol-
    dugu da bir gerçektir. Ïspanya,Portekiz, Ìngiltere,Fransa, Hol-
    landa, Belçika, ABD, Almanya ve Ítalyagibi, geçmigte sämürge-
    lere sahip olmu ülkelorden (sonuncusu digmda) hepsinin kiyi-
    lan dogrudan açik denizlere uzanan ülkeler olmalari da bu söy-
    lenenleri dogrular niteliktedir.
    Denizleri, karalara iligkin konumlan açismdan, kapah ve
    aç1k olmak üzere baghca iki gruba ayirmak olasidir. Kapah de-
    niz,.kara içerisine sokulmuy, dar bir bogazla bir bagka denizden
    ayrilmig bir denizdir. Baltik Denizi, Karadeniz, Akdeniz, K2-
    z11deniz, Basra Körfezi bu tür denizlerdir. Okyanuslar
    ve okya-
    nuslardan dar bogaziarla aynImayan denizler de, açik denizler
    olarak adlandirilmaktadirlar.
    Çoksik olmasa da tarihteki bazi örnekler devletlerin deniz-
    lere iligkin olarak sahip olduklari olanaklan, bunlara sahip ol-
    mayan bazi ulkeleri kendi istedikleri siyasi dogrultuda etkile-
    mek amaciyla kullandiklarim göstermektedir. Örneginiki dün-
    ya savagi arasi görece bang döneminde Ïtalya,Avusturya ve Ïs-
    viçre'yi Trieste Limani'ndan yararlandirarak, bu olanagi söz ko-
    nusu ülkeleri etkilemenin araçlanndan birisi olarak kullanrus-

    Nihayet, denizlerin devletlerin savag güçleri açismdan da


    hemen her dönemde belirli bir öneme sahip oldugu söylenebi-
    lir. Her yeyden önce, bir çatigma ânmda kiyilari dogudan açik
    deniz1ere aç11an ülkelerin donanmalari Baltik Denizi
    ya da Ka-
    radeniz gibi kapah denizlere sikiprmy benzerlerine oranla çok
    daha büyük bir hareket yetenegine sahiptirler. Öte yandan, her
    iki dünya savagmda da gärüldügü gibi, denizleri denetleyebilen
    tarc'¯önemli bir lojistik avantaj elde etmektedir. Nitekim her iki -

    dünya savagmda da, özellikle su üstü. gemileri açismdan Al-


    manya'dan çok üstün olan Ingiltere'nin (ABD'nin destegi ile),
    bu ülkeye karyi uyguladigi ablukamn belirli bir älçüde etkili ol-
    dugu söylenebilir. Ayrica, Ïkinci Dünya Savagi sonrasmaa
    or-
    taya çikan nükleer silahlar ve 1950'lerin sonlarmdan itibaren bu
    silahlarm denizaltilara yerleytirilmesi, yeni askerî stra teji
    açism-
    dan denizlerin änemini oldukça artirmigtir. Su önern iki nok-
    tadan kaynaklanmaktadir. Bir kez, nükleer yakilla çahsan
    ve
    çok uzun süre su altmda kalabilen bu denizaltilarin, bir nükleer
    güç açismdan onemli olan ikmci vurus Kapasitesuu artirmak
    için gerekli olan, eldeki nükleer silahlarm karpi tarafi imha
    sal-
    450 Gelecegi Yönetmek

    dirismdan korunmasmda pu âna kadar geligtirilen yöntemler-


    den en bagarihsi oldugu söylenebilir. Bu denizathlarm ikinci
    önemli äzelligi, nükleer saldiri açismdan sagladiklari avantaj-
    dir. Hedefe oldukça yaklaçabilen bu araçlardan atilan füzeler,
    kitalararasi balistik füzelere oranla çok daha kisa bir mesafe
    katetmek durumunda olduklarmdan, hedef ülkenin aktif
    savunma sistemlerinden kurtulabilme açismdan daha fazla gan-
    sa sahiptirler.

    I
    3.2. BAGIMSIZLIK ANLAYISINDAN
    KARSILIKLI BAÕIMLILIÕA

    "Karmcayla savagamayamn, fillerie


    savapmast bopmadir.
    Afrika atasözü

    Dünyatmzdaki toplum biçimleri ve yänetim yäntemleri, üre-


    tim biçimlerinin degigimiyle ortaya çikmigtar. Kentsoylunun
    (burjuvazi) geligerek iktisadi ve siyasal iktidara el koymasiyla,
    salt
    "feodal "kapitalist

    toplumdan" topluma" geçig olmamig,


    "uluslagma
    zamanda siireci" admi verdigimiz bir
    "bilinç-

    aym
    lenme" döneminin baglangia da olmuytur. 1789 Fransiz Devri-
    mi'ni izleyen geligmelerin ana dügüncelerinden biri ulusçuluk-
    tur (milliyetçilik). Eski feodal kökenli monargilerin
    "teb'a"lan

    artik kendi ulusal devletlerinin "yurttagi"dirlar.


    Bu geligmelerin
    temel sloganlari da,
    "özgürlük,
    epitlik ve dayamymadir."
    Aym dönemde kapitalizmin de gereksinmesi
    "ulus-devlet"

    duydugunu akildan çikartmamak gerekir. Zira iç üretimin di


    rekabete kapah olmasirim en emin ve kesin yolu, bir "ulus-dev-

    let"in gümrük duvarlariydi. Burjuvazinin ilk olugmasiyla bagla-


    digi yörelerde (Ingiltere, Fransa, Almanya) oldukça türdeg top-
    lumlar yagamakta oldugu için, buralarda bilinci"
    "uluslayma

    hizh geligti ve kisa bir süre içinde devletler" ortaya çik-


    "ulusal

    ti. Gene aym dänemde "Sanayi Devrimi" adi yerilen, çok hizh '

    bir endüs triyel geligme de gerçeklepti---


    Kapitalist bir modelde (toplumda)sanayilegme salt tasarruf-
    la degil, önemli ölçüde emek sömürüsüyle saglamr. Ancak gene
    unutulmamas1 gereken ilginç bir nokta gudur: Avrupa'da ulus-
    I

    4-52 Gelecegi Yönetmek

    lagma, sanayilegme ve kapitalistlegme döneminin, aym zaman-


    da oy hakkmm genellegmesi ve emekçi sunflarm bilinçlenme
    dönemi almasidir. Bu durumda kapitalizm, egemenligi altmda
    olan ulus-devlet içindeki emekçi simflarm yatu sira, gözünü sö-
    mürgelere çevirdi. Zaten igin bu agamasinda kapitalizm, ulusçu
    görüglerinden uzaklagmig, uluslararasi niteligini kazanarak, te-
    kelci bir yap1ya bürünmögtü. On-dokuzuncu yüzyilm ilk yetmig
    beg yilmm sonrasun "ulusçuluk
    çagi" izledi.
    Sömürge, sämürgeci için ha-nmadde, salt kendine açik pazar
    ve gerekirse ucaz emek demektir. On dokuzuncu yüzy11m son
    yillarmda tüm kapitalist devletler mümkün oldugunca genig sä-
    mürge alanlarina yayilma savasimina girigtiler. Ancak d ünya
    bu lursa yetecek denli sonsuz olanaklara sahip degildi. Gücunü
    hizla artira: Almanya, Ïngiltere,Rusya ve Fransa'nm paylagtigt
    dünyada, yeni ve degigik bir paylagim istenince, bu istek Birin-
    ci Dünya Javagi'na· yol açti.
    Kapitanst emperyalist devletlerin dünyayi en kapsamh pay-
    lagimi Biritici Dünya Savagi'nm sonrasmda Versay'da yapildi.
    Bir yandan dünya, emperyalistler tarafindan paylaguirken, bir
    yandan da
    "manda"
    adi verilen yeni bir sömurgecilik türü orta-
    ya atildi. Ancak igin özünde degigen bir gey yoktu.
    Versay'da Ïngiltereve Fransa'nm yararma yapilan dengesiz
    paylagm kaçmumaz bir gekilde ÌkinciDünya Savagi'm dogur-
    du. Bu savasta emperyalistler sömürgelerinin salt hammaddele-
    rine degil, aym zamanda etken desteklerine de gereksinme du-
    yuyorlardi. Bu destegin de elbette bir bedeli olacakti, bu bedel
    sömürgelerin bagimsizhgiydi.
    Gene bu savag SSCB için de bir ölüm kahm savasiydi. An-
    cak sira savag sonrasi paylayima gelince SSCB ile müttefikleri
    arasmda onulmaz anlagmazliklar ortaya çikti. Bu anlagmaz-
    hklar "Soguk Savag" denilen dönemin baglangicru olugturu-
    yordu,
    Ikinci Dünya Savagi'm izleyen dönem "ulusal

    kurtulug sa-
    vaslan çagi" olarak adlandinlabilir. da
    Suya bu biçimde bagim-
    sizhklanm elde eden eski sömürgeler, ulusal devletleri için de
    ekonomik ve kûltürel bagunsizhklarmi saglamaya çabalarken,
    I
    -
    (i
    i
    i

    Sirateji Matematik Akd Ìpidir 453


    I.

    bagimstzhgru alamayan kimi sömürgeler de kanh bir savagima


    girig tiler.
    "Ïkinci Dünya Savagi, esas olarak fagist rejimlere ve fagist
    ideolojiye karp ortak, kanh ve büyük äzveri gerektiren mücade-
    le olarak tammlanabilir. Bu çerçeve içinde epitlik, adalet, gelig-
    me vb. degerlerin insancilhkla bütünlegerek ön plana çikmasi,
    büyük bir etkinlik kazanmasi kaçmilmaz olmuytur. Ìnsanlar-
    dan, fagizmi yenmek, epitlikçi ve adil bir dünya kurmak için bü-
    yük bir özveri talep edilmigtir. Savaym zaferle bitmesi, Asya ve
    Afrika'da, yaygm, önlenemez, güçlü bir başmsizhk hareketinin
    bay göstermesine yol açmigtir."
    Sömürgecilik bu agamada
    "yeni
    sömürgecilik" adi verilen
    ekonomik borçlandirma yoluyla bagimli kilma yöntemini uygu-
    lamaya bagladi. Gene aym dönemde emperyalizm bir dizi
    askerî ittifakiarla silahlanmay1 hizlandmyordu.
    "Uluslararasi hukuk bakimmdan bagka bir devletin himaye-
    si ya da sömürüsü altma girmig devletler" arasmda yer almama-
    si, böylece iç ve dig iligkilerinde bagka bir devletin resmen dene-
    timine ya da yönetimine tabi olmamasi, o devlet ya da ulusun
    bagunsiz saydmasi için yeterli degildir. O devlet, askerî, ekono-
    mik, mali, sosyal ve kültürel alanda, bagka bir
    ya da birkaq dev-
    letin kesin etkisi altmdaysa (kendiiglerinde serbestçe yön çizme
    ve karar alma yetenegi fiilen ortadan kalkmigsa) bagimh bir
    devlet söz konusudur. Yari bagimh hale gelen bir toplumun
    tüm geligimi ipotek altmdadir ve hatta böyle bir devletin gelece-
    gi de tehlike altmdadir; bagimh" hale gelme olasihgi da
    "tam

    yüksektir.
    "Yeniden yapilanma süreci içinde dünya eskisinden daha
    yoşn bir biçimde el<onomik yönden bätünleymektedir. Bu bü-
    tünleyme süreci içinde geligmig ülkeler teknolojik örgütlenme
    ve teknoloji üretimi finansman sistemi gibiiglevleri ellerinde tu-
    tarken üretim 'çevre
    ülkelerde' yaygmlagarak gerçekleptirilmek-
    tedir. Bu küresellegen ipbölümü, esas olarak finansman süreci
    tarafmdan belirlenmektedir. Bu soruna iligkin olarak ulusal
    devletlerin çaresiz kaldiklari ve giderek etkilerini yitirdikleri
    söylenebilmektedir.. Çünküagir borç1ar nedeni ile geligmekte
    454 Gelecegi Yönetmek

    olan ülkelerin ulusal


    devletleri büyük ölçüde uluslararast fi-
    nansman pazarma bagimh hale gelmig bulunmaktadir."
    Prof. Muammer Aksoy'a göre bir devleti, günümüzde ba-
    gimhhale getirmenin yöntemi bir demagojiden geçmektedir:
    "Küçük bir devlet, büyuk devletin her alandaki yardrni olma-
    dan yagayamaz." Bu demagoji, bilimsel bir gerçekmig gibi sunu-
    lur. Bunun ötesinde de geri kalmig ülkelerin (gerçek)ba-
    "tam

    gimsizhk sloganlari" duygusal ve ütopik istekler olarak deger-


    lendirilir.
    Yine TV'de, meydanlarda sikça duyulan bir demagoji de
    "dünyada
    artik bagimsiz devlet yoktur" yargisi ile ve
    "küçük

    orta devletlerin bag1mh olmalarmin normal ve bu nedenle de


    yadirganmayacak bir sonuç oldugu" söylenmek istenmektedir.
    Devletler arasmdaki çegitli iligkiler, ittifaklar, bagimsizhgi
    ortadan kalliracak bir hal alabilir ya da almayabilir. Eger taraf-
    lardan bi i,
    "kendi

    toplumunun, kendi halkmm kaderi bakimin-


    dan haya.iönemdeki kararlarda" ötekinin iradesine bagh ise bi-
    rinci halde (bagimhhk) söz konusadur. Bu
    "ötekinin
    iradesine
    baghhk", dogrudan dogruya ya da dolayh olabilir. Eger bir dev-
    letin ekonomik yayamma yön vermesi söz konusu oldugu za-
    man, yabanci devlet ya da girketlerin
    "evet"

    ya da de-
    "hayir"

    meleri sonucu belirliyorsa, örnegin onlara verilmig ruhsatlar ile


    imtiyazlar devletin kargisma dikiliyorsa, bir bagimhhk durumu
    var demektir. Bir devletin yabancilardan aldigi borçlarm geri
    verilmesi
    ya da faizleri, onun için bir korku konusu haline gel-
    migse, yani borçIar yüzünden, borçlu devletin bütçesi daima
    ipotek halinde bulunuyorsa, eski borçlan ödeyebilmek için yeni
    borçlar yapmak zorunlulugu ya da alacakhlarm kendi iç iglerini
    etkileme olanagi doguyorsa - bir devletin bagka ve daha kuvvet-
    li bir devlet ya da devletlerce olan özel iligkisi, onun kültür ve
    egitim iglerinin düzenlenmesinde, yabanci devletin açikça etki-
    de bulunma olanagmi yaratm1µa ve bu yüzden daha az kuvvet-
    li cdan devlet, egitim hayatmi sadece ulusal gereksinmelere gö-
    re degil, bir ölçüde de bu yabanci devletin ç1karlarma göre ayar-
    Iarna durumunda kahyorsa bagimhhšm varhgi, "tam

    bagimsiz-
    hšm yoklugu" kugku götürmez bir gerçektir. Bir devlet,
    ."özel

    I
    I h
    L

    Si rateji Matematik Aku Igidir 455

    iligkilere sahip oldugu kuvvetli devletin bir kisim uyruklarma


    kargi" adli alaiada egemenliginin gereklerini
    yapamiyorsa (yani
    onlari yargilayip cezalandiramiyorsa)
    ve blitün bu egemenlik-
    ten bir ölçüde de olsa vazgeçigler tek tarafh ise, bu devletlerden
    birisi ötekine kargi bagimli demektir. Ve bu bagunhhk, -iddia

    edildiginin aksine- bugün bile her devlet için söz konusu


    genel
    bir hal degildir ve yakm bir gelecekte de uluslar için bu duruma
    dügme zorunlulugundan säz edilemez. Bagimsizhgi, ba-
    "tam

    gimsizhk" ile karigtirmamahdir. Tam bagimsiz devletler, Isviç-


    re gibi
    "tam
    tarafsiz" devlet de oImak zorunda degildir. Önem-
    Ji olan nokta, dig iligkileri dilzenlerken, devletin karar
    verme
    yetkisini elden çikarmayacak bir dengeyi koruyabilmektedir.
    Birtakun kargihkh yükümlenmelere ragmen devletin kaderi .

    üzerinde dogrudan dogruya etkisiolan hayati kararlarda, baska


    devletlerin
    "evet"

    ya da
    "hayir"
    demelerine bagh bir duruma
    dügülmemigse, "bagimsizliktan"

    söz edilebilir; aksi halde


    "ba-

    gimhlik"
    durumu vardir.
    "Ïster ekonomik, ister siyasi iligkiler söz konusu olsun, özel-
    likle dig politikada karar almak; o karari alma durumunda olan-
    larm iradesinden çok, iç ve dig etkenlere baghdir. Bu nedenle,
    hemen hiçbir siyasal lider ya da kadro, bu alanlarda, tümüyle
    bag1msiz karar alamaz.""2
    "Dig siyaset kararlanndaki 'bagunsizhk

    derecesi', çok degi-


    pik etkenlere bagh olmakla birlikte, ülkenin ekonomik
    gücüyle
    ters orantihdir. Ekonomik olarak gücü olmayan ülkeler çok ba-
    gimh,güçlü olan ülkeler daha az bagimhd2r. Ama ne kadar güç-
    Jü olunursa olunsun, ¯hiçbir ülke asla bagimsiz' degildir.
    'tam

    Her ülke iç ve dig dengeleri dikkate almak zorundadir."


    Askerî yardim ve ittifaklarda da durum bäyledir. Eger bir
    devlet, kendisini savunabilmek için gerekli silah ve malzemeyi,
    hatta bu silahlarm harcayacagi cephaneyi bile digaridan ahyor-
    sa, hele belli bir devletten alma durumundaysa, bu devlet öteki-
    ne baghdir. Çünküöteki yardimi ya da para karµhgi da olsa
    vermeyi sona erdirdigt anda, savunmasiz kalacak demektir. Bu
    durumun, artik o devletin alacagi hayati kararlarda iradesini
    kesin biçimde etkilemeyecegini iddia edebilmek olanaksizdir.
    I.

    I
    I

    .
    456 Celeccgi Yönchnek

    Unu tulmamas1 gereken bir önemli nokta da gud ur; ekono-


    mik sömürüye yönelmig büyük devlet, sömürecegi vesayet al-
    "de-
    tmdaki devlette demokrasiye razi olamaz. Çünkü onun,
    mokratik mekanizmanm geregi gibi iglemesine razi olmasi" de-
    mek ekonomik alanda sagladigi imtiyazh durumun ve sömürü
    uygulamalannm, kisa bir süre içinde sona ermesini göze almasi
    demektir. Vasi devlet,
    "yardim
    ettigi devletin" ekonomik ba-
    gims1zhgma razi olamaz.
    ettigi devletin" kültürel bagimsizhšma
    "yardim

    Vasi devlet,
    (egitim iglerinde bagimsiz davranmasma) seyirci kalamaz. Gü-
    nümüzde az geligmig toplumlari bagimhhk durumunda tutabil-
    me yolundaki amaca ulagabilmede, sömürücü büyük devletler,
    emperyaliz-
    en etkili ve önemli araçlanndan biri olarak, kültür
    minden genig ölçüde faydalanma yoluna gitmektedirler.
    "Tam bagimsiz karar almak demek, canmm istedigi her ka-
    rari almak demek degildir. Tam bagimsiz karar almak, bu kara-
    rm temelini olugturacak kopullan tam bagimsiz bir biçimde de-
    gerlendirmek ve bu kopullar çerçevesinde kendi ulusal çikarla-
    rmi ön plana alabilmek demektir.""

    '

    3.2.1. Askerî Baglant11ar


    Bugün büyük devletlerin (hele dünyanm süper gücü haline
    gelmig olan1arm), küçük ve geri kalmig ülkelerin bagimsizhkla-
    rim ortadan kaldirma, onlari egemenlikleri altma alabilme ve
    böylece herhangi bir biçimde sömürme amacma ulagabilmeleri-
    nin yollarmdan biri de, siki ve genig kapsamh askerî ittifaklar
    aracmdan yararlanmadir. Dogrudan dogruya bu ittifak anlay-
    malannda ya da bu ittifakm sayesinde onlan izleyen ikili anlag-
    dostunun" ülkesi üzerinde tam-
    "küçük
    malarda, buyük devlete
    nan üsler, onun ordusu üzerinde saglanan kumanda olanaklari,
    yardim" baha-
    "askerî

    verdigi silahlari denetleme yetkisi ve bu


    nesiyle büyük dosta (sömürücüye/koruyucuya) tammmy bazi
    ayricahklar, hatta silah ve teçhizat bakimmdan bir tek devlete
    bagh olug, az geligmig müttefikin iç iglerinin, dolayh olarak bü-
    yük muttefikinin denetimi altma geçmesine sebep olmaktadir.
    Stmteji Matematik Akd lçidir
    457 -

    Yeri gelmigken üç kavramm


    "bagunbhk"
    tammmi ya pmahyiz. Bunlar;
    (dependence),
    "bagimsizhk"*

    (independence) ve
    bu ikisi arasmda "interdependence"

    diye (yari bagimhhk) ya da


    "kargihkh

    bagimhhk" anlamina gelen bir sözcùk türetilmigtir.


    "Kargihkh bagunhhk", "Yeni Dünya Düzeni"nin
    yarattigi bir oÌ-
    gudur ve çok taraftar bulmuqtur.
    "Dogrusu istenirse tüm dünya devletleri bugün 'karçahkh

    bagimhhk' içindedir. Ancak kargihkli bagimlihkla tek


    yönlü ba-
    gimhhgibirbirinden ayirmak gerekir. Zira kargihkh bagimlilik-
    ta, her iki tarafm da birbirlerine kargilikh olarak gereksinmeleri
    oldugu için her iki tarafm da (her zaman egit oranda olmasa bi-
    le) pazarhk gücü ve manevra alam vardir. Kurulmuy bulunan
    'dengenin'

    bozulmasmdan, her iki taraf da belli oranda


    zarar
    görúr. Oysa tek yanh bagimhhkta böyle bir sey söz konusu de-
    gildir.Bagimh olan taraf, bagimh olunan taraf kargismda çogu
    zaman çaresizdir. Ve uluslararasi arenaya baktigimiz zaman
    güçlü olan tarafm bu gücünü ve kargismdakinin çaresizligini
    so-
    nuna kadar sömürdügünü görmekteyiz.""
    Faruk Sönmezoglu, sayilari giderek artan bilim adamlarmca
    egemenlik teriminin farkli bir kavramla açiklandigiru beliremek-
    tedir: "Cünümüz dünyasmda giderek artan kargihkh bagimlihk
    olgusu devletlerin özellikle digsal anlamdaki egemenliklerine
    -

    bazi smirlamalar getirmigtir, getirmektedir. Bu açidan,


    temelde
    hukuki bir nitelik tagiyan egemenlik terimi yerine äzerkÌik
    (oto-
    nomi) teriminin kullanilmasmm daba
    uygun oldugu, sayiiari
    giderek artan bazi bi-lim adamlan tarafindan savunulmakta-

    3.2.2. Bag1ms1z D1 Politika


    Yeni Dünya Düzeni kapsaminda klasik bagrnsiz dig
    politika
    izlenebilir mi? Önceliklebirbirlerinden anlam farkhliklari
    olma-
    sma karyin birbiri yerine kullanilan politika" ve
    "dig
    iligki-
    "dig

    ler" ifadelerinin açiklanmasi gerekmektedir.


    "Burada karyimiza çikan ilk sorun digm iç
    ve uluslararasi ile
    olan yaki_niligkisinin niteligini ve smirlarmi
    belirlemektir. Klasik

    I.
    458 Gelecegi Yõnetmek

    anlayiça gäre iç ve dig politikamn çerçeveleri birbirinden olduk-


    ça farkhdir. Devletin snursiz egemenligi varsayimmdan hareket
    eden klasik yaklagim, temelde düzensizligin egemen oldugu bir
    uluslararasi yapi ile bu yapiyi olugturan egemen siyasal birimle-
    rin içsel düzenliligi arasmdaki farkiöne çikarmakta, özellikle de
    bu siyasal birimlerin organize giddet kullanma tekelini ellerinde
    bulundurmalanm vurgulamaktadir.
    Buna kargilik, özellikle ÌkinciDünya Savagi sonrasi dönem-
    deki teknolojik geligme, artan kargihkh bagimhhk vb. olgusu ve
    olaylar klasik anlayigm devletlerin smirsiz egemenligi görügünü
    zorlarken, ülkeler arasmdaki siyasal smirlarm önemi eskiye
    oranla önemli ölçüde azalmigtir. Nitekim son onyillarda ulusla-
    ve dig politi-
    'iç

    rarasi politika ile 11gilenen sosyal bilimcilerden


    ka arasmda pek anlamh bir fark kalmadigun' söyleyenlere rast-
    lamlmaya baglanmig, bazi ülkelerin iç politikalarmm dogrudan
    bazi ülkelerin dig ve/ya da iç politikalarmi etkilemesi (ya da bu-
    nun tersinin gerçekleymesi) örneklerinin giderek artmasi, birçok
    yazari belirli ölçüde bu görüge yaklagtirmigtir."
    "Dig politika ile uluslararasi arasmdaki ayrim biraz daha
    farkb bir görünüme sahiptir. Dig politika ve dig iligkiler
    ifadeleri, gu âna kadar uluslararasi politika ve uluslararasi ilig-
    kiler olarak adlandirdigimiz alanlarm klasik anlamda temel in-
    celeme birimi, temel aktörü olan egemen devletin diga iligkin
    konumuna igaret etmektedirler. Fakat buradan, uluslararasi po-
    litika ve uluslararasi iligkilerin sadece çeyitli egemen devletlerin
    dig politika ve diç iligkilerinin bir toplammdan ibaret oldugu gi-
    bi hatali bir sonuca varmamak gerekir. Konu bir ölçüde de ana-
    liz düzeyi sorunu ile ilgilidir. Bu anlamda dig politika ve dig ilig-
    kiler deyimleri, uluslararasi politika ve uluslararasi iligkiler
    alanlarmda temel inceleme birimi olan egemen devletler, bagka
    bir deyiple temel aktörlerin analizine iligkin düzeyi temsil et-
    mektedirler. Bu çerçevede ülkelerin dig politikalari, uluslararasi
    politikanm konularmdan birisini, yaygm konuya göre en önem-
    lisini olugturmaktadir.""
    Dig politika tammi: "Dig politika" terimi, en geni; anlamiy-
    la, bir devletin uluslararasi iligkilerinin düzenlenmesini ve bu
    Stmteji Matematik Akil Ïçidir 459

    iligkilere yän verilmesini belirtir." Ya da daha kisaca "b'ir


    ülke-
    nin öbür ülkelere yönelik tutum ve davramplari"dir."
    "Bagimsiz dig politika" ifadesine dönecek olursak, bunun
    tam olarak ne anlama geldigini belirtebilmek için
    "bagimsiz

    devletin" ne oldugunu bilmek gerekir.


    "Günümüzde devletin bagimsizhgi, yetkilerinin kullamlma-
    smda bir yabanci iradenin denetiminde olup olmadigma
    ya da
    bir yabanci iradeye bagh bulunup bulunmadigma göre tayin
    edilmektedir.
    Devletin yasama, yürü tme ve yargi yetkileri üzerinde, ya-
    banci bir-iradenin denetimi varsa; yabanci bir irade bu yetkile-
    rin kullamlmasma yön verebiliyor ya da bunlari felce ugratabi-
    liyorsa, o devletin bagimsizhgmdan söz etmeye olanak yoktur.
    O halde bagimsiz dig politika da yabanet bir iradenin katih-
    nu olmadan sáptanan, yabanci bir iradenin denetimi digmda
    uygulanan ve yürütülen politil<a olacaktir. Bagimsiz dig politi-
    ka, mutlak yansiz ya da tarafsiz dig politika anlamma gelmez.
    Fakat dig politikanm bagimsizhgi, yanh ya da yansiz, tarafh ya
    .

    da tarafsiz olmasmm, hiçbir yabanci iradenin etkisi olmaksizm,


    ulusal çikarlarm gereklerine gäre saptanmasiyla olanakhdir."
    Bir devlet büyük ulusal stratejisini belirlerken eger bagimlilik
    ya da' kargihkh bagimhhk söz konusu ise o devlet hiçbir zaman ba-
    gimsizolamayacaktir. Ulusal stratejisi, ulusal çikarlarma hizmet
    dogrultusunda olacaktir. Hiç kupkusuz ulusal strateji/stratejiler
    belirlenebilir ama,. uygulanma olanagi, bagimli kilan gücun ma-
    nevra alanma baghdir.

    ÖRNEK OLAY:
    Íkiden Çok Devletin Strateji Savagma Sahne Yapilarak
    Parçalatilan Yugoslavya

    Sirplarm Bosnahlara uyguladigt vahgeti önce seyredip sonra


    müdahale eden Bati'da kimine göre bir vahyet nihayet noktalan-
    di; kimine gäre Balkanlar'a bang geldi; kimine göre de BM ölme-
    digini ispathd¯. Ö:eyandan dñnyadan habersiz bir Avustralyah
    460 Gelecegi Ydnetmek

    politikaci göyle diyordu: "Zaten bu, bilgisiz gazetecilerin uydur-


    masiydi." Biz bu görüglerin digmda yer alanlardamz. Çünkütüm
    lyi niyetli girigimlere kargm ne Bosna'da ne de Balkanlar'da bari-
    m, huzurun geri gelmeyecegini savhyoruz. Niçin?
    Bosna Hersek'te olanlar bir savag degildi, sözcügún tam anla-
    miyla igrenç bir katliamd1. Uzunca bir sessizlik ve seyirci kahna-
    mn ardmdan BM ve ABD'nin giripimiyle silahlar susturulur gibi
    oldu, Dikkat edilirse bang geldi demiyoruz, diyemiyoruz çünkü.
    Banym kurallari vardir. Burada kopullan belli olan, uluslararasi
    hukuk kurallanna uygun bir savag olmadi l¿i, pimdi de barig, do-
    al hukuk kurallan içinde gerçekleytirilebilsin. Nitekim 'Bang sag-
    landi' açiklamalarnun üstünden birkaç gün geçmeden iki müttefik
    gibi görünen Hirva tlar ile Bognak Müslümanlar çat pmaya girdi.
    O halde sorulmasi e·ereken- sorular nelerdir? Bir: Kurallan
    belli olmayan bu savagtan ve imdikurulmaya çahydan bang tan
    kim kazançh çikacak? Ïki:ABD ve BM bu sözde barigi saglamak
    icin nicin bu kadar bekledi?
    Savagm sonuçlart bakimmdan en zararh taraflar hiç tartig-
    masiz Sirplar, Hirvatlar ve Boynaklardir. ABD'nin gözetiminde
    imzalanmasma çahydan bang sonrasi pek çok gey yitiren ülke
    Ahmnya'dir. En kazançh úlke ise Avusturya olacaktir.
    Bu savag niçin çikti? Bosna Hersek'in stratejik özelligi nedir?
    Yugoslavya niçin parçalandi? Almanya'mn planlari ne idi?
    ABD ile ilgili sorulan da yukarida sormuqtuk. Bu denli karma-
    ik
    birçok soruya muhattap olan bu küçük kara parçasma ban-
    in gehrEecegini dügunmek biraz fazla jyimserlik olmaktadir,
    yimserugin ötesinde de ulusíararasi iligkilerde gerçek etkenin;
    yalmzca gikarlar oldugunun bilinmeyigidir,
    Bu sorulann yamtlari, ayni zamanda SSCB sonrasi Balkanlar,
    Ortadožu. ÖnAsya, Kafkasva ve hatta Orta Asva stratejilerinin
    de beli gialegnesi için ipk olacaktir.
    3 Arahk 1990 tarihli Cumhuriye t'te bir haber dikkati çeki-
    yordu. CIA'nin bir mporunda Yugoslavya'da 18 aya kadar bü-
    yük olasihkla bir savas çikacagi ve ülkenin parçalanacagi açik-
    Jamyordu, Buna neden olarak da, Sirbistan Devlet Bagkani'nm
    aim S:rp ininiyetçiHgine dayanan politikasi gösterilmekteydi.
    Strateji Matematik Aku igidir 461

    Hemen akla bir soru geliyor: CIA bu raporu verdigine göre


    ABD neden savaga giden yollari tikamadi?
    Bu rapordan on ay sonra iç savag baçladi. On.üç ay sonra da
    Yugoslavya parçalanarak tarihe kariçti.
    25 Haziran 1991 tarihinde Slovenya ve Hirva tistan'm ülkeyi
    kaosa sürükleyen bagimsizhk ilanlarma kadar, Yugoslavya alti
    cumhuriyet ve iki özerk bölgeden olugan bir federasyondu.
    Bu tarihten sonra baglatilan iç savagta Bati dünyasi ikircik]i
    kaldi. En tehlikeli ve cüretkâr tavir Almanya'dan geldi. Tek ba-
    -kalsa bile 24 Arahk 1991'den önce Hirvatistan ile Sloven-
    yma
    ya'yi resmen tamyacagim açikladi.
    AB üyesi öteki ülkeler daha çekimser davrandilar. AB, Hirva-
    tistan ve Slovenya'yi 15 Ocak 1992'de tamyabilecegini belirtti.
    Bu igareti alan Sirbistan 19 Arahk'ta çok sayida Sirp'm yagadi-
    gi Hirvatistan ve Bosna Hersek Cumhuriyeti'nde bulunan özerk
    Sirp bölgelerini tamyacagru açikladi. Bununla hem AB'ye misil-
    leme yapti, hem de topraklarmi genipletmek için adim atmig ol-
    du. Aynca Bosna Hersek'te de bir iç savaym tohumlarmi atti.
    Eu geligmeler kargismda harekete geçmeyi gerekli gören Ítal-
    ya aym gün Hirvatistan ve Slovenya'yi bagimsiz cumhuriyetler
    olarak resmen tamdigmi açikladi. Ama karar 15 Ocak 1992'de
    yururluge konacakti.
    Bunun üzerine Sirbistan, Almanya'yi Avrupa haritasmi de-
    gigtirmekle suçladi. Belgrad radyosunun bir yorumunda Birinci
    ve Ïkinci Dünya Savaglari kastedilerek, "Almanya bu ylizyil
    içersinde üçüncü kez Avrupa'nm haritasmi belirlemeye kalkipi-
    yor," yorumu yapildi. Hiç kugkusuz Sirbistan bu gucú arkasm-
    daki Rusya'dan ahyordu. Rusya yüzyillarm dügü olan Dogu
    Akdeniz ticaret yolu egemenligi için Slav Ortodoks hilalini kur-
    ma pegindeydi. Ama Rusya'mn hesaplamadigi bir engel vardi:
    Ísrail.Çünkü,bu su ticaret yoluna Ortodoks egemenligi demek,
    Ìsrail'in nefes borusunun tikanmasi demekti. Ísrail'i bir kenara
    birakm; buna, anti-Ortodokslar ve ABD "evet"
    der miydi? Hiç 1
    kugkusuz Ïsrail'inbu cografyada, onu kurdurtan devletler tara-
    find an yaga masi için ne gerekitse yapilacakttr. En azindan ya .

    Iran doci vikilana


    rejimi
    kadar. Sonueta 15 Ocak
    462 Gelecegi Yönetmek

    1992'de, Yugoslavya Almanya'nm planlarmm kurbam oldu ve


    tarihe kangti. Ashnda Almanya, ABD'nin oyununa geldi. Çün-
    kü biraz beklese ABD'nin senaryosu ya ortaya çikacak ya da
    ABD Yugoslavya'yi parçalayacakti. ÇúnküHenry Kissinger'm
    bagmda bulundugu bir ekip bu konuda stratejiyi hazirlamigti.
    Almanlar, Hirvatlar ve Slovenlerin en büyük destekçisi olur-
    ken, Ïngiltere örtülü de olsa Sirp yanhst bir politika izlemigtir.
    Ïngilizler,Müslümanlara uygulanan silah ambargosunun kaldi-
    nlmamasi, Sirplara herhangi bir askerî müdahale yapilmamasi
    için ellerinden geleni yapmiglardir. Müs1ümanlara statükoyu
    kabullenmeleri, Sirp iggaline bogun egmeleri için baski yaptilar.
    Fransa da aym stratejiyi benimsedi.
    Öyle ya da böyle, Avrupa'nm ortasmda bir kan gölü ve so-
    runlar yumagi ortaya çikti.
    Yugoslavya'mn parçalampi Avrupa'da, bir tek Almanya'nm
    çikarma hizmet etmigtir. Íçinilginç yam, äteki iki AB (o zaman-
    ki adiyla AT) ülkesi de ulusal çikarlanmn aleyhinde olmasma
    ragmen buna nza göstermiglerdir. Dogu ve Bati'nm birlegerek
    tek bir devletin ortaya çikigiyla birlikte Almanya, bir anda Av-
    I-
    rupa'nm ve Asya'mn jandarmahšmasoyundu. Bir anda tek sü-
    per güç rolünü oynamaya bagladi. Bölgedeki tüm sorunlan ken-
    di ulusal çikarlan baglammda degerlendirme yoluna gitti. Ïçte,
    Yugoslavya her soruna müdahale hakkmi kendinde gören Al-
    manya tarafmdan dünyanm gözü önünde parçalatildi. Bir kez
    daha yinelemek gerekiyor: ABD'nin de istegi buydu.
    Aslmda ABD'den farkh olarak Almanya'nm Yugoslavya'yi
    parçalama çabalarrun bir bagka etkeni de psikolojik nedenlere
    dayanmaktadir.
    2 Agustos 1990 tarihindeki Körfez Savagtna anayasasmdaki
    hükümler uyannea askerî alanda katilamayan Almanya bunu
    içine sindiremedi. Böylesine büyük çikarlar saglanacaş ve ABD
    ile Ìngiltere'ninbir kez daha büyuk prestijkazandigmi dügündü-
    gu bu savaga müdahale edemeyigini kendine yediremedi. Bir an
    önce bir yerlerde laarekete geçip nüfuz alannu geniëletmeliydi.
    Almanya kendisine üç manevra alam seçti. Birincisi Balkan-
    lar, burada Yugoslavya seçildi; ikincisi Kafkaslar, Ermenistan't
    \ .
    I

    Strateji Matematik Aku Igidir 463

    hedef seçti;. üçüncûsü de Ortadogu'ydu, burada da Kürtleri pla-


    nma dahil etti. ·

    Ermenistan ve Kürtleri seçrnesinin temel nedeni buralarm


    petrol alam olmasiydi. Türkiye'nin yagadigi tarihsel olaylar gäs-
    termigtir ki Almanya'dan dost olmaz; çünkü, onlara göre dost
    yoktur, kendi çikarlarma hizmet edenler vardir. Aslmda bu da
    son derece dogal.
    Bilindigi gibi Birinci Dünya Savagi sonunda Ïngikere Azer-
    baycan ile Türkiye arasma Ermenistan'i sokmuçtu. Buna strate-
    jide duvar devlet yaratmak denir. Günümüzde de Almanya ay-
    ni stratejiyi denemeye yeltenmig, Ermenistan'i hizla silablandir-
    migtir; hem de büyuk bölümünü Ïran üzerinden geçirerek. Böy-
    lece Kafkaslar'da petrole sabip Azerbaycan üzerinde Ermeni
    egemenligi kurdurmak istemigtir. Ama bu oyun Türkiye'nin de
    yogun çabalariyla bozduruldu. (Íçpolitikada ve uluslararasi po-
    litikada bazi baski gruplari vardir. Bunlar çogu kez bilinçsizce
    yäniendirilirler. Ulusal çikar kavrammdan habersiz, uluslarara-
    si politikalarm çikar hesaplari üstüne kurulabileceginden bilgi-
    siz ucuz politikacilar ve medya mensuplari, dogru stratejileri
    engellerler. Örnegin,Ermenistan sorunu gündeme geldigi gün-
    lerde, Turkiye Ermenistan'a yiyecek maddesi veriyor ve satiyor-
    du. Ìçtebu sözünü ettigimiz bilinçsiz ve bilgisiz gruplar, Türki-
    ye'nin elindeki çok änemli bir
    "karti"

    yere dügürttüler. Halbuki


    Ermenistan'm midesi Türkiye'nin avcundaydi. Daha sonra hü-
    kümet igi fark etti de sessiz sedasiz strateji geliptirdi.)
    Almanya'nm ilk manevra alam olan Yugoslavya ise öteki iki
    petrol alamndan farkh Ëlarak, bir jeopolitik güç alamydi.
    Almanya'nm cografi konumu Bati Avrupa ile Dogu Avrupa
    arasinda kuzeyden güneye genis ve uzun bir koridor oluptur-
    maktadir. Bu koridora güneyde Ïsviçre,Liechtenstein ve Avus-
    turya da dahil edildiginde, "Germen Avrupa'si" Bati ile Dogu
    arasmda bir duvar iglevi görmektedir. Bu duvarm Adriyatik do-
    layisiyla da Akdeniz kiyilarmda Ìtalya ve Yugoslavya üzerin-
    den bir geçig koridoru v.ardir. "Germen duvarmm" Kuzey Deni-
    zi'nden Akdeniz'e baglanmasi için bu koridorun da kapanmasi
    gerekmektedir. Bunun en kolay yeri de Yugoslavya'daki Slo-
    I

    .
    464 GelecegiYönetmek
    I

    venya ve Hirvatistan bölgesidir. Bu bölgelerle Almanlarm hem


    tarihi baglan vardir, hem de bölge etnik karigikhklara çok açik-
    tir. Almanya bütün bu olanaklari degerlendirerek Slovenya ve
    Hirvatistan't silahlandirip, bagimsizliklarim ilan ettirdi. Yugos-
    lavya'mn parçalanmasma kargihk Kuzey Denizi-Adriyatik De-
    nizi duvarmi kurdugunu dügûndü.
    Yugoslavya'nm genel stratejik önemi digmda Bosna-Hersek'in
    stratejik önemi de sahip oldugu konum nedeniyle, Balkan Yari-
    madasi'mn stratejik degeri ile birlikte dügünülmelidir. Ancak, ül-
    ke daghk ve engebeli cografi özellikleri nedeniyle yarimadamn
    öteki bölgelerine göre daha az önemli görülmektedir. Buna kargm
    tarih boyunca çeyitli kavinderin istilasma ugramigtir.
    Bosna-Hersek'in bugünkü stra tejik önemi ise, cografi ko-
    numundan daha çok, sahip oldugu yeralti 2enginliklerinden
    kaynaklanmaktadir. Ïlk ve ortaçaglarda bir maden deposu
    olarak bilinirdi. Sirp krallan, XIII'üncü yüzyilda Saksonyah
    madencileri ülkelerine çagirmig ve bu madenleri çikarmalari
    için her türlü kolayhgi göstermiglerdir. Evliya Çelebi"Seya-
    hatnamesinde" 1643 yilmda Bosnasaray güneyinde bulunan
    Vares maden ocaklarindan 1200 ton demir elde edildigini yaz-
    maktadir.
    Günumüzde ise, dagilan Yugoslav Federal Cumhuriyeti'nin
    toplam demir cevherinin %85'i, linyit ve maden kömürü cevhe-
    rinin %40'i, boksit madeninin %40'i, asbestin %60'i, kaya tuzu-
    nun tamami Bosna-Hersek'tedir. Aynca çinko, kurgun, manga-
    nit, krom, pirit ve gümüy maden rezervleri de oldukça yüksek
    düzeydedir. Bosna-Hersek sahip oldugu bu yeralti zenginlikle-
    ri yam sira Yugoslavya Federasyonu'nun toplam yllhk elektrik
    gereksinmesinin %25'ini de kargilamaktaydi.
    Su sonuca göre, Bosna-Hersek'in stratejik önemi, cografi ko-
    numundan daha çok sahip oldugu bu yeralti zenginliklerinden
    kaynaklanmaktadir. Bagta Sirbistan olmak üzere Hirvatistan ve
    hatta öteki Avrupa devletlerinin de hiç kugkusuz dikka tini çek-
    mektedir.
    Bosna Hersek'in strMejik önemini artiran bir bagka neden de
    ülkede üç ayri dini ve etr.ik özellikteki Sirp, Hirvat ve Bog-
    I

    .I
    Strateji Matematik Aku Ipidir 465

    nak'tan olugan heterojen toplum yapisidir. Bunun


    yani.sira Bos-
    na-Hersek'i kugatmig olan Sirplarm ve Hirvatlarm birer de
    kompu bagimsiz devletleri vardir. Ote yandan bazi fana tik Hi-
    ristiyan gruplar Avrupa'da Müslüman ve Türk istememektedir.
    Bosna sorununda bunu da göz arda etmemelidir.
    Ote yandan Hirvatistan'in en önemli stratejik özelligi ise Ak-
    deniz'e açuan bir pencere olmasidir. Dolayisiyla tarihi igbirlikçi-
    leri olan Almanlarm gözü buraya dikilmigtir.
    Neden bu yo1 Almanlari çekiyor? Sanayilegmig olup ülkesin-
    de petrol olmayan iki ülkeden birisi Almanya, ötekisi de
    Japon-
    ya'dir. Körfez Krizi'nin çözümünden sonra petrol gereksinme-
    sini Asya'dan kargilamaya yönelen Japonya tüm gereksinmesi-
    ni hemen hemen Filipinler'den saglamaktadir. Oysa Almanya
    kendisine daha yakin olan Kafkaslar ve Ortadogu'dan kargila-
    mak istemektëdir.
    Stra tejik projelere göre Kafkas petrolü Karadeniz'in kuzeyin-
    den getirilerek Tuna-Ren baglantisiyla Orta Avrupa'dan geçiri-
    lecek ve Hamburg'a däkülecek Böylece hem Avrupa, hem de
    Rusya'nm yumugak karm olan Ukrayna denetim altma almmi
    olacak; bir yandan da ucuz petrole kavuçulurken Kafkas petrol-
    lerinin de egemenligi saglanmig olacakti. Kuzey Irak'takini ise
    borularla Akdeniz'e akitap yine-deniz yoluyla Adriyatik'teki ta-
    rihi Dubrovnik Limani'na çekerek, Orta Avrupa güzergâhmdan
    Hambure'a dökmek.
    Bugüne kadar Avrupa'nm dagitim lirnani Rotterdam idi. Ya-
    ni öteki Avrupa devletleri petrolünü bu piyasadan saglarken,
    Almanya kendisini yenilmez güç haline getirecek projenin
    ger-
    çeklegmesine seyirci kalmmasuu beklememeliydi. Almanya bu
    nedenle Hirvatistan penceresini kullanmak istiyordu.
    Ote yandan Sirbistan da Balkanlar, Orta Avrupa ve Tuna su
    yolunu kontroi eden cografi konusianmasi nedeniyle Slav Birli-
    giiçinde çok degerli stratejik konuma sahiptir.
    Görüldügü gibi, son derece önemli stratejik yapilanmaya sa-
    hip bu üç iilkenin, ABD, Rusya ve Almanya'nm Balkaniar, Ön
    Asya ve Ortadogu'daki egemenlik kavgasmda rahat yüzü gär-
    mesi olanaksizdir.
    -I
    466 Geleceg.iYönetmek

    Sirplar, Tuna su yolunu kapatmca Almanya, Hirvatistan ko-


    ridorundan Dogu Akdeniz ticaret yoluna sarkamadi. Her ne ka-
    dar Tuna-Ren baglantismi kurarak d üglerini gerçekleptirdiyse
    de Sirplann tavri nedeniyle bu yolu da kullanamadi. Yani bu sa-
    vag Almanya'nm ticari güç olarak stratejik bir güce dönügmesi-
    ni engellemektedir. ABD, Rusya ve äteki Avrupa ülkelerinin
    ulusal çikarlanyla dogrudan baglantili olan bu savaym kesin çö-
    züm görülmeden bitirilmesini beklemek en azmdan matematik-
    ten smifta kalmak demektir. Kesin çözüm, Almanya'nm söyle-
    digimiz projelerinden geri adim attigi izleniminin ahnmasidir.
    Tuna su yolu kapatilmca bundan en çok zarar gören de
    Avusturya oldu. Çünkütüm liman, dok, antrepolan kapandi,
    ipsizlik en üst düzeye çikti.
    Ekonomisi ve turizmi hemen hemen Almanya'ya bagli olan
    Avusturya üç yüz bin kipilik ordu beslemektedir. Üstelikordu
    giderleri ve silahlan hemen hemen Alman sanayisi tarafmdan
    karplanmaktadir. Bugüne kadar sifir enflasyon olarak para pi-
    yasalari Almanya tarafmdan desteklenen Avusturya, Bosna so-
    runu sürdükçe hizla ekonomik çöküge girecektir.
    Dört milyonun üzerinde ipsizi ile ekonomik durumu kötüye
    giden Almanya kendi can derdine dügerken Avusturya ekono-
    misine destek olmayi nasil sürdürebilecektir? Avusturya ekono-
    misi de bu durumda nasil düzlüge çikacaktir?
    Daha önceki H1rvat-Bognak barig görügmeleri (Mart 1994)
    de, Eylül 1995 barig süreci de ABD aracihgiyla yapildi. Bunun
    bir bagka anlami gudur: Bu geligmeler Almanya'nm artik bir sü-
    per güç olarak Avrupa'da ortaya çikmamasi gerektigini söyle-
    mektedir. ABD, Körfez Savagi'ndan bu yana Almanya'ya üçún-
    cü, Rusya'ya ise ikinci kez siyasi ders vermektedir. Almanya'ya
    verdigi mesaj gudur: Sen, Avrupa'mn ortasmda bile savag çika-
    nrsan, barig, ancak benim müdahalemle saglamr; savag da, be-
    nim iznimle devam eder.
    Bir yanda Almanya'nm Akdeniz'e inigi engellenirken öte
    yanda Rus-Sirp-Yunan-Ortodoks-Slav ittifaki Dogu Akdeniz ti-
    caret volunu tamamen denetimi altma alma çabasmdadir. Al-

    . I

    I. .'
    Strateji Matematik Aku Igidir .

    467

    manya ve·Avusturya ekonomilerinin çökügüne seyirci kahmrsa


    ya da stratejik.olarak buna müdahale edilmezse Slav ittifakmm
    süper güç olarak ortaya çikipi engellenemeyecektir.
    Hindistan ve Çin tehlikesine kargi Rusya'nm güç1enmesine
    olanak tammaya kararh Anglo-Sakson strateji uzmanlari, Slav
    Birligi'nin güçlenmesini kabul etmeleri beklenemez.
    Slav-Ortodoks ittifaki her ne kadar Germen Birligi ve Türki-
    ye için tehlikeyse de, Dogu Akdeniz ticaret yoluna egemen ol-
    malari asil Ïsrail'inaleyhine olacaktir.
    Ortadogu'yu
    ve ÖnAsya'yi
    kontrol eden bir üs olan Ïsrail'in
    zarar görmesine ve çökügüne ABD'nin göz yummayacagi orta-
    dadir.
    Yugoslavya'nm çökmesine çok ugraçan ABD, aym zamanda
    Germenlerin Ortadogu, Kafkasya ve BalkanIar üzerindeki tüm
    planlarmi da bozmugtur.
    Birinci ve Ïkinci Dünya savaglarmda Hirvat ve Boynaklarla
    igbirligine aligik Almanya, bu kez kargisinda ABD-Rusya strate-
    jik politik ittifalom buldu. Her ne kadar Rusya son ABD girigim-
    lerine kargi çiktiysa da bunun ciddiye ahmr bir yaru yoktur.
    ÇünküYeltsin, bu çikiglari özellikle parlamentodaki eski ve ye-
    ni radikalistleri dizginlemek ve muhalefetin dozunu azaltmak
    için yapmaktadir. Görüldügü gibi Bosna sorunu çok boyutlu-
    dur ve buradan zarar gören yalmz Boynaklar ya da Sirplar'dir.
    Bu iki millet, ne yazik ki kullamlan birer piyondan bagka bir gey
    degildir.
    .

    Asil savag, ABD--Almanya-Rusya arasmda geçmektedir. Bu


    soguk savaym galibi ABD, sicak savaya cephe açtiran Alman-
    ya'ya kargi tüm yollari kapatmig görünüyor.
    Bu sonuca göre, Almanya petrolün bir bölümünü yine eski-
    den oldugu gibi Rusya'dan ahrken geri kalanmi da Rotter-
    dam'dan almayi sürdurecektir.
    KKTC -Tûrkiye arasmdaki ekonomik iligkinin benzerini sür-
    düren Almanya-Avusturya ittifaki, dayanma güçlerini zorlamak-
    tadir. Bosna'daki savay1 durduracak ve çözecek olan, bu gerçektir.
    Bir kez daha altim çiziyorum: Boynak-Hirvat Federasyonu
    görügmeleri Viyana'daki ABD Büyükelçiligi'nde yapilmigti. Bu-
    468 GelecegiTönetmek

    günkü görügmeler de ABD bürokratlarmm gözetiminde yapih-


    yor. Anglo-Sakson dig politika.sürdürücüsü ABD'nin bu girigi-
    mi Germenlere kargi politik bir ustünluktür.
    Kimi yazarlara göre eski Yugoslavya'da olanlar
    "küçük,
    ap-
    tal savaglardi". Ve uluslararasi kuruluglar, göçleri, katliamlari,
    irza geçmeleri änleyemedi. Birlegmig Milletler örgütünün öldm
    fermamm hazirladi. Herkes, artik BM bitti; gücü tartigmah hale
    gelmigtir; iglevini de yitirmigtir, demeye bagladi.
    Gerçekten BM güçsüz müyd a ? Yoksa yöneticileri yeteneksiz
    ya da uluslararasi güç odaklarmm oyuncagi miydi? Sorun nere-
    deydi?
    Bu sorun.. dünyada çegitli platformlarda tartigiyor. Önünde
    sonunda buna bir çözüm bulunacak. BM'nin iglevi için en dog-
    haklari gözlemcisi" olarak
    "insan
    ru tamyi, BM'nin Bosna'ya
    atadigi Polonya eski bagbakanlarmdan Tadeusz Mazowiecki
    koydu: "BM zaten bagh bagma bir örgüt olmaktan uzaktir. Gü-
    nümüzde .
    BM'nin gu ya da bu nedenle sahneye çikipi olaylarda
    sözü geçan BM degil sadece ûç-bey büyük ülkedir... BM'nin gö-
    revlisi olarak üç yil boyunca Yugoslavya'daki olaylari yakmdan
    izlemeye çahytim. Korkunç hikâyeler dinledim, ürpertici olayla-
    ra tamk oldum. Facialarm, katliamlarm kamtlarmi topladim.
    Gärevim gördüklerimi, bildiklerimi rapor etmek, öneriler getir-
    mekti. Ne gezer? Tam on sekiz rapor yazdim. Simdiinaniyorum
    ki o raporlardan birini bile okuyan bir yetkili olmadi. Raporla-
    nm çöpe gitti demeye dilim varmlyor Ama inamyorum ki bu ra-
    porlar dosyalamp tozlu raflara kaldirildi..."
    BM'nin ba çarisizhšmda yöneticilerinin yeteneksizliginin pa-
    yi yadsmamaz ama, bu örgütü olugturan ülkeler de çok mu is-
    tekli davrand11ar?
    Buradaki barig öncelikle Almanya ve Avusturya ekonomile-
    rini rahatlatacaktir. Bu gerçegi, ekonomik ve politik strateji bag-
    lammda çok iyi degerlendiren ABD, Germenler ve onlarm ta-
    rihsel igbirlikçilerine qu mesaji vermektedir: Avrupa'mn göbe-
    indeki sorunu okyanusun ötesinden
    "ben"

    çözuyorum.
    Bugün için Rusya'nm yanmda görünen ABD, yarm olasi Rus
    yayilmacihgma kargi kaçmilmaz olarak Avrupa'dan yana olmak
    Strateji Matematik Aku îçidir 469

    ve Almanya'nm yamnda yer almak zorundadir. Bunun yam sira


    Avrupa Birlegik Devletleri sm1ri da Sirbistan'dan baglatilacaktir.
    Balkanlar'da, Ortadogu'da ve Kafkasya'da ulusal devletler
    istemeyen Rusya ve Anglo-Sakson stratejler, Sirplari da bu fede-
    rasyon içine sokacaklardir. Bundan sonraki adim ise bälünmüg
    Yunanistan da dahil olmak üzere öteki devletleri de birer fede-
    rasyona baglamak olacaktir.
    Çözümnedir? Avustralya'da da sikça duydugum (1995yih)
    ama, sözümona silo milliyetçilerin kendi vatanlarmda dile getiril-
    mesini bile ihanetle ey saydiklari bir oluyumdur; çok dilli, çok kül-
    türlü, çok dinli, etnik bir yapilanmadir. Bu saglanabilir mi? Dünya-
    da yaçanmig örnekler bunun olanaksiz oldugunu göstermektedir.
    Örnegin,Kibris'ta bang saglanabildiyse burada da saglanabilir.
    Hiç kuykusuz buna Karadziç gibi
    "fagist
    milliyetçiler" kargr
    çikacaktir; çünkü onlar gerçek milliyetçiligin ne oldugunun far-
    kmda bile degiller. Karadziç'e Hitler benzetmesi yapihyor, bu--
    nun haksizhk olduguna inamyorum, çünkü Karadziç sekizinci
    smif bir terörist.
    Bati'da kendisini Bosna sorununun.çözumüne adamig, baymi
    Fransa'nm
    "yeni

    filozoflar" kupagmdan Bernard Henry Levy'nin


    çektigi bir grup bilim adami, "Anlamakta güç1ük çektigimiz bir
    gey var," demektedir. "Avrupa, Müslümanlardan sürekli olarak
    sikma bagh, çember sakalh, bagnaz, antimedeni, çagdag topluma
    uyumsuz kipiler olarak söz eder, gikâyetlerini dile getirir. Oysa
    Avrupa'mn ortasinda tam Bati standartlarmda yagayan, laik, de-
    mokratik, hatta liberal egilimlibir grup Müslüman var. Neden bir
    çeteciye karpi onlari kerumak için bu kadar bekliyoruz?"
    Bu sorunun yamti gudur: Uluslararasi politikalarda dug-
    manlik, dostluk, kültür varliklarmi koruma kaygisi yoktur,
    uluslararasi arenada söz sahibi olan aktör gûçlerin ulusal
    çi-
    karlari vardir. Uluslararasi politika uzun erimli bir stratejidir.
    Kisa ufuklu günlük çözümler, agiret, ümmet- toplumlar1yla
    Üçüncü Dünya ulkelerineözgüdür.

    Kaynak: Erol Mütercimler, Turkish Report, 9 Ekim 1995 (Avustralya)


    "Bosna-Hersek Sorunu Gerçekten Bitiyor mu?" baghkh makale.
    470 Gelecegi Yönetmek

    OKUMA PARÇASI 3:
    Kosova'daki Kriz, Amerika'nm Yugoslavya'daki
    Amaçlan ve Etkileri .

    Soguk Savag'm sonu Amerika'mn adalet ve insan haklari gi-


    bi nesnel standartlar dogrultusunda daha açik bir dig politika
    yürütmesi için bir firsat sagladi, ama Amerika ve NATO'nun
    1990'larm sonunda Yugoslavya'ya müdahalesinin ana nedenle-
    ri bunlar deg"ildi.
    Mart 1999'da NATO, Yugoslav lider SÍobodan Miloseviç'in
    Arnavutlari Yugoslavya'nm Kosova bölgesinden ç1karma çaba-
    lanm önlemek için Yugoslavya'ya kargi hava saldirisma bagladi.
    Kosova nüfusunun yüzde 90'i Arnavuttu ve Yugoslavya'daki
    baskm etnik grup olan ve 600 yildan fazla bir süredir bölgenin
    kendilerine ait oldugunu savunan -Sirplarm çogu Arnavutlarm
    bölgeye z >rla girdigi görügündeydi.
    Bombr.larnamn en çabuk etkisi Avrupa Güvenlik ve Íçbirligi
    Õrgütü'nüa Kosova'da konuglanmig 1400 sivil gözlemciyi böl-
    zulmün
    .gäzlemciler

    geden çikarmasi oldu. Uluslararasi sivil


    önüne geçmek için dünyamn sahip oldugu en güçlü vasitalara-
    dan biridir.
    Amerika/NATO müdahalesinin görünürdeki nedeni Koso-
    vahlarm hayatmi ve insan haklarmi korumak idiyse de, bagka
    çok sayida sikmtih bölgenin bulunmasi bu amaci tartigmaya aç-
    maktadir. Örne in 1999'da Kosova'dakinden daha fazla insan
    nokta' vardi dünyada.
    'sicak

    yagammm yitirildigi en az yedi


    1. Kolombiya:Kolombiya'daki siyasi cinayetlerin sayisi, 300-
    400 gözaltmda kaybolma vakasiyla birlikte yllda 3000-4000 civa-
    rmdaydi. Oradaki siyasi piddet yüzünden neredeyse bir milyon
    in san sigmmac1 olmugtu.
    2. Dogu Timor. 1975'te Endonezya'mn .iggalinden 1999 gü-
    zünde bagimsizligm elde edilmesine kadar yaklagik 200.000 Ti-
    morlu yaçammi yitirdi. Bu sürenin büyük bir kismmda Endo-
    nezya Amerika'dan askerî yardim ve onay aldi. 1999 yilmm bü-
    yük bir kismi Dogu Timor'da yogun giddelli geçti.
    3. Sudan: Sudan'da 1980'lerden itibaren Amerikan medya-
    Strateji Matematik Akt! Igidir 471

    smda ve Washington kanadmda pek dile getirilmeyen bir sava


    yaçamyordu. Bu süreç boyunca tahminen 2 milyon insan öldü
    ve dört milyondan fazla insan sigmmac1 oldu.
    4. Ruanda: 1994 soykmm dalgasmda yanm milyon Tutsi öl-
    dürdü. 1999'da 100.000'den fazla insan soykinmla ilgisi oldugu
    için hapse atildi ve ülkedeki çatigma hâlâ sürüyor. Büyük bir si-
    gmmacisorunu var ve Ruanda askerleri Burundi ve Kongo'da
    çafigmaya devam edlyor.
    5. Sierra Leone:Daha çok ülkenin altm ve elmas madenlerinin
    kontrolü yüzünden çikan bir iç savag yirmi yildir sürüyor. Ço-
    cuk askerlerin kullamlmasi önemli bir mesele, 2001'de Sierra
    Leone'de 16 bin Birlegmig Milletler bang görevlisi vardi.
    6. Demokrafik KongoCumhuriyeti: Feci bir savay iki milyondan
    fazla insano yaçamma mal oldu. 2002 Insan Haklari Izleme Ra-
    "dört

    poru'na göre yllhk savay döneminde tüm taraflar sik sik


    sivillere saldirdilar, binlerce insam öldürdüler, sakatladilai- ve
    tecavüz ettiler. YüzbinIerce sivil, savagtan kaynaklanan açlik ve
    hastahklardan dolayiöldü."
    7. Irak: 1991'de Amerika su depolarim, ekin silolanm, sulama
    sistemlerini, hastaneleri ve saghk kliniklerini
    -insan

    yaçammm
    sürmesi için gerekli hizmetleri sunan yerleri- bombaladi; sava
    sonrasi yaptirunlar ve neredeyse günümüze degin süren gün-
    lük bombardimanlar bir milyondan fazla insanm ölmesine yol
    açti. 34 yil Birlegmig Milletler'de görev yapmig bir yetkili olan
    Denis Halliday yaptirimlarm 'bir
    savag halini içerdigi ve ayda
    5.000-6.000 Irakh'nm ölmesine neden oldugunu' söylüyor.
    Amerika'mn niçin bu ülkelerde degil de Kosova'da
    'yagam

    kurtarma' igine girigtigini anlamak için yukarida siraladigimiz


    bu ülkelerin ortak özelliklerinin neler oldugunu sormamiz ge-
    rekir.
    Birincisi, Irak digmda bu küresel sicak noktalar büyük basi-
    nm çok az ilgisini gördü. Medya, Irak'1 Amerika'ya kargi bir teh-
    dit olarak gördü, ama yaptomlara ve onlarm siviller üzerinde-
    ki yikici etkilerine deginmedi. ÏkincisiAmerikan politikasi yu-
    karida siraladigimiz ülkelerin çogunda igleri daba da kötüye gä-
    türmügtur.

    I.
    I

    472 Gelecegi Yönetrhek

    Dagu Timor'da Amerika, Endonezya ordusuna yardun sag-


    ladi ve bu ülkeyle normal ticari iligkilerine devam etti. Batt ya-
    rimküresinde ordunun en kötü insan haklari ihlali sicillerin bi-
    de en kötüsüne- sahip oldugu Kolombiya, en fazla
    -belki

    rine
    Amerikan askerî yardimim almak açismdan bati yanküresinde
    birinci, dünyada ise üçüncü (1999'da Ìsrailve Misir'dan sonra)
    sirada. Amerika Agustos 1998'de Sudan'daki bir ilaç fabrikasmi
    bombalayarak, savag ve yoksulluk gibi saghgi en fazla tehdit
    eden iki sorunla cebellegen bir ülkenin acil ihtiyaç duyulan ilaç-
    lan üretip dagitma gücünü zayiflatti. Bu bòmbardiman, Ameri-
    ka'mn Afrika'daki iki büyüke1çiligine yapilan terör saldinsma
    kargilik yapilmigti ve säz konusu fabrikamn Usame Bin Ladin'le
    baglantih oldugu ve kimyasal silablar ürettigine iligkin çok sa-
    yida istihbarat raporuna dayaniyordu.
    Türkiye'nin baghca askerî araç gereç tedarikçisi Amerika'dir.
    Türkiye'nin silahlarmm yüzde 80'den fazlasi Amerika'dan gel-
    mektedir. 1990'larda Amerika,. Türkiye'ye 12 milyar dolardan
    fazla askerî yardim yapmigtir. 1996'da Ïsrailile Türkiye arasm-
    da imzalanan askerî ticaret anlagmasimn pegi sira silah endüst-
    risi igbirligi paktmm kurulmastyla birlikte Amerika'nm dolayh
    yardimi da artti.
    -"Eger bu yerli politika igleyecekse,onu sürdürmekte özgür olmak
    zorundayrz. Ve eger dünyanm her tarafmda satry yapma kapasitemiz
    de dahil güçlü bir ekonomikiligkiyesahip olacaksak, bunda Avrupa ki-
    lit rol oynayacakttr. Ve eger kaçmilmaz olarak beraberinde getirdigi
    füm sorunlarryla birlikte liderligin yükünü halkm paylagmasmi isti-
    yorsak Avrupa'nm bizim yammizda olmasa gerekir. ÏçteKosova mese-
    lesi de bundan ibaret... Bízim degerlerimizle il ili bir mesele." (Bill
    Clinton, 23 Mart 1999)
    Amerikan politikasmm insan haklan dogrultusunda gekil-
    lenmedigi gerçegi iyice anlagilmahdir. O halde Amerikan öncü-
    lügünde NATO'nun Yugoslavya'da gerçekleptirdigi eylemlerin
    ardmdaki gerçekler nelerdi?
    Yugoslavya'da ne olup bittigini ve Amerikan politikacilari-
    nm kastmi anlamak için bu müdahalenin çevresindeki ekono-
    mik kogullara yakmdan bakmak gerekiyor. Her ne kadar Yu-
    L

    Strateji Matematik Aku Ígidir


    L
    473 i

    goslavya'da altm madeni olmasa da, karar alma sürecini etkile-


    yen ekonomik kogullar söz konusudur. Örnegin Yugoslav-
    ya'nm bazi yerleri mineral aç1smdan zengindir. Ülke, önemli
    petrol kaynaklarma sahiptir ve Karadeniz'den S1rbistan yoluyla
    Îtalya'yapetrol boru hatti dägenmesi teklifi söz konusudur. Bu
    çikarlarm yerine getirilmesi için daha sikmtih bir Yugoslavya
    hükümeti istenmektedir.
    O zamanlar Yugoslavya özellikle Bagbakan Ante Markoviç
    yänetiminde neoliberal bir ekonomik geligme modelini yürütü-
    yordu. Neoliberal ekonomi teoremi Amerikan dig ekonomik ve
    askerî politikasma yän veren baghca birleptirici unsurdur. Eko-
    nomik açidan en geligmig ve askerî açidan -baskm ülkelerin ço-
    gu için de bu geçerlidir. Yugoslavya kararh bir gekilde ticareti
    tegvik etmeye baçIadi. Bir bakima bu gerekliydi de, çünkü Yu-
    goslavya gühümüzde pek çok ülkeyi zor duruma sokmuy bulu-
    nan borç batagina dügmügtü. 1989'da Yugoslavya 3,8 milyar do-
    lar dig borç ödedi, ama tek kurug dig yardim almad1. Sonraki yil-
    larda ekonomik durum kötülegtikçe Hirvatistan, Slovenya, Bos-
    na Hersek ve Makedonya Yugoslavya Cumhuriyeti'¯nden ayril-
    ma karari aldi, Kosova da bu karari l990'larm sonunda aldi. Ay-
    rilma karari almanm sorunlara gerçek çözümler bulmakla aym
    ey olmadigmi akilda tutmak gerekir.
    1989'da Markoviç Amerika'yi ziyaret etti, Yugoslavya'nm
    parasmm degerini dügürmeyi, maaglari dondurmayi, devlet
    harcamalarmi kesmeyi ve kamu girigimlerini özelleptirmeyi ön-
    gören yardun paketini
    "reddetti".
    Devlet harcamalarmdaki ke-
    sintiler parayi dig borç ödemesine yönlendirmek için gerekliydi
    ve bu, merkezi hükümetin çegitli cumhuriyetlere ve özerk böl-
    gelere daha az para vermesi demekti. Bu da ayrihkç1 hareketle-
    ri hizlandirdi. Kamuya ait girigimlerin özelleptirilmesi toplu ip-
    ten çikarmalara yol açti ve özellegtirmeden sakmma çabalari ge-
    nelde maaglarm ödenmesi demekti. Ülkeninbanka sistemi de
    Dünya Bankasi'mn yönlendirmesi altmda parçalandi.
    Meselenin asli gudur: Amerika çikarlarma uydugu zaman
    müdahalede bulunmak için insan haklarmi bahane olarak kul-
    lamr ve diger politik hesaplarma uymadigi zaman insan hakla-
    Gelecegi¥önetmek
    ·

    474

    rim pekâlâ gözardi eder. Amerika her yeyden önce dar politik
    amaçlan ve girket çikarlarim desteklemek için dig yardimi kul-
    lamr. Dünyada var olan krizlerin çogu politik çözümlerin, borç
    yardimi gibi ekonomik faktörleri de içeren çözümlerin müzake-
    re edilmesini gerektiriyor. Etkin çözümler çok farkh seslere ku-
    lak verilmesini gerekli kihyor. Ve bu çözümleri üretme süreci
    uluslararasi anlagmalari ve dünyanm çok yänlü kurumlarm1
    güçlendirmelidir. Bu anlagmalar ve kurumlar sik sik tek yanh
    bir eylemle, özellikle de Amerika tarafmdan iglevsiz kilmir.
    Nihai sonuç, ekonomik kogilllarin Yugoslavya'da kötüye git-
    mesi oldu. Bu ne zaman gerçeklegirse, etnik ve /veya dini grup-
    lar arasmdaki mevcut farkhhklarm öne çiktigmi tarih bize gös-
    teriyor. Bu farkhhklarm çok dengeli bir gekilde idare edilmesi
    gerekiyor. Bati'mn tepkisi, borç ödenegi yaptirimlari ve 1992'de
    baglamig Birlegmig Milletler ekonomik yaptirimlari yoluyla pek
    çok açidan ekonomiyi daha da kötülegtirmek oldu. Bati daha
    dayatti. Tüm bunlar durumu be-
    "çözümü"

    sonra la askerî bir


    ter yapmakta11 öteye geçõedi.

    Kaynak: JerryKloby, Küreselleymenin Sefaleti Egitsizlik, Güç ve Kalkmma,


    (çev: Orhan Düz), Güncel Yayincthk, Ïstanbul2005, s.417-425
    i.
    I
    I 1

    ÜçúncüBölum Dipnotlan
    1 Mehmet Gön1übol Uluslararast Politika, ilkeler-Kavranitar-Kuramlar,
    -

    Yaymlari, Ankara 1979 s: 62, S


    2 Ülkelerinbelirli dig politika amaçlarma ulaymak için yäneldikleri politikala-
    ri dört grupta toplayabiliriz. Bundan bagka devletlerin dty politika
    leri, uluslararasi sistemde var olan güç dagihmma karp strateji- -

    (revizyonist strate-
    ji) ya da var olan güç dag2ltmmt destekleyen (statükocu strateji) olarak iki
    ana gruba ayrilabilir. (Genig bilgi için bkz.- F. Sänmezoglu Uluslararast Po-
    -

    Iitika ve Dry Politika Analiti, s: 241-280 arast


    ve Mehmet Gänlübol -

    Llluslara-
    rest Politika, s: 59-82 arasi, ve Feridun Ergin Uluslararast
    Politika Stratejileri,
    -

    169-185 arasi)
    3 Beril Dedeoglu, Ulustararast Güvenlikve Strateji, s.265,
    DerinYaymlars, Ístan-
    bul 2003,
    4 Dedeoglu, 165-173.
    5 Tayyar An, Ulustararas: liipkiler Teoríleri, 201. Alfa
    Yaymlari IstanbuL 2004,
    6 Faruk Sönmezoglu, ülustararasi Politika
    ve Dig Politika Analizi, s.243, Der
    Yaymlan, Istanbul1995 (2.baski),149.
    7 Dedeoglu, 167-168.
    8 Sönmezoglu, 150.
    9 Dedeoglu, 168.
    10 Sönmezoglu, 244-245.
    11 Dedeoglu, 169.
    12 Sönmezoglu, 243 genig bilgi için bkz. Selim Deringil
    Denge Oyunu, Tarih
    -

    Vakh Yurt Yaymlari, Istanbul 1994.


    13 Dedeoglu, 169-170.
    14 Dedeoglu, 168.
    15 Dedeoglu, 170.
    16 Sönmezoglu, 246.
    17 Sönmezoglu, 246, M. Gänlü bol,
    64.
    18 Sönmezoglu, 247.
    19 Sönmezoglu, 247-248.
    20 Sönmezoglu, 248.
    21 Dedeoglu, 171-172.
    22 Sönmezoglu, 249- M. Gönlübol, 64-66.
    23 M. Gönlü bol, 64-65.
    24 Dedeoglu, 171.
    25 Sönmezoglu, 158.
    26 Dedeoglu, 171.
    27 Sönmezoglu, (birinci baski), s.169
    28 Gönlübol, 67.
    (Íkincibaski, T995, 2541
    29 Gönlübol, 67.
    30 Sönmezoglu, (birinci baski) 170
    31 genig bilgt için; Sänmezoglu, (birinci baski)
    171
    32 Dedeoglu, 172.
    33 Sänmezoglu, 256. Baglantisizhk stratejisinin
    ·
    -

    tercih ve uygulaiugmi etkileyen


    faktörler ik Baglantisizlar konferanslannm ayrmtlari ...

    konusunda genig bil-


    gi için Faruk Sönmez.oglu- "Uluslararasi Politika
    ve Dig Politika Analizi"
    v.,,
    ,4

    272ye bakilabdir
    ·
    ,
    ,
    476 Gelecegi Yönetmek

    34 Sönmezoglu, (ikinci baski) 272


    35 Gönlübol, 73
    36 Sönmezoglu, 273 (ikincibaska)
    37 Sönmezoglu, 73-274 (ikincibaski) 2
    38 Sönmezoglu, 274-275 (ikinci baska) 2
    39 Radovan Samarcici, Sokollu Mehmed Papa, s: 233-234, (Çev:Meral Gaspirah)
    Sabah Kitaplar, 1stanbul 1995.
    40 Gencay gaylan, Degigim Küresellepmeve Devietin Yeni !çlevi,s.166, Ímge An-
    -

    kara 1995
    41 Saylan, 179
    42 Toktamig Ate; Diigünce Parlamentosu, 5: 22 -ÇagdagYaymlari, Istanbul 1995
    -

    43 Ate.y,22,
    44 Ateg, 22.
    yuzyilm başmsizlagan ùlkelere getirdigi bir anlayi; daha vardi. Eu an-
    "20.

    layiga göre, bagirnsizhk tek ba ma yetinilecek bir agama degildi. Yeni yüz-
    'çagdaglagmaya'

    ydm gereklerine uygun olabilmek için bagimstzlagmamn


    dönügmesi gerekmekteydi. Çagdaylagma, aym zamanda ülke ekonomisini
    hedefine yöneltmek gereginde degerlendiriliyor-
    'kalkinma'
    güçlendirilmig
    du. Dolayislyla yeni yüzyihn siyasal hareketi: a-Bagamstzlagmak, b- Çagdag-
    la mak, c- Kalkomak biçiminde geligen bir diziyi belirlemekteydi. Açikçast
    . bagrnsizlik, çagdaglagmaya dönügmedikçe, ne tek bagma, ne de ülkeler
    bütünlügünde hiçbir önem ve deger tagimayacak iligki olarak görülmektey-
    di. Hangi geligmiglikdüzeyinde olursa olsun, dünyanm hiçoir döneminde,
    hiçbir sömürgeci ülkenin, kendi istek ve iradesiyle sömürüsü altmda bulu-
    nan bir ülkeye bagtmstzlik verdigi görülmemigtir. Aksine
    kapitalizmin,
    demokratik düzen içinde çagm yeni diktatöryasi denilen ekonomik yönlen-
    dirme otoritesine dönügmesi söz konusu olmugtur. 'Kapitalizmin Demok-
    yönetimi' olarak
    'hognutlarm
    ratik Diktatörlùgü' denilen bu ekonomik güç,
    tezahür etmektedir. Hognutlarm yänetimi denilen bu nüfuz etme biçimi, 19.
    yüzyildan beri kapitalizmin yeni sömürge alanlarmda yeni yönetim biçimi
    olugturmugtur."
    (Yllmaz Karakoyunlu- Globallegme Hedeflerinde Türk Egitim Degerleri ve
    Çagdaylagmamn Yäntemi- Konferans bildirisi, 18.3.1996, Istanbul
    45 Toktam1; Ateg- Aslan Sosynl Demokraffar, s· 202, Dig Politika ve Sorunlarimiz
    adh makale, Ç1nar Yaymlari; Istanbul 1994
    46 Sänmezoglu, 11 (birinci baski)
    47 Sönmezoglu, 14 (birincibaski)
    .
    48 Sönmezoglu, 14 (birinci bask0
    Soruda Türkiye'nin Dig Politika Tarihi, s: 5, Gerçek Yaymevi,
    -100

    49 Edip Çelik
    Ïstanbul1969
    50 Sönmezoglu vd. Uluslararas:ÏliskilerSözlügü,s:105
    -

    51 Çelik- 100 Soruda Türkiye'nin Dry Politika Tarihi, s. 6


    I

    .
    i

    I.

    IN:
    I.

    Dördüncu Bölüm
    STRATEJIK HAMLELER,
    STRATEJIK SORUNLAR ILE
    ETKÍODAKLI HAREKÂT
    L

    I
    rt

    IV
    "Gerçek te durdurulmasi gereken çilgm adam Stalin'dir."
    ABD Bagkam Truman

    "Savag zamamnda birligi korumak fazla zor degildir."


    SSCB Devlet Baykam Stalin

    "Filler sevigir, ayaklan altmdaki çimenler ezilir."


    Asya Atasözü

    "Biz bugün tarih yapiyoruz."


    ABD Bagkam R. Reagan ve
    SSCB Bagkam M. Gorbaçov
    ._I
    (8.12.1987)
    I

    I..

    4.1. BILGI VE BILGININ YONETIMI

    "Bilmek, ileriyi görmek; ileriyi gör-


    mek, güçlü olmakhr."
    Auguste Comte

    4.1.1. Makine ÇagmdanDijital Dunyaya Degigim


    Her yüzyil, degigime tamk olanlar için çeyitli tammlamalara
    yol açmaktadir. 21. yüzyil,
    "bilgi "dijital

    çagi", dünya",
    "inter-

    net çagi",
    "elektronik
    çagi",
    "enformasyon "entelek-

    para çagi",
    tüel insan çagi", rekabet" tanimlamalariyla adlandiril-
    "küresel

    maktadir.'
    20. yüzyil makine ya da endüstri çagiydi ve endüstri, insan
    yönetimi, politika hatta spor alanlarmdaki dügünce, plan, proje,
    tak tik ve stratejiler de bu konsept dogrultusunda geligtiriliyor-
    du. Endüstri çagmda dügünme yäntemi çaligma siste-
    "makine

    mi"ne uygundur. Bilindigi gibi makine, bagimsiz parçalardan


    olugan,.fakat her biriihin çahymasi ötekine bagunh bir bütün-
    dür. Her parça ayri ayri bir "makine"
    degildir ama, her bir par-
    ça makinenin düzgün ve düzenli çahymasim saglar. Her bir par-
    çanm birebir aynisi üretilmedigi sürece aym makine bir kez da-
    ha üretilemedigi gibi arizalar da yok edilememektedir. Makine
    çagmm dügüncesine göre "birey"

    takun degildir. Sirketlerin


    üretme l<onsepti de "dar
    çevre, aile yönetimi, yayilabildiginiz
    kadar genig ticari alana yayilma" olarak belirlenmigtir ve bunun
    geregi olarak da kazanmak" bir strateji olarak benimsen-
    "para

    migtir. Oysa para hazanmak strateji degildir.


    480 Gelecegi Yo·netmek

    21. yüzyil küresel düglerin kurulacagi, kurulmasi gereken bir


    yüzyildir. Gelecek yeniden dügünülmek zorundadir; politika,
    uluslararasi iligkiler, iq yänetimi, rekabet, kontrol, liderlik, pa-
    zarlama ve savag stratejisi... Ínternetagi ile artik bireyler bir
    "ta-

    kim" haline geldi. Fakat, hizli bilgisayarlar, hem dügünmeyi


    ürünlerini" yaratmayi hizlandirmigtir ancak
    "dügünce

    hem de
    m. bu yeterli degildir. Bugün yonga teknolojisinin ulagtigi düzey
    nedeniyle dügünme hizi, endüstri çagi insamnm tahminleri üze-
    rindedir. Çünküyonga teknolojisindeki geligmede, bir mikrop-
    çipe yedi buçuk milyon transistorün sigdmlabilecegi düzeye
    gelinmigtir. Her gey olabildigince küçülrnügtür.
    21. yüzyilda dünya daha da küçülecek. Ancak ekonomil<
    alandaki küresellegme (globallegme), sosyal alandaki küresel-
    legmenin önüne geçmigtir. Bu durum, gelecekteki olasi büyük
    tehlikelerin de habercisidir.
    Çokpopüler bir sözcük olan (sosyal)küresellegmeyi hiçbir
    devlet ve ideoloji bagaramazken, sayilan üç yüze varan ABD,
    Ingiltere, Almanya, Fransa, Hollanda, Isviçre ve Japonya mer-
    kezli dev girketler ekonomik küresellegmeyi gerçeklegtirdiler.
    Bunun dogal sonucu olarak siyasal iktidarm yerini alma strate-
    jileri geligtirmektedirler.
    Küresellegmi ekonomi etkileri ve kurumlarmm faaliyetleri
    her sokakta, her köy kahvesinde hissedilmektedir ve görülmek-
    tedir. Türkiye gibi ülkelerde globallegmenin argümanlarlyla
    toplumun geleneksel degerleri çeligmektedir. Bunun sonucun-
    da ortaya çikan tepkiler, ipsizlik, kimlik krizi, mikro milliyetçi
    çikiplar, köktendinci çikiglar (tepkiler)sosyal devletin önünün
    tikanmasma yol açan kamusal alamn çökügü olarak degerlendi-
    rilebilir. Bazi liberal stratejler ulus-devletin ortadan kalkacagru
    öne sürerken daha ciddi stratejler ise ulus-devletin yok olmaya-
    bir kurum
    "milliyetçilik
    cagru, tam tersine daha da güçlü olarak
    olarak yerlegecektir" tezini ortaya koymaktadirlar. Balkanlar,
    Kafkaslar gibi benzegme gösteren jeopolitikoyun alanlarmi bir
    kenara birakarak (çünkü buradaki olaylan açtklamak
    -klasik

    kavramlarla- çok kolaydir), Dogu Timor ya da Pacific Islands ya


    da A vus tralya'da Aborijinlerin, Yeni Zelanda'da Maorilerin ta-
    Stratejik Hamleler, Stratejik Soruniar ile Etki Odakh Harekât 481
    l.
    I

    leplerini hangi trendlerle açiklayabilecegiz? Aslmda, dayatma


    stratejik kavramlar yerine, ulusal ve bölgesel dügünme yetene-
    ginigeligtirebilirsek, samyorum ki, gelecegi kazanmak daha da
    kolay olacaktir. R.J.Barnet ve J. Cavanagh KiireselDügler adli ya-
    pitta 20. yüzyildaki birçok yerlegik dügüncenin yikilacagun be-
    lirtmektedir:
    "20.
    yüzyil sona ererken, elli yih agkm zamandir hükümetle-
    ri destekleyen ve yänlendiren resmi gerçekler artik çäkmügtür
    ve yeni politik görüglere de pek rastlanmamaktadir. 1990'larm
    en görkemli ideolojik degigimi sosyalizmin çökügüyken, ulusal
    ekonomilerin kontrollerinin gittikçe zayifladigi bir dünya ekono-
    misinin etkileriöbür yerlegik politik anlam ve güç dengelerini de
    alt üs t etmektedir. Tipki Leninizm gibi Keynesçilik de, ulusal
    ekonomilerin gerçek oldugu varsayimma dayanmiyordu. Ulus-
    devlet smirlari içinde, en azmdan askerî açidan güçlü endüstri-
    legmig ileri uluslarda, hükümet ekonomik denge, ilerleme ve
    sosyal kalkmmayi saglayabiliyordu. Leninistler bu degerli he-
    defleri devlet planlamasi ve güdümlu ekonomiyle gerçeklegtire-
    bileceklerine inamyorlardi. Keynesçiler de tüm bunlarm, daha
    insancil biçimde, devletin piyasalara biraz, o da faizle, vergi
    -
    oranlarmi ayarlayarak müdahale etmesi ve d.ogru hedeflere yö-
    nelik hükümet harcamalariyla yapilabilecegini dügünüyorlardi."
    Hiç kuykusuz küresel ekonominin degigim kopullari ya da
    olanaklari uluslan degigim ve degigiklige zorlamaktadir. Bunun
    l

    I
    482 Gelecegi fönetmek

    lariyla, kargi olduklan bir siyasal (ideolojik) sistemin çökügünü


    hizlandirdilar. Transistörün yarattigi devrimle yedi buçuk mil-
    yon transistörün yerleptirilebildigi bir elemanm teknolojide kul-
    lamlmasiyla ortaya çikabilecek dönügüm itkisini hesaplamak ya
    da anlamak için artik Yanlig anlagdmanm
    çok zorlanmiyoruz.
    önüne geçmek için bir konuyu belirtmek istiyorum: Teknoloji-
    deki geligme çok geydir ama, her gey demek degildir. Küresel
    (global) teknolojik geligme, küresel ekonominin geligmesini ka-
    çmilmaz olarak yaratir ama, küresel toplumun geligmesi farkli
    argümanlara baghdir. Devletin küçülmesÏ
    ya da küçültülmesi
    ifadesi hem kulaga çok hog geliyor, hem de moda bir deyig!
    Acaba bu argüman, her ulus için uygulana bilirligi ya da gerçek-
    ligi olan bir argüman midir? Global ekonominin dayatmalarm-
    dan ya da sonuçlarmdan küçülmesi/kü-
    biri olan, "Sirketlerin
    çültülmesi makro ölçeklerde devletlere de uygulanmahdir,"
    önermesiyle kargi kargiyayiz. Önermenintüm alt argümanlan
    olugturulmadan uygulamaya kalkmak yalmzca küresel kaosu
    doguracaktir. Neden?
    Birincisi: Makro ve mikro ölçekte olmayan sosyal olaylar
    "Newton mekanigine" göre açiklanabilir. Ki, özellikle geligme-
    mig ve azgeligmig ülkelerdeki olaylan açiklamak için uygun bir
    yasadir. Oysa ABD, Japonya,Almanya gibi endüstri ötesi dev-
    letlerde sosyal olaylann boyutlan itibanyla "Einstein teorileri-
    nin" (Kuantum Fizigi) kullamlmasma gereksinim duyulmakta-
    dir. Dikkat edilirse adi geçen ülkeler, teknolojik geligimde mak-
    ro ve mikro alan ürünleri yaratan ülkelerdir. Bir yandan uzay
    teknolojisini geligtirirken, öte yandan da klonlamayla canh üret-
    mektedirler.
    Ikincisi: Devletin küçültülmesi ya da devletin rolünün kü-
    çültülmesi (kimileriazalblmasi diyor) ancak "güçlü
    sosyal dev-
    let" kurulmugsa olur. Türkiye gibi ülkelerde devletin rolünün
    küçültülmesi önerisi hayalciliktir, gerçekleri matematik akilla
    degerlendirememektir. Türkiye, Kore, Malezya, Endonezya gibi
    ülkelerde devlet, ekonomik geligmede yerel sermayenin olugtu-
    rulmasi, zenginlesmesi için kendisini görevli saydi (hatta Japon-
    ya'da devlet yerel ekonomik geligmede sermaye birikimcisi ola-
    Stratejik Hamleier, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHarekat 483

    rak rol oynadi). Fakat ulusal burjuvazinin egitim, gelenek, aris-


    tokratik davram;
    .genlerindeki

    eksiklik ve bozukluk nedeniyle


    sosyal devlet yerine devlet" ortaya çikti. Demokrasiyle
    "derin

    kapitalizm arasmda ya da demokrasiyle kapitalizm iligkisinde


    çözümsüzlüge varan boyutta sorunlarla kargilayildi. Bugün
    "Asya Kaplanlan" adi verilen gigirme mucizelerin yayadigi çö-
    kügte, otokrasiden demokrasiye geçig evriminin tamamlanama-
    yigi önemli rol oynamigtir.
    Türkiye, Kore, Singapur, Malezya, Endonezya ve daha bir-
    çok kalkmma yolundaki ülkelerir ortak pr ydasi gudur: Devlet
    eliyle sermaye biriktirilmig, tammi ve faaliyeti farkh dikta rejim-
    leri yaratilmig ama demokrasi yaratilamamig. Kisacasi, oligargik
    yapilanmah devlette, sermaye birikimi planlanan hedeflere ula-
    gir, ama demokrasi kurulamaz.
    Genel kabule göm 1989'da sona eren 20. yüzy11m, bence, en
    belirgin özelligi, demokrasinin, endüstrileymi , bilimde firlami
    gitmig, egitim sorununu çözmiig ve zenginlegmig sosyal devleti
    kuran ülkelerde yerleymig olmasidir. Eger .bu bir gablonsa ve
    dogrulugu kabullenilirse Türkiye ve Güney Asya ülkelerinin si-
    yasi g'elecegi ekonomileri kadar umutsuz olacak demektir. As-
    Imda Türkiye örnegi dünya siyaset bilimcilerine önemli dersler
    ifade etmektedir. Çünküdünyaya (degigtitilen konjonktürel
    ya-
    piya ve konseptlere) eklemlenmeye çahyllan Türkiye, ekonomi-
    de darbogaz yagadikça, ikiönemli argümandan kolayca vazgeç-
    mektedir. Bunlar, demokrasi ve insan haklandir. Konunun da-
    ha iyi anlagilabilmesi için yine Türkiye'den bir örnek verelim. 24
    Ocak 1980 kararlan ekonomi"nin"liberal
    zaferi, çagdag gelly-
    melerin olmazsa olmaz kurallan olarak açiklandi; ama uygula-
    nabilmesi için Eylül" darbesine gerek duyuldu. Dikkat edi-
    "12

    lirse, yaratici.ve dünya ölçeginde rekabetçi olamayan devletin


    yarattigi
    "ulusal
    sermaye"nin yagayabilrnesi için "baskici

    ve
    müdahaleci devlet" göreve çagnlmigti. Bu, yalruzca Türklye'ye
    özgü bir durum degil, "Asya Kaplanlan" ekonomik kaosunun
    altmda yatan gerçektir de aym zamanda.
    Yeniden sosyal devlet olgusuna dönüyorum. Yagadigimiz
    günde sosyal devlete ornekgösterebileteklerimiz; Avustralya,

    I.
    I.
    ,l

    484 Gelecegi Yönetmek

    Yeni Zelanda, Ísveç,Norveç, Finlandiya, Kanada'dir. Biraz zor-


    JamaylaAlmanya ve birkaç AB ûlkesi daha eklenebilir. ABD,
    hem sosyal devletten.hem de çokkültürlülükten (multicultural
    -pot) vazgeçti, çünkü tek güç kalmamn verdigi avantajla tenkit
    edilemez ülke konumuna geldi.
    Sosyal devletin çagdag ölç(itleri nedir?'1- Hukuk devleti ol-
    mak. 2- Vatandaglarma sosyal güvence saglayabilmek. Bunlar
    a) ipsizlik parasi, b) parasiz yaygm saghk hizmeti, c) temel ög-
    retim ve egitimin kesintisiz 12 yil yapilmasi ve ücretsiz olmasi,
    d) kadm haklarimn ödünsüz savunulmasi, çocuklarm ve ka-
    dmlann güvence altma almmasidir. 3- Ïnsanhaklarmi tartigil-
    maz hale getirmek. 4- Bürokrat oligargisini kirmak. 5- Parti li-
    derlen diktatorlugunun onune geçilerek, demokrasmm onun-
    "yüksek

    deki tikamkhgi açmak. 6- Çokkültûrlülügü devletin


    stratejisi" olarak benimsemek. 7- Devletin temel hizmetler di-
    görüntusünü yagamdan çekmek. 8- Verginin ve
    "formel"
    mda
    ulusal gelirin egit olarak paylagtmlmasuu saglamak, 9- Parla-
    menterligi meslek olmaktan ç1karmak.
    Yukandaki dokuz maddenin uygulanma kogulu, demokra-
    sinin dogru ve çagdag tammmm yap11masma baghdir. Demok-
    rasinin 2L yüzyddaki tammi, "farkhhgm
    kabulü ve içe sindiril-
    mesi"dir. Bu kavram, çokkültürlülük fenomenini de kapsa-
    maktadir. Çokkültürlülük, "farkhhšm
    yänetimi"dir. Türki-
    ye'de oldugu gibi demokrasi ve çokkültürlülügü tammlamayi,
    çete yaraticisi derin devlete birakirsamz, onlar da kendilerine
    uyguri "Türk-Ìslam Sentezi"ni projelendirip,
    "yüksek
    strateji"
    olarak dayatirlar."24
    Ocak", "12
    Eylül", "Türk-Íslam Sentezi".
    Balkanlar'dan ÇinDenizi'ne kadar ülkeler tek tek ele almdigm-
    da gagirtici benzerlikle aym olaylarm farkh adlarla yagandigim
    görmekteyiz. "Yegil kugak teorisi" gibi stratejilerle özelden glo-
    ballegme geneline siçranmigtir. Globallegmenin somutlagtiril-
    digi
    "serbest
    piyasa ekonomisi" argümaiu, toplumu bir arada
    tutacak degerleri üretebilecek midir? Bunun yamtim finansçi
    George Soros veriyor:
    L

    Stratejik Hamleler, Stratejik Soruniar ile Etki OdakirHarekôt 485

    "Her toplumun onu bir arada tutacak ortak degerlereb ihtiyaci


    vardir, Tek bagma piyasa degerleri bu amaca hizmet edemez, çün-
    kü piyasalar insan (emek)ve doga (toprak)dahil her geyi alimp sa-
    tilir mal haline getirir. Bir piyasa ekonomisi olabilir, ama bir piyasa
    toplumu olamaz. Toplumlarm piyasalara ek olarak, siyasi özgürlük
    ve sosyal adalet gibi sosyal amaçlara hizmet edecek kurumlara
    ge-
    reksinimi vardir.
    Tek tek ülkelerde bu kurumlar varsa da, global toplumda mev-
    cut degildir. Global toplumun geligmesi, global ekonominin geri-
    sinde kalmigtar. Aradaki boçIuk doldarulamadiga takdirde, global
    kapitalist sistem ayakta kalamaz. Global topiumdan söz ettigimde,
    global devleti kastediyorum. Devletler ulusal düzeyde de yetersiz.
    Global bir kapitalist sistem ilk kez ortaya çikiyor degilse de, yeni
    duruma yeni çözümler bulmak zorundayiz. Benzer bir durum ge-
    çen yüzyilm baginda da yagandi. O zaman global kapitalist sistem
    imparato.rluklar tarafindan ayakta tutuldu. Zamania bunlar arasm-
    da çikan çatigmalar sonunda ylkildi. Ìmparatorluklar dönemi ka-
    pandi. Bugünkü kapitalist sistemin ayakta kalabilmesi için, bu sis-
    . temi olupturanlarm ihtiyaç ve özlemlerini kargilayabilmesi.gerekir."

    Teoriye ya da ifade edilen "ideal

    ideolojiye" göre global top-


    lumun temel özelliş demokrasi paydasi altmda toplanmaktir.
    Bugüne kadarkiörneklerde demokrasinin, zengin ve bilimsellik
    devrimini bagarmig ülkelerde yerlegtigini görmekteyiz. Eger bu
    bir tür tesadüf degilse, göyle bir kargilagtirma bizi sonuca götü-
    rür mü? Türkiye'de 22 bin kigiye bir bilgisayar dügmekte iken,
    Ìsrail'de220, ABD'de ise 19 kipiye bir bilgisayar dügmektedir.
    Her ne kadar internet evdeki TV aygitunizdan da yararlamlabi-
    lecek hale getirildiyse, de, bilgisayarlarm kullanilmasi, "seyyar

    ofis" kavramlarmi da getirmigtir


    ve birebir temas olanagi sagla-
    maktadir. Bilgisayarm yaygmlaymasi, has gûcünün yerini beyin
    gücune birakmasi demektir.
    "Bilgi Çagi"tanunlamasmdaki "bilgi"
    sözcügü, sihirli bir
    anahtar kavram midir? Ekonomi ya da siyaset dünyasmda
    ya-
    ratilan ve türetilen kavramlarla bir üretim süreci yaçanmadan,
    yalmzca "üretilen"in
    tagiy1cihgi yapilabilir. Bu nedenle de Tür-
    kiye gibi ülkelerde 21. yüzyihn en önemli ögesi olacak olan "en-

    telektüel insan" kavramiyla ne anlatildigi pek alg11anamamak-


    I.

    -
    ,

    486 Gelecegiyönetmek

    tadir. "Bilgi" ve
    "enformasyon"
    degigimin ve dönügümün far-
    kmda olmayanlar için birer sihirli sözcüktü. Samhyor ki, bu söz-
    cükleri agza sakiz etmekle 21. yüzyila uyum saglanacak ya da
    saglanabilir.
    21. yüzyilda da en önemli sermaye insandir am*a, nitelikli
    olam... Sira sira diploma sahibi olan mi, yoksa, lider nitelikleri-
    "entelektüel"
    ne sahip birikimi olan mi? "Bilgi çagi"nm insani,
    liderlerin lideri olabilecek yetenek ve donanundaki kipidir.
    "lider"i

    Eger, bu yaratacak sistemi kuramazsaniz, 2025 ylli son-


    rasini da unutmak zorundasmiz.
    Thomas Stewart Entelektiiel Sermaye (Intellectual Capital) ad-
    "enformasyon
    h yapitmda, ve bilgi günümüzün termonükleer
    rekabet silahlandir" saptamasim yapmaktadir. "Bilgi dogal kay-
    naklardan, bilyük
    fabrikalardan ya da gigkin banka hesaplarmdan da-
    ha degerli ve dalla giiçlüdiir."
    Stewart, sermaye dünyasi için geligtirdigi
    "entelektüel

    ser-
    maye" kavrammi yöyle tammlamaktadir: "Entelektüel sermaye
    zenginlik yaratmak ilzere kullamma sokulabilen entelektüel malzeme-
    dir; yani bilgi, enformasyon, entelektüel mülkiyet ve deneyimdir."
    [Önsöz,s.XII]
    20. yüz ihn, bagka bir deyimle çagmm" ürünleri
    "endüstri

    gözle görülebilir, elle tutulabilir ve satigta bir hacim iggal eden


    nesnelerdi. Ûlkelerin bürokrasisi, iç politikasi, uluslararasi ilig-
    kiler de bu anlayig ve ahykanhk dogrultusunda yapilandirilrmy-
    tir. Hiç kugkusuz, yaratilan ya da üretilenler de
    "bilgi"nin
    eseri-
    dir ama
    "bilgi"nin
    tarumim da çagm degigimine göre dogru ya-
    pip yerine oturtmak zorundayiz. .

    Alvin ve Heidi Toffler, Savag ve Savag Karpti Mücadele adh


    yapitlarmda, "Bilginin degigimi, yeni bir uygarhšm baglangicm-
    da oldugumuzu igaret etmektedir saptamasmi yapmaktadir-
    "

    lar. A. ve H. Toffler, dünya uygarhgmi üç dalga sektörüne ayi-


    rarak analiz ederler. "Birinci Dalga Sektörü tartmsal ve madeni
    kaynaklari saglar. ÏkinciDalga Sektärü ucuz emek saglar ve se-
    ri ûretimi yapar. Hizta yayilan ÜçüncüDalga Sektörü ise bilgi-
    yi yarattigi ve kullandigi yeni yollara dayanan bir hâkimiyete
    yükselir.
    StratejikHamieler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHarekât 487

    ÜçüncüDalga milletleri, dünyaya bilgi ve yenilik, iy iradesi,


    kültür ve pop kültürü, ileri teknoloji, yazihm, egitim, saghk ba-
    kimi ve diger hizmetleri .satar. Bu hizmetlerden biri, üstün
    ·

    Üçüncü.Dünya güç1erinin hâkimiyetine dayanan askerî korun-


    ma da olabilir."
    Dünyadaki stratejlerin ortak dügünceleri, 21. yüzyilda farkli
    bir uygarhšm yaratilacagi öngörüsünde odaklanmaktadir. En-
    düstri-ötesi ülkelerle endüstri ülkeleri, bilgisayarm simge obje
    oldugu
    "bilgi

    çagi"m yaratma ve yagatmada baçari göstererek


    22. yüzyila yeni bir "uygarhk"
    sinyalleri verecek degigim ve ge-
    ligimi de saglayacak konsepti yaratirken, Türkiye, henüz "en-

    düstri çagmm" egitim sistemini bile kuramamigtir.

    4.1.2. Kavramlar: Veri, Enformasyon, Bilgi


    Tek bir cümleyle belirtmek gerekirse, entelektüel sermaye
    zenginlik yaratmak üzere kullamma sokulabilen entelektüel
    malzemedir, yani bilgi, enformasyon, entelektüel mülkiyet ve
    deneyimdir. Bu bir kolektif beyin gücüdür. Onu belirlemek zor,
    verimli biçimde yaymak ise çok daha zordur.2 Rekabeti sürdü-
    rülebilir kilan bilgidir.3
    Enformasyon (information)ve bilgi (knowledge)terimleri
    çogu zaman dügünülmeden birbirlerinin yerine kullamhrlar.
    Yöneticiler genellikle, "Mügterilerimizi ve piyasalanmizi biliyo-
    ruz; onlar hakkmda bol miktarda enformasyona sahibiz," der-
    ler. Ancak enformasyon, bilginin sadece hammaddesidir. Eli-
    mizde enformasyon olmasi ile fazla bir bilgiye sahip olmuy ol-
    mayiz. Bir bulmacanin parçalan gibi, enformasyonun parçalan
    da anlamh bir gekilde bir araya getirildiginde bilgi haline gelir.
    Enformasyonun birbirinden bagimsiz ve mükemmel gekilde
    transferedilebilen parçalar olmasma karghk; bilgi, kismen zim-
    ni ve yüksek oranda baglamsaldir. Bu nedenle bilgi, kismen
    transfer edilebilmektedir.'
    Bilgi, insamn etrafmda olup bitenleri tam ve dogru olarak
    kavramasim saglayan kipiselleptirilmig enformasyondur. Bilgi,
    kendini dügünceler, öngörüler, sezgiler, fikirler, ahnan dersler,
    uygulamalar ve yaganan deneyimler geklinde gästerir.'
    I

    488 Gelecegi Yönetmek

    bilgi?" sorusuna verilen yamtlar


    "niçin
    Bilginin tanimi ve
    farkhhklar içermektedir. Veriler bizi enformasyona, yani habe-
    re, bilgilendirmeye götürdü; fakat bizim her geyden önce istedi-

    gimizbilgi idi.6 Degigimin altinda enformasyon teknolojisi yati-


    yor. Bilgisayarlar orta yönetim kademelerinden daha hizh ve
    daha iyi iletigim kuruyar ve verileri enformasyona dönügtürebi-
    lecek bilgili kullamc11ar gerektiriyor.'
    .

    . y Ünlüyönetim "gurusu"
    Peter F. Drucker, veri ile enformas-
    yon arasmdaki farki ve iligkiyi göyle belirtiyord "Enformasyon,
    amaç ve önemle baglanmig veridir. Veriyi enformasyona dönüg-
    türmek bu nedenle bilgi (bilgi, tanum geregi, uzmanlagmigtir)
    gerektirir. Enformasyona dayah kurulug, genelde, komuta-
    '

    kontrole dayah girketlerden çok daha fazla uzman gerektirir.


    Enformasyona dayali kuruluçIar hukuk damqmanhgi, halkla
    iligkiler ve iççi iligkileri gibi.änemli çahymalara ihtiyaç duyar.
    Enformasyona. dayah kurulug, merkezi yönetim yapist içinde
    çok az uzmana gereksinim duyar. Enformasyona dayah büyük
    kurulug, daha düz yapisi nedeniyle, günümüzdeki büyük gir-
    ketlerden çok geçen yüzyilm igletmelerine benzeyecek. Enfor-
    masyona dayah kurulugta bilgi esas olarak tabanda, farkh bir
    çahqma yapan ve kendi kendilerini yönlendiren uzmanlarm ka-
    fasmda olacak (günümüzfirmasi, belki de apagidan enformas-
    yon saglamaktan çok, yukaridan bilgi aquarriaya yönelik bir ev-
    re olarak nitelenecek]. Enformasyona dayah bir kuruluptaki
    olduklan için, onlara içIerini nasil yapacakla-
    'çalgicdar'

    uzman
    n söylenemez [Herbalde pek az orkestra gefi, bir kornocuya na-
    sd çalacagmi göstermek bir yana, bir Fransiz kornosunu üfleme-
    yi becerebilir. Ama gef, kornocunun beceri ve bilgisini müzis-
    yenlerin ortak performansma odaklayabilir. lyte enformasyona
    dayah bir igletmenin liderlerinin becermesi gereken de budur].
    Enformasyona dayah bir kurulugun gereklerinden bir digeri de,
    herkesia enformasyon sorumlulugunu üstlenmesidir. [Orkest-
    radaki viyolonselci bir notayi her çahqmda böyle yapar. Doktor-
    lar ve saghk görevlileri ayrmtih bir rapor sistemiyle ve bir enfor-
    masyon merkezi (hastalarmbulundugu kattaki hempire odasi)
    arac1hglyla çahgirlar]."
    Siratejik Hamleier, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHarekât 489

    Bu kavramlarin kullamlmasmda Bati ile Dogu kültürlerinin


    birikiminde farkh alg11aylym ortaya çiktigmi söyleyebiliriz. "Ke-
    sin olan tek geyin belirsizlik oldugu bir ekonomide sürekli reka-
    bet üstünlügûnün tek güvenilir kaynagi bilgidir. Batihlar tek
    ya-
    rar11 bilginin
    'kesin'/'sayisal

    (ölçülebilir anlammda) veri oldu-


    gunainamrlar. Ve girketi
    'enformasyon

    igleme'ye yönelik bir tur


    makine olarak görürler."' Japon firmalarmdaki yöneticiler, yeni
    bilgi yaratmanm sadece nesnel enformasyonu mekanik olarak
    'igleme'
    sorunundan ibaret olmadignu kabul ederler; yakla-
    "bu

    ima gäre, bilgi yaratmak, daha ziyade çaliganlann örtülü


    ve ge-
    nellikle öznel kavrayiglarmdan, sezgilerinden ideallerinden
    ve
    yararlanmaya baghdir. Bu tür bilgiden yararlanmanm araçlari
    genellilde
    'sayisal

    olmayan' (slogan,metafor ve simge biçimin- .

    de) verilerdir, ama bunlar sürekli buluççulugun vazgeçilmez


    _

    araçlaridir.""
    Japon yaklagimcihšmm en önemli yönü, yeni bilgi yaratma-
    nm sadece nesnel enformasyonun
    "iglenmesi"
    sorunundan iba-
    ret olmadigmin l¿abul edilmesidir. Yeni bilginin yara tilmast, da-
    ha ziyade, çaliganlarm her birinin örtülü ve genellikle
    son dere-
    ce öznel kavray1plarmdan, sezgilerinden ve önsezilerinden ya-
    rarlanmaya ve bunlari girketin bütününün denemesini ve kul-
    lanmasm1 saglamaya baghdir."
    Birçok Japon firmasmda bilgiye daha bütünsel yaklagilmasi,
    bir bagka temel kavray19tan da kaynaklamr. Sirketbir makine
    degil, canli bir organizmadir." Bilgi yaratan pirket, fikirlerle ol-
    dugu kadar ideallerle de ilgilenir..Ve bu olgu buluççulugus ateg-
    Jer. Buluççulugun özü, dünyayi belli bir vizyon veya ideale gö-
    re yeniden yaratmaktir. Yeni bilgi yaratmak, kesintisiz bir kipi-
    sel ve örgütsel kendini yenileme süreci içinde firmayi
    ve o fir-
    madaki herkesi tam anlamiyla yaratmak demektir.
    Rekabeti sürdürülebilir kilan bilgidir." Yeni bilgi daima bi-
    reyle baglar." Farklihk yaratabilmenin temel hammaddesini bil-
    gi olugturmaktadir.36 David B. Harris" bilgiyi enformasyon,
    baglam ye yagam deneyiminin bileyimi olarak tammhyor. Säz-
    lük ya da ansiklopedik olarak tammlanan bilginin digmda ko-
    numuzu ilgilendiren
    "bilgi,
    enformasyonu, veriyi, programlari,
    490 GelecegiYönetmek

    dokümanlari, bilgi sistemlerini, süreçleri, sözle ifade edileme-


    yen bilgileri, yetenekleri, deneyimleri, yenilikleri ve tümden ge-
    len yetenekleri; haberlegme süreçlerini ve kültürlerini, mügteri-
    lerle ve diger ortaklarla olan iligkileri kapsamaktadir. Bunun gi-
    bi, begeri sermaye süreçlerini (degerler, bilgi, girket kültürü ve
    iyçilerin kültürel geçmigi), dogal bilgileri .(verilerin/enformas-
    yonun öznel yorumlarmi) ve bilgi yönetimini kolaylagtiran tek-
    noloji araçlarmi kapsamaktadir."" Bilgi, daha özel bir durum-
    da, kazanmi.y enformasyon" olarak tanimlanabilir lEn-
    "deger

    formasyon: Îçaretlerdenfarkh olarak veriler bir veya bir dizi


    igaretin yan yana gelmesiyle olugurlar. Ïçarettensonraki bir üst
    basamagi olugturuflar. Bu seviyeden bir basamak daha yükse-
    ge,yani enformasyon seviyesine çiktigimizda enformasyonun
    belirli bir sorun çerçevesinde birbiriyle iligkili ve belli bir ama-
    ca yönlenmig veriler oldugu görülüyor. Veriler dagmik bir do-
    gayasahipken, enformasyon söz konusu oldugunda biçimlen-
    dirme, düzenleme, belli bir amaca hizmet etme, yarar saglama
    kavrami ile kargilagdirl". Bu baglamda bilgi ile enformasyon
    arasmdaki içerik farkma deginmek yararli olacaktir. Bilgi, en-
    formasyonun belirli bir amaç için baglantih olarak kullamlma-
    siyla ortaya ç1kar. Bilgi, enformasyonun yorum, analiz ve bag-
    lam ile zenginleytirilmig haliclir." Amrit Tiwana yukandaki
    kavramlar arasmda bag kurma gayretlerin(m)in änünü açiyor:
    "Ïlk olarak, her ne kadar enformasyon ve verinin anlamim sap-
    tamamiz gerekse de, normalde bilgi önceliklidir. Ama bu altya-
    pi olma zsa, bilgi yönetimi çerçevesinde ulagmaya çahy tžuniz
    uzlagmayi bagaramayiz."" Kisacasi bilgi, sadece hayata geçiril-
    mig enformasyon demektir."
    Veriden enformasyona, oradan da bilgiye geçig basamakla-
    ri ile bilginin enformasyondan ne kadar farkh oldugu konusu
    bir sorun olarak, bu konuyla ugraçanlan oldukça meggul et-
    mektedir. "Bilgi ile enformasyon arasmdaki baglantlyi açikla-
    yan kabul edilmig en iyi tamm, onun sadece ve sadece hayata
    L
    geçirilebilir enformasyon oldugudur. Eger bilgiyi nasil kulla-
    RACA m1ZR k3râr V€rirSORÌZ enformasyon da tartigilarak bilgiye
    dönügür."" Bilgi ile enformasyonu kargiIagtirdigimizda bilgi-
    Stratejik Hamieler, Stratejik Sorunfar ile Etki Odakh Harekât 491

    nin kivi için öznel oldugu ve bunu içsellegtirme egiliminde ol-


    dugu, enformasyon ve veri kavramlarmm da genel ve digsal
    kaldigmi görüyoruz." Dügünürler veri, enformasyon ve bilgi
    kavramlarmi soyutluk ve çokluk derecesine göre smiflandir-
    diklarmi belirtiyorlar. Buna gäre bilgi en soyut ve en az olarak
    bulunan kavram oluyor.3 Bilginin soyut olmadigmi yazanlar
    da bulunmaktadir.
    "Bilgi ekonomisi" ve "bilgi
    girketi" kavramlarmm bir parça
    soyut gibi gärünmesine kargm, bilgi igi hiçbir biçimde soyut de-
    gildir?6 Tiwana'ya göre de; "bilgi,
    açik, mutlak ya da yalm de-
    gildir. Tersine karmagik, tartigmaya açik, kismen yapisal kismen
    de temelsizdir. Ìçgüdüseldir, iletigim kurulmasi ve sözcük ya da
    gekillerle anlatilmasi zordur. Ama en i i tarafi veri tabanlarma
    doldurulamayip insanlarm beyinlerine yazilmasidir (onlar gir-
    ketinizin elemanlaridir). Oysa enformasyon, varhgim argivlerde
    korur ve insanlar ayrildiktan sonra da oradadir."
    Bilgiyi özne olarak belirleyip ve
    "verimlilik"

    ey-
    "yenilik"

    lemlerini de açiklayan dügünürler" bulunmaktadir. Onlara gä-


    re; "Artik zenginligin kaynagmm spesifik insan bilgisi oldugu-
    nu biliyoruz. Bilginin nasil yapilacagi tam anlamiyla bilinen ip-
    lere uygulanmasi
    'verimlilik',

    yeni ve farkli amaçlar dogrultu-


    sunda uygulanmasi ise
    'yeniliktir'.

    Bu iki amaca yalmz bilgi sa-


    yesinde ulayabiliriz."
    Kaç yil önce oldugunu animsamiyorum ancak bellegimde
    kalmig bir vurgulama var: "Dünün yollarmda, bugünün goför-
    leri yarmm otomobillerini kullamyorlar!" Günümüzde de aray-
    tirmaci Melih Arat" "yönetimin
    gelecegi" konusunda uyarilar-
    da bulunurken, Türk üniversitelerinin çeyitli fakültelerinde
    okutulan derslerin 1950'lerin bilgilerini yansittigmdan yakuu-
    "...

    '
    yot; geçerliligini yitirmig bilgileri uygulamaya çahymak,
    1950 model arabamizla, Batililarm süpersonik jetleriyleyariga
    kalkmaya benziyor. Rekabet edebilmek ve 21. yüzyila hazirla-
    nabilmek için çagdag bilgi ve enformasyou tabanmi kullanmali-
    yiz. Dünya girketleri, süreç bazh, bilgi tabanh, ögrenen organi-
    zasyonlariyla, sira digi yönetim ekipleriyle igletilirken, biz Íkin-
    492 GelecegiYdnetmek

    ci Dünya Savagi'ndan kalma hiyerarpik fonksiyonel organizas-


    yonlarimizla onlarla rekabet etmeye devam edecek olursak pa-
    zarlardan silinip gideriz. Küresel rekabette üstünlük saglama-
    miz ise, çagdag bilgi tabamnm da ötesine geçip özgün bilgi üret-
    memize bagh."
    Thomas Stewart tarti. ilan kitabi Entelektüel Sermaye'de farkh
    ve iddiah bir yaklagun sergiliyor: "Enformasyon ve bilgi günu-
    müzün termonükleer rekabet ya da gigkin banka hesaplarmdan
    daha degerli ve daha güçlüdür. Birbiri ardisira bütün sektärler-
    de en iyi enformasyona sahip olan ya da bunu en etkili biçimde
    kullanan girketlerin baçarlya ulagtigmi görmekteyiz; üstelik bu
    girketlerin en güçlüleri olmasi da gerekmiyor."3°
    Stewart'm degerlendirmesine göre bazi girketlerin büyüme-
    sinin nedeni parasal bakimdan zengin olmalari degildir. "Wal-
    Mart, Microsoft ve Toyota'nm büyük girketler haline gelmesinin
    nedeni Sears, IBM ve General Motors'tan daha zengin olmalan
    degildi. Aslmda durum tam tersiydi; ama onlar maddi ya da fi-
    nansal varhklarmdan çok daha degerli bir geye sahiptiler: Ente-
    lektüel sermaye."3'
    Bilgi ve enformasyon l<avramlarmi da kapsayacak gekilde
    yapilan
    "entelektüel
    sermaye" tammmm içerigi de yöyle ortaya
    konuyor: "Entelektüel sermaye zenginlik yaratmak üzere kulla-
    mma sokulabilen entelektüel malzemedir, yani bilgi, enformas-
    yon, entelektüel mülkiyet ve deneyimdir."" Bu tamrnm. ortaya
    sermaye" ögrenim kurumlarm-
    "entelektüel
    koyduguna göre
    dan almmig diplomalar ya da patent ve telif haklarmi kapsayan
    entelektüel (fikri) mülkiyet degildir.

    a. Bilgi Çegitleri
    Kaynagma Göre Bilgi Türleri: Bilgi iki genig kategoriye ay·-
    rihr. Örtükve açik? Bu kategoriler çegitli.alt dallara ayrihr. Da-
    hasi her kategori degigik unsurlar içerir, örnegin; sezgi, dene-
    yim, temel gerçek, yargi, degerler, tahminler, inançlar ve zekâ
    gibi.
    Stratejik Hamleler, Stratejik Soruniar ile Etki Odakir Harekt 493

    Örtük bilgi kipiseldir. Formalize edilmesi zor olan özel


    içerikli bir bilgidir; kayith ya da bilegiktir. Ínsanlarmbey-
    ninde depolamr.
    -

    Açik bilgi sistematik ve formal bir dilde kodlanabilir ve ya-


    y1mlanabilir: Belgeler, veritabanlari, web'ler, e-postalar gibi.

    Disa a
    Operas ei
    iÇedo ùk
    Odak
    \çe dönük
    Strale ik
    Disa aok

    Çokkonumlu
    GOCmen
    ik
    Tahminier
    Deâerler
    Temet gerce
    Cokkonumiu Kategori Karmagikijk
    G men
    .

    Temel e ek
    Bilgi
    Yargi
    Örtùk
    Derleyim
    .

    Dikiimetinlerj
    De erler
    Tahminier

    Dinamikler

    Geçertilik
    Kriter Yapim sùresi
    Ö renileniunutma Süre Jeri

    Bilginin Baz.xTemel Unsurlannm Haritast


    Kaynak: Amrit Tiwana, Bífginin Yönetimi, s.86, Dybank, Ístanbul2003.

    Yukaridaki aynmi Yeniçeri ve Ïnce*, göre bilgi


    "kaynagma

    türleri" olarak yapmakta ve Tiwana'dan farkh olarak "Açik ve


    ÖrtülüBilgi" olarak tamm getirmektedir. -

    '
    r m.
    494 GelecegiYönetmek

    Açik Bilgi: Íçgörenlerin iëten ayrilmalariyla azalmaz, açik bil-


    gi kayitlidir. Kütüphaneler, politikalar ve prosedûrler dahildir.
    Örtülü Bilgi: Örtülü bilgi, insanlarin kafalarmm içindeki bi-
    lig, bilgelik ve uzmanlik bilgisidir. Bir pirkete ancak fikirlerin ve
    know-how'in ait olup olmamasi söz konusudur. Ozellikle bir
    eylerin nasil yapilmasi gerektigiyle ilgilenen bir bilgi türü ol-
    dugu için örtülü bilginin ortaya çikarilmasi ve belli bir yapi için-
    de sunulmasi genellikle açik bilginin ortaya çikarilip sunulma-
    smdan çok daha zordur. Yazili biçimden zlyade sözlü biçimde
    paylayilir. Deneyim, yansitma, kendi dogasmin bir parçasi hali-
    ne getirme ya da kipisel yetenekler gibi dahili bireysel süreçler .

    çerçevesinde elde edilir. Bu yüzden açik bilgi gibi yönetilemez


    ve ögretilemez. Ortülü bilgi sözlerle ve paylagilmig tecrübelerle
    ile tilir.
    A. Tiwana'ya göre örtülü ve açrk bilgi pu tipleri etkiler:"
    Diga Açilan Bilgi:Bilgi,karmapk ve öncelikle örtüktür; yine de
    diga açilabilir ve bir girketin ürünleriile geligtirilmesine uyarlanabi-
    lir. Örtükbilginin yönlerinden birisi, bilgi sahibince köklegtirilmig
    inançlar, idealler, degerler, zihinsel model parçalari boyutuyla bilig-
    seldir. Eu biligsel unsur, tipki örtük bilginin diger yanma benzer bi-
    çimde açak seçik ifade edilmesi zor oldugu halde parçalarin.algilan-
    masiyla gekillenir. Bilipsel unsur, kayda geçmig açik bilginin dolulu-
    gunuve var olan içerigini genigletebilmelidir.
    ÇokKonumlu Bilgi: Bilgi, bir kurumun içinde ya da d191nda
    yerlegmig olabilir. Bilgi yönetiminin görevi, farkh yerlerden kay-
    naklanan farkh formlardaki bilginin bütünleytirilmesidir. Bilgi yö-
    netimi, know-how dayanagim kullanarak içerideki ve digaridaki
    bilgilere bir deger kazandirir. Bilgi yaratmanm anahtari, örtük bil-
    ginin harekete geçirilmesi ve dönügümü ile açik bilgi gekline getiril-
    mesidir.
    *
    Göçebe Bilgi: Gäçebe bilgi, sahibinden ve yaraticismdan ba-
    imsiz bir bilgi türüdür. Giderek artan yogunlukta kodlandikça ha-
    reket kapasitesi de artar. Kodlama bir tür yerlegtirmedir -

    belgele-
    re, veri tabanlarma, resimlere, gekillere, disklere, e-postalara, video
    I-
    bantlarina ya da ortak kullanilan bir Ïntranet web'ine. Gene de kod-
    lamanm elektronik olmasi gerekmez, bir kâgit, bant ya da film ola-
    bilir. Bir bilginin hareketliliginden anladigtmiz o bilginin kurum
    I
    I
    I
    -
    Stiatejik Hamieler,Stratejik Soruniar ile Etki OdakitHarekât 495

    - içinde bir kigiden digerine kapsam ve anlamma kaybetrneden akta-


    nlabilmesidir.

    b. Kullamlma Biçimine Göre Bilgi Türleri


    Bilginin örgütlenme ve algdanma biçimi aym zamanda onun
    nasil kullamldigim gösterir. Bilgi, kullamlma biçimine göre dört
    kategoride incelenebilir. Bunlan apagidaki biçimde açiklamak
    mümkündür:

    1. ÍdealistBilgi
    Vizyon olugturmaya, yön belirlemeye, amaç tespit etmeye,
    deger ve inançlari yönlendirmeye ve karar vermeye katki sagla-
    yan bir bilgi türüdür. Ìdealistbilgi çogu zaman farkmda olun-
    madan varhgi ve etkinligi tammlanmadan kullamhr. Örgütler-
    de idealist bilgi "benchmarking"
    ve kurum içi geligtirme çabala-
    rmda veya bilgili kipilerin vizyonlariyla üretilir.

    2. Sistematik·Bilgi
    Sistemlerin mekanizmalari, çahyma biçimleri ve fonksiyonlan
    sistematik bilgi ile anlagihr, degigkenlere müdahale edildiginde
    sonuçlarda ne tür farkhhklar olacagi da sistematik bilgi ile çözü-
    lür. Yöntem ve kilavuz-olugturmaya yarayan bir bilgi türüdür.

    3. Pragmatik Bilgi
    Kararlarm ahnma sürecinde veya iglerin yerine getirilmesi es-
    nasmda sahip olunmani gerekli olan teniel bilgilerden olugmakta-
    dir. Pragmatik bilgi insanm bilincinde oldugu, egitim ve talimat-
    lar yoluyla elde edilen bilgi türünü kapsamaktadir. Bireyin çahç-
    ma hayatmda kendi yetki ve sorumluluk alam içinde bilmesi ge-
    reken bilgiler pragmatik bilgiye verilebilecek
    en yakm örnektir

    4. Otomatik Bilgi
    Ínsanmdügünme, analiz etme ve degerlendirme yapmaksi-
    zm ortaya koydugu eylemler otomatik bilgiye sahip olmadan
    496 GelecegiYönennek
    I

    kaynaklanmaktadir. Bu manada içselleytirilmig olan ve rutin


    olarak insanlann ortaya koydugu davramplarm kökeninde sa-
    hip olunan otomatik bilgiler yatmaktadir.

    4.1.3. Bilgi Yönetimi Nedir? Ne Degildir?


    Bir girigimci sürekli bilgi sattigim anladigt anda, bilgi çagma
    geçebilir. Örgütü,ürettigi mal ya da hizmeti hakkmda her türlü
    "bilgi

    soruyu yamtlayabilecek bir merkezi" olarak görmek ge-


    rek. Yöneticiler mügterilerin sürekli bilgi talebini kargilamak
    için onlarm bir çegit "Bilgi Merketi" olmayi strateji olarak be-
    nimsemelidirler."
    Bilgi yönetimison yillarm bir modasi midir? Bir bilim ya da
    disiplin midir? Íkiside degildir. Bir strateji midir? Evet, bir stra-
    tejidir.
    Organizasyonel bilgi açikça yönetildiginde kurulugun mis-
    yonunu gerçekleptirmek amac1yla kullanihr. Dolayisiyla bilgi
    yönetimi, dogru bilginin dogru zamanda dogru insanlara ulag-
    tirilmasi ve çaliyanlarla bilginin paylayilmasi ve organizasyonel
    performansm iyileptirilmesi sürecinde enformasyonun harekete
    geçirilmesi konusunda yardimci olunmasma yänelik bilinç1i bir
    stratejidir." (Öteyandan] Bilgi yönetiminin bilim adamlari ve
    hatta uygulamacilar arasmda bile tek bir kabul edilen tanimi
    bulunmamaktadir." En basit deyigle, bu kavram qu anlama ge-
    liyor: Bilginin igletilmesi, yönetilmesi." Bilgi yönetimi en yalm
    ifade ile bilgiyi yaratmak, elde tutmak, paylagmak ve geligtir-
    mek için kullamlacak yeni radikal yollar olarak tanunlanabilir."
    Tiwana, Drucker'den de.yararlanarak "Bilgi Yönetimi" ko-
    nusunda bu denli ilgi yogunlugunu ya da odaklanmayi sekiz
    madde altmda, toplamaktadir":

    1. Sirketlergüngeçtikçe sermaye yogun degil, bilgi yogun


    hale geliyor. Bilgi, iktisadi kaynaklarm özü olarak hizla
    sermaye ve para iglerinde, cesaret, atihm, dogal kaynak-
    lar ve emek gücünün yerini ahyor.
    teslimiyet" gerektirir.
    "organizasyonlu
    2. Kararsiz piyasalar
    (Bu] yöntemle, ürünleri yeniden olugturmatuza, iginizin
    Stratejik Hamieler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekât 497

    verimini azaltacak projelerden ve üretim hatlarmdan ya-


    rarlanmamza ve büyümg potansiyelinizi.en üst düzeye
    çikaracak bagka projelere yönelmenize olanak tamr.
    3. Bilgi yonetimi, degiqun sizi yonetmeden, sizm degiqum
    yönetmenize olanak verir. Artik hizmet odakh iq dallari
    ve, damgmanhk hizmetleri digmdaki kuruluçIar da bilgi
    yönetimine gereksinim.duyuyorlar.
    4. Kahci olan sadece bilgidir. Bilgiye dayah ekonomide, "en

    dayamkh girket hayatta kahr" dügüncesinin artik modasi


    geçti. Ayakta kalma ve mücadeleye devam etme yetene-
    gi,yalmzca o firmanm karmagikhk, belirsizlik ve hizh de-
    gigim kargismdaki yara ticihk, edinim, igleme ve muhafa-
    za becerisine ve eski ve yeni bilgiyi elde tutabilmesine
    baghdir. Bu maharet, girketin uzun vadede sag kahp kal-
    mayacagim belirleyen unsurdur.
    5. Çapraz-sanayi alayimi karmagikhk dogurur. Günümü-
    zün üretim dünyasi ve i; sistemlerinin en ände gelen iga-
    retleri, karmagikhk, tereddüt ve muglakhk. Bu noktada,
    igin niteligi ya da sanayi dah her ne olursa olsun, Bilgi Yö-
    netimi ve Bay Networks gibi uygulamalar çok sayida girke-
    tin, bu karmagikhgi kendileri için bir avantaja dönügtür-
    mesim saglam14tir.
    6. Hiçbir yey bilgi kadar karar olugturucu degildir. Geçrni;
    projeler, girigimler, baçarisizhklar, baçarilar ve çabal'ara
    iligkin elde mevcut ve erigilebilir bilginin yardim1 ile ka-
    rar olugturucu destek saglamak, bu sürecin iyileptirilme-
    sine hatiri sayihr katkida bulunur.
    7. Bilgi, paylapum gerektirir; biligim teknolojisinin bu alan-
    daki destegi hayli simrhdir.
    Bilgi yönetiminde teknolojinin payi yalnizca yüzde 35'tir.
    Teknoloji igin kopy yanidir, zor olan ise insanlar ve süreçler kis-
    midir. (Tiwana, Onsöz, 9)
    Bilgi yönetiminin temeli insandir.insanlar bilgi, yeni fikirler
    ve yeni ürünleri yaratir ve tamamen ig süreçlerini olugturan
    baglantilart kurarlar. (Yeniçeri-Ince, 67)
    ,i

    8. Söze dökülmeyen (zimni) bilgi seyyardir.


    498 GelecegiYönetmek

    Çoksik baça gelen olaydir. Maalesef insanlar iyten ayrildik-


    larmda dahili ve harici biçimsel, biçimsel olmayan baglantilan
    da dahil olmak üzere bilgilerini de beraberinde götürürler. (Ye-
    niçeri-Ïnce, 67) O zaman bu bilgi, yetenekler, ehliyetler, anlay14
    ve içsel kavrayi; da, elemammz ile beraber rakibinizin hesabma
    çahymak üzere, çoşi kez rakip firmanin kazanç hanesine akta-
    rihr. Bilgi yönetimi, bu tür olaylar meydana geldiginde, sizin
    için kritik yetenek ve kapasitelerin yitirilmesini de änler.
    Bilgi Yönetiminin Amaci: Bilgi yönetiminin amaçlart hangi
    amacm hangi boyutta etkin olacagma iligkin bir düzenlemedir
    ve bu düzenlemeler igletme yänetiminin planlama agamasmda
    belirlenen bagka amaç1ari da destekleyici ve tamamlayici özel-
    likler gästerir.c
    Bilgi yönetimi, örgütlerin performansmi artirmak için bilgiyi
    mal ve hizmet kullanmaya yönelik bilinçli bir yakla-
    uretiminde
    un tarzidir. Bilgi yänetiminin nihai amaci pazarda var olmak
    ya da olmamak tercihinde yatmaktadir."
    Bilgi yönetimi, yalmzca teknolojiye saplamp kahnmadigi za-
    man, bilgi paylagimma iligkin zaaflarm agiL aasma imkân verdi-
    gi gibi, bilginin paylagildigi ortamm beslenmesini de saglar."
    Sonuç olarak; ärgütsel amaca hizmet eden her türden bilgiyi
    temin etme, açiga çikarma, ayiklama, geligtirme, yaygmlagtir-
    ma, denetleme ve üretime dönügtürmek için yönetimler tarafm-
    dan giripilen çabalar seti yönetimi" olarak adlandinlmakta-
    "bilgi

    a. Operasyonel ve Stratejik Bilgi Yönetimi


    Organizasyonlarda bilgi yänetimi, operasyonel ve stratejik
    bilgi yönetimi olmak üzere iki farkh düzeyde ele almabilir.
    Strateji ile bilgi arasmdaki baglanti örgütün strateji içerigini
    belirlemesi, bu stratejiyi uygulamak için gereksinim duydugu
    bilgiyi tanimlamasi ve bunu elindeki bilgiyle kiyaslayarak stra-
    tejik boglugu ortaya çikarmastyla kurulur."
    Enformasyonun günlük sorunlar nedeniyle igletme içinde
    dagilmasi ve payla ilmasi amaciyla bilgi yönetimi teknikleri-
    Stratejik Hamleler, StratejikSorunlar ile Etki OdaklaHarekât 499

    nin kullanilmasi operasyonel


    bilgi yönetimini tanimlamakta-
    dir? Operasyonel bilgi yänetimi -ihtiyaci, yaçanan günlük
    sorunlar nedeniyle gündeme gelir.
    Ïnternetin bulunugu bilginin 1990'a kadar bilinen tamm ve
    önemini anlamsiz k11mad1ama iglevsiz hale getirdi. Küreselley-
    me dalgasi, rekabeti koordinat noktasi haline getirdi. Ìgtebu
    agamada bilgiye erigim ve degerlendirme, yäneticiyi etkin kil-
    mada en önemli unsur oldu. Yani bilgi, karar alma sürecindeki
    fonksiyonu nedeniyle stratejiktir. "Ïçletmelerin bundan sonraki
    agamada yapmasi gereken geylerden biti de bu bilginin, igletme
    stratejileri ile iligkilendirilmesi olmahdtr. Spe bu agama, strate-
    jik bilgi yönetimini tammlamaktadir.""
    21. yüzytl igletmeciliginde "bilgi",
    yänetimin stratejik düzey-
    de änem vermesi gereken bir unsur haline gelmektedir. Buna
    göre yönetim, bilginin stratejik yönetimi olma niteligi kazan-
    maktadir? Stratejik bilgi yänetimi, organizasyon içindeki
    önemli iligkileri yönetmek ve bilgi çahyanlari arasmdaki
    .igbirliginin

    dogru kogullarru belirlemek için kullanilir."


    Yöneticilerin stratejik karar almalan ile ilgili risk ve belirsiz-
    ligi azaltabilmelerinin tek bilimsel yolu ise, karar alani ile ilgili
    bilgi d üzeyini artirmakttr. Bu ise önemli oranda stratejik bilgi-
    nin kullanunmi gerektirmektedir." Bagarili olrnak için igletmeler
    stratejik bilgi yaratmak sorumlulugu ile kargi kargiyadirlar.
    Yalmz unutulmamahdir ki, her bilgi stratejik degildir ve çogu
    kez yapilan hata, üretilen her bilginin stratejik oldugu aldatma-
    casina kapilmaktadir. "Stratejik bilgi örgütün uzun dönemli re-
    kabet avantaji yaratmada kullanacagi bilgidir. Stratejik bilgiler
    özgün bir karakter taçarlar. Yani igletmenin kendi ig, faaliyet ve
    yapismm bir ürünüdürler. Siradan bilgiferin stratejik bir degeri
    yoktur."" Bilginin kaliteli, dogru ve geçerli olmasi da onun stra-
    tejik bilgi degeri tapimasi anlamma gelmez. .

    Bilgi yönetiminin yapilandmlmasmda dört önemli noktaya


    dikkat etmek gerekmektedir. Bunlar, "bilgi
    yaratilmasi",
    "bilgi-

    nin ifade edilmesi", "bilgiye


    ulagilabilmesi" ve
    "bilgi
    transfe-
    ri"dir." Gerek operasyonel, gerek stratejik bilgi yönetiminde bu
    därt faktör son derece önemlidir. Örgütlerde bilgi yönetim süre-
    500 . Gelecegi Yönetmek
    I -i.

    -
    .

    "bilgi-
    cini alti noktada toplayanlar da bulunmaktadir." Bunlar;
    nin üretilmesi", elde edilmesi",
    "bilginin
    ayiklanma- "bilginin

    si","bilginin saklanmasi", düzenlenmesi, siralanmasi"


    "bilginin

    paylagilmast"dir.
    "bilginin

    ve
    Bilginin yaratilma sürecinin ilk agamasmda bilgi birey düze-
    yinde düzenlenmig, simflandirilnug ve yapisallagtirilmigtir. Bu
    agamada birey, birbiriyle ilintili olmayan çeyitli bilgi parçalari
    arasmda baglantilar kurabilme yetenegine sahiptir. Birey, daha
    sonra bir gruba katildigmda bireysel bilgílerin toplammdan da.-
    ha fazla bilgi birikimi toplamma ulagilir. insanlar birbirini ateg-
    leyerek yeni bilginin yaratilmasini ve bilgi ala nmm geniglemesi-
    ni saglarlar. Bu bir bakima bilgi yaratma dängüsünün çapmin
    "sosyal-
    geniglemesidir. Burada temel süreçler
    "bütünlegme"
    ve
    legme"dir."
    . Epistemolojikbilgi
    bilimsel) eksen

    DipsaHagtirrne /
    Birlegurine

    sel

    lçieBogdrine %
    Sosyanogrne
    Ordolollk-keen.
    Örgüt (varhkbliinse1)
    Bireysel Grup Organisasy- Deganisasyonierarasi
    911glDürsyi
    (Ôrgnilerarasij

    gekil: Bilgi Sarumh


    Kaynak· Nonaka, Takeuchi, The KnowledgeCreating Company.1995'ten ·

    (aktaran) ÌsmetBarutçugil, Bilgi Yönetimi,s.83.

    Bilgi sarmalmm devreye girmesi için girket içindeki ortamm


    içermesi gereken unsurlar vardir. Örgütselyapi ancak bu özel-
    I- ·
    ·i I
    , , .

    'l

    .
    rl
    I

    Stratejik Hamleier, StratejikSorunlar ile Étki


    OdakhHarakat 501

    liklerle bilgi sarmaluu iglevsel kilabilir ve geligtirebilir. Bunlar


    niyet [içIetmenin amaçIarlyla ilintilidir. Bu yüzden de stratejik
    özellikler gösterir], özerklik [hem bireysel hem de grup olarak
    davramplan, dolayisiyla da-bilgi yaratihymi etkileyen bir unsur-
    dur], inig çikiplar ve yaratict karmaça [ipletmeile dig
    gevre ara-
    smdaki iligkileri uyanr. Ìnig-çikig düzensizlik anlamma gelmez,
    beklenmeyen geligmeler bu tanun için örnek teykil edebilir. Pa-
    zardaki degigimler, vs.], gereksiz enformasyon [igletmeyapist-
    mn içinde öncelikli olarak, hemen bir operasyonda kullanilma-
    yacak enformasyondur], zorunluluk çegitliligi [örgütün iç yapi-
    smm dig çevreye uyum saglama sürecinde çegitli alternatifleri-
    nin olmasi ve karmagik dig çevre ile baça çikmaya çahymasma
    bir örnektir]."
    Bilgi yaratúmasi, digsal bilginin ve önceden dikkat edilme-
    mig olan egilimlerin tammlanarak, farkh kavram ve uygulama-
    Iarla birlegtirilerek yeni fikir veya kavramlarm geligtirilmesi ey-
    lemidir.6"
    Bilginin ifade edilmesi ve ulagilabilir hale gelmesi;bilginin egi-
    tim modülleri, organizasyon elkitaplari, video sunumlan, yazihm
    gibi araçIarla kayith hale getirilmesini ifade eder. Bilginin ifade
    edilmesi dogal olarak bilginin insanlarm beyninde degil igletme
    kayitlannda olmasuu sagladigi için bilgiye ulayim da kolay olur.6
    Bilgi transferi; bilginin paylagilmasim.ve igletmenin gerek
    görülen her alanmda kullamlmasmi ifade eder. Bilgi yönetimi
    yapilanmasmdaki en önemli unsurdur.
    Bilgi yönetimstratejileri konusunda kafa
    yoran herkesin var-
    digi ortak sonuca göre,'"bilginin stratejik yönetimi, bilginin, ra-
    kiplere gäre avantaj elde edilmesine yarayacak stratejiler gelig-
    tirilmesinde kullanilmasidir. [Bilgi yönetimi, rekabet ve reka-
    bette farldihk yaratilmasi için olmazsa olmaz koguldur.] Bilgi-
    nin stratejik yönetiminde, bilgi, hammadde, teçhizat, makine
    ve
    insan kaynaklan kadar, hatta onlardan daha ayncahkh bir öne-
    me sahip olmakta, böylece, hizmet ve sanayi faaliyetleri, bilgi
    yogun hale gelmektedir.""
    Bilgiye dayali dogru yönetim ."igletmeyi" bagariya götürür
    ama. bilginin kötü yönetimi i Ietmede geciÌ<melere,israflara, re-
    ye . I,
    502 GelecegiYönetmek

    kabet gücünün azalmasma neden olacak, hatta bu konuda yapi-


    lacak stratejik bir yanhy, igletmenin yok olmasma bile neden
    olabilecektir."
    Stratejik ve operasyonel bilgi yönetimi ile ifade edilen yapi,
    i.pleyig ve stratejik bilgi yönetiminin kopullari apagidaki gekil
    üzerinde görülmektedir.
    21. yüzyilm yok edici rekabeti, igletmeleri sürekli olarak, bu
    tehdit ile kargi karpya birakmaktadir. Bu nedenle, bilgi yöneti-
    minde, stra tejik öneme sabip önemli bilgileri ötekilerden ayir t et-
    mek ve bilgi ihtiyacun dogru saptamak, ön plana çikmaktadir.
    Bu, yönetimin sürekli tetikte olmasuu, rakiplerini çok yakmdan
    izlemesini ve pazarlarda meydana gelebilecek degigimleri önce-
    den tahmin edebilmesini, hatta bu degigimlere öncülük etmesini
    gerektirmektedir. Böylece, 21. yuzyil igletmeciliginde, global ol-
    dugu kadar, bilgiye dayah, bilgiye dayah oldugu kadar da gele-
    cege yönelik bir yänetsel anlaylem hâkim olacagt söylenebilir?

    Pazar 5tratejik Bligi


    '

    ve .
    Yõnetim1
    I
    strat.il

    operesynnet
    '·

    Bligi Yonetlmi ·

    Insan ve
    -
    motivasyon

    Yaps ve
    sGregler

    Kaynak: Tissen, Andiessen, Deprez, Value BasedKnowledge Management,


    Longrnan-Addison Vesley, 1998 sMten (aktaran) 1.Sarutçugil, Bilgi
    Yönetimi, s.98
    Stratejik Hamleier,Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekât 503

    Kisacasi, gelecegi yönetmek bilginin stratejik yönetimidir.


    Her geyin bilgiyle ilgisi vardir, elbette stratejik dügünmenin de."
    Bilgi yänetiminin hedefi, dogru olam yapmak degil, yapilmasi
    gerekeni "dogru
    yapmak"tir.c
    I
    b. Bilgi-Enformasyon ve Entelektüel Sermaye ÏIigkisi
    Bilgi ve enformasyonun farkh kavramlar olduguna artik bili-
    yoruz. Bilginin sermayeye dönügmesini aç1klayabilen paramet-
    relerden birisi olan entelektüel sermaye, 1990 sonrasi dagarcigi-
    miza eklenen kavramlardan birisidir. Entelektüel sermaye, zen-
    ginlik yaratmak üzere kullamma sokulabilen entelektüel malze-
    medir; yani bilgi, enformasyon, fikri mülkiyet
    ve deneyimdir.
    "Entelektüel Sermaye" kitabmm Thomas A. Stewart, çir-
    yazan
    l<etlerin entelektûel sermayesinin üç yerde oldugunu säylüyor:
    Insan Sermayesi, Yapisal Sermaye ve Mügteri Sermayesi.

    Entelektüel Sermaye

    insanSermayesi Yapisal Sermaye

    ÖrgütselSermaye Mügteri Sermayesi

    I
    Buluççuluk Sermayesi Proses Sermayesi

    Kaynak:T. Stewart, Entelektüel Sermaye,285.

    "Entelektüel sermaye"nin tammi konusunda bir uzlayma


    yoktur. Fakat bu kavramm ortaya atiligi ve çözümünde ahnan
    referans noktasi "degigimdir".
    Küresellegme sürecinde degigim
    istek ve hizmm önünde durmanm olanaksizligi tartigilmaz hale
    . 504 GelecegiYönetmek

    getirilmigtir. Her ne kadar JosephStiglitz gibi dügünürler, küre-


    sellegmenin felaket senaryosu olarak da okunmasi gerektigini
    söyleseler de, gimdilik pek dinleyen yok! "Entelektüel Sermaye"
    yatmaktadir.
    "degigim"de
    kavrammm özü
    Entelektüel sermaye, içerisinde kelimesi geçse de,
    "sermaye"

    klasik bir muhasebe kavranu ya da ekonomi disiplinindeki bir


    "organizasyon",
    terim degildir. Bazi aragtirmacilar bu kavramt
    "entelektüel
    topluluk".ya da igletmeler" gibi sos-
    "profesyonel

    yal gruplarm sahip oldugu bilgi ve ögrenme yetenegi olarak ta-


    mmlamaktadirlar."
    "entelektüel
    Arikboga'nm derlemesinde" birçok yazarm
    sermaye" tammim farkh yaptigmi okumaktaytz. Birkaç örnek:
    "Entelektüel sermaye maddi olmayan varhklardir ve ente-
    lektüel sermaye, igletmenin defter degeri ile piyasa degeri ara-
    smdaki farktir [Nick Bontis, s 3'tenl." Hugh McDonald, entelek-
    igletmede bulunan farkhlagtirici avantaj ya-
    "bir
    tüel sermayeyi
    ratmada kullanabilecek bilgidir" geklinde tammlamaktadir. Ïç-
    letme çahganlari tarafmdan bilinen ve rekabet avantaji yara tabi-
    lecek olan bilgiler entelektüel sermaye olarak ele almmaktadir.
    Tamm, entelektüel sermayenin ne oldugu yerine hangi ige yara-
    digmi anlatmaktadir.
    "insan
    Grafström ve Leif Edvisson, entelektüel
    sermayeyi, perspektifinden gelecegini degerlerini yarat-
    mada yardimci olabilecek kazamlrmy anlayiglarm toplamiyla
    birlikte iligkileri de kapsayan bir kavram," olarak tammlamak-
    tadirlar [Accounting forMinds. S.25'ten]. Grafström ve Leif Ed-
    visson'a göre, entelektüel sermaye deger yaratici potansiyel ve
    bunun geligimi ile birlikte bilgidir. Bugün ile gelecek arasmdaki
    "daha

    egiktir... Klein ve Prusak ise, entelektüel sermayeyi yük-


    sek degerlere sahip varhklan yaratmada onlarl gekillendirecek,
    ele geçirecek ve harekete geçirecek entelektüel materyal" çeklin-
    de tammlamigtir. Klein ve Prusak'm tammmda önemli olan bir
    unsur entelektüel malzeme ile sermaye arasmda ayirim yapil-
    masidir. Kayit altma almmanug bir fikir ya da unsur, evrak dos-
    yalari altmda kalmig bir rapor, i; arkadaglari ile yapilan infor-
    mal bii beyin firtmasi, ulagilamayan bir satig temsilcisinin ög-
    L,

    Stratejik Hamieler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakIr Hareßt 505

    rendigi acil haber entelektüel malzemedir, ancak entelektüel


    sermaye degildir.
    Ö. Yeniçeri ve M..Ïnce'ninderlemesinde, de farkli tammlar
    üzerinde geniççe durulmugtur. lpte birkaç örnek. Entelektüel
    sermaye igletmeye fonksiyonellik kazandiran birbiriyle iç içe
    geçmig maddi olmayan varhklan tammlamada kullamlan bir
    kavramdir lAnnie Brooking, Intellectual Caµital'den]. Entelektü-
    el sermaye yönetimi ile anlatilmak istenen de, bilginin günlük
    iglere sürekli olarak uygulanmasi sonucu bir örgüte maksimum
    avantaj kazandiran genig bir etkinligi l<apsamaktadir. Bu bilgiyi
    benimsemek basit olarak çok degerlidir. Tam ve mükemmel bil-
    giyi geligtirmek veya elde etmek çok zordur. Teknoloji sürekli
    bir gekilde bilgi üretimini desteklemektedir [J.Duffy, Managing
    Intellectual Capital'den). Entelektüel sermaye mügteriler
    ve or-
    taklarla olan iligkileri, yenilik çahgmalarmi, igletmenin altyapi
    varhklarmi ve içIetmede çahyanlarm ögrenebilme
    yeteneklerini
    de içine almaktadir.
    Entelektüel sermaye üç bölümden olugmaktadir. Bunlar, in-
    san sermayesi, yapisal sermaye ve mügteri sermayesidir. Bura-
    da önemli olan bu üçünün ayri ayrt toplanmasi degil, bunlarm
    kargihkh etkileyimi ve birlikte olugturduklari sinerjik etkidir.
    Eger bu üç sermaye türü birbirini tamamlamiyorsa
    ve birlikte
    etkin olarak çahyamiyorlarsa entelektüel sermayeden söz etmek
    mümkün degildir.
    Bilgi-enformasyon ve entelektüel sermaye iligkisinde, bilgi
    ve entelektüel sermaye yönetimi aym agacm iki dalidir. Entelek-
    tüel sermaye terimi statiktir ve yöneticilerin onunla ne yapabi-
    leceklerini ifade edebilmesi için "Entelektüel Sermayenin Yöne-
    tilmesi", "Entelektüel Sermayenin Geligtirilmesi" gibi bir eyle-
    me ihtiyaç vardir. Ancak bilgi yänetimi içinde zaten ham enfor-
    masyonun bilgiye dönügtürûlmesi eylemini taçadigi için dina-
    mik bir kavramdir.
    Entelektüel sermayenin älçülmesi mümkündür. Entelektüel
    sermaye ölçümündeki en basit yöntem içIetmenin piyasa dege-
    ri ile defter degeri arasindaki farktir. Borsa degeri
    (piyasadege-
    ri) bir bütün olarak igletmenin degeridir.
    4.2. BILGI TOPLUMUNUN YOGUNLASMASI:
    e-DEVLET, e-EKONOMI, e-TICARET

    "Ibadettenbestenmeyekadar her gey-


    de hrzle çözümlertercih cdiyomz."

    JolmNaisbitt

    4.2.1. ARPA TARZI: Yuksek Riskli, Yuksek


    Kazançlt
    Yaganan en önemli krizlerden birisi olarak kabul edilen 1973
    petrol krizi, sanayi toplumunu yeni bir degigimin egigine tagi-
    ülkelerinde ye-
    my tir. Kriz ortamim agma çabalan özellikle Bati
    ni teknolojileri kullanma ve teknolojileri üretme egilimini artti-
    rarak insanhgm önüne yeni bir çigir açmigttr. Buna bir önceki
    toplumu" ads
    "bilgi

    baghk altmda anlatildigi gibi çagt" ve


    "bilgi

    verildi. 1975 sonrasi yagananlar, daha önceki çagda yaratilan


    devrimden çok daha luzh olmaktadir. Bunun en önemli etkeni
    tuhaf ama estetik bir igaret olmuytur: ®...
    Ancak bu igaretin hayatmuza girigi siyasal-sosyal-ekonomi-
    güvenlik-hukuk alanlannda köklü ve geri dönügümsüz olayla-
    rm yaµnacagmi, yani yüzytlm bilgi devrimi" yüzyili olaca-
    "21.

    odagmda ya tan maddi


    nu göstermigtir. Sanayi toplumunun -yerini
    "bilgi", "bilgi
    toplumuyla" birlikte
    "bilgi

    mal üretimi,
    üretimi" ve
    "bilgi
    iletigimi" kavramlarma birakmaya baglamig-
    tir.
    Eu devrimin öncüsü PC (Personel Computer) denilen kipisel
    bilgisayarlardir. Daha önce anlatildigi gibi 1960'h yillarda bile
    StratejikHandeler, Stratejik Soruniar ile EtkiOdakh Harekåt 507
    -

    pek çok.uzman için bilgisayar demek, hesap yapan makine de-


    mekti. Kisa bir süre sonra birileri çikti ve bilgisayarlann bir
    ag
    üzerinde birbirlerine.baglanabilecegini ortaya atti. Bu arade ge-
    ligtirilen PC'lerin yaygin kullammma paralel olarak her geçen
    gün artan kapasiteleri ve yüksek kahtesiyle yaratilan ag tekaa-
    lojisiyle birleyti.
    Ashnda iletigimde devrim yarabp küresel Ïnternet'i o
    gu-
    ran bilgisaya: aş ARPANET'in" tasanmi l960'lara gitmakte
    .r.

    Yarsi o devasa bilgisayarlarm kullanim.yillarma... Bilgica rbr


    dev hesap ma kineleri dlarak görülürken J.C.R. Licklid er" bu
    makineleri geligmig haberlegme araçlan olarak hayal ecliyw·du.
    Savunma Bakanligi'nm verdigi fonlarla Licklider ve bir
    ;- up
    bilgisayarci Amerika'da bir bilgisayar agi kurmak için kolir.: si-
    vadi. Böylece Ínternet tarihteki yerini ahrken internet tarih de
    baglatilmig oldu.
    Sovyetler Birligi 4 Ekim 1957'de ilk Sputnik uydusunu uza-
    ya gönderince ABD'de bir ulusal kriz yayanmigt1. ÇünküEag-
    .
    kan'in säzleriyle, "toptan
    yok olma dügüncesi" birdenbire
    Amerika'mn ruhuna çöreklenmigti. Bu dänemde bagkan
    Dwight Eisenhower, Pentagon'un içinde ARPA'ya kompu kori- .

    dorda IPTO "nun


    kurulug emrini verdi. 1960'm hemen bagmda
    aragtirmaci sayisi yüzün üstündeydi ve aragtirmac1lar birbirle-
    rini teknoloji konferanslarmda gärüp telefonla aralarinda ko-
    nuymaktaydilar. 1964 gibi erken bir tarihte bile ana bilgisayar-
    larmm sagladigi smirh ulayim arac1hgiyla da olsa birbirleriyle
    her çegit elektronik., postayla görüg ahyveriginde bulunmaya
    baglamiglardi. Pentagon'un içinde böyle bir dairenin bulunma-
    si bile, ARPA'nm ilk kurucularmm öngörü gücünü ortaya koy-
    maktadir.
    Bu yillarda da tipk1 günümüzde oldugu gibi Amerikan or-
    dusunun ve anlagmah girketlerin Sovyet tehdidinden çikar sag-
    ladiklari da biliniyordu. ABD, U2 casus uçaklariyla Sovyet füze-
    lerinin durumunu sürekli izliyordu. ÏlkSputnik'ten yalmzca bir
    ay sonra Sputnik II'nin gönderilmesi, ABD hükümeti ve bagkan
    üzerindeki baskiyi artirdi. Basketbol topu büyüklügünde ve 84

    I
    508 GelecegiYënetmek

    kilo agirhšmda olan ilk uydu gerçekten de kötüydü. Ardmdan


    gänderilen gezgin yarun ton geliyor ve neredeyse kaplumbaga
    Volkswagenlere benziyordu.
    Bagkan Eisenhower, Sputnik H'den birkaç gün sonra kendi-
    siyle bilim arasma bir araci bilim adami atadi; adi James R. Kil-
    lian Jr'di. Baykan 7 Kasim 1957de halki yatigtirnak için yaptigi
    sayisiz konugmalanmn birisinde bu kipiyi ve görevini halka du-
    yurdu. Bagkan bilim ile savunma arasmda bir hat kurmuy ve
    Killian'm "ABD savunmasmm bilimsel.geligimini izleyecegini"
    söylemigti. Basm Killian't ABD'nin çan" olarak duyurdu.
    "füze

    ABD Ticaret Odasi Sputnik'ten aylarca önce bir aragtirma-gelig-


    tirme dairesi yaratma dügüncesini ortaya atmigti.
    7 Ocak 1958'de Eisenhower kongreye bir mektup yazarak
    ARPA'nm kurulmasi için ödenek istedi. Eisenhower bununla
    birlikte"en
    ileri geligtirme projelerimizin bazilari için merkezi
    bir denetim gereksinimini" ardmdan kararuu gene-
    _vurguladi,

    rallere açiklad1: "Askerî düzenin bagka bir gerekliligi de askerî


    hizmetlerin yasalara uygun olarak sivil yetkeye kesinlikle tabi
    olmasidir. Bu denetim gerçek olmali, yüzeyde kalmamahdir."
    1958'in baglarmda General Electric'in bagkan yardimcisi Roy
    Johnson"ARPA'um ilk müdürü oldu.
    ARPA'nm baçansi Johnson'un,Amerika'nm uzaydaki rolü
    hakkmda dügündüklerini ve Sovyet-ABD gerilimine olan basit
    bakig açismi olabildigince açik seçik dile getirmesiydi. Kendisi
    ARPA'mn görevini yanhyhkla ve neredeyse tümüyle askeri te-
    rimlerle tammlam14, tasarladig1 uzay projeleri türlerinin anahat-
    lanm göyle stralamigti: Küresel gözetleme uydulan, uzayda sa-
    vunmaya yönelik avci uçaklan, stratejik yörüngesel silah sis-
    temleri, uzay istasyonlan için iletigim uydulan, insanh uzay is-
    tasyonlan ve bir ay üssü.
    1958 yazmm sonunda NASA yasalagti. ARPA'mn bütçesi
    150 milyon dolara dügtü, Johnsonistifa etti.'ARPA çahyanlan en
    büyük hatayi anlamiglard1. ARPA en iyi bilimsel çahymalann
    yapildigi üniversitelerle baglanti kurmamigt1. SimdiARPA ye-
    niden yapilandinhyordu. "Yüksek riskli, yüksek kazançh" aray-
    Stratejik Hamieler, StratejikSorunlar ile Etki Odakh Harekât 509

    tirma sponsoru. Zamanla "ARPA tarzi" olarak amlacak olan öz-


    gürlükçü, yüksek riske açik, titiz bir yöntem benimsenecekti.
    Ajansm bagma Tuggeneral Austin W. Betts geçmigti.
    Seçimler yapilmig, bagkanhgi JohnF. Kennedy kazanrmyt1.
    Washington bürokrasisi Kennedy'nin karizmasma olabildigince
    yamt verdi. Yeni Savunma Bakam Robert S. McNamara, Penta-
    gon'u Amerika'mn stratejik durugundaki "kitlesel
    misilleme"
    felsefesinden uzaklagtirip, Amerika'nm önderligine kargi ulus-
    lararasi tehditlere
    "esnek

    tepkiler" verme stratejisine dogru


    kaydirdi. Bilim, yeni öncü güçtü artik. Bu, ABD'nin degigen
    stratejisiydi.
    General Betts istifa etti, yerine bir bilim adami elektrik mü-
    hendisi Jack P. Ruina geçti. ARPA için altin dönem baghyordu.
    Zamanla Ruina ARPA'mn yllhk bütçesini 250 milyon dolara çi-
    kardi. Temel aragtirmaya dayanan balistik füze savunmasi ve
    nükleer deneme izleme projeleriöncelikli alanlardi, bunun
    yam
    sira davramp aragtirmalari, kornuta ve kontrol gibi programlar
    .
    da vardi.
    Licklider 1 Ekim 1962'de zaman paylagim1,interaktif iglem
    ve yapay zekâ gibi konulari gündeme getirmigti. Alti ay sonra
    standartlagma çabasma girerek bir bilgisayarlar agmm varsa-
    yimsal sorununu tartigmaktaydi. "Birçok farkli merkezin birbi-
    rine baglandigt, her birinin son derece bireysel olup kendine öz-
    gü bir dile ve çahyma biçimine sahip oldugu gibi bir durumu
    dügünün," diyordu. "Bütün merkezlerin bir dil üzerinde anlay-
    mast arzu edilmez mi, hatta bu bir zorunluluk degil midir? Hiç
    olmazsa, 'Hangi dili konuquyorsun?' gibi sorulari sormak için
    birtakun konularda fikir birligine varmak gerekmiyor mu?"
    Geldigimiz uç noktaãa, sorun tam da bilimkurgu yazarlarrun
    tarttigi konuya variyor: Birbirinden tamamen ayri aktlh varhk-
    lar arasmda nasil iletigim kurdurursunuz?"
    1965 yihnda bir dâhi ige almdi. Bob Taylor'm ilk brang psi-
    koloji, ikincisi matematikti. ARPA'nm terminal adasma yerlegip
    ellerinde bu kadar çok bilgisayar olmasma karym birbirleriyle
    neden haberlegmediklerini merak edecekti.
    510 Gelecegi Yänetmek

    O dänemde ABD'de bilgisayarlarm en büyük ahcisi Savun-


    ma Bakanhgi idi ve bu tür standart yoktu. Taylor'un dügüncesi
    uydu: "Ag hedefi gerçeklegirse, farkh imalatçilarm bilgisayar-
    lan birbirlerine baglanabilecek, dahasi bilgisayarlan seçme so-
    runu büyük oranda azalacakti. Bir aga çok fazla bilgisayar bag-
    lanabilirdi; böylelikle bir hat anza yapsa bile, bagka bir yoldan
    mesaj gönderilebilirdi." Projesi kabul gördû.
    Bu arada ünlü strateji merkezi RAND bünyesinde de çahy-
    malar baglamigti. Pek çok aragtirmaci dahil oluyor, ilk baglatan-
    I

    lar ayrrhyordu.
    ARPANET bir ileti sistemi olarak dügünülmemigti. Yaratici-
    larmin kafasinda ag, kaynak paylayimi için dügünülmügtü. O
    kadar kapasitesinin çok az bir bölümünün kaynak paylagimi
    için kullamlmig oldugu gerçegi, elektronik postanm yukseligi-
    nin altinda kalm19ti. 1972'den 1980'lerin baglarma kadar binler-
    ce ilk kullamci e-postamn ya da söylendigi gibi ag postasmm
    farkma vardi. Geçen on yll çagdag dijital kültürün dayamkh
    özelliklerinin çogunun yükselmesine olanak sagladi, bunlarm
    arasmda kiçinin duygularim anlatan igaretler, ® igareti, özgür-
    ce konuçma ve gizlilik üzerine tartigmalar ve sayilanIarm her bi-
    rinin teknik temelleri hakkmda teknik geligmeler ve anlagmalar
    için uykusuz arayiglar da vardi. Öncelikle e-postanin kullammi
    zordu, ama 1970'lerin sonlarmda büyük sorunlar çözülmügtû.
    Ïleti trafiginde büyük artig agm büyümesi ve geligimini zorla-
    yan ilk büyük güçlerden olacakti.
    Elektronik posta siber uzaym uzun devirli plagt olacakti.
    Uzun devirli plaklarm uzmanlar ve plak tutkunlari için ica t
    edilmesi gibi, elektronik posta da ilk önce ARPANET'teki seç-
    kin bilgisayarlar çevresinde büyümüg, sonra dainternet üzerin-
    de plankton gibi çogalmigti.
    Kültürel bir yansima olarak elektronik posta bulug ve gans
    getiren kazalar arasmda bir yerdeydi. ARPANET'in yaraticila-
    n dünyayi çevreleyen bir ileti ulagtirma sistemi bulduklarmi
    görememiglerdi. Ama bir düzinelik dügüm çifti ilk kuruldu-
    gundailk kullamcilar linkli bilgisayar sistemlerini mesleki ol-
    StratejikHamieler, StratejikSoruniar ile Etki OdakIrHarekât 511

    dugu kadar kigisel de olan bir iletigim aracma dänügtürdüler.


    Karmagik bir posta sistemi olan ARPANET'i kullanmak tam
    anlamtyla iyi bir bilgisayar korsanhgiydi. O günlerde bilgisa-
    yar korsanhgi kötü ya da-zarar verici davramplari amaçlami-
    yordu; iyi bir korsanlik programlamanm yaratici ya da ögren-
    meye yönelik bir parças1ydi. En lyi korsanlar uzmanlardi. Bay-
    lang1çta hiç mi hiç olmasalar da ige karigan ve kötü niyetli ag
    kullamcilarma ilkin "rasgele
    kullamcilar". ya da yalruzca
    "ras-

    gele" deniyordu. Korsanhgin adimn kötüye çikmasi için.bir on


    yil daha geçecekti.
    Elektronik posta önceleri simrh say1da aragtirmacimn kul-
    landigi bir iletigim yöntemiydi. Cografi açidan ulagnm nedeniy-
    le ARPA agiolup bitenidegigtirmig, elektronik postayiilginç bir
    oyuncaktan kullamph bir araca dändürmügtü.
    Ïki makine arasmda ilk elektronik postayi 1972'de bir gün,
    BBN'den sessiz sakin bir mühendis olan Ray Tomlison gerçekleg-
    tirdi? Tomlinson elektronik posta adresinde kullamci adim kul-
    Janicmm üzerindeki makineden ayirmasi gerekmekteydi. Nasil
    belirlenebilirdi bu? Herhangi bir durumda kullamci admda bu-
    lunmayacak bir karakter istiyordu. Kullanchgi Model 33 teltype
    klavyeye bakti, klavye agda herkesin kullandiklarlyla hemen he-
    men aymydi. Harfler ve rakamlara ek olarak on kadar noktalama
    igareti de bulunmaktaydi. "Oraya ilk ben varmigtim, o yüzden is-
    tedigim herhangi bir noktalama igaretini kullanabilirdim," diyor-
    "®

    du Tomlison. igaretini seçtim." Karakterin bir de Ìngilizce'de


    ismin "-de"
    halinde olma anlami da vardi. Kablolarm sardigi
    dünya için bir karakter yarattigmdan habersizdi Tomlinson."
    En önemli soru, standartlagma saglanarnazsa ne olurdu? Ya-
    mti aç1kti, kaos olurdu. ® igaretinin kabulü de kolay olmadi,
    çok tart1 ildi.
    1975 yih geldiginde birakildigmda insanlar elektronik posta
    için ARPÀNET'e ahemiglar, dügüncelerini özgürce
    yazmaya
    baglamiglardi. Hatta Watergate skandah konuquldugunda, AR-
    -

    PANET'te bir ögrenci bagkan Nixon'un yargilanmasini savun-


    du. Ïlkoyunun keyfediligi de 1975 yihdir.
    512 GelecegiYdnetmek

    Jimmy Carter'm bagkanhk kampanyasmda, 1976 güzünde


    bir gün sayisiz e-posta kullamldi. Kullamlan sistem basit bir
    posta programtyd1, on yll önce bile kullamlan bir teknolojiydi.
    Ama bir bagkanhk seçimi kampanyasmda teknoloji, iletigim açi-
    smdan devrim niteliginde bir geligmeydi. Bu yüzden Carter
    "bilgisayarla
    seçilmig baykan olarak anildt.""
    NASA'nm SPAN (Space Plasma Analysis Network-Uzay
    Plazma Analiz Agi) adli kendi agt vardi. Bu büyüyen ag ylgim
    TCP/IP protokollerini kullanarak iletigime girebildiginden, ag-
    larm tümû adim adun, internet protokolünün ilk sözcügünden
    alman "Ínternet"admi aldi.
    Artik küçuk (i) harfiyle yazilan "Ínternet"ve buyük (Í)har-
    fiyle yazilan "Ìnternet"arasmda bir fark ortaya çikmigt1. Resmi
    olarak, fark açikti. Küçük harfle baglayan "Ínternet"TCP/IP'nin
    kullamldigi herhangi bir an anlammdayken, büyük harfle bagla-
    yan "Ínternet"her biri TCP/IP protokollerini çahytiran birçok
    baglantih agdan olugan eyaletlere bölünmüy ag anlammdayd1.
    Kabaca, özeldi, "Internet" ise kamusaldi. Ayrim
    "internet"

    1980'lerin ortalarmda, yönlendirici girketler özel internetler kur-


    mak için araçlar satmaya baglamalarma kadar bir anlam tagmu-
    yordu. Ama ayrrn, özel internetlerin kamusal Internet'e girig
    kapilan kurdukça keskinligini yitirdi."
    Aynca 1980'lerin ortalarmda Avrupa'daki birçok akademik
    aragtirma agi yaçama geçti. Kanada'da CDNet kuruldu. Ama,
    her ag adim adun Amerikan devletinin destekledigi Ínternet'e
    bir girig kapisi kurdu, bäylece smirlar ortadan kalkmaya bagla-
    di. Dahasi, Ïnternetadim adim dünyayi saran TCP/IP aglarmm
    gevgek bir matrisi anlamma gelmeyi bagardi.
    1990'lar yaklagirken dünyada birbirine NSFNET yoluyla
    baglanmig bilgisayarlarm sayisi, ARPANET yoluyla birbirine
    baglanmig bilgisayarlarm sayismm önüne geçmigti. ARPANET
    artik yüzlerce ARPA Ínternetagmdan biriydi, üstelik keridisinin
    digmda kalan Ïnternetkadar hizh evrimlegmeyen bir dinazordu
    da. .
    I

    Stmtejik Hamieler,Stratejik Sorunfarde Etki Odakh Harekât 513

    1989'un sonunda ARPANET.kurulugundan yirmi yll sonra


    tamamen yok olmuytu. Dogurdugu NFSNET ve yerel aglar te-
    mel omurga olmuytu.
    2006 yllmda e-posta, hem telefonun hem fax'm hem de mek-
    tubun yerini alnug durumda. Ìnternet,önceleri yalmzca -ulusal
    kaygilarla planlanmigti ve güvenlik probleminin çözümü
    ama-
    ayla. tasarlanmigt1. Ìnternetaslmda Soguk Savag döneminin
    ABD-Sovyetler gerginliginin kriz tirmandirma stratejisinin bir
    armagamydi. Bugün günlük
    yagamin -vazgeçilmez.bir unsuru
    oldu. Artik demokratiklegmenin de önemli bir aygin.oldugunu
    öne sürenlerin sayisi her geçen gun artlyor.
    - Bilgisayarlari bir ag üzerinde birbirine baglama çabas101arak
    .

    baglayan proje, ilk baglangicmdan neredeyse .elli

    yll sonra e-
    devlet, e-ticaret benzeri kûresel projeleri yarattigi gibi suurlan
    da ortadan kaldirdi.
    Bundan sonra ne olur ya da olacak? Bu sorunun yanitmi da
    "Bilgi Savagi" bölümû verecektir. Ama önce e-devlet
    ve e-tica-
    ret nedir, ne degildir, ne tür yararlar bekleniyor, onlan görelim.

    4.2.2. e-Devlet"2: Dünyada Neler Oluyor?


    Dünyadaki e-devlet yaklaç1mlan öncelikli olarak yerel yöne-
    timlerdeki uygulamalarla baglatilmigtir. Öteyandan Bati toplu-
    mundaki devlet-vatandag iligkisinde var olan "beyan
    edilen bil-
    ginin dogru oldugu" güvenine dayali iligki, e-devlet'e geçigi ko- -

    laylagtirmakta ve kurulan güvenlik sistemi yalmzca bilgilerin


    yetkili olmayanlarca kullam1mamasi üzerine
    ya da bozulmalan
    önlemek üzerine tasarimlanmaktadir.
    En bagarih ärnek olan Portekiz'de 1980'lerin ortasmda, Ín-
    giltere ve Kanada'da e-devlet çaligmalari doksanh yillarm orta-
    lannda baglatilmigtir. Singapur 1999 yllmda
    programi yürür- -

    lüge koymuytur. Avustralya'da ulusal e-devlet degerlendirme-


    si 1997-98'de baglamigtir. Türkiye, e-devlet olma yolundaki
    gi-
    ,
    rigimlerini 2003'ten sonra luzlandirmig tir. 1993'te Dünya Ban-
    kasi destekli bir proje baglangici görüyoruz
    ama devami gel-
    514 Geleceıi Yönel mek

    memig, 2002'de Türkiye Biligim $ûrasi(Mayis 2002). toplantisi


    yapilnnytir. .
    .

    Devletler Ïnternet ve web üzerinde luzla kendilerini gäs-


    termelerine ragmen, birçok ülkenin e-devlet uygulamalarmm
    bilgi verme düzeyinden pek fazla ileriye gitmedigini görüyo-
    ruz. Ülkelericografi bölgelere göre degerlendirdigimizde, e-
    devlet uygulamalarmda Kuzey Amerika'mn 2.60'hk degeri ile
    ikinciligi aldigt görülmektedir. Birlegmig Milletler'in hazirla-
    mig oldugu raporda, Türkiye 169 ülke Arasmda43. sirada yer
    almaktadir. 1.88'lik e-devlet olugum sürecinde daha igin ba-
    .I.
    .
    mdadir.
    AB'deki geligmeleregelince;-e-devletprojelerinin, birligin or-
    tak savunma, ortak para birimi politikalari gibi, ortak bir politika
    çerçevesinde ele almmigtir. Ïlkadunlar 1994'te atilmig olup 2000
    ydmda Avrupa Komisyonu, AB'nin stratejik hedefinin "2L yüz-
    ynda dunyanm en güçlü ve bilgiye dayah ekonomisine sahip ol-
    ma" oldugunu açikladi ve bunun da bilgi toplumuna hizla geçi- .

    lerek yapilacagmi belirtti. Bu dogrultuda Avrupa Komisyonu e-


    Avrupa Eylem Plam 2000'i olugturdu ve Birlik'e dahil olan dev-
    letlerin, 2002 yilma kadar gerçeklegtirmeleri gereken hedefler
    kondu.
    Sanayi çagmda sanayi sonrasi çaga ya da enformasyon çagi-
    na geçmekte oldugumuz o kadar çok ve o kadar uzun tartt ildi
    ki, postenformasyon çagma girmekte oldugumuzun farkma bi-
    le varamadik."
    "Bilgi Çagi"ve "Bilgi Toplumu" kavramlarium ne olup ne
    almadigi tartigmalarim nerdeyse geride birakmak üzereyiz. Bil-
    gi Toplumu'nun en temel ögelerinden biri degigimin tam zama-
    nmda ve geregi gibi olmasidir. Bugün, geligmigdünyada yerini
    almak isteyen devletler ve bilgi toplumu bireyleri kavramlar
    ûzerindeki tartigmalari hizla tamamlayarak eylemleri ortaya
    koymak zorundadirlar.
    Bilgi çagma girerken "Yönetim Biligim Sistemleri" ve "Karar
    Destek Sistemleri" hem ayn ayri he.n de birlikte yeterince irde-
    lenmigtir. Günümüzde, e-ya am tanunlamasi ile birlikte, Yöne-
    StratejikIIamleler, StratejikSorufildril(Etki OdakliËúrekât 515

    tim biligiin, sistemlerini geregince kullanan devletler hizla e-


    deylet'e dönügnie Iioktasmdadirlar,
    Riligim uzmanlarmm ru sira toplum bilimciler ile yönetim
    biliiriciler (grafmdarr fai·kh tanunlamalart.yapilan e-devlet'in bü-
    tün biliinlerdeki ortik tammlamasmi, "Bilgisayar sistemleri ve
    yazihmlan ile desteklenen ve kesintisiz olarak 24 saat çahyan ka-
    mu organizasyonlarmm bütünü" olarak özetlemek mümkündür.
    e-devlet modelinín büyümek için temel kogul oldugunu öne -
    sürenler d.e bulunmaktadir.
    . .e-devlet modeli bizlere ülke ekonomilerinde büyümeyi ya-
    kalama -ve sürdürme yolunda büyük bir avantaj sunmaktadir.
    Eger bilgi ve teknolojiyi üretim faktörleri olarak kabul edersek,
    verimliligin artir11masi ile sürekli bir büyümeyi yakalayabiliriz.
    Çünkübilgi ve teknolojinin üretim sürecine dahil olmas1 marji-
    nal verimi artiracak, bu da istikrarh bir büyümenin yolunu aça-
    caktir. Zaten günümüzde birçok ülke bilgi teknolojilerini üretim
    fonksiyonunun en önemli faktörü olarak görmeye baglamig ve
    ancak bu gekilde ekonomilerinin büyüyebilecegini kabul etmig-
    lerdir. Bu noktada, azgeligmig ve geligmekte olan ülkelerin yap-
    masi gereken geligmigülkeler ile aralarmdaki bilgi çagmi kapat-
    mak üzere stratejik kamu politikalari üretmektir. Devletler di-
    ger ülkelerle bilgi paylagimmda bulunmak ve entegrasyonu
    saglamak için bir an önce e-devletlere, yani vatandaylari, girket-
    leri ve devleti aglarla birbirine bagli bilgi toplumlarma dänüg-
    mek zorundadir." Yeniden yapilanma modeli e-devlet olarak
    belirtilmektedir.

    a. e-devletin Temel Unsurlan:


    "Devletin vatandaylara kargi yerine getirmekle yiikiimlii oldugu
    görev ve hizmetlerile vatandaylarm buna karydikdevlete karpi olan
    görev ve hizmellerinin kargrIrkitolarak elektronik iletigim ve iglem or-
    tamlarmda kesintisiz ve gilvenli olarak yiirütiilmesidir" biçiminde
    tammlanmaktadir. Bagka bir e-devlettammi da göyle¯yapilmak-
    "e-deviet

    tadir: yönetiminde biligimteknolojilerinin (BT) stratejik kul-


    lammi sayesinde, l>ilgitoplumunun ihtiyaçlarma cevap verebilecek,

    I
    516 Gelecegiyönetmek

    vatandag ve kurumlan (özelve/veya kamu)ile elektronik ortamda ile--


    tigimde bulunarak verimliligi, effaş t ve kalkrnmayrsaglayacak bir
    yeniden yaptlanmamodelidir."

    Devletin temel unsurlan olan vatandag ve kuruluglar (özel


    ya da kamu), e-devlette e-vatandag ve e-kurum biçiminde ken-
    dini göstermektedir. Ancak e<levleti olugtururken, säz konusu
    unsurlara öncelikler atamak ve birini tümüyle gerçekleptirme-
    den (örnegin e-igyerlerini olugturmadan) e-devlet olmaz türü
    yaklagimlar, e-devletin olugumunu olumsuz etkiler. Her bir un-
    sur, kendi içerisinde
    "e"

    oIgusunu gerçeklegtirmeye çahyacak,


    birbirlerinden etkilenerek geligecek ve giderek e-devlet oluga-
    caktir. e-devlet'in sunacagi temel servisler; yönetimden yöneti-
    me-yönetimden vatandaga-yönetimden i; yayamma yönelik ol-
    mak üzere, üç grupta smiflandmlabilir.

    b. Devletten Vatandaµ
    Vatandagm bulundugu mekândan [abartarak söyleyelim]
    tek tuya dokunarak kimlik karti ya da ehliyetini yenilemesi tü-
    ründen hizmetler almasi amaçlanmaktadir. Bunu gerçekleytiren
    devletler bulunmakta.
    I

    c'mtejik Hamleler. StratejikSoruntar ile Etki Odakh Hm·ckât 517

    GELENEKSEL
    VATANDA§ ..
    DEVLET
    .

    -.L

    e·Devlel

    VATANDAg

    Sekil:Geleneksel devlet ve e-devlet yapilanmasmda "vatandag,


    kurumlar ve
    bilgi sistemleri" arasmdaki iletigim

    c. Devlet Ana Kapisi (Portal)


    Yüzlerce kamu kurum/kurulugu ve birçogunun web sayfasi
    oldugunu dügiinün. Web sayfalarmm bazilan bilgi verme
    amaçliyken, bazilan birtakim servisler sunmaktadir. Birçok ku-
    ruluy, aym içerikteki bilgileri farkh biçimlerde istemekte, bu
    ge-
    kilde hem iglemsel farklilik yaratmakta hem de vatandagi
    yor-
    maktadir. e-devlet ana kapilari, vatandaga tek kapidan girig, ko-
    lay iglem ve arama yapma gibi olanaklar saglamaktadir.
    Günümüzde tüm dünyada e-devlet ana kapilan halen gelig-
    me ve olgunlayma sürecini yaçamaktadir. Zaman içerisinde her
    ne kadar yeni ve çok degigik öneriler gündeme tagmmig olsa da
    e-devlet olugumu için teknolojik anlamda halen üç platformdan
    söz etmek mümkün olabilmektedir. Bunlar;
    -
    "Kiosk" kullamm yoluyla iglem,
    -
    . Etkileyimli telefon (sabit veya mobil) kullanarak iglem.
    -
    Internet ve web aracdig1 ile iglem olarak belirtilebilir.
    Her üç platform üzerinden de yapuan iglemler, belli merkez-
    lerde bulunan bilgi iglem sistemleri üzerinde sonuçlandmlmak-
    tadir.. Bir liayka deyigle kullanici (birey, vatandag, diger ku-
    rum/kırulug vb.) ara yüzü (interface)olarak adlandmlan kat-
    manlarda çegitliligin varhgi, iglemlerin bilgi iglem sistemlerinde
    yapdmasma engel veya alternatif olupturmamaktadir.

    r
    518 Gelecegi-Yönetmek

    e-devlet ana kapismi olugturmanm büyük bir proje oldugu


    unutulmamah, bilgi sistemi ve yazihm olugturulurken kullam-
    lan sistem geligtirme süreçlerinin ve sistem yönetim disiplinle-
    rinin, ana kapi için de önemli oldugu dikkate ahnmahdir.
    e-devlet servislerinin sunulabilmesinin en etkin yolu e-devlet
    ana kapisidir. ABD Ulusal e-Ticaret Koordinasyon Konseyi
    (NEC3), beg düzeyde ana kapi tanmu yapmi tir. Her bir düzey
    kendisinden bir önceki düzeye oranla daha karmagik servisler
    sunmaktadir.
    Vatandagma daha etkin ulagan bir devlet, egitimden saghga
    kadar birçok alanda daha bagarih sonuçlar alabilecektir. Daha
    egitimli ve saghkh bireyler, modern ekonomiye daha kolayhkla
    ayak uydurabilecek ve daha verimli olabileceklerdir. Bilgiye ko-
    lay ve hizh ulaçabilme olanagi sayesinde, insanlara daÏ1aguven-
    li ve emin bir yayam biçimi saglanabilecektir. Kisacasi e-devlet
    modeli, insanlarm sosyal hayat standartlarmi yükseltmede etki-
    li bir araç olarak kullamlabilecektir. e-devlet, bir anlamda elekt-
    ronik ortam üzerinde fikir ahyverigi saglayarak, daha katihmci
    bir demokratik ortam olanag1 sunacaktir.
    e-devlet modelinin getirecegi önemli unsurlardan birisi ve-
    rimliligi, geffafhgi ve kalkmmayi saglayacagi beklentisidir. Bu-
    nun olumlu örnekleri de yaçanmaktadir.
    Bir bagka beklenti yeniden yapilanmadir. e-devlet yapilanma-
    si, vatandag-devlet arasmdaki iligkilerin köklü degigimini sag-
    lar. Yani e-devlet yapilanmasi, bireylere ve kurumlara daha iyi
    hizmet verebilmenin yanmda, bilgiye dayah kamu yönetimini
    de ka psar. Karar ahcilar, e-devlet sayesinde, devletin entegre bir
    ekilde çahyan tüm kurumlarmda dolagmakta olan bilgiye ula-
    abilme olanagma sahip olurlar. Güncellenmig ve hizh ulagilabi-
    len bilgi, beraberinde etkin bir yönetigimi getirecektir. Bilgi ça-
    mda devletin kalkmma stratejilerinin bilgiye dayah bir yöne-
    tim tar21 kullamlarak olugturulmasi gerekmektedir. Bu da bilgi-
    ye ve bilgiyi etkin kullanmaya dayah bir yapiyi, dev-
    "akilh

    let"in temelini olugturur. "Akilh devlet" ise bilginin en änemli


    deger haline geldigi dijital çagm vazgeçilmez bir unsurudur."
    StratejikHamleler, StratejikSoruniar ile Etki OdakIlHarekt 519

    Íçlemin
    Sahibi
    glem
    Ornekleri Faydalar
    Vatandag Bilgilendirme •
    Pratik ve daha dügük maliyetli içIem
    Kültür yapma.
    Saghk •
    Sahsa·yönelik,
    kipiselleptirilmig
    Egitim hizmet alma.
    Vergi • Politika ve hizmetler hakkmda
    daha fazla bilgiye sahip olma.
    •
    Daha demokratik bir ortama kavugma.
    •
    Hizmellere farkh kanallardan
    daha kolay erigebilme.
    •
    Egitim seviyesmm artmast.
    •
    Temel devlet hizmetierinin
    ülkenin her yerine egit ve daha
    kolay ulaçtirilabilmesi.
    Sirketler Çahgma •
    Seri ve hizh etkilegim.
    Yönergesi •
    Hizmet alaninm ve kalitesinin artmasi.
    .
    Rehberlik ve •
    Maliyetlerin dügmesi ve iq yapmak için
    Dampmanhk blirokratik iglemlerin azalmastyla girket-
    Düzenleme lerin pazarda rekabet gücünü-n artmasi.
    Vergi •
    Daha geffaf olabilme.
    Kamu Merkezi ve •
    Yasal düzenlemelerin ihtiyaçIari
    Sektörü yerel yönetim, kargilayacak gekilde kabul edilmesi.
    Birimler arast •
    Üretilecekteknoloji agirhkh
    Ïletigim projelerin dogru tanunlanmass.
    Politika • Kurumlar arasmda mükerrerligin
    önlenmesi.
    •
    Modelin hayata geçmesiyle
    geligtirilecek standartlar, teknik
    altyapi ve bilgi birikimiyle birçok
    projenin hatasiz hayata geçmesi.
    •
    Ortak verilecek e-hizmetlerin
    bagtan entegre edilmesi ile
    hizmetlerin kopuk ve dag1mk
    yapistum engellenmesi.
    •
    Daha rahat ve hizh çaheabilme.
    •
    Birbiriyle entegre bir kamu sektörü
    olugturma.
    •
    Seffaf,vatandaga yakm ve güven
    veren bir imajm olugmast.
    Kaynak. N. Hüseyin Kuran, Türkiye íçine-deviet Modeh, s.17.
    Bilgi Üniversitesi
    Yayuu, îstanbul2005.
    520 Geleceg'i-
    Yönelmek

    d. e-Devlet Bir Gereksinmedir


    Küresellegmenin hizla ilerledigi ve-ekonomik anlamda smir-
    larm kalktigi bir dünyada bilgi ve iletigim teknolojilerindeki hiz-
    h geligmeler, ülkemiz- ile çagdag ülkeler arasmdaki aç1gi artir-
    maktadir. Ülkemizin bu açigi kapatarak dünya ile bütünleyme-
    si ve bilgi toplumu durumuna gelebilmesi için devletin, gelig-
    mig teknoloji ve çagday yönetim tekniklerini birlikte kullanarak
    bireyleri ve vatandaga hizmeti ön plana çikaran yeni bir yapi-
    lanmaya gitmesi zorunludur. Bu yeniden'yapilanma modeli e-
    devlet olarak belirtilmektedir.
    e-devlet; kamu kuruluglari, vatandaçIar ve ticari kurumlar
    arasmdaki bilgi, hizmet ve mal ahyveriglerinde bilgi teknolojile-
    rinin kullamlarak performans ve verimlilik artigmi hedefleyen
    devlet modeli olarak tammlanmaktadir.

    e. Devletten Devlete
    Devlet, strateji geligtirmekve topluma hizmeti daha etkin bir
    konuma getirmek için de bilgiye gereksinim duyar.
    Bilginin etkin kullammmm saglanmasi için, kurumlar arasi
    bilgi akigi ve entegrasyona iligkin ön çahymalarm bagtan yapil-
    masi gerekmektedir. Tekrarh çahemalardan ve aym kapsamh
    olan altyapi maliyetlerinden kaçrulmahdir. Devlet, kurumlarm
    kendi otomasyon süreç1erini ve bilgi altyapismi tamamlayarak
    kurum içi bilgi sistemlerini iyi bir gekilde kullanabilmeleri, ku-
    rumsal hizmetleri etkin ve verimli bir gekilde sunabilen yapiyi
    olugturmalan gerekmektedir (e-kurum).Bilgi, sürekli olarak
    kaynagmdan izlenerek güncellenmelidir. Ikinci agama olarak
    bu bilgilerin ulagimma yardim edecek e-devlet portalmm bir
    mantik çerçevesinde olugturulmasi gerekmektedir. Burada,
    devlet bûnyesindeki insan kaynaklarmm teknik ve fonksiyonel
    altyapismm da iyi degerlendirilmesi gerekmektedir.
    e-deviet ortammda, herhangi.iki kamu kurum/kurulugu ara-
    smdaki iligkinin bütünüyle elektronik ortamda gerçeklegtiril-
    mesi:hedeflenmelidir.
    Símtejik Hamleier, StratejikSorunlar ile Etki Odakh Harekât 521

    Günümüzde en sik kullamlan -kavramlardan birisi


    "döaü-

    gümdür". Kigiler, kurumlar ve devletler dönügüyor. Kimileri


    degigerek dönügûyor. Dönûçüm konusunda devlet tarafmda bu
    sorunun yamtr e-devlet'e dönügümdür.
    Devletler bu dönügümü daha verimli olmak ve bilgi toplu-
    munun ihtiyaç1armi kargilayabilmek için yapiyorlar. Bu dönü-
    gümle, devletin äteki devletlerle, kurumlarla ve vatandaylarlyla
    olen iligkilerini elektronik ortamda gerçekleptirebilmesi saglam-
    yor. e-devlet ashnda bir vizyondur ve devletin vatandaylarma da-
    ha etkin hizmet verebilmesi için gerekli bir araçtir. Bu kavram
    devlete yeni bir tamm getirmemektedir. Sadece, devletin iq yap-
    ma geklini farkh bir boyuta tagimaktadir.

    f. Bilgi Güvenligi
    e-devlet olugumunda bilgi güvenligi vazgeçilmez ve önceli-
    gi çok yüksek uygulamalardan biridir. Bilgi güvenligi konusun-
    da en belirgin ve yaygin
    ·uygulama

    elektronik imia ve sayisal


    imza konusunda gärülmektedir.
    e-devlet olugumunun en änemli ayaklarmdan birisi elektro-
    nik imzadtr. Bagta elektronik satm alma iglemleri olmak üzere,
    belge hazirlama, onaylama gibi iglemlerin birçogunda kullamla-
    cak olan elektronik imza bir anlamda elektronik noter olugumu-
    nun da temelini olugturmaktadir. Elektronik imza gu gekilde uy-
    gulanmaktadir:
    • Kargi tarafa yollanacak ileti (message)kiginin äzel anah-
    tan (kapahanahthr) ile baziözel hash algoritmalan kulla-
    mlarak gifrelenir. Bu iglem, kipiye özel sayisal imzayi
    olugtur r. Böylece bilgi transferi sirasmda herhangi bir
    kmimı sonucu bilginin çözülebilmesi engellenir.
    •
    Karµ iaraf, iletiyi aldiktan sonra elindeki gänderene ilig-
    kin aç1k anahtar ile mesaji degifre eder. Degifre sonucu,
    .iletinin

    dogru kigiden gelip gelmedigi ve transfer sira-


    smda herhangi bir kinlmaya maruz kalmadig1 belirle-
    522 Gelecegi-Yönetmek

    Elektronik yagamm geligebilmesi ve taraflarm birbirlerini so-


    runsuzca tamyabilmelerinin önemli garti, elektronik ortama ve
    açik ag sistemine güvenin saglanmasidir. Bu nedenle taraflar
    arasi iletilerde, bilginin gizliligi, bütünlügü ve taraflarm kimlik-
    lerinin dogrulugu kurulacak olan teknik ve yasal altyapi ile ga-
    ranti edilebilmelidir. Garanti partlarmi tasiyan unsurlar apagida
    belirtilmektedir:
    Sayisal Ímza:Elektronik imzanm özel bir çeyidi olup bir
    anahtar çifti (açik ve kapah anahtarlar) ile elektronik ortamda
    iletilen veriye vurulan bir mühürdür. Gänderici kapah anahtar
    ile veriyi mühürler ve ahci bu dosyay1 ancak kullamcmm aç1k
    anahtarmi kullanarak açabilir. Sayisal imzalar dogrulanabilirler
    ve inkâr edilemezler.
    e-noter: e-noter, e-devlet'te, onay kurunilarmm yam sira ge-
    leneksel noter sistemine benzer gekilde belge ve yetki devri is-
    temlerini onaylayan, iglemi zaman boyutunda geçerlilik kazan-
    diran kurumdur. Zira, elektronik ortamdaki bilgilerin dogrulu-
    gunun kamtlanmasi için belgeleme yetkilerine gereksinim var-
    dir.
    e-noter, e-devlet olugumunun temel dayanagi olarak görül-
    mektedir. Belge onaylama ile yetki devri iglemleri e-devlet'te de
    yine e-noterler tarafmdan yürütülmek durumundadir. e-noter
    sisteminin temel dayanak noktasi sayisal kimlik kartlarmm
    olugturulmasi ve elektronik imzanm sistemde kullanunmm sag-
    lanmasidir.
    I

    g. Sayisal Kimlik Karti


    Sayisal kimlik karti bir akilh kart uygulamasidir. Bu akilh
    kart; kipisel kimlik bilgilerini, vergi kimlik bilgilerini ve elektro-
    nik imzayi içermektedir.
    Sayisal kimlik kartmm en belirgin avantajlan; biometrics (bi-
    yolojik veriler ve ölçüm sistemleri).teknolojilerinin.de kullam-
    miyla bagkasi tarafmdan kullamlamamasi ve sahte.kimligin än-
    güyenligindaglanmasi-
    .transferinde

    lenmesi ile elektronik veri

    I
    L
    I
    .I

    Stratejik Hamleler, StratejikSorunlar ile EtkiOdakliHarekât 523

    e-devlet uygulamalarmda vatandaylarm özlük bilgilerinden


    ve yapilan iglemlerin güvenli olmasmdan daha önemli bir unsur
    dügünülemez. Ìyi bir güvenlik, bu alanda olupturulmuy saglam
    ve denenmig bir güvenlik politikasmm olug turulmasi ile bagla-
    mahdir. Olupturulan e-devlet uygulamalarmdaki her nesne ve-
    ya sayfa bu güvenlik çemberi ile korunmalidir. Ïyi bir güvenlik
    politikasi en az gu üç özelligi tagimahdir:
    1. Koruma: Kullanicilarm topladiklar bilgiler, bunlari kul-
    lanma gekilleri ve yaptiklari tüm iglemlerin gizli kalmasi ve di-
    gan sizdinlmamasidir.
    2. Yeterlilik: Bu unsur kullamcmm yapmak istedigi iglemle
    ilgili olarak yalmzca gerekli bilgileri girmesi, o anki iglemle ilgi-
    si olmayan pahsi bilgileri girmek zorunda birakmamasidir.
    3: Güvenlik: e-devlet uygulamalan üzerinden yapilan tüm
    iglemlerin güvenliginin saglanmasi ve digandan olugabilecek
    tüm ataklara kargi güvenlik duvarmm olugturulmasidir.
    e-devletin olugturulmasmda almacak güvenlik önlemlerinin
    yogunlugu ve düzeyi sistemin maliyetini dogrudan etkileyece-
    ginden,güvenlik d üzeyleri uygulamanm özelligine göre degige-
    bilir. Ornegin finansal iglemlerin güvenliginde,
    en yüksek gü-
    venlik düzeyi uygulamrken, istatistiki birtakim bilgilere ulagil-
    masmda güvenlik düzeyi dügürülebilir. Hangi verilerin hangi
    güvenlik düzeyinde oldugunu belirlemek ve bunlara gereken
    önemi vermek için birçogu çagdag ülkedeki gibi hukuksal dü-
    zenlemelere gereksinim vardir.
    Güvenlik için en önemli anahtar güvenligi anlamaktir. Gü-
    venlik alamnda mevcut seçenekleri
    ve önlemleri belirlemek ise
    sonraki adimdir. Almacak güvenlik önlemleri fiziksel, ag ve ve-
    ri güvenligi olmak üzere üç alanda incelenmelidir.

    h. SONUÇ:
    e-devlet'ten m-devlet'e geçig
    Her ne kadar Türkiye en az on yil geri kaldiysa da, "bilgi

    toplumu" kavrammm yerlegmesi ve yaygmlagmasiyla birlikte


    çagday ülkeler "Bilgi Toplumu" uygulamalarma hiz vermigler-
    •
    dir. Bu uygulamalann baymda 24 saat aktif çahgan ve vatanday-
    524 GelecegiWnetmek

    larlyla geffaf, demokratik ve vatandag memnuniyetini ön plana


    çikaran e-deviet uygulamalaridir.
    Geligmig ülkelerde özellikle üniversiteler öncülügünde bag-
    latdan projeler 1990'h yillarm bagmdan itibaren;
    -

    e-devlet servis önceliklerinin belirlenmesi,


    -

    e-devlet sürecinde sivil toplum örgütlerinin rollerinin or-


    taya çikanlmasi,
    -

    e-devlet-özel sektör iligkisinin tammlanmasi,


    -

    e-·devlet ile birlikte kigisel bilgi glivenligi ile bilgilenme


    gi-
    _kavuyturulmasi

    özgürlügü dengenirt açiga


    arasmdaki
    bi konularda kuramsal çahymalar yürütülmeye devam
    edilmektedir,
    vatandagm devlete ve kamuya.güveni ile
    e-devlet modeliyle
    aç1khk, katilimc1hk ve sivil toplum örgütlerinin yönetime katil-
    malarmm saglanmasi bir umut olmaktan ç1kacak, gerçege dö-
    nügecektir.
    Türkiye gibi bu modele geçigçahymalarmda geç kalmig ülke-
    ler karar ahp, bütçe ayirma kararsizhgmi sürdürürken; geligmig
    daha kolay, daha hizh, daha ucuz hizmet
    "vatandaga

    ülkelerde
    verme geklindeki yaklagimlar e-deviet'ten, m-devlet'e, yani mobil
    hizlandirmigtir.'T
    devlet'e geçigi
    e-devlet'in sürdürülebilirligi ve kullamlabilirligi açismdan
    vatandaglarm devlet hizmetlerine, zaman ve mekândan bagim-
    siz olarak erigebilmesi çok önemlidir. Yani vatanday, istedigi an-
    da ve istedigi yerden bu hizmetleri 7 gün 24 saat kullanabiliyor
    olmahdir.
    e-devlet modelinde en änemsenen konu olan e-imza'nm ye-
    rine mobil imzanm kullammmm artmasi ile bireylerin iglerini
    yürütmek amaciyla belgelerini islak imzalamalanna gerek kal-
    mayacaktir. Mobil imza, Titobil bir cihaz kullamlarak olugturu-
    lan ve imza veya sertifika servi'sleri esasma göre çahyan elektro-
    nik imzadir. Mobil imza, sabit bir mekân olmadan kullan11acag1
    için önerilmektedir.
    Su an her biri ayri bir e-devlet projesi olarak yürüyen ve bi-
    reylere bilgisayarlar1 üzerinden ulagtmlmasi planlanan e-fatura,
    Stratejik Hamleier,Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekât 525

    e-imza, e-tebligat, e-seçim, e-oy gibi birçok uygulama mobil ile-


    tigime kaydirildigmda, gu an elde edilmesi beklenen yarar ve
    kazanç maksimize edilmig olacaktir.
    Bu modeli savunanlara göre m-devlet'i kullanmak pratik
    olacagmdan, bu yapilanmaya agirlik verilmelidir. Önesürüldü-
    günegöre m-devlet, e-devlet'in alternatifi degil, tamamlayicisi
    olacaktir. e-devlet gibi, m-devletin de bagarih olmasmm yolu
    tüm eylem ve iglenilerde vatandag odakh bir yapimn ilke olarak
    benimsenmesine baghdir. Teknoloji bu çaba içinde yalmzca bir
    kolaylagtinci unsurdur.
    Sonuç olarak e-devlet; bilgi, hizmet ve mal ahyveriglerinde
    bilgi teknolojilerini kullanarak, performans ve verimlilik artigi-
    m hedefleyen devlet modeli olarak tanunlanmaktadir.
    Dijital çagda kamu sektörünün de, özel sektärün de büyük
    bir hizla artan hizmet kalitesine karyihk verme zorunlulugu var-
    dir. Aksi takdirde,
    "dijital

    devrime" ayak uyduramayan devlet-


    ler, "Sanayi Devrimi"ni -Türkiye gibi- kaçiran devletler gibi
    ge-
    ri kalmaya mahkûm olacaklardir. e-dönügüm projeleri uygula-
    mrken, e-devlet vizyonuna uygun bir stra tejik planlama yapil-
    masi gerekmektedir. Çegitlikanallarm kullam1masiyla uygula-
    nacak ulusal bir origim stratejisi, e-devlet modelini baçanli bir
    proje haline getirilebilir.
    Bu projenin uygulampi demokratik ülkelerde halkm demok-
    rasi ile ilgili özlemlerinin
    yagama geçirilmesini kolaylagtirisken,
    totaliter rejimlerde yäneticilerin kontrolünü daha da saglamlag-
    tirici yönde etkili olabilir. Bayka bir deyigle, e-deviet'e geçig, siya-
    si otoritenin basla ve kontrol heveslernli gerçekleytirmesine
    yar-
    dimci olacak olanaldari yaratmak riskini de tagimaktadir. Bu ba-
    kimdan e-devlet'e geçig için stratejiler ve planlar hazirlamrken,
    bu riskin de önemle göz önünde bulundurulmasi, e-devlet'le il-
    gili düzenlemelere, özgürlükler ve temel haklarla ilgili güvence-
    lerin de mutlaka dahil edilmesi gerekmektedir.
    e-devlet'e geçig, demokrasinin geligmesiiçin gerekli unsurlar-
    dan birçogunu saglayacak olmakla beraber, bunlardan
    yarar-
    lanma ancak siyasal iradenin bu konuda karar vermesi, biligim
    kültürünün yaygmlagmasi için bir program çerçevesinde azim
    526 Gelecey Yönetmek

    ve sebatla çahyl asi ile mümkün olabilecektir.


    Bu kogullar ger-
    çeklegtirildigŸtakdirde, ülkemizde [gimdilik,kamu kurum/ku-
    ruluglanprŠ
    rakl-günden
    kâgit or tammdaki yaymlarmi web sitelerine aktara-
    bilgilendirme" çabasi
    "yurttaglan

    güne geligen bir


    görülmekte, gerek seçimler, gerek iyi yönetigim ve saydamhk,
    gerekse katihmcihk konusunda önemli ilerlemeler saglanacagi-
    na inamlmaktadir.

    4.2.3 Bilgi Toplumunun Yogunlagmas1:


    e-Ekonomi ve E-Ticaret
    Teknolojik geligmeler, bilgi saklamayi ve paylaymay1kolay-
    lagtirmakta ve hizlandirmakta; yazi, ses ve görüntü sayisal biçi-
    me dönügtürülerek saklanmakta, iglenip iletilmektedir. Bu ola-
    naklari kullanan kigi ve kuruluglarm, birbirleriyle olan iligkileri
    de degigmektedir. Pazarlarm igleyig gekilleri, bireylerin yagam
    tarzlan ve yagam standartlan degigmekte ve iyilegmektedir. Ki-
    i ve kuruluglarm iligkilerinin degigmesi ise, toplumsal ve eko-
    nomik hayatta bilgi toplumuna ve bilgi tabanh ekonomiye dog-
    ru önemli degigikliklere yol açmaktadir. Bilgi teknolojilerinin
    "e-eko-
    (BT'nin), özellikle de Internet'in degigtirdigi bu ortam,
    nomi" ya da ekonomi" olaråk adlandinlmak-
    "e-ticaret" "yeni
    -

    tadir.
    Neden oldugu dönûçúmün büyüklügü açismdan bakildigm-
    da, bilgi teknolojilerinin yarattigi devrim, Sanayi Devrimi'ne
    yol açan buhar, demiryollan, elektrik gibi buluglarla kargilagti-
    rilmaktadir. Nasil elektrik ve otomobilin bulunuqu insanlarm
    yayam standardmi iyileptirmiyse, Ïnternet'in de böyle bir etkisi
    görülmeye baglamigtir. Ïnsanlarçegitli ürün ve hizmetlere daha
    kolayhkla ulaçabilmekte, toplumun farkh kesimleriyle önceden
    var olmayan gekillerde etkilegime girebilmektedirler.
    Ancak bilgi teknolojilerinin önemli bir farki görülmektedir:
    Yaygmlagma hizi. Ìlk demiryolu 1830 yilmda açildiktan sonra
    geligmekte olan ülkelerin sahip oldugu demiryollarmm oram
    ancak %30'u bulmuytu. Oysa Ínternetdevriminin baglamasm-
    dan yalmzca 10 yil sonra, geligmekte olan ülkelerdeki Ïnternet
    StratejikHamleler,Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekât 527

    abonelerinin sayisi, tüm dünyadaki abonelerin % 10'unu olug-


    turmaktadir. [Türkiye Biligim Sûrasi,10-12 Mayis 2002]
    Bilgi-teknolojileri, sanal aglar, girket çaliçanlarmm kendi ara-
    larindaki i; ortaklanyla, tedarikçilerle olan ya da· mügterilerle
    olan biligim gereksinmelerini kargilayan ve özel bir ag gibi gü-
    venlik, erigim ve performa.ns sunan teknolojilerdir. Su sayede
    ortak bir ag altyapisi olan Ìnternetçok amaçh olarak ve kolayca
    genigleyebilir bir gekilde kullamlabilmektedir.
    Internet üzerinde. ses, görüntü ve verilerin kesintisiz, hizli,
    _
    her yerden ve her gekilde (TV, bilgisayar ve mobil cihazlar) bü-
    tünlegik olarak iletilebilmesi ve servislerin kigilere özel bir tari-
    fe ve uygun, kargilanabilir fiyatlarda verilmesi e-ekonomi'nin
    hayata geçmesini yogun olmasa.da saglamaktadir.
    Ínternet(bir taraftan), vatandaylari güçlendirip toplumlari
    demokratikleptirirken, öbür yandan da klasik igletme ve ekono-
    mik paradigmalari degigtirmektedir. Elektronik piyasada iglet-
    melerin ve tüketicilerin sonuçlarindan yararlandiklan, yeni tica-
    ri etkileyim modelleri geligmektedir. Girigimciler,küçük bir ya-
    tirim iÏe, Înternet'indunya çapmdaki mügterilerine ulagarak,
    kolayca yeni iglere baglayabilmektedirler.
    e-ticaret'in temel araçlan, telefon, faks, televizyon, bilgisayar,
    elektronik ödeme ve para transferi sistemleri, elektronik veri de-
    gigimi(EDI) ve internettir.
    e-ticaret'in bilinen en eski ve önemli arac1 olan, ag iletigimiy-
    le çahgan telefon, esnek ve interaktiftir. Telefonun çok sayida
    özelligi, ticari iglemlerde telefonu en
    yaygm kullamlan araç ha-
    line getirmigtir. Diinıa çapmda yaklagik bir milyar hathk bir
    alana yayilmigtir. Yine ticari iglemlerde geleneksel araç1ardan
    birisi fax'tir. Ancak, öteki e-ticaret araçlarma göre maliyeti daha
    pahalidir. Televizyon ise tek yönlü bir iletigim aracidir (Artik
    tek yönlü degil, Digitürk var). Ama e-ticaret potansiyelinin
    önemli ölçüde artiracagi dügünülmektedir. Bankamatikler
    (ATM) ise kredi, borç ve akilh kartlar sadece para aktanlmasm-
    da kullamldiklari için ticarette smirh bir igleve sahiptirler.
    Ínternetbilinen özellikleri yam sira, çok yönlü iletigimi sag-
    layan ticaret araci niteligindedir. Internet'in sagladig1 bir önem-
    528 Gelecegiyönetmek

    li yarar da ortam" olanaş saglarmy olmasidir. Ínternet'in


    "çoklu

    öteki e-ticaret araçlarma göre en çok öne çikan yam, hiz ve


    önemli bir maliyet avantaji saglamasidir. Ïnternet'teyapilan ig-
    lemlerin birim maliyeti öbür araçlara gäre oldukça dügüktür.
    Ínternet'in1990'larm baymdan itibaren bu kadar yaygmlagmasi-
    mn en temel nedenlerinden birisi ve belki de en änemlisi
    "para

    kazandirabilecek potansiyele sahip" bir olanak olmasidir.


    e-i; yapmamn birincil kogulu, igletme içi ve digma yönelik
    her türlü iglemin sadece dijital ortamda gerçekleytirilmesidir.
    Böylelikle igletmeler biligim ve iletigim teknolojilerinden yarar-
    lanarak, igletme uygulamalarmm entegrasyonu olarak adlandi-
    rilan yazilunlan kullanarak bir igletmenin iç iligkilerini ve dig
    iligkilerini akilh sistemler kullanan örgütlere dönügmektedir.
    Bu, aym zamanda girketlere yapma zekâsi" olarak tammla-
    "ig

    nabilecek zekânm" da i; dünyasmda yerini almasmm


    "yapay

    igaretleri arasmdadir." .

    "Elektronik Ticaret" kavrami son zamanlarda yaygm olarak


    kullamlmasma ragmen, nadiren açik ve seçik olarak tammlan-
    maktadir. Gittikçe daha fazla kabul gören dar anlamdaki tam-
    ma göre Ïnternetveya hiç kimsenin özel mah olma-
    "iglemlerini

    yan Web tabanh sistemlere kaydiran ticari faaliyetlere" e-ticaret


    adi verilmektedir. Bazi anketlerde ve piyasa aragtirmalarmda
    dar anlamdaki e-ticaret "Ïnternetticareti" olarak atifta bulunul-
    maktadir." Elektronik ticaret, bilgisayar aglan aracihgi ile ürün-
    lerin üretiminin, tamtimmm, satigmm, ödemesinin ve dagitum-
    mn yapilmasidir." Genig anlamda e-ticaret tanum, Ïnternet tica-
    retine ek olarak, özel elektronik ahyverig sistemleri ile yapilan ti-
    cari iglemleri kapsami içine almaktadir. Ekonomist Yakup Ke-
    penek'e göre; e-ticaret, ekonomik iglemlerin elektronik iletigim
    "g
    araçlanyla ya da bilgisayar agi aracihglyla gerçekleptirilmesi an-
    lamma gelir. Kimileri, elektronik araçlarla yapilan, igletmeler
    arasi elektronik veri degigimi (EDI), elektronik fon aktanm1
    (EFT) ve kredi-borç kar tlanmn kullammi gibi tüm ticari iglemle-
    ri elektronik ticaret sayiyor. Kimileri de internet gibi açik aglar
    üzerinde iglem ve ödemeleri yapilan, tüketicilere yönelik pera-
    StratejikHamieler,Stratejik Soruniar ile Etki Odakh Harekôt 529

    kende ticareti e-ticaret saylyor. Birincisi, on yillardir yapihyor,


    ikincisi de yaklagik 1995'ten sonra baglamig bulunuyor,
    e-ticaretin geligim sürecinin, dogal olarak, Ïnternetingeligimi-
    ne paralel oldugu gözlenmektedir. Çünküe-ticaret kavrami,
    herkese açik elektronik ag üzerinden gerçekleptirilen ticari faali-
    yetIeri ifade etmektedir. Agagidaki gekil Internet'in ve e-ticare-
    tin evrimini.göstermektedir.

    Intemell TCP/IP WWWHTML MosaicBrowser Netscape Styük gMeger


    ARPAnel bedundu. cm buktndu. Dulundu. Brmeser bulundu. licarl amagh
    intemet
    kullanmaya bagladgar.

    195* 1989 1993 1994 1995

    Kaynak Murat Ïnce, "Elektronik Ticaret: Geligme Yolundaki Ülkeler Ïçin Ïm-
    kânlar ve Politikalar", Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret,
    s.125, Alfa Yaymevi,Ístanbul 2000.

    Yukandaki açiklama çabalarmm da ortaya koydugu gibi e-ti-


    caretin tanmu üzerinde tam bir görüy birligi saglanmig degildir.

    a. e-ticaretin Yarattigi Degigimler


    e-ticaretin, daha gimdiden, bey alanda köklü degigimlere yol
    açacagi üzerinde görüg birligine varddigi söylenebilir:"
    1. e-ticaret, pazaryerini dönügtürüyor; pazaryeri nesnel bir
    düzlemden sanal bir düzleme tagmmig oluyor. Ahyverig yön-
    temleri tümüyle yeni bir biçim almaktadir.
    2. e-ticaret, ahm-satmu ve buna bagli iglemleri hizlandirict ve
    yaygmlagtmci bir etki yapiyor. - -

    3. e-ticaret, ekonominin igleyig yogunlugunu artiriyor. Ym-


    mz çok büyük firmalarm degil küçük mal ve hizmet ürcticileri-
    530 Gelecegi-Yönetmek

    nin ve daha da önemlisi tüketicilerin dünya ölçeginde iy görme-


    si saglamyor; cografi ve ekonomik smirlar, henüz tümüyle orta-
    dan kalkmasa da, bagta finansal içIemler olmak üzere birçok
    alanda önemli ölçüde agmlyor.
    4. Açikhk, e-ticaretin gerek teknolojik gerekse dügünsel ba-
    kimdan ana özelligidir. Mülkiyete bagh gizlilik konusu olma-
    yan iglemlerin ve verilerin, özellikle iki kesime,.iëletmenin ahci
    ve satici olarak i; yaptigi firmalara ve tüketicilere açik olmasi e-
    ticaretin temelidir.
    "Elektronik ticaret, Ïnternet'intemel felsefi prensibi olan
    açikhga vurgu yapmaktadir. Bir bagka ifade ile açiklik, teknik ve
    felsefi ilke haline gelmektedir. OECD çikigli kaynaklarm da vur-
    guladigi gekilde, önümüzdeki dönemde açrklik artik bir strateji
    olarak dogacaktir.""

    h
    5. e-ticaret, zaman kavramim alt üst ediyor; zamanm göreli
    önemini degigtiriyor. e-ticaret, iy ve iglem siirelerini en aza indi-
    riyor, kimi durumlarda ortadan kaldiriyor.
    Bu beg maddeye ek olarak, aynca e-ticaretin katalizör etkisi
    gözlenmektedir; onun gerek ekonomik, gerekse toplumsal bo-
    yuttaki etkileri olaganüstü bir hizIa yayilmaktadir. Bu y'oldaki
    reformlar igletmeler arasmdaki elel<tronik baglantilarm kurul-
    masmi kolaylagtirmakta, onlari globallegtirmektedir. Yine top-
    lumsal boyutta önemli degigmelerin potansiyelini içinde tagi-
    maktadir."

    b. Elektronik Ortam ve Güvenlik


    e-ticaret ortammda venlik önemli bir sorun olarak dur-
    makla birlikte problem olarak çözümünün kolay oldugu ifade
    edilmektedir.
    Înternet üzerinde dolagan bilgi paketleri, birtakrn güvenlik
    protokolleri yardimlyla gönderilir. Bunlardan en
    "gifrelenerek"

    bilinenleri SSL (güvenlikweb oturumu ve l<argihkhbilgi degig-


    tokupu) ve SET'tir (kredi karti uygulamalari). SSL (Secure Soc-
    kets Layer) ve SET (Secure Electronic Translaction) sayesinde,
    bilgi güvenli bir gekilde yalmzca dogru kipiye iletilir ve bilgiy.i

    I
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odaklr Harekât 531

    gönderen bilgisayar ile alan bilgisayar arasmda güvenli bir ver


    iletigimi kurulur-
    e-ticaret'te alici ve satici birbirlerini görmeksizin iq yaptikla-
    rmdan kargihkh olarak güvenin saglanmasi için ek birtakim ön-
    lemler almaya ihtlyaç duyarlar. Öncelikle ahci ve satici taraflar
    birbirlerinin kimliklerinden·emin olmak isterler. Ïçte bu ihtiyaç
    sayisal imza ve sayzsal sertißkalarm geligtirilme nedenidir.
    e-ticaret'te, kredi karti bilgilerinin bagkalarmm eline geçme
    riski günlük hayattakine göre çok daha azdir. Günlük hayatta
    ödeme yaparken kredi karti bagkasma verilmekte, bu yüzden -

    kredi kartimn üzerindeki bilgilerin gizliligi büyük oranda orta-


    dan kalkmaktadir. Sanal ahyverig hizmeti veren firmalar, kredi
    karti bilgilerinin güvenligi ve gizliligini saglamak için yaygm
    olarak SSL ve SET gibi güvenlik standartlarmi kullanmaktadir-
    lar. Kullamci, iyyeri ve banka arasmdaki veri akigi sirasmda bil-
    gilerin gifrelenerek aktarilmasi esasma dayanan güvenlik sis-
    temleri sayesinde bilgilerin bagka bir kipinin eline geçmesi du-
    rumunda çözülebilmesiönlenir. Böylece kart bilgilerinin gizlili-
    give ahyverigin güvenligi saglanmig
    .olur.

    Güvenlik, äzellikle devlet ve finans gibi güvenligin ön plan-


    da oldugu ortamlarda kullanici erigim, iletigim aglari, sistem ve
    bilgi güvenligi özel gifreleme sistem3eri ile ilgili standart politi-
    ka ve prosedürlerle saglanmaktadir. Yönetilebilirlik ve servis
    kalitesi de biligim altyapismm toplam sahip olma maliyetini
    azaltmakla kalmayacak, aym zamanda genigleyebilirlik ve fiyat-
    landirilma gibi alanlari adresleyecek gekilde giderek daha kar-
    magik bir yapiya dönügmektedir."

    c. Elektronik Ticaretin ve e-ekonominin Olanaklari


    Íle Yararlari i·L
    I

    e-ticaret hem girketler ve kamu kuruluçIan gibi ekonomi


    oyuncularmm kendi igleyiglerini hem de bu oyuncular arasm-
    I.
    daki iligkileri degigtirmigtir. Geleneksel ekonomide girketlerin
    rekabet avantajlanm belirleyen ve stratejilerini gekillendirmekte
    etkili olan kogullar e-ticaret (ekonomi) ortammda degigmigtir.
    532 Gelecegi Yönetmek

    Eski ekonomide rekabet girketler arasmda gerçeklegirken, e-ti-


    caret'te yakm iligki içinde çahyan aglar, tedarik ve dagitan sis-
    temleri arasmda da rekabeti gündeme getirmigtir.
    Ìnternet ticareti tüketicilere ve firmalara çok sayida avantaj
    saglamaktadir. Tüketici açismdan kazanç öncelikle elektronik
    ticaret ortammm yapisal özelliklerinden kaynaklanmaktadir.
    Kapsamli bilginin mevcudiyeti, arama mekanizmalarmm sagla-
    digi'kolayhklat ve on-line olarak mal ve hizmet karydaptirmala-
    ri yapabilme firsati tüketicinir satm alma kararlarmdaki belir-
    sizligi önemli ölçüde azaltmaktadir. Ínternet ticaretinin firmalar
    açismdan sagladigi avantajlar ise, Ínternet'indagitim kanah ola-
    rak yarattigi potansiyel, pazarlama açismdan sagladigi ortam ve
    iq yürütme araci.olarak sagladigi kolayhklardan kaynaklanmak-
    tadir." Elektronik ticaret, tüketicinin arzuladigi mal ve hizmeti
    satm almd: istedigi zaman bulmasma ve satm almasma imkân
    vermektel tir.
    Elektronik ticaretin tüketiciye sagladigiönemlikazançlardan
    bir digeri kapsamh dinamik bilgiye erigme ortamidir. Tüketici
    satm alma karari verdigi sirada yaptigi sorgulamalarda
    Web'den büyük destek görmektedir. Web'in etkilegimli ve bir
    konudan iligkili bagka konuya otomatik olarak atlamaya izin ve-
    ren yapisi, tüketiciye, kendi kontrolünde, derinlemesine ve çok
    boyutlu arama imkâm vermektedir. Dolayisi ile geleneksel tica-
    rete klyasla Ínternet ticareti daha fazla tüketici güdümlü bir ti-
    caret ortami olmaktadir.
    Web'in çok fazla sayida mal ve hizmeller için, konularma ve
    özelliklerine göre gruplagmig veri yigmlarim bünyesinde barm-
    dirabilmesi, bunlan çözümleme ve kontrol olanagi saglamasi,
    tüketicilere kargilag tirmah ahyverig yapma aranan özellikte
    ·ve

    mal ve hizmetleri çok hizh bir gekilde bulma imkâm vermekte-

    Elektronik açik piyasa, çok sayida firmanm birbiri ile rekabet


    etmesine olanak saglamakta, artan rekabet fiyatlan ve maliyet-
    leri dügürmekte, kaliteyi ve mal çegitliligini artirmaktadir,

    I
    StratejikHamieler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakhHarekát 533

    e-ekonominin olanaklan ana baghklarlyla göyle siralanabilir:


    -

    Urün ve hizmellerin üretim ve dagitim maliyetlerini


    azaltmak .a

    .
    Ïletigimve igbirligini hizlandirmak ve artirmak
    Seffafhgive rehabeti artirmak
    -

    Yeni girket modelleri yaratmak


    -
    .

    Mügterilere sunulan seçenekleri ve mügteri memnuniye-


    tini artirmak
    e-ekonomi hem üretmek/deger katmak, hem de ficaret aç1-
    smdan önemli açihmlari içerisinde barmdirmaktadir. e-ekonomi
    ülke içi pazarlarda hareketliligi ve kapasite artigmi saglamakla
    birlikte asil yararmi dig pazarlarla kolay ipbirligi saglayarak gös-
    ternektedir. [Küresel alanaklarm ülkelere çekilmesi bakunmdan
    ulusal kanun ve yönetmelikler AB, ABD ve öteki geligmig ülke-
    lerdekilerle uyum içerisinde olmasi önem kazanmaktadir.}
    e-ekonominin yararlarmdan birisi olarak iççi-igveren iligkile-
    ri, sendikal örgütlenme ve iq bangi olarak görülmektedir.
    e-ekonomi düzeninde, iççiler üst merkezden yönetilen üre-
    tim bandmm degigtirilebilir bir parçasi olmaktan çikarak, ba-
    gimsizhklarma kavugmakta, giderek iy bölümlerinin sorumlu-
    lugunu ve yönetimini üstlenmig bir çahyan haline gelmektedir-
    ler. Bunun sonucunda çahyma ortamlar1 demokratiklegmekte,
    yönetici-iççi tammlari iç içe geçmekte ve her çahgan organizas-
    yonun hissedari haline dönügerek kargilagilan sorunlarm çö-
    zülmesi ve sonuca gidilmesi çahyanlann tüm enerji ve ruhunu
    ortaya koydugu hedefler haline gelmektedir. e-ekonomik du-
    zende, yeni bir iggücü tammi da ortaya çikmaktadir. Bu iggü-
    cü, ellerini kullanarak klasik iggücü tammmdan daha
    .üreten

    farkli bir donamma sahiptir ve daha çok beyin gücünü kullan-


    maktadir."
    Yeni tüketici memnuniyeti ve yeni iqgücü profilleri e-fica-
    ret'in getirdigi yeniliklerdendir.
    e-ticaret, ekonomik bir olgu olmasma kargm, sosyal ve politik
    yayami etkilemektedir. Ekonominin bilgi ve bilgiyi yönetme te-
    -

    meline dayanmasi, egitim, kültür, saghk ve sosyal güvenlik gi-


    534 Gelecegi Yönetmek

    bi alanlarda Ínternet.kullamlmasmi yaygmlagtirmigtir. Bu du-


    rum sosyal politikalarm da gözden geçirilmesine yol açmigtir.
    e-ticaret'in olumlu etkileri yaru sira hiç kugkusuz olumsuz
    etkileri de olacaktir. Bunlar da açagida özetlenmigtir:" .

    e-ticaret (internet), bir yandan yeni iq alanlari (internet servis


    ve içerik saglayicilan, web sayfasi hazirlayic11ari gibi...), görev
    ve unvanlar ortaya çikartirken, diger yandan da organizasyon-
    Iarm yatay ve dikey olarak büzülmesi ve geleneksel ticarette rol
    alan bazi unsurlarm ortadan kalkmasi nedenleriyle iggücü faz-
    last ortaya çikaracak, dolayisly]a ipsizlik artacaktir.
    e-ticaret (internet),bütünü ile ele almdigmda teknik yapisi
    itibari ile denetime müsait bir nitelikte degildir. Ïnternet'egir-
    mek, yararlanmak ve çeyitli olanaklari kullanmak için herhangi
    bir yasal formalite, bagvuru izni,.onay gibi iglemler söz konusu
    degildir. Ïnternet'in hukuki anlamda bir sahibi yoktur; belli bir
    igleticisi ve tveya yöneticisi de yoktur [bu konuda yasal düzen-
    lemeler ya pihyor ancak hem çok yeni hem de çok yetersiz]. Bu
    nedenle Ïn kullammmda ortaya çikabilecek suistimalle-
    -ernet'in

    ri, agirihklari, usulsüzlükleri, kural digi davramplari denetleyip

    yaptirim uygulayacak merkezi bir otorite de bulunmamaktadir.


    Ínternet'inbu niteligi, uluslararasi ya da uluslarüstü organizas-
    yonlar tarafindan dikkate ahnmah ve çözüm üretilmelidir.

    e-ticaref'in, Internet üzerinde iglemlerin artmasi ve daha bü-


    yük ölçüde rekabet yaratilmasi ile pazar yapilarmda bir açilun
    sagladigi konusunda kesin bir sonuca varilamaz. e-ticaret, kûre-
    sel bir açik alan yaratirken gidilen yolun izlenmesi ve buna bag-
    h olarak kapah sistem yaratilmasi sonucunu. da verebilir. Vari-
    labilecek sonuç, igletmelerin e-ticaret ortaminda çok yönlü stra-
    tejik kararlar vermek zorunda olduklan ve yaptiklari igin özel-
    .
    ligine göre strateji saptama ve buna göre yapilanma yoluna git-
    meleri gerektigidir.'"
    Artik savag alam teknoloji degil, deger olmugtur. Yani mas-
    raflan dügürmek, yeniliklere açilma, pazarlama, yükseltme ve
    Stratejik Hamieler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakli Harekât 535

    mügteri dinleme. Teknoloji üzerine odaklanmak, igin agamalari-


    na degil, araçlarma odaklanmak demektir. DoksanIarm sonra-
    smda internet gruplarinm slogam "Dijitalize ol
    ya da öl" idi.
    Microsoft gururlu bir eda ile, "Ya online olursunuz ya da yutu-
    lursunuz," diyordu."
    Teknolojiyi yaratirken artik teknoloji stratejiyi de belirleyen
    en önemli unsur olmuytur. Bu nedenle 21. yüzyilm tüm kavram,
    olgu ve degigkenleri buna göre degerlendirilmelidir.

    L.

    I
    4.3. STRATEJÌK BÍLGÍSAVA LARI
    VE YÖNTEMLERÍ
    L

    "Üçüncüdünya savagmda hangi silahlar


    kullamlacak bilmiyorum, ama dördüncüsü
    tag ve sopa ile yapdacak,"
    Albert Einstein

    4.3.1. Bilgi Savaglanna Haz1rlik


    Yil 2006... Açik kaynaklardan okudugumuza göre, ABD Ordu
    r
    Araghrma ve Geligtirme Laboratuvari yirmi birinci yüzyil askeri-
    nin savag giysisini tasarlamigtir. Helmette (koruyucubaghk) mik-
    rofon ve kulakhk olacak, gece görüy dürbünü ve termal görüntü-
    leme sensörü ile arazi üzerinde nerede bulundugunu gösteren ve
    devamh, güncel hedef bilgilerini içeren göz-vizörü takacaktir.
    Mikro iglemcilerdeki yenilikler silah sistemlerinin daha küçük
    boyutta üretilebilirligini saglayacaktir. Uzaktan kontrollü insan-
    siz hava araçlari yer hedeflerini tam dogrulukla saptayabilecek-
    tir. Gelecegin savaglarmda uçaklar yerlerini insansiz hava araçla-
    parçasmi' okuyunuz]
    'okuma
    rma birakacaktir. [Bölüm sonunda

    Filmin adi "Stealth", [yönetmeni:Rob Cohen] ABD'nin Kär-


    fez harekâtmda ilk kez l<ullandigi görünmez-hayalet uçaklardan
    esinlenilmig bir filmdi. Amerikan HavaKuvvetleriiçin geligtiri-
    'konu

    len ve yapay zekâyla yönetilen bir savag uçag1m ahyordu.


    Savag tekniklerini tam olarak ögrenebilmesiiçin öncelikle iyi egi-
    tilmig pilotlar tarafmdan uçurulan uçak, yildmm dügmesi sonu-
    cu kendi kendine hareket etmeye baglaymca ölümcül bir hal ahr.
    Stratejik Hamieler, StratejikSorunlar ile Etki Odakh Harekât 537

    Bu yok edici gücün yeni bir dünya savagi çikarmasim engelle-


    mek, yetenekli üç pilota düger.
    Çünküuçak (EDI) kompu úlkenin (Çin)bir yerleyim merkezi-
    ne kimyasal silah atip orayi yok etmiytir, bagka yerleri de yok
    edecektir.
    Ama insanoglu bilginin yarattigi teknoloji harikasim yine bil-
    giyle yenecektir.

    Dünyahlar bilginin yarattigi bir bagka büyük medeniyetin,


    "uzayhlarm"
    istilasma açiktir ama ABD yani büyük teknolojik
    güç medeniyeti dünyayi kurtaracaktir. Filmin adi: "War of the
    Worlds Dûnyalar Savagi" [Yönetmen: Steven Spielberg).
    -

    Ïnsanhšm "hâkim
    tür" konumunun sallanmasim ve dünya-
    mn dünya digi varhklar tarafmdan istilasim konu eden öyküler,
    aslmda zengin gelenegini büyuk ölçüde belli bir döneme, belli
    bir ülkeye borçlu: 1950'lerin Amerika'sma. Bu kadar kalabahk,
    irili ufakh bunca ürün vermiç bir alt türün bu denli dar bir za-
    man diliminden kaynagmi aldigi dügüncesi belki biraz gagirtio
    gelebilir. Ancak bu alt türe biraz dikkatli baktigimzda klasikleri-
    nin neredeyse tamammm bu dönemde yapildigim ve temalan-
    mn büyük ölçüde 1950'ler ABD'sinin politik ve toplumsal doku-
    sundan beslendigini gärebilirsiniz.
    Dünyanm bagka medeniyetler tarafmdan istilasmi konu alan
    en gärkemli yapit aslmda ABD degil Ïngiliz eseridir. H.G.
    Wells'in "Dünyalar Savagiyor" bilim-kurgu romanidir. Bu yapit
    19. yüzyilm sonunda Íngiltere'nin Merihliler (Marshlar) tarafm-
    dan istila edilipini anlatir. [Kimi eleptirmenler, bu bilimkurgu
    ro-
    mam, bir sömürgecilik eleptirisi olarak ele ahrlar, ancak bizim
    konumuz roman ya da filmin eleptirisi olmadig1 için üzerinde
    durmuyoruz.) Üzerinde güney batmayan imparatorluk Ïngiftere,
    yani gezegenin en büyük teknolojik ve askerî gücü, bir yabanci
    güç tarafmdan zahmetsizce maglup ediliyor.
    1950'ler Amerikan usayh (aslmda "yabanci")

    ana temali film-


    lerde genellikle
    "askerler"

    sagduyulu davramp bunlari yok etmek


    istiyorlar ve sonunda da hakh çilayorlar. Bu vurgu önemli.
    I

    538 Gelece i Yönetmek

    "Soguk Savag" döneminde yapay yaratilnug olan hem Do-


    'korku'
    egemendi. Bu dönem-
    'tedirginlik'

    gu'dahem Bati'da ve
    silahlar ve nükleer savay' ile
    'nükleer

    de bilimin yarattigi iki öge


    'yildiz
    savagi' projeleri tirmandmldi. Bu tedirginlik ABD ile Sov-
    yetler arasmda (Washington-Moskova) dogrudan haberleyme
    hatti kurulmasma iligkin antlagmanm imzalanmasma [Kirmizi
    telefon hatti anlagmasi diye bilinir] yol açmigtir.
    Uydu haberleymesi alamndaki teknolojik geligmeler, iki ülke
    arasmdaki dogrudan iletigimin daha güvenilir, daha kolay ve
    daha çabuk hale getirilmesini olanakh yapmaktaydi. Bu geligme-
    lerin 141gi altmda, iki ülke, 30 Eylül1971 tarihinde söz konusu an-
    lagniayi Washington'da imzalamiglardir. Anlagma ile, ABD Ïn-
    telsat sistemi, Sovyetler Birligi de Molniya II sistemi ile birer uy-
    du haberlegme hatti kurmuglardir.'"
    1980'lere gelindiginde Soguk Savag hâlâ sürüyordu ve Re-
    agan ABD'yi uzaydan savunmasi planlanan projelerden säz
    ediyordu (bu sistem ilginç bir gekilde Yildiz Savaglari olarak
    amhyordu): Ancak artik uzayhlarm istilasmi konu alan filmler
    komünizme yönelik korkunun bir digavurumundan çok, sine-
    masal bir gelenegin yeniden'ziyareti niteligini kazanmigti. Eski
    uzayh öyküleri yeni teknolojilerle çekilmeye baglandi.
    1990'lara gelindiginde "Soguk Savag" sona ermig, dolayisiyla
    da orijinal uzayh istilasi filmler furvasma sebep oldup säylene-
    bilecek durum ortadan kalkmigh. Ancak ilginç bir gekilde, uzay-
    h is tilasi filmlerinde önemli bir ar tig görüldü. Bir taraftan bilgisa-
    yar ürünü özel efektlerin getirdigi yeni olanaklarla her tür1ü fe-
    laket filminin revaçta olmasi sonucunda uzayh istilasi filmleri
    için de çok müsait bir teknolojik ortam olugmugtu.
    2000'li yillarda televizyon kanallarmda yogun olarak, beyaz-
    temah
    "yabanci"

    perdede ise daha az say1da aslmda


    "uzayh",

    ABD yapimi filmler izlemeye devam edecegiz. Ama agirhk ko-


    nular
    "bilgi
    savagi" ana tëmah olacaktir.
    Degigen, geligen teknolojilere bagh olarak yeni yüzyilm ve
    onu takip edecek olan 22. yüzyilm savaglarimn savagi"
    "bilgi

    olacagi artik öngärü olmaktan çikmig, bir gerçege dönügmügtür.


    "Bilgi toplumunun". belki de kendisini imha etmesi demek olan
    Stralejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekât 539

    (veya olacak) bu yeni savag konsept ve doktrinini en dogru ve


    anlaplabilir olarak anlatan kaynak hiç kugkusuz silahh kuvvet-
    lerin kendisidir. Bu nedenle, bu bölüm anlatihrken yetkin kay-
    nak olmasi nedeniyle, Harp Akademileri'nce basilan "Türk
    Silahh Kuvvetleri Bilgi Harbine Nasd Hazirlanmahdir?" -adh
    yapittani" yararlamlmig, bazi bälümleri tamamlanmigtir.

    4.3.2. Yeni Bir Savag Türü: Bilgi Savap ve Yöntemleri


    Bilgisayar, uydu ve telefon, mesafeleri ve kültür farkhhklan-
    m da ortadan kaldirmig, bilgi çaş ile birlikte küresellegmekavra-
    mi da ortaya çikmigtir. Küresellegen dünyamizda sadece birey-
    ler ve toplumlar degil, devletler de birbirleriyle bilgi sistemleri
    vasitasiyla etkilesim içine girmiglerdir. Henüz olan
    gelÍçmekte
    ve bu teknolojik geligmenin gerisinde kalan devletler, sözü edi-
    len teknolojik devrimde bagi çeken ülkelere gittikçe artan bir
    oranda bagimh olmaya baglamiglardir. Bu bagimhhk, ekono-
    mik,
    .psiko-sosyal,

    kiiltürel, bilimsel ve· teknolojik güç gibi


    milli güç unsurlarmdan hemen her birini etkiler durumda iken,
    askerî güç söz konusu oldugunda daha da önemli hale gelmek-
    tedir.
    Bilgi çagmm üretim sürecini ve bireylerin yagam geklini de-
    gigtirdigive degigtirecegi gibi, günümüz
    "savaglarim
    da" ol-
    dukça radikal bir biçimde etkiledigi görülmektedir. Geligen tek-
    noloji bugün silahh kuvvetlerin tüm sistemlerine
    yansump, bir
    änceki bölümün sonunda söyledigimiz gibi geçmigte strateji
    teknolojiyi belirlerken, birçok dügünür günümüzde teknolo-
    jinin stratejiyi belirledigini tartigir olmugtur. Geligen teknolo-
    jinin günümüz çatigmalarma olan etkisi Falkland Savagi'nda
    hissedilmig, Körfez Savap'nda ise açikça görülmügtür.
    Körfez Savap süresince, harekât alam üzerinde bulunan, bil-
    ·

    gi çag1 teknolojileri ile donatilmig uydu sistemleri ile muhabe-


    re sabasmm gözellenmesi sonucu muhaberenin yapisma yeni
    bir boyut kazandinlmig, kizilötesi ve gece görüy sistemleri ile
    gece hâkimiyeti temin edilmig ve gerçek zamanh kepif gözet- -

    leme y apilarak sûratlireaksiyon, dagru angajman ve her an isa-


    540 Gelecegi Yönctmek

    betli nokta atig yapma olanagi saglanmigtir. Akilh silah sistem-


    leri, muharebe saharmm derinliginden, kargit gücün silah men-
    zilinin çok ötesinden hedeflerini büyük bir bassasiyetle bul-
    muglardir.
    Ïletigimolanaklarmm geligimi, Körfez Savap'm televizyonlar
    araciligiyla evlerimize naklen ulagtirmig, harekât dünya kamu-
    oyu tarafmdan izlenmig, [Kirim Savag (1853-1856)medya
    tarafindan ilk kez izlenen savagtir]-medya psikolojik harbin bir
    arac1 haline gelmigtir.
    Bilgi teknolojilerindeki geligim paralelinde, sava; kavra-
    mi da degigmektedir. Ïlk olarak, artik savagi eski anlayigma uy-
    gun olarak bir ulus-devletin veya devletler grubunun ordulari-
    nm birbirlerine kargi çarpigmasi olarak dügunemeyiz. Somali
    örnegi bu anlay1pm yetersizligini ortaya 1<oymuytur. Ulus-devle-
    tin savag yapma üzerindeki- tekeli kalmamigtir. Birtakim diger
    unsurlar, örnegin, girketler, dini gruplar, terörist organizasyon-
    lar, uyugturucu kartelleri tehdit kapsamma girmigierdir, Tokyo
    metrosundaki gazi" saldirisi da böyle bir tehdidin boyut-
    "sarin

    larmi ve ciddlyetini gözler önüne sermiçtir.


    Bilgi çagmm günümüzdeki savag kavramina getirdigi ikin-
    ci boyut ise, tehdidin niteliginden çok yönü ile ilgilidir. Çagi-
    mizda bilginin kazandigi önem paralelinde bilgiyi toplayan,
    igleyen ve dagitan altyapi da tehdidin hedefi haline gelmigtir.
    Böylece Savag Harici Harekât (Operations Other Than War)
    kavrami ortaya çikm19tir. ABD'de 15 yagmdaki bir çocuk Pen-
    tagon'un bilgisayar sistemine nüfuz ederek, çok gizli bilgilere
    ulaçabilmigtir. [Bill Clinton hackerleri hapishaneden cikartip,
    Pentagon ve Beyaz Saray'm gifrelerini kirmak yerine,
    ABD'nin tehdit unsurlanna kargi çaligmalari için anlagmaya
    varmigtij Sadece macera d ügüncesiyle bir çocuk tarafmdan
    gerçekleptirilebilen böyle bir eylemin, organize bir topluluk
    tarafmdan gerçekleptirilmesi durumunda çok daha etkili ola-
    bilecegi açiktir.
    Sava; Harici Harekât uygulamalarinm örneklerini ülkemizde
    de görebilmekteyiz. PKK'nm bagi A. Öcalan'mnerede oldugu
    cep telefonu dinlenerek tespit edilmig; [B. Ecevit: "A. Öcalan'i
    Stratejik Hamleler, StratejikSorunlar ile Etki OdaklaHarekät 541

    ABD bize niye verdi? Hiç anlamadim." Röportaji yapan Oral


    Çahylar -

    HABERTÜRK, 3 Subat 2006] aym örgütün internette-


    ki propaganda sitesi "hack"lanarak
    içerigi degigtirilmig ve örgü-
    tün aleyhine propaganda yapar hale getirilmigtir.
    'Günümüzde silahh kuvvetler bilgi teknolojilerinin nimetle-
    rinden en üst düzeyde faydalanacak gekilde bir yapilanmaya
    gitmektedir. Bu geligmig bilgi altyapisi silahh kuvvetlere birçok
    avantaj sagladigi gibi, aym zamanda, bilgi harbi hedeflerinden
    biri haline de gelmigtir.
    Sonuç olarak, bilginin gittikçe daha degerli hale geldigi gü-
    nümüzde, altyapismda bilgi sistemleri bulunan her sahayi he-
    def alan topyekûn bir sava; türü, Bilgi Harbi ve askerî sahaya
    yansimasi olan Bilgi Harekâti ortaya çikmigtir.

    4.3.3. Bilgi Harbi ve Bilgi Harekâti Kavramlan


    Oldukça yeni bir kavram olan ve birçok alanda etkili olan bil-
    gi harbi için pek çok kurulug çegitli tammlamalar yapmigtir. Bu
    tanunlardan bazilari apagidadir:
    ABD hava kuvvetlerinin yaptigi tamma göre; Bilgi Harbi,
    "Dügmanm sahip oldugu bilgi ve onun fonksiyonlanm engellemek,
    imha etmek, bozmak ve kendi çrkaruntz dogrultusundakullanmak için
    yapilan hareketlerle, dügmanm bu faaliyetimize karpi önlem almasmi
    engellemek ve benzeri harekâtina karpi korunmaktrr."
    Bilgi Harbi, Kara Kuvvetleri Talimnamesi 100-6 dokümamnda
    "Kendi bilgi i lem sürec,imizi, bilgi sistemlerimizi ve bilgisayar aglan-
    mrzt korurken, dügmanm bilgi-iglemsùreci, bilgi sistemleri ve bilgisa-
    yar aglarr üzerinde bilgi üstünf ügü saglamak için icra edilen·bir dizi
    hareket" olarak tammlanmigtir.
    Tammda yer alan Bilgi Sistemleri ifadesi ile, bilgi konusun-
    da olugmuy bütün altyapilar, organizasyonlar, persom1 ve bun-
    larm bilgiyi toplayan, igleyen, depolayan, yaymlayan, sergile-
    yen, yayan ve uygulayan parçalari anlatilmak istenmektedir.
    Aym dokümanda, Bilgi Harbi tammmdan baska Bilgi Hare-
    kâti ba lig ath d i gu tamma yer verilmigtir: "Bilgi harekâti; mu-

    -I
    I

    542 GelecegiYönetmek

    harebe alanmda, kaynaklarrn dogruzaman ve yerde kullamlmasmi, si-


    lahlarm seçilmesini, bilginin kontrol altmda tutularak muharebenin
    destektenmesini ve muharebe etkinliginin artrrrimasim· saglar. Bilgi
    harekâtt, askerî harekâtin bütün safhalarmda tesis editen askerî bilgi
    ortamindaki bütün bilgi-iglem
    faaliyetlerinin-geliptirilmesi, iglenmesi
    ve korunmasma yönelik olarak yaprian sürekli bir askerî faaliyettir.
    Bilgi harekâtz aym zamanda küresel bilgi -ortammda yapilan önleyici
    çahymalarla dügmamn bilgi ve karar verme kabiliyetierinin istismar
    edilmesi [Hedef alinan sistemden gizlicebilgi sizdirrimast durumunu
    ifade eder. Kullamlmast istenen bilgi savagt aracmm, en zay:f nok-
    tasindan sisteme sokulmasi agamast sizma agamasidir] ve çahyamaz
    hale getirilmesi faaliyetieridir."
    30 Nisan 1998 Tarihli, MCM-069-98 (NATO Info Ops. Con-
    cept) NATO Bilgi Harekâti Konsepti dokümamnda Bilgi Hare-
    kât1. göyle tammlanmigtir: "Politik.ve askerî hedefleri desteklemek
    için kendibilgi ve / veya bilgi sistemlerini etkili bir gekilde kullanip ko-
    rurken, hasmm bilgiyedayali iglemlerini,komuta kontrol (C2) sistem-
    lerini, muhabere ve bilgi sistemlerini etkileyerek karar vericilerin etkin
    olmalarmi saglamak amaczylayerine getirilen
    faaliyetlerdir. Yürütti-
    len harekâtm özelligine göre bilgi harekâtt ikiye ayrilir; savunma ve
    taarruzi bilgi harekâtz
    "

    MC 422 NATO Information Operations Policy doküma-


    mnda ise Bilgi Harbi için pöyle bir tamm dikkat çekmektedir: .

    "Belirgin politikve / veya askert hedefleriele geçirmekveya geliptirmek


    maksadayla belirlenmig bir muhastm veya muhasimlara karµ kriz ve
    çatigma zamanlarmda icra edilen bilgi harekâtzd2r."
    TSK Elektronik Harp Konseptinde Bilgi Harbi pu gekilde
    tarif edilmektedir: "Kendi bilgi-iplemsürecimiz; bilgi sistemlerimiz
    ve bilgisayar aglarmnz: korurken, düpmanm bilgi-iplem süreci, bilgi
    sistemleri ve bilgi aglan üzerinde istenen etkinin saglanmast için icra
    edilen
    faaliyetlerdir."
    Aym dokümanda, Bilgi Harekâti,
    "askerî

    harekâtm biltün saf-


    halarmda tesis edilen askerî bilgí ortammdaki bütün bilgi iglem faali-
    yeticrinin geliptirilmesi,içIenmesi ve korunmasma yönelikolarak ya-
    pdan sürekli bir askerî faaliyct" geklinde tarif edilmektedir. Yine
    I

    StratejikNamleler,StrafejikSorunfar ile Etki OdakhHarekat 543


    T .

    aym doküman bilgi harekâtmm dügman bilgi ve karar verme


    yeteneklerinin tahrip edilmesi ve çahyamaz hale getirilmesi fa-
    aliyetlerini kapsadiguu belirtmektedir.
    Çokuluslubir harekâti destekleyecek gekilde genig bir bilgi
    altyapisimn olugturulmasi, olugturulan bilgi altyapismm hare-
    kât süresince etkinlikle kullamimasi, ilk hedef olarak kargit güç-
    lerin (muhasimm)bilgi ve komuta kontrol sistemlerinin seçil-
    mesi ve medyamn adeta bir harp vasitasi olarak kullamlmasi
    açismdan, ilk kez Körfet Harbi'nde bilgi harbinin belirli alt bö-
    lümleriyle kismen uygulandigi gözlemlenmigtir.
    Bilgi Harbi ve Bilgi Harekâtl konseptinin tarihsel perspektif
    içinde ve bagka isimler altmda geligimi apagida oldugu gibidir:
    , I

    FaaliyetAdi Yil
    REC(Radio Electric Combat) -
    Radyo-Elektrik
    Harp 1970
    EW(ElectronicWarfare) -
    ElektronikHarp 1980Ilkyillan
    C2W(Command& ControlWarfare) -
    KomutaKontrolHarbi 1980 Ortalari
    IW(InformationWarfare) -
    BilgiHarbi/ BligiHarekâti 1990 (Çöi
    Firtmasi
    .
    Harekâtt)

    4.3.4. Bilgi Harbinin Bölümleri'":


    Harp Akademileri'nce yaymlanan kitapta Bilgi Harbi Kav-
    rami ve kapsadig1 hai·p turleri ile araçlarimn, neler oldugu
    hakkmda bilgi verilirken, temkinli bir ifade kullamlarak; "
    ....

    yeni bir kavram olan Bilgi Harbi ile ilgili kesin tamm ve tarifler
    ortada bulunmadigmdan, bu kavramlar ve kapsamm geligtiril-
    mesi gerekmektedir" uyarisi yapilmaktadir.
    Bilgi harbinin bölümleri arasmda keskin bir ayrim söz konu-
    su degildir. Bu bölümlerin çogu iç içe geçmigtir ya da birbirle-
    riyle yakm iligki içindedir.
    ABD Milli Savunma Koleji akademisyenlerinden Martin Li-
    bicki'nin internette yer alan "Bilgi Harbi Nedir" baghkh yazism-
    da bilgi barbi apagida belirtilen yedi alt kategoriye ayrilrmytir:
    544 Gelecegi Yönetmek

    •
    Komuta kontrol harbi
    •
    Ïstihbarattemelli harp
    •
    Elektronik harp
    •
    Psikolojik harp
    Bilgisayar korsan harbi (hacker)
    •
    Ekonomik bilgi harbi
    •
    Siber harp
    I.

    a. Komuta Kontrol Harbi (C2)


    Bilgi savagmm harp sahasmda icra edilen kismidir. Fiziki im-
    hayi da içermektedir. Amaci, muhasimm komuta heyeti ile kuv-
    vet arasmdaki komuta zincirinin kirilmasidir. Uygulama iki tür-
    lü yapilmaktadir.
    Bunlar;
    •
    Komuta heyeti / merkezinin imhasi veya elektronik ola-
    rak devre digi birakilmasi,
    Muhabere ve link devrelerinin imhasi / elektronik olarak
    devre digt birakilmasi
    C2 harbinin en yakm uygulamasi KörfezSavap'nda izlenmigtir.
    Amerikan ve Ïngilizbirliklerince fiili çattyma öncesinde komuta
    yapismdaki baglantmm bozulmasmi saglamak amactyla, komuta
    yerleri, komuta/kontrol sistemleri ve bu sistemin dügüm nokta-
    lan yüksek isabetli bombalar kullamlarak imha edilmigtir.
    Komuta Kontrol Harbi, Komuta Kontrol Taarruzu ve Komu-
    ta Kontrol Savunmasi olarak ikiye ayribr;
    (1) Komuta Kontrol Taarruzu: Taarruza yönelik komuta
    kontrol harbinin amaci; hem bilgi akipi, hem de durum kavra-
    ylpi aç1smdan dügman komuta kontrolünün felç edilmesi. Etki-
    li bir komuta kontrol taarruzuyla, dügmanm komuta kontrolü-
    nü etkisiz hale getirerek durumu kendi avantajim1za kullana-
    biliriz.
    (2) Komuta Kontrol Savunmasi: Komuta kontrol savunma-
    si, dost kuvvetlerin komuta kontrol sisteminin korunmasi ve
    dügmanm bdzucu çabymalarmm etkisiz kihnmasim hedefler.
    I
    \

    Stratejik Hamleler, Stratejik Sortmlar ile Etki Odaklt Harekäl 545

    Burada amaç, dügman mukavemeti ile karplagddigmda bile,


    dost kuvvetlerin zayiatmi en az düzeyde tutmaktar.
    Ayrica dost kuvvetlerin harekâti sirasi'nda, kamuoyunu ve
    personelin moralini etkilemeye yönelik dugman propagandasi-
    ni önlemek de komuta kontrol savunmasmm amacidir.

    b. Ïstihbarat Temelli
    '

    Harp
    Ïstihbarat temelli harp, taktik resmin elde edilmesi maksa-
    diyla kullamlan tüm vasitalar ve sensörler ile bu biÏgileri igle-
    yen, degerlendiren ve birliklere yayan sistemleri kapsamakta-
    dir.
    Ístihbarat temelli harbin amaci, savagm bilinen bir parçasi
    olan surprizleri engellernek ve komutana harekât planlarmm
    ekillendirilmesinde yardima olmaktir. Ïyi bir istihbarat, hare-
    kâtm koordinasyonunu ve senkronizasyonunu saglar. Muhare-
    be bagladigmda, bir tarafta görevi anlamig ve yürütmeye hazir
    birlikler varken, diger tarafta, karigikhk ve pok yaçayan birlikler
    ver alir.
    Bugunün bilgi sistemleri geçmigin çok ilerisine gitmig ve
    harp sahasiyla ilgili anhk bilgileri verebilecek duruma gelmiçtir.
    Gelecegin harp sahasi ortammda harp sahasim bütünü ile
    kapsayacak çeyitli seviyelerde sensörler yer alacaktir.
    Du karmapk yapida sensörler dört grupta ele almmigtir:
    (1) Uzak mesafeli sensörler: Uydu gözetleme sistemleri, sis-
    mik ve akustik sensörler [Günümüzde, dünyamn yörüngesinde
    çepitli maksa tlarla nrlatilmiç 2400'den fazla uydu bulunmakta-
    dir. Bu uydularm 100 kadan özel girketler tarafmdan igletilmek-
    tedir. Du uydulardan bazilan 10 metre hassasiyetle fotograf çe-
    kebihnekte ve ücretini ädeyene hizmet verebilmektedirlery*.
    (2) Yakm mesafeli sensärler: Genig spektrumlu radarlar, sen-
    tetik aperture radarlar (SAR), inverse sentetik aperture radarlar
    (ISAR), insansiz hava araçlan,
    (3) Platform sensörleri: Akustik, elektromanyetik, optik
    .

    (4) Silah sensörleri: IR, Radar, LIDAR (light detection and


    ranging) sistemleri

    r
    I
    546 GelecegiYönetmek

    c. Elektronik Harp
    Muhasimm elektromanyetik spektrumu kullanmasma mani
    olarak veya kullanma yetenegini azaltarak ve dost kuvvetlerin
    etkin kullammim saglayarak EM spektrumundan daha fazla ya-
    rarlanmak maksadi ile icra edilen askerî faaliyetlere Elektronik
    Harp adi verilmektedir. Üçbölümde incelenmektedir:
    (1) Elektronik Destek Tedbirleri (EDT)
    (2)Elektronik Kargi Tedbirler (EKT)
    (3) Elektronik Koruyucu Tedbirler (EKOT).

    d. Psikolojik Harp
    Bu harp türünde ise bilginin insan fikir ve duçüncelerine
    kargi ve bunlari isteklerimiz dogrultusunda etkilemek maksa-
    diyla kullamlmasi söz konusudur. Bu harp türü dört kategoriye
    ayrilmigtir: . .

    (1) Millete karyzharekât, ,

    (2)Muhasim komutanlara karpi harekât,


    (3)Askerlere karp harekât,
    (4) Kültürel karmaça yaratma harekâtr

    e. Bilgisayar Korsan Harbi -

    Ìçlemcitemelli
    sistemlere kargi yürütülen harp türüdür. Bu
    harp türü çahislar, girketler ve devlete kargi yapilabilir. Harp
    sistemlerine kargi uygulanam komuta kontrol harbi kapsamm-
    da yer almaktadir. Dügmana kargi, fiziki bir kuvvet müdahalesi
    yapilmaksizm, bilgisayar virüsleri gibi daha çok yazihm taban-
    h araçIar kullamlmaktadir. Bir türden gayri nizami bilgisayar
    harbi olarak degerlendirilebilir.

    f. Ekonomik Bilgi Harbi .

    Bu harp türü ise bilgi savagi ile ekonomik harbin bir bilegke-
    si olarak ortaya çikmaktadir. Bilgi satigi ve bilgi erigimi günü-
    müzde ülkelere yüklü miktarda ekonomik deger olarak yansi-
    maktadir. Bilgi kayrmşna erigimi engellemek, ülkelerin bu su-
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdaklaHarekât 547

    retle ekonomik çöküntü içine girmesine neden olabilecektir. Bu


    sistemler arasmda, klasik sistemlerin yam sira, internet, inmar-
    sat ve uydu linkleri bulunmaktadir.

    g. Siber Harp .r

    I -
    Bu harp türü ise bilgisayar sistemlerini esas alan savagtir. Üç
    alt kategoriye ayrilmigtir.
    0) Bilgi terörizmi; insaniara ait bilgilerin açiga çukartlarakbu in-
    sanlarm özel yapai2tzlarina iligkin bilgilerin kamuoyuna açrklanmast
    veya bu insan / topluluk bilgi kartlarma yanlig bilgilerin girilmesigek-
    linde icra edilmektedir.
    (2)Semantik hücumlar; sistemin arizali oldugu anlagilmadan yan-
    hy sonuç vermesi saglanmaktadir. Sistemin saglikit iglemedigiçok zor
    anlapilmalldi.r. Karar verme sistemlerine uygulanmaktadir.
    (3) Simule edilmig harp; psikolojikharp kapsammda mütalaa edil-
    mekle birlikte harp olugmadan taraflara ait bilgilerleharbin bilgisayar-
    da simüle edilerek oynanmast ve sonucun o ülke aleyhinde gelipecegi
    izlenimi verilmesidir.

    4.3.5. Bilgi Harbinin Araçlan"


    Klasik savagtan oldukça farkh bir karakteri olan Bilgi Har-
    bi, konvansiyonel silahlardan oldukça farkh araç ve yöntemle-
    rin kullanilmasmi gündeme getirmigtir. Ancak bilgi harbinin
    bölümlerini esas alarak bilgi harbi araçlanna bakildigmda
    bunlar;
    •
    Komuta kontrol sistemlerini hedef alan harp araç ve vasi-
    talan
    •
    Tespit-

    teghis sistemleri
    •
    Uydular
    •
    Alda tma kangtirma sistemleri
    -

    •
    Bilgi iletigim, iglem sistemleri
    •
    Casuslar, ajanlar
    • ·

    Medya
    •
    Sayisal bilgi harbi araçlan olarak dügünülebilir.
    548 Gelecegi Yönetmek

    Agagida siralanan araçlar ise daha çok sayisal bilgi Imrisineait


    gibi görünmektedir; ancak agirhkh olarak hangi sava lüründe
    kullamldigma balolmaksizm yeni ve bilinrneyen araçlar açik-
    lanmigtir. Yeni bir kavram olan bilgi harbi ile birlikte ortaya çi-
    kan ara lar;

    Bilgisayar virusleri
    Kurtlar
    Truva atlari
    Mantik bombalan
    Tuzak kapilari
    Chipping
    Nano-mekanikler ve mikroplar
    HERF toplari ve EMP bombalari olarak sayilabilir.

    a. Bilgirayar Virüsleri; kendi kendini büyük programlarin


    içine kopyalayabilen program parçalandir. Bir virüs, yalmz bu-
    lundugu al.a program çahytinlmca aktif hale geçer ve görevini
    yapar. Bil isayarlann çökmesine, sabit disklerin silinerek tüm
    bilgilerin haybolmasma neden olabilirier. Virüsler, bilgi savaym-
    da, kipisel bilgisayarlardan çok dijital telefon agi devreleri gibi
    program tabanh sistemlerde etkili olarak kullanilabilir.
    b. Kurtlar; bagimsiz birer bilgisayar programlaridir. Kendi-
    ni networkler üzerinde bilgisayardan bilgisayara kopyalayarak
    çogahr. Networklerin çökmesine, bilgilerin kaybolmasma, bag-
    lantilarm kesilmesine sebep olabilir.
    c. Truva Atlari; programlar içine programm gerçek fonksi-
    yonundan bagka fonksiyonlari gerçekleytirmesini saglamak için
    koyulmuy program parçalaridir. Bu tür bir program, äzellikle
    network güvenlik programi gibi programlara yerleptirilerek,
    sistemin güvenlik açismdan zayif noktalarimn programi yerley-
    tiren kipilerin eline geçmesini saglayabilir. Truva ati programla-
    ri virüslerin ve kurtlarm gizlenmesinde de kullanilirlar.
    ç. Mant1k Bombalari; bir çeyit truva ati programidirlar. Esas
    amaçlari önceden üretilmig virüs, kurt gibi programlari aktif ha-
    le getirmek için gerekli ikazi saglar. Hemen hemen tüm dünya-
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHarekât .

    549

    da yaygm olarak kullamlan network igletim sistemlerine üretici


    firma tarafmdan yerlegtirilebilecekmantik bombalan aktif hale
    geldiklerinde söz konusu network igletim sisteminin l<ullamldi-
    gi, banka ATM gebekesi, borsa bilgisayar agi gibi sistemlerin
    çökmesine neden olabilecektir.
    d. Tuzak Kap11ari; öteki adiyla arka kapi üretici firmalar ve
    dizayner tarafmdan, sistemlere koyulabilecek mekanizmalardir.
    Bu mekanizmalar, dizaynerine, kullamciya hissettirmeden sis-
    temlere nufuz etme ve sistem güvenhgmi aparak sistemden iste-
    digi bilgiyi alma ve kendi arzusu dogrultusunda kullanabilme
    olanagmi verir.
    e. Chipping; yazihmlarda oldugu gibi, donanim sistemleri
    de, çok rahatlikla kendinden beklenen fonksiyonlar haricinde
    son kullaniasmm bilmedigi bir veya birden fazla fonksiyonu
    yapacak gekilde dizayn edilmesi mümkündür. Bunun için özel
    imal edilmig mikroçipler, çegitli amaçlar için silah ve sistemler-
    ,

    de kullamlan kartlara monte edilebilir. Öte yandan belirli bir


    fonksiyon için üretilmig devrelere ilave fonksiyonlar da kazan-
    dirilabilir.
    Bugün entegre bir devre (chip)içinde 5.000.000 transistörle
    yapilabilecek kadar çok büyük fonksiyonlu devreler dizayn et-
    mek mümkündür. Bu fonksiyonlardan, kullamci yalmz teknik
    katalogunda belirtilen özellikleri.kullanabilir ve bilebilir. Dizay-
    ner tarafmdan ilave edilmig diger fonksiyonlann, istihbarat ha-
    riç, tespit edilmesi imkansiz denecek kadar zordur.
    Entegre devrelerin kullamldig1 her türlü -elektronik cihaz,
    üretici firma tarafmdan kazandmlabilecek ilave fonksiyonlar
    yoluyla bilgi savagina açiktir. Bu ilave fonksiyonlar, belirli bir
    radyo sinyali ile harekete geçirilebilir ve entegre devrenin bu-
    lundugu kart yanarak sistem devre digi kalabilir.
    f. Nano-Mekanikler ve Mikroplar; karmcadan küçük meka-
    nik robotlar ve silisyum yiyen mikroplar da gelecegin bilgi sa-
    vagt silablari olarak düpünülmektedir.
    g. HERP" (High Energy Radio Frequency) Toplan; belirli
    bir hedefe yüksek güçte yänlendirilmig rädyo sinyali göndere-

    L
    550 Gelecegi Yönennek

    rek hedefi elektronik olarak käreltebilen silahlardtr. HERF silah-


    lari herhangi bir elektronik sisteme / bilgisayar sistemine kargi
    '

    kullamlabilmekte, yüksek yogunluklu elektromanyetik enerjiyi


    yönlendirilmig olarak göndermekte ve o sistemde bulunan
    elektronik devreleri yakarak devre digi birakmaktadir.
    HERF topu bir minibüsün içine monte edilebilir ve telefon
    santrallari, televizyon verici istasyonlari ya da bir bilgisayar net-
    work sistemi üzerindeki
    "main
    server" bilgisayarin üzerinde
    kullamlarak söz konusu sistemle devre disi birakabilir.
    ri
    HERF silahlarmm Amerika Birlegik Dáletleri ve Rusya Fe-
    derasyonu'nda bulundugu bilinmektedir. Rusya Federasyo-
    nu'ndaki istikrarsiz ortam bu silahm bazi terörist gruplann eli-
    ne geçmesi riskini dogurmaktadir. Íngilizhükümeti, IRA terör
    örgütünün HERF silahmi elde etmesinden endigelenmektedir.
    h. Elektromanyetik Pals Bombasi (EMP);1" Bilgi savap silah-
    lari, bilgisa ar virüslerinden çok daha degigik, ahgilmamig olabi-
    lir. New ¥exico'daki Los Alamaos Milli Laboratuvan'nda yük-
    sek güçlü elektromanyetik pals (EMP) üretebilen çanta büyüklü-
    ünde bir a ygit geligtirilmigtir. Komandolar yabanci bir bagken-
    te gizlice girebilir, EMP çantasmi bir bankanm yanma yerleptire-
    bilir ve sistemi çahytirabilirler. Sonuçta ortaya çikan palslar bi-
    nadaki bütün elektronik parçalari yakacaktir. Diger öneriler, bi-
    yoloji ile elektronigi birleptirmektir. Örnegin,Pentagon görevli-
    leri, mikroorganizmalarm çöpleri yok etmesi gibi, mikroplarm
    da bilgisayarlarm içinde elektronigi ve yahtkan malzemeyi yok
    etmek için yetigtirilebileceklerine inanmaktadir."°
    Elektromanyetikpals etkisiilk kez nükleer silahlarm yüksek ir-
    tifa infilakmda gözlemlenmigtir. Elektromanyetikpals, nano sani-
    yelerle ifade edilen kisa zaman dilimlerinde, çok yogun olarak
    ortaya çikari ve genig bir sahaya yayilan bir elektromanyetik yok
    dalgasi olarak tammlanabilir. Bu gok dalgasmm meydana getir-
    digi güçlü manyetik alan, etki sahasi içindeki elektronik devre-
    1er, kablolar ve her türlü iletken rnadde üzerinde kilo voltlar se-
    viyesinde voltaj olugturmaktadir.
    Elektromanyetikpals etkisine maruz kalan bilgisayar sistemleri,
    muhabere cihazlan, radarlar ve bünyesinde elektronik devre bu-
    I

    Stratejik Hamfeler, Stratejik Soruniar ile Etki Odakh Harekât 551

    lunan, her türlü cihaz hasara ugrayacaktir. Elektronik cihazlarm


    . elektromanyetik pals etkisine kargi yahtilmalari da oldukça zordur.
    Muhabere ve radar cihazlaruun antenleri, bilgisayar networkleri-
    nin kablolan ve modemlerin bagh oldugu telefon hatlan, elekt-
    romanyetik pals etkisini,.bagh olduklari cihazlara, elektromanyetik
    olarak yahtilmig ortamlarda bulunsalar bile, tagiyacaklardir.
    Bilgi harbi kapsammda kullamlan elektromanyetik pals bomba-
    si nükleer degildir ve elektromanyetik gok dalgasim meydana
    getirmek için, patlayici ile tahrik olan, bir elektromanyetik akim
    ]eneratöründen istifade eder.
    Elektromanyetik akim jeneratörü, 10 mikrosaniye içinde
    --20

    10 milyonlarca Joule enerji üretir. Pik-akimi tipik bir yildinmm


    1000 katidir.
    Bir elektromanyetik pals bombasmm etki sahasrun artiril-
    masi, bombamn gücünti'n artirilmasma baghdir. Örnek olarak
    10 GW, 5 GHz'lik bir elektromanyetik pals bombasi, yüzlerce
    metre yükseklikten 400 metre çapmda bir etki sahasi mey-
    -500

    dana getirmektedir
    Mevcut durum itibarlyla sadece ABD ve Rusya Federasyo-
    nu'nun elinde EMP bombasi üretimi için gerekli teknoloji, altya-
    pi ve bilgi birikimi oldugu bilinmektedir. Ancak, EMP bombasi-
    nm üretilmesi için, gerekli mühendislik çizimleri oldugu takdir-
    de 1940'larm teknolojisi yeterlidir. Rusya Federasyonu'ndaki iç
    istikrarsizhk da göz önünde almdigmda, bu silahm, diger ülke-
    ler tarafmdan da üretilmesi söz konusu olabilecektir.
    Elektromanyetik silahlann harpte kullanilmast ile harbin bag-
    langicmda konvansiyonel silahlara göre daha az kuvvet harca-
    yarak muhasimm genigbir yelpazedeki hedeflerine kargi kisa sü-
    rede etkili olunabilecektir. Örnegin;muhasimm belirli bir mevki-
    deki SAM sisteminin etkisiz hale getirilmesi için birçok avci,
    bombardiman ve EKT uçagma, HARM füzeleri ve bombalara ih-
    tiyaç duyulabilecekken, aym görev, SAM sistemindeki radarlara
    ve elektronik devrelere hasar verecek elektromanyetik silahlarm
    kullanim1 ile daha az gayret sarf ederek icra edilebilecektir.

    I
    552 GelecegiYönetmek
    .

    4.3.6. Bilgi Savapmn Yöntemleri


    1. Warden Modeli
    Agagida, ABD Hava Kuvvetleri'nden Albay J.A. Warden ta-
    rafmdan tasarlanan ve Warden Modell'" olarak adlandirilan
    elektromanyetik silahlarm kullamldigi bir stratejik hava harbi
    modeli yer almaktadir.
    Warden modeline göre, bir milletin, harp etme imkân ve ka-
    biliyetinde beg agirhk merkezi belirlenmigtir. Bunlar önem sira-
    sma göre, liderlik ve liderligi destekleyen C3 sistemi, hayati
    önemi haiz ekonomik altyapisi, ulagtirma agi, halki ve harp sa-
    hasindaki askerî kuvvetleridir.
    En iç halkada yer alan askerî -/ sivil liderlik ve liderligi des-
    tekleyen komuta, kontrol ve.muhabere sistemi, günümüzdeki
    bilgisayarlar, dijital telefon sistemleri ve bir devletin vatanday-
    larmi etkilemek için kullandigi en güçlü araç olan televizyon gi-
    bi elektronik tabanh cihazlar dikkate almdigmda, bilgi harbi si-
    lahlarmm etkilerine oldukça açiktir. Bu silahlarm kullammiyla .

    muhasim ülkenin liderlik mekanizmasi, çok az can kaybiyla,


    felç edilebilecektir.
    Íkincihalkada yer alan hayati önemi haiz ekonomik altyapi
    kapsammda, yüksek seviyede otomasyon gerektirmesi ve ûre-
    tim sürecinin karmagikhgi nedeniyle bilgisayarlarm ve elektro-
    nik devrelerin etkinlikle kullamldigi petro-kimya ve metal igle-
    me endüstrisi, bankacihk, borsa ve finans sektörleri, bilgi harbi
    silahlarmm hedefieri arasmda olacaktir. Azami tesirin elde edi-
    lebilmesi için, muhasim ülke ekonomisinin agirhk merkezleri,
    bilgi hath,i icra etmeden önce, tespit edilmelidir.
    Ulagtirma altyapisi söz konusu oldugunda bilgi harbinin he-
    defleri, hava trafik kontrol sistemi ve demiryolu sinyalizasyon
    sis teminde kullamlan bilgisayarlar olacak tir.
    Warden modeline göre muhasim ülke halki da bilgi savagi-
    .

    mn hedefleri arasmdadir. Televizyon, radyo, e-mail gibi iletigim


    vasitalariyla halkm morali üzerinde y2kici bir etkiye yol açilma-
    si amaçlanmaktadir.
    Stratejik Hamieler Stratejik Scrunlar ile Etki Odak/1HareMt 553

    Hükümete ait olis binalan, askeri karargâli ve komuta


    binalarmda bulunan bilgisayar ekipmanla.n

    TV/radyo yaym merkezleri, telefon santrallari,


    uydu antenleri,
    önemh C3 istasyonlari

    r Harekât
    Sahasmdaki
    Askeri Birlikler

    gynt .

    no

    n ns.

    Cep telefonlart,
    .

    TV, radyo vericileri

    Harp sahasmdaki
    elektronik cihazlar,
    bilgisayarlar

    Sekil:Halkah WARDEN modeline göre elektromanyetik olarak hassas hedefler


    Kaynak: Türk Silahh Kuvvetleri Bilgi Harbine NasriHazarlamnalidir, s.23
    554 Gelecegi-Yönetmek

    Modelin son halkasmda, muharebe sahasmdaki askerî kuv-


    vetler yer almaktadir. Günümüzde muharebe sahasmda yer
    alan elektronik tabanh cihazlar, bilgi harbi silahlarmm hedefle-
    rini olugturmaktadirlar. Komuta kontrol / muhabere merkezle-
    ri gibi hedefler iyi korunmuy gizlendiklerinde,
    .sigmaklarda

    bunlarm konvansiyonel silahlarla imhasi için çok fazla kuvvet


    sarfma gerek olacaktir. Bilgi harbi silahlari, daha az gayret sarfi
    ile söz konusu hedefleri etkisiz hale getirebilecektir.
    Bilgi harbi silahlarmin bir diger kullamlma yöntemi ise De-
    receli Tepki Stratejisidir (Strategy of Graduated Response). Bu
    yöntemde bilgi harbi, deniz ablukasi ya da hava ablukasi gibi
    bir yaptirim araci olarak kullamlmaktadir. Muhasim ulkenin
    yaptirunlara verdigi tepki dogrultusunda dereceli olarak artinl-
    makta ve son agamada konvansiyonel silahlarla desteklenerek
    muhasim ülkenin harp etme yeteneginin ortadan kaldirilmasi
    hedeflenmektedir.
    Sonuç olarak bilgi harbi silahlan, özellikle harbin baginda mu-
    hasumn liderlik ve destekleyen komuta, kontrol ve muhabere agi-
    na kargi kullamldigmda felç edici bir etki meydana getirecek,mu-
    hasimm harp etme kabiliyetini önemli ölçüde azaltabilecektir.
    Muhasim üIke üzerinde fazla can kaybma neden olmadan
    yüksek tempohi bir harp icra edilmesine olanak vererek kamu-
    oyu baskisi olugmasma engel olacaktir.
    Bilgi harbi silahlari, stratejik ve taktik seviyede kullamlabi-
    len "elektronik
    kitle imha" silahlaridir. Konvansiyonel silahlara
    göre daha genig bir sahada etkili olduklarmdan kuvvet tasarru-
    fu saglamaktadirlar.

    2. Sayisal Bilgi Harekâti (Digital Data Warfare)1n


    Sayisal Bilgi Harbi (DDW), askerî, politik, ekonomik ya da
    kipisel amaçlann elde edilmesi maksadiyla bir bilgisayar siste-
    mine ya da agma gizlice zararh bilgisayar yazihmi (Malicious
    Computer Code) sokulmasidir. Saldirgan, bir ülkenin silahli
    kuvvetleri, bir terörist organiz'asyon, uluslararasi bir girket ya
    .

    da bir gahis olabilir.


    Stratejik Hamieler, StmtejikSorunlar ile Etki OdakliHarekât 555

    SAYlSALBILGIHARBINDEN
    ORNEKLER
    Saldirgan Spesifik Spesilik Nihai
    Hedef Amaç Amaç
    -

    Askeril milli Muhasimin Muhasiminkomuta Savagin


    bir organizasyon C41a i kontrola§inin kazanilmasi
    çökertilmesi .

    Terörist bir Telefon/Bilgisayar Bilgiakginin, Politikbirdeklerasyonda


    organizasyon sistemleri ekonomik aktivitelerin bulunmak
    kesinliyeu ratilmasi

    Özelbir pirket Rakip Klymellibligiye Rakipgirketekargi


    .girketin

    erigmek avantajsa amak


    veritabani

    Sahis Firmanin Belirlibirhesaba Ekonomikçikar ya da


    muhasebesistemi para transferi firmanincezalandirilmasi .

    Sayisal bilgi harbinin galuslar tarafmdan ekonomik çikar elde


    edilmesi maksadiyla kullamlmasmm bir örnegi de, bilgisayar
    gü-
    venlik uzmani John Dehaven tarafmdan anlatildigi gibi, bir fir-
    mada çahyan bir kipinin, zaman ayarh bir yazihm birakarak, ken-
    disiigten aynldiktan sonra, yazihmm dikkat çekmeyecek meblag-
    daki paralari Isviçre'deki bir hesaba transfer etmesi
    sonucu, fir-
    madan kanunsuz olarak para elde etmesi vakasi olmug tur.

    a. Sayisal Bilgi Harbinin Amaçlan:


    (1) Devre Digi Birakma
    Hedef alman sistemin, yazthm ya da donamm olarak kulla-
    mm digi birakilmasidir.·Bu amaç, yazihma ya da donamma ha-
    sar veren zararh bilgisayar yazilum (maliciouscomputer code) kulla-
    nilarak elde edilebilir. Örneginbir virüs, iglemcinin çahyma fre-
    kansru artirarak agm ismmasma ve yanmasma neden olabilir.
    (2) Zayiflatma:
    Hedef alman sistemin iglevini geregi gibi
    yapamaz hale
    getirilmesidir. 1988 yihndaki internet kurdu hadisesinde, inter-
    net üzerinde bilgisayardan bilgisayara kopyalanarak çogalan
    556 Gelecegi-Yönetmek

    bir yazilun, internete bagh 6000 bilgisayarm 12 saat süre ile ki-
    litlenmesine neden olmugtu. Zayiflatmada bir.diger yöntem ise,
    sayisal bilgi harbine maruz kahm; birimin sistemin geri kalan
    kismmm korunmasi maksadiyla devre digi birakilmasmm sag-
    lanmastyla elde edilebilir.
    (3) Aldatma:
    Hedef alman sistemin, farkmda olmadan yanhy bilgi üretme-
    si ve üretilen bu bilginin dogruymuy gibi iglem görmesi duru-
    mudur. ÖrneginSayisal Bilgi Harbi yazihuu, bir atig kontrol sis-
    teminin radar ekranmda gerçekte olmayan temaslarm görün-
    mesini saglayabilir.
    (4) Istismar Etme:
    Hedef alman sistemden, fark ettirilmeden bilgi sizdirilmasi
    durumudur. Sistemden istismar etme yäntemiyle bilgi almdiy-
    sa çogu kez durum fark edilemez. Bunun en olumsuz yam, sis-
    temin yenilenmesi zorunlulugudur.

    b.Sayisal Bilgi Harbinin Safhalan


    (1) Nûfuz Etme Safhasi
    Sayisal Bilgi Harbi araemm, en zayif noktasmdan sisteme so-
    kulmasi safhasidir. Sayisal Bilgi Harbinin belki de en zor kismi-
    dir. Dikkat edilmesi gereken iki husus, nüfuz noktasi ve nüfuz
    yontemiair.
    Sisteme nüfuz noktasi bakmandan incelendiginde, zararli
    yazihm, sisteme direkt olarak ya da çevre birimleri vasitastyla
    nüfuz ettirilebilir. Sistemin en zaylf noktasi aranmahdir.
    Sisteme nüfuz yöntemi bakimmdan incelendiginde, Ön Kap1
    Teknigi ve Arka Kapi Teknigi olmak üzere iki degigik yäntem
    oldugu görülur. Ön Kapi teknig-inde, Sayisal Biigi Harbi yazih-
    mi, sisteme dizayn amacma uygun bir medyada intikal ettirilir.
    Örnegin,bir bilgisayara disket ya da CD-Rom ile, bir ahc1 cihaza
    radyo dalgalan vasitast ile anteni üzerinden erigilmesi gibi.
    Arka Kapi tekniginde sayisal bilgi harbi yazihmi sisteme di-
    zayn amaci haricinde bir medya ile intikal ettirilir. Yüksek enerjili
    radyo frekansi uygulamalan ya da kontrollü elektromanyetik
    palsla.r bu maksatla kullamlabilir. ABD Savunma bakanhgs.'mn
    I',1'ROM1arma (Erasable Prog-
    AED taraftadan ùretile,.,«silal lars.1,«

    .. I
    I

    StratejikHamleler, Stratejik Soruntar ile Etki OdaklrHarekát 557

    rammable Read Only Memory) yerlegtirilmeküzere, kodlu bir RF


    sinyali ile aktive olacak gekilde virüsler geligtirdigibilinmektedir.
    (2) Yayilma Safhasi
    Sisteme so kulan yazihm, sistem içerisindeki behrli hedefe ulay-
    mak üzere yayilir. Bu hedef, yazihm, donamm sistem içinde be-
    lirli bir server bilgisayar ya da network dügüm noktasi olabilir.
    (3) Bekleme Safhasi
    Sisteme sokulan yazilim, faaliyete geçme zamam gelinceye
    kadar ya da belirli bir ikaz almcaya kadar sistem içinde pasif
    olarak beklemeye geçer. Bu saflia sayisal bilgi harbi
    taarruzu-
    nun ne zaman ve kim tarafmdan gerçekleytirildiginin tespit
    edilmesini oldukça güçIeytirmektedir.
    (4) ÍcraSafhasi
    Ïcra safhasi, sayisal bilgi harbi yazilunmm tetikleme meka-
    nizmasi tarafmdan harekete geçirilmesiyle baglar. Bu tetikleme
    mekanizmasi zaman ayan, belirli bir kriptolu RF sinyali, äzel bir
    kullamci adi ve paroL, kombinasyonu ya da belirli bir veri giri-
    i geklinde olabilir. Örneginbir uçak tarafmdan verilen XYZ 123
    çagn adi, hava trafik kontrol sisteminde bulunan bir virüsü ha-
    rekete geçirebilir.
    Sisteme sokulan yazihm, verilen bir ikaz üzerine
    ya da za-
    man ayarh olarak, yukarida aç1klanan "Devre Digi Birakma",
    "Zayiflatma", "ÏstismarEtme" gibi amaçlarm elde edilmesi için
    faaliyete geçer. .

    Bazen, sayisal bilgi harbi yazihmi herhangi bir tetikleme me-


    kanizmasma ihtiyaç duymadan sisteme nüfuz etmesini müte-
    akip faaliyete geçebilir. Õrnegintelefon networkleri için geligti-
    rilmig bir sayisal bilgi harbi yazihmi, sisteme
    girmesiyle birlikte
    kendi kendini kopyalayarak çogahr ve sistemi agin yükleyerek
    çökmesine neden olur.
    (5) Sonuç Safhasi
    Sayisal bilgi harbi amacmm elde edilmesini müteakip, yazünn
    tekrar pasif duruma döner ya da hiç iz birakmamak üzere kendi-
    sini sistemden siler. Böylece, sayisal bilgi harbi taarruzunun kim
    tarafmdan ve ne gekilde yapildigi konusunda bir iz biraktlmami
    olur. Eger istismar etme yöntemi ile sistemden birtakun kritik
    ve-
    tiler elde edildi Be, durumun hiç farkma bile vanlmayabilir.
    558 GelecegiYönetmek

    c. Sayisal Bilgi Harbinin Seviyeleri


    Sayisal bilgi harbi, operatif, taktik ve stratejik seviyelerde
    uygulanabilir.

    SAYISALBILGIHARBiNIN
    SEV1YELERI

    Harbin Muhtemel Kisa VadeliMaksat Uzun VadeliMaksat


    Seviyesi Hedefler
    '
    + Finansa i + Ticaretinsekteye + Taarruzedenútkenin
    Stratejik + Telefona i uëratilmasi isteklerininkabulûiçin
    + Borsa sistemi + Toplumdakorkuve ekonomikve politik
    + Hava trafik karigiklikolugturulmasi baski olugturulmasi-

    Kontrolsistemi
    + AskeriC4lsistemi + MuhabereninSekteye + Muhasimkomuta
    Operatif + Bölgeselenerji uératilmasi kademesininbilgiyi
    .
    merkezleri + Merkezibilgisayar kullanmasmin
    devre
    sistemlerinin önlenmesi
    di§ibirakilmasi + DiéerOstkomulanlar
    ve politikliderlerile
    muhaberenin keslimesi
    + Belirlisilah + Komutanilediéer * Ôzelclarakseçilen
    Taktik sistemleri taktikbirimlerarasindaki kiymellihedefler
    + Taktikveri irtibatinkesilmesi + Belirlibir.muhasim

    aktanma \an + Harpsilahlannin kuwetinkomutazinci-


    kullanilmazduruma rinind ginda
    getirlimesl barakiimasi
    + Konvansiyonel

    taarruzöncesi
    muhasimkuvvellerin
    zayillablmast

    Tablo: Sayisal bilgi harbinin çegitli seviyelerdeki uygulamalarma iligkin


    bilgiler içermektedir.

    Sayisal bilgi harbinin icrasmda cevap verilmesi gereken iki


    önemli soru mevcuttur. Birincisi belirli bir sisteme sayisal bilgi
    harbi vazihmmm nüfuz ettirilmesi kararima, ikincisi ise yazih-
    mi faaliyete geçirme kararmm kim tarafmdan verilecegidir.
    Stratejik seviyedeki uygulamalarda karar hükümet seviye-
    sinde almmahdir. Ancak taktik seviyedeki uygulamalarda sayi-
    Stratejik Hamieler, StratejikSoruniar ile Etki OdaklaHarekât 559

    sal bilgi harbi yazihmlarmm muhasimm sistemine nüfuz ettiril-


    mesi karan gene hükümet düzeyinde ahnmakla beraber, icraata
    geçme konusunda karari operatif seviyedeki komutan verebil-
    melidir.

    SayisalBilgiHarbininUygulanmesi
    Karart
    Sayrsalbilgi Sayisalbilgl harbi Sayisalbilgi harbi yaziliminm
    harblnin seviyesi yazilimininyerleptirilmesine lcra safhasinageçirilmesine
    iligkinkerar illykinkarar

    Stratelik Bagkomutan GeneikurmayBagkarn

    Operatif/ Taktik GenelkurmayBagkarn MügterekGötevKuvveti


    Uzunbekleme safhagi Komutani
    Operatif/ Taktik . MügtetekGãrevKuvveti MügterekGörevKuvveti
    Kisa bekleme sathasi Komutani Kornutani
    I

    d. Sayisal Bilgi Harbinden Korunmak .

    Sayisal bilgi harbinden mükemmel bir korunma saglayan bir


    yöntem yoktur. Ancak iyi bir savunma sisteminde bey kademe
    olmahdir.
    (Kad eme 1) Sayisal bilgi harbi yazihrunm sis teme nüfuz et-
    -

    mesini önleyici tertip ve tedbirlerin almmas1.


    (Kademe 2) Sisteme girmig bulunan sayisal bilgi harbi ya-
    -

    zilunmm taranarak tespit edilmesi ve bulunan yazdimm sistem-


    den silinmesi.
    (Kademe 3) Tespit edilen sayisal bilgi harbi yazihmmm ya-
    -

    yilmasmm änlenmesi.
    (Kademe 4) Sayisal bilgi harbi taarruzuna ugrayan sis temin
    -

    tekrar eski durumuna döndürülmesi.


    (Kademe 5) Sayisal Bilgi Harbi taarruzuna ugrayarak
    -

    devre digi kalan sistemin yerine bir bagka sistemin ikame edil-
    mesi.
    d. Sonuç olarak, Sayisal Bilgi Harbi, konvansiyonel harpten
    daha ucuzdur. Bir parça bilgisayar kodu bir gehrin enerji siste-
    mine bir Tomahawk füzesinin yaptigi etkiyi yapacaktir.
    I.
    560 GelecegiYönetmek

    Gizli olarak icra edilen bir harp türüdür. Uluslararasi kon-


    jonktürün açik bir muhasamatl icra etmek için uygun olmamasi
    durumunda üstü örtülü olarak icra edilebilir.
    Kapsami kolayhkla kontrol edilebilir. Hedef, muhasimm
    tüm ekonomi altyapisi olabilecegi gibi spesifik bir bilgisayar sis-
    temi olabilir.
    Günúmüzde teknik olarak mümkündür. Gelecegin harp tü-
    rüdür ve buna hadir olma zorunlulugu vardir.

    4.3.7. Bir Tehdit: Elektromanyetik S1zinti


    (TEM PEST)
    Bilginin kâgit ortammdan elektronik ortama tagmmasiyla
    birlikte, bilginin güvenligine yönelik çok degigik tehditler gün-
    deme gelmigtir. Bunlardan bir tanesi de, ilk kez ABD 'de

    1950'li
    yillarda fark edilen elektromanyetik sizmti vasitasi ile.bilginin
    elde edilmesidir.
    Elektromanyetik sizmtilarm olustugu noktadan çok uzaklara
    yayilabilmesi, sizmtmm hasil oldugu bir "Enformasyon Teknolo-
    jisi Cihaz"m igledigi enformasyonun açiga çikmasma yol açabile-
    ceginden "Bilgi Emniyeti"ne yönelik bir tehdit olugturmaktadir.
    TEMPEST (Temporary Emanations and Spurious Transmis-
    sion) "Gizlilik dereceli bilgi igleyen", elektriksel ve elektronik
    teçhizattan istenmeyen sizmtilari ve bu sizintilarm aragtirilmasi
    ve incelenmesini ifade etmektedir.
    Bazen "bilgi
    içeren kaçaklar" ile eganlamh olarak kullamhr
    (TEMPEST Testi, TEMPEST Aragtirmasi gibi).
    "Bilgi ÏçerenKaçaklar" (Compromising Emanations); ele
    ge-
    çirilip analiz edildiginde iletilen, alman veya herhangi bir bilgi
    igleyen cihaz tarafmdan kullamlan bilgileri ortaya çikaran, veri
    ile ilgili veya bilgi içeren igaretler olarak tammlanmaktadir. (Ha-
    berleyme ve bilgi sistemlerinde yer alan teçhizattan, çahymalan
    strasmda olugan veri ilintili elektromanyetik kaçaklar.)
    TEMPEST terimi, elektromanyetik formdaki bilgilerin ko-
    runmasi ve bu bilgileri isleyen elektromanyetik karakterdeki
    Stratejik Hamleler, Stratejik Scrunlar de Etki Odakh Harekât 561

    sistemlerin ve bu sistemlere ait yardimci birimlerin bilgi emni-


    yeti açismdan ne derecede güvenilir olduklarmm her zaman
    dogrulanabilecek ölçümlerle test ediImesi ve bu testler ile ilgili
    yönteraleri de ifade eder.
    "TEMPEST Kargi Tedbirleri"(TEMPEST Countermeasures);
    bilgi içeren kaçaklarm, ulagtigi alanlarda yetkisiz kipilerce elde
    edilmesini önlemek için alman tedbirlerin bütünü olarak tamm-
    lanmaktadir.
    Bilgi teknolojisindeki hizh degigimler, elektronik ve bilgi ala-
    nmdaki geligmeler dünyayi küresel bir köy haline getirmigtir.
    Ïnternetin bulunuçu ve yaygm-kullammi, ATM'lerin varhgi,
    elektronik para suurlari ortadan kaldirmistir. Tüm bunlar ne sa-
    vag teknolojisini ne de savaglari yaratan nedenleri ortadan kal-
    diramamiglar, tam tersine
    "bilgi
    "bilgi
    çagi" toplumu" yeni bir
    savagm konseptini belirlemektedir; "Bilgi Savag"
    Günümüzde, bilgi gittikçe daha degerli bir hale gelirken,
    altyapismda bilgi sistemleri bulunan her sahayi hedef alan yeni
    bir savag fürü olan bilgi savagan ortaya çikmigtir.
    Buraya kadar anlatilanlardan ç1kan sonuca göre klasik savas
    anlay1pi terk edilmig, yerine.güvenlik ortammm barig zamanm-
    da gekillendirilmesi, savag digi harekât, kriz yönetimi ve smirh
    güç kullammi gibi äncelikle caydirici etkipre sahip olan, en son
    agamada kesin sonuçlu konvansiyonel savasi devreye sokan bir
    mücadele stratejisi geligtirilmigtir.
    Bilgi teknolojilerindeki geligim paralelinde, ülkeler güvenlik
    stratejilerini teknoloji tabanh bir savaga dayandirma arayigma
    girmislerdir. Teknolojik savag ya da bagl<a bir deyigle bilgi sabag
    bilgisayar mikro-iglemcilerinde ve iletigimde modern sensör ve
    röle devrelerinin üretilmesiyle fiilen baglam1ytir.
    Hollywood yapimi filmlerde [ideolojik bakip bir yana bira-
    karak] uzayhlarm ileri teknoloji ve "onlar"
    gelene kadar dünya-
    da hiç tamnmayan silahlarla saldiri sonucu dünyamizm bagim1-
    za yikildigi anlatilmaktadir. Bu filmlerde anlatilmaya çaligilan
    ana.dügünce
    "büyük

    güçlerin ya da bilgiye sahip olanlarm" sa-


    vagsiz yapamayacaklardir.
    O halde ne yapmali?

    1
    562 Gelecegi Yönetmek

    Bu tür film senaristlerinin önerisi pu olmaktadir: Daha yüksek


    teknolojiye ve bilgiye sahip olmahyiz. Yani sava; endüstrisine ya-
    pilan yatirimlara vergi mükellefleri olarak itiraz etmemeliyiz.
    Öte yandan Sovyetler'in Afganistan iggaline kargi Amerikan
    kahramanlarmm, yerel halkla birlikte direnigte örgü tlenmesini
    konu alan filmler, 1990'da Irak'm Kuveyt'i iggalinde ABD'nin
    müdahalesini kolaylagtirdi. Bu filmlerdeki temel kurgu "tepki-

    dir." Bu tepkinin içinde hakhhšm kabul edilebilirligi gizlenmig-


    tir. Bir dönemlerin (1980'ler) Savunma Bakam Weinberger, alti
    ilkelik bir doktrin öne sürmüg tü. "Geçerlisebeµ,kazanmaya karar-
    h olma, dogru niyet, ölçiililliik, kamuoyu destegi ve son çare olmast .

    Aym ABD'de 11 Eylül 2001 sonrasi


    "potansiyel

    tehdit tayini ve
    âmnda müdahale" doktrini geligtirildi. 1990'h yillarm ortalann-
    dan itibaren bazi önemli ABD ulusal güvenlik belgelerinde yer
    alan ve birkaç bilimsel çahymada rastlanan bir kavram söz ko-
    nusu saldirilann ardmdan oldukça popüler bir terim haline gel-
    di. Eu
    "asimetrik

    tehdit" kavrami ve bu tehditle yapilacak mü-


    cadelenin adi olan
    "asimetrik
    savag" idi.
    Zaman içerisinde belirginlegen yeni savunma konseptleri
    mevcut askerî örgütlenmelerin ve harp doktrinlerinin evrim ge-
    çirmesinin zorunluluguna igaret etmekteydi. Bu strada, askerî
    tarihteki eski kavram güncellendi ve yeni ortamm dinamikleri-
    ne bagh olarak temelde ayni fakat içeriginde yeni unsurlar ile
    birlikte tekrar canlandi ve özellikle 11 Eylül saldirilarrun ardm-
    dan dünya kamuoyunun önüne ürkütücü bir tehdidin adi ola-
    rak ortaya çikarildi. Bu, asimetrik tehdit idi."3
    Bu kitabm içerigi nedeniyle asimetrik tehdit ve asimetrik sa-
    vag konusu üzerinde durulmayacak ama yeni ortaya atilan bu
    kavramm
    "bilgi
    savagi" çerçevesinde yer ahp almadigi ya da
    tehdit unsuru olup olmadigi yorumlanmaya çalipilacaktir.
    Asimetrik tehdit tammlanmasmda çeyitlilik bulunmakta, bti
    kavramm nasil kullamlmasi gerektigi hususunda henüz hemfi-
    kir olunamadi. Ayni gekilde "asimetrik

    tehditle" yapilacak mü-


    cadele olan savaym" da ortak bir tammi konusunda
    "asimetrik

    uzlayilmig degil. Bu konudaki karmapkhk ve analizler üzerinde


    durulmayacaktir ama baziörnekler de vermek gerekiyor.
    . I,

    StratejikHamleier,StratejikSorunlar ile Etki OdakliHarekât 563


    .I L
    I

    Sözlüklere göre simetri, "iki


    ya da daha çok gey arasmda ko-
    num, biçim ve belirli bir eksene göre ölçü uygunlugu, bakipim"
    anlamiridadir. Asimetri ise simetrinin tersidir.
    Asimetri kavrami güçler arasmdaki iligkiyi açiklarken farkli
    bir içerik yüklenmektedir. Asimetri kavrami ekonomi dünya-
    smda da.yer bulmakta. Bir örnek: "Piyasalarda olugan faizlerin
    hem paranm zaman degerini, hem de risk primini içermesi yer-
    li ve yabanci yatmmcilar için asimetrik bir dtirum da yaratmak-
    tadir: [ÖzerErtuna, Kapitalizmin Son Direnigi, s.132]."
    Soşk Saya,y döneminde hedef ve dü.yman [11 Eylül öncesi
    de belliydi] belliydi, ortada görünenda. 11 Eylül sonrasi yogun
    olarak ABD kaynakh dügünce üretimine göre artik tehlike gä-
    rünmeyen bir "geydi".
    Bu kavrami, ABD'yi özne alarak yerine
    oturtmaya çahyalim. Asimetrik tehditte muhataplar arasmda
    güç dengesizhgi gorecelidirve zayif gorunen guçlu gorunenm
    zayif yönlerine dönük üstünlüge sahiptir. Ancak bu üstünlûk
    gôrecedir. Asimetrik-tehdidi bu içerikte degerlendirmek dogru
    mu? Bu duruma göre, bilgi.toplumunun, bilgi teknolojilerinde-
    ki üstünlügn önemi kahyor mu? Bir bagka soru daha sorulabi-
    lir: Küresellegmenin güvenligi nasil saglanacak?·
    Asimetrik terimi, özellikle, potansiyel bir hasmm, ulus-dev-
    letin çikarlarma ve güçlerine kargi kullandigi operasyon ve ey-
    lemler olarak kullamlmaktadir. Asimetrik saldiri anlammda
    kullamlan araçlar ise kimyasal, biyolojik, nükleer, terörist veya -

    enformasyon/siber saldmlar veya zayif noktalara yönelik sal-


    dirilarğir. Bu tammlama, ABD aç1smdan "asimetri"
    anlayigidir.
    Ancak,. terimi dogru analizettigimizde, yukarida sayilan araç-
    larm, ABD açismdan herhangi bir asimetrik niteligi olmadig1
    ortadadir. Çünkü,ABD'nin de elinde kimyasal, biyolojik, nük-
    leer silahlar ve siber aygitlar bulunmaktadir. Dolayisi ile asi-
    metrik bir durum säz konusu degildir. Hatta eger kelimenin
    tam anlamtyla bir asimetriden söz edecek olursak, gerçek asi-
    metrik gücün ve hatta tehdidin ABD'nin kendisi oldugu gärül-
    mektedir. Çünkü,yeryüzünde hiçbir askerî organizasyon ABD
    Silahli Kuvvetleri ile mukayese edilebilecek boyutlarda
    deg11dtr.
    564 GelecegiYönetmek

    bulunan silahlar ile çeyitli


    "ulus-devletlerin

    Ancak, ellerinde
    gruplarin silahlarmm aym niteliklerde olmasrdolayisi ile ortada
    bir asimetri yoktur" geklinde degerlendirme yapmamiza olanak
    tammamaktadir. Çünkü,örnegin, ülkeniz bir _terör örgütü tara-
    fmdan kimyasal silahlar tarafmdan ansizm saldiriya ugradi. Bu
    durumda ulus-devlet olarak saldirgan tarafa aym gekilde muka-
    vemet edemeyebilirsiniz. Devletlerin, uluslararasi toplum için-
    deki yerleri ile devlet olmanm getirdigi bazi yükümlulükler, si-
    lahh güçleri ve askerî stratejileri buna imkân vermemektedir.36
    Oyle ise, asimetrik tehdit kavrammdan söz edilirken ABD
    jargonuilda kullamidigt gibi basit anlamda, zay1f bir devlet ya
    da devlet digi aktörün çegitli araçlarla kendisinden daha güçlü
    bir hedefi vurmasi gekilden tammlamak, kavram üzerinde bula-
    mkhga sebep olacaktir. Çünküasimetrik tehditler askerî araçla-
    rin kullanimmm yam sira birtakim bagka faktörleri de içermek-
    "adil

    olmayan savag",
    "za-
    tedir. Bu yüzden asimetrik terimini
    bir imha silahlan" gek-
    "siber "kitle
    yif noktaya saldin", savag",
    linde kinlanma.k bazi önemii karakteristik unsurlarm iska-
    ve
    lanmasi ile sonuçlanacakt1r."6
    Asimetri, dogal olarak iki-tarafh bir kavramdir. Sayettaraf-
    lardan biri zayifhgi ile asimetrik etki yaratiyor ise, güçlü olan ta-
    raf da görece ustünlükleriile asimetri yaratiyor olmaktadir. Yu-
    karida yapilan tespitlere dayanarak ABD'yi dünyamn en büyük
    asimetrik gücü kabul edersek, neden ABD baghca tehdit algila-
    malarmdan bi.rtanesini asimetrik tehdit olarak degerlendirmek-
    tedir? Çünkü,ABD askerî uzmanlan "Askerî Alanda Devrim"
    konusu bailammda degerlendirmekteydiler ve sahip olduklan
    muazzam ateg gücü ve teknoloji sayesinde yenilemez olduklan-
    m dügunüyorlardi. Buna da kamt Körfez Savagi'ndaki tartigma-
    siz üstünlüklerini göstermektedirler. Ancak bu ûstünlügün kla-
    sik anlamda· savag ortamlarmda ige yaradigi ortaya çikmigtir."
    ABD'de düzenlenen Ulusal Güvenlik Paneli'nin sonuç raporun-
    da bu konu-ile ilgili olarak anlatilanlar, ABD'nin sahip oldugu
    asimetrik avantajlarm konvansiyonel olmayan harp taktikleri
    .
    ile çegitli devletler, terörist gruplar ve diger dügmanlik besleyen
    odaklar tarafmdan dengelenebilecegini ortaya koymaktadir.
    I
    I
    I)
    Im .

    stratejik
    Hamieler, stratejik ile Etki OdakhHarekât
    soruniar 565-

    Gerek "asimetrik
    tehdit", gerekse savag" ÀBD'li-
    "asimetrik

    ler tarafmdan türetildi, ama bununla birlikte de 11 Eylül önce-


    si ulusal güvenliklerine asimetrik tehdide dönük. uyanlarda
    bulunuldugu halde,-güçlerine agm güven bu tehditlerin görece
    anlamsiz kalmasma neden oldugu neredeyse tüm basmda tek-
    rarlanmigtir. Bu büyük gücün, asimetrik tehdidin gerçekligi
    kargismda korku ve endigeleri de paranoyaya dönügmüçtür.
    Zaten açiklamakta güçlük çekilecek çeligki de buradadir. Hem
    "bilgi·savaglari"

    stratejik dügünmenin teknolojik boyutunu


    ya-
    ratacak, doktrin haline getireceksiniz
    em de."gúnümüz tekno-
    .

    lojilerini kullanan dügük maliyetli" terörist eylemler ve grupla-


    rm varhšmdan bu denli ürkeceksiniz; bu gerçek, eger kurula-
    "bilgi
    caksa toplumunun" en buyük tehdit,kaynagidir. Bu ara-
    da kille imha silahlarma sahip olabilecek, asimetrik tehdit un-
    surlarmm yaratacaklari yikimm boyutlaruu hesaplamak hiç de
    güç degildir.
    Mademki asimetri iki tarafh bir kavramdir o halde "güçIü
    görünenden" (süper güçlerden) güçsüze yönelik asimetrik teh-
    ditten de söz etmek olasidir. Örnegin;Türkiye'deki bir terörist
    ya da ayrihkçi grubun
    "güçlüler"
    tarafmdan desteklenmesi, bu-
    na örnektir. Bu tehdidin mutlaka silahh kalkigma boyutunda ol-
    masi gerekmiyor, mali alanda yapilacak operasyonlar da, bu
    türden tehditlerdir.
    Gelelim asimetrik savapa; konunun üzerinde kisaca durula-
    caktir.
    Bilgi teknolojileri "Bati"ya [geligmig üIkeler ve teknoloji me-
    deniyetinin temsilcisi-anlammdadir] ne denli tehlike altmda ol-
    dugunu göstermigtir. Örnegin;Google arama motorundan
    ar tik
    dünyamn her yerinin krokisi, haritasi herkesin önüne gelmekte-
    dir. Bir eylem.planlanacaksa igin en kaba ama en meçakl<atli ya-
    m internet kanaliyla çäzülmektedir.
    Asimetrik savagta amaçlanan konvansiyonel askerî araç1ar
    ile savunulamaz hedeflere saldiri gerçeklegtirilmektir. Bu ba-
    kimdan, asimetrik saldirilar geleneksel askerî operasyonlara
    göre bazi kesin karakteristik farkhliklar göstermektedir. Asi-
    566 Gelecegi Yönetmek

    metrik sava kapsammda gruplar veya bireyler bir devlete or-


    ganik olarak bagli olmadiklarindan yahut bu durumun tespiti-
    nin veya ispatinm güç olmasi nedeniyle caydiricihk ve ceza-
    landirma hayli zor olmaktadir. Seçilebilecek hedefler saglam
    güvenlik tedbirlerinin ahndigi askerî komplekslerden ziyade
    politik, ekonomik ve sosyal degeri yüksek hedefler olabilece-
    inden savunma zafiyeti yayanmaktadir. Aniden ve sürpriz
    bir saldiri ile asimetrik bir saldiriya hazirhksiz yakalanan bir
    toplum psikolojik olarak derin bir kaos içine sürüklenebilir ve
    güvensizlik duygusuna, paranoyalara ve saldirgan bir tutum
    içine irebilir.na
    Asimetrik saldirmm hangi araçlarla ve hangi yönden
    gelecegi kestirilemediginden korku büyümektedir. Öte yandan
    kitle imha silahlanna da sahip olunursa, saldinnm boyutlari
    tüm hesaplari alt üst edecek denli büyük olur.
    Bilgi, bilgi teknolojileri ve bunlarm devrim yaratan ürûnleri
    olan iletigim ve internet teknolojisinin yardumyla asimetrik sal-
    dinlar daha kolay hale gelmigtir.
    Küreselley.me yalmzca olumlu olarak ele almdigi ve uygula-
    ma alam yaratildigi ekonomiden, sagliga kadar, e-devlet'ten e-
    "asimetrik
    ticaret'e kadar tüm yaçam alanlan aym zamanda da,
    saldinya" açiktir.
    Son olarak; bu kitabm birinci ve ikinci bölumlerinde anlati-
    lan strateji teorisi ve yaratic11an olan.strateji dügünürleri asimet-
    rik tehdit ve asimetrik savag-saldin konusunda, dügünce üretti-
    ler mi? Evet üretmiglerdir, ancak dogal olarak kullandiklan
    "asimetrik"

    kavram degildir.
    Sun Tzu, Clausewitz, Liddell Hart, Moltke, hatta Machiavel-
    li'nin önümüze koydugu belirsizlik (sis),gans, tesadüf, aldatma,
    hile, baskm, dolayh tutum iglem basamaklari ve stratejisinde
    dogrudan ve dolayh kanitlar bulmaktayiz. Hele Çinlilerinyüz-
    lerce yildir uyguladiklari
    "strategem-stratagem"
    örneklerinde
    daha açik ve bol örnekle kargilagmaktayiz.
    Teknolojiler hariç, hemen her gey [kavramlarda dahil] insan-
    hk tarihi boyunca hep vardi, yaptigimiz fark etmek!

    i V.i
    StratejikHamleler, StratejikSorunlar de Etki OdakhHarekât 567

    Zaten strateji senaryolari da akh" görünür kil-


    "matematik

    maktir.
    Çin atasözü göyle diyor: "Bilmedigini bilmeyen aptaldir,
    uzak durun-Bilmedigini bilen egitimsizdir, egitin-Bildigini bil-
    me en uykudadir, uyandirm Bildigini bilen liderdir, izleyin!
    -

    Biz de bir sonraki bölümde lider, liderlik ve yönetim strate-


    psmin izmi surecegiz!

    I
    .
    -

    I
    568 Gelecegi Yänetmek

    OKUMA PARÇASI:
    Yerlegim Bölgelerinde Muharebe...
    Her yeni teÌ<noloji, savag silahlarmdaki degigimin ötesinde
    taktik düzeyde pek çok degigimi de beraberinde getirmekte-
    dir. Teknoloji devletlerinde muharebe alanlarmda kendi asker
    kay1planm en aza indirecek teknolojiler üretilmeye çahyilmak-
    tadir. Son on beg yilda hemen her yerde ABD askerlerini gör-
    dügümüzden, onlarm 1<ullandigi teknoloji ürünleri ve bunla- "$ehir

    rm yarattigi yeni konseptler üzerinde duracag1z. savag-


    çisi" adi verilen birliklerin yerlegim bölgelerine sizma ve yar-
    ma harekâti ile aym ortamda ilerleme taktik kavramlari,-yerle-
    im bölgelerinde yeni bir tür savaym da temelini olugturmak-
    tadir.
    ABD'nin (11Eylül sonrasi, 2001 yllmda) Afganistan'a yapa-
    cag1 harekâtm farkli bir askerî eylem olacagi öngörüsunde bulu-
    nuluyordu; askerî uzmanlar hakh çikti, yaptigi operasyonun
    klasik bir Harekât konseptinden farkh oldugu belli oldu. Körfez
    müdahalesinde oldugu gibi TV'lerden açik açik operasyonun
    her agamasmi izleyemezsek de, dünya basmmda gärüntülendi-
    gikadariyla olasi muharebe aç1k alanlarmda degil yerlegim bäl-
    gelerinde oldu.
    ehir savagçisi' adi verilen birliklerin yerleyim bölgelerinde
    muharebe teknikleri konusunda geligtirilen konsept; yerlegim
    bölgelerine
    'sizma',
    yerleëim bölgelerinde
    'yarma
    harekâti' ve
    yerlegim bölgelerinde taktik konseptlerini
    'ilerleme'
    içermektedir,
    "Bilgi çag1, geleneksel olarak simetrik savag ilkelerine göre
    teykilatlar' gibi modern kurumlarm hiyerar-
    'askerî
    tasarlanmig
    ik yapismi da degigime zorlamaktadir. 'Bilgi Devrimi', gücün,
    bir zamanlar daha az önemsenen aktörler lehine dagitilmasim
    ve yayilmasmi saglamaktadir. Bu degigikliklerin silahh çatigma-
    larm neden ve sonuçlari üzerinde kaçuulmaz ve önemli etkileri
    olacagi belirtilmigtir. Özellikle bu etki, gerçek zamanh bilgileri
    hassas gekihie yönlendirilen (precision guided) silahlara bagla-
    yarak ve bu silahlari sayisal Komuta ve Kontrol ile kontrol ede-
    rek kazamlan vurucu güç'te gözlemlenmigtir
    'muazzam
    .

    I
    i ..

    StratejikHamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdaklaHaredt 569

    Bu gözlemin sonucunda ABD Deniz Piyade'sinden Albay


    Norman C. Davis 'Askerî Alanda Bilgiye Dayah Devrim' kavra-
    muu geligtirmigtir.Davis'e göre tarih, degigimin olmazsa olmaz
    kopulu olarak harbin icrasmda köklü degigimi göstermektedir.
    Bayka bir deyigle devrimin belirleyicisi harbin icrasidir.
    'Askerî Alanda Devrimin' tanuni da degigikliklere ugramig-
    tir. Kärfez Savagi (1991)sonrasi birçok askerî analist, Koalisyon
    Kuvvetlerinitt kullandigi yüksek teknolojiye dayah silahlarm
    dünyamn dördüncü büyük ordusuna sahip Irak'i kisa bir süre-
    de maglup edigine odaklandi. Analistler, bu
    savay1 'Askeri Tek-
    nik Devrimin' olugtugunun kamti olarak göstermigtir. Bu terim
    daha çok teknoloji odakl1 oldugundan, yerini.devrim odakli
    ve
    teknolojinin devrimi desteleyici rolü oldugunun altim çizen
    'Askerî Alanda Devrim'e ·--'AAD' birakmigtir. (Hüseyin Beya-
    zid, M5, Kasim 2001, s.19)"
    Sovyetler Birligi'nin dagilmasi ardindan ortaya çikan kaosta
    herhangi bir ülkenin silahh
    .kuvvederi

    ya da Birleymig Millet-
    Jer'in görevlendirme kapsammda alan silahh kuvv·etler So-
    yer
    mali, Arnavutluk, Eski Yugoslavya, Makedonya,
    Çeçenistan gi-
    bi tüm operasyon alanlarmda, yerlegim bölgelerinde, polis tipi
    görevleri de yerine getirmiglerdir.
    Her ne kadar silahh kuvvetlerin yerlegim bölgelerinde
    mu-
    harebe esaslari konusunda düzenledikleri talimnameleri, yuka-
    rida sayilan operasyon bölgelerinden edindikleri deneyimler
    varsa da, her bölgede degigen teknolojilere uygun olarak farkh
    taktikler uygulanmak zorundadir. Dolayisiyla kendi özgün
    ya-
    pisi nedeniyle bu tip
    'harekât'

    farkh strateji, konsept, taktik ve


    teknolojiye gereksinme gästermektedir. Muharebe aç1k alanlar-
    dan yerlegim bölgelerine kaymca, düzenli ordu birliklerini bek-
    leyen tehditler de, geligen teknolojiye bagh olarak degi. mekte-
    dir. Gece görüç teçhizath direniççiler, keskin niganci (sniper),
    özel robotlar, bunlardan bir kismidir. Açik kaynaklardan alman
    bilgilere gäre, Taliban birlikleri ileri teknoloji teçhizatlarma
    sa-
    hip degil ama hiç kupkusuz sniperlar'm her yerde konuglanmig
    olduklari görüldü .~Öte yandan, genel olarak yerlegim bölgele-
    rindeki muharebe, sensör platformlarmm etkinligini azaltmak-
    570 ·

    ,
    .
    . GeleccgiYonetmek

    ta, durum. degerlendirmesini zorlagtirmakta, iletigimi engelle-


    mekte, nokta·.atymi zorlagtirmakta oldugundan, ev.ev operas-
    yonu zorunlu kilmaktadir.·
    Bu tür operasyonlarda bugüne kadar daha yogunluklu ola-
    rak ABD Kara Kuvvetleri birliklerini gördük..Pentagon kaynak-
    larmda, küçûk birlik prógrami adt verilen ileriye dänük- proje- .

    nin yatirim bütçesinin 1997-2003 aras1için 462.5 milyon dolar ol-


    dugu. belirtilmigti. 1990'dan donramuharebe laboratuarlari (si-
    .

    mülasyon or.tami) hizla geligtirilen ABD'de kara kuvvetlerinin


    yerlegimalanlarmda daha iyi teçhiz edilmesiiçin yaratilmig mu-
    harebe ottammda,. muharebe laboratuarmda çok sayida yeni
    teknolojiler, dost ve dügman.askerleri ayrum yapabilecek tek-
    nikler, keskin nigancilarm mermi izlerini izleyerek yerini sapta-
    yaca-k
    "counter
    sniper" sistemleri, patlayici tap'yan uzaktan
    kontrollu araçlar, robotlar,-.operasyonlarm gece l¿ogullarmda da
    sürdürülmesi için gece görug sistemleri süiekli denenmektedir.
    Yulardir üzerinde. çahg11an, zaman zaman denenen bu sistemler
    ve Íaboratuar çah, maÍarmm
    '
    sonuçlan önce Afganistan ve ardm-
    dan Irak'ta deneildi. .
    -

    Körfez Savagi'nda gözlemlendigi gibi silah teknolojilerin-


    deki ileri geligmeler sonucu silahlar gagmaz bir isabetle bedef-
    lere ulaymptir. Kegif ve gözetleme sistemleri ise, muhassim
    kuvvetlerin yapisi ve yeri hakkmda çok detayh bir gekilde bil-
    gi saglamig, veri analizi ile da gitim sis temlerinin ente gre kul-
    bir gekilde degerlendirilmesi
    ·hizh

    lamlmas1· sonucy bilginin.


    saglanm19tir,
    TV haberlerine yansidigi kadanyla ABD'nin, sivillerin ve Ba-
    tih yardim örgütü mensuplarmm yagadigi yerleri vurmuy olma-
    si, muharebede kipisel tananlama sistemlerindeki problemlerin
    henüz laboratuar agamasmda oldugunu göstermektedir. Sistem
    dost
    "yayayi"
    guvenli teghis üzerine olup, askerden askere.ya
    da helikopterden askere çahytmlabilecek sorgulama,.kargihk al-
    mayi içermektedir. Görüldügü kadariyla bu konuda henüz ba-
    ari saglanamamlytir.
    Yerlegim bölgelerindeki operasyonlara uygun olarak hem
    karpi keskin niganei tespiti hem de konsepte uygtin silah sistem-
    StratejikHamleier, Stratejik Sorunfar ile Etki OdakItHarekât 571

    leri geligimi üzerinde çaligmalar yogunlagmig,. bazi· projeler de


    tamamlanm19tir.
    Yerlesim bölgelerinde kullamlacak silah seçimi bu operasyo-
    nun en önemli argûmanidir. Du konsepte uygun olarak tasarim-
    lanan silahlardan birisi, hafif silah konusunda devrim oldugu
    iddia edilen
    "objektive

    individual combat weapon" (OICW).ola-


    rak adlandinlan MI6A2 tüfege takilan-M203 bomba atarm yeri-
    .

    ne geçecek gekilde dizayn edilmigtir. 2006 ylhnda kuHanuna gir-


    mesi tasarlanan OICW'nun agirhgi l4 pound olup, NATO stan-
    dardmdaki 5.56 mm çaph mermi ile 20 rmn çaph havada parça-
    lanan mermi atabilecektir. Atig kontrol sistemini olupturan obje-
    ler de laser mesafe ölçer, balistik bilgisayar, video kamera, di-
    rekt görüç sistemi, sensörler, elektronik pusula, hedef izleyici,
    termal görüntü modülü ve laser igaretleyicilerdir (bu silahin bi-
    rim fiyatmm 19.000 dolar oldugu belirtilmek tedir).
    Yeni konseptin ortaya çikardigi en büyük zorluk kompleks
    bilgisayar sistemlerine gereksinme yaratmasidir. Yerlegim böl-
    gelerinin simülasyonu yalmzca binalarla smirh degil, dost düg-
    man askerlerin hareketlerinin simülasyonunu da gerektirmek-
    tedir.
    Afganistan operasyonundan baglamak üzere, Irak askerî ha-
    rekâtmda ileri teknoloji (high-tech) üretimi pek çok ürün kulla-
    mlmig ve denenmeye de devam edilmektedir. Meskun mahalde
    muharebe, yeni muharebe konsepti olmuy tur. Durum bäyle
    olunca, geligmig ülke askerlerinin donammi da her
    geçen gün
    daha ileri teknoloji ürünü haline gelirken, gittikçe de pahal11ag-
    maktadir. Dolayisiyla her asker kaybi örnegin ABD ordusuna
    binlerce dolara mal olmaktadir (Subat2006 itibanyla ABD'nin
    Irak'taki zayiati 2.250 ölü 18.500 yarah olmak üzere yirmi binin
    üstüne çikmigtir. Parasal kayip ise 250 milyar dolan bulmugtur).

    GPS nedir?
    GPS (Global Positioning System) ABD'ye ait uydular kulla-
    mlarak dünyanm neresinde olursa olsun, 24 saat, oldukça has-
    sas bir gekilde pozisyon ve seyrüsefer bilgisi saglayan bir sis-
    temdir. Bu sistemin temelinde 20.200 km yükseklikteki yörün-
    gede bulunan ve sürekli olarak zaman ve kendi.pozisyon bilgi-
    sini gönderen 24 adet "NAVSTAR" GPS uydusu vardir. Bir GPS
    ahcisi ise en az 3, en çok 12 adet uyduyu izleyerek kendi pozis-
    yonunu belirler, aynca ahcmm hangi hizda hareket ettigi ve
    hangi yone gittig1bilgisim uretir.
    GPS ahcisi kendi yerini belirleyebilmek için uydudan aldigi
    sinyalleri üçgenleme (triangulation)yöntemiyle çözer. GPS uy-
    dulari dünyaya göre kendi yerlerini bilirler, bildirirler ve aha-
    larda kendilerinin bir uyduya olan mesafelerini onlardan aldik-
    lari radyo sinyalinin yolculuk süresinden hesaplar. Uydu ile
    yûkseklik bilgisi ahnmig olur. Uydu ile diger uydularm nereler-
    de oldugu, dolayisiyla ölçum yapilan uydulardan biri cografi
    yapmm zorlupndan ya da yörüngesinden dolayi görme smir-
    lan dqma çiktigmda kullamlacak olan uydunun pozisyon bilgi-
    sini üretir. GPS uydularmm üzerinde 4 adet atomik saat mev-
    cuttur. Ayrica. her bir uyduda diger bütün uydularm anhk ve .

    muhtemel bulunduklari yerleri pozisyon bilgilerinin bulundu-


    u bir veri kütügü (database)bulunur ve bu veri kütügü sik sik
    yeryüzü istasyonlarmdan gelen bilgilerle yenilenir.
    Oldukça hassas atomik saatlere ragmen, pozisyon belirleme
    prosesinde (igleminde)bir miktar hata sinyali asil sinyale enjek-
    te edilir. "Selective Availabity (SA)" ABD Savunma Bakanh-
    gi'nmgüvenlik amaçh olarak askerî olmayan kullamcilarm GPS
    ahcilarmm çok hassas ölçüm yapmalaruu engellemek üzere ge-
    ligtirdikleri programm adidir. "SA" dolayislyla pozisyon hassa-
    siyeti 50 ile 100 metre arasmdadir. SA programi uygulanmasa
    bile diger bazi etkilerden dolayi bir miktar hata zaten olugur. SA
    etkisini subit bir mekânda beklerken GPS cihazmm hesaplacligt
    koordinat bilgisinin degigmesinden gäzlemleyebiliriz. En
    önemli bozucu etki, dünya iyonosfer tabakasmdaki degigmeler-
    den dolayi GPS sinyallerinin hizmm bozulmasidir. Bir bagka bo-
    zucu etki de troposferdeki su buharmdan kaynaklamr. Du iki et-
    ki nispeten azdir. Koordinat bilgisinin hassas olarak bulunabil-
    mesi için (5 metreden az) DGPS bilgisi GPS cihazlarma FM rad-
    yo sinyali ile gönderilir ya da uygulamaya gäre eger araç takip
    '.
    I-
    L

    StralejikHamleter, Stratejik Sorunlar ile Etki OdaklaHarekât 573

    sisteminde kullamliyorsa DGPS bilgisinin baz istasyonda kal-


    mast ya da iglem yapilan merkeze aktarilmasi gerekir. Sonradan
    yapilan bu hesaplama kisa da olsa zaman kaybma yol açtigi için
    anhk olarak yeri gecikmeyle tespit edilmig olur. Aynca DGPS
    uygulamasi yaklagik 30 km çapmda bir bölge için geçerlidir,
    çünkü GPS'lerin gördügü uydu ile baz istasyonunun gördügü
    uydularm ayni uydular olmasi gerekmektedir.

    Kaynak: Erol Mütercimler; M5 Savunma ve Strateji Dergisi, Sayn102, Kasim


    2001, istanbul,s.22-23

    L
    4.4. LÍDERLÍK VE GÜÇKULLANIMI:
    YÖNETÍM
    STRATEJÍSÍ
    I

    "Etkin liderligin temeli örgütün misyonu


    üzerinde enine boyunakafayormak,bunu tamm-
    lamak,açak ve görünür bir gekildeörgitte yerleg-
    firmektir. Lider amaçIart belirier, öncelikleri be-
    firler ve standartlart belirleyipsürdürür."
    Peter Drucker

    4.4.1. Problemli Kavram: Karizma


    Yaygm görüg(e göre) lider ve liderligin, hem silahh kuvvet-
    lerde hem de sosyal yagamm öteki lekonomi,siyaset, yerel yö-
    netim, sivil toplum ärgütleril alanlarmda üzerinde çok fazla
    aragtirma yapilan ama yine de oldukça az bilgi sahibi oldugu-
    muz bir alan oldugu yänündedir.
    "Tarihçiler ve toplumbilimciler için eylemlerle, liderler ara-
    smdaki iligkinin aragtirilmasi, ilgini;1igini sürekli koruyan bir
    konudur. Toplumsal olugumlarm ve tarihin mi liderleri yaratti-
    gi,yoksa liderlerin mi toplumsal olugumlan ve tarihi yaptigi,
    ashnda anlamsiz, fakat konunun ilginçligini belirleyen bir tar tig-
    madir. Toplum ve lider, birbirlerini etkiler ve tarihi birlikte bi-
    çimlendirirler. Hiç kugkusuz bu etkilegimin altmda, tarihin yad-
    smamaz belirleyiciligi vardir. Fakat liderler de gerek dogru teg-
    hisleriyle, gerek güçlü kipilikleriyle bu olugurdlari kendi görüg-
    leri çerçevesinde etkilerler."2s
    Sir'yandan isleyiste merkeziyetçiligi v katrianlagmayi or-
    tadan kaldiracaksmiz, öte yandan da güçlü liderleribulacak ya
    Stratejik Hamieler, StratejikSorunlar ile Etki Odakh Harekat 575

    da yetiytirmeye çahyacaksmiz."° Bu ne derece mümkün olabi-


    lir?
    Ínsanhktarihi kepifler ve icatlar tarihi olduguna göre "bu

    mümkün" demektir. "Derecesine" gelince, i; burada karigik hal


    ahyor. Ama açiklanamaz da degil!
    Politik psikiyatri konusunda dünyada ilk akla gelen isimler-
    den biri olan Vamik Volkan, "kriz
    ve terör dönemlerinde genig
    gruplar ve liderleri"ni yatirdigi analiz masasmdan ufuk açici so-
    nuçIar sunmaktadir.
    Volkan, liderlerin iç dünyalarrm kabul etme baghgi altmda yap-
    tigi yorumda der ki; Vladimir Lenin, Mahatma Gandi, Mao Ze-
    dung ya da yakm zamanlardaki Usame bin Ladin gibi "dänüg-

    türücü" ya da
    "karizmatik"
    bir lider, politik yalnizhk içindeki
    yüzlerce, binlerce ya da milyonlarca insam uyumsal ya da yiki-
    ci, yeni bir tür politik katihm için de bir araya getirmektedir."'
    Politika arenasmdaki liderlerin ruhsal yapilari, toplumu nasil
    okursamz'okuyun dönügüme ugratmaktadir.
    Herkesin paylagmadigi ancak ortak bir degerlendirme ola-
    rak ortalama dogru kabul edilen bir tamm göyle yapilmakta: Bi-
    reyler tarafmdan gerçekleytirilen ve öteki bireylerin ortaklaga
    yaratilan vizyona dönük olarak bir araya gelmesini, isteldi ve
    cogkulu olarak ortak hedefler benimsemesini ve bu hedeflerin
    gerçeklegebilmesi için güçlenerek bütün varhklari ile katkida
    bulunmasmi saglayan ya da en basit tammiyla "etkilenmekten

    çok etkileyen" kipidir.


    Ahykanlik oldugu üzere, genelde, parti liderlerine devlet
    adami gözüyle bakariz ve devlet adamhämm da zor zanaat ol- -

    dugunu betimleriz. Sosyolog Emre Kongar'a göre "her

    toplum-
    sal eylemde en önemli ögelerden biri de liderliktir. Tarihe bak-
    tigimizda gerek birçok toplumsal eylemin, gerekse pek çok dev-
    rimin, liderlerinin adiyla amldigim gärürüz.,Roma Ïmparatorlu-
    gu'ndaki köle ayaklanmasina ismini veren Spartaküs, Osmanh
    Ïmparatorlugu'nu sarsan pek çok ayaklanmalar içinde Seyh
    Bedreddin, ÌtalyanBirligi'ni kuran. Garibaldi, Fransiz Devri-
    mi'ne damgalanm vuran Mirabeau, Robespierre, Danton, Ame-

    L-
    576 GelecegiYönetmek

    rikan Bagunsizhk Savagi'm gerçeklegtiren Washington, Sovyet


    Devrimi'nde Lenin ve Troçki, Çin'deMao, Türkiye'de Mustafa
    Kemal Atatürk, toplumsal eylemlere isimlerinin damgasmi vur-
    muy olan liderlerden yalmzca birkaç örnektir."*
    Devletler ele ahndigmda, liderin iktidan ele geçirigide göyle
    anlatilmaktadir: "En eski liderler, örnegin krallar, iktidan askerî
    bagarilari veya dini yahut başsal nitelikleri ünden de ele ge-
    çirmiglerdir. [Osmanhlarm devlet kurmasi, Hassan Sabah'm ve
    Hz. Muhammed'in liderlikleri gibi...] Zamanla devlet büyüdük-
    çe, toplum geligip evrimlegtikçe liderler yönetimde ustünlükleri
    ile sivrilmig kimseler arasmdan seçilmeye baglanmigtir. Daha
    sonralan sosyal ve ekonomik alandaki baçanlari bazi kipileri li-
    der olarak ortaya ç1karmigtir. Lider baçanli bir ihtilâl, darbe so-
    nunda i; bagma gelebilir [Lenin, Enver Paga]. Yahut demokratik
    hür seçimler sonucunda liderlik durumuna.yükselebilir. Birçok
    gäzlemciye göre, degigik_zamanlarda liderlige elverigli ayrt bir
    kipilik tipi bulunmaktadir (Örnegin; olaganüstü anlarda, kuvvet-
    li karakterli, sogukkanh, sert liderlere gereksinme vardir.]"3
    Sosyolog Nur Vergin sosyolojisinde"3 lider ile
    "siyasetin

    otorite arasmda bir bag oldugunu ortaya koymakta, "Bir aga-


    bey, bir ögretmen, bir atölye ustasi, bir dinsel lider de otorite ile
    dona tilmig bir kigi olabiliyor, yani belirli toplumsal iligkiler çer-
    çevesinde bazi kipilerin ya da bazi gruplarm istekleri ve emirle-
    ri dogrultusunda hareket etmelerini saglayabillyorlar [Bu konu-
    yu yakm tarihe iligkin bir örnekle açiklamaya çahgahm. ÍranSa-
    bir ta til' için terk edinceye kadar
    'zoraki

    hi Riza Pehlevi ülkesini


    Íran toplumunda devletin bagi olarak tartigilmaz bir iktidarm
    sahibiydi. Buna kargihk binlerce kilometre uzaktan, iltica ettigi
    Fransa'dan Íran halkma seslenen Humeyni'nin de iktidan yok
    degildi. Ama sahip olduklan iktidarm äzü aym degildi. Sah'm-
    kine, siyaset biliminde yaygmlaçan bir anlayip geregi iktidar di-
    yorsak, digerinin kudretine otorite. demeliyiz."
    Sosyolog Max Weber, otorite tiplerini geleneksel, karizmatik
    ve yasal-rasyonel olarak smiflar. Toplum geligtikçe lider tipi de
    gelenekselden rasyonele dogru kayacakttr. Weber'e göre, kültü-

    -
    \ \

    StratejikHamieler,Stratejik Soruniar ile Etki Odakh Harekât 577

    rel degigimler sonunda megrulugunu kaybetmig olan toplumsal


    yapiyi degigtiren kipi karizmatiklider'dir.
    Bagari için karizma part midir? Eger ÏngiltereBagbakam
    Tony Blair'i bagarih [Arahk 2005'te soruyoruz] bulmuyorsamz
    söylenecek säz kalmiyor. Bagbakan R. Tayyip Erdogan ise "ka-

    rizmatik lider" örnegidir; Blair'in baçan karnesiyle kargilagtiril-


    digmda ortaya çikan sonucun yorumu, sorunun da yamtmi ve-
    recektir.
    Digigleri Bakam Abdullah Gül fle yapilan röportajdan (Vatan
    25 Ocak 2006) bir soruya verdigi yamt, sorumuzu da aydmlat-
    maktadir.

    Sizi en fazla etkileyen lider kim?.


    A.G.: Dogrusu ÍngilizBagbakamTony Blair. Çoközgürenli, viz-
    yon sahibi ve çok keskin, çok da zeki. Tabii ki Avrupah liderlerinhep-
    si öyle ama Blair çokdaha fazla etkileyici. "Straight to thepoint" (dog-
    rudan konuya girme)derler,yani konuçurkencanh bir gekildekonuyu
    . çok fyi ifade ediyor. Genigbir vizyonu herkesinvardar da o bunu gös-
    teriyor.Îngiftere'de de tabiiçokiyi peyler yaptr. Ìngiltere'de 3 dönem
    seçilebilmekçok kolaydegil.Bu bile bunugös,teriyor.
    Karizmays kavram olarak tanunlamaya çahgahm.
    Max Weber karizmanm genel niteligi hakkmda, ."günlük ru-
    tinin digma tagan her türlü talebin kargilanmasi kural olarak, tü-
    muyle türdeç1iltten uzak, bagka bir deyigle karizmatiktemele da-
    yamr. Bunalun dönemlerinin dogal liderleri, bedence ve ruhça
    özel yeteneklere sahiptirler; bu yeteneklerin herkese nasip ol-
    mayan dogaüstü yetenekler olduguna inamlmigtir. Buradaki ka-
    rizma kavramim tümüyle
    'deger

    yargilarindan armmig' bir an-


    lamda kullamyoruz," demektedir.
    Karizmatik önderin telkin ettigi güven insanlarm gönüllerin-
    de ve dolayistyla, us digi yönlerinde yankilandg1 içindir ki, top-
    lum onun ugruna kendini degigtirmek dahil olmak üzere, her
    geyi göze alabiliyor."'
    Karizmatik liderle kurulan bu gönül bagi, ister cogkulu ister
    feragalli olsun, mutlaka bir teslimiyete de
    ıol açiyor. Weber, bu
    578 .
    GelecegiWnetmek

    teslimiyetin megrulugun en üst düzeydeki ölçütürtü teykil etti-


    .

    ginisöylüyor. Ama karizma üzerinde. temellenen bu t ür bir


    ve paradokslar da yok
    .zorluklar

    megrulugun içerdigi bir dizi


    --

    .
    degil. Gelenek ve statu quo ile baglari koparmaya muktedir olan .

    karizmatik oto-
    ve igte, bu nedenle de devrimci bir boyutu olan
    rite, biza tihi tagidigi özelliklerden ötürü belirli bir afi da sine-
    ·za

    sinde içeriyor. Adeta her yeye kadir denilecek kadar hem çok
    güçlü, hem de çok dayaniksiz. Zira, geleneksel kurumlari yik-
    maya, geleneksel yagam tarzlarim bir kalemde degigtirmeye
    muktedir olan karizma kalici olmasi ve istikrar saglayabilmesi
    .
    için onun cezbine kapilmig olan kitleleri devamli olarak tatmin
    etmek, heyecam devamh olarak diri tutmak zorunda. Kitlelerde
    baçanh olduklari ve zaferden zafere kogtuklan hissini yaratabil-
    meli. Olaganüstülügünü ve olaganüstülügünün devam ettigini
    kamtlamak için topluma durmadan yeni yeni imkânlar ve fay-
    da saglamah.. Karizmatik otoritenin devamhhgi ya da devam
    edebilmesi, sürekli olarak tekrarlanmasi gereken bir çegit kamt-
    Jamaya bagh. Ve igte bu husus, karizmamn önlenemez zaafi. Zi-
    ra baçanlarda aksamalar oldugu, beklenen zaferler geciktigi ve
    özellikle kendisine inananlarm yayam seviyesi yükselmedigi,
    umulan refah saglanamadigi takdirde tehlike çanlari çalacakttr.
    Büyü bozulacak, karizmatik liderin karizmasi kaybolacaktir."
    Görevlerin her türlü bürokratik örgütleniginin tersine, kariz-
    matik yapi, hiçbir düzenli atama ve atma prosedürü ya da siste-
    "kariyer", "yükselme", "ay-
    mi tammaz. Kurallara baglanmig
    hk" ya da karizmatik önderin ve yardimcilarmm uzmanhk sahi-
    bi olmalan gibi kavramlara yer vermez.'"
    Karizma kavrami problem yüklüdür.
    Her ne kadar karizmatik liderligin ortaya çikmasi için bir·ön
    art degilse de, kriz bunun ortaya çikmasma katkida bulunur.
    Özelliklebu tip liderligin en bilinen versiyonu olan
    "kahraman

    liderlik"te bu böyledir:22'
    "Kahraman liderler, sadece popülerligin keyfini sürenlerin
    aksine genellikle olaganüstü krizlerden geçen toplumlarda orta-
    ya çikarlar. Var olan ihtilaf çözme mekanizmalari yikilmigtir;
    gelenekler, yerlegik otorite, eski yasalar, bir geyleri halletmenin
    StratejikHamleier, SiratejikSorunlar ile Etki OdakhHarekât 579

    geleneksel yollari, hepsi baski altmdadir. Toplu yabancdagma


    ve sosyal atomizasyon yükselmektedir. Yogun psikolojik ve
    maddi ihtiyaçlar kargilanamaz hale gelir. Uzunca bir zamandir
    var olan degerler degigtirilmeye veya dönügtürülmeye hazirdir.
    Çokçegitli tali liderler, umutlari besleyip talepleri piddetlendi-
    rir. Kisacast güven ve me ruluktaki bir kriz, sistemin egemenle-
    rini, ideolojisini ve kurumlanm bagtan apagi kaplamigtir. Sonra
    hirs ve rekabetin nadir meziyetleri ile donanmig dinamik, açik- -

    göz, duyarh lider veya lider gruplari çikip otorite ve gelenege


    karçagelirler. .

    Karizmatik liderler, bunu organizasyonun yenilenmesi için


    gerekli olan davramya model olarak ve biçim vererek elde eder-
    ler. Bu faaliyetler birbirleriyle yakmdan baglantihdir. Günlük
    faaliyetlerinde liderler, maiyetinden bekledikleri gekilde davra-
    mrlar. Baghlarimn kendi yürüdükleri yoldan yürümelerini bek-
    lerler. Aym zamanda geçmigin öyküsünü anlatip gelecekle ilgi-
    li vizyonu açiklayarak bu davramgi biçimlendirmektedirler. Or-
    tak bir öykü.ve ortak bir vizyondur bu."=
    Karizmatik lider ile misyon arasmdaki iligkiye gelince; "ka-

    rizma yalmzca içsel irade ve denetim kabul eder. Karizmatik li-


    der kendine göre olan bir ige el atar ve salt tagidigi misyona da-
    yanarak itaat ve yandag kitlesi ister. Bunlart bulup bulamayaca-
    gmi,bagarisi belirler. Onlara gönderildigine inandigi kipiler
    onun misyonunu tammazlarsa, karizmatikiddias: çöker. Kabul
    ederterse, onlarm efendisi olur kendini -
    'kamtlayarak'
    yerini
    koruyabildigi sürece. Ama
    'hak'kim,

    seçimlerde oldugu gibi,


    onlarm iradesinden almaz. Tam tersi olur: Onu karizmatik ön-
    derleri olarak tannnak; misyonunu bildirdigi kipilerin görevi-

    Weber, otorite tiplerini sunflarken dogal olarak bir lider si-


    mflamasi yapmami tir. Ancak geleneksel, karizmatik
    ya da ya-
    sal-rasyonel otorite tipini kullanan liderlerin hepsi
    aym zaman-
    da mimar lider [mimarlider, bir organizasyonun ya da toplumun
    bir kurtariclya ihtiyaç duymamasmi saglayan kipidirl olabilir.
    Kisaca mimar liderlik bir agamanm sonucunda ortaya çakan bir
    özellik ya da yetenek degildir. Bir lider gücünü nereden alarsa

    I
    580 Gefeced Yönetmek

    alsm, eger gelecekteki yaçami düzenleyecek yapilar kuruyorsa


    mimar bir liderdir.
    Liderlik denince bürokratik ya da karizma tik gibi çegitli li-
    derlik tipleri akla gelir. Ama aslmda toplumun bugüne kadar si-
    yaset ve is dünyasindan tamdigi liderlerin hemen hepsi kariz-
    matik liderlerdir. Karizmatik liderler, büyük bir sorunla ya da
    büyük bir firsatla kargilaginca ortaya çikarlar. Çokaz konuçulan
    lider tiplerinden bir tanesi de, belki de gelecekteki yaçam biçi-
    '-g

    |
    *
    mimizin kurallarim ve degerlerini olugturan mimar liderlerdir.
    Mimar nitelikte liderler kendilerini öAplana çikarmaktansa
    sonuç alan ve sûrekli geligen bir sistem tasarlar. Melih Arat buna
    örnegi uluslarüstü bir pirketten veriyor; memo kâgitlarim kullan-
    digumz ün1ü 3M girketinin 1914'ten 1966'ya kadar bagkanhšmi
    yaptigi halde hiç kimse William McKnight'i tammaz, Hewlett &
    Packard girketinin ilk sahipleri ve isim babalari Bill Hewlett'i ve
    Dave Packard'i da çok az kigi tamr. Bu insanlar girketten ayrildik-
    tan sonra bile Hewlett & Packard girketi saglikh ve zinde bir du-
    rumdadir. Çünkübu liderler karizmatik degil, mimar liderlerdir.
    'Bir lider hem karizmatik, hem de mimar lider olabilir mi?'
    sorusunu Melih Arat [21.Yüzyd Ïçin Yönetim, s.81-82] ABD'den
    örnekle yamthyor: General Electric Sirketininbagkam Jack
    Welch'e baktigimizda bu olabilir gibi görünüyor. JackWelch
    her ne kadar karizmatik lider tarafi agir basan birisi olsa da Ge-
    neral Electric sistemi içinde yetigmig, bagka bir mimar liderin
    eseridir. Ama aym zamanda General Electric'i temelden yeni-
    den yapilandirdig1 için üstelik mimar liderdir. Mimar bir lider,
    hem sistem kuran bir lider, hem de karizmatik lider özellikleri-
    ni taglyan bir lider olabilir.
    Vamik Volkan genel olarak bir politikliderile yandaglari arasin-
    daki iligkiyi açiklarken,
    "iglek

    bir caddeye" çok benzer" diyor:


    "Normal zamanlarda trafik, yani istihbarat, politik kararlar al-
    ma ve de diger hükmetme araçlari, liderlerin etkisi ile kamunun far-
    kmdahg1 arasmda her iki yönde düzenli bir seyir izler. Dogal olarak
    bu trafik akipi, i. lek anayollarm yogun saatlerinde oldugu gibi, ba-
    zen bir yönde, bazen de diger yände daha fazladir. Bununla birlik-
    te, kimi zaman gu ya da bu nedenle caddedeki trafik, resmi bir ka-
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunior ile Etki Odakl:Harekât 581

    rarla liderden kamuya dogru yön"de verilir. Totaliter rejimle-


    "tek
    .

    rin politik propagandasinda gözlenen gey budur. Demokra tik úlke-


    lerde bile, kriz ya da terör dönemlerinde lider/yönetim'den kamu-
    ya dogru olan
    "trafige"
    daha fazIa odaklanilmasi söz konusu olur,
    çünkü karnu kendisini, kipisel kimligini ve genig grup kimligini ko-
    ruyacak bir
    "kurtaricf
    aramaktadir."

    Karizmd, Weber'e göre, lideri, öteki insanlardan ayiran nitelik-


    lerin tümüdür. Bu nitelikler, bagka insanlarin lidere mal ettikleri
    dogaüstü ya da insanüstü niteliklerin toplammdan olugur. Emre
    Kongar'm buna yorumu: "Karizmaük kendisine dogaüstü
    'ider,

    ya da insanüstü nitelikler yakigtinlan kipidir. Durada dikka t edil-


    mesi gereken nokta, liderde gerçekten¯böylenitelikler bulunma-
    smm degil, ona böyle nitelikler yakigtirilmasmm önemIi oldugu-
    dur."" Seyhuçmaz onu müritleri uçurur, betimlemesi tam da bu
    lider-cemaat fligkisini anlatmaktadir.

    4.4.2. Degigen Dunyada Liderlik


    Hem Türkiye'de hem de yabanci ülkelerde hakkmda en çok
    kitap yazilan, seminerler, konferanslar düzenlenen bir olgudur
    'lider
    ve liderlik'. Klasik tammlari bir yana birakirsamz, üzerin-
    de bir uzlagmaya vanlamadigim saptamaktayiz.
    Lider ve yönetici sik karplagilan kavram ve oldugu
    "kipiler"

    için hem iglevleri hem de tammlart oldukça iyi bilinmektedir.


    Hiç kugkusuz
    "endûstri

    çagmdan" çagma" geçigle, 20.


    "bilgi

    yüzyila gäre farkh parametrelerle tanimlanan 21. yüzyilda her


    iki kavramm içerigi yagamlan iq dünyasi devrimine uygun hale
    gelmigtir/getirilmigtir.
    Paul Tiffany: "Kimse degigimi yönetmiyor; en iyi ihtimalle,
    degigime yetigmeye çahsiyorlar.""
    Degigim ve dönügümün bu denli çoklukla kullamldig1 bir
    yüzyil olmuy mudur, bilemiyorum. "Karplagtigimiz zorluklar
    dan biri de belki, bu kadar çok degigimin yaçandigi bir ortamda
    -degigimin

    statüko haline geldigini ve yeni bir istikrar çagma


    girmemizin pek mümkün görünmedigini artik kabul etmek zo-
    rundayiz- yöneticilerin çopnun, ellerinden gelenin en iyisini
    582 Geleœgi Yönetmek

    yapmalan halinde bile bir sonuca ulaçamamaktan sikmti duy-


    malari."" De im ve dönügümü yönetmekte baçarih olmak,
    baçansi için çok önem tagimaktadir.
    "igletmenin"

    Liderlik teorileri ve aragtirmalari konusunda bilimsel çaligma


    yaymlayan birçok kigi (ör. Ralph Stogdill) göyle diyor: "Liderlik
    Isavrammi tarumlamaya girigen kigi sayisi kadar farkh liderlik ta-
    mmi vardar."'" Buradan çikan sonuca göre liderligin tek ve kabul
    edilebilir bir tanmu yoktur. Ama biz yine de hem lider ile yöne-
    tici arasmdaki farkt hem de liderlik ile yönetim arasmdaki farla
    açaklamak için yapilan çegitli tammlari ortaya koyahm.
    Liderlik ile yönetim arasmda yararh ve önemli bir fark vardir.
    I
    Yänetim, bir örgütün prosesleriyle,[iglembasamaklanyla], bunla-
    rm batasiz ve etkin yürütülmesiyle ilgilidir; liderlik ise örgütün
    amaçlarlyla baghdir.'"
    Liderlik bir statü olmaktan ziyade bir faaliyettir. Robert H.
    .
    Rosen, bunu vurgulamak için, liderlikyerine liderlik etmeyi, isim
    yerine fiili, konum yerine süreci kullanmaya yegliyor.2" Rosen'e
    göre, liderlik etmek pazarlama veya imalat ya da muhasebe gi-
    bidir: Bir geyyapar. Yaptigt ise bir insan grubunun ortak bir viz-
    yon izlemesini ve olaganüstü sonuç1ar yaratmasuu saglamaktar.
    "[Kabul edelim kil, liderlik etmek tehlike içinde yayamak de
    mektir. Liderlik sik sik, ba kalarma iyi ve kötü zamanlarda sizi
    izlemeye devam etmelerini telkin ettiginiz, heyecan verici ve çe-
    kici bir ugray olarak tarif edilirken, böyle bir tamm, liderligin
    karanhk yüzünü görmezlikten gelir: Sizi oyunun digma atmak
    için gösterilen kaçuulmaz gayretler.""°
    Yönetici ve lider; ikisi birbirinden farkhdtr. Genel bir vurgu-
    lamaya göre, verilen igi dogru yapana yönetici ve dogru igi ya-
    pana lider denir." Yöneticiler igi dogru yapar, fakat her zaman
    dogru igi yapamazlar. Liderierin marifetidir o." Dogru igi yapa- -

    lideri" degil, lide-


    "liderlerin
    bilmek için, liderin
    "yäneticilerin

    ri" olmast gerekir. "


    Yönetim ve yönetici arasmdaki iligkinin tannnmi da yapma-
    ya çahgahm. Yönetim, belirli bir takim amaç1ara ulagmak için
    bagta-insanlar olmak üzere parasal kaynaklarr, donamrm, de-
    mirbaglart, hammaddeleri, yardimct malzemeleri ve zamam hir-
    Stratejik Flamleler,Stratejik Sorunlar ile Etki Odakli Haredt
    583
    •
    I

    biriyle uyumlu, verimli ve etkin kullanabilecek kararlar alma


    ve
    uygulatma süreçlerinin toplamidtr."* Yönetici, bir
    zaman dilimi
    içinde birtalom amaçlara ulagmak için insan,
    para, hammadde,
    malzeme, makine, demirbag vb. üretim araçIarmi bir
    araya geti-
    ren, onlar arasmda uygun bir bileyim, uyumlagma ve ahenkley-
    meyi saglayan bir kimsedir.
    Liderlik tammlarma devam edelim: "Liderlik, yönlendirmek
    ve denellemenin dipinda, ulayllacak hedefi saptamak, yol
    gös-
    termek, engelleri tek tek geçmek ve bu uzun ve çetin yolculuk-
    ta kargilagdacak zorluklan aymak için bagkalarma esin kaynagi
    olmaktir."'"
    Insanlara liderlik etmek eylem halindeki bilgeliktir."' Lider-
    lik çok çahykan olmak demektir. Bunun
    yani sira liderlik, yöne-
    ticilikten daha iyi ya da yöneticiligin yerini alacak bir yey de de-
    gildir.Çünküliderlik ve yöneticilik birbirini tamamlayan iki ay-
    n eylem sistemidir. Diger bir deyigle, liderin, yukarida degindi-
    gimizyönetici özelliklerine de sahip olmasi beklenir.

    4.4.3. Stratejik Liderlik


    Küresellegme bizi aym zamanda bir girketin tanunmi
    ve si-
    mrlarmt gözden geçirmeye zorluyor. Bu ige soruyla baglama-
    hytz: Bir girket nedir? Üretimve satm alma eu politikalarma, stra-
    tejik ittifaklara, ortak girigimlere ve dikey bütünlegmeye iligkin
    bütün eski varsay1mlari sorgulamamiz gerekir. Nerede
    bulu-
    nursa bulunsun, irket-için yeni biçimler öngörmemiz de ya-
    -ve

    ratmamiz- getekir. *

    Pek çok örgüt çok iyi, yetenekli. yöneticilere sahip olabilir


    ama bu örgüt ya da girketler iyi bir lidere sahip olmayabilirler.
    En iyi lider artik yönün tek bayma yeterince önem tagunadt-
    gru bilir. En iyi liderler öykü anlatan, alkig tutan ve iglerikolay-
    layttran liderlerdir. Onlar yän duygusunu söz
    ve eylemle pekig-
    tirirter.'
    Liderlik, gelecegi yaratmamn ve karmagikhgl
    yönetmenin
    ötesinde bir geydir. Lider, aym zamanda ekipler kurmaladir. Bir
    ekip, bir görevi yerine getirmek için bir
    araya gelmig, sürekli ya
    l
    I

    584 Gelecegi Yönetmek

    da geçici bir insan grubudur; örgüt, ekiplerden olugan bir ekip-


    tir. Lider, ekipler aracihgiyla örgütün yönünü etkiler ya da yön-
    lendirir. Bu açidan liderlik, küçük gruplarla ya da bireylerle bir-
    likte, insanlar arasmdaki bir eylemdir. Davramy ve performansi
    etkilemek için iletigim kurmak ve güçleri yerleptirmektir. Yekvu-
    cut halde ärgütü bir durumdan ötekine götürmek için, gelecegi
    yaratmakla gu âm yönetmeyi nasil bagday tirdigimiz önemlidir."
    üç boyuta sahiptir. "Stratejik liderlik"
    "liderlik"
    Bu nedenle
    ifadesini pu özellikler açismdan kullamyoruz: Yönetmek, Gele-
    cegi Yaratmak ve Ekip Kurmak. Stratejik liderlik; amaç, kültür,
    strateji,_ temel kimlikler ve kritik prosesler gibi örgütü en temel
    anlammda var eden mantikh ve iyi dügünülmüy eylemi yönet-
    mek ve denetlemektir. Stratejik liderlik, yalmzca bugün baçarty-
    la çahymayi degil, ayni zamanda derin ve kahci degigimi, dönü-
    gümü örgütün özünde yerlegik hale getirmeyi de içerir. Liderlik
    boyutlarim bir Venn diyagrami olarak çizersek (bakiniz
    apagidaki gekil), etkin liderligin ancak her üç beceri kümesiyle
    birlikte davranabilmekle bagh oldugunu görürüz. Stratejik li-
    derlik, diyagramm merkezinde yer almaktir."
    Bu model, ne yöneticilik yeteneklerini karalar, ne de ekip ça-
    hgmasi ve liderligin insan iligkilerine dair
    "yumugak
    dokusu-
    de
    -iyi

    nu" agirl abartir. Tam tersine, bagart için her üç yetenegin


    yönetimin, insanlarla etkin çahymamn ve gelecegi yaratmanm-
    gerekli oldugunu gösterir."

    YARATMAK

    EKÍP KURMAK
    YONETIM

    ekil: St·ratejik Liderlik


    Kaynak: Sullivan-Harper, LJmut Bir Yöntem Olamaz, 69
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakle Harekât
    585

    Geleneksel ip stratejilerinin kary1 karpya oldugu dönügüm


    iki yönlüdür: Küresel rekabet.sonuçta
    ucuz emege degil, beyin-·
    lere ve bilgi birikimine yönelik bir
    yarigtir. Ve de smirlarm ol-
    madigi bir ekonomi her boydaki uyamk igletme için firsatlar
    ya-
    ratiyor. General Electric kendi pazarlarmda birinci
    ya da ikinci
    sirada kalmak için diretebilir,
    ama yedinci ya da sekizinci stra-
    da yer almamn yararlari da vardir. Tarihin bu noktasmda
    kü-
    çüklük bir ustünlüktür.Bu duruinda kendinizi yeniden
    yarat-
    makla çok az gey kaybedersiniz. En fazla
    yüzde 20'lik büyüme-
    ye ulaymak yerine, on kat ve belki de yüz kat büyüme firsatmi
    yakalarsmiz. Multimedya teknolojisini ve küresel gebekeleri
    kullandiguuzda, tipki büyük girketler gibi iletigim teknolojisine
    ve pazarlama gebekelerine ulagirsmiz. Küçük girketler ittifaklar,
    maliyet paylayimi ve
    yaratici igbirligi çerçevesinde büyük dügi-
    nebilirler. Bütün buyük girketlerin ortak zay1f noktasmdan, igle-
    ri eskisi gibi yürütme yönündeki yerlegik çikardan
    yararlanabi-
    lirler. Bir bagka deyigle büyük bir pirket yirmi birinci
    "igl.eri
    yüzyilda
    dogru yapma" esnekligine daha sahip olacaktir.
    az
    Bütün bunlarm liderler için taçadigi anlam, piramitler
    yerine
    gebekeler kurmamiz gerektigidir. Baçkalarmin yapacagi
    iglere
    dogrudan yän vermek yerine enformasyonu paylagmayi,
    ayirma-
    yi ve bütünleptirmeyi ögrenmeliyiz. Karar verme ve risk almaya
    iligkin temel yaklagunimizi
    ve örgütsel stratejimizi yeniden dü-
    çünmek zorundayiz. Daha
    yassi ve daha yaygm igletmelerde ye-
    ni anlamlar yaratmamiz ve yeni degerlere sarilmamiz gerekir.
    Stratejik liderligin üzünün üç soruda ve bunlara verilecek
    yamtta gizli oldugunu öne sürenler " bulunmaktadir: "Ne olu-
    yor? Ne olmuyor? Eylemi nas11etkileyebilirim?" Günümüzde
    kaç lider, bir adun geri çekilip gerçekleptirmek istedigiyle ilgili
    olarak stratejik dügünmeye yönelebilmektedir?
    Oysa liderin
    yapmasi gereken, tam da budur.
    ABD Kara Kuvvetleri eski komutam Sullivan-Harper, is dün-
    yasmm fikir geligtirme,yeniden yapilanma ve strateji konularm-
    da örnek almasi gerektigiöne sürülen çahymalarmda, bir
    tank ko-
    mutanmm (gözle,yönel, karar ver ve eyleme geç) uyguladigi dört
    586
    ·
    .
    GelecegiYönetmek

    adim modelini, üst yöneticiyi bekleyen görev de tank komutamn-


    benzemektedir, degerlendirmesini yapmaktadir. Ögrenme
    .kine

    ile geri iletimi bütünlegtirerek "Liderlik Eylem Çevrimi"admi


    verdikleri beg adunh bir yol izlenmesini önermektedir.2"
    LL

    GOZLE

    ÖÒREN
    I
    '

    DÜ$ÙN

    KARAR EYLEME
    VER GEÇ

    Sekil:Liderlik Eylem Çevrimi


    Kaynak:.Sullivan-Harper, i.Imut Bir Yöntem Qlamaz, 74

    "Liderlik eylem çevrimini". olupturan süreçleren tek tek ba-


    kalun.'"
    Gözle. Liderlik Eylem Çevrimigözlemekle baglar. Bu aga-
    mada lider "Ne oluyar?" ve "Ne olmuyor?" diye sorar. Bu yal-
    zamanda içeri
    mzca örgüt digma bakma süreci degildir; aym
    bakma, güç ve zay1fhklari, temel kimlikleri, kültürel egilimleri

    ve gereksinimleri tartma sürecidir. Bu, mügterileri, pay


    sahiple-
    rini, çahganlan, rakipleri analizcileri ve düzenlemecileri de da-
    hil olmak üzere, örgütün igleyi; melekelerine etkide bulunan
    butün örgüt bilegenlerini kapsamahdir.
    Dügün. Dügünme, fikir üretme sürecidir: "Eylemi etkilemek
    için ne yapabilirim?" Lider, gözlemle toplanan bilgiyi, hem teh-
    likeleri hem olanaklari degerlendirerek,'eylem yollari, ihtimal-
    ler ve almagiklar formüle ederek yorumlar. Bu agamada lider
    hedef belirler. Dügünme ayamasmm önemli bir boyutu da, çev-
    rede neyin degigime ugrayacagmm, neyin oldugu gibi kalacagi-
    Stratejik Hamieler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdaklaHaredt 587
    -

    nm saptanmasidir. Bu, belirsizlikl.erin görece kesinliklerden ay-


    nlmasi, varsayimlarm tespiti ve denenmesi sürecidir. Bu, ayni
    zama nda riskin- tartilmasi ve azaltilmasi süæcidir.
    Karar ver. Bundan sonra lider hedefin gerçekleptirilmesi için
    en .iyi gekilde nasil ilerlenecegini belirler. Bu, en önemli ka tihm-
    cilarm özgül rollerini ve bagarmm änündeki tahdit ve smirlar ile
    ölçülebilir bagari standartlari gibi görevleri belirlemeyi içerir.
    Eyleme geç. Bundan sonra örgüt, çogu kez ögrenmenin der-
    hal baglayabilmesi için somut pilot projelerle baglayarak, liderin
    kararlarmi yerine getirmeye baglar. Lider buna bizzat katilmali,
    özellikle degigim süreçIerine erken müdahaleler yapmahdir. Li-
    derin destegi ve katthmi, degigimin önemini gösterir ve öteki li-
    derlerin katillmmi artirir.
    Ögren. Liderlik eylem çevriminin en önemli admu olan bu
    halka, karar ve eylemin sonuçIarmm çevreyle ve gelecekteki ey-
    lemle baglantilarmm kurulmastyla tamamlamr. Ogrenme süre-
    cinde lider ve örgüt, daha etkin olabilmek için davramplarmda
    .
    degigiklikler yapar. "Suanda bildiklerimizi o zaman ögrenmig
    olsaydik; neyi daha farkli yapardik?" diye sorarak gerektigi öl-
    çüde kararlari yeniden düzenler ve hedefleri yeniden belirler.
    "Strateji tamamen liderlikle ilgilidir" hükmüne varan JackTro-
    "liderler
    ut, iyi generallerdir" diyerek devam ediyor: "Eger savay-
    taysamz iyi bir generalin vasiflanna sahip olmamz änemlidir."
    •
    Esnek olmalrsmzz. Stratejiyi duruma (bununtersi degil) uyar-
    layabilmek için esnek olmamz gerekir. Ïyibir generalin yer-
    legik änyargilan olur, ama o karar almadan önce bütün al-
    ternatifleri ve bakt açilarmi ciddiyetle gäzden geçirir.
    • Zilrinsel cesaret sahibi olmahsmtz. Bir noktada aç1k zih-
    ninizin kapanmasi ve bir karara varilmasi gerekir. Íyi bir
    general irade ve zihinsel cesaretin varhgim sürdürecek
    gücü bulmak için derinlere iner.
    •
    Cesur olmalistmz. Dogru zaman geldiginde hizla ve kararh
    bir gekilde vurmamz gerekir. Rüzgâr sizin yammzdayken
    cesaret göstermek özellikle degerli bir vasiftir. Onu bolca
    yagdirmamn zamamdir. Sartlaraleyhlerine oldugunda
    çok fazla cesaret sergileyenlere dikkat edin.
    588 GelecegiYönetmek

    • Olgulart bilmelisiniz. Ïyibir general stratejiyi boydan boya,


    en ince ayrmtilarma varmcaya kadar inga eder. Strateji
    geligtiginde, basit ama gûçlü olacaktir.
    •
    Sanstmz yaver gitmeli.Sansmher bagarida bir payi vardir,
    yeter ki siz kullanmasmi bilin. Sansimziyitirdiginizd'e,
    kayiplarmizi en azda tutmaya hazir olun. "Teslim olmak
    yüz kizartici bir gey degildir," diyordu Clausewitz. "Bir
    satranççi nasil oyunu kesin kaybettikten sonra oynamaya
    devam etmezse, bir generalin de s.on adami ölünceye
    kadar savagmaya devam-etmesi gerekmez.""
    farkhhgi yaratan dügünce
    Yönetici ile lider arasmdaki ve ey-
    lem biçimlerini de göyle özetlemek mümkündür" :

    •
    Lider, kipileri ve aktif tutumlan benimser. Yönetici, kipi-
    sel olmayan, yönetsel amaçlari benimseme egilimindedir.
    •
    Lider, insanlarm olabilirlik, isteklilik, gereklilik konusun-
    daki fikirlerini degigtirir. Yönetici igini, insan ve madde
    kaynaklarim bütünlegtirmek için, karar alma, strateji ge-
    ligtirme süreci olarak görür.
    • Lider, yeni moral degerler yaratip verdigi buyruklarla
    özel istek ve amaçlar olugturur, Yönetici, anlagma, pazar-
    hk yapma, ödüllendirme, cezalandirma vb. esnek taktik-
    ler kullamr.
    • Lider, iglerini bir zorunluluk ve yük olarak görmez. Yö-
    netici, konumunda kalmasmi saglayan günlük rutin igle-
    re hoggörü ile bakar.
    •
    Lider, iyte cogku yaratmay1, riske girmeyi, firsat ve ödül-
    leri yüksek tutmayi tercih eder. Yöneticinin ise var olam
    koruma güdüsü, riske girme arzusuna ket vurur.
    • Lider, yöneticinin seçenekleri simrlandirdigi, eski örnek-
    leri izledigi durumlarda yeni yaklagimlar geligtirebilir.
    Yönetici, birlikte çahyt1ş insanlarla karar süreçleri ile
    olaylari geligtirmede oynadiklari rollere göre iligki kurar
    ve ilgilenir.
    Lider, empatik yollarla, sezgileriyle insanlarm änce dü-
    sünce ve duygulan, sonra eylemleri ile ilgilenir. Yänetici,

    I
    I ¶
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakliHarekât 589

    astlanyla dolayh olarak iletigim kurar, onlari emirlere ita-


    ate zorlar.
    •
    Lider, olaylann, durumlarm insanlara ne ifade ettigini
    anlamaya çahgir. Yönetici, olaylann, durumlarm nasil ge-
    ligtigini anlamaya çahgir.
    •
    Lider, gerektiginde çok uzun süre tek.bagma bir fikri sa-
    vunabilir, bir eylemi gerçekleptirebilir. Ízleyenleredogru-
    dan, sonuç alan ve etkileyici mesajlar gönderir. Duygu
    dünyasi çok zengindir. Bütünlegmek ya da nefret etmek
    gibi çok güç1ü duygulari ile çevresini etkiler.
    •
    Lider yenilik yapar. Yönetici idare eder.
    • Lider orijinaldir. Yönetici kopyadir.
    •
    Lider geligtirir. Yönetici muhafaza eder.
    •
    Lider insanlar üzerinde, yönetici ise sistem ve yapi üze-
    rinde yoşnlagir.
    • Lider guven ilham eder. Yönetici kontrole güvenir.
    •
    Liderin uzun bir perspektifi vardir. Günlük krizlerin ar-
    kasru gärebilir, uzun süreli dügünür. Yönetici ise kisa gö-.
    rüglüdür.
    •
    Liderin gözü ufuklari tarar. Yäneticinin gözü mütemadi-
    yen kâr/zarar çizgisindedir.
    Lider
    "ne

    ve niçin", yönetici ige


    "nasil

    ve ne zaman" diye
    •

    sorar.
    -•
    Lider meydana getirir. Yönetici taklit eder.
    •
    Lider statükoyu degigtirir. Yönetici ise kabullenir.
    •
    Lider bagma buyruk komutandir. Yänetici klasik iyi as-
    kerdir.
    •
    Lider dogru igi ya par. Yönetici igi dogru yapar.
    Liderler
    "durum
    •
    bu" fikrini kabul etmezler.
    •
    Lider nitelige önem verir. Yönetici nicelige önem verir.
    •
    Lider hatalari düzeltir. Yönetici hata arar.
    • Lider dinler, yönetici konuqur.
    Bir yönetici oh·nak, yänetim konusunda efsane ile gerçeklik
    arasmdaki farki görüp bunun geregini yerine getirmek anlanu-
    na gelir. Yeni yäneticiler sadece görevleri degil, insanlan da yö-
    netmeyi öyenmek ve üç kritik alanda kipilerarasi yargilan ge-
    I
    590 GelecegiY netmek

    ligtirmek zorundadir: Resmi otoriteye dayanmak yerine güveni-


    lirligi saglamak, elemanlari kontrol altinda tutmaya çahqmak
    yerine ige baghhklarmi artirmak ve tek tek kipileri yönetmek ye-
    rine ekibe liderlik etmek.
    Liderlik ve yöneticilik, özdeg olmayan ancak birbirini bütün-
    leyen dügünce ve eylemleri içermektedir. Çagdagkurumlarda
    baçanh olmak isteyen yäneticilerin bu bütünlügü alg11amalari ve
    yakalamalan bir zorunluluk olarak görülmektedir. Dünyada ya-
    ganan ve yaçanmasi olasi degigimlerin hizi ve kapsami, izleme
    ve uyumun ötesinde, kurumlarm varhklarim sürdürebilmelerin-
    de; yaraticihk, yönlendiricilik, etkileyicilik vb. gibi liderlik süreç-
    lerini içeren dinamik bir yönetim anlaylymi gerektirmektedir.
    Warren Bennis "Liderlerin Lideri Olmak" adh makalesinde
    yirminci yüzyil liderleri ile yirmi birinci yüzyildaki liderleri ara-
    sinda ortaya çikmasi beklenen farklari göyle anlatmaktadir: ©

    "Yirmi birinci yüzyilda liderlerin karpsmdaki en büyûk müca-


    dele kaynagi, kuruluglarmm beyin gücûnü açiga çakarmak olacak.
    Bunun temel mücadele kaynagi olduguna ve yirmi birinci yüzyilda
    liderlerin kar§ilagtiklart mücadele kaynaklarmdan çok farkli oldu-
    gunainamyorum.
    ·

    Yirminci yüzyihn liderleri, igletmelerin hiyerarpik ve bürokratik


    oldugu çizgisel bir dünyayla kargskarplyaydilar. Bu dünya, sisteme
    biligim girdiginiz ve sistemin kargihšmda çözum kustugu ilk bilgi-
    sayar kavramma benziyordu. Eski zihniyet üç sözcükle özetlenebi-
    lir: Kontrol, düzen ve tahmin. Büyük bir bölümünu kontrol edebi-
    leceginiz, düzenleyebileceginiz ve tahmin edebileceginiz istikrarh
    bir ortamda bu kadart yeterliydi.
    Ama yirmi birinci yüzyil böyle olmayacak. Hizi giderek artan bir
    degigim yagayacagaz.Ígletmeler degiëimle baça çakmak için mentege-
    lerinden çakmak durumunda kalacaklar. Akil kangtmci, kaotik çahg-
    ma yerlerine dönügecekler. Ve sûrprizlerle dolu olacaklar."

    Bennis adi geçen makalesinde yeniden yaratmanm"


    "girketi

    ätesinde bazi ilginç konulari da gündemimize koymaktadir.


    Bunlardan en dikkat çekicileri yöyle stralanabilir'":
    "Yarmm liderleri, degigimi bir tehdit degil, firsat olarak ku-
    caklayacak bir ortam yaratmayl ögrenmeliler. Bence bu, çalkan-
    tih bir dünyada bir girketi yönetmenin tek yolu.
    StmtejikHamleler, StratejikSorunlar ile Etki Odakh Harekat 591

    Avrupa ya da dünyanm diger kisunlari için bir yey söyleye-


    mem ama ABD'nin endüstriyel rekabet avantajimn, kadmla-
    rm liderligi olacagma inamyorwn. Bunun nedeni biraz, bu
    alanda, benim istedigim kadar olmasa bile, bildigim kadariyla
    diger tüm ülkelerden daha fazla ilerleme kaydetmig olmamiz.
    2005 yilma geldigimizdefinanstan sorumlu genel müdür
    yarduncilarmm yaklayik % 50'sinin kadm olacagma inamyo-
    rum. Bunu söylememin nedeni, qu anda muhasebe egitimi gö-
    ren kadm sayisi.
    Bayanh liderligin erkeklige ya da kadmhga bagh olmadigmi
    ögreniyoruz. Kattya da yumugak, iddiac1
    ya da duyarh olmak-
    la ilgisi yok. Sizin içinde bulundugunuz pirket kültürüyle
    ve ka-
    din ya da erkek, tüm liderlerde görülen bir dizi özellige sahip .

    olmakla ilgili.
    Gerçek liderlik gerekli dengeyi sunmayi sürdürebilecek bir li-
    derlik.lBen bunun] yeni bir lider türü gerektirdigine inaruyorum.
    Federasyon liderleri çahéma arkadaglanm 'askerî
    taburlar'
    olarak görmezier. Çalagma arkadaylan da liderleri, general ye-
    rine koymazlar. Yeni federal girketin lideri,'liderlerin lideri
    olmah.
    Kararlari veren tek kigi siz olamazsmiz. Tek lider siz olamaz-
    smiz. Sizin vizyonunuzu kabul eden diger liderlerin kendi bag-
    lanna etkin kararlar verebilecekleri bir ortam yaratmahsuuz.
    Tüm seviyelerdeki tüm elemanlarm lider olacak gekilde yetki-
    lendirildikleri bir ortam."
    Günümüz igletmelerinin, degigim ortanunda yerlerini alabil-
    meleri için, uzun vadeli vizyonlar geligtirebilen
    ve gelecegin
    dogru faaliyet ve yatmm alanlari konusunda öngörü sahibi olan
    liderlere ihtiyaçlari, giderek artmaktadir. Buna göre, 21.
    yüzyil
    yöneticiligi, degigimi yönlendiren ve sürekli bir faaliyet konusu
    haline getiren, degigim liderligine dönügmektedir.
    Liderligin her üç bilegeni
    -iyi

    fikirler, uygun degerler, olum-


    •

    lu enerji ve ufuk- geligtirmeyi umdugumuz ki ilere sunacagnuz


    paketin parçalaridir. Su temel liderlik unsurlaruu uygulama bi-
    . çimi son yillarda önemli ölçüde degigmigtir.".Agagadaki tablo
    tarzlar arasmdaki kiyaslamays yapmamm saglayabilir.
    I

    592 GelecegiYönetmek

    Kazanmasam bilenörgütlerin liderleri kurulug gend inde gelecegin


    liderlerini geligtirmek için fikirler,degerler, duygusal enerji ve ufuk-
    tan yararlamrlar.Öndegelenliderler ögretilebilir bir baktyaçasant bag-
    kalarrmn geliptirmesine özel bir agirlik verrneyi ve bu konuda kipisel
    bir rol üstlenmeyle birleptirirler. Liderlikte yeni boyutlarm eski boyut-
    punlardir:
    lardan farklzliklan

    EskiTarz YeniTarz

    Fikirler Yönlendirmekapsamlii; Yönlendirmp liderinkendi fikirlerinedayanir,


    meselelerindençok günlük - insanlankendibaki§açilarim geligtirmeyezor-
    problemlerieilgilidir.
    Geligtirme lar. Geligtirmeprogramlan pratiktirve gerçek
    programlanteoriklirve dayanir.
    hayattakiig meselelerine
    ômek-
    profesörlerinö§rettiéi
    d
    olaylara ayanir.

    De§erler Liderlerço u zamankitleieriçin Liderlerinsanlarakendi kigiseide erlerinii§-


    yûzeyselmesajiar §eklindeki yerininde erlerlylebùtünleptirmedeyardimci
    rgüíseldeüerleriaçiklar. olurve de'de erler çati§ti mda ortayaçikan
    paradoksian
    açiklar.
    Enerji Programlaraëzabal çalmamn ta§ir;lideriermotivas·
    "Programlar"sürek1111k
    otesinegeçmez;insanlar ó retir.
    yon lçinesas alinacakçerçeveleri
    i§bagmadöndü ùndebalintadi
    çoktangitmigolur.

    Lituk Profesyoneleëiticiler Liderlerbeklenen performansiya da de er


    zor
    standarilanmyerine getirmeyeninsan1arane
    karartarialmayade il,
    zamanlamayave öncelik yapilacaëigibiikilemieriagmayabizzatyar·
    belirlemeyeanirlik
    verir. dimciolur.

    Lidedik Liderlikstrateji,finansmanve zor ve hafil


    Liderlikkigiseläykülertemelinde

    Oda§i benzerialanlardaki 1eknik meseleterea 1tlik verir,


    aëirlik
    becerilerinbirderlemesine

    Ûst Üstdüzeyyöneticiler
    geligtirme Üstdùzeydekiyäneticileraktlfkattlimciolarak
    Yõnetimin programlarinadestek vermekte hareket eder, liderlikäzellikterinigeligirme
    programlarmm bütününeya da änem1ibölüm-
    Rolü yetinir,gösterigiçinzaman
    Ierineäncülükeder.
    zaman bu programlarakattltr.

    Kaynak: Noel Tichy, "ÖndeOlmanm Belirtisi", Ed: Frances Hesselbein


    -

    Paul M. Cohen, Liderden Lidere, s. 275, Mess, Ïstanbul1999. .


    Stratejik Hamleler, StratejikSorunlar ile Etki OdaklaHareMt 593

    David Ruelle'nin [Rastlan ti ve Kaos, s.88-89] lid erin karar al-


    ma sürecinde yararlandigi araçlarm onun hakkmda karar ver-
    memizi ortaya koyan yorumuna katihyorum.
    Tarihsel determinizm konusunda bir düzeltme yapmamiz
    ge-
    rekiyor. Bazi önceden kestirilemez olay ve seçimler
    uzun dönem-
    de önemli sonuçlara yol açabilir demigtik. Bu gärüge gunu da ek-
    lemek istiyorum: Kanunca, uzun dönemde önemli sonuçlara yol
    açan önceden kestirilemez olaylar tarihin kendisi tarafmdan sis-
    tematik bir biçimdeüretilmektedir. Bildiginiz gibi insanhk tarihi
    yönünden önemli sonuclara yol açmig olan kararlar hep politik 11-
    derler tarafmdan almmigtir. Çoguzaman bu kararlar bilinen bazi
    kogullarm yol açtig1 baski nedeniyle ahnmig oldugu için änceden
    kestirilemezlik söz konusu degildir. Diger yandan bu liderler
    eger zeki ve mantikh kipilerse, kitabumzm birinci bölümünde an-
    latmig oldugumuz oyunlar teorisi ile bu bölümde anlatacag1miz
    "olasihk
    ve gans oyunlan", onlari aldiklan kararlarda bir geligi-
    güzellik ya da beklenilmezlik ögesine yer vermeye itecektir. El-
    bette her beklenmedik davramy mantiga dayah degildir, ama
    mantikh davramplarda çogu zaman belli bir ölçüde olmak üzere
    rastlantmm da payi vardir. Bu nedenle tarihin akigma yön veren
    kararlar eger mantik yoluyla [matematikakil diyoruz] ahmrlarsa
    genellikle rastlanti ya da beklenmezlik ögesini de içerirler.
    Dogal olarak ABD bagkanmm önemli bir karan yazi-tura yön-
    temiyle alabilecegini säylemek istemiyorum. Belki böyle bir gey
    yapilabilir ve belki bazi kopullarda mantik öyle gerektirmigolabi-
    lir, ama o zaman bagkamn bu yönterne bagvurmaktan bagka bir
    seçenegi olmadigim insaÀlara anlatabilmesini saglayacak man tik-
    h nedenler bulunmahdir. Çokeskiden yagamig siyasi ve askerî li-
    derler mantikh davram. konusunda daha az kogullandm1mig ol-
    duklan için önemli kararlar alacaklan zaman falcilara dampmak-
    ta bir sakmca görmezlerdi ve böylece kararlarmda ister istemez
    bir beklenilmezlik payi olurdu. Kugkusuz ki fala ve falcilara kär-
    lemesine inanmak aptalhktir ve kolayhkla çok kötü sonuç verebi-
    lir, ama akilh bir liderin kendi falcihgim kendisi yaparak kararla-
    nna ekleyebilecegi beldenilmezlik ögesi belki de en iyi olasihkla-
    n içeren stratejilerin ortaya çikmasma yardimci olacaktir.

    I
    594 Geleœgi Yönetmek

    Bilgi Toplumunda liderlik tipi ise Weber'in legal-rasyonel li-


    derlik tipidir. Bagirip çagirmayan, sakin, içeriksiz sloganlaf atma-
    toplumla birlikte bu
    yan, gelecege iligkin net bir vizyonu olan,
    vizyonu paylagan, toplumla görüg ahyveriginde bulunan, katihmi
    saglayan, yönetenden ziyade yönlendiren bir liderlik tipidir bu.
    Bu tür liderler, geligmigbir toplum tarafmdan konulmug, sorgu-
    lanmig kurallara saygihdir. Bunun anlanu liderlerin yeni kurallar
    koyamayacagi degildir. Sadece gerekmedikçe ve liderligin kendi-
    si yeni bir hukuk olugturmak-anlamma gelmedigi sürece hukuka
    uymaktir. Bilgi toplumunun lideri, biraz daha yönetici tipine ya-
    km bir kipi, koç tarzi bir yönetici olarak dügünülebilir.'"
    Gelecegin örgütleri ve geleceginyöneticileri nasu olacak acalm? Bu
    veriyor:167
    soruya Peter F. Drucker qu yamti
    "Bir girketin tarunnug bir amatör bilim tarihçisi olan genel
    müdürüne göyle dedim: 'Bana kahrsa bilim tarihini incelemekten
    vazgeçip kabilelerin tarihini incelesen daha iyi olur, çûnkü gelecek-
    gefi olacaksm.'
    te seni bekleyen· gey bu. Çerokilerinyayh kabile
    Böyle geflerin de otoritesi bilgelik, ehliyet ve olgunlugun ötesinde
    bir geye dayanmaz.
    Dolayistyla gelecekte bir igi yürütmeyi degil, kurmay: ögren-
    mek gerekecek. Bunun anlama iggörenlerinizin saylca çok azalacak
    olmasidir; sizinie birlikte çahgacaklarm sayismi ise ancak Tann bi-
    lir. Za ten örgüt dedigimiz gey de budur. Genç biyokimyact muhte-
    melen bir müdür olma peëinde degildir; arzu ettigi gey yedi yil son-
    hiç kimse
    ra üniversiteye dönmektir. Ne var ki bu yedi yll boyunca
    ona ne yapacagmi anlatmayacaktir. Kendisi yapacagi geyi biliyorsa
    âlâ; yoksa bagmizdan atma yoluna bakm. Elinizde bu arka-
    ne onu
    dagrmza sunulacak hiçbir terfi firsati da yok, ama ona düzenli bir
    gekilde ödeme yapmak, taltif ve takdir göstermek zorundasunz. Bu
    bakimdan yöneticilerden söz etmeyi biraktp yürütücülerden söz et-
    meye baglamamzda yarar var. "Yönetici" kelimesi hälâ
    çogumuza
    yamnda adam çaligtiran kipiyi çagnétirlyor.

    Karar verme konusunda gelecegin yöneticisinin, bilgi ve


    analiz agamasmda demokratik davranmasi ve beyin hrtmasi gi-
    bi teknikler kullanmasi gerekeeektir. Ama karar verildikten son-
    Bura-
    ra, tiygulama agamasmda güçlü bir liderlik göstermelidir.
    da sorun, sûrekli degigen bir ortamda liderligi katdik derecesi-
    Stratejik Hamieler,Stratejik Soruninr ile Etki Odakh Harekât 595

    ne götürmemek. Tutarlihkla, igin ortasmda düzeltme yapma


    arasmdaki bu denge bir sanat haline gelecektir."'"

    Karizmatik Lider Bilgi Toplumunun Lideri


    •.Íçinde bulundup gartlarikabul et- • Íçindebulundugupartlankabuleder
    mez. Yenilerini koyma ya çahyir. ve kitlesiyle birlikte bu gartlan degig-
    tirmeye ya da geligtirmeye çal:µr.
    • Uzun dönemle
    Ìçinde bulundugu ilgilenir. Bugünden
    •
    dönemie ilgile-
    nir yarmi yaratmaya çahyir.
    • Paylaçalan vizyona ulaçabilmek için
    •
    Kendi amaç!anm uygular.
    çahgir.
    • Íligkilerin
    •
    Kigisel iligkilerle ilgilenir. etkileyimiyle ve sistem-
    lerle algdenir.
    • Ìlk yaptigt plam uygular, OE imsei dinamik bir plam uygular.
    • Konumurun
    gücünü toplumdan ve
    • Konumunun gücünü açikça sergi- ekibinden aldigim kabul eder ve
    ler ve bu gücü kullamr. gücünü hesaph bir gekilde ekibiyle
    birlikte kullarur.
    ve denetlemez. Özdenetim
    • Güvenir
    • Guvemr ama deneller. (Guvenmez)
    .. .
    ..
    .

    sistemleri kurar.
    •
    Sorgusuz itaat bekler.
    • Ortak dogruya ulagmak
    tçm diya-
    . .

    log araytgindadir.
    • Lideri oldugu bireylerden kendini • Lideri oldugu bireylerle
    kendisini
    üstün görür ve gekilsel olarak da egit görür ve gekilsel olarak da egit
    öyle davratulmasma ister. davramlmasim ister.
    • Ìçe ve sonuçlara odakhdtr. • Sorgulanarak
    olugturulmug kural-
    lara ve sonuç üreten sistemlere
    odakhdir.
    • Fikir yakalamak için kendi akhm • Yaratici fikirler
    elde etmek için fark-
    kullamr. h gruplarm alallanndan yararlamr;
    yaratialik tekniklerini kullanir.
    • Kurum içi igbirligi, dig rekabetten • Kurum
    ve kurum dig igbirliginden
    yanadir. yanadar.
    • Kriz ortamlannda ortaya çakar. •
    Firsatlar için ortadadir.
    •
    Tek bagma ögrenir. • Birlikle
    ägrenir.
    • Kendisine ihtiyaç duyulmasim is- • Kendisine ihtiyaç duyulmayacak
    ter. bir sistemi in aa eder.

    Kaynak: Melih Arat, 27. YüzyalÏçin Yönetim, s.88.

    Gelecegin liderine dügen görev, bir mimar liderin göreviyle


    ayni; sadece insanlarin firsatlara egit bir gekilde ulayabilecekleri,
    kendi bireysel ve toplumsal kararlanm alabilecekleri, yaratici
    59t GelecegiYdnetmek

    olabilecekleri bir oftamt yaratmak olacakttr. Aksi takdirde kim-


    se lidere, lideri lider yapan gucü teslim etmeyecektir."
    Liderligin doguptan ya da sonradan kazamlan bir olgu olma-
    d i konusu, uzun süreden beri tartig11maktadir. Bu:paradoks
    halen [bile] tartigilmaktadir. ITT'nin bagkanlarmdan Harold S.
    Geneen, dogustan liderlere inanmadigim, fakat liderligin sonra-
    dan ögrenilebilecegini açiklamig ama bunun nasil ögrenilecegi-
    ni bilmedigini de söylemigtir.33
    Liderlerin rolü dar bir iglevsel disiplinde yetkinlegmek degil,
    önemlisi- teşoloji ile
    -hepsinden

    insan, finansman, pazarlama ve


    cografya unsurlarmi kapsayan bir uzmanhk edinmek olacaktir.'"
    "insan
    Lider yetigtirme programlarmm çogu lider olarak mi
    dogar, yoksa sonradan lider mi olur?" sorusundan kaynaklamr
    ve Ïkincigikkm dogru oldugunu kamtlama amacuu güder. Geç-
    migi çok eski ve temelde amaçsiz bir tartigmadir bu. Insamn spor-
    cu olarak mi dogdugu, yoksa sonradan mi sporcu oldugu soru-
    suna benzer. Besbelli ki cevap her ikisinin de dogru oldugudur.
    Yönlendirme, kararhhk ve siki çahyma sonunda tenis, golf ya da
    basketbol oynama becerisini geligtiremeyecek bir insan grubu
    yoktur. Ancak bunlar arasmda dünya çapmda performans göste-
    recek olanlarin sayisi çok degildir. Aym gey liderlik için de geçer-
    lidir. Ïnsanlann liderlik özelliklerini daha fazla açiga ç1karmak
    için ugraçan herhangi bir kurulug, rakiplerinin çok önünde yer
    alacaktir. Bütün yöneticiler tepedeki görevlere yül<selebilir mi?
    Elbette hayir. Peki, gimdikinden çok daha iyi bir konuma gelebi-
    lirler mi? Kesinlikle evet. Hepimiz fikirlerimizi bileyebilir, deger-
    lerimizi daha iyi ifade edebilir ve evet-hayir kararlari alma l<apa-
    sitemizi daha iyi düzeye çikarabiliriz. Bu bakimdan herkesi gelig-
    tirmeye çahymak ugragilmaya deger bir çabadir.
    Liderlerin degigimi yänlendirmeye çahgirken igledikleri en
    büyük hatalar, performansa odaklanmamak ve degigimi yaga-
    mamaktir. Bunlar degi imin ilk ve son ilkeleridir. Degigimi ya-
    uygun davranma"nm ötesinde bir geydir. Her
    "sözlerine
    amak
    gün ortaya çikip qunlan söylemek gerekir: "Evet, insanlardan
    daba duyarh olmalanm istiyorum. Ben de bunu yapiyor mu-
    yum? Ínisiyatifiduyarh bir yaklagimla yürütüyor iÂuyuz? Ïç-
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sonmlar ile Etki Odakh Harekût 597

    lemlerimizi hizlandirma konusunda fikirler edinmek için bir


    günü de saticilarla birlikte geçirelim. Bakahm, bu tasariyi haya-
    ta geçirmede ne kadar çabuk davraniyoruz?"
    Yanyta arkada kalan kuruluglar potansiyel lider kulvarlarmm
    önüne engeller dikme, insanlari yetigtirmeye ve geligtirmeye yö-
    nelik kaynaklarmi sadece en fleri noktalara gidecek gibi görünen
    kimselere yatirma hatasmi iglerler. Bu yüzden kaçmilmaz olarak
    bir sürü yetenegi gäzden kaçirirlar. Yangi önde bitiren kuruluy-
    lar da çogu kez önsezilerine gäre adam seçerler, ama genelde bu-
    nun için daha uzun süre beklerler. Salt belirli projelerdeki baga-
    nya degil, genig anlamdaki liderlik becerilerine bakarlar. Ve de
    en änemlisi, tepeye yukselmesi b skler moyenler de dahil olmak
    üzere geri kalan herkesi geligtirmekiçin ya tiam yapmaya devam
    ederler. Öndegelen girketlerin kapsayici yaklaguni, herkesten
    en
    lyi gekilde yararlanmalarmi saglar-üstelik
    geç açilan ya da deli-
    dolu giden kipilerin
    -belki

    bagkalarmca gözden çikarildiktan


    uzun süre sonra katkida bulunmasmm yolunu açik tutar."'
    Kisacasi lider, ägrenme ve ägretme süreci sonunda
    .sintisiz ya da ke-
    sürecek egitim programlanyla yaratilabilir. Dogal yete-
    nekleriyle insanhk tarihinde yerlerini alanlara dâhi diyoruz
    ama
    sayilarmm çok az oldugunu da biliyoruz.
    Gelecegin liderlerini geligtirme sürecine kipisel olarak kendile-
    rinden de bir yeyler veren liderler aym zamanda örgütsel varhk-
    larm en degerlisini yarattmy olurlar. Liderlerin uzun vadeli baga-
    ns1 bugün ya da yarm kazamp kazanmayacaklarma göre älçül-
    mez. Bagarmm ölçüsü on beg yil sonra yeni bir liderler kugag1 igin
    bagina geçtiginde bile girketin hâlâ·önde yer ahp almamasidir.
    Strateji uyarlamaya açiktir. Ongörü, eylem ve geri-iletime
    dayanan bir süreçtir. Hedef, yatirima gäre ögrenme oranmi
    azami düzeye çikarmaktir.
    Bir girket ne kadar fazla.denemelere girigirse,içIerlik gansi yük-
    sek stratejilere temel olug turacak içgörüleri dagarcigmda toplama-
    si o älçüde hizh olacaktir. Bulupçu strateji yaratma süreci için ge-
    rekli önkogullara daha fazia dikkat göstermek zorundayiz. Amaç
    "dört
    därtlük" stratejiler degil, yönii dogru stratejiler geligtirmek
    ve ardmdan hizh deneme ve dûzeltmeler yoluyla bunlari her aya-
    mada daha yetkin yap1ya kavugturmaktir. Liderin as11igibudur. 6
    598 GelecegiY netmek

    OKUMA PARÇASI:
    Onana Lider Tipine Õrnek
    Narsisistik kipiligi olan l<imselerin dügünce, duygu ve
    davramp örüntülerinin yogunlugu, büyüklenmelerinin dere-
    cesine bagh olarak degigir. Bazilarmda bagkalanyla iligki
    kurmakta sürgit devam eden bir güçlük ve zaman zaman
    gerçeklik algismm bulanmas1 söz konusudur. Bütünleytiril-
    olan inançlari
    -üstünlüklerine

    mig himlik alanlari bulunanlar


    yanmda neyin nerde bittigini ve neyin nerede devam ettigini
    bilenler- ise hayata daha iyi bir uyum göstermekte ve dünya-
    mn gözünde oldukça bagarih da olabilmektedirler. Gerçekten
    .
    de, çok gösterigli, yakigikh, güçlü, bagkalarim yönlendirmede
    etkili bazi narsisistlerin iç dünyalarmdaki bagari ve övgü ara-
    ylgt, çogu kez onlarm egitim, iq ve toplumsal örgütlenme
    alanlarmda lider konumuna geçmelerini saglayacaktir. Bunla-
    bagka-
    "bagarih
    ra baçanl: narsisist denmektedir. Bir narsisist",
    larmdan üstün oldugunu dügünür, fakat sahte bir alçakgö-
    nüllük gösterir. Ashnda o, bir grup .içinde numara" ol-
    "bir

    mayi ve bagkalarmca da bu gekilde algilanmayi ve yagamayi


    önemsemektedir. Bu kipi, eger dig kogullar uygunsa politika-
    ya atilmaya ve bir politik lider olmaya oldukça egilimli-dir.
    "Bayarill" sözcügüyle kastettigim gey, bu tür kimselerin ge-
    reksinimlerinin moral degeri degil, bunlarm her birinin bag-
    kalarmm gözünde üstünlük kazandigt dig dünyadaki kipilik-
    1erinde bir yansima bulabilmeleridir. Bagarih narsisistik li-
    derlerin iç gereksinimleri ile yandaylarmm onlara verdikleri
    gerçeklegmektedir. Bu lider-
    "uyugma"

    yamtlar arasmda bir


    halini uzun zaman sürdürebil-
    "uyugma"

    lerden bazilari bu
    mekte, bazilari ise bunu bagaramamaktadir. Bagarih narsisis-
    tik liderler psikiyatrlara gelmeseler bile, narsisistik kipiligi
    olan hastalarla gerçekleptirilen klinik çallgmalar, bu tûr lider-
    lerin iç dünyalarma iligkin pek çok geyi örnekleyebilir.
    Genellikle bir genig grubun kimligi tehdit altma girdigin-
    de ve de grup gerileme içine girdiginde, bir toplulukla kendi-
    "uyugma"
    sini abartilmig bir biçimde seven bir kipi arasmda

    I
    I".¯,

    Stratejik Hamleler,Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHarekât 599

    olma olasihgi çok güçlüdür. Liderin kendi gücüne ve tüm-


    güçlülügüne olan inanci, yandaglarmm bir kurtariciya yöne-
    lik araylymt kargilamaktadir. Kugkusuz, abartilmly bir narsi-
    sizm tagiyan politik kipiler, genellikle "bir

    numara" konumu-
    na gelmeye çaligmakta ve çegitli kopullar altinda konumlari-
    m tepeye tagiyabilmektedirler. Asimda, bazilari kahramanca
    eylemleri gerçekleptirebilmekte ve yandaylarmm gözünde bi-
    rer kahraman olabilmektedirler. Ben, genel olarak Max We-
    ber'in ve digerlerinin "karizmatik
    liderler"in ortaya çikigi -

    kriz halindeki genig grubun gereksinimi- hakkmda äne sür-


    dukleri gorugun narsisistik hderlerin ustünlugu elde ediglere
    ne de uygulanabilecegine inanlyorum, fakat tüm karizmatik
    liderlerin, yukarida betimlendigi gibi narsisistik bir kipilik
    örgütlenmesine sahip olmasi kopul degildir. Narsisistik lider-
    lerin egilimleri, änyargilari ve resmi eylemleri (demokratik
    toplumlara uyarlanabilecek yönleri bulunsa da) bu bölümde
    tartigilmig olan iç psikolojik yapilarm gerekliliklerini yansit-
    maktadir. Kigilik yapilan, onlari kendi üstünlüklerinin altmi
    çizmek için yandaglanndan bazilarru degersizlegtirme ya da
    kendilerine özlemini çektikleri sayg1yi gösterecek olanlara
    büyük bir deger verme yoluyla yandaglarim yönlendirmeye
    itmektedir. Bu tür politik liderler, kendi dolaysiz çevreleri
    içinde kendilerine hayran olan kimselerin tüm bireyselligini
    yadsir ve onlari, kendi büyüklüklerinin destek noktasi olarak
    kullamrlar.
    Kendisini agiri bir biçimde seven bir lider, yand aplarm-
    dan kendi pariltih öibenlik imgesini yansitacak ve üstün1ü-
    günün bir uzantisi olacak, imgelenmig ve umut edilen bir
    yüksek iglevsellik düzeyini gerçekleytirmelerini isteyebilir.
    Ben, bu tür narsisistik liderlik tipini onancz olarak adlandm-
    yorum. Onarici lider, bozuk parçamn iistüne dökülen salata
    sosunu temizlemeye çaligmakta ya da onu tath hale getirme-
    ye çaligmakta ve belki de onu bozulmamig parçayla birlikte
    aym tabakta kalacak ve dokunulacak kadar düzeltmektedir.
    Onarici lider tipine verilebilecek bir örnek, modern Türki-
    Ye'nin kurucusu-Mustafa Kemal Atatürk'tür. Resmi tarihte anla-
    600 Gelecegi Yönetmek

    tildigi gekliyle, Padigah sürgüne gitmig ve 1923'te Mustafa Ke-


    mal'in liderliginde modern Türkiye kurulmuqtur. Mustafa Ke-
    mal, gücü eline geçirdikten sonra "Baba Türk" anlamma gelen
    "Atatürk"ü soyadi olarak almigtir. Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk
    cumhurbagkam olmasmi takiben Türkiye'yi çagdaylagtirma ve
    laikleptirme yönünde birtakim keskin politik ve kültürel degi-
    ikliklere gitmigtir. Halifelik kurumunun kaldirihgi, Ïslamhuku-
    kunun ve devlet yönetimindeki islami etkinin ortadan kaldir11-
    masi, Avrupa'daki örneklere uygun bir hukuk sisteminin kuru-
    lugu, kadmlara birtakun haklarin verilmesi, Arap harflerinin ye-
    rine Latin alfabesinin kabul edihnesi ve ekonomide modernley-
    birtakim reformlarm yapilmasi bunlardan bazila-
    _yönelik

    meye
    ndir. Türklerin genel olarak inandigi sav, Atatürk'ün savag yor-
    gunu ülkesinin bagimsizligim yeniden elde etme ve kültür dev-
    rimiyle yeni bir Türk kimligi yaratma ilhammi hemen hemen tek
    basina aldigi yolundadir. O, 1938'de ölmüg de olsa, halen Türki-
    ye'de, sanki yagiyormupçasma büyûk bir saygi görmektedir.
    imdi bile çogu insan onu Ata ya da Atam diye anmakta, "Ebe-
    di Sef"adlyla älümsüzlegtirilmektedir.
    Bazilan benim [Vamik Volkan] Atatürk'ün eylemleri için
    onarici tabirini kullanmama kargi çikabilirler. Bazilari Ata-
    türk'ü kendi yandaglarmm davramplarim en küçük belirtile-
    rine kadar yönlendiren bir kipi, hatta belki Bat1hlagmak için
    Batihlagmac1 birisi olarak görebilirler. Sözgelimi, Atatürk'ün
    laikleyme programmm mevcut aile düzenini ve çocuk bakim
    biçimlerini kesintiye ugrattigmi ve de toplumsal bir gerile-
    meye neden oldugunu söyleyenler de ç1kabilir. Fakat Osman-
    h yönetimi boyunca evlilik, boganma ve miras konularmda
    uygulanan Íslamhukuku, kadmlar açismdan çok elverigsizdi
    ve Atatürk guna inaruyordu: "Kötü bir aile yagami, toplum-
    sal, ekonomik ve politik alanlarda ka çuulmaz bir zayiflama-
    ya yol açar. Aileyi olugturan erkek ve kadm ögeleri, dogal
    haklarma tam anlamtyla sahip olmah ve aile aç2smdan üstle-
    rine dügen yükümlülükleri yerine getirebilecek bir konumda
    olmahdirlar." Atatürk, yandaylarmm zihninden, daha yarati-
    ci ve uretici bir biçimde iglev görmelerini engelleyen yükleri
    Stratejik Hamieler, Stratejik Sortmlarile Etki OdakirHarekât 601

    atmalarim saglamaya çahgiyordu. Getirdigi yenilikler, bazen


    yasal zorlamalari gerektirse de, amaç1ari ve etkileri her za-
    man için yandaylarinm kipisel özerkligini artirici ve de mev-
    cut toplumsal gerilemeyi ilerleme yönüne çevirici bir iglev
    gormuytür.
    Itzkowitz ile ben, [Vamik Volkan] Atatürk'ün kipilik ve kim-
    ligini biçimlendiren belki de en önemli olgunun,
    yas dolu bir ev-
    de dogmasi oldugunu saptamigtik. Kendisinden önce dogan üç
    kardegi de, erken yaçIarda, aile Osmanl1-Yunan simrma ve
    Olimpos Dagi'na yakm, yahtilmig ve hog olmayan bir ortamda
    yayarken älmüglerdi. Mustafa'mn çocuklugunda, ölmüç olan er-
    kek çocuklardan birine iligkin öykü, aile içinde sik sik anlatihr-
    di: Çocuk,deniz kenarmdaki bir mezara gömülmüç ve büyük
    bir dalga cesedini ortaya çikarmca hayvanlarm hirpaladigi hali
    gözler önüne serilmigti. Mustafa dogdugu sirada aile Selanik si-
    mrmdan tagmmig ve sikmtilarmdan kisa bir süre için kurtul-
    mugtu; bu da bize ebeveyninin onu bir çocuk olarak, ai-
    "özel"

    lenin kasvetli, karanhk yagamma dogan bir güney igigi olarak


    gördügünü dügündürmektedir. Fakat bu dönem uzun sürme-
    mig, küçük kardeplerinden biri, dogduktàn kisa bir süre sonra
    ölmüç ve annesi 27 yagmda, iki çocuguyla birlikte kendisini an-
    cak destekleyecek küçük bir ayhkla dul kalmigtir. Itzkowitz ile
    benim [Vamik Volkan] yaptigimiz aragtirma, Mustafa'mn bu
    yas dolu evde
    -özellikle

    annesinden- yeterli ebeveyn destegi


    görmedigini dogrulamig tir.
    Atatürk'ün yagammm ayrmtilarma fazla girmeden, burada
    kendi sözleriyle liderin°çocukluk yillarmdaki yuvasmda ya adigi
    duygusal ve daha sonra kendisine kargi agin bir sevgi
    "açhgi"

    geligtirmesíniörnekleyelim. Atatürk, 1930 yihnda kaleme aldigi


    bir yazida tehlikeli Yunan simrmdaki evde, büyük kardeplerinin
    ölümlerine (simgesel de olsa) açik bir gönderme yapmaktadir.
    Bu yazi, insanm dogayla iligkisi hakkmda bir tartigmayla bagla-
    maktadir.
    Ïnsan, dogmaya ya da dogmamaya karar vermemektedir.
    Dogum âmnda o, doganm bir lütfudur ve kendisinden çok, do-
    gamnve kendisi digmdaki mahluklarm lütfuna baghdir. Korun-

    I
    002 GelecegiYönetmek
    T

    masi, beslenmesi, bakilmasi ve büyümesine yardm1 edilmesi ge-


    rekmektedir.
    Burada, cesedi doga tarafmdan ortaya çikanlmig ve bagka
    mahluklar tarafmdan zarar verilmig büyük erkek kardegine ait
    aile öyküsünün yansimalari bulunabilir. Küçük oglanlara ne
    olabilecegine (ölün; ve bedenin zarar gärmesi) iligkin fantezisi-
    ni, anne sevgisinin yeterli almayabilecegi yas dolu evdeki ya-
    gantilariyla birleptirmig olabilecegini ve buna tepki olarak narsi-
    bir karakter geligtirmeye baglamig clabilecegini tahmin
    'sistik

    edebiliriz. Yetiskinlikte sarf ettigi sözler, onun erkenden geligim


    gösterdigini ya da özbenlik kavrammdaki savunma içerik1i gig-
    mevi göstermektedir.
    'Çocuklukyillanndan beri evimde ne annemle, ne kiz karde-
    imle, ne de bir arkadagimla birlikte yayamaktan hoglandim.
    Hep yalmz ve bagimsiz olmayi seçtim ve hep bu gekilde yaga-
    dim Zira birisi ögüt verdiginde ya bu kabul edilir ve yerine
    ...

    getirilir ya da bunlan yapmayi reddedersiniz. Her iki tepki de


    bana uygun görünmüyor. Benden 20-25 yag búyük olan annem-
    den gelecek bir uyanya riayet etmek, geçmige dönmek olmaz
    ruydi? Buna isyan edersem, kadmhgm en yüce mertebesinde
    olduguna tüm kalbimle inandigun annemin kalbini kiracakhm.'
    Atatürk, kendisini bagkalarmm üstünde görüyordu ve yan-
    daglarmca da böyle algilamyordu. Fakat bagkalanna kiyasla üs-
    tün konumunu korumak için degersialey tirilecek ve yikuna ug--
    ratdacak, fantezide yer alan dügmanlar ya da alt gruplar arami-
    yordu. Onun özseverligini ifade edigi, oldukça farkliydi:
    Onca yllhk egitimden, uygarlagna ve toplumsallagma süreçleri-
    ni bu kadar incelediktensonra, niçin stradan insanlarm düzeyine
    ineyim? Ben onlari kendi düzeyime çikaracagim. Benim onlara ben-
    zememi istemeyin; onlar bana benzemelidirler.

    Atatürk'ün manevi kizlarmdan biri olan, 1974'te Ankara'da-


    ki mütevazi evinde görügtügüm [Vamik Volkan] rahmetli Sabi-
    ha Gökçen'den Atatürk'ün çocukluk yillarmda evin yas dolu or-
    tamim kipisel çevresindeki neye dolu ortama dönügtürmeye ça-
    hstigmi ögrenmigtim. Sürekli bir biçimde, manevi kizlarma gü-
    -L

    Stratejik Hamieler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakit Harekat


    603

    lümsemelerini söylerdi. Cumhurbagkanhgi konutunda keder


    ya
    da depresyonuri yaganacagi bir oda yoktu. Açikça "yaçam"

    "mutluluk"la ve
    agiri ugragrnasma ragmen (ya da belki kismen bu-
    nun bir sonucu olarak). manevi kizlarindan bazilarmm bagina,
    içinde intiharm da yer aldigi birtakim trajediler gelmiçtir.
    Atatürk'ün ana ugrapsi olan
    "mutlu"
    bir Türkiye yaratma
    igi, .belki de onu ulusu için ailesi içinde sergileyecegi
    baba ro-
    lünden daha iyi bir baba yapmigtir. Onun toz toprak içindeki
    küçük Ankara kasabasini "Gay Pare" (Negeli Paris) modeli
    üzerinde yeni Türkiye'nin bagkenti olarak yeniden
    yaratma ça-
    balari hakkmda anlatilan pek çok eglenceli öykü vardir. Ata-
    türk, gücü elinde topladigi zaman Türkiye gerçekten de keder
    içindeydi. Milyonlarca Türk, Balkan Savaglari'nda
    ve I. Dünya
    Savagi'nda ölmüg, sakat kalmig, yerinden yurdundan olmuy
    ya
    da keder içindeydi. Artik Anadolu'da
    .

    yaçayan çogu insan, Ma-


    kedonya, Yunanistan ve Bulgaristan gibi, Osmanh Imparator-
    lugu'nun kaybettigi topraklardan gelme idi. Atatürk, kederli
    ulusunu kederli annesiyle özdeplegtirmig
    ve bir politik lider
    olarak kurtarma fantezilerini, düzenli bir biçimde
    tekrar tekrar
    sahneye koymuçtur. En erken dänemlerdeki
    an11arma daya-
    nan, günlük bir ritüel geligtirmigtir. Bu, kipiliginin "tüm
    güçlü"
    parçasmm büyuk kurtarma operasyonlarma
    "aç"
    girigebilmesi için
    bölümü idare etmekle ilgili bir ritueldi. Atatürk'ün
    yaça-
    mma ve dügünce dünyasma yeni bir yön vermek için, dindar
    annesi Zübeyde Hamm'a zarifçe kargi koymasi idi. Atatürk'ün
    çocuklugunda, özellikle Selanik gibi kentlerde laik, Bati
    tarzi
    okullar ortaya çikmigti
    ve babasi, onun böyle bir okula gitmesi-
    ni istiyordu. Atatürk, daha sonralan anne ile baba arasinda
    kendi egitimi konusunda "derinden

    derine bir mücadelenin"


    gerçekleptigini animsiyordu. Atatürk'ün babas1, oglunu ilkin :
    annesinin istekleri dogrultusunda dini bir okula kaydettirmig a
    ti
    ve çocugu burada kalsaydi geleneksel, Müslüman bir Osmanh
    olarak yetigecekti. Fakat babasi, daha sonra içine dügtükleri
    ça-
    tigmaya bir çözüm bulmuytu: Oglunun dini okula girmek için
    gerekli törenleri gerçekleytirmesine izin vermig, böylelikle an-
    neyi memnun efmig (ki o, göründügü kadanyla kederlerine
    604 GelecegiYönetmek

    kargi din yoluyla teselli bulmaya çaligmigti) ve birkaç gün son-


    ra oglunu dini okuldan alarak laik bir okula yerlegtirmigti.
    Bu-
    änemli bir anlami vardir, bu küçük çocugun kazandigi egi-
    nun
    tim f1rsatmm, babasmdan gelen, sonradan liderlik edecegi çag-
    oldugunu dügünebiliriz.
    "bagig"

    dag ulusa geçecek özel bir


    Atatürk'ün bagkanhgi sirasmda, annesi onunla birlikte yaga-
    "do-

    mak için Ankara'ya gelmigti.Atatürk, sanki onun isteklerini


    yururmupçasma" her sabah annesinin elini öper, Türkiye'yi laik-
    leptirme ve Batihlagtirma iglerine ondan sonra yönelirdi. Fakat bu
    eylem, onun günlük ritüelinin sadece bir yansmi olugturuyerdu.
    Çogukez güne geç baglar, her gece Cumhurbagkanhgi Kögkü'n-
    deki akgam yemeklerinde konuklarmi agirlardi ve bu ritüeß ileri
    yaylarma, doktorlar hastahk nedeniyle bu tür eylemleri yasakla-
    ymcaya kadar sürdürmügtü. Yemeklere genellikle politikacilan,
    bilim adamlarim ve sanatçilan davet ederdi, fakat
    "cam
    fa-
    nus"unu koruyacak bir yakm arkadag grubu, hemen her zaman
    mevcuttu. Yemek ve içki fash, akyamm erken saatlerinde baglar
    sürerdi. Atatürk, tabagmdaki-
    ve sabahm erken saatlerine kadar
    leri az az yer ve çok yavag içki içerdi, fakat çop kez çocukluk yll-
    larmdan ammsadigi yemekleri ister, bazen annesinin yaptigi gi-
    bi pigirilmemig bir yemegi geri gönderdigi olurdu. Kendisi ve ko-
    nuklan tarafmdan söylenen parkilara dek, masadaki her tilrlü ey-
    lem, onun denetimi altmdaydi. Sik sik müzisyenlerden çocukluk
    çagmdan kalma melodileri çalmalanm isterdi. Dolayisiyla o, her
    gece simgesel olarak yeniden çocukluk yillarina gitmekteydi
    -

    annesinin hayalini ziyaret ediyor, bu imgeyi yemek ve garkiyla


    "beslenerek"
    kuruyor ve onun kmlmig kalbini onariyordu.
    Her sabah annesinin ellerini öperek onun imgesiyle ilgili ri-
    tüeli tamamladiktan sonra, kendisini "Baba Türk" olarak adlan-
    dirarak ve çabalarmi gerilemig-genig grubunu ilerleme yoluna
    sokmaya yänelterek, babasimn imgesiyle özdeglegiyordu. Kug-
    kusuz akyam yemeginin yendigi sofrada.onun devrimci dü.yün-
    celeriyle ilgili tartigmalar geçiyordu, fakat o yemek odasi, dev-
    L let katmdaki bir oda olmaktan çok, bir çocugun oyun odasim
    . Atatürk ve konuklan, özellikle de yakm arkadagla-

    r
    Siratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekât 605

    n politik ve ekonomik konular hakkmdaki ciddi tartigmalarm


    devrimci dügüncelere iligkin degerlendirmelerin arasmda parki-
    Iarla, içkilerle ve esprilerle bir oynuyorlardi." Onlar, ge-
    "oyun

    celeri, bir sonraki günün hizmet eden bir


    "ilerleyipi"ne "gerile-

    me"yi sahneye koyuyorlardt. Klinik çahgmalardan biliyoruz ki,


    ilerlemenin takip ettigi bu gerileme örüntüsü, pek çok
    yaratici
    eylemin temelinde yatan geydir.
    Atatürk, kendi üstünlügüne olan inancru yeni bir Türkiye'yi
    yaratmak için kullanmig ve yandaylarmi kendi yükselmig, açik
    kimligine daha uygun "bir

    hale getirmek" için önlerindeki en-


    geli kaldirmaya çahymigti. "Aç" özbenliginin, agm özbenlik
    sev-
    gisinin ve kurtarma fantezisinin arasmdaki iligkiyi ve bu fante-
    ziyi kederli annesinden kederli ulusuna aktardigmi, belki de hiç
    fark etmemigti. Bununla birlikte, bu örüntünün bilincine kismen
    varmig olmasi gerekir. Yunanhlara kargi kazamlan zaferin ikin-
    ci ylldänümü için Agustos 1924'te yaptigi bir konuçmada
    ansi-
    zift "aile

    hayati"nm öneminden söz etmigtir paradoks olarak, -

    fakat simgesel bir biçimde çocukluk yillarmda ailesi içinde


    ya-
    anan sikmtilari ve evIlliginin baçarisizhga ugrayigim açiga vur-
    muytu: "Uygarhšm temeli, ilerleme ve gücün temeli aile
    yaga-
    mmda yatar." Yagi ilerledikçe özgeci davramplara dönügen yü
    celtilmig kurtarma dürtülerinin farkmda olduguna iligkin kamt-
    lar da vardir.
    Bir bagka
    "baçanli"

    narsisistik lider olan, 37. ABD Baykam


    Richard Nixon, son derece zeki ve çözümleyici bir zihne sahip
    bir kipiydi. "Kurtanci" imgesi, ölümünden sonra da yandaylan-
    mn zihinlerinde varhgim sürdüren Atatürk'ün aksine, Nixon ki-
    phgmm buyuklenmect bolumunu, uygun bir biçimde devam
    ettirememigti. Zaman zaman saldinsma ugra-
    "dügmanlarmm"

    digmi sanmigt1. Sonuçta kipilik özellikleri yikici eylemlere


    yol
    açmig, bunlarm içinde kendi politik konumunun yrkima ugratil-
    masi da yer almigti.

    Kaynak: Vamik Volkan, Köriikörilne inanç,s.289-299. [Türkçesi:


    ÖzgürKara-
    çam], Okuyanus Yaymlan, Ìstanbul2005.

    I .-Ir---•T= •¯""¯¯ ' """"'"


    . · •¯ "'"¯¯
    I

    4.5. STRATEJI ILE VIZYON-MISYON


    ÍLÍf';KÍSÍ

    "Eylem olmadigrrrda, vizyon şir it-


    yndir. Vizyon olutadaireylem ise, zanrma
    yitirmektir. Eylemedöniigen Irir vizyon,
    "
    d til ryaya degigtirebilir.
    JoelBarker

    4.5.1. Bayannm Paylaµlan Görûntûsü: Vizyon .

    Liderlik ve yaraticihk ile birlikte ifade edilen vazgeçilmez


    bir
    kavram Ticari igletme,
    "vizyon"dur.
    silahh kuvvetler ya da
    makro bir kurum olan hangisi olursa olsun.degigim
    "hükümet",

    söz konusuysa vizyonu, yani yol haritasmm" belir-


    "degigimin

    1enmesini konuquyoruz demektir. Aym üretim alanmda bulu-


    nan girketlerin baçansi ya da baçansizhgi, hûkümetlerin baçan-
    sizhgi bir ortak kavramla açiklanabiliyor: Vizyon.
    Bu sihirli ya da gizemli sözcük nedir? 'viz-

    "Günümüzde en çok kullamlan terimlerden bir tanesi


    yon'dur. Terimin kökü Türkçe olmadigi için, Türkiye'de anlami
    üzerinde bir uzlagma yoktur. Ancak ilginçtir ki, bu terimin an-
    lami konusunda Ingilizce konugulan ülkelerde de pek bir uzlag-
    ma bulunmamaktadir.
    Vizyon sözcügü dilimize Ingilizce'den girmigtir. Sözlüklerde
    teriminin Türkçe kargihgi olarak; görüg, görme, hayal ve
    'vision'

    önsezi kelimeleri verilmektedir. Latince kökeni görme anlamma


    Abdullah Karaman "Konaklama Ígletmelerin-
    'visio'dur.""

    gelen
    de Vizyoniönetimi ve Bir Saha Çahymasi" baghgi altmdaki çahy-
    Stratejik Hamieler, Strafejik ForunIar ile Etki OdaklaHareMt 607

    masmda vizyon kavramiile yönetim iligkilerini çok genig aragtir-


    m14tir. Bu yayina gäre vizyonun etimolojik anlamil" qudur:.
    Bu kavram etimolojik olarak, Latince'de oldukça eski olan
    "videre"
    fiilinden türetilmig, "uyamk
    olmak", "anlamak", "kav-

    ramak" anlamma gelen "visio"


    kelimesiyle ifade edilmektedir.
    Ortaçagda Almanca'da bilmek manasmda kullamlan "weise"
    .

    sözcûgü de aym kökten türetilmig ve çok geçmeden hayal gör-


    me, optik halüsinasyon görme gibi kavramlari da kapsamigtir.
    Latince kökenli dillerde "bakmak"

    kelimesinin kargiligt olmak-


    la birlikte; saf anlamda bir bakiptan ziyade yarmlara bakigi an-
    latmak için kullam1migtir. Hint-Avrupa kökenli "vide"
    kelimesi
    "weid-word"
    kelimelerinden türetilen vizyon
    "wid"
    veya
    "gär-

    mek ve bilmek" anlammdadir. Birisi ben gördüm dediginde


    biliyorum" ile ayni anlami tagimaktadir. Ayrica, advise,
    "ben

    devise, revise, supervise, provision ve provident gibi kelimeler


    de bilgi ve ileriyi görmeyi içermektedir."° Webster sözlügünde
    ise
    "vision"
    kelimesi yöyle tammlanmaktadir: "Normal görün-
    me digmda görüldügü varsayilan nesne:... gelecekte görünme-
    digi halde bir geyi algilama yetenegi, zihinsel yetenek, güçlü ön-
    sezi... hayal etme gücü ve yetisi kullanarak bunu gerçekleptir-
    me.""' Türk Dil Kurumu sözlügünde görüg, "gözle

    bir geyi algi-


    lama yetisi, bir olay, varhk veya dügünce üzerinde varilan
    yar-
    gi, fikir" olarak tammlanmigtir. Ìspanyolcakonuqulan bazi ülke-
    lerde vizyon kelimesi.için "müthip
    rüya, korkunç mü thig bir du-
    rum" veya "ölmüç
    birinin ruhu" gibi anlamlara çeviriler olmug-
    tur. Etimolojik olarak kavram gelecegi bilmeye, tasarlamaya,
    anlamaya, kavramaya; hayal etme ve gärme çabalarma gänder-
    me yapmaktadir.
    Genel anIamtyla vizyon; gelecege dönük hayallerimiz,
    umutlarimiz, korkulanmiz ve firsatlarm bilegkesini bulmaya
    dänük bir bakig olarak görülebilir. Íçindegärünmeyi istedigi-
    miz bir fotograf, resmedilme özlemi çektigimiz bir tablo olarak
    da tammIanabilir. Yaçama yön vermek olarak
    zaman zaman bu-
    lundugumuz yeri sorgulamak geklinde de degerlendirilebilir.
    Vizyon, bir gelecek anlayigidir. Bugünün yeteneginin ötesine
    geçen, bugün ile yann arasmda entelektüel bir köprü kuran,
    608 Gelecegi Yönetmek

    geçmigi ya da statükoyu onaylamaya degil, ileriye bakmaya te-


    mel olan, tasavvur edilmig bir olanaktir. Vizyonun gücü Iidere,
    pozitif eylem, geligme ve dönügüm için bir temel saglamasm-
    dan kaynaklamr.'"
    Genel anlamtyla vizyon bireylere de kurumlara da yönelik
    olarak kullanilabilir. Örnegin; ATM'lerden para çektigimiz akil-
    h kart bir vizyondur; aym gekilde Türkiye hükümetininbagbaka-
    ni için AB devletleri yöneticileriyle fotograf çektirmek de bir viz- "çagdag
    yondur. Ya da Gazi Mustafa Kemal'in gösterdigi hedef,
    uygarhk düzeyi üstiine çikmak", Cumhuriyetin vizyonudur.
    Vizyon, amaçlarm en genig bir biçimde anlatimidir. Çevreyi
    en genig açidan bakarak tammadir. Bu baglamda vizyonu bü-
    yük bir çanak antene benzetebiliriz. Çanakantenin açisi ne ka-
    dar genig ise görügü de o kadar genigtir [uçaklaria;'~gemilerin ra-
    dar tarama ekranlarim gözünüzün önüne getiriniz]. Dolayislyla
    misyon, amaçlar ve stratejiler, vizyonun görüç alanma göre be-
    lirlenir. Vizyonlar genel egilimlere stratejiler ise somut egilimle-
    nasil ulagriz ile il-
    re, amaçlara en etkin ve en uygun zamanda
    gilidir.*
    Vizyon soyut bir kavram midir? Vizyon araç göstermeli
    midir?
    Peter M. Senge (Beginci Disiplin-Ögrenen
    Organizasyon kitabi
    "ya-
    yazaril "Bulupçuluk Pratigi" baghkh makalesinde vizyonu
    ratmaya çahytigimiz geleceşn bir resmi ya da görüntüsü" ola-
    rak tammhyor ve vizyonun soyut olmadigmi söylüyor:"

    "Yöneticiter yapuan geregi prag1ñatik olurlar; nihai anlamda


    sonuçlara önem verirler ve sadece niçin degil, nasd üzerinde yo-
    gunla. malari gerekir. Bunun tehlikesi lusa vadeli hedeflerin bazen
    daha büyük amaçlan gölgede birakabilmesidir. Burada gene dil
    önem tagir. Ne de olsa vizyon, yaratmaya çahytigumz gelecegin gö-
    ..
    rü ntüsü. Amaçlanan sonuçlarla eganlamhdir. Bu bakundan vizyon
    soyut bir kavram degil, pratik bir araçtir. Vizyonlar uzun vadeli ve-
    ya orta vadell olabilir. Çoksayida vizyon bir arada bulunabilir, in-
    sanlarm yaratmaya çabgtigi geyin tamamlayici yönlerini kavrayabi-
    lir ve farkh zaman çerçevelerini kapsayabilir. Vizyondan yoksun li-
    derler nihai olarak degerlendirilebilecek bir çerçevede gerçekleptir-
    Stratejik Hamleler, Stratejik Soruninr ile-Etki Odakh Harekrît 609

    me umudunu tapdiklari geyi tammlamada güçlük çekerler. Her ne


    kadar esasa iligkin olsa da, sadece misyona bakarak igleri nasil yü-
    rüttugumüzü degerlendirmek son derece zordur. Bunu ba.garmak
    için kafarmzi yöyle bir kaldinp 'yaratmaya
    çahghgimiz gelecegin bir
    görüntüsü'nü dile getirmemiz gerekir." -

    Günümüzde gerek teknolojik geligmeler gerekse küreselley-


    me sayesinde hizh degigimler aslmda gu anda yarmi.yagatmak-
    tadir. Çünküdönügümler, çop kez, etkileytikleri toplumlar ta-
    rafmdan belli bir gecikmeyle anlagilmaktadir. Belki de vizyon
    bu dönügümlere bireyleri, toplumu ve örgütü hazirlamaktadir..
    Bu noktada vizyon bilmece çözer gibi, görünügte ilgisiz parça-
    ciklari yan yana getirip ortaya bir tablo çikartmak gibi bir çahy-
    mayi da anunsatabilir. Ïnsanlarzaman zaman sistemli bir gekil-
    de bu çahymalari yaparak hayatlarma yön verebilmektedirler.
    Bu.tammlar, as'lmda vizyona gu anda yarmi yagama duyarhhgi
    anlami da katmaktadir. Böylece vizyonu bugünden uzak gele-
    cegi tasarlama olarak da dügünebiliriz.
    Vizyonun kendine has özellikleri de bulunmaktadir. Bunlari
    dört baghk altmda toplayabiliriz: ÏdeallikOstenen mükemmel-
    lik), epsizlik (farkli bir onur duyma), bir gelecege.yönlendirme
    ve tasvirler (geleceginresmini) yapabilmeli, mevcut ihtimalleri
    degil gelecekteki imkânlari dikkate almada açik olmahdir. Ayri-
    ca vizyonlar epsiz ve ayirt edici oldugu noktalari ortaya koyabil-
    melidirler. Üstelik,vizyonlar liderlerden beklenen uzun süreli
    yönlendirmeye sabiptir ve gidilecek yönün ifadelerini tagirlar.
    Bu özellikler igigmda vizyon, gelecegi tasavvur ederken nasil
    bir yey olmak istedigimizle ilgili zihinsel süreçle yaratilan imaj-
    larm ortaya konulabilmesi olarak da tanimlanabilir.36

    4.5.2. Vizyon ve Misyon Íligkisi


    Gary Hamel ve C.K. Prahald (GelecegiKazanmak) stratejiyi
    hem uyum hem de gerilim olarak ele almaktadirlar."
    Stratejiyi [bizimözetledigimizgekilde] bir gerilim olarak ele al-
    mak, stratejiyi
    "büyük
    kafalarm ürünu olan bir büyük plan" olarak
    610 ÖelecegiYönetmek

    görenlerle art arda kararlarin akiqi içindeki belli bir kallp olarak
    görenler arasmdaki uçurumu agmaya da yardimct olur. Stratejiye
    bir gerilim olarak yaklagmak, hem üst yönetimin varip çizgisi ve
    bugün ile yarm arasmda duran genig bir yetenek olupturma günde-
    mi konularmda görece net bir görüge sahip olmasi anlamma gelir.
    Hem de üst yönetim gelecege götüren yolculugun her adimin1ön-
    ceden belirleyemeyecegi için, kararlarm art arda ahnmasmi gerek-
    tirir. Bir gerilim olarak strateji, líderligi biittinüyle planiamanm miim-
    kün olmamasi ile açrk formille edilmigve geniggekildepaylagdan bir ruh
    olmaksizm liderligingerçeklegememesi arasmdaki önemli paradoksu ka-

    bul eder.

    Yönetici ile lider arasmdaki bir bagka fark da vizyon, strate-


    jik dügünme ve sistem yaklayimi ve dügünürü olma noktalarm-
    dadir. [Vizyon] genelde yaziya dökülmemig olabilir. Vizyonda
    arzulanan bu olgular, misyon bildirgesi aracihgi ile kurulugun
    tepe noktasmdan alt kademelerde çahyan bireylere kadar nüfuz
    etmelidir. Vizyon, örgütun hedeflerini ve yönünü genel terim-
    lerle çerçeveler ve "Ne yaratmak istiyoruz?" gibi sorulara yamt
    arar. Firmamn izleyecegi igletme politikalari ve uygulamalari
    vizyon ile uyum içinde olmah ve uygulanan toplam kalite ilke-
    1eriyle de bütünlegmelidir.'""
    Kurumun içinde bulundugu dönem için vizyonu ve gelecek
    dönemler için vizyonu. Bu iki vizyon, kisaca vizyon"
    "bugünkü

    "gelecek

    ve vizyonu" olarak terimlegtirilebilir.


    Bugûnkü vizyon ile gelecek vizyonunun organizasyonlar-
    daki iglevi nedir diye dügünmek, vizyon kavrammi anlamaya
    baglamaktir. Bugünkü vizyon, bize içinde bulundugumuz yeri
    gösterir; gelecek vizyonu ise, bize varmak istedigimiz hedefi
    gösterir. Gelecek vizyonu, eger iyi belirlenmig ve paylayilan
    bir vizyonsa, kurumun çahyanlarmi bir miknatis gibi kendine
    çeker. Ondan uzakta kalmak rahatsizhk verir.'"' Kisa dönem
    stratejiler önleyici (proaktif) ortamlann olugmasma degil, te-
    davi edici (reaktif)ortamlarm olugmasuta neden olurlar. Viz-
    yonsuz girketlerde Ar-Ge ve diger bälümler günden gùne ak-
    tivitelerini yarida birakirlar ve uzun vade hedeflerini kaybe-
    derler.'"

    ..L
    Struejik Hamleler, StratejikSorunfar ile'Etki OdakhHarelait 611

    Ïnsanlarbir farkhhk yaratacak, siradanhgi agacak bir geyle-


    rin parçasi olmak isterler-yön bulmalarmi saglayacak bir ylldiz
    isterler. Berrak, ilgi çekici bir vizyon, bir varhk nedeni, bir amaç
    her örgüt için gereklidir; bu_örgüt ister bir devlet dairesi, ister .

    kâr amaci gütmeyen bir kurulug, ister bir girket olsun. Bununla
    birlikte herhangi bir misyonun gerçekleymesi için, ärgûtün yä-
    netilmesi ve yönlendirilmesi gerekir. Bir örgütteki liderlerin är-
    güt degerlerini ifade etmesi, insanlan bu degerler etrafmda ha-
    rekete geçirmesi ve misyonun baguu çekerken bu degerleri
    kendi kipiliginde somutlagtirmasi hayatiönem tagir "" .

    Sonuçlara dönük liderler hem bir núcyona hem de bir vizyo-


    na sahip olmahdir. Amaç olmadigmda sonuçlar çok az gey ifa-
    de eder; bunun çok pratik ve güçlü bir nedeni vardir: Bir mis-
    yon uzun yolculuk için gerekli hirsi ve sabri agilar. Vizyonun in-
    sanda hirs uyandirdigi dogrudur, ama baçarisizhga ugram4
    birçok girigmin ayirt edici özelligi sabrm eglik etmedigi hirsa
    dayanmasidir."2 -

    Peki, uygulamada bir vizyon nasil yaratilir? Bunun yanitml .

    ararken JohnP. Kotter, "Ïnsaniar,gelecege dönük olmasitidan


    hareketle,. vizyon yaratmamn uzun vadeli phnlama sürecinde
    oldugu-gibi tasarlama, örgütleme ve hayata geçirme agamalari- .

    ni içermesi gerektigini dügünürler. Ìçinbu gekilde yürüdügünü


    hiç görrnü. degilim. Gelecege iligkin.bir vizyon bir tarifeye ve-
    ye. aki çizelgesine göre tarumlanamaz. Akildan ziyade duygu
    igidir bu. KarigikÏiga, belirsizlige ve aksilildere katlanmayi, ileri- .

    ye do grua tilmig her ad ima genellikle eglik eden yarim adimlik

    geri çekilmelere hazir^olmpyi gerektirir," der.


    Kimileri bir vizyonun "yukandan
    apagiya" uygulanamaya-
    cagini, "gerçek"
    vizyonun bir gekilde."açagidan yukariya" dog-
    ru olugmasi gerektigi görügündedir. Su görüç igin özünü kaçir-
    maktadir. Önemliolan, vizyonun kimin tarafmdan, nasil hazir-
    landigi degil, içselleptiriltnesi ve kabul görmesidir. Kimi örgüt-
    1erde gelecekle ilgili en iyi bilgi, en tepenin birkaç 1<ademe altm-
    da bulunabilir. Onemli olan içselleptirmektir ve bu en tepedeki
    liderlikten baglar.
    612 GelecegiYönennek

    Vizyonun olugumu kisa vadeli olarak dügünülürse ya da


    tasarlanirsa sonucun olumsuz olma olasiligi yüksektir. "Vizyon,
    yönetimin kesin öngörülerini ve bagarilabilir hedeflerini içeren
    stratejilerle gekillendiginden olugumu uzun zaman ahr. Uzun
    vadeli birlegik vizyon, liderlik ve yaraticihk ile beraber degigim
    olgularmm da geligmesini saglar.
    Günümüzde oldugu gibi hizla degigen, geligen ekonomiler,
    üretim teknolojileri, piyasalardaki ani degigiklikler ve keskin-
    legen rehabet, vizyonu olmayan girketlerin piyasalari teknolo-
    jik Brsatlar açismdan yeterince algilaya'mamalarma neden
    olur.""6
    Vizyon niçin gereklidir? Kisaca açiklayacak olursak vizyon,
    gelecegi gästeren kilavuzdur. Eger ister kipiler, ister devletler
    ya da herhangi bir organizasyon kendisinin bir bakigi ya da
    dünyaya en genig açidan bakma yetenegine sahip degilse ne
    kendisini, ne de dünyayr kendi merkezinden tammlayabilir.
    Dünyaya at gözlügü ile bakmak terimi de bu yüzden çikm14tir.
    Eger kendi bakig açmiz ve ufkunuz yoksa dünyayl, hatta ken-
    dinizi bagkalarmm tanimlamalanyla anlamak ve kavramak zo-
    runda kahrsmiz. Etrafmizi, size tarif edildigi smirlar ve kistas-
    lar çerçevesinde degerlendirebilirsiniz. Kendisini bir köpegin
    inisiyatifine birakmig kör bir insanm durumuna dügersiniz.
    Eger vizyon sahibiiseniz, faaliyetlerinizde vizyondan sapmalar
    oldugunda çok çabuk görebilirsiniz ve tedbirlerinizi ahrsmiz.
    Vizyon gerek vatandaglarmizi gerek çahyanlari sürekli güdü-
    ler, fedakârhk zamam fedakârhk, birlik zamam birlik saglan-
    masma yardimci olur.'"
    Íçletmebilimi, kavrammi açiklarken, bir ürünü, bir
    "vizyon"

    igletmeyi, pazarlama yänetimini, yönetim modelini ya da banka


    kontrol sistemini olaganüstü bagarilara ulagmig gagirtici yeni fi-
    kirleri örnek göstermektedir. Ya da bir igletmenin tam ikiye
    "on

    bey kala" baçanh yeniden baglangicmda, bütün Bati dillerine


    Amerika'dan ithal edilen terimle around" da (dönüm
    "turn

    noktast),
    "take
    off"tan (uçagmpistten havalanmast), yani kurtu-
    lugu getiren ya da kivilcimi"ndan çok söz et-
    "vizyon"dan "fikir
    Stratejik Hamleier, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHaredt 613

    mektedirler. Bütün bu örneklerde, baglang2çta çahyanlarm,


    mügterilerin, dagitimc11ann ya da hissedarlarm giddetle kargi
    çiktiklan bu vizyonun papirtici etkileri vurgulanmaktadir; Giri-
    gimcilerden birinin, yöneticinin ya da yönetim kurulu bagkam-
    nm tek bagma eseri olarak gösterilen bu vizyon, en dogru anda
    ortaya atilan en dogru ve küresel öneri olarak kabul edilmekte-
    dir. Bu gansh öncü girigimcinin dâhice fikri, igletme bilimi lite-
    ratüründe strateji yönetimi olarak adlandinlmaktadir.
    Vizyonun bileyenleri gunlardir: Iyi tasarlannug vizyon, iki
    temel bileyenden olugmaktadir.'" Özideoloji ve imgelenen gele-
    cekten olugan yapi apagida görülmehedir.

    VIZYON

    ÔZiDEOLOJi IMGELENEN
    GELE
    CEK

    ÔZDEÕERLER ÖZ HEDEF BÛYÜK


    CÙRETKÂR CANLITARIFLER
    AMAÇLAR

    iNANÇ
    DUYGU TUTKU

    Kaynak: Abdullah Karaman, Vizyon Ydnetimi, s.25.

    Öz degerler, örgütün temel ve kahci ilkelerini ortaya koy-


    maktadir. Bu degerler, igletmeye saglam bir zemin sunarak, il-
    ke ve kurallarm olugma sistematigini kurgulayabilir. Öz de-
    gerler, hedefi olan igletmenin varhk nedenini açiklamasma
    yardunct olabilir, örgütün ne için var oldugunu ve neyi temsil
    ettigini belirleyebilir. Ayrica örgütün karakterini ortaya koya-
    bilir, örgütü bir arada tutmayi saglayan bir yapigtirici görevi
    görebilir.

    I
    I
    -
    I

    614 GelecegiYönetmek

    Oz hedef, bir örgütün sadece para kazanmanm ötesinde; da-


    ha derinlerdeki varolug nedenini ortaya çikarabilir. Öz hedef,
    ufukta yol gösterici bir yildiz gibidir. Bu hedefin kendisi degig-
    mezken, diger degigimlere esin kaynagi olabilir.
    Ímgelenen(hayal edilen) gelecek: Vizyonun bu bilegeni iki
    kisundan olugmaktadir. Birincisi örgütlerin 10 ile 30 ydhk bir
    zaman araligmda bagarmayi arzuladigi "Büyük Cüretkâr
    Amaç" olarak isimlendirilen amaçtir. Ïkint.isiise, bu amaçIar ba-
    par11digmda ärgütün nasil olacagma dair canh tarifler olarak si-
    niflandirilmaktadir.
    Öz ideoloji ile temel yetenekler birbirinden farkh olabilir. Te-
    mel yetenekler, girketin özel becerilerini tammlamaktadir.
    Vizyonun içeriginde somut kavramlar olan misyon, amaç,
    strateji ile birlikte inanç, duygu, imaj, tutku gibi soyut kavram-
    lar da yer almaktadtr. Kisacast vizyon, soyut ve somut bilegen-
    lerin yarattigi bir
    "somut
    bilegke vektörel" büyüklüktür.
    Vizyon karanhk tünelden çikigm projektörü, feneridir. Birin-
    ci ve ikinci bölümde anla tilan, bur ada, bu nedenle üzerinde du-
    rulmamig olan tahmin, öngörü ve senaryo kullamlmasi ve
    yararlandmasi gereken degigkenlerdir. Vizyon kavrami igletme-
    lerde, örgütlerde 1990'dan sonra yogun biçimde kullandmaya
    baylanmigttr. Gelecek vizyonu, hedef gösterir.
    Dünyada genelde benimsenen liderlik tipi karizmatik lider-
    liktir ancak vizyon sahibi pirketlerde karizmatik liderler ön safta
    olamazlar. Vizyon sahibi girket için karizmatik liderler yalmzca
    kisa dönemde yarar saglamaktadir.

    Misyon
    Misyon sözcügü Hint-Avrupa dillerinde atmak,
    "firlatmak,

    göndermek" anlamma gelen meit sözcügünden türetilmigtir.'"


    Meit sözcügünün birinci anlanu kötü bir gey atmak, firlatmak,
    lekelemek anlamma gelen smite kelimesiyle paralellik göster-
    mesi ilginçtir. Aynca Latince'de mittere ve missus sözcükleri de
    saglamak, gitmeye neden olmak, göndermek, atmak"
    "gitmeyi

    gibi anlamlarda kullaruhyor. Bu yüzden misyon kelimesinin or-


    Stratejik Hamieler, Stratejik Sorunior ile Etki Odakle Harekât 615

    taya çikiç1 (Füze),


    "missile"
    (uzaklagtirma),
    "emit"
    "intemit"

    (yanda kesme, ayirma),


    "permit"

    (izin, içeriden yönlendirme)


    "promise"
    ve (kurumlagma, ileriye yönelik teklif verme) söz-
    cükleriyle baglantihdir. Modern organizasyonel yapi içerisinde
    dügünüldügünde misyon sözcügü ärgütün ve çaliçanlarm niye-
    ti, ruhu veya temel görevi ya da davramp biçimini, kurumlay-
    mayi ya da gücü aktaran ya da hedef ve amaçlar dogrultusun-
    da gelecege yönelmeyi açiklayan sözcüktür. Sözlük anlami ile
    misyon, bir kimseye verilen äzel görev olarak tanimlanmakta-
    dir, bir yönetim kavraim olarak misyon, igletmelerin varhk ne-
    denini ifade etmektedir. John Kottler, Matsushita Liderligi, 20.
    Yilzyilm En Parlak Girigimcisinden Dersler isimli kitabmda, Kono-
    suke Matsushita'mn 1933 yihnda ilk kez, bir Japon firmasi olan
    girketinde
    "girket

    misyonunu" olugturdugunu belirtmektedir.


    Aynca misyonu yazan ve girket degerlerini tüm çahyanlara ya-
    zili olarak bildiren kipi olarak da tamtmaktadir. Yaklagik 70 yil-
    lik bir geçmige sahip oldugu gärillen bu kavrarnin, yahn anlam-
    da özel bir görev veya yapilan igin ne oldugunu anlatmak için
    kullamldigi görülmektedir. Fakat misyonun anlami uygulama-
    da kangtirtlabilmektedir. Misyon çogu zaman yapilan igi veya iy
    prensiplerini, degerleri, felsefeleri, amaci ve bir inanci ifade et-
    mede kullamlmaktadir.
    Misyon, özellikle vizyonun nasil baçanlacagma iligkin bir
    görev tammidir. Yeni vizyon ve misyona çaliganlar inanamiyor-
    sa bagari saglanamaz.
    Misyon, bir firmanm var olma nedenini açiklar ve "Ne igle
    ugraglyoruz, muytenmiz kimdir, mugteriye onemli ve degerli
    olan.nedir, yaptigimiz iy nedir ya da ne olmalidir, kurulugumu-
    zun en dikkat çekici äzellikleri nelerdir?" gibi sorulara yanit
    arar... Misyon bildirisi ise, örgiltün temel degerlerini, ürün ve
    hizmet kalitesini, teknoloji ve felsefesini, imajini ve çahyanlart-
    na, mügterilerine ve de çevreye kary1 davramgim simgeler. Belir-
    gin bir misyon tammi, tepeden gelen vizyonun öngördügü he-
    .
    defleri en alt kademelere kadar geçigtirebilmeli ve tüm çahyan-
    lan kucaklamasmi saglayarak onlara yän verecek kadar etl<ile-
    yici, berrak ve inandtria olmalidir?
    616 Gelecegi Yönetmek

    Misyon esasen vizyonun daha somut halinden bagka bir gey


    degildir. Misyon aym zamanda organizasyon ve organizasyo-
    nun yönüyle ilgili olarak inancmm ve yeteneginin ifa-
    "liderin"

    desidir. Ayrica organizasyonun en sessiz fakat en güçlü ve öz-


    gün özelliginin ne oldugunu gös te rir."'
    Ögrenenorganizasyon, ortaya çikma sürecinde içsel olarak
    kontrol edilir. Kurucularm vizyon ve ortak misyon duygusu
    ile ileri çekilir. Öteyandan performans organizasyonu baçarih
    oldukça gittikçe artan gekilde diytan kontrol edilir
    (kisitlanir).*

    Misyon .

    trateµ

    Sekil:Teoride Õgrenmeve Uygulama


    Kaynak. David K. Hurst, 1<rizve Yenitenme,s.59, (çev. Elâ Gürdemir), Alfa
    Ya-ymlan, Istanbul2000.

    I uygulamasmda ögrenme ve performans arasmdaki kargihk-


    h engelleme, ekonomideki her çegit bocalamayla daha da piddet-
    lenir. Ideal olarak öp·enmenin ürünü (strateji)performansta ken-
    dini göstermelidir ve bu performansin sonuçlan yukandaki gekil-
    de görüldügü gibi ögrenen organizasyonu tekrar beslemelidir.
    Peter M- Senge "Bulupçuluk Pratigi" makalesinde vizyon-
    misyon iligkisíni iq deneyimini de kapsayacak içerikte açikla- .

    mak ta:"'
    StratejikHamleter,Stratejik Soruniar ile Etki OdakleHarekôt 617

    "Misyon ve vizyon konusunda berraklik hem içIevsel hem de


    bir gerekliliktir. Misyon yol gösterici bir ylldiz, kisa vadeli
    .manevi

    ve uzun vadeli hedeflerin getirdigi kaç1nilmaz baskilari dengede


    tutmaniza olanak verecek uzun vadeli bir amaç saglar. Vizyon mis-
    yonu gerçekten anlamh ve amaç edinilmig sonuçlara dönügtürür;
    zaman, enerji ve kaynaklann nasil dagitilacagma rehberlik eder.
    Kendi tecrübeme dayanarak, köklü bir amaç duygusunun ancak çe-
    kici bir vizyon sayesinde hayatiyet kazanabilecegini söyleyebilirim.
    Ínsanlarmtutkulari dogal bir akipla gerçekten heyecan verici bir gey
    yaratmanm önünü açar. Birlikte almdiklarinda misyon ve vizyon
    derin bir ihtlyaci kargilar: Bütün insanlarin bir amaci, bir varhk ne-
    deni vardtr. Çoguinsan satm alinmasi, kazanilmasi veya pazarlan-
    masi mümkün geylerden daha önemli bir geyin bulunduguna ina-
    nir. Her bûyük girigimin özünde yatan tutku, insanoglunun bir
    farklilik yaratma, bir iz birakma yönündeki derin özlerninden kay-
    naklanir Bu tutkuyu besleyen gey ne aldigmizdan çok ne kattiginiz-

    Misyon, üyelerine bir istikamet vermesi ve anlam ka-


    "örgüt

    zandirmasi belirlenen ve örgütü benzer örgütlerden


    amac1yla
    ayirt etmeye yarayacak uzun dönemli görev veya amaç" geklin-
    de tanimlanabilir. Örgütmisyonu, "paylayilan
    degerler" ya da
    "ortak
    inançIar" demektir. Hizmet öneligliolmak, üretim yö-
    neligli olmak, ma-liyet yöneligli olmak, kalite yöneligli olmak vb.
    birer misyon alanlaridir. Misyonun hedefi çahyanlarm yüregi-
    dir. Orgüt çah anlarimn ortak degerleri benimsemesi, inançlari
    ugruna savagmay1 ögrenmesi, nihayi amaca kilitlenmesi ärgüt
    misyonunun fonksiyonudur. "Girigimci liderin" bagarisi her
    geyden önce örgüt üyelerini belirlenmig bir misyon etrafmda ke-
    netleyebildigi kadardir.
    Vizyon ve misyon .temelde birbirinden farkh kavramlar ol-
    makla birlikte sürekli olarak iç içe amlmaktadir. Misyon ve viz-
    yon arasmda yönetim sürecinde ortaya çikan farkhhklar apagi-
    daki gekilde görülmektedir.
    618 Gelecegi Yönetmek
    .

    VÍZYON MÍSYON

    Maddi-manevi tüm degig- Örgütün bir bölümünü ge-


    kenleri içine ahr (holistik- ligtirmeyi hedefler ve si-
    tir), misyonu da içerit. nirlidir.

    Örgütün gelecegi üzerine Örgütunbugünkü ihtiyaç-


    odaklamr. . lan ön plandadir. .

    Ïçseldir(internal persone- Dipsalàir, personele müg-


    le örgütün misyonu ve ne- terilerin ihtiyaçlan hak-
    reye gittigi konusunda bil- kmda bilgi verir.
    verir).
    gi

    Örgütfonksiyonlarmi ve Örgütüngünlük eylemleri-


    örgütsel iligkileri gelecegi ni mügteri ihtiyaçlarmi te-
    düpünerek, geligtirerek ha- mel alarak tammlar.
    zirlar.

    Personeli motive etmek ·

    - Personelin günün partlari-


    .
    için gelecek temelli açik na göre igini en iyi- yapma-
    amaçlar geligtirir. .
    si istenir.

    Biz ne olma.k istiyoruz? Biz gu anda ne yapiyoruz?


    Nereye gidiyoruz? sorula- Neye inamyoruz? sorulan
    n sorulur. . sorulur.
    I

    Sekib Yönetim Sürecinde Vizyon ve.Misyon Arasmda Ortaya Çtkan


    Farkhhklar -

    Kaynak. Servet Özdemir,Egitimde ÖrgüíselYenile;miden aktaran Abdullah


    Karaman, Vizyon Yönetimi, s.47.

    Yukandaki vizyon-misyon nitelik aynmmdan da görülecegi


    "varolug

    gibi misyon, nedenini" açiklayan, amaci açikça ortaya


    koyan bir ifadedir. Vizyon, gelecekte gimdi bulundugumuz pozis-
    yona gäre daha iyibir yerde olmayi, koordinat noktalarrn anf atir.

    1
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakir Harekât 619

    Vizyon gelecegi,misyon ise qu anda bulunulan durumu anlatir.


    Bugünkü vizyonumuz ile gelecek vizyonumitz için sorula-
    cak ya da sorulmasi gereken bazi sorular punlar olabilir:
    "Rakiplerimir
    kimlerdir? -RakipWrimiz
    kimlerolacak?
    "DeÖerlerimiz
    nelerdir? Dj erlerimiznelerdlacak?
    ·

    · ·

    "Bugünúmüzügarantialtindalutan nedir? Geleceëimizigarantialtindalutacakolanne olacak?


    "Organizasyonumuzun
    toplumiçindekiyerinedir? Organizasyonumuzun
    -

    lopium içindekirolü
    ne
    olacak?

    Bu türden"6 onlarca soruyla bugünkü ve yannki vizyonu-


    muz saptanabilir.
    Dikkati çekmesi gereken bir änemlinokta da vizyona ulapl-
    digmda bittigi ve yeni bir vizyonun baglayacagidir. Oysa mis-
    yon daha uzun sürelidir. Vizyonun ne olacagi, nasil geligtirile-
    ceginden da13a önemli bir konudur. En ideal vizyona sahip ol-
    mano yolu konusunda çegilli tartigmalar yapilmaktadir. Eger
    "buluççuluk"

    söz konusuysa insanlik tarihi bireysel vizyonun


    bagari äyküleriyle doludur.
    Günümüz organizasyonlarinda vizyon ya çabyanlarla gelig-
    tirilmekte ya da önceden belirlenen vizyon çahganlarla paylagl-
    maktadir. irket ya da örgütlerde lider vizyon belirlenmesinde
    çok önemli bir aktör haline gelmigtir.
    Çokuluslugirketler veya
    dünya ölçeginde säz sahibi-pazar payi sahibi iddiasmdaki gir-
    ketlerin liderleri artik bu makro ölçekli yapilan algilayip
    yönetebilecek yetenekte, seçilmigkipiler olmahdir. Ïdealvizyonu .

    tespit edecek liderle, vizyonu en lyi biçimde geligtirecek, çah-


    ganlar-personel ayrimi önemlidir ve ikisinin de birbirinden
    ne
    denli farkli oldugunu görmemiz gerekir.
    Çoksikça kullamlan bir ifade: "Sektörde bir numara olaca-
    giz," ya da "Bir Türk girketi olarak Avrupa'nm iki numarasi ola-
    cagiz.
    Bu hedefler vizyon mudur; strateji midir? Bu ifadeler vizyon-
    dur. Ancak, yukaridaki vizyonlara ulaymanm kolay olmadigi
    da ortadadir. O halde, vizyon açik olmah ve çaliçanlara gerekçe-
    ler ve gerçekler sikça ve açikhkla anlatumah, paylaplmahdir.
    "Ekip" ya da "takim"

    düguncesinin egemen olmadigi organi-

    I,
    . 620 GelecegtYönetmek

    zasyonlarda vizyonun gerçeklegmesi hayal olur. Vizyonun ger-


    çekçi, matematik mantigimn, aritmetik verilerinín saglam ve
    inandirici olmasi gereklidir. Örnegin; her geçen yil
    "kalitemizi

    teknolojinin geligimine uygun olarak artiracagiz ama fiyatlari-


    miz sabit kalacak" hedefi, bir vizyondur. Ama, buna çaliganlari
    inandirmamz gerekir.
    Dügünce özgürlügü, insan haklarmm çagdag düzeyde olma-
    ama uluslararasi arenada bunlari
    si hükümellerin vizyonudur
    ülkesinde dügünce suçlulari ifade öz-
    -yaratiyorsa,

    anlatirken,
    gürlügline ters olarak vatandaglarim yarg1ya yolluyorsa, halkm
    bu vizyonu paylagmasi, daha ileriye götürmesi beklenemez.
    Hedefin ölçülebilir oldugu unutulmamahdir.
    Bu örnekler, bir vizyon bildirisi ya da bildirgesi yazarak viz-
    yona sahip b1r orgamzasyona donuqulemeyecegmi gostermek-
    para" ile öl-
    "çok

    tedir. Vizyondaki baçari bir girketin kazandigi


    çulemez. Unutulmamahdir ki;
    "para
    kazanmak strateji degildir.
    Strateji, teknolojiyi ve teknolojik duçünceyi yaratmaktir löteki
    bölûmlerde yapilan strateji tammlarmdan farkh olarak]". Bosch
    reklamlarmdaki ifade belleklerdedir: "Mügteri kaybetmektense
    para kaybetmeyi tercih ederim!"
    Vizyon, strateji olmadigi için vizyoner irketler çogu kez em-
    salsiz hamlelerini hrsatlarla kar ilaymca yaparlar. Olasihkdigi
    hatalar da vizyon yaratmaya ya da vizyon içinde adim atmaya
    yol açar.
    Strateji organizasyonlarm yönetimi" tarafmdan belirle-
    "üst

    nir ama iç dinamiklerin etkilegimi ile evrensel nitelikler ve öl-


    çütler bunun olugumuna izin verir. Strateji açik, anlayilabilir,
    uygulanabilir olmalidir.
    Strateji ile vizyon arasmdaki ortak bag, ikisinin de içinde bu-
    lunulan durum-zaman için degil, gelecekle ilgili olmalandir.
    Vizyon-strateji iligkisinde genelde vizyonun daha soyut, strate-
    jinin ise somut nitelik gösterdigi ifade edilirse de bu çok dogru
    degildir. Belki ikisini kargilagtirmakta zorlayici bir gayret olabi-
    lir. Su söylenebilir: Stratejide kaynaklar, araçlar, hatta amaçlar
    somut, maddi olarak belirtilmek zorunlulugu gösterirken, viz-
    yon ifadesinde kaynaklarm ve araçlarm ortaya konmasma ge-

    L
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etkl Odakit Harekât 621

    rek yoktur. Ïçte bu nedenle vizyon soyut, strateji ise somuttur.


    Bu degerlendirnie dogru olmakla birlik te eksik kalmaktadir.
    Çünkü vizyon, ärgütlerin stratejilerinin belirlenmesinde, önce-
    likle amaç hedeflerin [misyon]saptanmasi, gidilecek yönün, ro-
    tanin belirlenmesinde, hatta bütçenin çikarilmasmda en önemli
    yardimci etkendir. Eger vizyon, matematik akildan uzak, hayal,
    fantezi, oyuncaklagtirilmig fikirler ise vizyona bagli olarak yara-
    tilacak strateji gerçekçi olabilir mi? Tabil ki olamaz. Once amaç-
    lar belirlenecek, buraya gidigin iglem basamaklan, yani strateji
    olugturulacak. Vizyon ile strateji ve stratejik yönetim arasinda
    dogrudan bir iligki vardir.
    ilerlemekve ilerde kalmak stratejinin temelidir ve hayal ol-
    madan vizyon olamaz ama yangi bitirmek, zaferle taçlandirmak
    için önce baglang1ç noktasini bulmak gerekiyor.

    4.5.3. Stratejik Mimari


    Jack Fitz stratejik planlamayla stratejik mimari arasmdaki
    fark ve üstünlükleri çok anlayilabilir örneklerle ortaya-koyuyor.
    "Hemen hemen her kurulugun bir tür s tratejik plani vardir. Pek
    az kurulug stratejileri uygulama azmini gösterir."
    'Plan mi' yoksa
    'baglanmak

    mi' esastir sorgulamasma J.itz


    de yapiyor ve qu karara vanyor:
    Bir stra teji her zaman en üstün terimlerle nitelenmelidir. Neden
    yalnizca daba lyi olrnakla yetinilsin? Bir kez ige girildikten sonra,
    stratejik ve taktik planlar geligtirilebilir. Planlar her yd ya da daha
    sik degigtirilir. Stratejiler kahr. Bir plan, bir cumartesi akpami ye-
    mek için rezervasyon yapmaya benzer. Baglanmak ise
    yagam boyu
    sürecek bir evlilik.gibidir. Konu plan degil; baglanmaktir.
    '

    Çoguplan duvar kâgidma benzer; güzeldir, ama kendi bagma


    güçlû degildir. Stratejik planlar bir çekirdek stratejiye; degerlerden
    ·

    olugan somut bir duvara dayanmaladir. Stratejik bir ip plam mimari


    bir çizim gibi olmahdtr. Mimarlar içe bir amaçla baçIarlar. Bu amaç,
    bir tür bina yapmaktir. kalemi kâgidi ellerine almadan igin içinde
    her kim varsa oturup, bunun blir tür iglevi maksimize etmek için
    ta-
    sarlanacak ticari bir plan oldugunda karara varmalari gerekir. Eger
    I
    622 ¯ Gelecegi Yönetmek

    ölçülere göre bina yapan bir ingaatçi için çahyiyorlarsa, sonuçta or- '

    taya çakan plan genel kullanima yönelik olacaktar. Bu, ingaatçalar


    için ige yarasa da, girket yöneticileri için geçerli olmaz. Yöneticiler
    kendilerini bir planlamaya angaje etmeden önce, bazi temel konu-
    lar üzerinde açikça görü·2birligine varilrmy olmasi gerekir. Ü.Fitz;
    Büyük Kuruluglar ÍnsamNasil Degrelendiriyor, s.50]

    Gelecegin yalmzca hayal edilmesi degil, aym zamanda inga


    edilmesi gerekmektedir; mimari" terimini o nedenle
    "stratejik

    kullamyoruz. Bir mimar daha henüz yarai·11mamiggeyleri gözle-


    rinin änünde canlandirma yetenegine sahiptir; qu anda tozlu bir
    ovadan bagka bir gey olmayan yeri bir katedral, qu anda büyük
    bir yank olarak gärünen boglugu bir köprü olarak hayal edebi-
    lir. Ama mimarm aym zarnanda, bu hayalin gerçeklige nasil dö-
    nügtürülecegini gösteren bir çizim de geligtirebilmesi gerekir.
    Mimar, hem hayal görebilmeli hem de tasarim yapabilmelidir.
    Mimar, sana ti mü hendislil<1ebir legtirir "2
    Her girketin aynca bir stratejik mimariye de sahip olmasi ge-
    rekmektedir. Stratejik mimariyi olugturabilmek için, üst yöneti-
    min, gelecek on yil içinde mügterilere ne gibi yeni yararlarm ya
    "iglevsellikler"in
    da sunulabilecegi, bu yeni yararlari yaratabil-
    mek için hangi yeni temel yeteneklere ihtiyaç olacagt ve mügte-
    rilerin bu yeni yararlara en etkili gekilde ulaçabilmelerini sagla-
    mak için onlarla kargilagma biçimlerinde ne gibi degigikliklere
    gitmek gerekecegi gibi konularda bir görüy geligtirmeye ihtiya-
    ci vardir.2"
    Sirketaçismdan strafejik mimari, pu anta gelecekarasmdaki bag-
    dir. Yeni bir firsat arenasmda kazanmamzi saglayacak bir ko-
    num yaratmak için gu anda ne yapmamz, hangi yeni yetenekle-
    ri geligtirmeniz, hangi yeni mügteri gruplarim anlamaya çahy-
    mamz, hangi dagitim kanallanm incelemeniz gerektigini söy-
    ler *

    Stratejik mimari ayrmtih bir plan degildir. Büyük tablodur.


    Yeni islevsellikleri yerleptirmek, yeni yetenekler ekle etmek,
    mevcut yetenekleri geligtirmek ve mügten ara yuzunu yemden
    tasarlamak için genigkapsamh bir gündemdir."° Stratejik mima-
    ri, gehir içi caddelerin aynntih bir plamndan çok, gehirlerarasi
    Stralejik HamIeler,Stratejik Soruniorile Etki Odakh Harekât 623

    otoyollarm haritasina benzer. Genel bir yön duygusu vermekle


    yetinir, güzergâh üzerindeki bütün yan yollan göstermez.2"
    Yirmi-birinci yüzyila girerken, açik strateji ihtiyaci artlyor.
    Çünkükesin bir farka ve benzersizlige nasil sabip olacaklari,
    farkh mügteri gruplarma rakiplerinden farkli bir geyi nasil
    suna-
    caklari hakkinda açik bir vizyon belirlemeyen girketleri, yogun
    rekabet çig çig yiyebilir. Sirketleryalnizca dezavantajlari orta-
    dan kaldirmaktan öte, avantaj olugturmak ve geligtirmek için
    bir geyler yapmalilar. Stratejideki temel gerçek, girketin herkese
    her geyi sunmasinm ve bunu çok iyi yapmasmin mümkün ol-
    madigidir ve bu yilzden strateji, seçim
    yapmayi gerektirir. Ïyi
    stra tejinin girketi farkl11agtirdigi bir temel ilkedir. Ancak yalniz-
    ca farkl1 olmak yeterli degildir. Farkli olmanin bagka yöntemle-
    riyle uzlagmay1 içeren bir gekilde farkli olmahsiniz.2"
    Kurulu lar yeni yüzyilda yönetimin çok karmagik olacagin-
    dan korkmaktadirlar. Bunda haksiz da degiller, çünkü; belir-
    sizlik, rekabet, internetin yarattigi yeni pazarlama ortami
    ve
    olanagi, degigen mügteri talebi gibi bir dizi hizla çözülmesi
    ge-
    rel<en büyük problemlerle yüz yüzeler. Bu durum, kurulugla-
    ra bir çekirdek strateji yaratma zorunlulugu getiriyor. Çogu
    kurulug ve lider bununla baça çikmak için daha fazla degigim
    unsuruna gereksinme duyduklarint belirtirken J. Fitz 'daha

    fazla degigim unsuruna ihtiyacimiz yok tur' diyerek ters görüg-


    ler ifade ediyor:

    Kendinden menkul tipik bir degigim unsuru, odaya koku bom-


    basi attp kaply: kapatan bir ukala gibi davramr. Herkesin yeterince
    midesi bulandiktan sonra içeri girip temiz havaya ihtiyaç oldugunu
    söyler. Bunun yerine bize gereken, degigim liderleri ve mügteri
    memnuniyetinin garantörleridir. Bu da, yöneticilerin 21. yüzyilda
    ayakta kalabilmek için degigim liderleri olarak sürekli bir
    stratejiye
    baglamp, kendi iglevlerinin her yönünü degerlendirmelerini ve bü-
    yük bölümünü yeniden yaratmalarun gerektirir.
    Yeniden yaratma çabasi degerler, strateji ve kültürle baglar. Da-
    ha sonra liderlik en sonunda da uygun yöntemleri gerektirir. Yöne-
    tim ancak bundan sonra yatirim ve teknolojiyi dügünmelidir. Bir
    sårü bilgisayar almak, muyteri için sürekIi deger yaratacak olan de-
    624 Geleceş Yönetmek

    gerleri,stratejiyi, kultürü ve sistemleri yeniden yaratmaktan çok


    daha kolaydir.
    Geleceginizin temeli, yeniden tasarlanan degerler, strateji ve
    kültûrdür. Bu temelden yukan kuantum siçramasmi gerçeklegtir-
    mek için atilacak ilk adun, beg yll ya da daha sonrasmm pazar firsat-
    larm1öngörmektedir. O halde yeni temel, sinkla atlama pistine ben-
    zeyecektir. Saglam ve güvenilir bir zemin sunmah; kaygan olmama-
    lidir. Gelecegin vizyonu da çitadir. Size ulagmak istediginiz yüksek-
    lig;igösterirken, ona ulaymak için gereken hiz ve gücü de belirler. Íç-
    letme sistemleriniz ve gereken rekabet unsurlari ise çatadan a tlamak
    için gereken smktir. Gerekli kaldirma gücünü bunlar saglar.

    Gelecek için yalmzca hayal ya da tam tersi öngörü yeterli de-


    il; rekabet edebilmek, yanmn avantajlarmi yaratmak için stra-
    tejik mimariyi geligtirmek önemlidir.
    Etkin olabilmek için, bir iq yöneticisinin yaptigi igin çekirde-
    ini olugturan üç rol gunlardir: Kendi kurulugunun strateji ol-
    mak; kurulugun dünya çapmdaki varhk ve kaynak bileyiminin
    miman olmak ve ulusal suurlarm ötesine geçen iglemlerin koor-
    dinatörü olmak". Bu degerlendirme yönetici olmak ne
    "küresel

    demektir?" sorusuna yamt arayan Sumantra Ghoshal ve Chris-


    topher A. Bartlett'e aittir.
    Bir önceki baghk altmda lider ve liderlik tammlarmi vermig-
    tik. Strateji, liderlik konsepti ile ilgili degildir. Olanaklarla ko-
    ullari örtügtürmeyi bagararak, yarm olmak istedigimiz yere
    ulagtiran bir yol, bir köprü, oraya açilan bir kapidir.
    .
    Degerler, vizyon ve strateji hep birlikte örgütün stratejik mi-
    marisini meydana getirir. Degerleriniz [temeldegerler; igletme-
    deki insanlari ve kararlari yöneten arka plandaki yöneticidirl si-
    zin kim oldugunuzu ve nasil davranacagmizi belirler. Vizyonu-
    nuz amacmiza
    igik
    tutar, diger bütün her geyi tutugturan kivil-
    cimdir. Stratejiniz degerleriniz baglammda vizyonunuza nasil
    ulaçacagruzm anahatlarmi çizer. Nasil ki degerler olmadan viz-
    yonun megru bir temeli yoksa, vizyonsuz strateji de anlamsiz-
    dir. Birlikte olduklarmda ise, bagarih eylemin temelini olugtura-
    cak bir yapi yaratirlar?"
    I-

    strarepyBannerer, Strafejik Soriintarile EtkÏDdakh Harekât .


    625

    YARIN .

    DEGERLER VIZYON

    Sekil: Stratejik Mimari


    Kaynak. Sullivan-Harper, Llmut Bir Yöntem Olamaz, s.125, (çev. Ayge Bilge
    Dicleli,) Boyner Yayinlari, Ístanbul1997.

    Stratejik mimari; bugün ile yann, kisa vade ile uzun vade
    arasmdaki esas baglantidir. Gelecegi yakalayabilmesi için ör-
    güte, yu anda olugturmaya baglamasi gereken yetenekleri,
    gu
    anda anlamaya çahymaya baglamasi gereken yeni müçteri
    gruplarim,
    eu anda aragtirmaya baglamasi gereken yeni kanal-
    lari, yu anda izlemesi gereken yem urun onceliklenm gosterir.
    Stratejik mimari genig.bir firsatlara yaklaµm plamdir. Stratejik
    mimarinin ele aldigi soru, 'Mevcut bir ürün
    pazarmda gelirle-
    rimizi ya da paytmizi en çok artirmak için
    ne yapmahyiz' soru-
    su degil, 'I<endinizi dogmakta olan bir firsat alanmdaki gele-
    cekteki gelirlerden önemli bir
    pay kapmaya hazirlayabilmek
    için, gerekli yetenekleri geligtirmek açismdan bugün neler
    yap-
    mahyiz' sorusudur.22s
    Güncel stratejik planlamayla stratejik mimari arasmdaki fark
    apagidaki gekilde görüldügü gibi anlatilmigtir. Stratejik mima-
    riyle stratejik baglanma, iletigim, ortakhk
    ve ighirligi, yenilik ve
    risk, rekabet tutkusu.arasmda baglantilar görürüz..Hepsinin
    ge-
    risiitde degerler,.strateji
    ve kültür vardir.
    I
    626 -. GelecegiYönetmek

    KAR STRATEJiKNÍMARINÍN
    STRATEJiKPLANLAMAYA .

    ÖZELLIKLERI
    StratejikPlanlama - Mimari
    Stratejik .

    Plantama ·
    Pazar-payive konumunda Sektörkurallarini nidenyazmak
    Hedefi ufakgeli§me . veyeni rekabetalaniyatatmak
    Planiama •
    Formûlcúve gelenekçi •
    Açaklayicive õnü açak-
    ·

    Simdikisektörve pazar · •
    temelalimr
    Kesintilerve.r'ekabetanlayagi
    yapisitemelalinir ya da geleneksel
    Yeniiglevselliklere,
    •
    Sektöryapisianalizi(bölme,) iglevsellikÍeri
    yeni sunmabiçimlerine
    deëer zinciri,mallyel
    yapisi, yanelikbir arayt; .

    rakiplerlekiyaslama,vb) .
    ·
    Firsat uluklariningenigletilmesi
    •
    Kaynaklarlaplanlara<asinda enilirsallann ônemineve sûreferine
    uygulayanacaklestler yõneliktestler
    Rakipprojelerarasinda Yeteneksatinalmave gõç planlarinin
    sermayebütçesive kaynak hazirlanmasi
    agitimi Firsatyakiagimplanlanninhazirlanmasi
    Analizbirimiolarakgirket
    •
    Pek çokyönetici
    Planlama I; ve birimyönetici1eri ·
    toplubilgeli i
    girketin
    Kaynaklart Az uzman ·
    yolve personel gûdümlü
    Çizilen ¯
    Personelgudûm10

    Kaynak: Gary Hamel ve C. K. Prahalad, Competing forthe Future (Boston:


    Harvard Business School Press, 1994), s.283'den aktaran JackFitz-Enz,
    Büyük Kuruluglar ÍnsamNasil Degerlendiriyor, Sabah Kitaplari, 1999,
    s.60.

    Ü1kelerin de stratejik mimarileri olabilir." (Singapur Ekono-


    mik Geligme Kurulu tarafmdan, ülkeyi endüstriyel geligmenin
    bir üst düzeyine çikarmak için geligtirilmesi gereken ulusal ye-
    tenekleri saptayan bir stratejik mimari hazirlanmigt1r. Bu kuru-
    krit bir yetkilisi, ülkesinin hedefinin 2010 yilmda kigi bagma ge-
    lir düzeyi açisindan ABD'yi yakalamak oldugunu belirtmekte-
    dir.] Bu örnekten esinlenerek Türkiye'ye de model önerisinde
    uygarhk düze-
    "çagdag

    bulunabiliriz. Cumhuriyet kurulurken


    yinin üstüne çikmak" olarak hazirlanaix stratejik mimari de kigi
    bagma gelir düzeyinin 2015'te AB düzeyini yakalamak olarak
    belir tilebilir.
    Stratejik Hamieler, Stratejik Soruniar ile Etki Odakh Harekât 627

    Küresellegme ve teknolojinin (özellikle internetin) "yenilik

    avantajlari" yarattigmi äne süren Michael ¯Porter, "Rekabet


    avantajlarmi yok edecek dügûnce tarzlarmi girketler yerine eko-
    nomilere uygularsak devletler öncelikle, bunun yeni bir rekabet
    paradigmasi oldugunu anlamak durumunda kalacaklar,"217de-
    gerlendirmesini. yaparak, 21. yüzyilda devletlerin de esneklik
    göstererek girket yöntemleri tarzmi benimsemesiniifade ediyor.

    "Bu, yenilige ve iyileptirmeye dayalt bir paradigma. Ülkeler,


    benzersiz uzmanlagmaya ve hedef bir kitleye ulaçabilecekleri alan-
    larda zenginlegirler. Her pey olmaya çabgamazIar.
    Devletler yaptiklari her geyin, yenilik paradigmasma göre ye-
    niden ayarlanmasi gerektigini anlamahlar. Yasal düzenlemeler,
    degigimi yavaglatmaktansa hizlandiracak gekilde degigtirilmeli.
    Ülkeler,girketleri bir önceki nesil teknolojide kalmak yerine, bir
    sonraki nesil teknolojiye geçmeye zorlayacak yasal düzenlemeler
    olugturmahlar.
    Ekonomilerin yenilikçi olmasi için yerel rekabetin
    artmasi ge-
    rektigini de anlamahlar. Boyutun eskiönemini yitirdigi ve ancak re-
    kabet baskistyla güdumlenen hizli bir ilerlemenin refah yaratacagi
    gerçegi, kazanma yolunun tek bir buyük girket olugturmaktan geç-
    tigi dügüncesini çagdigt birakti.
    Devletler artik yeni bir paradigma oldugunu kavrayabilirlerse,
    ekonomilerinin rekabet glicünii geligtirmeleri için gerekli politika-
    lar da açikça ortaya çikacak."

    Stratejik hedefler, stratejik amaca ya da onun önemli bir bo-


    yutuna ulagilmasi için gerçekleptirilmesi yaçamsal olan özgün
    hedeflerdir. Örnegin,eger stratejik amaç bir ürün ya da hizme-
    tin önde gelen tedarikçisi ölmaksa, stratejik hedef olarak belli
    bir pazar payi konulabilir. Stratejik hedeflerin gerçekleptirilme-
    si genellikle gerekliolmakla birlikte, her zaman stratejik
    amacm
    gerçekleptirilmesi için yeterli olmaz. Önemliolan, vizyona dog-
    ru ilerlendiginin örgüt üyeleri ve liderlik ekibi tarafmdan kolay-
    hkla kavranip anlagilmasmm saglanmasidir
    Stratejik mimari sonsuz (kahci) degildir. "Yarm" er ya da geç
    "bugün"
    olur ve dünün öngörüsü bugünün ahgilmig bilgeligi
    haline gehr.
    I

    628 GelecegiYönetmek

    "Strateji uzmanlari özellikle olumsuz zamanlarda, insanlar


    kendilerini adamadikça hiçbir geyin yapilmadigi gerçegini göz
    ardi etmeye egilimlidirler. Aslmda, igletme modellerinin çogu-
    verimsiz olmalarmm nedeni, insanlarm oynadiklan rolleri
    nun
    ve bunlarm sonuçlarim hesaba katmaktan kaçmmalandir. Bu
    mekanik tavn benimseyenler sonuçta çok.pahahya äderler. En
    mekanik örnek de yeniden yapilanmadir." [J.Fitz, Büyük Kuru-
    luglar Ìnsam...,s.50]
    Buradaki kritik (ya da stratejik soru) sorun gelecekten ne an-
    layildigidir. Bir yil sonrasi mi yoksa on beg yil sonrasi mi? Gele-
    cege bakmak ve ulagmak öngörülerle olacaktir. Stratejik mima-
    ri bir yol haritasidir; bu nedenle gelecegi görmek ve gelecege
    ulagmak için túm dinamikler ve olanaklar harekete geçirilmeli-
    dir. Yoksa tek bagma stratejik mimari projesi ya da projeleri ha-
    zirlamak enerji yitiminden bagka bir gey olmayacaktir.
    Stratejinin yalm tammlarmdan birisi; olanakla kogullari ör-
    tügme sanatiydi. Íçtetam da bu nedenlerden dolayi
    "sanattir".

    I
    I
    I
    Stratejik Ham/eler, Stratejik Scrunlar ile Etki Odaklt Harckât 629

    OKUMA PARCASI:
    "Diplomasi"... Strateji Disiplini Íçinde Yer Alan
    Kavramlann Büyük Kismim Içeren Bir Kompozisyon
    Dördüncü bölümün bitiriç yazisma geçerken vizyon, strate-
    ji, taktik, diplomasi, liderlik, kriz, gans, komplo, oyun ve jeopo-
    litik gibi bir dizi kavramm birlikte kullamldigi ve bu kavramlar-
    la profesyonel bir ömär geçirmig olan Henry Kissinger'm daha
    çok amlari diyebilecegimiz "Diplomasi" adh yap:tmdan bazi
    seçmeler, bu kavramlarla yazilan bir kompozisyon órnek olarak
    önümüzü aydmlatmasi açismdan yarar saglayabilir:
    Kennedy däneminde, Beyaz Saray'dakikisa görevim
    sirasm-
    da Adenauer'la birkaç kez kargilagma olanagi buldum. Berlin
    krizinin o zamana kadar yakm müttefik olan iki devletin arasm-
    da ne derecede bir güvensizlik yarattigmi görerek çok üzüldüm.
    1958'de, o zamanlar henüz pek tanmmamp bir profesörken
    Nükleer Silahlar ve Dç Politika adh kitabun yaymlandi ve kisa bir
    müddet sonra Adenauer kendisini ziyaret etmemi istedi. Ko-
    nuçoa esnasmda Adenauer, üzerine basa basa Baltik Deni-
    zi'nden Güney Dogu Asya'ya kadar yayilmig olan komünist
    blok'un yekpare görünügüne aldamlmamasi gerektigini söyle-
    di. Kendisine göre
    Çin ile Sovyetler Birligi arasmda bir kopuk-
    luk kaçinilmazdi.
    Böyle bir dügünceyi o zamana kadar ne kimseden duymug-
    tum, ne de buna inanmigtun. Adenauer, benim hayretten ileri
    gelen suskunlugumu aym dügüncede oldugum geklinde yo-
    rumlamig olmah; çünliü üç yil sonra Kennedy ile bulusunca
    Çin
    -

    Sovyet ayriligmm kaçmtlmaz oldugundan bahsederken, be-


    nim de onunla aym Skirde olduguma söylemig. Bir müddet
    sonra Kennedy'den bundan böyle jeopolitik
    görüglerimi yalnizca
    Alman Bagbakani ile degil, kendisi ile de paylagmamdan çok
    minnettar olacagi anlammda igneli bir mesaj aldim.
    Sovyet bagarisuun yakmda gerçekleçecegi beklenirken (Tem-
    .

    muz 1962), Krupçev gagkmhk yaratacak bir gekilde yön degigtir-


    di. Üçylldan beri aklmi kurcalayan bir hamleyi bir darbede
    ger-

    I
    030 GelecegiYönetmek

    çekleptirmek için Küba'ya orta menzillifüzeler yerleptirdi. Krug-


    baçarih olursa,
    çev açikça pu hesabi yapiyordu: Bu serüvende
    Berlin görügmelerinde.pazarhk yansi çok daha kuvvetli olacakti.
    Aym nedenle Kennedy de, Sovyet stratejik gücünün Bati yarim-
    küresine kadar geniëlemesine izin veremezdi. Krizi cesaretle ve
    ustahkla yänetmesi, Krupçev'i yalmzca Sovyet füzelerini çekme-
    zamanda, bu süreçte, Berlin diplomasi-
    ye mecbur etmedi; aym
    sinin inamhrligmdan geriye ne kaldi ise, onu da aldi götürdü.
    Elindeki bütün kozlarm tükendigini anlayan Krupçev, 1963
    Berlin'e ayri bir barig
    'bagarisi'nm,

    Ocagi'nda Berlin duvarmm


    anlagmasi yapilmasim gereksiz hale getirdigini açikladi. Berlin
    krizi 5 yil sürdükten sonra sonunda bitmigti. Kriz boyunca müt-
    tefikler, birçok kararsiz ve tereddütlü anlara karym, bütün
    önemli konularda durumlarim korumuglardi. Krupçev ise, ken-
    di bakimmdan Dogu Almanya vatandaglarmm komünist ütop-
    yadan kaçmalarma engel olan bir duvar örmekten bagka hiçbir
    bagari gösterememigti.
    Kruççev'in gansmi fazla zorlamasi bütün Bati için bir µnsti
    çünkü ittifak tehlikeli bir gekilde kopma ve dagilma noktasma
    gelmigti. ingiltereBagbakam Macmillan zamanmda, Büyük Bri-
    tanya, büyük devlet statüsünden, etkili devlet sta tüsüne geçigi-
    ni tamamladi. Macmillan, Íngiliz polítikasim Amerikan politi-
    kasmm içine koymaya ve Washington'la iligkileri beceriyle ida-
    karar ver-
    re ederek Ingiliz seçeneklerinin çeyitliligini artirmaya
    di. Hiçbir zaman felsefi ya da kavramsal bir husus için kimse ile
    atigmadi ve anahtar durumundaki Amerikan politikalarma
    açikça pek seyrek kargi koydu. Berlin krizi esnasindaki taktikle- _bir

    ri de bu yaklagimi dogrular. Berlin'e girig sorunu, ona gäre


    nükleer felakete degmezdi.
    Berlin krizi esnasmda, Alman öncelikleri degigti. Bütün kriz
    boyunca Krupçev, açihgi parlak bir gekilde yapan ve sonra otu-
    rup muhatabmm kargi karyiya bulundugu çikmazi görerek so-
    nuna kadar oyunu·oynamadan teslim olmasmi bekleyen bir sat-
    ranç oyuncusu gibi davrandi..
    Küba füze krizi ile zirve noktasma ulagan Berlin krizi, o za-
    Stratejik Ham/eler, Stralejik Sorunlar ile Etki Odakla Harekât 631

    man böyle degerlendirilmekle beraber, Soguk Savag'm bir dö-


    nüm noktasi idi. 1989'da duvar yikilana ve Alman birligine gi-
    den yol açilana kadar Berlin'le veya girig yollariyla ilgili bagka
    bir sorun olmadi. Smitlandirma politikasi sonunda iglemig ti.
    Avrupa'mn jeopolitigiile Asya'nmki arasindaki temel farkli-
    hklar, her ikisindeki Amerikan çikarlari ile birlikte, dig politika-
    daki evrensel, ideolojik Amerikan yaklagimi içinde birlegti. Çe-
    koslovakya hükümet darbesi, Berlin ablukasi, bir Sovyet atom
    bombasi denemesi, Çin'dekikomünist zaferi ve komünistlerin
    Güney Kore'ye saldirmasi Amerikan liderlerinin gözünde tek
    bir l<üresel tehdit olarak üst üste yžildi; gerçekte tek bir mer-
    kezden yönetilen global bir komplo olarak görüldü.
    Konvansiyonel bir savagta, yüzde yetmig beg baçan oram za-
    feri garantiler; bir gerilla savagmda zamanm yüzde yetmig beg'i
    süresince halkm korunmasi yenilgiyi getirir. Ülkeninyüzde yet-
    mig beg'inde yüzde yüz güvenlik, ülkenin yüzde yüz'ünde yüz-
    de yetmig bey güvenlik ten iyidir. Savunma yapan kuvvetler, hiç
    degilse önemli saydigm bir bölgede, halk için hemen hemen
    mükemmel bir güvenlik saglayamazsa, gerilla er ya da geç sa-
    vay1 l<azamr. Vietnam'h lider Diem, Amerikan modeli bir refor-
    mist olsaydi bile, onun reformlan için ihtiyaç duyulan zaman
    cetveli ile kaos yara tmak için gereken zaman arasmdaki egit ol-
    mayan yarigi kazamp kazamayacagi belli degildir. Tabii ki ülke-
    si bir gerilla savagi agma dugmemig olsaydi bile, Diem özellikle
    demol<ratik bir lider olmayacakti. [Kissinger burada bir stratej
    gibi degil, bir falci gibi konuçmaktadir. Baykan Bush da benzer
    ifadeleri Saddam için kullanmig, bunu bahane ederek de Irak'a
    saldiri emrini vermigtir. Konuya böyle bakmca, dig politikada
    uygulama açismdan devamhlik saptamaktayiz.]
    Uygulamasi zor olmakla birlikte, gerilla savaymda esas
    denklem basittir. Gerilla ordusu kaybetmekten kaçmdigi müd-
    detçe kazamr; konvansiyonel ordu ise, kesin olarak kazanamaz-
    sa savagi kaybetmeye mahkûmdur.
    Domino Teorisi, genel kabul gören görüç oldu ve kimse de
    buna kargi çikmadi. Fakat Wilsonculugun kendisi gibi, Domino
    Teorisi de pek yanlig sayilmazdi. Vietnam'm neden oldugu
    ger-

    I
    632 Gelecegi Yönetmek

    çek sorunlar, komünistlere kargi Asya'da direnme sorunu degil,


    17. paralelin suur çizgisi olarak dogru seçilip seçilmedigi soru-
    nuydu. Güney Vietnam domino tagi dügerse Çinhindi'nene
    olacagi sorunu degil, bagka bir savunma çizgisinin (örnegin
    Malaya simrinda) çekilip çekilemeyecegi sorunuydu. Çinhindi
    ile ugragmak zorunda kalan pe pege üçüncü bagkan olan John
    F. Kennedy, yerlegmig bir takim politik kurallarla ige baylad1.
    Kendisinden öncekiler gibi Kennedy de Vietnam'i Amerika'nm
    genel jeopolitik konumunda çok önemli bir halka olarak dügü-
    nüyordu.
    Bu sorun, jeopolitik terimler içinde hiçbir zaman dikka tli bir
    gekilde incelenmedi. Münih, Amerikan liderleri kupagmm gö-
    zünü açan bir dersti.
    Amerika'nin evrenselci gelenegi, stratejik gerekçelerle olasi
    kurbanlar arasmda aymm gözetmeye izin vermez. Amerikan li-
    derleri, kendi-uluslarimn fedakârhgim ileri sürdüler ve gerçek-
    ten inandiklan için bunu yaptilar. Bir ülkeyi savunurken, Ame-
    rika'nin ulusal çikarlan dogrultusunda hareket etmek için degil,
    ülkeyi savundular.
    o ülkenin hakh olduguna inandiklan için o
    [Her ne kadar Kissinger böyle söyliiyorsa da, bir diplomat ve
    stratej olarak ABD'nin ulusal çikarlan dogrultusunda yorum
    yaptigmi dügünmeliyiz; çünkü son söyledikleri hem inandmci
    degil hem de realpolitikle bagdagmiyor. E.MJ

    Kavnak: Henry Kissenger; Diplomasi (Çeviren:Ibrahim H. Kurt); 1; Bankasi

    Yayinlan; Ankara; 1998; sayfa: 555-609.


    4.6. RÍSK VE RÍSK YÖNETÍMÏ

    "Ïnstm/arinyapamlarmda iki hedefleri


    vardtr; Birincisi istediklerine sahip olmak,
    -
    ikincisi sahip olduklarmdan yararlanmakttr.
    Ancak aktllt insantar, ikinciyi kullanabilvnig-
    lerdir."

    Adam Smith

    4.6.1. Olasihk ve Sans Oyunlan


    Matematik ve fizik bilimlerini ilgilendiren popüler kitaplan
    okumak çogumuza keyif verir; bana da vermekte. "Strateji" gi-
    bi çok soyut görünen bu alam somutlagtirmak istiyorsak, kaçi-
    nilmaz olarak özellikle matematik ilgi alammiza girmeli. "Risk"
    "kriz"

    ve gibi olgularm"yönetim
    mimari" yapisi içinde yer al-
    dirilmasi, 01asihk ve baglangiç durumuna hassas baghhk'gibi
    re-
    ferans noktalari ve koordinat eksenlerine tutunma zorunlulugu-
    nu da beraberinde getirmigtir.
    Risk ve Risk Yönetimi nedir? Bu kavramlar nasil tammlam-
    yor? Bu bölüm, bunlaËm yamtmi vermeye çahgacak ama önce
    olasihk kavrami ve olasihk teorisi üzerinde durmaliyiz. Mate-
    matigin gûzelligine dogru kisa bir yolculuk
    yaptiran popüler
    bir kitabm yazari JeffersonHane Weawer'in "Matematik Kâqi ·

    fi"nden özetlemeye çahgayim.=° .

    Birçok insan zar ve kâgit oyunlarim bir tür eglence gekli


    gi-
    bi görür. Hatta bazi insanlar bu oyunlari rekabet etmenin
    en
    uygar çekli olarak dügünürler. Fakat her tür gans oyunu olasi-
    ligm kurallarma uymak zorundadir. Digerleri karçismda kendi
    anslarru artirmak isteyenler en azmdan bir elde belirli bir kâ-
    634 Gelecegi Yönetmek

    matematiksel zorluklarru anlamahdir-


    gidasahip.olabilmenin
    .-

    lar.
    Kart sayan insanlar çekilen kartlari takip ederek geride kalan
    belli bir kartm gelme gansi hakkmda l'ikir sahibi olmak suretiy-
    le kazanmaya çahprlar. Büyük kartlarm desteden çekildigini bi-
    len biri diger bir kipinin buna bagh bahis stratejisini bozabilir.
    Kumarhaneler, ortalama bir insana göre bahislerinde daha ba-
    garih olduklanndan kart sayicilarmi pek sevmezler. Kart saylci-
    larmi engelleyebilmek.için kumarhaneler bazen çoklu desteler
    kullamr, bazen bahisçileriöbür masalara gitmeleri için zorlar ve
    çok ender durumlarda da kumarhaneye girmelerini engeller.
    Kumarhanelerde oynanan oyunlar kimsenin durmadan ka-
    zanmayi beklememesi gereken gans oyunlaridir. Her geyin di-
    mda bir kumarhanede kazanmak atilan zara ve çekilen kâgida
    bagh bir durumdur. Ashnda durmadan kazanabilmek kumar-
    hanelerin temelde kâr etmek için kurulmug olmalan olgusu ile
    daha da az olasi kihnmigtir
    -

    hatta çok fig kazanan kumarbaz sa-


    yisi bile oldukça dügüktür. Fakat kumarhaneye kargi elinde bir
    l<azanma gansi olmasim isteyen herkesin, olasihk teorisinden
    haberdar olrnasi gerekir. Olasihk teorisini bilmek, sizi belki da-
    ha iyi bir kumarbaz yapmaz; ama en azmdan neden günlük igi-
    nizi birakip bir kumarbazhk kariyerine baglamarnaniz gerektigi
    konusunu kafamzda açikhga kavupturur.
    Peter Bernstein "Tanrdara Kargi"da, "Sansoyunlarmi beceri
    gerektiren oyunlardan ayirmak gerek," diyor. Rulet, zar ve ku-
    mar makinesinin igleyig ilkeleri aymdir, ancak bu ilkeler poker,
    at yarip ve tavla oyunlarmikismen açiklar. Birinci grupta sonuç
    kadere baghdir, digerinde ise tercih devreye girer. Bahis oram
    olasthgi- bir gans oyununa girmek için bilmeniz gere-
    -kazanma

    ken tek geydir, ama sonuç çans kadar beceriye de bagh oldu-
    unda, kimin kazamp kimin kaybedecegini görebilmek için da-
    ha fazla bilgiye gerek duyarsimz. Son derece uzman iskambil
    oyunculari ve at yarigi bahisçileri olmasma karym, barbutta uz-
    manlaymig, baçanh kimse yoktur.
    Her gans oyunu olasihk kavrami ile baglar ki belki fark et-
    kelimesinden pek de farkh degildir. Ashnda
    "olasi"
    Inigsinizdir
    Stratejik Hamle/er, Stratejik Sorunlar ile Etki Odak/r Harekât 635
    .

    "Bir yeyi yapma olasihgimiz var" dedigimizde veya bir igi


    ya-
    pip yapmayacagimizi belirsiz bir gekilde söyledigimizde, o igi
    yapip yapmayacagimiz pek belli degildir. Aym
    "olasi"

    kelime-
    sinde oldugu gibi "olasihk"
    terimi de belirli olaylarm olup ol-
    mama ganslarmi belirtir.
    Para atigi, olasihk teorisinin igleyigiñe çok net bir örnek olug-
    turur ve konunun anlagilmasuu kolayIagtirir. Ílk olarak olasihk
    teorisi hakkmda konuqurken matematikçiler tarafmdan kullam-
    lan terminoloji ile baglayahm. Bir olaym olmasi mümkün degil-
    se onun olma olasihgi 0'dir, denir. Buna karym bir olaym olma-
    si kesin ise bu olaym olma olasihgi 1'dir, denir. Biliyoruz ki
    pa-
    rayi attigimizda sadece iki olasihk vardir; ya tura ya da yazi
    ge-
    lecek. Elbette ki bazi matematik ögrencileri olasihk uzmanIarmi
    komik duruma dügürebilmek için anlat11an durumun pek de
    dogru olmadigmi, çünkü paramn herhangi bir kenarmm d bir
    a
    alig sonucu gelebilecegini söyleyebilirler. Fakat böyle bir duru-
    mun paramn yapisi sonucu çok nadir meydana geldigini-dügü-
    nürsek, açiklamamizm amaci dogrultusunda bu sonucu güz ar-
    di edebiliriz. Böylelikle iki olast durum söz konusudur
    (para ya
    yazi ya da tura gelecek]. Herhangi bir olay olabilme gansma sa-
    hipse, biliyoruz ki olma olasihgi 0'dan büyüktür. Fakat
    yazmin
    mi turano mi gelecegi konusunda kesin bir bilgiye sahip olma-
    digimizdan olasihšm 1'den küç(ik olmasi gerektigini de biliyo-
    ruz. Eger probleme daha yakmdan bakacak olursak·her bir atip-
    ta iki olasi durumdan birinin gelecegini görebiliriz. Sonuç ola-
    rak paramn yazi gelme olasihgl 1/2 veya yüzde 50,
    tura gelme
    olasihgi da 1/2, yani
    ıüzde 50'dir.
    Buna karym bir girketin hissesinin dügmesi veya çikmasi, bir
    atm yariyta kazanmasi veya havanm günegli veya yagmurlu ol-
    masi olasihklari hakkinda konugmak ise tamamen farkh bir ip-
    tir. Yukarida geligtirdigimiz olasihk teorisi burada daha az kul-
    lamphdir; çünkü bu "sahte-olasihklar"

    aslmda matematige degil


    bunun yerine bazi etkilere
    -bazisi

    matematikle çok az iligkilidir;


    çogu nicel bile degildir- baghdir. Örnegin,bir girketin hisse
    se-
    nedinin degerinin artip artmayacagim aragtirirken o girketin ön-
    ceki satiplarmi, üretim çizgisini,
    pazar paymi, yönetim kalitesini
    Gelecegi-Yönetmek
    636 .

    ve hatta ülke ekonomisi gibi birçok geyi bir bütün olarak göz
    önünde bulundurmahyiz. Aslmda matematigin hisse senedinin
    borsadaki yönünü hesaplamaya çahqmasi daha çok bir spekü-
    lasyon olabilir; çünkü göz önünde bulundurulmasi gereken çok
    fazla faktör vardir. Hatta ilgili konulari aragtirarak yaptigumz
    çaligmalarm sonuçlari bile yanhg çikabilir.
    Birçok gözlemci borsamn da kumarhaneden çok farkh olma-
    digmi dügünür. Borsada kazanmak yansla birlegmig becerinin
    bir sonucu mudur, yoksa yalmzca gansk bir kumarm neticesi
    midir? Tartigilmaktadir. Bilinmesi gereken önemli bir gerçek,
    irketin hissesini etkileyecek her geyi nicelleptirecek ve hisse se-
    nedinin yönunü bildirecek kesin bir matematik yoktur.
    risk-
    Zar ve rulet çarki, borsa ve tahvil piyasalanyla birlikte,
    sayisal-
    le ilgili incelemeler için dogal laboratuvarlardir, çünkü
    lagtinlmalan kolaydir ve dilleri rakamlarm lisamdir. Aym za-
    manda kendimiz hakkmda da birçok geyi ortaya çikanrlar. Ru-
    let çarkmm üzerinde siçrayan o küçük beyaz topu izlerken ve
    bazi hisse senetlerini almasi veya satmasiiçin broker'imizi arar-
    ken solugumuzu tuttugumuzda, kalbimiz sayilarla birlikte atar.
    Bu, gansa bagh bütün önemli sonuçlarda böyledir. Kumar oyna-
    ilgili yönlerini anlamak için
    manm ve yatmm yapmamn riskle
    kumarbaz ya da yatirimci olmak gerekmez. (Bernstein, 26)
    Her finansal yatirim, riskini de beraberinde getirir. Gelecek-
    bi'linemeyigin-
    te piyasa kopullarmm ne olacagmm tam olarak
    den dolay1, yapilan yatirimlarm ilerideki degeri de kesin olarak
    tespit edilemez. Ancak, istatistiksel yöntemler kullanarak, yapi-
    lan yatinmi beklenen degeri. degigik olasiliklar altmda analiz
    e dileb ilir ?
    Yatirimlardaki risk yatinmdan elde edilen gelirin beklenen-
    den farkh gerçeklegebilme olasihgidir. Dolayisiyla risk ve bekle-
    nen getiri arasmda önemli bir iligkinin varhšmdan säz
    edilebi-
    lir. Ore.yandan, riskin sübjektif ve objektif taraflan oldugu gek-
    linde savunulmakta iken halen genel olarak riskin objektif ve äl-
    çülebilen bir faktör oldugu kabul edilmektedir.222
    "hava

    Qlasihk teorisinin lisamm kullanan bir bagka örnek,


    tahmin raporlandir". Mutlaka günde bir ke'z televizyonlardaki
    L
    StratejikHamieler, Stratejik Sorimlar ile Etki Odakh Harekât 637

    sunuculara kulak kabartiriz. Bu tahminler bizi kötü hava kgul-


    larma kary uyarmak için yapihr, kesin olmayan bir bilimsellik
    tagirlar. Biz bunu biliriz ama yine de önemseriz.
    Çünkübir uya-
    ndu· ve biz de bunu beklemekteyiz. Yagmurun yagma olasihgi
    yüzde 75, 85 ya da.95 olarak açiklansa bile bunIar istatistiksel
    bakig açismdan bagimsizdirlar; çünkü bu tür tahminler olasihk
    teorisi baglammda yapilamaz. Ama bizim için bir uyaridir
    ve
    anlami gudur: "Riske girme ve
    yamna gemsiyeni almay1 unut-
    ma!"
    Zaman, kumar oyunlarmda hâkim etkendir. Risk
    ve zaman
    aym madalyonun iki yüzüdür; yarm olmadigi takdirde, risk de
    olmayacaktir. Zaman riski dönüçtürür
    ve riskin dogasi zamanm
    ufku tarafmdan biçimlendirilir: Gelecek,
    oyun alamdir. (P.Berns-
    tein, 33)
    Sansoyunlarmdan
    çok para kazanmak isteyenler bilirler ki
    aslmda kendilerinin bu oyunlarda kazanma ganslari çok azdir.
    Kazanacak numaralari olugturan
    .oyunlarma grup çok küçük iken bu gans
    giren kipinin seçim yaptigi sayi grubu çok buyüktür.
    Çogumuzunda gaipten haber veren güçleri olmadigmdan biz-
    ler ancak bu gansh numaralari seçme olasihklarimizi hesaplaya-
    biliriz. Birçogumuz, kazanan numarayla bunun bize çikma ola-
    sihšmm çok az oldugu analizine dayah loto çekiliglerinden uzak
    dururlar. Ashnda genellikle kazanan alti numaranm kirk dokuz
    numara arasmdan çekildigi lotoda kazanma olasihgi yirmi mil-
    yondan daha azdir. Açikça büfeden bir sayisal loto karti alip
    onunla evin.ödemelerini kargilayabilme olasihgi çok dügüktür.
    Eger lotoya bir tiir eglence ve gelir paylaqum digmda pek bir
    anlam yüklemiyorsamz, çok büyük hayal kirikhklarmdan uzak
    durabilirsiniz. Hatta bir gün gans perisi yüzünüze güler ve
    gans-
    h numarayla siz bi¯ifeden çikarsmiz. Dügük olasihkh
    gans oyun-
    larmdan vazgeçip para atiplarmdan örnek vererek devam ede-
    lim. Yazi-tura oyununda bugüne kadar bir
    para aym anda hem
    yazi hem de tura gelmemigtir. Ìlk sefer için olasihk 1/2 ya da
    .
    yüzde 50'dir. Eger bir parayi on kez atarsak, her bir atig diger
    bir atigtan bagimsiz olacaktir. On atigm sonunda da
    yazi gelme-
    si
    -dügük

    bir olasihk olsa da- bir istatistikçiyi gagirtmaz; çünkü


    \ Gelecegi Yönetmek
    638
    .I.

    her bir atig digerinden bagimsizdir. Olasihk teorisi bize yirmi


    ardil atigta tura gelemeyecegini ortaya koymaz; sadece bizim bu
    durumumuzun olabilme olasihšmi hesaplayabilmemizi müm-
    "tura"

    kün kdar: 524.288'de 1. Bu sonuç verilen para atigmm


    gelmesi olasihšmi yirmi kez (1/2 x 1/2 x x 1/2 ) kendi ile
    ...

    geklinde bulun-
    çarpmamiz sonucu olugur ki bu da 1/524.288
    mugtur.
    Gelelim lotoya... Eger 6 topun tüm kombinasyonlarmi yaz-
    mak istersek permütasyondaki saydarm $üyüklügünüdaha
    iyi
    -ki

    anlariz. Bu iglemi yaparken 6! (alti faktöriyel diye okunur)


    faydalanaca-
    bu da 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 720 olur- teriminden
    =

    sayisi 720'dir.
    giz.Öyle ise 6 topun bütün olasi diziliglerinin
    ßger elimizde 12 top varsa ve permütasyon kullanmak istiyor-
    sa:12!-kibuda12x11x10x9x8x7x6x5x4x3x2x1=
    47).001.600 eder- teriminden yararlanacagiz. O halde 12 topu
    deşyik gekillerde dizmeye ugragiyorsamz çok fazla zaman har-

    camamz gerekecek.
    Olasihk teorisi ve kâgit oyunlari ayrdmaz gekilde birbirleri-
    nin içine geçmiglerdir; çünkü kumarhanelerde oyunculan en
    çok zengin eden oyunlar içinde en yaygmlari 21 ve pokerdir.
    olasi
    Gerçekte ise kumarhangleie'kargi uzun vadede kazanmak
    degildir; çünku kumarhaneler yatinlan tüm paralari kazanan
    oyuncuya vermezler.
    Tüm olasihklardan bilgi sahibi oldugumuza göre, kumarha-
    uzak
    "borsadan"

    nelerden ve manipülatörlerin eksik olmadigi


    durmamiz gerekmez mi?!
    Olasi, olasihk, olasihk teorisi, permutasyon, kombinasyon,
    kumar, kumarhane, gans oyunlari... Tüm bu anlatilanlarm ko-
    yönetimiyle" ne bagi var, diyenler
    "risk
    "risk"
    numuzla yani ve
    çikabilir. Bundan sonrasi okundugunda görülecek ki çok ilgisi
    var, bu nedenle anlatildi.
    Eski çaglarda, çiftçilikte, imalatta, ip yönetiminde ve iletigim-
    de kullamlan araçlar basitti. Sik sik anzalar olur, ancak bunlar
    de muhasebe-
    su tesisatçisi, elektrikçi, bilgisayar teknisyeni
    -ve

    ciler' ve yatirim damymanlan- çagrilmadan da giderilebilirdi.


    Bir alandaki hata nadiren bagka bir alani dog·rudan etkilerdi.
    I I-

    -.

    Stratejik Hamieler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakli Hareks 639


    I

    Oysa bugün kullandigimiz araçlar kärmagik ve de arizalarm


    so-
    nuçlari oldukça genig alanlara yayilarak felaketlere neden olabi-
    liyor. Aksama ve bozukluk egilimlerini hemen fark edebilmek
    için her zaman tetikte olmak zorundayiz. Olasilik teorisi
    ve di-
    ger risk yänetimi araçlariolmasaydi, mühendisler genig nehirle-
    rin iki yakasmi birleptiren büyük köprüleri asla tasarlayamaz-
    lardt, evler hâlâ ocaklar ve kuzinelerle isitihrdi, elektrik santral-
    leri olmaz, çocuklar çocuk felcinden sakat kalmaya devam eder,
    uçaklar uçmaz ve uzay yolculugu yalnizca bir hayal olarak ka-
    lirdi. Degigik türlerde sigortalar olmasaydi, eve.ekmek getiren
    kipinin älümü genç aileleri açlik ve yoksulluk smirina getirir,
    hatta çok daha fazla sayida insail SR Ilk hizmetinden yoksun ka-
    lir ve yalnizca en'varlikli kesim ev sahibi-olabilirdi.
    Çiftçiler
    ürünlerini hasat zamanindan önce belirlenmig bir fiyattan sata-
    mazlardi, çok daha az gida maddesi üretirlerdi.3
    Ekonomist ÖzerErtuna herkesin paylagtigi bir inanci dile
    ge-
    tirirken tasarrufçuyu belki de fark etmek istemedigi riskler ko-
    nusunda uyarmaktadir. (Kapitalizmin Son Direnigi; 131-133];

    "Sermaye piyasalarmda faizin yalmzca paranm zaman degeri


    olmadigi, aynt zamanda tagnan riskin bedelini de içerdigidir. Yani
    tasarrufçu parasuu bir yatirim aracma bagladigt (tahvil veya senet
    aldži) zaman çeyitli risklere katlanmaktadir. Parasim ya da parasi-
    nm bir kismuu kaybedebilir... Burada bir hususu önemie belirtmek
    gerekir: Piyasa ekonomisinin fazileti arz-ve talep kurahnm, fiyatla-
    n denge flyata yönlendirmesinden kaynaklanmaktadir. Fiyatm art-
    masi arzt artirmakta, talebi kismakta ve artan fiyatm dengeye yö-
    nelmesine neden elmaktadir. Ayni kural, risk için geçerli degildir.
    Artan risk bedeli faizleri ytikseltmekte, yükselen faizler riski
    artir-
    makta, bu da faizleri daha da artirmaktadir. Türkiye, 1989
    yllindan
    bu yana bu sarmaldan kurtulamamigtir.
    Risk, gelecegi bilmememizden kaynaklandigl için, reel ve finan-
    sal yatirimlar için geçerlidir. Reel yattrimlarla ilgili riskler üretimle
    ilgilidir. Yapilan yatirimlarla gelecekte öngörülen
    veya planlanan
    düzeylerde üretim veya satig yapilamayabilir. Su
    tür riske ekonomi
    dalmda faallyet riski denir. Öbüryandan
    piyasalarda pek çok finan-
    sal riskler bulunmaktadir. Bunlara örnek, enflasyon riski, kur riski,
    de-
    valüasyon riski, faizriski, ödenememe riski gibi riskler
    gösterilebilir.
    640 GelecegiŸönetmek

    Yerli yatinmc11ar içirt önemli bir risk türü enflasyon riskidir. Enflas-
    Oysa yabanct yatirimellar açt-
    yon riski arttiginda faizler de artar.
    smdan enflasyon riski geçersizdir. Onlar için önemli olan, kur riski-
    dir... Kur çipasi kapsaminda kur artiglart kontrol altmda tutuldu-
    gundan, bu. uygulamalari IMF sikt siktya izlediginden, yabanci ya-
    tirimcilar için kur riski ortadan kalkmigtir. Serbest piyasa düzeni
    aç1sindan en önemli risk devalüasyon riskidir."

    Tasarruf sahiplerinin risklerini dagitarak çegitlendirmesine


    olanak veren likit sermaye plyasalarimiz ğlmasaydi ve eger ya-
    tinmcilar (kapitalizmin ilk zamanlarmdaki gibi) yalmzca tek bir
    hisse senedine sahip olacak gekilde smirlansalardi, çagimiza
    damgasmi vuran büytik yenilikçi giriçimler -Microsof t, Merck,
    DuPont, Alcoa, Boeing ve McDonalds gibi girketler- asla var
    olamazlardi. Riski yönetme. yetenegi ve onun besledigi risk al-
    ekonomik sistemi
    ma ve ileriye yönelik tercihler yapma arzusu,
    ileri götüren enerjinin temel unsurlarmi olugturur.2"
    Ìstatistik, matematik bilimi, oyun teorileri gibi karmagik te-
    oriler egliginde yönetim riskleri giderilmeye çahqilmaktadir.
    Olasihk hesaplan, swot analizleri ve benzeri yöntemler risk yö-
    netiminin ayrilmaz birer parçasi olmuytur. Sirketyönetimlerinde
    artik risk kaçmilmaz bir olgu haline gelmigtir. Ïçletmeyönetimi
    riskleri hesap etmediginde iflaslar kaçnulmaz olmaktadir. Bazen
    de yöneticiler hesaplanrny riskler sayesinde kazanmaktadirlar.
    Televizyon kanallarmm etkisiyle daha çok ekonomi alanin-
    daki risk'ten söz edilmektedir. 'Risk yönetimi' dendiginde agir-
    sistemi' çagrigim yapmaktadir. Oysa
    'bankacihk

    likh olarak
    'risk',

    yalmzca yatinm alanmda degil, sigorta gibi sosyal guven-


    ce alanmdan, silahh kuvvetler dahil olmak üzere gündelik yaga-
    mm her alam ve her anmda söz konusudur. 'Risk', özellikle za-
    man tersine çevrilemeyecekse ya da kararlar uygulamanm bir
    noktasmda degigtirilemeyecekse fark edilen ve önemi anlaplan
    gerçek' olarak kargimiza çikar.
    'stratejik

    bir
    Stratejik Ham/eler, StratejikSorunlar ile Etki Odakli Harekât 64] ..

    4.6.2.Riskin Ekonomi Alani Dipndaki Tanimi ve


    Niteligi
    Risk säzcügünün käkeni ya Arapça nzik/nsk (risq) da La-
    ya
    tince riziko (risicum)sözcüklerinden çikmigtir. Rizik, kipiye Tan-
    ri tarafindan verilen ve üzerinden kâr elde edilen herhangi bir
    ey olarak tanimlanabilir. Burada rizik, rassal ve istenen lyi bir
    sonuç anlami kazarur. Riziko ise, bir denizcinin kargilagtigi ka-
    yahk alan gibi bir engel olarak tanimlanabilir. Burada riziko,
    rassal ve istenmeyen kötü bir sonuç anlamma gelir. Eski Yu-
    nan'da Arapça'dan ahnan ödünç bir sözcük olarak risk, genel
    olarak olumlu ya da olumsuz etkilere sahip rassal olaylan açik-
    lamak için kullamlmigt1. ÇagdagFransizca'da ise risk (risque)
    sözcügü yine rassal olaylara iligkin olup çogunlukla olumsuz
    ama bazen olumlu anlamlar içerir. Gerek Íngilizce'degerekse
    Türkçe'de risk (ya da riziko); kayip, hasar tehlikesi
    ya da Rayip,
    hasar tehlikesi olasiligi, sigorta edilen çey
    ya da kimse olarak ta-
    nimlanir; ayrica fiil olarak risk, tehlikeye girmek
    ya da göze al-
    mak anlamlarinda kullamlir ve sifat olarak risk, tehlikeli anla-
    mma gelir.226Risk sözcügü eskiItalyanca'da
    "cüret
    etmek" anla-
    mmda kullan11an risicure fiilinden gelir. Bu anlamda risk, kader-
    den çok bir seçimdir.
    Peter Bernstein riskin olaganüstü tarihinde risk kavraminm
    köklerini tarihin derinliginden çikarip getirmektedir.226

    "Çagdayrisk kavrammm kökleri, Bati'ya yaklayik 7-8 yüzyil ön-


    ce ulapan Hint-Arap rakam sistemine dayanir. Ancak riskin ciddi
    olarak incelenmesi, insanlann geçmigin simrlamalarmdan
    kurtul-
    dugu ve yerlegik inançIara açikça açugl Rönesans döneminde
    savag
    baçIamisti. Rönesans dünyanm büyük bölümünün
    kegfedildigi ve
    kaynaklarmm sömürüldügü bir dönemdi. Dinin alt üst oldugu,
    ka-
    pitalizmin dogdugu, bilim ve gelecekle ilgili dinamik bir yaklagi-
    mm ortaya çiktigi zamanlardi.
    1654 yllinda, Rönesans'm tam anlamlyla çiçek açtigt dönemde,
    gerek kumar, gerekse matematik zevkiyle tanman bir Fransiz soylu-
    su, Sövalye De Méré, ünlü Fransiz matematikçi Blaise Pascal'dan bir
    bilmeceyi çõzmesini istemiyti. Soru, bir
    gans oyunu, iki oyuncudan
    biri öndeyken yanda kaldigmda, ortadaki nasil bölügtürüle-
    parano

    .I
    :I

    Gelecegi¯Yönetmek
    642

    cegiydi. Bilmece 200 yil kadar önce kepigLuca Paccioli tarafmdan or-
    kafasina kartyttrmigti.
    taya atildigi günden beri matematikçilerin
    Paccioli ayni zamanda çift tarafh defter tutma sistemini zamanm iga-
    kullammma adamda (Leonardo da Vinci'ye çar-
    damlarmin sunan
    ögretmigti). Pascal da, aym zamanda parlak bir
    pim tablosunu da o
    matematikçi olan bir avukattan, Pierre de Fermat'dan yardim iste-
    ol-
    migti. Gerçekleptirdikleri igbirligi sonuçta entelektüel bir dinamit
    du. Günümüzdeki 'Trivial Pursuit' adh oyunun 17. yüzyil versiyonu
    matematik-
    olarak degerlendirilebilecek bu sonaç, risk kavramnun
    sel esasi olan olas1hk teorisinin geligtirilniosine giden yolu açti.
    Pascal ve Fermat'nm olasihšm büyüleyici dünyasma muazzam
    bir girig yaptiklario dönemde, toplum olaganüstü bir keyif ve buluy-
    artik yer-
    lar dalgast yagiyordu. 1654 yihnda dünyano yuvarlakligi
    legmig bir fikirdi, yeni büyük topraklar kegfediliyor, barut ortaçag
    kalelerini toz duman ediyor, degigtirilebilir harf kaliplarlyla baski
    bir yenilik olmaktan çikiyor, sanatçdar perspektifi kullanmada usta-
    layiyor, Avrupa zenginlegiyor ve Amsterdam borsasi geligiyordu.
    Hollanda'da birkaç yil önce, 1630'larda yaganan ünlü Lale Balonu,
    temel özellikleri bugün kullandigumz sofistike finans araçlarlyla ay-
    çikarilmasi sonucunda patlamigti.
    ni olan opsiyonlarm plyasaya
    Aradan geçen ydlar içinde matematikçiler olastlik teorisini ku-
    marbazlarm oyuncagt olmaktan çikanp bilgiyiörgütleme, yorumla-
    dönügtürduler. Dâhi-
    ma ve uygulamada kullamlan güçlü bir araca
    modern zaman-
    yane fikirler tugla misali birbiri üzerine y1gildikça,
    larin tetnposunu lyice hareketlendiren nicel risk yänetimi teknikle-
    ri ortaya çikmaya bagladt.
    Oyun teorisinin katt akilcihšmdan kaos teorisinin zorlayicihgi-
    incelen-
    na kadar, bugün risk yönetiminde ve de karar ve tercihlerin
    mesinde kullandiginuz büttin araçlar, yalmzca iki istisna dt;mda,
    1654 ile 1760 yillari arasmdaki geligmelerden dogmuytur."

    Eskiden toplumlar risk kavramim bilmezdi. Dogamn neden


    oldugu felaketler kaderci bir biçimde kabullenilirdi. Risk kavra-
    mi XVI. ve XVII. yüzyillarda yeni yerlerin
    keyfedilmesine yöne-
    lik deniz seferleriyle birlikte ortaya çikti. Ancak kavramm yay-
    atihm içine girdigi XIX, yüzyih
    gm kullammi için kapitalizmin
    beklemek gerekecektir. Yatinmlann ve paramn güvence altina
    ahnmasi kapitalist ekonominin vazgeçilmez kopullari haline ge-
    lecektir. Öte yandan bilim ve teknigin geligmesiyle birlikte do-
    I

    .I
    StratejikHamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakhHarekât 643

    gadankaynaklanan riskler änemliölçüde azaltilruptir. Artik in-


    sanlarm pasif bir biçimde digsal risklere katlandiklan bir du-
    rumdan-ziyade gelecege yönelik yatmm yapan öznelerin älçe-
    rek, hesaplayarak, degerlendirerek kendi kendilerini riske attik-
    lari bir dönem baglamigtir. Bilime, ilerlemeye duyulan inanç
    risk/yatirim ikilisinin geligimini desteklemigtir. Yatinmcimn
    kendi üstlendigi riskin digmda yatirimm dogaya müdahalesin-
    den kaynaklanan riskler ise ilerlemenin sarhoglugu içinde göz
    ardi edilmi tir. I;çi smifmdan kaynaklanan toplumsal riskin bu-
    yüklügü kargismda burjuvazi, rmthahfetçe de änemsenmeyen
    ekolojik riski kayda deger bir sorun olarak görmemigtir.
    Risk, genel olarak çegitli tehlikelere açik olmaktan kaynakla-
    nan kaylplarm veya bozulmalarm giddeti ve olasihgidir. Özel-
    likle askerî ve sivil ya da resmi tüm güvenlik örgütlerinde belir-
    sizlik ve risk tüm operasyonlarm bir parçasidir.
    Risk: Olmasi muhtemel bir olay, olaym giddeti, personelin
    veya kaynaklarm olaym tehlikesine maruz kalmasi sonucu
    po-
    tansiyel olarak kayba veya zarara ugramasi durumlarinm tam-
    Imdir.
    Olasihk, giddet derecesi ve maruz kalma yönlerinin bir
    fonksiyonu olarak riskin genel tammi yöyledir:
    Risk f (p, s, e) (p: olasilik, s: giddet derecesi, tehlikeye
    =
    e: ma-
    ruz kalma)
    Risk, gerek belirsizlik gerekse belirsizligin sonuçIari olarak
    tammlanabilir. Risk, karar ya da planlama ortaminda sonuç1arm
    kestirilememesine iliekin olup, olasilik kavramlarlyla açiklana-
    bilir.=°
    Genel anlamda risk bir olaym beklenenden farkli gerçeklege-
    bilme olana gidir[olasiligiolmasi gerekir. E.M.]. Olas sonuç1a-
    t
    rm sayisi arttigt takdirde risk meydana gelmektedir. Risk mes-
    cut ise bir olaym sonucu tam olarak tahmin edilememektedir.
    Bu, igletme yönetimi ve yatirimlardaki risk için de benzer gekil-
    de geçerlidir.
    Kimi yazarlar riskle belirsizlik arasmda göyle bir
    aynm ya-
    parlar: Sonuçlar konusunda uzmanlar birlikte olasilik dagilim-
    larl çikarabiliyorlarsa risk, uzmanlar bu konuda bir anlaymaya
    varamiyorsa belirsizlik söz konusudur.32
    644 GelecegiYönennek

    Ekonomist Frank Knight'm (1885-1972) belirsizlik kogullan


    altmda karar alma konusunda (Risk, Belirsizlik ve Kâr 1921 yi-
    -

    lmda yaymlanan doktora tezi), analizini risk ve belirsizlik ara-


    smdaki aynm üzerine oturttugunu belirten Bernstein'm yaptigi
    almtiya göre":

    Belirsizlik, hiçbir zaman gerektigi gibtaynlmamp oldugu, hepi-


    mizin bildigi Risk kavramindan kökten farkli bir anlamda ele alin-
    mahdir... Ölçülebilir bir belirsizligin-ya da daha dogru bir ifadeyle,
    ölçülemez bir belirsizlikten, ashnda belirsizlik bile sayila-
    "riskin",

    mayacak kadar farkla oldugu gärülecektir.

    Bir bagka aynm da istatistiksel ve istatistiksel olmayan olay-


    lara iligkindir." Istatistiksel olaylar için risk, istatistiksel olma-
    yan olaylar için belirsizlik söz konusu olur. Ístatistiksel
    olaylar
    yinelenebilir niteliktedir. Ancak pek çok karar durumu tek olup
    yinelenebilir nitelikte degildir. Bu nedenle karar vericiler olast-
    hk kurallanyla tutarh (istatistiksel ya da nesnel) olan istatistik-
    sel olmayan ya da öznel olasikk degerlemeleri yapmak zorunda
    kahr.
    Riskin degerlendirilmesi: Risk ve belirsizlikle kargi karpya
    kalan yönetici pu dört iglem basama gru izleyebilir: Riskin tam-
    lanmasi (admm konmasi), riskin ölçülmesi, riskin ıargdanmasi
    ve riskin degerlendirilmesi (riski almaya deger mi?). Tehlikeleri
    ilgili
    ve sebeplerini tespit ederek, sistematik olarak tehlike ile
    riskleri degerlendiren bir süreçtir.
    Risk degerlendirmesi risklerle baglantih tehlikelerin deger-
    lendirildigi agamadir. Eger bir tehlikenin görevimiz üzerinde
    yapacagi etkileri biliyorsak ve nasd olugacagru da tahmin ede-
    biliyorsak, artik bunu tehlike olarak degil risk olarak adlandtra-
    biliriz. Riskleri öncelik sirasma göre derecelendirmek, risk de-
    gerlendirmeagamasmm ikinci yäniidür,
    En önemli risk ya da bir numarah risk, görev ya da sorumlu-
    luk alam üzerindeki potansiyel etkisi en fazla olan risktir. Stra-
    lamada etki gücü bakimmdan son siradaki risk ise, üzerinde bi-
    raz dikkat harcanmasi gereken ve kontrol edilebilmesi kolay ve
    olasi olan risktir. Riskler ne kadar kolayca denetim altma ahna-
    biliyorsa riskin derecesi de o kadar duçük kabul edilebilir.
    Stratejik Hamleler, Stralejik Soruniar ile Etki Odakh Harekât 645

    Riskin [birbilegkedirl üç ana bileyeni vardir.

    Olasihk
    Risk

    Açik olma

    Siddet
    Olasihk, bir Rayba sebep olacak tehlikenin meydana gelme
    ihtimalidir. Bazi tehlikeler sik sik, bazilari ise asla kayba sebep
    olmazlar. Siddet muhtemel kaybm tahmini büyüklügüdür. Ris-
    kin üçüncú bilegeni ise maruz kalma yani tehlikeye açrk olma du-
    rumudur. Du durum, olaydan etkilenen insan
    veya kaynak sa-
    yisi, etkilenme süresi ve ilgili olaym veya tehlikenin tekrar sayi-
    si ile dogrudan iligkilidir. Tehlikeleri derecelendirebilmek için
    riskin olas111k, giddet ve açikhgmi (maruz kalma) tespit edilmig
    diger risklerle de kargilagttrarak dogru biçimde tahmin etmek
    zorundayiz. Bu agama, risk degerlendirme matrisinin yapilmasi
    ile sonuçlandinlir.
    Tehlike giddelinin degerlendirilmesi: Tehlike giddetinin in-
    san, donamm veya görev üzerindeki potansiyel etkileri açism-
    dan saptanmasidir. Sebep ve etki diyagramlari, senaryolar ve
    "olmazsa

    ne olabilir" analizleri, tehlike giddetinin degerlendiril-


    mesinde kullamlan en iyi araçlardan bazilandir.
    Siddetälçümü ·

    normalde beklenebilecek en kötü sonuç üzerinden olmalidir.


    Siddetkategorileri, personel hatalan, çevresel partlar, tasanm
    yetersizlikleri veya prosedür, sistem ve alt sistem aksakhldarin-
    dan dogabilecek beklenen en kätü kaza için niteliksel bir ölçü t
    saglamak üzere tammlanmaktadirlar. Agagidaki piddet
    ka tego-
    riferi, oldukça çegitli görevler sistemler için
    veya bir kilavuz
    saglamaktadir.
    646 GelecegiŸönetmek

    . • Katastrofik: Bütünüyle görev bagarisizhgi, ölüm veya sis-


    temin kaybt.
    • Kritik: Önemligörev aksakhgi, ciddi yaralanma, igle ilgi-
    li hastahklar veya önemli sistem zararlan.
    •
    Orta: Küçük görev bozukluklari, yaralanma, küçük mes-
    leki hastahklar veya küçük sistem.hasarlari.
    •
    Ïhmal edilebilir: Küçük görev aksakhklari, hafif yaralan-
    ma, hastahk veya küçük sistem hasarlarmdan daha kü-
    çûk olanlar.

    Risk Tûrleri

    Kabul Edilemerl Yok Et

    Saplanmamig
    Kabul Edllemez / Kontrol Et

    Toplam Risk Kalan Rlsk

    1. Toplam risk, saptanmig ve saptanmamig risklerin topla-


    Imdir.

    2. Saptanmig risk, çegitli analiz teknikleri boyunca belirlen-


    mig risktir. Riski degerlendirme agamasmdaki ilk i; pra-
    tik olarak, saptanmig riski pastamn büyük parçasi haline
    getirmektir. Analiz çabalarmm zaman ve maliyetleri, risk
    yönetim programmm kalitesi ve teknoloji seviyesi, riskle-
    rin daha büyük oranda saptanmasmda etkilidir.
    3. Kabul edilebilir risk, ilave kontrollere gerek olmaksizm
    devamma izin verilmig, saptanmig riskin bir parçasidir.
    Bu, uygun seviyedeki karar verici tarafmdan kabul edi-
    lir. Çünküriski kontrol etmek için gösterilecek il.ave.ça-
    şalar,görev etkinliginin daha çok azalmasma neden ola-
    Blur.
    4. Kabul edilemeyen risk, göz ardi edilemeyen risktir. Bu,
    ortadan kaldmlan veya kontrol edilebilen saptanmig ris-
    kin bir alt kümesidir.
    StratejikHamleler, Stratejik Sorunfar ile Etki OdaklrHarekât 647

    5. Saptanmamig risk, henüz tespit edilememig risktir.- Ger-


    çektir ve önemlidir, fakat bilinmeyen ve ölçülemeyen bir
    risktir. Bazi riskler asla tespit edilemez.
    6. Kalan risk, bütün risk yönetim çabalarmdan
    sonra arta
    kalan risktir. Risk gibi oldugu duçünülmektedir. Ashnda
    kalan risk, kabul edilebilir risk ile saptanmarrug riskin
    toplamidir. Olaylarm analizi bazen, daha önceden belir-
    lenmemig bazi riskleri ortaya çikarabilir.
    Strateji senaryolarmda "kumar

    oynamanm" yeri var midir?


    Elbette yoktur. Çünkükumar, alman risklerin, akilci, ölçülü bir
    ekilde yapilmarug degerlendirmeleri
    ya da yönetimidir. Kime
    ait oldugunu ammsayamadigim bir vecize göyle diyordu: "Git-
    tigin yeri bilmiyorsan, hangi yoldan gidersen git seni oraya .gö-

    türür." Bunun istisnai bazi durumlari vardir. Örneginbir askerî


    birligin bir operasyonda harita üzerinde bilinen beklenen gü-
    zergâh yerine, daha kisa ama sorunlu oldugu ancak kargi taraf-
    ça beklenmeyen, kisacasi baskma elverigli bir yolun seçilmesi, li-
    derin aldigi bir risktir. Ama, sonucu bagariyla bitecegi için inisi-
    yatif almabilir. Bu, her içkolunda her zaman ahnabilecek bir
    "risk
    yäntemi" olmamahdir.
    "Risk almmasi" olarak adlandirilan olaylann rastlanti mi,
    ans m1, seçimimiz mi oldugunu, çogu kez neden-sonuca baka-
    rak çözebiliriz. "Risk almamak, diger bir seçenek olarak görülse
    de günûn kogullarmda tutucu olan bu yönetim anlayiglari ile
    girketler küçülmektedir. Büyümek için risk, ama hesaplanmi
    riskin almmasi gerekmektedir."' Ancak bir neden-sonuç dünya-
    smda, nedenleri bildigimiz takdirde, sonuçlari öngörebiliriz,
    yargisma varan Bernstein, matematikçi Jules-Henri Poinca-
    re'dan (1854-1912) bir degerlendirme aktarlyor (s.22'7)"Cahil
    biri için gans olan gey, bilim insanlari için öyle dgildir.
    Sans
    yalmzca bilgisizligimizm olçusudur.

    4.6.3..Risk Analizi ve Risk Yönetimi I

    "Risk yönetimi" kavrami daha yaygm olarak kullamldigi


    tahmin edilen finans sektörüne 1970'lerin bagmda gelmigken,
    648 GelecegiYönermek

    bagka sektörlerde, örnegin silahh kuvvetlerde risk yönetiminin


    hep var oldugu ifade edilmektedir.
    Risk yönetimi, askerî doktrinin esas bir imsurudur. Belirsizlik
    ve risk bütün askerî operasyonlarm bir parçasidir. Özellikle ya-
    geregi silahh kuvvetler, çogu zaman göreve iligkin riskleri
    pisi
    kabul etmede cesur ve kesin eylemler göstermeye mecburdur.
    Risk, çegitli tehlikelere maruz kalmaktan (açik olmaktan) kay-
    naklanan kayiplarm veya bozulmalarm giddeti ve olasiligidir.
    Tehlikenin dikkatle saptanmasi, analizi ves.kontrolü ile bu tür
    tehlikelerin olugumunu açiklayan bir yönetim plammn yürutul-
    mesi askerî güç uygulamalarmm bagarisma ka tkida bulunur.
    Askerî harekât, özellikle sicak temas operasyonlan yogun ve
    karmagiktir. Oldukça tenlikeli, zor ve gerçekçi bir egitim gerek-
    tiren faallyetlerdir. Bu tarz operasyonlar, yönetimde risk almak
    için iyi egitilmig bir karar mekanizmasi ve profesyonel bir mü-
    cadele gücü gerektirir. Risk yönetimi, kipilerin kabul edilebilir
    seviyelerdeki riskli kararlan, bilgili ve bilinçli bir gekilde anla-
    malarma yardimci olur.36
    Ekonomist Ugur Civelek'e göre,
    "1970'li
    yillarm bagmda zo-
    runlu nedenlerle dalgah kur uygulamasmm gündeme gelinesi
    farkh bir dönemi baglatti. Íç yapma kogullarmdaki bu ani degi-
    im ekonomik iligkileri sarsti, kurumlari ylprattL.. Çok güçlü
    oldugu samlan kurumlar kisa sürede batma noktasma geldi;
    olumsuz beklentiler Bati cephesini sarsti. Risk yönetimi böyle
    bir ortamda dogdu ve geligti.
    Risk yönetimi, 1970'lerin ilk yarismda dogup geligen, pazar
    ekonomilerinin evrimini etkileyen önemli bir kavram."237
    Risk yönetimi, karar vericilerin riski azaltmak veya ortadan
    kaldirmak üzere yararlandiklari bir yoldur. Risk yönetimi iq
    yapmamn radikal ve yeni bir yönetimi degildir. Öteyandan risk
    yönetimi, deneyime -dayanmaktan ziyade, sistematik bir yön-
    tem kullanarak daha büyük ve yapici sonuçlar doguracak bir
    yäntem sunmaktadir. Eger insan yogun bir organizasyon söz
    konusuysa (istihbarat teykilati, itfaiye, digigleri ya da girket in-
    risk
    san kaynaklan) bu programm baçansi personelin önceden,
    yänetim ilkeleri ve araçlari konusunda egitilmesine baghdir.
    StratejikHamleler, Stratejik Sorunfar ile Etki OdakirHaredt 649

    Risk yönetimi, karar vericilerin riski azaltmak veya ortadan


    kaldirmak üzere yararlandiklari bir yoldur. Risk yönetimi süre-
    ci, herhangi bir durum için en uygun eylem biçiminin seçimi
    ve
    tammlanmasmda komutana ve bireylere sistema tik bir meka-
    nizma saglamaktadar. Bir operasyonun planlanmasi ve uygu-
    lanmasmda, risk yönetimi tümüyle bilegik bir unsur olmahdir.
    Risk yönetimi süreci her düzeyde askerî
    operasyon için uygula-
    nabilmektedir (stratejik, taktik veya operatif). Komutanlar, sa-
    vagta veya her tür1ü destek operasyonlarmdaki bütün görevle-
    rin planlama ve uygulama safhalarmdaki rutin risk yönetimi
    uygulamasmdan sorumludur.
    Sonuç olarak risk yönetimi, risklerin mantiksal ve sistema tik
    bir temelde tammlanmasi ve kontrol edilmesini saglar. Risk yö-
    netimi çok karmagik bir süreç degildir, ancak kipilerin, gäzlem-
    cilerin ve liderlerin temel prensipleri devamh olarak uygulama-
    .

    lari ve bu süreci desteklemeleri gerekmektedir. Risk yönetimi,


    kipilere ve organizasyonlara 'yol

    kazalarmi' ve her tür kaza


    olasihšmi azaltmak ve etkinligi arttirmaya yönelik güçlü bir
    yöntem sunmaktadir. Bu program herl<es tarafmdan, her ortam-
    da ve senaryoda anlagilabilir ve kullanilabilir olnia avantajma
    sa hip tir."
    Hangi sektör olursa olsun (finans, sigorta ya da bürokrasi)
    risk yänetimi geligtirilebilmesiiçin önceki adim olarak risk
    ana-
    lizi yapilmasi gereklyor. Temel amaç olan riskin yänetilebilme-
    si için ideal olani riskin nedenini çözmektir ancak bunun çok
    -

    dügük olasilik oldugu göz önünde bulundurulmah, bu olamaz-


    sa riskin davramy rno'delini yani limitlerini (alt ve üst simrlari-
    m) çözmeliyiz ki, karar sürecine yani yönetime geçebilelim.
    Riskin yänetilmesinde bagta alternatif araçlar ashnda bellidir.
    Baglang1çta nasd bir karar alacagimiza karar vermigizdir. Örne-
    ginfinansal bir krizle karpi kargiya oldugumuzu dügünelim. Ya
    kazancimizi maksimize edecegiz ya minimum risk kriteri belir-
    leyecegiz. Bu parametreler "devlet
    kurum" organizasyonlari
    için de geçerlidir.
    650 GelecegiYönetmek
    I.

    MAX.
    BAgARI
    KAPAsiTESI

    .
    PERSONEL VE
    KAYNAKLARIN
    KORUNMASI

    KAYlPLARIN KAZANgLARIN
    ÔNLENMESi MAKSIMIZE -
    VE AZALTlLMASI EDiLMESí

    RISKLERiN KAZANÇLARIN
    MINIMiZ.E MAKSIMilE
    EDILMES\ EDiLMESI

    TEHLiKELERIN FIRSATLARIN
    TANIMI,KONTROLO. TANIMIKONTROLÜ
    VE KAYDi VE KAYDI

    Sekil: Risk Yönetiminde Amaçlar Hiyerargisi


    Kaynak: Ali Kemali Cadoglu, Risk Yönetimi ve TSK'daki Uygulamalar, s. 5
    Harp Akademileri Yayuu, istanbul2001.

    Risk yönetiminin baçansi için yapilmasi gereken risk analizi


    tammlan pöyle yapilmaktadir.36
    "Risk analizi, stratejik kararlarda ele ahnan degigkenle ilgili
    olan riskin kapsamh olarak anlagilmasmi saglayan yöntemlerin bü-
    tünüdür. Bir bagka deyiële, ilgi duyulan degigkene iligkin kestirim,
    olasihk dagihmi biçiminde ortaya konur.Olasihk dagilumm elde et-
    mede iki çözüm yäntemi vardir: Ílk yöntem analitik yöntem olup,
    bu yöntemle belirlenen yapisal modele göre bireysel kestirimler (ör-
    negin, satlylar ve maliyetlerin olasihk dag1hmlari) matematiksel
    olarak birleptirilerek net gimdiki deger gibi son degigkenin olasihk
    dagihmma illykin parametreler elde edilir. Íkinciyöntem Monte-
    Carlo simülasyon yöntemi olup, bu yöntemle yapisal bir modele
    dayanarak bir dizi denklem olugturulup, pimdiki deger gibi son de-
    gigkenin olasihk dagilimma iligkin parametreler elde edilir. Durada
    dag1hmlarm matematiksel olarak birleptirilmesi söz konusu degil-

    I
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Haredt
    651

    dir. Kugl<usuz her iki yöntemde de tüm girdilerin olasihk dagillm-


    lart olarak modele ahnmast zorunlu degildir. Duyarhlik analizi.so-
    nucunda duyarit oldugu belirienen degigkenler, modele rassal
    de-
    gigkenler olarak alinir.
    Risk analizi, kestirim ve planlama, firma risk durumu,
    belirsiz
    olan igletme çevresinin aynntih olarak'incelenmesi,
    toplumsal, siya-
    sal, ekonomik, teknolojik geli. melere iligkin olarak
    senaryo geligtir-
    me, risk ve belirsizligin ele almrnasi gibi alanlara girdi saglayarak
    stratejik yönetimde önemli bir iglev görür."

    Risk analizi yöntemi gerek girdi tahmini gerekse


    karar aga-
    masmda yönetsel yargiya dayamr. Karar
    sorunun niteligi ve et-
    kileri konusunda yönetsel varsayimlarm
    açikhga kavugturul-
    masmda oldugu kadar, yäneticiler arasmda karar üzerinde
    ile-
    tigimi, tartigmayi ve diyalogu iyileptirici bir
    araç olarak çok ya-
    rarh olabilir, Ancak yänetsel
    yargmm yerini alamaz.
    Risk analizi yatinm projelerinin degerlendirilmesinde
    bir kabul görmügtür. Kimileri risk analizini'yatinm
    genig
    kararlarmda
    uygulanan yeni bir yöntem olarak degerlendirmigtir.
    Du dogru
    degildir. Risk analizi yatmm kararlarmda kullamlabilecegi
    gibi,
    tüm karar sorunlarim çevreleyen verilerin incelenmesinde
    de
    kullamlabilir.
    "Bir riskle kargi karç1ya bulundugumuzda hangisi daha
    önemli, gördügümüz gekliyle olgular
    nu, yoksa zamanm boylu-
    gundasakh kalmig geylerle ilgili äzel kanaaflerimiz mi?" diye
    soruyor Bernstein ve sorularmi sürdürüyor: "Risk yönetimi bir
    bilim mi, yoksa sanat nu? Bu iki yaklagim arasmdaki
    reden geçtigini kesin ola rak söyleyebilir
    smirm ne-
    miyiz?" Yamt olarak da
    unu söylüyor: "Her geyi açikhyormuy gibi görünen
    matematik-
    sel bir model olugturmak her geydir."
    Riskle baça ç1kmada günümüzde kullamlan
    yöntemlerin ne
    ölçüde bir yarar ya da tehdit olugturdugunu
    anlamaya çahymak
    yogun çaba gerektiriyor. Brian Lo Paribas bu konuya
    yaklagimi-
    m çok veciz ifade etmif: "Risk, uysallagtirilamaz. Onunla be-
    raber yapamayi ögrenmemiz gerekmektedir.
    Ïçtebu yüzden risk
    yönetimi enteresan bir meslektir." Bernstein'in
    soruya verdigi
    yanit gäyle: "Risk yönetiminin pratik bir sanat olarak kabul
    edil-
    I

    652 GelecegiYönetmek

    mesi, sonuçlan son derece derin olan basit bir kligeye dayamr:
    akil
    Dünyamiz yaratihrken hiç kimse kesinligi de dahil etmeyi
    edememigtir. Asla emin olamayrz; hep bir miktar bilisizizdir. Elimiz-
    deki bilginin büyük bölümü ya yanh; ya da eksiktir.""
    Analiz yapabilmek için gerek duyulan tüm bilgilerin önü-
    müzde olmas1 gerekir lancakhâlâ elde edilebilecek bilginin ol-
    madigi iddia edilemez]. Bilgi eksik oldugunda bilginin büyük
    ve küçük parçalarmi birlegtirebiliriz, ancak
    bütün parçalari hiç-
    bir zaman bir araya getiremeyiz. Õrneklememizin ne kadar iyi
    oldugunu asla kesin olarak bilemeyiz. Bir yargiya ulaymayi bu
    riskli
    kadar güç ve o yarglya gõre hareket etmeyi de, bu kadar
    oldugunda, tümevaruna
    yapan, iyte bu belirsizliktir. Bilgi eksik
    bagvurmak ve olashklart tahmin etmeye çahymak zorunda ka-
    hyoruz. Tümevarun, kargi kargya kaldigmuz belirsizlikler ve
    aldigim17 risklerle baça çikmaya çahgirken, bizi bazi garip so-
    nuçlara yöneliebilir.
    Bu tür sonuçlarla kargilagmamak için risk yönetimi bagarih
    olmalidir. Genel olarak risk yönetimi süreci üç düzeyde uygula-
    nabilir. Her görev veya iq için derinlemesine bir risk yönetim
    uygulamasi tercih edilse de, zaman ve kaynaklar her zaman
    mevcut olmayabilir. Risk yönetimi egitiminin amaçlarmdan bi-
    risi de, görevde veya digmda risk yönetiminin, karar mekaniz-
    sürecin uygulanmasm-
    masinm otomatik bir parçasi olabilecek
    da gerekli yeterliligi geligtirmektir. Liderler yerinde ve zama-
    mnda kararlar vermek için risk yönetim metodunu kullanabil-
    melidirler. Bu üç düzey apagicia yer almaktadir.
    1. Kritik Zamanli Risk Yönetimi: Zorunlu olarak, bilgiyi
    kaydetmeksizin temel risk yönetimi yöntemlerini kullamp· de-
    vamh olarak zihinsel veya fiili durum degerlendirmesidir. Risk
    yönetiminin bu kritik zamanh uygulamasi, zamanm sikipik ol-
    dugu bir durumda kararlar almirken, riskin degerlendirilmesin-
    de personel tarafmdan kullamlabilir. Bu-seviyedeki risk yöneti-
    mi, egitim ve operasyonlarm yürütulmesi esnasmda oldugu ka-
    dar, kriz sirasmdaki planlama ve uygulama safhalarmda da kul-
    lamlmaktadir. Ayrica, görev digi durumlarda da en kolayca uy-
    gulanabilen risk yönetimi seviyesidir. Planh bir operasyonun
    Stratejik Hamleler, Strafejik Sorunlar ile Etki
    Odakh Harekât
    - 653

    yürütulmesi veya günlük çahymalarda hesapta olmayan bir ola-


    ym vuku buldugu durumlarda, uygun ve yerinde önlemIerin
    seçiminde özellikle yardimci olmaktadir.
    2. Derinlemesirte Risk Yönetimi: Derinlemesine
    risk yöneti-
    mi, särecin tam olarak uygulanmasidir. Tehlikeleri saptamak ve
    kontrolleri geligtirmek için öncelikle, tecrübeyi
    ve uzun uzadiya
    yapilan teknik toplantilan kullamr. Bu yüzden
    grup halinde ya-
    pildiginda en etkin yoldur. Derinlemesine risk yänetim
    progra-
    mmin örnekleri, yakm gelecekte tabnin edilen operasyon plan-
    larmi, standart operasyonlann gözden geçirilmesini,
    bakimi ve-
    ya egitim prosedürlerini ve zarar kontrolünü veya felaket
    ve
    afet sorunlannm planlarmi da içerir.
    3. Stratejik Risk Yönetimi: Bu metot, sistem
    veya operas-
    yonla alakah (bazen teknik uzmanlarm asistanligi ile)
    tehlikele-
    rin uzun sürede farkinda olmay1 resmi
    veya test yapmayi, ana-
    liz araçlanmn diyagrammm kullammmi, elde edilebilir bilgi
    aragtirmasim içeren risk degerlendirmesi ve tehlike saptamasi
    boyunca olan çok iyi dügünülerek karar verilmig
    yäntemdir.
    Kompleks bir operasyondaki veya sistemdeki tehlikeleri
    ve teh-
    likelerle alakah riskleri çahymak için kullanir
    (operasyonveya
    sistemle birlikte içerdigi tehlikeler çok iyi anlaplmamig
    da ola-
    bilir). Stratejik örneklerin uygulanmasi,
    kompleks operasyonla-
    n, yeni ekipman tamtinuni, materyalleri ve görevleri, taktik
    ve
    geligti.rme çahyma geligimini ve asil gözden
    geçirme veya onar-
    ma sistemini içerir. Stratejik risk yönetimi, en öncelikli
    veya en muh-
    teme! risklerin üzerinde kullamlmahdir.
    Herhangi bir kims risk kararlanni alabilir, ancak risk
    karar-
    lan içín en uygun düzey, riski azaltacak
    ya da tehlikeyi ortadan
    kaldinp kontrolleri yerine getirecek kaynaklari
    ay1rabilecek
    olan düzeydedir. Risk
    yönetimi, beklenen faydalara kargi mali-
    yetlerin degerlendirilmesinde kullamlan mantiksal bir süreçtir.
    Risk yänetimi, baçan unsurlanm
    en üst düzeyde kullaturken
    ve performansi artinrken risk tespit etmek, degerlendirmek
    ve
    kontrol etmek için geligtirilmig sürecin her
    düzeyinde tutarh,
    devamh ve temel bir yöntem saglar. Her seviyedeki
    bireyler
    [yatinmcilaralacaklan riskleri yönetebilirler] bu süreç boyunca
    '

    654 GelecegiYğnetmek

    tehlikeleri belirler ve kontrol ederler. Agagidaki gekil yä-


    "risk

    netim sürecinin" alti basamagim göstermektedir.

    1. Tehlikeleri

    Sekil: Risk Yönetiminin Alt: Agamah Metodu


    Kaynale Ali Kemali Cadoglu, Risk Yönctimi ve TSidaki Uygulamalar, s. 8
    Harp Akademisi Yayim, Ístanbul2001.

    1. Tehlikeleri Saptama: Bir tehlike, ekipmanm kaybma ve-


    ile personelde ölüme, ya-
    ya özelligine gelebilecek zarar
    ralanmaya veya görevin aksamasma neden olabilecek po-
    tansiyel veya gerçek durum olarak tammlamr. Tecrûbe-
    ler, ortak kanaatler veya özel risk yönetimi teknikleri bu
    gerçek ya da potansiyel tehlikelerin tammlanmasmda
    yardimci olur.
    2. Riski Degerlendirme: Risk, tehlikeye maruz kalmaktan
    (tehlikeyeaçik olmaktan) kaynaklanan kaybm giddeti ve
    olasihgidir. Degerlendirme safhasi, belli bir tehlikeyle
    alakah riskin derecesini saptamak için niceliksel ve nite-
    liksel ölçüm degerlerini uygulamaktadir. Bu yöntemdeki
    degerlendirme ar;,amasi,-tehlikenin dogurabilecegi kaza
    StratejikHamleier, StratejikSoruniar ileEtki OdakhHarekât 655

    (talihsizlik)derecesini ve olasihgmi veya personeÍin


    ma-
    ruz kaldigi durumlari ve tehlikenin sonuç1arim çikarir.
    3. Risk Kontrol Tedbirlerini Analiz -Etme: Riski indirge-
    yen, azaltan veya ortadan kaldiran araçlari ve kesin stra-
    tejileri aragtirm. Etkin kontrol tedbirleri riskin üç kolun-
    dan birini indirger (olasihk,giddet veya maruz kalma).
    4. Kontrol Kararlanm Alma: Uygun düzeydeki karar veren
    yöneticiler, tüm maliyetlerin ve faydalarm analizi ile ilgi-
    li kontrolleri seçer.
    5. Alman Kararlan Uygulama: Kontrol stratejileri seçildi-
    ginde, bir uygulama stratejisinin de geligtirilmesine
    ve
    hem ip gücü hem de yönetimle uygulanmasma ihtlyaç
    vardir. Yürütme, zamanive kaynaklari lyi kullanmay1ge-
    rektirir.
    6. Gözetleme ve-Gözden Geçirme: Risk
    yönetimi, sistemm,
    gärevin veya aktivitenin yaçam döngüsü boyunca devam
    eden bir süreçtir. Liderler her seviyede kontrol etkinlikle-
    rini ortaya koymalidirlar. Zaten uygulanan kararlar
    rinde ve dogru ise, sistem kendi etkinligini kendisi belir-
    ye-
    leyecektir.
    Risk yänetimi bilimi eski riskleri denetim altina alirken, ba-
    zen yeni riskler yaratir. Risk yönetimine duydugumuz güven
    bizi bagka türlü göze almayacagimiz riskleri üstlenmeye tegvik
    -

    eder. Bu birçok açidan faydahdir, ancak sistemdeki risklerin


    miktarma eklemelerde bulunmaktan kaçmmamiz
    gerekir. Aray-
    tirmalar emniyet kemerlerinin sürücüleri daha luzh araba kul-
    lanmaya tegvik ettigini'ortaya koymaktadir. Dolayisiyla da
    cid-
    di yaralanmalarm sayisi azalsa bile, kaza
    sayisi artinaktadir. Ko-
    runma yöntemi olarak tasarlanmig türevsel finans araçlarima
    cazibesine kapilan yatirimcilar, bu araçlar, adeta
    getiri yagdiran
    ve hiçbir kurumsal risk yöneticisinin aklinin ucundan bile
    geçir-
    memesi gereken riskleri içeren spekülasyon araçlarma dönüg-
    türmüglerdir. 1970'lerin sonunda portföy sigortasmm gündeme
    gelmesi piyasadaki menkul deger miktarmi da artirmigtir. Aym
    gekilde, tutucu kurumsal yatirimcilar da daha önce
    denenme-
    ·
    \

    656 Gelecegi yönetmek

    mig alanlarda daha fazla riskle karpi kargiya kalmalanm denge-


    leyebilmek için çegitlendirmeyi artirma egilimine girmiglerdir;
    anda
    oysa çegitlendirme kayba kargi degil, sadece her geyi aym
    kaybetmeye kargi bir garanti saglar."
    Risk yönetiminin faydalarmm yam sira bazi sakmcalaruu da
    yansitmak objektif bir yaklagim olacaktir. Risk yönetiminin ya-
    zih bir dokümana bagh olmasi doküman digi olaylarda inisiya-
    tifi zaylflatmaktadir. Sürekli risk kelimesinin amlmasi uygulayi-
    c1ya çok tehlikeli bir i; yapiyormuy dügüiacesi ile agir
    baski ya-
    ratmaktadir. Risk üzerinde gereginden fazla odaklagmak olum-

    suz davramp biçimlerine yol açacagi gibi yaraticiligi da


    öldür-
    mektedir.
    Global piyasalardan ve Türkiye finans sektöründen, (olum-
    suz) finansal skandal örnekleri ve ayrmtih olaylart anlatan Bol-
    olaylar finansal denetimin ve risk yönetimi-
    "bu

    gün ve Akçay,
    nin önemini azami seviyelere çikarmaktadir" sonucuna varmig-
    lardir."

    I
    i
    4.7. KRIZ YONETIMI VE KARAR ALMA
    YÖNTEMLERÍ

    "Moskova hiçbir zaman


    .ikilernleri

    arasinda
    seçim yapmay: beceremedi. Tek tarafit olarak
    Arap uydu devletlerinin tiim tutumlarmr destek-
    ledi i siirecene milzakere sitrecini ilerletebilir,
    ne
    de roliinii arbrabilirdi.
    Henry Kissinger

    4.7.1. Rastlant ve Kaos'tan Kelebek Etkisine


    Satranç oyununu bulan bilge kipinin öyküsü dilden dile
    anlatihr. Bilge kigi kraldan satranç tahtasmm ilk karesinin üze-
    rine bir, ikinci karenin üzerine iki, üçüncü karenin
    üzerine dört
    pirinç koymasmi ve bu biçimde sayilari her seferinde ikiye ka
    t-
    layarak satranç tahtasmm tüm karelerini pirinçIe doldurmasmi
    istemig bu bilge. Kralönce bu istegi çok alçakgänüllü bulmuy
    ve
    içinden bilge kipiye gülmüç ama ondan
    sonra bu istegi yerine
    getirmek için gereken älçüde pirinci bir araya getirmeye
    ne ken-
    disinin ne de dünyanm tüm krallarmm servetinin
    yetmeyecegi-
    ni görmüg. Bu öykünün dogrulugunu kamtlayabiliriz:
    Bir sayi-
    yi on kez ikiye katlarsak o sayiyi 1024'le çarpmig oluruz; bunu
    yirmi kez yaparsak bir milyonun üstünde bir sayiyla
    çarpmig
    oluruz ve bu böylece sürer gider.
    Belli bir sürenin sonunda ikiye katlanan
    ve yine ayni uzun-
    lukta bir süre daha geçince tekrar
    ve tekrar ve tekrar ikiye kat-
    lanan bir saymm üstel biçimde arttigru söyleriz. Yukarida
    gör-
    ,

    dügümüz gibi sürekli ikiye katlanan bir


    sayi kisa bir zamanda
    658 Gelecegi¥ënetmek

    çok büyük bir sayt haline gelir. Ustel artiça degigmezoranda artly
    adi da verilir. Pararuzi%5'lik-bir sabit artig oramyla bankaıa ya-
    tinrsamz (vergiler vg enflasyonu hesaba katmazsak) paramz
    yaklagik olarak 14 yll içinde iki katma çikar. Bu tür'bir artig ol-
    dukça dogaldir ve günlük yaçamda örneklerine oldukça sik
    rastlamr ama hiçbir.zaman çok uzun sürmez.
    -

    Bir kurgunkalemi sivri ucunun üzerinde dengede durdur-


    anlamak için üstel art1 tan yararla-
    maya çahgirsak ne olacagnu
    nabiliriz. Bu igi herhangi bir hileye bagvurmadan yapmak ola-
    naksizdir, çünkü kalemi hiçbir zaman tam dengede tutamazsi-
    mz ve denge noktasmdan en ufak bir sapma kalemin gu ya da
    bu yana dügmesiyle sonuçlamr. Eger kalemin dügmesini klasik
    mekanik yasalarma.uygun olarak incelersek (ki bunu yapmaya-
    cagiz) kalemin dügme hizmm --yaklagik olarak ve en azindan
    baglang1çta- üstelbiçimde arttigmibuluruz. Yanikalemin dügüy
    sirasmda denge noktasmdan sapma hizi belli bir süre içinde iki
    katma, yine aym sürenin geçmesiyle tekrar iki katma ve tekrar
    .

    üzerinde
    ve tekrar iki katma çikar ve sonunda kalem masanm
    yatay bir konumda kahr.
    Bu deney baglangrçdurumuna hassas bagltliga bir örnek olug-
    turmaktadir. Bu matematik deyimini yöyle açiklayabiliriz: Sifir
    noktasmda (kaleminbaglangiçtaki konumu ya da hizi) sistemin
    durumunda meydana gelen çok küçük bir degigiklik kendisin-
    den sonra gelen ve zamanla üstel biçimde büyüyen bir degigik-
    lige yol açar. Çok küçük bir neden (kalemin milimetrik bir
    oranda saga ya da sola egilmesi) çok büyük bir etki yaratir. Bu
    durumun (küçük nedenin büyük etki yapmasi) olugmasi için
    sifir noktasmda olagandigi kogullarm (örnegin sivri ucu üstün-
    de durdurulmaya çahplan bir kalemin kolay bozulabilir den-
    gesi gibi) bulunmasi gerektigini dügünebilirsiniz, ama aslmda
    bunun tam tersi dogrudur -
    birçokfizikselsistemin baglangiç du-
    rumuna hassas baglihkgöstermesirastlantisal baglangaçdurumunda
    geçerlidir.Bu tammlamanm çeligkili bir yam oldugundan mate-
    matikçiler ve fizikçiler tarafmdan tam olarak anlagilmas1 za-
    man almigttr.
    Stratejik Hamleier,Stratejik Sorunlar ile Etki Odaku .Harekât 659

    Ekonomistlerle toplumbilimcilerin igi çok daha zor olmug-


    tur, çúnkü onlar
    "baylang1ç
    durumuna hassas baghhk" mesele-
    sini, dogal olarak
    "termodinamik

    yasalarim" referans alarak


    açiklamayi çok sonralai·1fark etmiglerdir.
    Bir fizikçi 'ekonomi'
    alanma kendi gözlügüyle baktigmda,
    "parasal

    verilerin analizinde", ekonomistlerin "gok"


    admi ver-
    dikleri olaylan, onlardan farkh analiz etmektedir.
    Bu bakiga bir örnek olarak David Ruelle'nin "Rastlanti ve
    Kaos"ta inceledigi bir senaryoyu gärelim.
    Ekonomiye iligkin yaygm bir görüge göre, ekonomik bariyer-
    lerin kaldirilmasi ve bir açik pazar olugturalm.asi herkesin çikan-
    na hizmet eder. Diyelim ki A ve B ülkelerinin ikisinde de yerel tü-
    ketim için dig fupasi ve dig macunu üretiliyor. Yine diyelim ki A
    ülkesinin iklimi B ülkesine kiyasla dig firçasi ekilmesi ve biçilme-
    si için daha ujrgun, buna kargihk B ülkesinde de üstün nitelikli
    dig macunu madenleri bulunuyor. Bu durumda açtk pazar olug-
    turuldugu takdirde A ülkesi ucuz dig firçasi, B ülkesi de ucuz dig
    macunu ümtir ve her iki tarafm da çikarma olarak bu ürünleri
    birbirlerine satarlar. Konuyu daha genig kapsamh biçimde ele
    ahrsak, açik
    pazar ekonomisi farkli mallar üreten ülkelere refah
    düzeylerini yükseltmeye yarayan bir denge saglar ya da en azm-
    dan ekonomistler belli görüglere dayanarak bunun bäyle oldu-
    gunusöylemektedirler. Diger yandan, daha önce de görmüy ol-
    dugumuz gibi çegitli ulusal ekonomiler arasmda bu yoldan bag-
    lantilar oluyturulmasiyla ortaya çikan karmagik sistemin herke-
    sin çikarma hizmet eden bir denge saglamasmdan çok, karmagik
    ve kaotik bir zamansal evrim içine girmesi uzak bir olasihk degil-
    dir (teknik yönden, ekonomistler böyle bir dengenin zamansal
    bagimhhga sahip olmasma izin verirler ama geleceginin kestiri-
    lemez olmasim kabul etmezler).A ve B ülkelerine geri dönersek,
    bunlarm ekonomilerinin birbirlerine ve C, D, ülkelerinin ekono-
    milerine baglanmasmm dig firçasi ve dig macunu endüstrilerini
    ciddi biçimde zarara sokacak (ve bu yüzden bir sürü dipin çürü-
    mesine neden olacak) çilgmca ekonomik sahmmlara yol açabile-
    cegini görüruz. Demek ki kaos diger birçok geyin yam sira el<o-
    nomistlerin baglarmm agrunasmdan da sorumludur.
    660 GelecegiYönetmek

    imdi biraz daha açik konugahm. Ekonomi konusunda yazil-


    mig olan ders kitaplarinda çogunlukla ekonomik ögeler arasm-
    daki dengelerden söz edilir. Bu kitaplardan, yasa koyucular ve
    yöneticilerin rolünün toplum.için özellikle yarar saglayacak bir
    dengenin bulunmasi ve uygulanmas oldup yolunda bir izle-
    nim edinilebilir. Buna kargthk fizik alamndaki kaos örnekleri
    bazi dinamik kopullarm dengeden çok kaotik ve kestirilemez bir
    zamansal evrime yol açtigim göstermektedir. Bu nedenle yasa
    koyucular ve yöneticiler daha iyi bir dengeyi amaçlayan önlem-
    lerinin bunun yerine sonuçlari kestirilemeyen denetimsiz dalga-
    lanmalar yaratmasi olasiligt ile kargi karç1ya bulunurlar. Günü-
    .
    müz ekonomisinin karmagikhgi bu tür kaotik olugumlara zemin
    hazirlamakta, buna karç1hk bu alanda sahip oldugumuz teorik
    bilgiler yetersiz kalmaktadir.
    Kugkusuz ki ekonomi ve maliye alanlan bize (teknikanlam-
    da) kaos ve belirsizlik örnekleri saglamaktadir. Diger yandan bu
    konuda bundan bagka bir yorum yapmak da kolay degildir, zi-
    ra fizikçilere deneylerinde yardimci olan denetimli sistemlere
    bu alanlarda rastlanmaz. Ekonomistlerin pokadmi verdikleri dig
    olaylarm göz önünde bulundurulmast zorunludur. Fazla kar-
    magik olmayan bir dinamik sistem bulunmasi umuduyla eko-
    nomik verilerden daha iyi tanman parasal verilerin analiz edil-
    mesi yolunda ciddi girigimler yapilmaktadir ama bu umudun
    gerçeklegmesine olanak yoktur.

    Rastlanti ve Kaos
    Bir fizikçiye rahathkla yamtlayacap için qu soruyu sorabili-
    riz: "Neden bütün kar tanecikleri birbirinden farkhdir?" O da
    bize kar yagigmm tüm romantizmini·bozarak yamt verir.
    Buz kristalleri türbülansh bir havamn içinde, simetri ve rast-
    lantmm çok iyi bilinen karigimlyla harmanlanarak, alti kat inde-
    terminizme has bir güzellikle biçimlenirler. Su donarken, kris-
    taller di ari dogru küçük uçlar çikartir. Bu küçük uçlar büyür,
    simrlarmda kararsizhk oluqur ve yanlardan yeni küçük uçlar
    figkirir. Kar taneleri gagirtici bir incelige sahip olan matematik
    StratejikHamleler, Stratejik Sonmfar ile Etki Odakh Harekât 661

    yasalarma uyar. Bu küçük uçlarm tam olarak ne kadar hizla bü-


    yüyeceklerini, çaplarmm ne kadar olacagmi ya da kaç kere dal-
    lanacaklarim örigärmek de mümkün olmamigtir.
    Türbülans kimligi bilinen bir problemdi. Büyük fizikçilerin
    hepsi, resmi ya da gayri resmi olarak, türbülans üzerine kafa
    yormuglardir. Düzgün bir aky parçalamp sarmallara ve burgaç-
    lara dönügür. Düzensiz gekiller, akigkan cisimlerle kat1 cisitaler
    arasmdaki smiri bozar. Enerji büyük ölçekli bareketlerden kü-
    çük ölçekli hareketlere dogru hizla akar.
    Niçin?
    Bu konudaki en parlak fikirler matematikçilerden gelmigtir;
    fizikçilerin birçoguna göre türbülans o kadar tehlikeli bir konuy-
    du ki, insan vaktini bununla harcamamahydi. Bilinmesi hemen
    hemen olanakse gibi gärünüyordu. Kuantum teorisyenierinden
    Warner Heisenberg ölüm dögeginde Tanri'ya iki
    soru soracagi-
    m söylermig: "Neden relativite var ve neden tiirbülans var?" Hei-
    senberg dermig ki, "Eminim sadece ilk
    scruya yamt verebilecektir."
    Fizikçilerin üzerinde bu denli
    yogun kafa yorduklari türbü-
    lans nedir? Türbülans, her ölçek düzeyinde ortaya çikan bir dii-
    zensizliktir; büyuk burgaçlar içindeki küçük burgaçlardir. Tür-
    bülans istikrarsizdir. [Bunu bellegimizde tutahm çünkü bitiripte
    anla tilacak olan etki odakla harekâtm ruhudur.] ÌIeri d üzeyd
    e sö-
    nûm özelligi vardir; bu da pu demektir: Türbülans enerjiyi akitir
    ve sürtünme yaratir. Türbülans geligigüzel hareket demektir.
    [Sigara dumam sigaranm birakildigi külIükten düzgünce yük-
    selmekte, gittikçe hizlanarak kritik bir hizi aymakta ve dagilarak
    ekli bozuk burgaçlar olugturmaktadir.
    JamesGleick, Kaos]. Tür-
    bülansi görmek ne denli kolaysa anlamak o denli güçtür.
    1970'li yillarda gerek ABD'de gerekse Avrupa'daki birkaç bi-
    lim adami düzensizlik konusuna el atmaya bagladi. Matematik-
    çiler, fizikçiler, biyologlar, kimyacilar olarak hepsi de kuraldigi-
    hgin çegitli türleri arasmda baglantilar bulmak pegindeydi. Fiz-
    yologlar insan kalbinde olugan ve açiklanamayan ani ölümlerin
    belli bagh nedeni olan kaosta hayret verici bir düzen bulundugu-
    nu tespit ettiler. Ekoloji uzmanlart güve popülasyonlarmm ço-
    662 GelecegiYönetmek

    galmalarim
    ve yok -oluglaruu aragtirdilar. Ekonomistler eski
    stok maliyeti verilerini inceleyip yeni bir analiz yöntemi denedi-
    ler. Sonuçta ortaya çikan bakig açisi, aragtmcilan, bulutlarm al-
    digi gekillere, gimgegin izledigi yollara, kan damariarmm mik-
    roskobik düzeylerde olugturdugu aglara, yddizlarm galaksiler
    halinde kümelenmesine, yani dogrudan dogruya dogaya yönel-
    tiyordu.
    On yll kadar sonra, kaos sözcügü, bilimsel düzenin dokusu-
    nu yeniden pekillendirmeye yönelik hizh geligmeyi kisaca ta-
    mmlamak için kullanilan bir kavram haline geldi. (Bazi fizikçi-
    lere göre, kaos bir durumun bilimi degil, bir sürecin bilimi; bir
    varolugun bilimi degil, bir olugumun bilimidir.] Maryland Üni-
    versitesi'nde uygulamah matematik konusunda çahyan Jim
    Yorke yeni bir paradigma bulmuy ve buna kaos admi vermigti.
    Bugün bizim kaos olarak adland1rdigimiz gey, baglang1ç duru-
    muna hassas baghhgi bulunan bir zamansal evrimdir. Böylelik-
    le bir garip çeker üzerindeki hareketin kaotik oldugunu söyleye-
    biliriz. Gözlemlenen düzensiz sahmmlar sesli oldugu zaman de-
    terminist ses'ten söz edilir ama aslmda sesi yapan mekanizma-
    nm kendisi deterministtir.
    Baglang1ç durumuna bassas baghhk teorisi meteoroloji ala-
    runda yeni birtakim kavramlarm geligmesineyol açmigt1. Örne-
    in, bir kelebegin kanat çirpmalarmm belli bir süre sonra atmos-
    ferin durumunu tümüyle degigtirdigi yolunda Edward Lorenz
    tarafmdan ileri sürülen görûç bugün kelebeketkisi olarak adlan-
    dinlan yeni bir kavramm dogmasmi saglamigttr.
    Kelebek etkisine bir de teknik isim verildi: Baglang1ç duru-
    mundaki kogullara hassas bagimhhk. Ancak baylang1ç durumu-
    na hassas bag1mhhk yeni bir kavram degildi. Halk agzmda bile
    bunun yeri vardi (JamesCleick, Kaos, 151:
    "Bir mih bir nal kurtanr;
    Bir nal bir at kurtanr;
    Bir at bir er kurtanr;
    Bir er bir cenk kurtanr;
    Bir cenk bir vatan kurtarir!"
    Stratejik Hamleier, Stralejik Soruniar ile Etki Odaki; Harekat
    663 1

    Gleick'e göre, gerçek hayatta oldugu gibi bilimde de,


    birta-
    kun zincirleme olaylarda küçük degigiklikleri büyük
    sorunlar
    haline getiren bir kriz noktast bulundugu bilinir. Kaos
    ise bu nok-
    talann bir yerde oldugu anlamma geliyordu. Noktalar
    her yer-
    de hazir bulunuyordu.
    Söylebir soruya acaba yamt verebilir miyiz? Bir küçük geyta-
    nm baglangiç durumuna hassas baglihktan yararlamp belli belir-
    siz birtalam degigiklikler yaparak
    yagamruzm planh akigmi bir
    anda alt üst edebileceginden kugkulamr mismiz? Böyle bir geyin
    ne kadar sürede gerçeklegebilecegini hesaplayabilir misiniz?
    Hesaplayamasaniz bile tahmin yürütürsünüz herhalde.
    Kaos hangi sistemlerde ortaya çikar? Diyelim. ki
    seçtiginiz
    herhangi bir sistem için bir "zaman

    içinde degigim" kurguladi-


    mz. Bu degigimin baylang1ç durumuna hassas baghhga sahip 01-
    dugunu nasil' anlayacaksimz? Kurgunuz bilgisayara
    yüklenebi-
    lecek denli açiksa bunu
    yapar ve sisteminizin kaotik olup olma-
    digma bakarsmiz. Bunun diginda kaosun varhgmi
    saptamada
    kullamlan diger ölçüler çok belirsiz sonuçlar verir.
    Kaos ne zaman ortaya çikar? Baglang1ç durumuna hassas
    bag-
    hhäm bulunmasiiçin modlarm ûçerli
    en az gruplar halinde birbi-
    riyle baglantih olarak salimm göstermesi gereklidir.
    Aynca mod-
    lar ne denli çok sayidaysa ve aralarinda denli çok baglanti var-
    ne
    sa kaosun ortaya çikmast olasihgi da o denli yüksek olacaktir.
    Fizikçi David Ruelle bir noktaya dikkatimizi çekiyor:
    "Her-
    hangi bir sis temde baglang1ç zamanma hassas
    baghhk bulunma-
    si o sistemle ilgili hiçbir geyin önceden belirienemeyecegi anla-
    mim tagunaz. Öteyandan kaotik bir sistemin önceden belirlene-
    bilir yönlerinin saptanmast bagh bagma bir sorundur
    ve bu so-
    runa henüz bir çözüm getirilememigtir. Bu durumda bagka bir
    olanagimiz bulunmadigt için bu
    soruna mantik yoluyla yaklaga-
    cagiz." [Rastland ve Kaos,79] Ruelle'ye
    göre;
    "elbette
    her beklen-
    medik davramy mantiga dayah degildir,
    ama mantikh davranig-
    larda çogu zaman belli bir ölçüde olmak üzere rastlantimn da
    payi vardir. Bu nedenle tarihin akigma yön veren kararlar eger
    mantik yoluyla ahmrlaisa genellikle rastlanti
    lik ögesini de içerirler."
    ya da beklenmez-
    I

    I
    664 GelecegiYönetmek

    ve kriz yönetimi" konusuna


    "kriz
    Bu anlatilanlardan sonra
    girebiliriz.

    4.7.2. Kriz, Nedenler, Tepkiler


    .

    Kriz günlük yaçamdan, bilimin her disiplinine kadar tüm


    alanlarda yer verilen kavramlardan birisidir. Örnegin;siyasi
    säzcügü
    kriz, ekonomik kriz, kimlik krizi, hükümet krizi... Kriz
    Türk-
    "elemek"tir.

    Yunanca krienein'den gelmektedir;. anlanu


    Paga'dir.
    çe'de kriz sözcügünü ilk kullanan kigi tarihçi Cevdet 'kritik'

    anlamda
    "Kriz dönemleri kritik dönemlerdir. Eskiden bu
    arz eden kri-
    'nezaket
    demekte idik. Kriz dönemleri,
    "nazik'

    için 'crise'

    tik' dönemler idi. Tanzimat dönemiride Fransizca'daki te-


    riminin Türkçe'ye nasil aktanlacagi dügünülünce Merhum Cev-
    det Paga, Kamus'a bakihrsa yine Yunanca'dan gelmig olmasi ge-
    terimini teklif etti ve bu kelime yerlegti. 'Özley-
    'buhran'

    reken 'bunah-

    terimini iyi karplamayan


    'kriz'

    tirme' akimmdan sonra


    m' terimi kullamhr oldu.""'
    yöneti-
    "kriz

    Bundan sonra igletmelerde uygulamasim bulan


    igletmelerde anlagildigi
    mi" üzerinde durulacaktir. Öncelikle
    ekliyle krizin tammmi yapmaya çaligalim.
    Kriz genel anlamda düzgün olmayan, reform gerektiren is-
    tikrarsiz bir durumdur. Bir örgütün rutin sistemini bozan ve
    aniden ortaya çikan herhangi bir acil durum olarak tammlana-
    bilir. Yöneticinin yakm dikkatini gerektirir. Sadece devam eden
    faaliyetleri degil, aym zamanda igletmenin yagamru tehdit
    reka-
    eder, üretim kapasitesini kullamlamaz duruma getirir ve
    beti sarsar. Örgütünetkinleymesi veya degigmesi yänünde kri-
    tik bir etkiye sahiptir."
    Kriz konusuna iki yaklagun vardir.
    -
    Subjektif yaklagim: Sezgiye yöneliktir. Krizin igletme yö-
    netiminin sezgilerine ve algilamasma bagh olarak ortaya
    çiktişm savunuruz.
    -

    Objektif yaklagim: Ígletmeyi sistem olarak görür. Íçletme


    Stratejik Hamfeler, Sorunlar ile Etki OdakleHarekât 665
    I
    -
    sisteminin alt sistemlerinden birinin bozulmasma
    .olarak bagh
    krizin ortaya çiktignu öne, sürer.
    Ote yandan, krizin hangi faktörlerden kaynaklanarak
    gün-
    deme geldigi önemlidir.
    Beklenilmeyen ve önceden sezilemeyen
    ve igletmeleri zor
    durumda birakan gerilim durumlarma genel olarak
    kriz denil-
    mektedir. Krizin en önemli göstergesi, igletmelerin karar
    meka-
    nizmalarinm ve rasyonel süreçlerinin yetersiz hale
    gelmesidir.
    Krizler ani olarak veya kendini hissettirerek
    ortaya çikar.
    Ne gekilde olursa olsun, igletmelerin krizle kargilagmalarmm
    temel nedeni, rekabetin acimasiz kopullarmda
    geri kalmalari-
    dir. Bu temel neden çegitli faktörlere baghdir.
    Krize neden olan
    faktörler, igletme digi çevre"faktörleri
    ve igletmenin kendi yapi-
    sal sorunlari.olmak üzere, genel olarak iki grupta toplanabilir.
    Bu faktörlerin kriz. yaratma durumu apagidaki
    gekilde görül-
    mektedir.

    Nedenler
    '

    Kriz Tepkiler

    Dig Çevre Bireysel

    Ïç Çevre Örgütsel

    SekikKrizin Olugumu (M.V. Tüz, Kriz Yönetimi)

    Parayi kullanan birer "örgüt"


    olan igletmelerde krizin ortaya
    çikigmdaki igletme digi çevre faktörleri içIetmenin
    kontrolü di-
    .

    ymda makro faktärlerdir. Aym anda tüm üIkeyi, hatta


    dünyayi
    I pl

    --

    666
    GelecegiYönetmek

    I
    etkide bulu-
    kontrolü altma alarak, pek çok igletmenin varhgma
    de bu
    nabilirler. Çevrefaktörlerinin htzh degiymesi, igletmelerin
    degigiklige hizh uyum saglamalarmi gerektirir. Uyum sorunu
    krize zemin haztrlar. Degigimin gerisinde kalma, diger
    bir de-
    yigle gecikilen her an, krizin giddetinin artmasma
    neden olur. Ïç-
    gartla-
    letmelerde krize neden olabilecek çevre faktörleri, dogal
    politik yapmm degigi-
    rm, toplumsal, ekonomik, teknolojik ve
    Imdir.

    Bu faktörlerin digmda, igletme yöneticilerine, personele ve


    bunlarm ailelerine yönelik olarak yapilan bombalama, kaçirma,
    neden olabil-
    rehin alma, suikast gibi terörist eylemler de krize
    mektedir?'
    alma-
    Krizle niçin kargilagihr? Kriz, risk gibi kontrollü, göze
    bilir bir eylem midir? Yoksa krizi birileri yaratir mi?

    "Küreselle me Büyük Hayal Kinkhgi" ki-


    JosephE. Stiglitz,
    tabmda (sayfa169-175 arasil 1998 yihnda Rusya'nm bagma ge-
    lenleri anlatirken bunun yamtim çok açik veriyor.
    krizinin
    Rusya derin bir borç batagmdaydi ve Dogu Asya
    kigkirttigt yüksek.faiz oranlan muazzam bir ilave gerilim yara-
    tiyordu. Eu çürük kule, petrol fiyatlan dügünce çäktü. O zaman-
    kalma-
    ki däviz kuruyla Rusya'nm petrol endüstrisinin kârhhş
    büyuk ipsizlik
    migtl. Devalüasyon kaçmilmaz hale gelmigti. Çok
    vardi.
    Reformeular ve onlarm IMFdeki damqmanlan bagka bir hi-
    perenflasyon dalgasma yol açacagma inandiklari devalüasyon-
    gid-
    dan korkuyorlardi. Döviz kurundaki herhangi bir degigime
    gekilde
    detle direniyor ve bunu önlemek için ülkeye gönüllü bir
    milyarlarca dolar akitiyorlardi. Devlet ruble borçIanna yüzde
    Rusya'y1borç alma-
    150 falz ädedi. New York yahnm bankalan
    IMFnin kurtarma operasyonunun ne
    ya iterken, bir taraftan da
    kadar büyük olmast gerektigi konusunda fisildagiyorlardt
    Spekü-
    Bu kriz, digerlerinde de sik sik oldugu gibi tirmandi.
    rlaardi v
    latzer rezervlerde ne knadar paradkaki mi görücsbüiyc
    r
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHarekôt 667

    riyor1ardi. Rublenin çökecegine dair bahse girerek hemen he-


    men hiçbir gey riske etmiyorlardi. Beklendigi gibi 1998 Temmu-
    zu'nda IMF 4.8 milyar dolarla kurtarmaya geldi.
    Krizden önceki haftalarda, IMF krizi olugturacak politikalar
    dayatti; kriz meydana gelince daha da kätülerini dayatti. Rusya
    muazzam bir riske maruz birakildi; eger ruble devalüe edilirse,
    dolara bagh borçlanm ödemek Rusya'ya çok daha zor gelecek-
    ti. IMF bu riski göz ardi etmeyi seçti. Rusya borç ädemelerini
    as-
    kiya aldi.
    Dünya Bankasi ve IMF yozlagmig devletlere borç
    vermeye
    kargi, görünügte sert bir tutum taknurken, ortada çifte standart
    oldugu anlaphyordu. Kenya gibi Agatejikkonumda olmayan
    küçük ülkelerin borç istekleri yozlayma nedeniyle reddedilir-
    ken, yozlagmamn çok daha büyük älçeklerde oldugu Rusya gi-
    bi ülkelere sürëkli olarak borç
    para veriliyordu.
    Bu ahlâki meselelerin digmda basit ekonomik meseleler vardi.
    Rusya'ya devamh borç para veriliyordu. Oyle görünüyordu ki
    IMF yozlagmayive paraya ne olacagma dair riskleri garip bir gekil-
    de gözden kaçirabiliyordu. IMF ülkeye milyarlarca dolar yigdi.
    Kredi verildikten üç hafta sonra ruble çöktü. IMF çaykmlik-
    tan ne yapacagmi papirdi. Bu hatamn maliyeti, krediyi veren
    IMF görevlileri veya onlari buna zorlayan ABD (Bill Clinton)
    ya
    da bu krediden yararlanan Batih bankacilar ve egemenler tara-
    fmdan degil, Rus vergi mükellefleri tarafmdan kargilandi.
    Bu krizin tek bir olumlu yam vardi: Devalüasyon en sonun-
    da Rusya'nm reel ekonomisinde büyümeye yol açti. Bu hatada
    belirgin bir kinaye vardi. Makro ekonominin IMF'nin
    gücü ol-
    dugu samhrdi ve IMF burada bile bagarisizhga ugramigti. Bu
    makro ekonomik hatalar diger hatalarla birlepti
    ve çökügün bu-
    yüklügüne adamakilli katkida bulundu.
    Evet, IMF krizi olugturacak politikalar dayatmigti. Ama
    ne-
    den?

    Her çatigma ve sikmt1yi kriz olarak adlandirmak


    ya da yo-
    .

    rumlamak dogru mudur?

    .-.- -_,r :-•-


    668 GelecegiYönetmek
    I

    Bu sorunun yamti krizin özelliklerine* bakilarak verilebilir:


    Örgütünhayatun tehlikeye sokmayan ve denge durumunu
    bozmayan her çatigma ve sikmtiya kriz admi vermek dogru ol-
    sezileme-
    maz. Kriz, örgüt tarafmdan beklenmeyen ve önceden
    durumdur. Krizi rutin durumlardan önemli
    yen bir ayiran en
    özellik, acil cevap verme ve çabuk hareket etme zorunlulugu-
    dur. Kriz durumunda ärgüt yönetimini gerilime sokan en
    önemli konu belirsizliktir. Degigme ve geligmelere uyum sagla-
    etmede,
    ma aciliyeti vardir. Kriz durumu, örgütün krizi tespit
    önlemede veya degigikliklere uygun cevap vermede yetersiz
    kalmasi durumunda ortaya çikmaktadir.
    Krizi rutin ortamdan ayiran özellikler punlardir:
    -

    Kriz ciddi bir hastalik gibidir ve ciddi bir müdahale ge-


    rektirir. .

    Krizler kritik ve tehdit edicidirler. Örgütselortam1hedefle-


    yebilirler. Baski, güvenlikten yoksunluk, belirsizlik, endige
    ve panik gibi pek çok faktörü bir arada barmdirabilirler.
    -

    Bazi krizler yüzeye çikmcaya kadar uzun bir süre geçer.


    Baz1 krizler ise ansizm ortaya çikar.
    -

    Krizler örgütle ilgili üçüncü kipileri de (yönetici,iggören,


    hissedar, devlet vb.) ciddi gekilde etkiler.
    -

    Her stresli ortam kriz degildir.


    -

    Krizler çözümlenirken, tekrar ortaya çikabilirler.


    -

    Bazi durumlarda firsatlan degerlendirme amac1yla kriz


    bilinçli olarak geligtirilebilir.
    -

    Kriz mutlak bir felaket degildir. Firsatlar grubuna dönü-


    gebilir.
    Krizin belirtilerini olugturan bazi igletme sorunlan gunlardir:
    Bozulan bilançolar, devamh aksayan nakit akiplan, artan fakat
    cevapsiz kalan mügteri gikâyetleri, iadeler, sabit sermaye, çalig-
    ma sermayesi dengesi, diigen satiglar, azalan pazar pay1, rakip-
    lerin pazardaki yeni hamleleri.
    Bu kitabin kapsami nedeniyle ve igletme yönetimi"
    "kriz

    dügünme" çerçevesi
    "stratejik
    üzerinde duralmayacaktir ama
    basamaklari" olarak bir siralama yapabiliriz.
    "iglem

    içinde

    I
    I

    StratejikHamleier, Stmtejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekât '

    669

    Oncelikle krizin özellikleri ve giddeti analiz edilir. Ama asil


    yapilmasi gereken "kriz
    öncesi yönetimdir". Kriz yönetimi pla-
    m, kriz rehberi gibi
    "yol
    haritalari" çikar11mig olmahdir. Günü-
    müzde yeniden yapilanma eylemleri çerçevesinde krizden kaçig
    .
    için iki yeni organizasyon modeli önem kazanmaktadir. Bunlar,
    toplam kalite organizasyonlart ve ögrenen organizasyonlardir.
    Kimligini bulmuy ve kurumsal kimligini oturtmug olan ärgüt-
    lerde krize yönelik kadro oluyturulmuytur. 80 ekibe yatirim
    ya-
    pumasmdan kaçmilmamahdir. Ötekiadun ise "kriz
    âru yöneti-
    midir". Son adim da "kriz

    sonrasi yönetimidir". Kriz partlann-


    da karar alma yöntemleri dört ana yöntem bagligt altmda top-
    lanmakta: 1. Stratejik dügünme yöntemi, 2. Beyin firtmasi yön-
    temi, 3. DELPHI yöntemi, 4. Karar konferansi yöntemi.
    Bu yöntemlerin igleyigine dönecegiz. Ama önce kisa da olsa
    uluslararasi güvenlik sorunlari çerçevesinde degerlendirilen
    ça-
    tigmay1önleme ve kriz yönetimi üzerinde duracagaz. ¯

    a. Çatigmay1
    Onleme ve Kriz Yönetimi
    "Soguk Savag".dönemi olarak tanunlanan zaman arahgm-
    da dünyada görece bir barig ortanu vardi. Ìki süper güç birbi-
    rini dengeliyor, çatigma olasthgi ürkütüyordu çünkü nükleer
    silahlarm varhgi ve "kirmizi
    dügmeye" basmada tereddüt ya-
    gansa bile önünde sonunda Moskova-Washington hattmda bi-
    risinin bunu yapabilecegi akildan ç1karilamiyordu. Hirogima ·

    ve Nagasaki deneyimleri her iki ülke liderini de korkuttugu


    için öyle ya da böyle dünya çatigma ortamma sürüklenmiyor-
    du. "Berlin Duvart" ylkdip dünya siyasi haritasi yeniden çizi-
    lince, hemen hemen 20 ylla yakm bir sürede ortaya çakan gelig-
    meler, "çattymay1
    önleme ve kriz yönetimi"ni kaçmilmaz
    ger-
    çekler haline getirmigtir. Aslmda nerecieyse insanhk tarihi bo-
    yunca çeyitli nedenlerle çatigmalar aktp gelmigtir. Son yillara
    damgasmi vuran ägeler ise, petrol.bagta olmak üzere dogal
    kaynaklarm kontrolü, etnik talepler, yeniden tanunlanan terör,
    hatta ABD'nin büyük projesi GOP temel kriz nedenleri olarak
    görülmektedir.
    670 GelecegiŸönetmek

    Uluslararasi iligkiler disiplini ekseninde krizin tammi üze-


    rinde tipkt terör tanmunda oldugu gibi bir anlagma yoktur.
    Krizin bugün için üzerinde mutabakat saglanmig bir tarifi ve
    tamnu yoktur. Aynen daha önce ve özellikle 11 Eylül 2001'deki
    ABD'nin ÍkizKuleleri'ne yapilan saldindan sonra terörizminbir
    tarifinin yap11amadig1gibi, krizin de tarifi ve tanuni kigisel ve
    ulusal degerlendirmelere ve çikarlara göre belirlenmektedir. En
    yakm ve canh bir örnek olarak, içinde bulundugumuz Irak Kri-
    zi'nde de ABD ile diger dünya devletleri'arasmda, Irak'm po-
    tansiyel tehlike, yani kriz kaynagiolup olmadigi konusunda bü-
    yük aynhklar ortaya çikmigtir. Ülkelerinbüyük bir çogunlugu,
    ABD'nin Irak'a müdahalesinin hukuki olmasi için BM kararmm
    gerekli oldugunu savunmuglardir. Buna kargm ABD, Irak'taki
    tehlikenin kendisi için bir kriz ortami yarattigmi öne sürerek,
    askerî bir harekâtikendi açismdan yasal (hukuka uygun) olarak
    degerlendirmigtir. Özetle,krizin varhšmm tespiti, hukukiligin,
    yani megrulugun ilk adimmi tegkil etmektedir. Bu konuda ulus-
    lararasi kuruluglarm kararmi esas almak uygun olacakttr.
    Krizin tarifi ve tanum tam olarak yapilamadigma gäre, sade-
    ce krizin özelliklerinin belirtilerek, krizle ilgili taraflarm deger-
    lendirmelerinin esas ahnmasi gerekmektedir. Türkçemizdeki
    ateg dügtügü yeri yakar ifadesi bu durumu çok güzel anlatmakta-
    dir. Kriz dikkatli bir gözlemci gerektirir. Kriz, hedef ve çtkarlara
    tehdit yaratan ulusal veya uluslararast bir durum demektir.Veya ül-
    ke seviyesindeki bagka bir tammlama ile kriz, ülkenin güvenligi-
    zararli faali-
    ne, ulusal çukarlarma ve düzenine yönelik aktif risk veya
    yettir.31
    Uluslararasi çatigma ve çözümü" uluslararasi iligki-
    "çatigma

    lerin ana temalarmdan biri olmaya devam ederken, bu konuda-


    ki akademik çahgmalar da giderek disiplinler arasi bir nitelik
    kazanmaktadir. "Çatigma çözümü" günümüz uluslararasi ilig-
    kiler literatüründe sik kullamlan, oldukça popüler kavramlar-
    dan biridir. Problem-çözümü yaklagimi, genelde ma çözü-
    "çati

    mü. yaklagimi" olarak adlandirilan ancak felsefi ve teorik oldu-


    olan iki ekolden bi-
    gu kadar uygulamada da birbirinden farkh
    yaklagra-
    "realist
    ridir. Bunlardan ilki, teorisine" dayali,
    "oyun
    Stratgik Hamleter, Stmtejik Sorunfor ile Etki Odakh Harekôt
    671

    la" ve "caydincihk
    teorisiyle" iç içe geçen çatigma ve çatigma çä-
    zümü tahlilidir.
    Problem-çözümü, çatigma ve çatigma çözümü üzerinde fikir
    yürüten diger yaklagunlarla birtakun ortak özellikler paylagsa
    da aynen ötekileri gibi bir bütün olarak ele almdsgmda onlardan
    farkh bir yaklagundir. Yaldagimm temel fikirlerini aktarmaya
    "çatigmanm"

    tarifiyle baglanabilir. John W. Burton'a (Conflict:


    Revolution...) göre, çatigmalar,
    'arasmda

    "taraflar
    yüzeysel
    da geçici çikar farkhhklarmdan ibaret olan" uyugmazhklardanya
    farkh olarak taraflar arasmda kolayhkla müzakere edilemeyen
    ve çözümlenemeyen sorunlardir: "Uyuginazhklar, sosyal haya-
    tm normal ve yapici unsurlari iken, ça tigmalar, bireylerin,
    Iarm, toplumlarm uluslararasi fiziksel ve psikolojik
    grup-
    güvenligini
    ve gelecekteki geligimlerini tehdit eden davramplara sebep ol-
    maktadir." Bir çatigma durumunda, "her
    aktörün probleme
    kendi.açismdan yaklagtigi, tammlarken tek yanli bir pers-
    onu
    pektif sergiledigi görülmektedir." Çatignialar
    genellikle taraflar
    ya da en azmdan bunlardan biri açismdan üst derecede duygu-
    salhk içeren durumlardir.
    Çogunluklaher iki taraf da birbirini
    adeta bir "geytan" olarak addetmekte ve bu geytandan bir an
    önce kurtulunmasi için harekete geçilmesini istemektedirler.
    Bayka bir deyigle, taraflarm her biri açismdan statükonun
    deva-
    mi katlamlmaz olarak.degerlendirilmekte ancak bu durumdan
    kurtulmanm yegâne yolunu sonuna kadar.mücadele etmekte
    görmektedirler."
    Problem-çözümü ya.klagrm bagarih olmuy mudur? Dogrusu
    bugüne kadar Kibris dahil, yazik ki bagarih olamamigtir.
    ne Dik-
    kat edilirse uluslararasi arenada "yaratilan
    krizler" büyük ço-
    gunluguyla ABD ya da Avrupa'nm güç1ü devletleri merkezli-
    dir. Dolayisiyla çatigmay1 çikartanlarm, çatigmayi önleme 'hu-

    kukuna' da uyrtias1 beklenemez. "Uluslararasi


    ve ulusal huku-
    ka dayanmayan hiçbir hareketin 'Kriz Yönetimi'
    içinde yer al-
    masi mümkün degildir
    "

    Irak'm Kuveyt'i iggali 0990) dünya kamuoyunca


    nas11 ka-
    bullenilmemigse, ABD ve Koalisyon kuvvetlerinin
    güç kullana
    672 .
    GelecegiYonetmek

    rak, uluslararasi hukuku hiçe sayarak, yalan düzmece raporlar-


    la Irak'1 i;gali de, hükümetlerin suçlanmasina neden olmugtur,
    olmaya devam etmektedir.
    Krize müdahale kararmm ilk basamagi, "Kriz için bir geyler
    yapmak istiyor musun?" sorusuna verilecek yaruttir.
    Kriz yönetimi,hazir formülleri ve gablonlari olan, smirlart be-
    lirli bir konu degildir. Her kriz kendine özgüdür ve kendine has
    pahsiyetleri, özellikleri ve akly gekli vardir. Bu nedenle her krize
    kendi çerçevesi içerisinde yaklagmak esistir ve yine bu neden-
    alanda
    ledir ki, kriz yönetimibir bilim degil bir sanattir. Hangi
    olug-
    kriz ortaya çikmig olursa oisun, kriz yönetiminde, krizin
    madan önlentnesi temel yaklagtm olmahdir.
    Krizle baga çikabilmek, yani krizi durdurmak, çatigmayi en-
    gellemek, krizin giddetini azaltmak ve durumu baglang1ç nokta-
    sma döndürmek için
    "kriz
    yönetimi" gerekmektedir.
    Krizin genel özelliklerini göyle siralayabiliriz: Tehdit-Acili-
    yet-Zaman Baskisi-Belirsizlik-Artan Yogunluk-Sürpriz.
    Kargi änlemleri de göyle stralayabiliriz: Belirtiler ve Uyartct
    Ïstibarat-Önceden Hazirlanmig Seçenekler-Esnek Seçenekler-
    Ayarlanmig Seçenekler. .

    Kriz yönetiminin temel unsurlarmi olugturan Karyx Önlem-


    lerin kriz öncesi hazirlanmasi, ait oldugu organizasyon içinde
    bir veya birden fazla senaryoya dayah olarak kâgit üzerinde Ko-
    de-
    muta Yeri Tatbikati (CPX: Command Post Exercise) olarak
    nenmesi ve onaylanmast gerekmektedir."
    Bir krizde bütün özelliklerin meydana çakmasi zorunlulugu
    oldu-
    yoktur. Yukarida da belirtildigi gibi kriz, sübjektif bir olgu
    içinde
    gundankrizin özelliklerinin tespiti de aym davranig gekli
    degerlendirilmelidir.Krizin vazgeçilmez ikiözelligi, bir kriz duru-
    munda muhakkak bulunmahdir. Bunlar Tehdit ve Zaman Baski-
    si'dir. Bunlar olmadigt takdirde bir krizden bahsedilemez. Diger
    özellikler krizin kapsam ve giddetini belirleyen unsurlardir.
    Kriz yönetiminin hedeflerini pu gekilde siralayabiliriz:
    • Krizi önlemek için gerilimi azaltrnak,

    I
    StratejikHamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHarekât 673

    •
    Çatigmadankaçmmak için krizi etkili bir gekilde yänet-
    mek,
    • Sivil ve askerî hazirhklardan emin olmak,
    • Eger dügmanhklar ortaya çikarsa;
    a. Kargi koymayi kontrol etmek,
    b. Tirmanmayl önlemek,
    c. Saldirgam ategkes ve girdigi topraklardan çikmasi .

    için ikna etmek,


    •
    Tirmanma ve dügmanhklar durdugunda, tirmanmayi
    es-
    ki haline getirmek.
    Bu hedeflerin aç1kça ve anlaphr gekilde tespiti, kriz
    yöneti-
    minin organizasyon, yäntem
    ve kurallari açismdan son derece
    önemlidir.

    b. Kriz artlannda Kullandabilecek Karar Alma


    Yöntemleri"
    Kriz gartlarmda karar almanm en önemli özellikleri kritik
    olaylarla ilgili belirsizligin söz konusu olmasi, karar verilecek
    konular üzerinde yüksek çikarlarm bulunmasi ve karar almaya
    aynlabilecek zamamn kisa olmasidir. Söz konusu faktörler dog-
    rultusunda yönetici karar analizine göre bireysel veya ekip
    ça-
    ligmasi geklinde çeyitli modeller olugturarak karara ulaçabilir.
    Karar analizi, beklenen fayda teorisine dayah olarak, krizle ilgi-
    li çeyitli degerlerin (çegitlistratejilerin, bu stratejilere ulagmak
    için kullamlabilecek araçlarm ve bunlarm sonuçlarmm) sayilag-
    tmlmasma yöneliktir. Bli analizden yararlamlarak
    çevre faktör-
    leri, içIetmenin güç1ü ve zayif yönleri, insan kaynaklan analiz
    edilerek, firsat ve riskler degerlendiriierek, igletme stratejileri
    geliptirilir. Kriz.öncesi dönemde krize kargi stratejik planlama
    yapilmasi amacayla kullamlabilecegi gibi, kriz ânmda kriz yäne-
    tim planmda adi geçen stratejilerin geligtirilmesi amaciyla da
    kullamlabilir.
    Ote yandan, son yillarda karar analizi yöntemleriyle çahg-
    manm, igletmenin yaratic1hgmi köreltecegi, degigimlere uyum
    saglamada yetersiz kalacagi ve sürecin
    uzun olmasi nedeniyle
    674 Geleceş Ydnetmek

    biktiricihk tagiyacagi öne sürülmektedir. Bu teknikler yerine,


    sezgiler temelinde kurulmuy olan stratejik dügünme yäntemi-
    änerilmekte-
    nin de kullamlabilecegi, farkh bir yaklagim olarak
    dir.
    Kriz partlarmda karar almanm en kolay yolu problemleri er-
    teleyerek bir bagl<a zaman dilimine tagunaktir. Günlük yayamak
    olarak bilinen bu yöntemde olaylarm geligimi olagan dalgalan-
    malara birakilmaktadir. Kriz bir bagka zaman dilimine tagmdigi
    için, giderek karar almanin zorunlu oldup noktada problemler
    bulmaktadir.
    aµn düzeye gelmekte veya igletmenin hayati son
    Sonuç olarak yönetici, krizi ya da bayka zaman dilimine tagi-
    maya çahgarak karan erteleyecek ya da sezgilere göre veya ka-
    alacaktir. Karar alma-
    r.ar analizinden yararlanarak hemen karar
    da bireysel davranacak veya ekip çahymasmdan yararlanacak-
    klasik bir yakla-
    tir, Kriz partlarmda kararin bireysel ahnmasi
    imdir. Günümüzde kriz ekibiyle karar alma önerilmektedir.
    Yönetici kriz konusunun niteligine ve kendi tercihine bagh
    olarak gu karar alma yöntemlerini kullanabilir: Stratejik dû ün-
    yäntemi ve karar
    me yöntemi, beyin firtmäst yöntemi, DELPHI
    konferansi yöntemi.

    1. Stratejik Dügünme Yöntemi


    I

    Stratejik dügünme, kriz gartlarmda sezgilere dayah olarak


    karar almadir. Kararm ilk agamasmda ekip üyelerinin geçmig
    tecrübeleri ve sezgileri pazar aragtirmac1hgmm sundugu so-
    mut verilerle birle. tirilerek ortak bir vizyon olugturur. Íkinci
    agamada bu vizyon çerçevesinde igletmenin kriz gartlarmdaki
    temel stratejisi soyut olarak belirlenir. Son olarak bu strateji
    basamaklar halinde somutlagarak uygulamaya dönügtûrülfir.
    Stratejik dügünme, bir sentez yöntemidir ve bu yöntemde
    planlamacilar veri saglayarak stratejik dügünme sürecinde ka-
    talizör rolü görürler. Kriz gartlarmda karar almada stratejik
    dügünme yänteminin kullamlmasi, karar analizi yöntemlerine
    göre daha az zaman alicidir, daha esnektir, yaraticidir ve kolay
    uyg-ulanabilir.
    Stratejik Hamleler, StratejikSonmlar ile Etki Odak1rHarekât -

    675

    2. Beyin Firt asi Yöntemi


    Yeni mamul geligtirmeden, kalite l<ontrol çemberlerine ka-
    dar pek çok alanda kullamm imkâm olan beyin firtmasi yönte-
    minin kriz partlarmda karar almada kullanilabilecegi öneril-
    mektedir. Beyin firtmasi, bir sorunu beyinde firtmalama geklin-
    de çegitli dügünceler yaratarak yapilan yaratic bir yöntemdir.
    Kriz gartlarmda karar almada bu yöntem, yönetici bazmda bi-
    reysel olarak veya grup olarak uygulanabilir. Bireysel uygula-
    mada yönetici kendi kendine olasi tüm aue natifleri dügünsel
    olarak aragtirarak karar ahr. Grup uygulama una 6-12 kadar, ko-
    nunun uzmam olmayan, dügünceleri biçimlenmemig kipiler ali-
    mr. Grup lideri kriz konusunu üyelere açiklar ve hizh bir gekil-
    de duçünce üretmelerini söyler, bu arada beyin firtmasmm ilke-
    lerini hatirlatir. Ìlk turda herkes bir fikir ortaya koyar ve ikinci
    tura geçmeden önce dügüncelerin toparlanmasi için zaman tam-
    mr. Ïkinciturda dügünceler biraz daha gekillenir. Kimse bir gey
    söylemezse geçilir. Dügünce yaratma yönünden yavaglama gö-
    rüldügünde säylenenlerin degerlenmesine geçilir. En uzun süre
    30-35 dakikadir. Kriz ortammda karar almada hizh, kolay ve ya-
    ratici bir yöntemdir. Yäntemin uygulanmasmda apagidaki ilke-
    lere dikka t edilmesi gerekir:
    -

    Açiklanan fikirler ne hareketle ne de säzlü olarak asla


    tenkit edilmemelidir.
    -

    Hiçbir fikir baglangiçta tartigilmamahdir. Bu ilke fikirle-


    rin, degerleme ve yargida bulunmadan toplanmasim ko-
    laylaçtirir.
    -

    Açiklanan fikirden tereddüt edilmemelidir. Grup üyesi


    tarafmdan tuhaf bir fikir ortaya atilsa da hiçbir kigkirtma
    olmamahdir.
    -

    Herkes birbirini dikkatle dinlemelidir. Bir fikrin bagkala-


    rmm söylediginden hareketle olugturulmasi mümkün-
    dür.
    -

    Bir fikir bazen aç1klamayi gerektirebilir. Her aç1klama


    çemberin bir veya iki üyesinin olugturdugu grubun ege-
    menligine b1rakilmamahdir.
    676 GelecegiYönetmek

    Olumsuz hareket ve tutumlarda bulunmamak ve çatig-


    maya meydana vermemek gerekir.
    -
    Her dügünce ne olursa olsun tahtaya yazilmahdir.
    -

    Herkes bir kere konuymaya mecburdur.


    -

    Fikirler tahtaya isim belirtmeden yazilmahdir.

    3. DELPHI Yöntemi
    -

    DELPHI yöntemi klasik toplanti yönteminin yetersizlikleri-


    ne kargi geligtirilmigtir. Klasik toplanti yönteminin kriz gartla-
    rmda kullamlmasi, karar gücünün
    yavag iglemesi, kriz ekibin-
    de bulunan kipilerin yüz yüze görügme nedeniyle birbirlerinin
    kararim etkileyebilecekleri ve dominant bir kipinin psikolojik
    olarak baski hissi uyandirabilecegi gibi nedenlerle eleytiril-
    mektedir.
    DELPHI yöntemi, toplanti yöntemine göre kriz parlarmda
    hizh, etkin ve objektif kararlara daha az çabayla ulagmayi sag-
    lamaktadir. Bu yöntemi uygulamak için kriz ekibine uzman
    kipilerin almmig olmasi gerekir. Yöntem, yazih bir karar alma
    teknigidir. Kriz sorununa yönelik cevaplar yazih anket geklin-
    de almir. Ekip lideri koordinatör rolünde cevaplari derler. Ce-
    vaplan yüksek, dügük ve orta olmak üzere üç gruba ayirir.
    Orta grup genellikle %80, dügük ve yüksek gruplar ise %10'ar
    civarmdadirlar. %20'lik ekstrem (negatif)fikirlerin ilgili kipi-
    lere nedeni sorularak mantikli açiklamalar getirmeleri bekle-
    nir. Bu açiklamalar yap11amazsa ekstrem yaklagimlar elenir.
    Cevaplamanm ikinci oturumunda, birinci oturumun cevapla-
    rma göre sorular daha spesifik duruma getirilmigtir. Tekrar
    ekstrem cevaplar elenir. Bu iglemler sonsuz kez tekrarlanabi-
    lir. Ancak genellikle altmci oturumda sonuca ulagihr. Kriz
    gartlarmda gelecekteki olaylan objektif bir gekilde tahmin
    ederek, dogru karara ulagmada etkili bir yöntem oldugu äne
    sürülmektedir.
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunlar ile-Etki Odakh Harekât
    677

    4. Karar Konferansi Yöntemi


    Karar konferansi yöntemi, özel olarak kriz
    sorunu üzerine
    konsantre olunan bir süreçtir. Kriz ekibine kriz konusuyla ilgili
    uzmanlarm almmasini gerektirir.
    Karar konferansi yöntemine göre, kriz partlarmda karar al-
    ma, apagidaki sürece göre geligir: .

    Ekip üyeleri, problemin yapismi ortaya l<oymak üzere,


    uzmanhk konulari dogrultusunda ta:.-hsmaya baglarlar.
    Tartigma sürekli canh tutular.
    -

    Problemin yapisi belirli duruma gelinœ, tammi yapilarak


    model kurulur. Model kurma agamasmda sezgilere
    göre
    hareket edilebilecegi gibi, karar analizi yöntemlerinden
    de yararlamlabilir. Belirsizlik partlarmda kullanilabilecek
    karar analizi yöntemlerinden, karar agaci, pigmanhk öl-
    çütü ve analitik hiyerarçik proses, kriz partlarmda karar
    alma amaciyla igletmeler tarafmdan kullamlmig olup,
    önerilmektedirler.
    -

    Karar modeli hazirlandiktan sonra, deger ve/veva olasi-


    hk degerleme analizi yapihr, karar tavsiye geklin'de gelig-
    tirilir, gözden geçirilir, duyarhhk ve uygulamaya konma
    analizleri yapihr, karar sonuçiandirihr, uygulama
    konu-
    larmm analizi yapihr, yazih bir uygulama plam hazirla-
    narak krizle ilgili geligtirilen stratejilerin uygulamasma
    geçilir.
    Kriz dönemi bitince, kriz sonrasi igletme
    yön temi yapismi
    uygulamak gerekir.
    Kriz mali, ekonomik, yönetimsel, psikolojik,
    politik alanda
    olabilir ve çatigma riski tagiyabilir. "Kriz yönetimi" krizin
    tüm
    iglem basamaklarmda gerekmektedir. "Kriz
    Yönetimi"nin ana
    stratejisi ise, krizin temel niteliklerinin nasil giderilecegi
    ya da
    azaltilacap üzerine yapilandmlmahdtr·
    r r

    678 Gelecgi Yönetmek

    OKUMA PARÇASI:
    Krizin Sunduµ Firsatlar
    Temel çelik dagitim iginin käkeni, 18. ve 19. yüzyilda Kana-
    da'ya göç eden ve eski memleketleri ile seçtikleri ülke arasinda
    ticaret yaparak geçimlerini sürdüren birkaç Iskoçyah ailenin fa-
    aliyetlerine dayamyordu. Yillar içinde bu ticaret faaliyetleri ye-
    rel bir dagitim igine dönügtü. Daha çok demir, çelik ve mamul-
    leri ile ugraylyorlardi.
    Bu ailelerden Russel isimli olam, üyelekinden birisi 1936'da
    Montreal'de küçuk bir çelik dagitim is kurdugunda, yüzyildan
    çok zaman öncesinden beri igin içindeydi. 1962'de girket halka
    açildigmda organizasyonun basit bir yapisi vardi. Íki kardeg
    Guy ve Archie Russel, iki yönetici ve bir kontrolörle yönetim
    grubunu olugturuyordu. SirketMontreal'de eski, yikik, yöneti-
    ciler ve saticilarm aym katta birbirine karigtigi [satigtahiç kadm
    yoktu] binada yerlegmigti.

    Misyon
    tratel

    Sekil:Bir performans organizasyonunun ögrenme organizasyonu haline gelmesi


    I

    Orga-
    "karakterlerdir".
    O günleri hatirlayan eskiler gerçek
    nizasyonun gayri resmiliginden, çeyitli tuhafhklardan, kahka-
    ha ve dostluktan ve nasil siki çahytiklarmdan ama az kazandik-
    larmdan nostalji ile bahsederler. Bana göre bunlarm sosyal di-
    namikleri, bira avci kampmdakine benziyordu. Hiyerargi yok-
    Stratejik Hamleler, Stmtejik Sorunfar ile Etki Odakla Harekât 679

    tu ve eger birisi yüksek mevki elde etmeye çahprsa, ofÍstekile-


    nn memnumyetsizhgim gostermek ve oç almak 1çm birçok m-
    ce ve pek de ince olmayan yollan kullanma imkâni vardi. Her-
    kes birlikte kazamyordu; birbirinden bir geyler kazamyordu;
    ne kipisel ne de içIetmeye ait bir sir çok uzun süre saklamyor-
    du. O zamanlar Russelsteel endüstride atilim
    yapan bagiboy bir
    boga gibiydi; çahyanlan kendilerini küçük, saldirgan, saygisiz,
    elit bir tüccar grubunun üyeleri olarak görüyorlardi. Her
    an da-
    ha büyük bürokratik rakiplerini safdigi birakma kapasitesine
    sahip buluyorlardi kendilerini. Kisacasi bu ilk günlerde Rus-
    sels teel, ögrenme haIindeki bir organizasyonun butün belir tile-
    rini tagiyordu.
    '

    Sonraki üç yil boyunca Archie Russel esas iq digmda büyüme


    ve çegitlenme ile meggul oldu. Guy Russel'in aynlmasi için mal-
    larimn tasfiyesinde halka aç11di ve Archie häkim
    ses oldu.
    1965'te günlük faaliyetlerden çekilirken, Archie Russel, yönetim
    grubuna, Peter Foster'i da katarak büyüttu. Havacihk mühendi-
    si ve Harvard Ìç Okulu
    mezunu olan Foster, küçük bir kümeyi
    igletmeden önce on beg yil Procter&Gamble'da çahymigti.
    Hugh
    .

    Russel'm çelik dagitimi digmdaki alanjara kaymasinda


    o so-
    rumlu olabilirdi.
    Çelikdagitim igi digmdaki birçok kazançtan il-
    ki 1965'te geldi.
    Sonraki beg yil boyunca girket älçek olarak büyüdü ve
    orga-
    nizasyon bälümlenmig bir bürokrasi haline gelirken, birçok
    ye-
    niden örgütlenme yaçandi. 1975'le birlikte tamamen bälümlen-
    mig bir organizasyon ortaya çikti. Metaller Grubu'nun kendisi
    de bölümlenmigti ve asil girketin yapismi kopya etmigti.
    Sirketperformansa yönelik yapilanmigt1 ve performans mo-
    deli, dogrudan uygulanabilirdi. Her bölümsel hiyerarginin ba-
    ymda igletmenin bagkani olarak görevinin yetkisi içinde Peter
    Foster'a rapor veren bir bagkan bulunuyordu. Ïyler,iq tariflerin-
    de tammlanmigti ve ne gekilde icra edilecekleri ayrmtih standart
    çahyma prosedürlerinde açikça belirtilmigti. Üçciltlik igletme el-
    kitabi, muhasebeden tatil ücretine kadar her gey hakkmda tutu-
    mu tek tek anlatlyordu. Genig muhasebe ve veri iglem sistem- -

    leri, yäneticilerin bütçe ve planlara aykirl bireysel iglemlerinin


    680 , GelecegiYönetmek

    izlenmesini saghyordu. Õdemeler,performans temelliydi, te-


    mel ölçüt de aktiflerin getirileriydi ve hedeflerine varan yöneti-
    cilere temel maag kadar büyük ikramiye veriliyordu.
    Üst yönetim düzeyindekiler kültürlü, nazik ama resmiydi.
    Yöneticiler kurulu Arcihe'nin arkadaglarmdan ve ortaklari ile
    birlikte yänetim üyelerinden oluguyordu. Archie ve Peter, orga-
    yönetiyorlardi.
    .gibi

    nizasyonu sanki çogunluk sahibiymigler


    .Bagkanhk ofisi digmdaki yönetimle etkilegimleri, zaman zaman
    çahqma alanlarma yaptiklari geziler ile-smithydi. Baykanhk bü-
    rosu, yillik be yilhk planlama çahqmalan ve bütge i 1emlerinin
    yeriydi. Bunlarm hazirlanmasi esnasmda, ekonomik hedefler
    bölümler, gruplar ve igletme bürosu arasinda görügülürdü. Bu
    toplantilarda vurgu, performans ve büyüme üzerindeydi. 5 yil-
    hk planlarm stratejik bir taslak halinde formüle edilmesi, büyü-
    me firsa tianmn öncelikleri ve saglanmalari için eylem planlan-
    m göstermek gerekiyordu. Gürecinbenimsenen rasyonelligine
    ragmen planlama ve bütçeleme görügmeleri bütün ilgililer için
    çok stresli olaylardt. Ïgletmebürosu hedefler sapta-
    "zorlama"

    maya çahyp, bölüm yöneticilerinin yerine getirdigi satig ve kâr


    rakamlanra artirmaya çahyirken, yöneticiler bu sayilari dügür-
    meye, birukte yagayabilecekleri eyler elde etmeye çahyirlardi.
    Açiktir ki; ben [David K. Hurst] Hugh Russel'a 1979'da gir-
    digimde, orijinal
    "avcilar"
    çoktan çoban olmuglardi. Ïnsanlar
    var olan igin korunmasma ve degerlerinin artigma yönelik iler-
    lemeye kendilerini adam1plard1. Bu çahymalarm çogunun bekle-
    nen büyüklügü makuldü, hem rekabet hem de Kanada ekono-
    misinin endiistriyel sektörünün olgun yapisi ile sikigtinhyordu.
    Büyüme hedeflerine ulagmak için kidemli yöneticiler öteki ço-
    banhk igleri ve bölgelerinde kazançlar elde etmek yollarim ara-
    dilar. Bir kere kazamldigmda bu iglemlerde daha fazla verim el-
    de etmek için ölçek ekonomisi takip etmeyi hedefleyen mevcut
    igle kaynagiyordu.
    Her ne kadar bu ölçek ekonomileri igletmenin benimsenen
    stratejisinde göze çarpan yatmmlarm baglang1çtaki kabulünde
    cazip olsalar da, uygulamada gerçekleytirilmeleri çok zordu.
    Buna ragmen organizasyonun boyutu ve 1960'larm ve 1970'le-
    StratejikHamleler, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakhHarekât 681

    rin bayimn ekonomik canhhgi tarafmdan ateglenen etkileyici


    fi-
    nansal sonuçIari, bütün yapilanlarm hakhligim gästeriyor gibiy-
    di. Üst yönetim, gimdi günlük iglerden uzaklayip stratejilerinin
    esasta dogru olduguna ve bütün meselenin uygulamaya I<oyma
    ve icra olduguna mamyordu.

    Kaynak: David K. Hurst, Kria ve Yenitenme, s. 66-68, (çev: Elâ Gürdemir),


    Alfa Yaymlan, Ïstanbul2000.

    I.

    I
    4.8. BÍTÍRͧYA DA YENÍBÍR BA LANGIÇ:
    YÜKSEK STRATEJÍDEN
    '

    "ETKÍODAKLI HAREKÂTA"

    "Bilgileriniz gcçmiçe cit, kararlarr-


    mz ise gelecegeyöneliktir."
    Earl Wilson

    Zi Zhang, Konfüçyüs'e sordu: "Masumiyet nedir?" Usta ya-


    mt verdi: "Yaygm halde uzun süre ortahkta dolagan iftiralara
    mâruz kalmamis kipi, masum olarak gösterilebilir."
    Ve filozof Xun Zi'ye (I.O. 313-328) mal edilen bir kitapta göy-
    le denilmektedir:
    "Yiwarlanan bir top bir delige dügerse, yuvarianmastsona erer;
    eder."
    oysa alallt bir adamm yaydig bir söylenti yoluna devam
    Yukaridaki ahntilar ün1ü
    Çinlilerin Strategemler'inden 7 nu-
    marah strategemin açihmlarmdan biridir (strategem: Bir Hiçten
    Bir SeyYaratmak).
    Chen Xiaochuan, bir insana zarar vermek hatta igini tama-
    agamadan
    men şitirmek için, ona kargi söylenti yaymada dört
    söz etmektedir: 1.Ílgili kigi gerçekten de zemzemle yikanmiçça-
    sma temiz ve kusursuz bir insan ise, onunla önce arkasmdan
    politik söylentiler yayarak savagmak gerekir. 2. Politik söylenti-
    ler etkili olamamigsa, o kipiye kargi yolsuzluk ve rügvet yoluyla
    haksiz kazanç sagladigi karalamasi yapilmahdir. 3. Ïlgilikipi hâ-
    lâ itibarmi korumaya devam ediyorsa, özel yayammda ahlâksiz-
    hklar yaptigi söylentisi yayilmahdir. 4. Pusuya yatilarak karan-
    hkta atilmig olan bu ok da boga gitmigse, en nihayet çok magrur
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunfar ile Etki Odakh Harekât 683

    ve kibirli oldugu säylenerek kipiligine saldinlmah, küçük dügü-


    rülmelidir. Yetkililer, âmirler, patronlar bu söylentiye
    inanmaya
    bagladiklan anda,
    o kigi zarar görmeye baglamig dernektir.

    Baron Verulam, Viscoutit St. Albans Francis Bacon'm


    (1561-
    1626) yagadigi dönem, Ïngiliz toplumsal tarihinde, çeligkilerle,
    kiyasiya çatigmalarla, apansiz degigmelerle, yeniliklerle dolu bir
    çagdir. Ülke yönetiminde, iç
    ve dig ticarette, denizagiri sömür-
    gecilik serüveninde, sanatta, gündelik yaçayigta büyük
    girigim-
    lerin, büyük kazançIarin, büyük yitiriplerin çagidir bu. Almya-
    z1smm insanlan baçdöndürücü bir hizla ünün doruguna çikar-
    digi, sortra hiç umulmadik bir anda yerden
    yere çaldigi, yeni
    zengin orta tabakamn az1h bir yükselme
    yangi içinde, düzenler-
    le dolaplarla kendiniiçin için yedigi bir dönem. Ínsanhk
    tarihin-
    de yeni bir çagi baglatmig olan Rönesans'in etkileri Ïngiltere'de
    bu dönemde duyurur kendini. Ortaçag dünya görügünün
    teme-
    lindeki skolastikçi felsefenin çatirdamasi; kilisenin kati yetkileri
    üstüne temellenmig din yetkilerinin din egemenliginin sarsil-
    masi; derebeylik düzeninin yikilmasiyla, soykütûklerine degil
    kesesinin agirhgma güvenerek politika yeni zengin
    yapan orta
    tabakamn ülkelerin yönetiminde söz sahibi olmaya
    baçIamasi
    türünden geligmeler Ïngiftere'de etkilerini bu dönemde göster-
    mektedir. Denizagiri keyiflerin açtigi
    yeni ülkelerde hizlanan sö-
    mürgecilik yagmasinda Ïngiltere,Ìspanya'mn
    yam sira en bagta
    yangmaktadir. Kraliçe Elizabeth'in (1558-1603), KralL James'm
    (1603-1625)yillari arasindaki saltanatml apagi yukan bu yeni
    ge-
    ligmelerle bunlarm sonuç1an belirler. Francis Bacon da
    tam bu
    süre içinde yaçarmytir.
    Pek çok esere imza atan Bacon'm önemli yapitlanndan birisi
    de "Denemeler"dir. Denemeleri de bütün felsefesi gibi, olaylan
    gerçekçi, yan tutmaz gäzlemine dayanir. 'Gerçegin ayik bir ka-
    fayla bikmadan usanmadan aragtinlmasi',
    onun bütün yapitla-
    rinda oldugu gibi Denemeler'de de
    en yüce, en kahci temel ögedir.
    Bacon'm 'denemelerinden'
    Gecikme Üstiineyazdiklanm bir-
    likte okuyahm:
    684 GelecegiYönetmek

    "Talih bir pazara benzer. Ïnsanbiraz beklemeyibilirse, çogun-


    lukla fiyatlar düger. Kimi zaman da Sibylla'nm(I) yaptigi gibi, il-
    kin bütünü içgde belli bir fiyat istenen mal, parça parça yakila-
    rak azaltilsa bile, ilk fiyat degigmeden kahr. Unlü bir sözün de be-
    lirttigi gibi, firsat ilkin almndaki perçemini gösterir, yakalaya-
    ilkin testinin kulpu-
    mazsan kafasmm dazlak yamm çevirir; ya da
    nu uzatir, sonra tutalmasi güç olan karmm çeviriverir. Bir ige za-
    manmda baglamaktan, zamanmda i; yapmaktan daha büyük bir
    erdem yoktur. Tehlike insana bir kez änemsiz görünmekle önem-
    siz olmaz; insanm bagma gelen tehlikelerin çogu da açiktan açiga
    degil, sinsice gelir. Gelecek tehlikeyi daha bize yaklagmadan yan
    yolda önlemek, ha geldi ha gelecek diye uzun süre gözetmekten
    yegdir, çünkü çok gözetleyen kimse önünde sonunda uyuyakahr.
    Öteyandan, aym alçak oldugu zamanlarda, dügmanm s1rtma vu-
    ran igigma aldamp, uzayan gälgeler oklan zamanmdan önce ati-
    vermek ya da yayl erken germekle tehlikeyi dürtüp uyandirmak,
    aym derecede bir bagka agirihk sayihr. Íçegirigmek için uygun
    amn gelip gelmedigini iyice ölçüp biçmek gerekir. Çogunlukla
    da, girigilecekher iyte, Argos'un(II) yüz gözüyle baglamak Briare-
    os'un(III) yüz eliyle bitirmek, yerinde olur. Önceiyice gözetlemek
    sonra da luzla ige sarilmak. Pluto'nun(IV), politikactyi görünmez
    adam yapan migferi, tasanlari gizli tutmak, yürütmede ise hizh
    davranmaktir, çünkü i; yûrürlüge girdi mi, gizliligi hiçbir
    . ey

    hizdan lyi saglayamaz; tipki hizla uçan bir merminin dönügünün


    gözle izlenemeyecegi gibi.""'

    Berlin Duvan yikildiktan sonra yeni bir düzenden söz edildi


    ve adma dünya düzeni" dendi. Bu deyim sanki insanhk
    "yeni

    _
    tarihinde ilk kez kullamlan bir keyif gibi yayildi.
    Oysa uzaga gitmeden Albert Camus'nun 1944 yilmda yazdi-
    gi (Actuelles- Denemeler)"' yazilanna göz atilmasi, bunun yeni
    bir arayig olmadigmi, her daim yeni düzen arayiglarmm var ol-
    dugunu anlamayi kolaylagtiracakti.
    "Bugünlerde herkes düzenden söz ediyor. Dùzen iyi bir gey-
    dir ve ondan bir hayli yoksun kaldik da ondan. Dogrusu, bizim
    Stratejik Hamleler, Stratejik Sorunfar ile Etki OdakhHarekât
    685

    kugagm insanlari düzen nedir bilmelidir. Onu öyle äzlüyorIar


    ki, düzenin dogruluk ile kaynaymasi gerektigine inanmasalardi,
    bu äzlem yüzünden baglarim bir derde sokabilirlerdi. Iqte
    onun
    için, kendilerine sunulan düzen ärnekIeri kargismda
    kuçkulu ve
    çekingendirler.
    Çok düz, bir yandan da karanhk bir kavramdir bu. Türlü
    türlü düzenler var. Bir düzen var, hâlâ Varçova'da agir basiyor,
    bir düzen var içinde düzensizlik gizlidir, bir düzen de
    var qu
    Goethe'nin sevdigi düzen, dogrulugun tam tersidir. Sevdigimiz
    bir yüksek düzen daha var, yüreklerde
    ve vicdanlarda egemen-
    dir, bir bagka düzen de var kanh, orada insan kendini
    yadsir ve
    gücünü kinden ahr. Bütün bu düzenler içinde iyisi hangisi
    aca-
    ba, bilmek istiyoruz.
    Í insu götürmeyen yam qu: Bugün üstünde konuçulan dü-
    zen, toplum·düzenidir. Ama toplum düzeni, yalmz sokaklarm
    rahathgi mi demektir? Orasi pek belli degil.
    Çünkü o acikh
    Agustos günlerinde, düzenin ilk bagkaldirma kurgunlariyla bag-
    ladigmi sanmigtik. Düzensiz görünügleri altmda devrimler,
    bir
    düzen ilkesi tagirlar. Bu ilke devrimin tam olmasim
    gerektirir.
    Devrim sarpa sarar ya da yari yolda kahrsa,
    o zaman toplum
    yillarca büyuk bir düzensizlik içinde kahr.
    Düzen hükümette birlik mi demektir? Gerçi birlikten
    vazge-
    çilemez ama, bu birligi bulmuy olan Alman Reich'i, Alman-
    ya'nm gerçek düzenini de bulmuytu diyebilir miyiz? Eger
    '
    Fran-
    siz düzeni kuru ve duygusuz bir -önlem düzeni olacaksa, buna
    düzensizliklerin en kötüsü diyebiliriz.
    Çünkü,bäy1e bir düzen
    kayitsizlgi ile bütün haksizhklara yol açabilir.
    Özcesi,kimse kendi diledigini zorla benimsetmek için, dü-
    zen gerektigini ileri süremez. Çünkübu, sorunu tersinden ele
    almaktir. Düzeni yalmz iyi yänetmek için istememeli,
    bir anla-
    mi olan tek düzeni gerçekleptirmek için iyi yönetmesini bilmeli.
    Dogrulugu besleyen,düzen degildir, düzeni ortaya
    koyan, gün
    iµgma.çikaran
    dogruluktur.
    Bir düzen var ki, biz onu istemiyoruz.
    Çünkü,bu düzen, bi-
    zim aradan çikmamizi ve insanoglunun umudunu kesmesini
    gerektiriyor. Onun için, sonunda, dogruya kavugacak
    bir düze-

    L•
    686 GelecegiYönetmek

    nin kurulmasma yardun etmeyi ne kadar istersek isteyelim, gu-


    nu söylemekten kendimizi alamayiz: Biz
    dünyada düzensizlik ola-
    cagma hakstzltk oisun demiyoruz. Sahte bir bûyük adamm bu ün-
    lü sözünü hiçbir zaman kabul etmeyecegiz.

    Íster milenyum cogkusu ya da tutkusu deyin, ister 3.dalga ya


    da "Tarihin sonu"; 21.yüzyihn dünyasi, paradigma s1çramas1
    dedigimiz bir
    "kinlma
    epigine" ulagnuytir:Bu olgu, Soguk Sa-
    vag'ri bitimi ile açiklanamayacak kadar da köklü ve kökten bir
    dönügümü içermektedir. Evet, Soguk Savaç'm sonu her ne ka-
    dar son dönemlerinde eski katihgim yitirmig olsa da, iki bloklu
    dünyayi tarihe mal etmigtir. Karpmiza çok kutuplu, hatta bir öl-
    çüde kaotik, belki anarpik, ama kugkusuz belirli kakafonik et-
    menleri de barmdiran bir düzensizlik nizami çikmigtir. Söz ko-
    simrlar agin ak-
    nusu plüralite (çogulluk), devlet digi, ulusötesi,
    törlerin de katilimiyla arhk bir
    "kargihkh
    bagimhlikla" dokunan
    örümcek agi modelini andirmaktadir?°
    Örümcekagi modeline ebelik yapan bir anlamda 'Ïletigim
    Devrimi' degil midir? Ïletigimdevrimi, küresellegmenin anahtan
    olmakta. Tarihin olmasa bile
    "cografyanm
    sonunu" getirmekte.
    Ínsanlar arasi her türlü sosyal iligkiyi karmagiklagtirmakta, yo-
    unlagtirmakta. Kisacasi, dünyayi bir köy" haline getir-
    "global

    "global

    mekte. ÎletigimDevrimi'ne ayak uydurmak için dügü-


    nüp lokal hareket etmek" gereklidir, deniyor.*l
    Ag modeh insanhk tarihinde ilk kez iletigim devrimiyle mi
    toplu-
    'bilgi

    kargimiza çikti? Tabii ki hayir. Armand Mattelart,


    çahymasmda, 14. Lui döneminin
    munun tarihini' aragtirdigi
    surlar mühendisi Sébastien Le prestre de Vauban (1633-
    1707)'m katkilarmt anlatirken
    su saptamayl yaplyor: "Matema-
    'ülkenin
    bede-
    tiksel akil, kugkusuz en çok Fransiz kralligmda
    ni'ni güvenlik bölgelerine ayirmaya katkida bulunur. Va-
    uban'm ülke ve onun düzenlenmesi dügüncesini sur düzeni
    kavrami çok iyi anlatir. Müstahkem mevkiler kendi topragmda
    iletigim yollanm denetleyebilecek ve dügman topraklarma ula-
    imikolaylagtiracak biçimde kurulmahdir... Müstahkem mev-
    Stratejik Hamleier, Stratejik Sorunfar ile Etki OdakirHarekál 687

    kilerin almmasi ve savunulmasi üzerine kitabmda Vauban 'dal-

    lar düzenine' gönderme yapar. Säzcük olmadan


    nesne vardir.
    Ag sözcügünü bulmug olmasa da ülke topragmm stratejik kul-
    lammma aga iligkin bakig açisim sokan, bu askerî mühendistir.
    Onun zamamnda ag egretilemesi, tibbî deneyleme dili
    (derinin
    agonst bütününe gibi) smirlariiçinde kahr. Aç1kçasi ag terimi or-
    du diline ancak mevzî ya da kugatma
    savagimn baskmhšmm
    bitimiyle girer. Sistemin ilmiklerini birbirine eklemek için, Va-
    uban öncelikle ve olabildigince, karayollarma degil,
    su yollari-
    na dayamr. Niceliksel yöntemden hiçbir gey kaçmaz".262 Va-
    uban'in ülkeyi düzenlemek alamndaki etkisi 'jeostratejik

    dönü-
    güm' olarak tammlanmaktadir. Demiryollarmm ilerlemesi ag
    teriminin yerleymesinin de önünü açmigtir (Onuncu yil
    marym-
    daki
    'demir
    aglarla ärdük yurdun her yamm' vurgulamasmda
    bu açikça görülür).
    'Ïletigimdevrimi'nin çaga damgasuu vurmasi yalmzca za-
    man/mekân kisitlamalarmi ortadan kaldirmakla izah edilemez.
    Bunun yamsira, iletípim devrimi, biligim (multi medya kanallari)
    sektöründeki sürekli ve hizh devinimlerin sonucunda insanog-
    lu için adeta sanal, elektronik bir psikosfer
    veya ülke yaratmak-
    ta. Kiginin internete cep telefonu ile baglandigi laptop bilgisaya-
    n ile neler yapabildigini hepimiz artik olaganhklar içinde deger-
    lendiriyoruz. 'Ïletigimdevrimi'nden girilen bu koridora, 'yeni

    dünya düzeni' adi verilmekte... Demek, internet cafe'lerden 3.bo-


    yuta ulayilmakta, bir tür topografya ustü haritalarda dolagil-
    makta... Ïnsanoglu,teknoloji sayesinde artik çifte, hatta katman-
    11dünyalarda yaçamakta.'
    Google rumuzlu arama motoruna girdigimizde kürede toplu
    igne ucu kadar bile
    yer iggal etmeyen evimizi bulmaktayiz. Ar-
    tik, askerî tesislerin duvarlarmda "burada
    fotograf ve
    yazan
    film çekmek yasaktir" ifadesi anlamsiz kalmigtir.

    Kök hücre, biyoteknoloji, internet,


    yapay zekâ, byte, süper
    bilgisayarlar, sibersavag,
    yapay kristaller, karbon nanoyapilar,
    nanoteknoloji..
    688 GelecegiYönetmek

    Yirmibirinci yüzyilm sözü edilen kavramlan ve teknolojileri.


    Daha bagkalan da var. Peki bunlar, stratejileri belirlemede etken
    olmayacak mi? Olurlarsa igletmelerden, organizasyonlar ve
    devlet yänetimine, uluslararasi iligkilere kadar, bugüne degin
    ögrendiklerimiz ne olacak? Ezberimiz bozulmadi mi?
    "Atomlarla biller (sözlükanlamt: çok kiiçük parça. En küçük en-
    formasyon parçasom othk biçimi) arasmda köklü fark vardir.
    Atomlardan bitlere geçig geri döndürülemez ve durdurulamaz
    bir sureçtir.
    Niçin tampimdi? Çünküdegigim katlanarak ilerlemektedir;
    dünün küçük farklariyarm birden bire çarpici sonuçlar olarak
    kargumza çikabilir". "
    Transistörün bulunmasmm yarattigi dügünsel anlamdaki
    devrimi, ardmdan entegre devrelerin icadmm yol açtigi dönü-
    ümü ammsamak, nanoteknolojinin yaratacaklarmi dügünmemi-
    zi kolaylagtiracaktir. Minyatürleptirme, giderek tüm aygitlari
    küçültmektedir. Cehiz sandig1 büyüklügündeki radyolardan,
    oda büyüklügündeki bilgisayarlardan, neredeyse bilekte tagma-
    cak bilgisayara geldik. Bunun sonu nereye varacak, bugünden
    kestirmek gerçekten çok güç.
    Nanoteknolojinin yalmzca fizik bilimi ya da mühendislikle
    ilgili bir çagr191m yapmakla ve ürün vermekle kalacagim dügü-
    nüyorsak, çok yamldignmzi kisa bir süre sonra, üstelik çok ga-
    irtici biçimde görebiliriz. Ancak iq iëten çoktan geçmig olabilir.

    Unutmaym, internetin baglangici da makinemi getirin' di-


    'tiray

    birisinin mesajiyladir. Sonunun buralara gelecegini 1950'le-


    yen
    rin ortasmda ARPA projesiyle ugraganlar kestirebilmiç1er miy-
    dil
    Nanoteknoloji bir vizyondur.
    O halde nanoteknoloji nedir? Kisaca bunun üzerinde dura-
    hm.
    Nanoteknoloji, günümüzdeki anlamiyla nanoölçekli (metre-
    nin 1 milyarda biriyle 100 milyonda biri arasmdaki) malzemele-
    rin üretim, montaj ve kullammmm söz konusu oldugu alanlan
    kapsiyor. Bu uzunluk, birkaç atomun bir araya getirildigi grup-
    larmkinden tutun, geligtirildigi.söylenen protein motorlarmm
    StratejikHamleler, StratejikSorunfar ile Etki OdakliHareht 689

    boyutlarmi da içine alacak bir egik olugturuyor. Kimya, fizik,


    malzeme bilimi ve moleküler biyolojiyle ugraçan bilimadamla-
    ri, bu alandan kendilerine pay biçiyorlar. Bu durum, nanotekno-
    lojiyi psikiyatristlerin hastalarma tam koyabilmek için kullan-
    diklari mürekkep lekelerine benzer kiliyor. Yani bu alana neyin
    girdigi, soruyu kime sordugunuza bagh.
    Pittsburgh'daki Carnegie Mellon Üniversitesi'nden iktisa tçi
    Lester Lave bu yeni teknolojinin kendine henüz net bir kullanun
    alam bulamamig olmasma dikkat çekiyor. "Elinde
    bir çekiç tu-
    tan beg ymmdaki bir çocuk için tüm dünya bir çividir. Nanotek-
    noloji bir çekiçten, nanoteknologlarsa bu çeki<;1evuracak
    bir
    geyler arayan kimselerden bagka bir
    gey degil." (Bilim ve Tek-
    nik, Ocak 2001, s.41)
    Bir nanoölçekli malzemenin endüstriyel bagarismm
    sirri, ba-
    sitliginde yatiyor. Basit olanm en karmagik oldugu da unutul-
    mamahdir.

    Õteyandan strateji uzmanlari yeni bir kavram yerlegtirdiler:


    Netwar. Terim, aglar yoluyla hükümet hiyerargilerinde kestir-
    meden giden ve bu sonuncular tarafmdan, yine bu yolla kargih-
    gagereksinim duyan devlet digi öznelerce yürütülen dügük yo-
    gunluklu çatigmalarm yeni biçimlerine uygulamr. Strateji
    uz-
    manlari, "Devlet diç1özneler" baghgx altma sivil toplumkurulug-
    lart gibi eylemci ya da katihmc1hareketlerin yanmda,
    gerilla ha-
    reketlerini, teröristleri, uyugturucu kartellerini de koyarlar! Uz-
    manlarm erken ilgisinisle özellikle çeken bir strateji, 1994 Arah-
    gmdan,ilk bilgilendirme kampanyasmdan baglayarak, neoza-
    patist hareket tarafmdan geli tirilen stratejidir. Daha önce Kana-
    da, Amerika Birlegik Devletleri ve Meksika arasmdaki serbest
    ti-
    caret anlagmasma kargi seferberlik yapmig sivil to plum kurulug-
    lari internet agt aracihgiyla Meksika'nm içinde, Amerika
    Birlespik
    Devletleri ve Kanada'da yapilan bu ilk eylem, Chiapas
    gerillasi-
    m ortadan kaldirmak için ordunun programladigi saldiriya kar-
    ,

    gi uluslararasi baskiyi igin içine sokmayi baçarmigt1. Daha


    sonra
    Amerikan ordusu dergileri ve askerî damymanIar bu deneyimi

    I
    690 GelecegiYönetmek

    ders durumuna getirirler, Hatta RAND, Pentagon'un istegi üze-


    rine The Zapatista SocialNetwar in Mexico baghkh bir rapor yazar.
    Ögretinin biçimselleptirilmesi terärist gruplarm ya da ärgütlü
    biligim korsanlarmm (hacktivíst)saldinlart kargismda, aglarin
    zayifhgi tamsiyla kamçilamr. Bir electronic Pearl Harbor kaygisi
    sinir sisteminin' korunmasim
    'ulusun

    FBI'da da Pentagon gibi


    düzenlemek amaclyla birçok girigim dogurur. ÖrneginFBI bir
    ulusal altyapiyi koruma merkeziyle donanmigtir. US Army'ye
    gelince, uluslararasi biligim aglarma müdahale etmek için yeni
    savagi' birimleri kurmuytur. Netwar ve Cyberwar bilgi
    'biligim

    savagmm, baba Teilhard de Chardin tarafmdan hazirlanan


    dü-
    ünce dünyasi kavrammdan türetildigi besbelli yeni sözcük,
    iki bileyenidir. Siber-savag terimi büyuk öl-
    'dügün-politigin',

    çekli, ancak biçimleri farkh askerî çatigma türlerine uygulamr,


    ama casusluk teknolojilerince degigtirilir.266

    rüzgârl aslmda iki boyutta esmekte. Bir yanda


    Degigimin ,

    teknoloji devriminin haberlegmede yarattigt olaganüstü hizlan-


    sadece haberlegmede
    ma ve alan geniglemesi var. Elektronigin
    yarattigi devrimle kalmayip, ekonominin her kesiminde yeni
    olanaklar ve üretim biçimleri yaratmasi, dünyayi, yerlegen deyi-
    köy'e döndürecek kadar küçültmesi, uzaya açil-
    'küresel
    miyle,
    mada yeni boyutlar eklemesi yagamyor. Haberlerin akivi artik
    simr tammiyor; televizyon ekranlarmda, bilgisayar ekranlarm-
    da her an neredeyse smirsiz haber kaynaklan bireyin kargisma
    gelebiliyor, önünde yeni ufuklar açihyor. Ekonomide yarattigi,
    topluma getirdigi degigimler ise saymakla biter gibi degil; kimi
    meslekler yok olup giderken yenileri doguyor. Düz emegi ro-
    botlar ikame ettikçe vasifsiz emek toplumda giderek güçsüzle-
    iyor; oysa yaratici emek, yûksek vasifh emek toplumun üst kat-
    larma tirmamyor; devletlerin bilgilenme alanma getirdigi kisit-
    lamalar, 'Ïnternet'te haber akipi smir tammazken, anlamim yiti-
    riyor ve devlet erkinin çaptan dügmesi gibi bir olgu ortaya çiki-
    hizlandirmakla kal-
    yor. Bu teknoloji devrimi haberlegmeyi çok
    miyor, ayni zamanda küreselleptiriyor. Tipkt bir küçük köy sa-
    .

    Stratejik Hamlefer, Stratejik Sorunlar ile Etki OdakirHarekât


    I.

    691

    kinlerinin, käyün her tarafmda her an köylüye ne olup bittigini


    bilebilmesi gibi bir durum söz konusu. Küresel käy olgusu, bu-
    nu yagamasuu ve bundan yararlanmasmr becerebilenler için
    ufuk çizgisini çok ileri iten bir olanak. Tabii, teknolojinin açtigi
    bu yeni ufuklar maddesel dünyanuzla birlikte dügünce dünya-
    mizi da degigtiriyor, kuramlar eskiyor, eski anlaylylarm yerini
    yenilerine birakmast gerekiyor? Siberuzay, iletigim devriminin
    küreselleptirdigi dünyanm en yeni ve en hizh büyüyen ürünü
    ve güç sahasidir. Sadece internet milyara yakm bilgisayarm ko-
    nugu olniakta ve trilyonlarca dolar o elektronik aglarda sörf
    yapmakta.*'
    Küreselleyme çegitli dü ünsel ve siyasal gündemlerin merke-
    zinde yer almakta ve çogunlukla zamammizin
    -yirmibirinci

    yüzyllda toplumsal ve ekonomik iligkileri ve kurumlari käkün-


    den dönügtüren bir dizi çigir açici degigim- temel dinamigi ola-
    rak dügünûlen geye iligkin can ahci sorular ortaya koymaktadir.
    Küreselleyme hem bir betirnlemedir hem de bir buyruktur.
    Günûmüzde moda, küreselleymedir. Dünyamn tek bir pazar
    haline dönügtügü savunulmaktadir. Mal ve hizmet piyasalari-
    nm küreselleymesi yolunda çok önemli adimlar atilmigttr.
    Küreselleyme gerçekte nedir? Genelde bu kavram,
    geçen on
    yillarda gerek tagima ve iletigim alanlarmdaki geligmeler (bilgi-
    sayar, internet, faks, fiberoptik, uydular, cep telefonu vs) gerek-
    se organizasyon biçimlerindeki (ig paylagimi, yönetim yapisi,
    üretimin düzenlenmesi vs) degigimlerden dolayi hizlanmig ve
    artmig uluslararasi iletigim ve ticarete gönderme yapmakta. An-
    cak küçülen bu dünyada küresellegmenin anlami ve önemi
    ye-
    terince bilinmiyor?° 'Küresellegme' kavram1 bugüne kadar pek
    çok anlamda kullamlmigt1r.'Uluslarm küresel bagimhhgi', 'bir

    dünya sisteminin geligimi', 'dünya


    ölçeginde birikim', küresel
    köy ve benzeri daha pek çok kuram; sermaye birikimi, ticaret ve
    yatirimm artik ulus-devletle smirh olmadigma iligkin oldukça
    genel bir fikre dayanmaktadar. En
    .genig

    anlamiyla
    "küreselley-

    me", mallar, yatirim, üretim ve teknolojinin ulus-aym akipim


    ifade etmektedir. Küreselleyme tezinin çogu
    savunucusuna gö-
    re, bu akigkanhgm boyutu ve derinligi, daha önce ulus-devletle
    692
    ·

    Gelecegiİönetmek

    .
    özdeglegmig olan yapilarm yerini alan, kendine özgü kurumlara
    ve iktidar suretlerine sahip bir Yeni Dünya Düzeni yaratmigtir.
    "Küresellegmenin özellikle emek piyasalarma yansitilmamast,
    yani emegin serbestçe dolagimmm benimsenmeyigi, yeni dünya
    vermektedir.""I
    düzeninde yeni tür sömürülere imkân Bugün
    'küresellegme',
    genelde egitsizlige katkidä. bulunuyor, gelenek-
    sel yagam tarzlarma.kargt bir tehdit, çok degerli toplumsal bag-
    laci agmdiran bir güç, dünya çapodaki giddetli çatigmalarm bü-
    yük kismmm ategleyici, gezegenin saghgula, mahremiyet ve si-
    vil özgürlüklere kargi bir tehdit olarak görülmektedir. Simdiki
    zenginlik ve gücün
    -gelir,

    haliyle küresellegme kutuplagmamn


    giderek bir uçta, yoksullugun da diger uçta toplandigi, dünya-
    mn bölünmesinin- asil nedenidir."
    Ïdeolojik açidan degerlendirildiginde, kapitalist sistemin
    kendini devam ettirebilmesi için daha çok uretmek ve daha çok
    mal ve hizmet satmak ihtiyactm kargilamak amactyla dünya pa-
    zarlarmda serbestlegme ve simrlarm kaldmlmasi olarak tarif
    edilebilir. Küresellegme ile birlikte dünya tek bir pazar haline
    gelmektedir? Günümuzde üçüncü sanayi devrimi diye anilan bu
    devrimle iç içe geçmig gibi gözüken ikinci bir degigim boyutu
    var: Serbest piyasa ekonomisi-serbest dig ticaret- serbest serma-
    ye hareketleri. Ancak sermayenin küreselleymesi, haberlegme-
    deki küresellegmenin dogal bir sonucu degil. Haberlegmede ya-
    ganan teknolojik devrim, tabii, sermayenin akigkan biçimiyle bir
    yerden digerine aktanlmasmi kolaylagtirdi; artik milyarlarca
    dolar tutarmdaki fonlar igik hiztyla bir yerden digerine gidebili-
    yor. Dolaysiz yatirim olarak hareketine de ivme veriyor; çünkü
    çok sayida ülkeye yerlegtiginde, kendi merkeziyle bu sonuncu-
    lar arasmda haberleyme ve eggüdümleme iyice hizlandigi için
    iletigim sorunu ortadan kalkiyor?'
    Küresellegme olgusu dünya ekonomisini yeniden gekillen-
    dirmektedir. Küreselleyme dünyada tek- bir pazar yaratmakla
    birlikte, rekabet olgusu bölgesel birlikleri de gündeme getir-
    mektedir. Geli mekte olan ülkeler ise küresellegmeden hem
    olumlu hem olumsuz etkilenmektedir. Küresellegmeciler ile kü-
    resellegme kar 1tlari arasmdaki mücadele devam etmektedir. Bu
    Stratejik Hamieler, StratejikSorunlar ile Etki OdakhHarekât 693

    "kapitalizmin
    tartigma, bugünkü evresinin yeni bir dönemi mi
    temsil ettigi, yoksa esasmda eskinin bir devami mi oldugu, yani
    mevcut kapitalist geligme kategorileriyle anlagilabilecek yeni
    geligmelerin bir kangum mi oldugu etrafmda dönmektedir. Tar-
    'küresellegme'
    tyma ayrica, kavrammm kendisinin, mal,
    ,tekno-

    loji ve sermaye.akiglannm örgütlenmesini ve dogasmi anlamak


    açisindan yararli olup olmadigi meselesini de kapsamaktadir.
    Küresellegme kavramma kargit olarak ise 'emperyalizm'

    nosyo-
    nu kullamhr ve bu nosyon, çatigan devletler, smiflar ve piyasa-
    lar arasmdaki egitsiz iktidar ortami çerçevesinde ele aldigt bu
    akigkanhgi belli bir baglama yerlegin·aeye çahgir."
    Kûresellegme 21.yüzyilda demokrasi, plyasa ekonomisi, bi-
    reysel özgürlükler ve giripimcilikkavramlarim daha da güçlen-
    direcektir. Bugün dünyamn her noktasmda bireysel özgürlükler
    ve demokrasi talepleri artmaktadir. Girigimcilik geligmekte ve
    piyasa ekonornisi düzeni yayllmaktadir. Küresellegmenin getir-
    digi rehabet ancak piyasa ekonomisi düzeni içinde geligmekte-
    dir. Bu çerçevede devletin rolü ve fonksiyonlari da yeniden ta-
    rumlanmaktadir." Bunun temelindeyse sermayenin dügen kâr
    haddini artirmak için her biçimiyle küresellegme baskisi var; ay-
    nen birincide (birincisanayi devrimi) oldugu gibi, bu da ülke st-
    mrlarim yikmayi hedefliyor; devletleri küçülterek girketlerin
    egemenligini kurmak için bürokratik her türlü engeli yikmayi
    amaç edinmig. Bütün dünyay1, serbestçe, kendi kâr planlarmm
    uygulama alam olarak görmekte?"
    Küresellegme artik kimilerine göre bir referans, kimilerine
    göre ise felsefe olmuytur.

    Küresellegmeyi anlamak için öncelikle onun itici gücünü,


    uluslararasi girketteri incelemek gerekir.2"
    Çokuluslu girketler
    gerçegini kavramadan küreselleyme, ulus ötesi kuruluglar, ev-
    rensel kültür, çokkültürlülük, WTO, IMF, Dünya Bankasi; Ulus-
    lararasi Birlikler, uluslararasi tahkim vb. kurum ve kavramlar
    ,
    da yerli yerine oturtulamaz/" Günümüzde çok hizla geligenku-
    ruluglar, uluslarüstü yirkellerdir. Bunlara küresel girketler
    L

    694 GelecegiYanetmek

    (ÇUS'larda denmektedir) denmektedir. "Kamu Aragtirmalan


    Enstitüsü'nden Sarah Anderson ve JohnCavanagh'm bildirdigi-
    ne gäre, 1983 ve 1999 yillari arasinda, dünyadaki en büyük 200
    irket, dünya ekonomisinden daha fazla büyüyerek, dünyanm
    brüt gelirinin yüzde 30'u bûyüklügüne ulagmigttr." Bu girketle-
    rin (göründügü kadariyla) milliyeti yoktur. Bu girketlerin duru-
    mu çok önemlidir. Sik sik ileri sürüldügü gibi dünya,
    smarlann
    nemini kaybettigi, mal ve hizmet akimlarim engelleyen hiçbir ki-
    sitlamamn bulunmadigi bir bütün haline gelmektedir.2"
    Uluslararasi iligkiler tarihine göz atilacak olursa, uluslarara-
    üzerinde güneyin
    si alanda Büyük Ïskender'denNapolyon'a ve
    batmadigi Ïngilizimparatorluguna kadar hiçbir devlet çok ulus-
    lu pirketlerin yayildigt alana bu kadar kolaylikla nüfuz etmemig
    ve dünya yönetimini etkilememigtir. Batih çok geligmig ülkeler
    bu yeni geligmeyi 1880'lerdeki endüstri devrimi ile kiyaslayarak
    örgütsel devrim diye adlandirmaktadirlar. Uluslararasi sistem-
    de yeni bir aktör olarak ortaya çikan çok uluslu girketler aldiklari
    kararlarla çogu zaman dunya ekonomisi ve politikasi üzerinde
    etkili olmaktadirlar.32 Dunya ekonomisi ve politikasi üzerinde
    bu denli çok etkisi oldugu öne sürülen çok uluslu girketlerin ba-
    zilarmm yansittiklan eylem ve dügüncelerine göz atmak yarar
    saglayacaktir. (Bu konuda seçilen örnekler JerryKloby'nin Kü-
    resellegmenin Sefaleti adh çahymasmdandir. Ancak hem James
    Petras-Hem•y Veltmeyer, Maskesi Dügürülen Küresellegme,
    hem de Richard J.Barnet ve John Cavanagh, Küresel Dügler Ìm-
    parator Sirketler ve Yeni Dünya Düzeni, aynca Michael Parenti,
    ÏmparatorlugaHay1r adh yapitlarda çok ärnek bulunmaktadir.)
    1996'da Coca Cola girketi, dünya çapindaki faaliyetlerinin
    idari yapismdan
    'yerel'
    ve kavramlarmi çakardigi-
    'uluslararasi'

    "geçmig-

    m ilan etti. Coca Cola'nm bagkaru Roberto C.Goizueta,


    'yerel' 'uluslarara-

    te is yapimizi yeterli ölçüde dile getirmig ve


    si' ifadelerine artik yer verilmeyecegi" açiklamasmda bulundu.
    General Motors (GM) on ylldan fazla bir zaman önce küresel bir
    irket oldugunu zaten ilan etmigti. Aym gekilde 1989'da, Colga-
    te Palmolive'in bir üst yöneticisi girketinin küresel yönelingini
    direkt ihti-
    gu sözlerle dile getirmigti: "Amerika kaynaklarimiza
    StmtejikHamleter,Stratejik Sonminr ite'Etki Odakh Harekât 695

    yaç duymuyor. Bu úlkeyi ilk siraya sokan bir talep yok (Yine '

    Colgate Palmolive Company'nin mali müdürü C Siewert,


    New York Times'a (21 Mayis 1989), "ABD'nin b sirketin
    kaynaklari üzerinde otomatik olarak bir tasarru ulunma
    hakki yoktur. Eu ülkeyi birinci siraya otur tan bir d emiz de
    yoktur," diyebilmigtir. (Aktar11ari kaynak: Michas nti, Im-
    paratorluga Hayir, s.41) Dow Kimya Sirketibir .p

    adasi
    satm ahp, onu bagimsiz bir ülke gibi kullanmayi d seek ka-
    dar ileri gitmigtir. Bu örnekler, dünyamn en büyük atlerinin
    çogunun ulusal kimlige ve bir ulusa öncelik tanin zel bir
    gereksinim duymadiguu gästermektedir. Ancak d l önem-
    lisi, söz konusu örnekler, bûyük sirketlerin, ekor f2rsatin
    en büyük ve iggücunün en elverigli oldugu yerde armi ar-
    tirmak için simr ötesi sermaye trartsferi yapmaya ik
    artan
    egilimlerini yansitmaktadir.32
    Çokuluslu girketlerin haberleyme agimn tekni ütümü-
    nü ve yavru firmalarlyla olan fligkisini bu çaligma imi
    çer-
    çevesinde digarida tutacagiz. Ancak ÇUS'larm kare ve ulus-
    lararasi politikayi etkilemeleri bizim için önem aktadir.
    "Çokuluslu girketlerin az geligmis ulkelerdeki d niglarial
    dile getiren birçok aragtirmaci bu girketlerin az ge!' ülkele-
    rin iç ve dig politikalarmda bir rol oynadiklari üze de birleg-
    r
    mektedirler.""3
    Çokuluslu girketlerin ya tinmlanm yaptiklari ü kalerde ba-
    zt kistaslar aradiklaribilinen bir gerçektir. Bu kistaslann bagin-
    da yatinm yapacaklan ülkelerin siyasi rejimlerinin düzenli ol-
    masi gelmektedir. Eger yatinmi yaptiktan sonra kendi 'yavru'

    irketlerine kargi herhangi bir baski söz konusu olursa, bu bas-


    kiyi ana kurulugun bulundugu Devlete aktararak uluslararasi
    iligkiler sistemi içinde kargi tarafa baski kurmaktadirlar.
    Bu,
    özellikle ABD kökenli girketlerin tutumlarmda görülmektedir.
    Bunun en bilinen olayi da, Sili'deAllende hükümetinin dügü-
    rülmesidir."
    "Çokuluslu girketlerin ulus devlete, ulusal kül-
    türe ve ulusalcihga kargi açtigi savag, bazi safderunlar tarafm-

    I
    696 Gelecegi Yönetmek

    ULUSUMMRA$l
    slSTEM

    ULUSLARARAS1 UI.USl.ARARASl
    SISTEM EKONOMIK SISTEM
    SlYASAL SISTEM

    ULUSLARARASI ULustARABASI
    DEW.ETLERMAS) HOKOMETLERDISI
    ÕRGOT SISTEMi ÖRGÜTSINEMf

    BOLGESEL BOLGESEL
    ULWLU
    i"Ê
    sls1EMI
    BÔL LER
    ALD
    NERI
    EN
    8ÒL LER
    ALTI
    SISTEM
    glRKET
    alSTEM
    SISTEM

    ULUSALDEVLET
    SlšTEMI

    ULUSALStYASI ULUSALEKONOMIK SOSYO-KOLTOREL


    SISTEM StirEM slsiEM

    .
    DE OTSEL

    Sekil: Uluslararasi Sistem ÌçindeÇokulusluSirketlerin Yeri


    Kaynak. Hasan Köni, Genel Sistem Kurami ve Uluslararasi
    Siyasetteki Yeri, s.141

    dan geligmenin, modernlegmenin ya da küresellegmenin dogal


    sonucu olarak görülmektedir. Halbuki ÇU$'lar dünyadaki bû-
    tün iktidarlan qu veya bu biçimde denetlemektedirler. Sili'de
    Allende'nin, Ïran'da Musaddik'm, Panama'da Noriaga'nm or-
    tadan kaldinlmasmda en bütük etken, ÇUS'larmç1karlarmm
    zedelenmesi olmugtur."2"
    StratejikHamleler; StrafejikSorunlar ile Etki OdakIrHarekât 697

    Allende hükümetinin dügürülmesi uluslarasi camiada çok


    büyük yanki uyandirdi. Ardmdan ÇUS'larmaz geligmig ülke-
    lerde sayilarmm artmasi ve BM'de alman kararlar, ülkelerdeki
    ekonomik milliyetçi hareketlerin artmasi gibi bir dizi geligme
    sonucu ABD, ÇUS'lari politik olarak desteklemekten vazgeçmig
    (Türkiye'deki Uzanlar-Motorola-iktidar üçgeninde olanlari da
    çok iyi izlemek gerekir), ÇUS'larda az geligmig ülkelere kargi
    yerú stra tejiler gelig tirmiglerdir.
    Ornegin; Batili devletler sistemi içinde
    yer alan az geligmig
    ülkelerin liderleri öncelikle iktidarda kalmayi yeglemektedir-
    ler. Bati ekonomik teorisi yoluyla kalkmmayi seçmig olan bu ül-
    kelerde iktidarda kalma üIk nin kalkmmasiyla ey anlamda ol-
    maktadir. Bu yüzden, devlet lideri ne kadar ilerici olursa olsun
    Bati sermayesine ve teknolojisine smirlarm1 açmak zorunda
    kalmaktadir. Çok uluslu girketle aralarmda uyugmazhk çikar-
    sa, girketi ulusallagtirmak isteyen Devlet gerekli parayi bula-
    mamaktadir. Bunun yanmda uluslararasi mali örgüderi de et-
    kileyen ÇUS,borç para arayan Devlete arzulann2 dolayh olarak
    yaptirmaktadir?"
    ÇUS'laryalmzca geligmemigya da ùçüncü dünya ülkelerine
    kary degil kendilerini doşran ABD ve Ìngiltere,
    Japonya gibi
    ülkelere karp da yerine göre meydan okuyabilmektedir. Cesa-
    retleri güçlerinin büyüklügünden kaynaklanmaktadir.
    ÇUS'lar
    bir yandan bütün ülkelerdeki e.gemen güçleri kendi hizmetleri-
    ne sokarken, bir yandan da gerçek anlamda uluslarötesi olma,
    yani herhangi bir ülkedeki egemen gücün üstüne.çikmaya çahy-
    maktadirlar.
    Çokuluslu girketlerin bir bagka stratejisi de az geligmigülke
    içinde kârlarmi arttirarak bunu kendisine baski
    yapan hükümet-
    le, paylayma yoluna gitmesidir. Ornegin, gelirliler için daha
    az
    basit mal üretme veya sosyalist ülkelerde oldugu gibi kaliteye
    önem vermeksizin çiktiyi arttirarak ucuz fiyati yüksek üretim
    politikast izlemektedirler ya da kendi pazarlarmdaki yüksek
    ge-
    lirli ahcilarm istedikleri tipte mallari çok
    ucuz fiyata az geligmig

    I
    . 698 GelecegiYunetmek

    OUTNT
    KARAR
    - - -
    INPW

    ÇEVRE
    FE EODACK ETKILESME

    a. Duces1
    A. ÜLKESi

    VAvau

    MERKEZE
    ÇU$'UNBASKILARI
    YAVRU VÉKARSIßASKIUYGULAMASI
    YANSITMASI

    B. DEW.ET1
    A. DEVLE11

    MALI ÒAGOT
    ULUS1.ARARASI

    ÇU§'UNW DEVLETINE UYGut.AMASL


    BASKI

    Kaynak: Hasan Köni, Genel Sistem Kurami ve Uluslararasi Siyasetteki Yeri


    s.141

    ülkede imal etmektedirler. Son olarak yeni geligtirdikleri bir


    stra teji de, az geligmig tilkelerdekisermayelerini geri çekerek
    teknolbji transferi, pazarlama, yönetim konularmda uluslararasi
    Stratejik Hamieler, Stratejik Soruniar iie Etki
    OdakirHarekât 699

    damymanhk üniteleri kurarak,


    pegin damgma ücretiyle iq gör-
    mektir.=" Íçte yeni dünya düzeninde ekonomik
    faaliyetler bu
    uluslarüstü (küresel) girketlerin çikarlarma hizmet edecek gekil-
    de geligtirilecektir?"'
    Küreselleymenin ortaya çikardigi
    gerçege göre artik çok ulus-
    lu girketler az geligmiglerde dahil olmak üzere
    hemen tüm ülke-
    lerde yerlegmiçIerdir. Uluslararasi alanda kendi merkez ülkele-
    rinin de üstünde ve digmda olarak karar
    verici aktör konumuna
    gelmiglerdir. Degigen durumlara göre
    uyum saglamanm ötesin-
    de etkin bir güç olarak rol oynarraanm yöntem
    ve stratejilerini de
    sogukkanl:11kla geligtirebilmekteler.
    Bu durumda "smirlarm

    or-
    tadan kalkacaga.' tezi sermayenin uluslarüstülegmesiyle,
    askeri
    olmayan yöntemle gerçeklegmig oluyor.
    Su nedenle, ÇUSser-
    mayesinin konuglanacagi ülkelerin karar alic11armm antlagma-
    lan yaparken, oyunun kurallarmi belirleyen olamasalar
    bile or-
    tak karar vericilerden birisi olmayt baçarmalan
    gerekmektedir.
    Yeni oyun taraffari sermayeyi alan ülkeyle
    sermaye koyucu ara-
    smda oldugundan, kurallar devletlerarasi iligkilerden daha
    aci-
    rnasiz ya da daha ödünsüz olmaktadir. Bir devletin
    uygulama-
    si, bir ÇUS'unkararlari ve yatinmlarmin degeri üzerinde olum-
    suz bir etki yaparsa, ÇUSbu devlete kargi tazminat davasi bile
    açabiliyor. Günümüzde çok tarafh
    yatirim anlagmalarma göre
    ne bir devletin ne de bir vatandaym ÇUS'larakarp dava
    açma
    ya da hak talep etme olanaklari bulunmuyor. Kisacasi iktidar
    devletlerde degil çok uluslu pirketler'de.
    16. ve 17.yüzyillarda ulus-devletleri zenginleytirme,
    ekono-
    milerin tek hedefi olurken, "19.

    yüzyilda, degigen enerji kaynak-


    lan ve üretim araçlanyla, önemli bir
    sermaye birikimi saglam14
    ve madenlerin, fabrikalann, iletigim ve ulagim araçIarinm
    mül-
    kiyetine sahip olmug yerel kapitalistler, büyük
    ölçüde kendile-
    rinin biçimlendirdigi 'ulus-devlet'

    modeli içinde, apn milliyet-


    çi, yani nasyonalist olmuglard1. Kentlerdeki fabrikalara
    akarak,
    iççi smifim olugturmaya baglamig olan eski
    käylüler ise bu 'sta-

    tüko'nun degigmesini is tiyor


    'tez'ine
    ve kapitalizmin nasyonalis t
    kargi, dünyadaki tüm iççilerin birleymesini
    amaçlayan
    bir
    'antitez'in
    'enternasyonal'

    maryim söylüyorlardi. 1848'in ün-


    L.
    Gelecegi-Yönetmek
    700 .

    bayraklaçayordu.
    lü 'Manifestosu' ile 1871'in 'Komün' eylemleri
    yüzyilm son çeyregi sonrasi ile
    (ÇetinAltan yazilarmdan)." 20. ortadan kaldirip çok uluslu gir-
    21. yüzyilda ise ulus-devletleri
    haline gelmigtir.
    ketleri zenginlegtirme ekonomilerin tek hedefi
    Nanoteknoloji devasa boyutlu bu girketlere de bir dü- 'yeni

    verdirmek anlammda kulla-


    _'çekidüzen'

    'düzen';
    zen' (buradaki
    tarihi bo-
    mlmigtir) verdirir mi dersiniz? Kegif ve icatlar insanhk
    azmda bun-
    yunca' ideoloji ve teknolojiyi yarattigma göre, en
    olmast da yüksek olasihktir.
    larm önünü açtigma göre, bunun
    1830'larda dünyanm nüfusu bir milyar civarmdayken, bugün
    olugtu-
    alti milyan agmigtir. Akdeniz'in, ABD-Meksika smirmi
    kalmig görûnüyor. 'an'Afrikahlarm
    ran Rio Grande olmasma
    Avrupa'nm hali
    Akdeniz'i nehir gibi gördügü gün geldiginde,
    ne olur? Dügünmeye degmez
    mi!
    olmug-
    1990'm bagindan itibaren en sikça duyulan äneri qu
    küçülsün...", ama kimse Türkiye
    tur: "Küçülün... Devlet çok büyük
    sorusunu sormadi.
    "küçülsün"

    gerçekten
    'güçlü
    bir devlet' mi ki
    ben (biz) duyma-
    Ya da soranlar oldu da sesleri çok cihz çikti,
    dim(k).
    up
    Asil yerlegtirilmeye çahgilan, tipki dinler yerleptirilmeye
    ragildigi dönemlerde oldugu gibi, kara bir taassup içinde,
    hiç
    sorgulamadan, ulus-devletlerin yikilacagt tezi-
    soru sormadan,
    kabul edilmesidir ya
    nin bir gerçeklik oldugunun sessiz sedasiz
    edi-
    da ettirilmesidir. Bu konuda tartigmalar hararetle devam
    bir anakronizmdir, gimdi bizden
    yor. "Eski ulus-devlet artik
    uzaklaymakta olan bir dönemin nostaljik bir kalmtisidir. Tarih-
    ekonomisinin igleyigi ve büyümesi, onu
    te ilk kez olarak dünya ayrilmig bulunu-
    ehlilegtirmeye çahgan devletlerden kopup
    ulusal ekonominin büyük olmasi bir ön-
    yor... Yüksek gelir için
    ülkelerdeki igletme-
    kopul degildir. Mekânsiz Toplumda küçük
    kadar kolay ya-
    ler de global ekonomiden büyuk üIkelerdekiler
    rarlanabilmektedir"."° Kolay yararlanmak ayri gey, hakki olani
    çikan
    adil olarak almak farkh bir geydir. Bugüne kadar ortaya
    'kapitalizmin'
    felsefesinin buna izin vermeye açik ol-
    gerçek,
    madigidir. Bu da kendisini tüketmeye dönük en önemli açma-
    zidir.
    L
    -
    Stratejik Hamleler, Stratejik Soruniar ile Etki Odakh Harekát
    701

    Knoke'nin anlatimim degerlendirdigimde, hem 'etki


    odakh
    harekât' hem de 'nano'
    ölçü biriminin siyasal ve toplumsal
    ya-
    çamdaki yansimasmi bundan daha iyi anlatacak bir vurgulama
    goremtyorum.
    Küresellegme bir yandan.ekonomi düzleminde
    toplumlarm
    içinde ve ülkelerin arasmda var olan ekonomik çeligkileri derin-
    legtirirken, bir yandan da çeligkileri giderme iglevi
    olan ulus-
    devletin iglevlerini elinden ahyor, çeligkileri hafifletebilecek
    litika araçlarmi yok ediyor. Ulus-devletlerin po-
    parçalamnasi yo-
    lundaki egilimleri güçlendiriyor. Bu olay kargismda
    demokrasi-
    nin eli kolu bagh artik?" Yani
    piyasa ekonomisinin ve küresel
    girketlerin eli kolu serbest demektir. Onlar da yalmzca
    girket çi-
    karlari ne emrediyorsa onu yaparlar anlami
    ortaya çiktyor.
    Acaba gerçekten ulus-devletin sonu geldi mi? Tarihin
    sonu
    geldi mi?
    Japon asilh ABD vatandagi Fukuyama'nm 'Tarihin Sonu Gel-
    di' tezi çoktan çürütülüp çöpe atildi. Bu nedenle
    bir kez daha üs-
    tünde durmu orum.
    Bu tezleri öne sûrenlerin dünyaya ekonomi gözlügü ile
    ba-
    kanlar oldugu dikkati çekmektedir. Küresellegmenin
    yalnizca
    ekonomi boyutu oldugunu kabullenmek dogru
    olmasa gerek.
    Bu tez öne sürülürken dayamlan en önemli argüman tarihin
    akigmm 'Avrupa vatandagligmm'
    iyice yerlegmesinden yani ku-
    rumsallaymasmdan 'dünya

    vatandaghšma'
    sonra dogru akaca-
    giyönündedir. Bunu saglayacak olan da burjuva smifmm orta-
    ya çikigmdan, endüstri devriminden sonraki olaylarm
    ekonomi evreninin devrimci bagkaldirisidir. yarattigi
    Tipki dogada oldu-
    gugibi
    'tez'
    ve antitez' çatigmasmdan 'sentez'
    dogdugu gibi, de-
    gigimisaglayan parametrelerin zorlamasiyla kendi 'sentezini'

    yaratacaktir.
    "Geçerli olan dünya ekonomisinin bir
    parçasi olmaktir. Da-
    imler-Benz bütün dünyaya otomobil satmaktadir;
    eger Baden-
    Württemberg eyaleti Almanya'dan ayrilacak olsa,
    Stuttgart'taki
    Mercedes fabrikalarinda hiçbir
    gey degi mez. Eger Kaliforniya
    .

    ayri bir cumhuriyet olsaydi, Hollywood filmleri, havuç


    ve bilgi-
    sayar satiplari büyük olasihkla daha da artardi."2'2
    702
    GelecegiYönehnek

    Niçin? Çünküküçük devlet sadece aym global pazarlara eri-


    önemlisi, global
    im olanagma sahip olmakla kalmaz, daha da
    gözleri-
    diagünmeye zorlamr. Çoguzaman, Kaliforniya firmalari
    ni cazip ABD pazarma dikmekte ve buluglarmi degigik lisanla-
    zevklere sahip ülkelerin özellik-
    ra, elektrik akimlarma, bütçe ve
    uyarlamaya çaba harcamamaktadirlar. Küçük özerk &û-
    lerine
    temsilcileriyle daha iyi iligkiler kurabilir,
    kümetler dig ticaret
    zel anlaymalar baglayabilir ve göçmen kabul etme yasalarmi
    yerel ihtiyaçlarma uydurabilirler. Büyûk Ïederasyonungetirdi-
    deneyebilirler.
    i simrlamalar altmda mümkün olmayan yollan
    Mekânsiz Toplumda özerklik çeviklik saglar."3
    Richard J.Barnet ve JohnCavanagh
    'imparator
    girketler ve
    "Küresel Düg-
    yeni dünya düzenini' sorguladiklan yapitlari
    ler"de bunun söylendigi gibi olmadigim ortaya koyuyorlar."
    Soguk Savag. düzeninin çökügünü hizlandiran kûresel ekono-
    uluslari zorlamak-
    mik degigimler hâlâ dünyanm her yanmdaki
    tadir. Bununla birlikte, ulus-devlet yok olacak gibi degildir. Ak-
    canlanmasi-
    sine, Soguk Savag'ta kazamlan zafer milliyetçiligin
    prototipi olan kanh Bal-
    na, 1990'larm ulusal güvenlik bunahmi
    kanlar karabasammn hortlamasma yol açmigtir. Görünüge göre,
    her etnik grupla her mezhep kendi bayragim göstermektedir.
    da-
    Ulusal hukümetler büyümekle birlikte, ne daha etkin, ne de
    Amerikasiyla
    ha popüler hale gelmektedirler. Ronald Reagen
    Margaret Thatcher Íngilteresinde, bu liderler bir yandan devlet-
    vaazlan verirken, bir yandan da
    'özellegtirme'

    çilige karp çikip


    devletin boyutlari ve bütçesi buyümügtür. Hükümetlerin yapa-
    oldugu
    bildiklerinin ya da yapamadiklarmm hâlâ çok önemli
    sahmverecekle-
    açiktir. Savag köpeklerinin ne zaman ve nerede
    tüccarlan
    rine karar verecek olan girket bagkanlari ya da borsa
    degil, politikacilarla generallerdir. Tek baglarma ya da hep bir-
    likte hareket eden ulusal hükümetler, hâlâ dünya ekonomisinin
    kurallarmi koymakta ve ulusal ekonomik kalkmma politikalari
    etkile-
    belirli girketlerin rekabet açismdan durumlanm derinden
    mektedir. Ancak, ulus-devlet her tarafta belirmekte olan küresel
    düzeningerekçeleriyleyüzleyecekyepyenibir tanim bunahmiy-
    la karp kargiyadir.
    I
    Stratejik Hamieler, StratejikSorunfar ile Etki OdakirHarekât 703

    Sanal topluluklann ve ag-ekonominin yerçekiminden yoksun


    olugu yine de gerçeklikten korumaz. Ulus-devletin sonu üzeri-
    ne teknik özgürlük miti iki World Trade Center (Dünya Ticaret
    Merkezi) kulesinin küllerinde renklerini yitirir. Kutsal Birlikle
    birlikte, ultraliberal Amerika, ulusçuluk
    ve devlet müdahalesi
    erdemlerini yeniden kegfeder.2"
    Amerika Birlegik Devletleri'nin 11 Eylül 2001'den sonra,.ye-
    niden fark ettigi ve keyfettigi ulus-devletin änemi
    ve vazgeçile-
    mezligi, ancak Türkiye (Nicholas Negroponte, Dijital Dünya ki-
    tabi dilimize çevrilmigtir; bu yapitinda ulus-devletin
    sonu ya da
    çökecegi tezini yineler durur, öykünmeler daha çok burada
    an-
    latilanlaradir) türü ülkelerde önemsiz, korunmasi gerekmeyen
    bir varlik olarak gärülmesi istenmektedir. Bunun da 'matematik

    akilla' sorgulanmasi gerekmektedir.


    Çokuluslu girketlerin ideolojisi küresellegme'dir.

    Küresellegme adlyla yeni oyunun kurallari ortaya konurken


    özelleptirme olgusuyla kargilaµldi.
    Küresellegme, yeni bir dünya düzeninin adidir. Esasmda bu
    düzene her ne kadar yeni dünya düzeni deniyorsa da bu düzen
    hiç de yeni bir düzen degildir. Düzen, zengin ülkelerin refah
    düzeyleriyle uyumlu tüketim düzeylerini sürdürebilmek
    için,
    çagin yeni imkânlart ile çapn trendlerine ters dügmeyecek gekil-
    de tasarlanmig bir paylagim düzenidir. Bu tür sämürü düzenle-
    ri her çagda, o çagin olanaklari çerçevesinde geligtirilmig
    ve kul-
    lamlmig tir."6
    Küresellegmenin hedefi ve igleyiginde 'özelle;tirme'

    ne de-
    mektir?
    Dünya sistemi teorisyenleri, uluslararasi geligmeleri ele ahr-
    ken merkez ve çevre kavramlarim kullaniyorlar. Bu kavramlar
    küresellegme söz konusu oldupada çok yerinde kavramlardir.
    Merkezler, sürekli çevrenin içine dogru geniëleyip
    yerli toplum-
    lari istila ederler. Merkez uluslar ve bölgeler zengin
    ve yayilma-
    c1 uluslar olurlar. Modern küresellegme, merkezin çevreye sür-
    git llâkimiyet kurma sürecidir.27 Özelleptirmenin bo-
    'evrensel'

    L
    704 GelecegiYönetmek
    I

    1980'll yilla-
    yutta gündeme gelmesi iki nedenle oldu. Birincisi,
    ödeyemez duruma dügen çev-
    rm bagmda dig borç faizlerini bile
    girmesiyle ilgi-
    re ülkelerinin yeniden borç ödeyebilir duruma
    liydi. 1980'lerin bagmdaki agir borçlu ülkeler Brezilya, Arjantin,
    'bütünlegen

    ili ve Türkiye vs.'dir. Ozelleptirmenin ikinci ayagt,


    dünya'da rekabet kogullarmm epitlenmesi için devlet müdaha-
    lesini ve desteklerini en aza indirme, ÇUS(çok uluslu girketler)
    kargismda ulus-devlet gücunü zayiflatmada yatar.26
    "Aslmda özelleptirme fikri yeni bir aratimdegildir. Çok
    parlamenter rejimlerin bulundugu ülkelerde, bagta Ingil-
    .partili

    olduklarmda belli oranda


    tere olmak üzere, sag partiler iktidar
    özelleptirme yapmiglar yani devlet igletmelerinin kisith bir bälü-
    münü özel sektöre satmiglardir. Buna kargihk, sol partiler ikti-
    dar oldugunda belli oranda devletlegtirme uygulanmigtir.
    Ancak, 1980 yilmda baglayan ve bir kastrga gibi tüm dünya-
    bit organizasyondur.
    yi saran gekliyle özellegtirme yeni
    Yeni gekliyle özelleptirmenin babasi Amerika, anasi ise Ín-
    giltere'dir. 1980'li ydlarm bagmda Amerika'da önce Bagkan
    Reagan'm sonra Bagkan Bush'un yönetimleri ile Íngiltere'de
    Bagbakan Margaret Thatcher'm iktidan igbirligi yaparak,
    üçüncü dünya ülkeleri denilen yoksul illkelere ve Dogu Blo-
    ku'nun ylkilmasmdan sonra pagkmhga ugrayan Rusya, Dogu
    ve Orta Avrupa ûlkelerine özelleptirme
    saldinsmi baglattilar.
    Amaç, bu ülkeleri, yani sanayi kuruluglarmi, yeralti ve yerüs-
    tú dogal kaynaklarmi, tagmir ve tagmmaz tüm mal varhklarmi
    ele geçirmekti.
    saldinsmm yönetim ve
    Özelleptirme denetimini, Bati emper-
    yalizminin öncü kuruluglan olan IMF ve Dünya Bankasi üstlen-
    di. Özellegtirmeyoluyla Batih emperyalistler hem kendileri ge-
    rekli taze kam bulmug olacaklar hem de gimdiye kadar kargila-
    rmda direnç kaleleri olugturmuy iççi sendikalarmi ve ulusal
    devletleri yikmig olacaklardir."2"
    Bu görügün kargismda olanlarm sayisi da en az bunu savu-
    nanlar kadardir. Söyledikleri de özet olarak gudur: Bugüne ka-
    KÍT'ler yaratdarak
    dar devlet ekonomiye müdahaleci olmugtur,
    bu millete aşr faturalar ödetilmigtir. Devletin sütçülük, çimen-
    Stratejik Hamleier, StratejikSorunfar ile Eiki OdakirHarekât 705
    L
    L

    toculuk gibi bir dizi alanda igi olmamalidir. Üstelikpolitikacila-


    rm ve siyasi partilerin arka bahçesi gibi kullandiklari bu iglet-
    meler artik ciddi bir yük halini almigtir. Verimlilik dahil olmak
    üzere çagdag denetim gibi akla gelebilecek her tür1ü içIemler de
    yapilamamaktadir. O halde tüm devlete, kamuya ait kurum ve
    igletmeler
    'özelleptirilmelidir'.

    Hatta bazilari sembolik olarak 1


    TL'ye bile satilabilir. Yeter ki kurtulunsun.
    Kimin hakh oldugundan daha çok üzerinde durulmasi gere-
    ken konu, özelleytirme adi altinda yapilan satiglarin; 1. Gerçek-
    ten kamu yararma yapihp yapilmadigidir. 2. Uluslararasi ser-
    mayeye yapilan satiglarda yatirim ve verimlilik ile sermaye
    transferinin gerçeklegtirilip gerçekleptirilmeyecegidir. 3. AB ül-
    kelerinde bagi çeken Fransa, Almanya, Ïngilterede oldugu gibi
    her igletmenin degil, bazilarimn ulusal yarar aç1smdan elde tu-
    tulup
    'yenileptirmeye'

    ugratilarak sa tilmamasidir.
    11 Eylül'den sonra özellikle ABD bagi çekmek üzere geligmig
    Bati devletlerinde 'ulusal
    güvenlik' bir numarah gündem mad-
    desi olmuytur. Bunun da göz önünde bulundurulmasi gerek-
    mektedir. Bu kitabm birinci bölümünde ve özellikle dördüncü
    bölümünde ortaya konmaya çabalanan dügünme' tam
    'stratejik

    da burada gelip yerini bulmaktadir. Ulusal ç1karlara düykünlük


    utamlacak bir eylem degildir. Küreseneyme de inkâr edilebile-
    cek, görmezden gelinecek bir olgu olmadigma göre, ulusalci
    davranarak, bölgesel çikarlar korunarak, küresellegme gerçegi-
    ne eklemlenmenin
    'matematik

    aldi' üretilmelidir.

    Uzun yillar boyunca bahk küçük bahgi yutar' diye


    'büyük

    ögretmiglerdi; ben de (bizde) söylenen dogrudur diyerek ezber-


    lemigtim(k). Oysa son on beg ylla yakm bir süredir olan
    'hizh

    yavag olani yutar' diyorlar. Anlayacagruz ezberimiz.bozuldu.


    Íyi de, bunu hangi alolci kaide üzerine oturtacaşz. Herhalde
    bu, durup dururken söylenmedi.
    Teknolojik geligim ve bilgi dünyasi aym zamanda küresel-
    .
    legmeyi hizlandiran iki unsurdur. Nano ölçegi ve nanoteknoloji
    yaratim düpäncesinin ortaya koyduklari, stratejik eylemleri de
    GelecegiYğnetmek

    'yüksek

    dügunce temelinde dogrudan etkilemektedir. Artik


    stratejiden"etki odakh harekâta' dönüêüm söz konusudur.
    Etki odakli harekât' nedir?
    askerî se-
    Söyletanunlayabiliriz: Bir noktaya yapilan eylemle, harekâtla
    çenek digmda siyasi, politik, ekonomik ve bilimsel bir
    askerî sonuç almak. Tümdengelimci degil tümevarimcidir. En
    üst düzeyde karar ahp uygulamak degil, alt düzeyde, toplumun
    bilegenlerini (STÖ, NGO, lobi gruplari, alt kimlikler ve etnik
    gruplar, vakiflar, internet siteleri, vs...) bir kompozisyonda tut-
    maktir.
    Soguk Savagm bittigi ilan edildikten sonra pek çok yeni kav-
    ram ve olgu ortaya çikti. Bunlardan birisi
    de çogu kez STÖ'lerle
    karigtinlan NGO olarak kodlanan Non-Governmental Organi-
    sations, Hukümet Digi Kuruluglardir. Baktigimizda hükümetle-
    rin digmda, ülkelerin sivil toplum kuruluglariyla birlikte organi-
    zasyonlar yapan kuruluglar olarak algilanmaktadirlar. Birlegmig
    Milletler'in ÍnsaniGeligme raporuna göre 40.000'den fazla Ulus-
    lararasi Hükümet Digi Kurulug (INGO) bulunmaktadir. Ortak
    dügünceye göre, küresel dünyanm ya da toplumun mimari ya-
    L

    kuruluçIar üstlenmigtir.
    pismin kurulmasmda en änemli rolü bu
    Smir Tammayan Doktorlar Örgütüya da Greenpeace gibi eyle-
    mlerine ve etkinliklerine sikça taruk oldugumuz kurumlar iqte
    bu sözünü ettigimiz NGO'lardandir. Yine Human Rights
    Watch, Amnesty International gibi Türkiye'de de adi çok sikça
    duyulan örgütlerin arkasmdaki finans gücünün özel girketler
    oldugu bilinmektedir. Her ne kadar bu verilen örnekler bugüne
    konularda hükümetlerden ve devletlerden ba-
    'insani'

    degin
    aksini iddia edenler
    gunsizhareket ediyor gärünüyorlarsa da
    de bulunmaktadir. Fakat dogrudan hükümet ya da uluslarasi
    büyük sermaye gruplarmm, vaktflarm fonladigi NGO'lar da
    uluslararasi pek çok eylemi yapmaktadirlar. Bagka bir deyigle
    pek çok hükümet ya da girket yapmak istediklerini bu kurulug-
    lara yaptirmaktadir.
    Sivil toplum kuruluglari ile NGO'lar arasmdaki görünen te-
    mel fark, STÖ'ler dogrudan toplumdan boslenirken NGO'lar ise
    özel sermaye gruplarmea finanse ediliyor olmasidir. Kendileri-
    StratejikHamleier, Stratejik Sorunlar ile Etki Odakh Harekât 707
    I

    nin belirledigi alanlarda baglarma buyruk izlenimi


    yaratan ko-
    nularda inisiyatif ahyorlar. Örneginkendi ülkelerinin
    okula ge-
    reksinmesi varken gidip bagka ülkelerde okul
    açiyorlar. Yine
    kendi ülkesinin insanlar1 yardima muhtaçken gidip bagka
    ulke-
    1erde yardim evleri kuruyorlar ve göstermelik olarak ulusal
    bayraklanm da dikiyorlar. Ama o bayragi, bulunduklari ülke-
    nin bir vatandsymm insafma biralayorlar. Dolayisiyla NGO ada
    verilen kuruluglar da çogunlukla
    ya uluslarüstü büyük girketle-
    rin ya da uluslararasi arenada belirleyici
    güç olan bagka bir dev-
    letin ernrinde hareket ediyorIar. Birinci bölümde sözünü
    'hile'
    ettigi-
    miz unsuru olarak gönül1ü kuruluç1ara dänügüyorlar.
    Bugün devletlerin (özellikleöne çikan iki devlet ABD
    ve În-
    giltere olarak görünüyor ancak Fransa, Almanya, Ísveçgibi dev-
    letleri de buna katabiliriz) dig politikadaki operasyonlarru
    NGO'lar üzerinçlen gerçekleytirdikleri bir sir degil. Örnegin
    Türkiye'ye akitilan AB fonlarimn izi sürüldüşnde bu açikça
    görülebiliyor. Öteyandan simgesi 'turuncu'
    olan degigim talep-
    1erinin öncülügünü NGO'lar yaparken arkasmda da bazi
    dev-
    letlerin çiktigma tamk olunmaktadir.
    Bazi aragtirmacilara göre kimi geligmigûlkelerdeki dini kim-
    likli vakiflarm kurdugu
    ya da finanse ettikleri NGO'lar ile AB
    kökenli NGO'larm hükümetlerden
    ya da devletlerden bagimsiz
    olarak hareket ettiklerini öne sürmektedirler
    ve yine bunlara gö-
    re tüm NGO'lari malikûm etmemek..gerekmekte. Bu ifade edi-
    lirken göz önünde bulundurulmasi gereken änemli noktalardan
    birisi, Washington'daki bazi girketlerin yalmzca NGO'lar
    ile
    uluslarûstü büyük serrnaye arasmdaki iligkilerin düzenlenmesi,
    daha dogrusu, küresel büyük sermayenin, ulusalliga kargi
    yü-
    rüttügü eylemleri kamufle etmek amactyla kurduruldugu ko-
    nusudur. NGO'lara bu pencereden de bakmca, küresel büyük
    girketler dünya pazarma hakimiyet için kendi çizdikleri
    mimari
    yapmm aksaksiz yürümesi amaciyla, ideal olarak sivil toplum
    iriisiyatifi olarak kurulmuy olan
    ya da ilk çakig duçüncesi bu
    olan kuruluglari 'nüfuz
    alamna' almlylardir.
    En dikkat çekici nektalardan birisi de sivil toplum örgütleri-
    nin Berlin duvarmm yikihymdan
    sonra sayilarmm hizia artmig
    I

    708 GelecegiYönetmek

    olmasidir. Bu tarihten sonraki seyri izledigimizde NGO'lar ile


    'büyük
    devletlerin' kurulug felsefesine ters olarak birlikte hare-
    ket ettikleri açikça ortaya çikmaktadir. NGO'lar bu devletlerin
    gözünde hem birer baski unsuru hem de politikalarmi uygula-
    tacaklan birer aktärdür. Bunlarm ötesinde gerek STÖ'lergerek-
    iklim-
    se NGO'lar geligmemigülkelerde bir yandan kendi inanç
    lerinde, politik amaç hedefleri dogrultusutida hareketlilik gös-
    terirken bir yandan da bile bile bagka devlerin ya da küresel gir-
    ketlerin igbirlikçiligini kabul etmektedirler. Íçte bu nedenle de
    hem itibar kaybetmektedirler hem de egitim, saghk gibi insani
    nedenleri öne sürerek yerlegmeye çahytiklan ülkelerden kovul-
    maktadirlar.
    NGO'lar hakkmda yapilan bu kisa degerlendirme, bunlann
    "et-

    Soguk Savag sonrasi, geligtirilen egemenlik stratejisi içinde


    ki odakh harekât" unsuru olarak nasd kullamldiklarmi ortaya
    koymaktadir.
    Daha somutlagtinrsak; Turuncu Devrim adi verilen eylem gi-
    rigimlerinde oldugu gibi bireyleri, siyasi partileri, toplumlan is-
    tikrarsizlagtinnaktir. Bir örnek; Avrupa'nm parasi olmadigi için
    ayirdigi fonlar çiçek, böcek arag tirmalanna verilmektedir. Ilerle-
    edilecek olursa, hep aynlan
    me raporlarmda yazilanlara dikkat
    destek bütçeleri bireysel ya da etnik grup olarak yapdacak arag-
    tirmalara destek saglanacagi yönündedir.
    Makro bir örnek ise, Asya'mn çökügüdür. Yani 'Asya krizi' ve
    hayal lorikhgi' ola-
    'büyük

    sonrasi geligmelerdir. JosephStiglitz


    rak adlandirdigi Dogu Asya Krizi'ni 'Küresellegme' adh yapi-
    tmda, anlatirken punlan yaziyor:
    aniden deger
    'baht'

    Temmuz 1997'de Tayland para birimi


    "2

    kaybettiginde, kimse bunun, Büyük Bunahm'dan bu yana yaga-


    nan ve Asya'dan Rusya ve Latin Amerika'ya. yaydarak tûm
    dünyayi tehdit edecek olan en büyük ekonomia krizin baglangi-
    ci oldugunu bilmiyordu. On yil boyunca bir baht dolann yirmi
    beyte birinden iglem görmügtü; sonra bir gecede yaklayikyüzde
    25 deger kaybetti. Döviz kuru spekülasyonu yaylldi ve Malez-
    vurdu; bir kur felaketi ola-
    ya, Kore, Filipinler ve Endonezya'yi
    rak baglayan gey, sene sonuna dogru bölgedeki bankalarm ço-
    r

    StratejikHamleler, Stratejik Soruniar ile Etki Odakh HareWt 709

    pnu, borsalari ve hatta tüm ekonomileri alaçag1 etmekle tehdit


    eder hale geldi. Kriz artik bitti ancak Endonezya gibi
    ülkeler kri-
    zin etkilerini ydlarca hissedecekler. Du kargaya dönemi süresin-
    ce zorla kabul ettirilen IMF politikalan maalesef durumu daha
    da kötüleptirdi. IMF tam da bu çegit krizleri önlemek
    ve bunlar-
    la bag etmek için kuruldugundan, bu kadar çok yänden bagari-
    sizhga ugramasi, oynadig1 rolün ciddi gözden geçirilmesine yol
    açti. Bu dügünceye kapilanlar arasmda, Amerika Birlegik Dev-
    letleri'nden ve yabanci ülkelerden IMF'nin politikalanmn
    ve
    kurumun kendisinin incelenmeye tabi tum_lmasim isteyen bir-
    çok kigi vardi. Ashnda geriye dönüp bakildigmda, IMF
    politika-
    lanmn sadece çökügleri piddetlendirmedigi,
    aym zamanda bun-
    larm ortaya çikigmdan kismen sorumlu da oldugu
    ortaya çtki-
    yordu. Ülkelerinkendi hatah politikalarmm da rolü olmasma
    karym, krizin tek bayina en önemli nedeni muhtemelen,
    para ve
    sermaye piyasalarmm agin hizh liberallegmesiydi, Bugün IMF,
    tümünü olmasa da birçok hatasmi itiraf ediyor; ama IMF'nin
    görüglerindeki degigiklikler, aci çeken ülkelere yardim için çok
    geç oldugunda gerçeklegiyor."
    Kriz'den önce Bati kaynaklari bu bölgedeki ekonomi hare-
    ketlerini "Dogu Asya Mucizesi' olarak adlandirlyorlardi -sonra

    yikim etkisini gösterdi, domino etkisiyle yayildi Türkiye'yi


    ve
    de vurdu. Ïçte 'etki
    odakh harekât' dedigimiz eylem tam da bu-
    dur.
    Callum Henderson "Asya'nm
    Çökügü" adh yapitmda, Ma-
    lezya Baybakam Mahathir Muhamed'in tavrim
    ve Soros'un tep-
    kisini anlatmaktadir:
    "20
    Eylül 1997de Mahathir Muhammed Hong Kong'da
    ya-
    pilan IMF ve Dünya Bankasi yilhk_toplantismda yapttgi sert bir
    konuymada (agir) sözler kullamyordu. Dünya medyasi, ulusla-
    rarasi delegeler ve hükümet ve IMF yetkililerinden olugan bir
    kalabahk önünde yaptigi bu konugmada Mahathir, dinleyicile-
    rin koltuklarmdan firlamalarma
    yol açiyordu.
    'Döviz ticareti gereksiz,verimsiz ve ahlak drytdtr! Buna bir
    son ve-
    rilmelidir! Yasa digt ilan edilmelidir!'
    710 Gelecegi Yönetmek
    I

    Yabanct fonlan,
    'kazanç1annm
    bagkalarmm yoksullagtinl-
    masi'ndan elde edilmeslyle suçlayan Malezya bagbakam, kendi-
    sinin hiç hatasi yokmupçasma ve geleneksel karizmasi ile Ma-
    lezya ringgitinin deger kaybetmesine yol açan ve ardindan ge-
    len süreçte de Malezya tahvil ve hisse senedi piyasalarmi panik
    kaçiglarma sürükleyenleri igaret ediyordu. 'Döviz tacirleri bagka-
    larmt yoksullagttrmak suretiyle çok zenginleptiler; çok, çok zenginteg-

    Soros'un sert yamti bir gün sonra geldig.döviz ticaretinin ya-


    saklanmasi fikrinin ciddiye almamayacak kadar anlamsiz oldu-
    gunu söyledi. Açiklamasmda, bir zamanda sermayenin
    'böyle

    konvertibilitesine müdahale edilmesi felaket yaratacak bir reçe-


    tedir. Mahathir kendi ülkesine zarar vermektedir', geklinde ko-
    nugtu. (IMF'siz bir IMF programiuygulanmasmiöneren maliye
    bakam Enver Ïbrahim'i azleden Mahathir Muhammed ekono-
    mik politikalan tam tersine çevirerek uyguladi.)
    -

    Avrupah (Almanya ve Fransa bagta olmak üzere) politikaci-


    suçlanmigti. Bunlarm
    'spekülatörler'

    lar da dahil olmak üzere


    id dia sma göre, bütün suç, tek amaci kendilerini zenginlegtirmek
    soyan zenginlere ve fontara aitti.
    'yoksullari'
    için
    Callum Henderson pöyle bir yorum yapiyor: "Íçlerkötüye
    gittiginde, uygun bir günah keçisi arayan siyasetçi ve bürokrat-
    suçlamak gibi bir aligkanhklan bulunmak-
    'spekülatörleri'

    larm
    tadir. Bir iç sorunun gizlenmesi amaclyla diganda bir çatlyma
    yaratilmasi klasik bir Sun Tzu'dur (ya da Metternich veya Cla-
    usewitz). 'Spekülatörler' ise genellikle, en azmdan sözlü kargi
    saldmda bulunmayan -Soros istisna olmak üzere- kolay ve be-
    lirsiz bir hedef olmaktadirlar. Spekülatörler bu tür konugmalara
    aldirmayarak kendi saglayacaklari kazançlara bakmaktadirlar.
    'Makro' çaptaki sicak fonlar ve diger spekülasyon türleri,.strate-
    jilerinigeleneksel ekonomik esaslara ve teknik yaplya göre kur-
    maktadirlar."
    Avrupa ve ABD'ninyûz yilda sagladigt ekonomik dönügüm
    ve lyilegme Asya'da otuz yllda gerçeklegtirilmigti. Bu duruma
    Dünya Bankan "Asya mucizesi" admi takmiyt1. Asya yükseligi-
    ni açiklarken dolayh olarak olasi bir Bati çökügünü de açikla-
    I

    I
    Stratejik HamWer, Stratejik Sonmlar -ile Etki Odakir
    Harekât 711

    yan, Asyah degerlere sahip bir yeni doktrin yarablmi.pti:


    "Ne
    pahasma olursa olsun büyüme". Buna inanmayanlar
    da vardi
    ve bunlarm da bagmda Stiglitz gelmektedir.
    'tüm' "Dogu Asya'mn
    yaptigi siki tasarruf ve iyi yatirimdi!" Oysaki
    ör-
    neklere bakildigmda finansal piyasalardaki bagarminyayanan
    kala ola-
    mayacagi görülebilirdi. Tipki siyasal dünyadaki bagarilarin
    da
    sonsuz olamayacagi, kusursuz oldugu varsayilan
    en gü çIü or-
    ganizasyonlar olan imparatorluklarm bile bir gün istikrarsiz ha-
    le getirilip çöktükleri gibi. Buradaki kritik
    nokta, bu çäküç am-
    nm iyihesaplanmasidir, zaten stratejinin en yalm tammlarmdan
    birisi de "kopullarla
    olanaklarm örtügtürülmesi" degil
    miydi?
    1982 borç krizinin ardmdan Meksika
    ve daha sonra da Latin
    Amerika'da yaçananlar eger kader degilse, degerlendirilemez
    miydi? Ama dikkat edilecek olursa, 'etki
    odakh harekât'ta 'ma-

    tematik akil' iflas ettiriliyor.


    Asya krizinde konu baghgimizi iIgilendiren
    degerlendirme
    gudur: "Liberalleptirme dayatdirken IMF tabij
    ki yalniz degildi.
    IMF'nin en büyük ve veto yetkisi bulunan
    tek hissedan olan
    ABD Hazinesi'nin, IMF politikalannin belirlenmesinde
    ve libe-
    ralleptirilmenin dayatilmasmda büyük rolü
    vardi".3
    Tepkilerin kûreselleymeye karpi oldugu
    sambrken ya da bü-
    yük güçlerin sahip olduklari medyada öyle anlatilirken,
    tepki-
    nin aslmda kapitalizmekarça ortaya çiktigi netlegmigtir.
    2006 Davos toplantisimn yani Dünya Ekonomik
    Zirvesinin
    ana temasi ekonomi alaninda "zorunlu

    yaraticihk" olarak belir-


    lenmigti. Ozetle söylenen gudur: Artik klasik olarak anlagilan
    egitim ve çahyma düzen ve-ahykanhgl
    'yaraticihk'
    geçerli degil, her alanda
    aranacaktir. Bu 'ana

    tema' politika d üzlemine de


    yansitilacaktir. Bu durumda yeni lider tgi de zorunlu olarak
    or-
    taya çikacaktir.
    Ancak bu son hälüm yukaridan apaglya
    okundugunda, kü-
    resellegmenin
    ya da zorunlu yaratilan küresel düzenin, bireyi ne
    denli güvensiz, ürkek ve istikrarsiz
    hale getirdigi sonucu çik-
    maktadir. "Zorunlu yaraticdik" yaratacagi
    liderlerle bireye ve
    toplumuna "güveni"
    yeniden getirecek kigi olmalidir.

    I
    GelecegiYönetmek
    712

    Burada da çeligkili ama temel bir soru yamtru beklemekte-


    buna geçit
    dir. Uluslarüstü girketlerin küresellegme ideolojisi
    verir mi?

    ola-
    Artik hiçbir güç ( JosephS. Nye gibi gücü yumugak güç
    rak da tanunlayabilirsiniz. Yumu ak güç, istedigini, zor kullan-
    vermek yerine kendine çekme yoluyla elde etme
    mak veya para
    becerisidir) üçüncü dünya savagim askeri olarak yapmaya cesa-
    kullandmayacagi anlamma
    ret edemez. Tabii bu, hiç askerî güç
    ettigim nük-
    gelmiyor. Kullamlmasmdan korkulacagim sözünü
    leer güçtür. "Nükleer teknoloji ve iletigim teknolojisinin yam si-
    ra, büyük demokrasilerdeki
    sosyal degigiklikler de askerî güç
    kullammmm maliyetini arttrdi.""
    Fiziksel büyüklük olan nano etkileyiciligi strateji üretiminde
    aqag1ya
    yüksek strateji belirleyicilerinde oldugu gibi yukaridan
    dogru degil, agagidan yukan dogru olacaktir.
    Sahip oldugu, boguytugu tüm olumsuzluklarma karym Rus-
    tahtasmm digma atmak için aske-
    ya bir büyük güç. Onu-satranç
    rî güç kullanmak yerine, ülkede bag gösteren kithga yardim et-
    memek, olaganüstü yeralti zenginligine karym enerji kriziyle
    yorulmasmi izleme gibi dikkat edilirse, soguk savag dönemine
    eylemler üre-
    göre mukayese edildiginde oldukça küçük ölçekli
    dedigimiz
    tildigne tanik olmaktayiz. Ìçte etki odakh harekât
    küçuk operasyonlarla kopartmak budur.
    Aslmda etki odakh harekât ÏkinciDünya Savagi'ndan sonra
    yapilandirilmaya baglandi. Ancak güç dendiginde askerî gü-
    cün anlaplmasi (Stalin'in alay etmek içi-n sordugu "Papa'nm
    strateji
    kaç tümeni var?" sorusunda oldugu gibi...) bir yüksek
    olarak benimsendigi için, nükleer silahlar, nükleer silah baghk-
    nedenle
    h füzeler, atom denizaltdari, hatta uçak gemileri bu
    dizayn edildi. Daha sonralari ortaya atilan doktrinler, esnek
    mukabele, silahsizlanma gibi, kargidaki ulkeleriçökertmeye
    yönelikti.
    Üçûncü büyük savaya kimse dayanamayacagma gäre,
    sözde
    STÖ'lerle,vakiflarla, dinler arasi diyalog toplantdariyla,
    Stratejik Hanileier, Stratejik Sorunlar ileEtki Odakh Harekât
    713

    parlatilan muhalif siyasi liderlerle, renklerle simgelenen


    top-
    lumsal eylemler yaptirmayla, küresellegme büyük
    projesi gem-
    siye altmda özelleptirmeyle,
    yaratilan krizlerle yani küçük ope-
    rasyonlarla etkisizleptirme stratejisi yürütülmeye baglandi.
    Bu
    stratejiyi de "ekonomik"
    güç parametrelerine sahip olmazsamz
    baçanyla yürütemezsiniz..Bu da bir gerçektir, bu nedenle
    ABD
    bir mimar olarak ortadadir. Yine ABD kaynakh
    uluslarüstü gir-
    ketler, kendilerini devletler yerine koyarak
    özellikle de ABD
    devleti yerine 'etki
    odakir harekâtr' yürütmektedirler.
    Bu harekâtm bagarisi Avustralya, AB ûlkeleri
    gibi ülkelerde
    farkh bir yapilanmayla, Türkiye gibi ülkelerde farkh
    bir operas-
    yonel yapilanmayla sürdürülmekte. Türkiye benzeri ülkelerde
    iktidarm (iktidar;kendi nzalari olsun
    ya da olmasm bagka in-
    sanlarm davrampmi kontrol etme yetisidir) bagi
    (bu kipinin bag-
    bakan olmasi gerekmiyor) diye gärünen kipiyi
    yani paha oyun
    tablasmda tutarsamz, gerisinin hiçbir önemi olmadigmi
    görür-
    sunuz.
    Soguk Savag sonrasi elitlerin yarattigi ideoloji
    küresellegme
    ve yaratilan yenimimari yapiolarak adlandirilan
    yenidünya dü-
    zeni, egitsizlige ve dengesizlige yol açmigtir; varhkhlar ile
    yok-
    sullarm arasmi ise uçururn õ1çegiride derinleptirmigtir.
    Bireyle-
    rin karp durugu olan "sivil
    toplum" dügüncesini ise sivil toplum
    örgüHerini kontrol altma alarak, sivil itaatsizlikten "yikicihga"

    ve elitlerin
    'koç
    bagi aygitlarma' dönügtürmügtür. Küreselleyme
    dügüncesi kabul ettirilmig
    ve yeni dünya düzeni kurulmuytur.
    Gelecekte 'daha
    yeni' bir dünya düzeni kurulmayacagi garanti-
    si var midir?
    Stratejik dügiinmede "1"
    rakammm varhgi 'bir
    geyin' olanakh
    kihnabilecegini anlatir. 'Bir pey' ise yeyi' yaratir.
    'her

    "Elitlerin" çogulculuktan, katihmcahga kadar her alandaki


    müdahaleciligi devam ederse, 'büyük
    mimar' biziz inatçihgi ve
    dayatmacihgi sürerse, bugün hazholan
    yavagolam yutuyorsa ge-
    lecekte "farkh
    dünya düzenleri" de kaçimlmaz olarak kurulabi-
    lecektir.
    Íçte 'nano'

    ölçü biriminin "dügünsel


    boyutta" etkisi böyle bir
    eydir.
    Dördüncü Bölum Dipnotlan
    Erol Müter-
    1 Bilginin Yönetimi bashş altn.daki bölümûn girigi için kaynak.
    2L Yüzyd Türkiye, 11-19, Güncel Yayincihk, Ístanbul2000 dkin-
    cirnler, ve s.
    ci Basklya Sunug yazisi).
    ElhüseynD,
    2 Thomas A. Stewart, Enteleklüel Sermaye, s.XXI, (Çev.Nurettin
    Mess, Ístanbul 1997,
    Amrit Tiwana, Bilginin Yönetimi,s.9, (Çev.Elif Özsayar), Digbank Yayim, Ìs-
    3
    tanbul 2003.
    Alfa Yayinlan,
    . 4 Robert E. Wayland-Paul M.Cole, Miigteri Bagiantriari, s.45,
    Istanbul 2000.
    5 ÌsmetBaratçugil, Bilgi Yönelimi, s.10, Kariyer, Ístanbul2002.
    6 Tiwana, Bilg¡nin Yönetimi, s,16
    7 Peter Drucker, "Yeni ÖrgütûnOrtaya Çiktgs", Harward Business Revimo'den
    "Bilgi Yönetimi", 5.11,(Çev. Gündüz Bulut), Mess, Istanbul 1999.
    8 Drucker, 15.
    9 Ikujiro Nonaka, Bilgi Yamtan pirket,Harvard Business Review'den "Bilgi Yö-
    Gündüz Bulut), Mess, istanbul1999.
    netim" içinde, s.29, (Çev.
    10 Nonaka, 30.
    11 Nonaka, 32.
    12 Nonaka, 32
    13 Nonaka, 33
    14 Tiwana, Bilginin Yönetimi, 9, (Önsöz)
    15 Nonaka, Bilgi Yaratan $írket, 33
    Giripimcifik, s.23, IQ
    16 Ozcan Yeniçeri-Mehmet Ince, Bilgi Yönetim Strafejiteri ve
    Yaymlan, Ístanbul 2DO5.
    Yaymla-
    17 Gökçe Derviçoglu (Aktaran), Stratejik Bilgi Yönetimi, s.23, Dagbank
    n, Istanbul 2004.
    18 Yeniçeri-Ínce
    (Aktaran), s.24
    19 Derviçoglu, Stratejik Bilgi Yönetimi, 22-23.
    20 (Aktanlan, JanDuffy'den), 24.
    Yeniçeri-Ïnce
    21 Tiwana, Bilginin Yönetimi, 76
    22 Tiwana, Bilginin Yönetimi,77
    23 Tiwana, Bilginin Yönetimi, 77
    24 Dervigoglu, Stratejik Bilgi Yönetimi, 24
    25 Dervigoglu (aktanlan, Ponelis, Fairer-Wessels'den), 24
    26 Thomas Stewart, Entelektuel Sermaye,43
    27 Tiwana, 78
    28 (aktarilan, P.Drucker'den), 27
    Yeniçeri-Ínce,
    29 Melih Arat, Yönetirnin Celecegi, Datateknik Yaymlan, s.17, Ístanbul
    2001.
    N urettin Elhüseyni), Mess
    30 Thomas Stewart, Entelektüel Sermaye, s. XI, (Çev.
    Yaymlan, Istanbut 1997.
    31 Stewart, Entelektiiel Sermaye, s. XI
    32 Stewart, Entelektüel Sennaye, s. XII
    Dördilncü Bö'üm Dipnottarr 715

    33 Tiwana, Enfelektüel Sermaye,s. 86.


    34 Yeniçeri ve Ínce,Biigi Yönetim Stratejileri. 38-39.
    35 Tiwana, 87-88
    36 O.Yeniçeri M. Ince, Bilgi Yönetim Strafejileri ve Girigimcilik, s.36-37
    37 Yeniçeri ve Ince, (aktaran), 47, (T.Buzan-R.Israel, Beyinie Satry)
    38 Carla O'dell, C.JacksonGraysori, Nilly Essaides, Ne Bildigimizi Bir Bilseydik,
    (Çev.Günhan Günay) s. 23, Digbank Yayuu, Ïstanbul2003.
    39 SebnemAnkboga, Entelektitel Sermaye, s. 50, Derin Yayinf art, Istanbul 2003.
    40 Tiwana, Bilginin Yônetimi, 18
    41 ÌsrnetBarutçugil, Bilgi Yönetimi, s. 49
    42 Tiwana, 19-22 (Orijinal metinde madde sayisi dokuzdur).
    43 Dervigoglu, Stratejik Bilgi Yönetimi, 43.
    44 Yeniçeri-Ìnce, 67
    45 Tiwana, 55
    46
    Yeniçeri-Ïnce, 65
    47 Derviçoglu, 73 (aktarilan, Michael E. Zack'tan)
    48 Arikboga, 58
    49 Í. Barutçugil, Bilgi Yönetimi, s.97.
    50 Arikboga, Entelektiiel Sermaye, 58
    51 A. Zeynep Düren, 2000'll Yrilarda Ydnetim, 65, Alfa Yayinlari, Ïstanbul
    s.
    2002.
    52 Ï. Barutçugil, Bilgi Yönetimi, s.97. .

    53 Yeniçeri-Ínce, 164 (aktarilan, A. Karakaya'dan)


    54 Yeniçeri-Ínce, 164
    55 Yeniçeri-Ínce,
    164
    56 Ankboga, 58-59 (aktartlan Lahti ve Beylerlein'den)
    57 Yeniçeri-Ïnce,
    104-126
    58 Ï. Barutçugil, Bilgi Yönetimi, s.82. -

    59 Gökçe Derviçoglu, Stratejik Bilgi Yönetimi, s.39-40.


    60 Ankboga, 59 (aktanlan, Lahti ve Beylerlein'den)
    61 Ankboga, 59 (aktanlan, Lahti ve Beylerlein'den)
    62 Ankboga, 59 (aktanlan, Lahti ve Beylerlein'den)
    63 Düren, 65
    64 Dûren 66
    65 Düren 67
    66 Susan Clayton, Strateji Geligtirme, s.71, Ìstanbul1999
    67 Carla O'dell-J.Grayson-N.Essaides, Ne Bildigimizi Bir Bilseydik,
    s. 4, (Çev.
    Günhan Günay), Dagbank Knaplan, istanbul2003.
    68 Yeniçeri-Ínce, s.207 (aktanlan-J.Nowirtsen, N. Bukh vd'den)
    69 Ankboga, s.73-74
    70 Yeniçeri-Ínce, s. 209-210
    71 Arikboga, Entelektüel Sermaye, s.75-76
    Yecdçori-Ínce,
    .

    72 Bilgi Yönetim Stralejileri, 214


    I

    I i
    716 GelecegiYönetmek

    Fiyati x His-
    73 Ankboga, Entelektüel Sermaye, 117; Borsa Degeri Hisse Senedi
    =

    Senedi Sayist Entelektüel Sennaye =


    Borsa Degeri-Defter Degeri
    se
    Vadisi'nde-
    74 ARPA: Advanced Research Projects Agency. Kurucusu; Silikon
    Bob Taylor, ARPANET'i kuran da bu kigidir.
    ki aragttrma görevlilerinden
    Efsane helini alan söylentilere göre, ARPANET'in nükleer saldirtlar
    karga-
    kuruldugu yönündedir. (Kaynak: Ka-
    sinda ulusal güvenligi korumak için
    Sinem Yazictoglu), Gün-
    tie Hafner-Matthew Iyon, internet T arihi, s.8, (Çev.
    ylldiz-
    cel Yayinedik, Ìstanbul20001Bob Taylor, askert bir görevdeyken tek
    h general rütbesi tagimaktaydi.
    75 Licklider, [1915-19901, 1915 dogumluydu ve psikologdu. Davram; bilimleri
    dairesini yönetmek için seçilmigti. Genig, disipliñler arasi ilgi alanlan, igiyle
    bilgisayarlarla çok fazia ilgilenen birisiydi
    uyum saglamaktaydl. Licklider
    ve yillarca köktenci ve gelecegi gören bir
    kavrami savunmuytu. Ona göre
    bilgisayarlar yalmzca hesap makineleri degildi. Bilgisayarlar tüm insanlarm
    analitik
    bir parçasL gibi çahgabilirdi; insan zekâsuun boyutunu genigletip
    güçlerimizin ç1tasuu yükseltecek araçlar gibi. O bir psiko-akustik uzmamy-
    di [Kaynak: Hafner-lyon, ÌnternetTarihi, s.24]
    Iglem Teknikleri Da-
    76 IPTO Information Processing Techniques Office-Bilgi
    iresi. IPTO'nun bütçesi 19 milyon dolards.
    Cumhuriyetçilerin aday1 Eisenhower'e bilim adamlart her platformda hiz-
    met etmigtir. Bagkan onlara gururla, "Benim bilim
    adamlarun," derdi.
    Bir kahvaltida bir bilimci, "Saym bagkan bilmiyor musunuz? Tüm bilim
    adamlari Demokrat Partilidir," demigti.
    ben onlarl
    "Buna inanmiyorum," diye yapigtirdi Eisenhower. "Ama zaten
    (Kaynak: Haf-
    bilimde yaptiklan için severim, politik görügleri için degiL"
    ner ve Iyon, internetTarihi, s.15.]
    ikisindeyken Gene-
    77 ARPA'am ilk müdürü Roy Johnsonbir igadamiyd1. Elli
    ral Electric'tekil60.000 dolarhkigi barakip Washington'da 18.000 dolarhk bu
    ige bagladi.
    Washington'un
    "dig
    müdahale" adh aragtirma geligtirme harcamasi 1959'la
    1964 arasmda ydhk milyar dolardan 13 milyar dolarm üstüne ç1kh. Sput-
    5
    nik askerî bilim ve teknoloji için altm bir dönem açmigh. (Altmiglarm
    orta-
    barcamalarl gayri safi milli ha-
    larmda ülkenin toplam aragtirma geligtirme
    bu da hem bir kalkmma simgesi
    silano yüzde (%)3'une denk geliyordu,
    göstergesiydi) [Kaynak: Haf-
    .

    hem de bagka ülkeler için bir hedet oldugnun


    ner ve lyon, InternetTarihi, s.19-20)
    78 Hafner-lyon, Intemet Tarihi, s.209.
    79 Hafner-lyon, internetTarihi, s.211.
    80 Hafner-Iyon, ÌnternetTarihi, s.234
    81 Hafner-Ïyon,internetTarihi, s,269
    almmig ve özetlen-
    82 e-devlet konusu anlahhrken iki kaynak temel referans
    mi tir:
    Türkiye," (Ali
    1. Türkiye Biligim Dernegi Yaym1(2002), "e-Devlet Yolunda
    Ariloglu vd.)
    Dördüncü BölümDipnotlarr
    717

    2. Türkiye Bili. im Sûrasi(10-12Mayis 2002) Bagbakanhk "Bilgi Toplumuna


    Dogru" Taslak Rapordur.
    83 Nicholas Negroponte, Dijital Dünya, s.151, (çev. Zülfü Dicleli), Henkel Ya-
    ytm, Ìstanbul1996. .

    84. N. Hüseyin Kuran, Türkiye için e-devlet modeli, s.5, Bilgi ÜniversitesiYaymi,
    Ístanbul2005.
    85 N. Hüseyin Kuran, Türkiyeiçin edevlet modell, s.11.
    86 N. Hüseyin Kuran, Türkiye için e-devlet modeli, s.15.
    87 Sonuç degerlendirmesi, Biligim
    Sûrasi(10-12Mayis 2002) Taslak raporu ile
    N.Hüseyin Kuran, Türkiye için.e-devlet modeli, 141-154
    s. arast, özetlenmig
    ve esinlenerek yazilnugttr.
    88 William J.Clinton-Albert Gore, GloinilElektronik Ticaret, s.2
    (çev. Veysel
    Bozkurt), Alfa Yaymlari, Ístanbul2000.
    89 Mehmet Y. Yabyagil, KOBÍ'lerde Bilgisayar Teknolojileri Uygulamalart, s.9,
    ÌTO Yaymlari, Ístanbul2001.
    90 Sacit Ertag, Elektronik Ticaret: Tanmn, Gelipimi, Aturntajlara, Güvenligi,
    Derle-
    yen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (içinde), s.2,-Alfa Yaymlari, Ïstanbul
    2000 .

    91 Erol Ìyibozkurt,Küresellepmeve Elektronik Ticaret: A.Smith'e Varry" Derleyen:


    Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (içinde),s.83,Alfa Yayinlan,
    Ístanbul2000.
    92 Yakup Kepenek, "Ekonomik Yönleriyle Elektronik Ticaret", Derleyen:
    Vey-
    sel Bozkurt, Elektronik Ticaret (içinde) s.19-20, Alfa Yaymlari, Ístanbul
    2000.
    93 Yakup Kepenek, "Ekonomik Yönleriyle Elektronik Ticaret", Derleyen:
    Vey- .

    sel Bozl<urt, Elektronik Ticaret (içinde), s.22,


    94 Veysel Bozkurt, "Elektronik Ticaretin Ekonomik
    ve Toplumsal Boyutu",
    Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret, s.69.
    95 Veysel Bozkurt, "Elektronik Ticaretin Ekonomik
    ve Toplumsal Boyutu",
    Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik T¡caret, s.70.
    96 Türkiye Biligim
    purasi,10-12 Mayis 2002, Taslak Rapor, 119.
    97 Sacit Ertag, "Elektronik Ticaret: Tarumi, geligimi, Avantajlan, Güvenligi,"
    Derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (içinde) s.8-9.
    98 Türkiye Bilipim Sûrasi10-12 Mayis 2002, Taslak Rapor, 8.129.
    99 Türkiye Biligim Sürast,10-12 Mayis 2002, Taslak Rapor, 8.168.
    100 Yakup Kepenek, "Ekonomik Yönleriyle Elektronik Ticaret",
    Derleyen: Vey-
    sel Bozkurt, Elektronik Ticaret, s.19.
    101 Timothy Cumming, Küçük, Büyük Ticaret, s.17, Elips Kitap, Ankara
    2004.
    102 Kutlukhan Kutlu, Dosya: "Uzayh istilasi Filmleri", Sinema
    (dergi), Sayr:
    2005-06, 5.70-69 arasi.
    '

    103 Haluk Gerger, Nükleer Tehlike,s.125, Bilim


    ve Sanat Yaymlari, Ankara 1983.
    Aralarmda istemeden, yanhghk sonucu bir nükleer
    sava; çikma olasihgi,
    ABD ile Sovyetler Birligi'ni sürekli tedirgin eden
    bir sorun olmuytur. 1962
    .

    Küba Bunahmi, bu iki ülkeyi bir nükleer


    savagm egigine getirmig ve her iki
    I
    718 GelecegiYönetmek

    ülkedeki tedirginligi daha da artarnugttr. Iki ülke liderleri arasmda hemen


    devreye girebilecek ve diyalogu kolaylagtaracak, yanh; anlamalari önleyip
    gerginlikleri azaltacak bir dogrudan iletigim sisteminin kurulmast bu olay-
    la, bir kez daha gündeme geldi ve her iki tarafça da ciddi biçimde dügünül-
    meye baglands.
    Yapalan kargikkh temaslardan sonra, iki ülke temsilcileri 20 Haziran 1963'te
    bir araya gelerek Cenevre'de söz konusu anlagmay: imzaladalar.
    Anlagmayla öngörülen dogrudan haberlegme sistemi, a) dogrudan iletigim
    için iki devreli bir telli telgraf hatti; b) Karpihkh mesajlarm gönderilmesi için
    yine çift devreli ve sürekli bir telgraf hatti (Washington-Londra-Kopenhag-
    Stockholm-Moskova) ve c) Her iki ülkede bulunicak birer terminalin baki-
    mi ve eggüdüm içinde sürekli çahyan bir radyo telgraf hattindan (Washing-
    ton-Tanca-Moskova) olugmaktayd2.
    ABD ile Sovyetler Birligi arasmda nükleer savag tehlikesinin ciddiyetini ka-
    bul eden bir anlayagin ürünü olan bu ilk ikili anlagmayla olugan säz konusu
    haberlegme hatti, daha sonralan çegitli bunahm anlammda (örnegin, 1967
    Ortadogu savagt strasmda) kullamlmigtar.
    Ïkiülke arasmda baglatilan Stratejik Silahlarin Smirlandinimast Görügülme-
    si (SALT) sirasmda, özellikle bir yanhghk ya da hata sonucu, istenmeyen bir
    nükleer savagm çikma olasthšmm önemli bir sorun olmakta devam ettigi
    görälmügtü. Bunun üzerine olugturulan iki komisyon bu konuda neler
    yapuabilecegini incelemigtir ve söz konusu anlagma 30 Eylül 1971'de
    Washington'da imzalanmigtir.
    Anlagma ile her iki taraf, kendi ülkesinde yanhghkla ya da emir-komuta zin-
    ciri diginda nükleer silahlarm kullam1masim önlemek için örgütsel ve teknik
    öntemler almays kabul etmiglerdir. Ayrica, istenmeyen bir nükleer patlama
    söz konusu olursa taraflar birbirlerini derhal haberdar etmeyi ve yanhghkla
    savag çakmasim önlemek ve söz konusu nükleer silahm zarar vermemesi
    için her türlü önlemi almayl yükümlenmiglerdir. Sayettaraflarm erken uya-
    ri sistemleri uyaricisinyaller abr ve bu durum bir nükleer savag çakmast ola-
    sihšmi yaratirsa, taraflar birbirleriyle derhal temasa geçeceklerdir. iki taraf,
    aynca, ülke simrlaram açan ve öteki ülke dogrultusunda füze atigt yapacak-
    larsa, bunu önceden bildirmeyi taahhüt etmiq\erdir. [Kaynak: Haluk Cerger,
    Mikleer Tehfike,5.124-125]
    104 Sözü edilen kitap Albay Alt Tatar baglanhgtndaki bir gruba hazarlatilmag
    olup 1999 ythnda yaymlanrmqttr, toplam 215 sayfadir.
    105 What is Information Warfare Dr.Martin Libicki National Defence Univer-
    -

    sity, 1995'ten aktaran kaynak: Tiirk Silahh Kuvvetieri Bilgi Hartrine Nasrl Ha-
    Harp Akademileri,1999 ve 2001, s.10
    admunalidir?
    106 Naval War College RewiewWinter 1999'den aktaran kaynak: Türk Silahh
    --

    Kuuvetkri Bil vi Harbine Nasil Harrrlaumahdir? s.12


    107 What Is luformation Warfare? Martm Libicki National Defense Univer-
    -
    DördiincQ BöliimDipnotlarr
    719

    sity 1995 Cory JonesProfessor Lester Communications 515-T 17 March


    1997den aktaran kaynak; Tilrk SilaidaKuuvetleri Bilgi Harbine Nasil Hazir-
    lannmhdtr? s.15
    108 New Face of Terrorism: Radio-Frequency Weapons Eric Rosenberg
    akta-
    -

    ran kaynak: Tiirk Silahlt Kuvuelleri Bilgi Barbine Nasti Hazerlamnalfdtr? s.18
    109 The E-Bomb A Weapon Of Electrical Mass Destruction by Carlo Copp
    -

    Department of Computer Science Monash University


    Clayton, 3168,
    Australia'dan aktaran kaynak: Türk Silalrit Kuvvelleri Bilgi Harbine
    Nasd
    HaztrIanmalldir? s.18
    110 Egref Özdemir,Bilgi SavaçIart, s.39, IQ Yaymlari, Ístanbul2003.
    111 WARDEN MODELI Warden J.A. III, Col USAF, Air Theory for
    the
    -

    Twenty-first Century, Chapter 4 in Schneider B.R, Grinter LE., Battlefield


    of the Future, 21st Century Warfare Issues, Air University Press, Maxwell
    AFB, September 1995'den aktaran kaynak. Titrk Silaldt Kuvvetteri
    Bilg¡
    Harbine Nasd HaztrIanmalidtr?, s.22-23
    112 Digital Data Warfare: Using Malicious Computer Code
    as a Weapon by
    Lawrence G. Downs,Jr.-National Defense University Press.'den
    aktaran
    kaynak: Tiirk Silahl:Kuvvetleri Bilgi Harbine Nasst Haarrlanmalfdsr?,
    s.25
    113 Barig Gürsoy, Asimetrik Tehdit, s.150,
    IQ Yaymcihk, Ístanbul2005.
    114 Timothy L. Thomas, "Deciphering Asymmetry's Word
    Game", Military
    Reviero, Vol 81, No 4, July-August 2001, s.33'den aktaran,
    Barig Gürsoy,
    Asimetrik Tehdit, s.150.
    115 Barig Gürsoy, Asimetrik Teltdit, s.150.
    116 Barig Gürsoy, Asimetrik Tehdit, s.151.
    117 Mikkel Vedby Rasmussen, "A New Kind Of War· Strategic
    Culture and
    the War on Terrorism", Danish Institute for International Studies, ISS
    Working Paper, 2003/3, Cophenhagen, 2003, s.10'den aktaran
    Bang Gür-
    soy, Asimetrik Tehdit, s.151.
    118 William J. Hartman, "Globalization
    and Asymmetric Warfare" Maxwell
    Air Force Base, Alabama, April 2002, (AU/ACSC/053/2001-04),
    s.25-
    26'dan aktaran Bang Gtirsoy, Asimetrik Tehdit, s.177.
    119 Emre Kongar, Devrim Tarihi Toplumbilim Açrsmdan
    ve Atatiirk, s. 127, Rern-
    zi Kitabevi, istanbul1983.
    120 Çetin Kaya, Liderler Liderlige G¡den Yollar, s.15, Beta Yaymethk,
    Ïstanbul
    2002.
    121 Vamik D. Volkan, Körii Körüne Ìnanç,s.63-64,
    [Çev.ÔzgürKaraçam],Oku-
    yanus, Istanbul2005.
    122 Kongar, 127
    123 Baran Dural,
    .4tatiirk'ün

    Liderlik StrInrr, s.32.33,. (aktanlan kaynak: Bülent


    .

    Daver, Siyaset Bilimine Girig),Okumuy Adam, Ïstanbul2002.


    124 Nur Vergin, Siyasetin Sosyolojisi
    Kavrnminr, Tammlar, Yaklapunlar, s.36-37,
    Baglam Yaymlan, Ístanbul2003.
    720 Gelecegi¥önetmek

    125 Max Weber, Sasyoloji Yazdan, s. 217-18, [Çev.Taha Parla], Hürriyet Vakfi
    Yaymlan, Ístanbul, 1986
    126 Nur Vergin, SiyasetinSasyolojisi,s.55
    127 Vergin, 55
    128 Weber, SosyolojiYazziarr,218
    Elâ Gürtlemir), Alfa Yaym-
    129 David K. Hurst, Kriz ve Yenilenme, s.174 (Çev.:
    lan, Istanbul2000
    130 David K. Hurst, Kriz ve Yenilenme, s.176.
    131 Weber, 218-19
    132 Melih Arat, 21. YrizyriÍçinYönetim, s.87, Dadateknik Yönetim Dizisi, Ístan-
    .

    bul 1998.
    133 Volkan, Körg X6rüne Inanç,16
    134 Kongar, Atatürk, 130
    135 Mike Johnson,GelecekBinyridaYönetim, s.4, (Çev. Sinem Gül), Sabah Kitap-
    lan, Îstanbul1996.
    136 Johnson, 5 .

    137 B.M. Bass, Siogdill's Handbook of Leadership:A Survey of Theory and Research,
    s.7, rev. Edition, Free Pres, New York 1978.
    138 Sullivan-Harper, Umut Bir Yöntem Olamaz,67
    139 Robert H. Rosen, insanYönetimi,s.32 (çev.Gündûz Bulut), Mess Yaymla-
    n, Ístanbul1998
    140 Ronald A. Heifetz ve Marty Linsky, "Liderler ÍçinYagam Rehberi", Kari-
    yer Yönetimi (içinde)s. 168, (Çev.Murat Çetinbalag), Mess Yaymlan, Istan-
    bul 2004. [Bu gayretler bazen hakhdir. Yüksek konumlardaki insanlar, ha-
    tah bir strateji ya da bir dizi kötü fikrin bedelini çok kez ödemek zorunda
    .
    kahrlar. Ama sik sik daha fazlass if bagmdadir.]
    141 ÇetinKaya, Liderler ve Liderlige Giden Yollar, s. 5, Beta, Ístanbul2002.
    142 Mustafa Özel, 1p Hayatmda Liderlik ve Strafeji, s.43, Datateknik, Ìstanbul
    1998. (ABB lideri Percy Barnevk, Sirketinindünya genelinde 5000 lideri ol-
    dugunu söylüyor. Yani er ve erbaglara degil, alay komutanlarma kuman-
    zaten.]
    da ediyor. Barnevik. Küresel bir girketi yönetmenin bagka yolu yok
    143 Özel,41 (aktarilan, Warren Bennis, "Becoming a Leader of Leaders, 1997)
    144 Erol Eren, Yönetim ve Organizasyon, s.3, Beta Basun Yaym, Ïstanbul1996.
    145 Eren, s.6
    146 John-W. Cebrowski, YüksekPerformansm On Özelligi, ÏçYagami, Milliyet, 7
    Kasim 1999.
    147 Rosen, ÌnsanYörletimi,38
    148 Kaya, Liderler ve Liderlige GidenYollar, 15-16
    149 .Ann Winblad, "Bir Risk SermayesiUzmammn Liderlik Sirlan", s.207,(Ed:
    P.M. Cohen-F. Hesselbein, Liderden Lidere (içinde) (Çev:Selim Atay) Mess
    Yaymlan, Ístanbul1999,
    150 Jack Trout, Konumfandarma Stratejileri, s.122, (Çeviren:Ümit ensoy),
    Optimist Yaymlan, istanbul
    2005.
    Dördiincü Bölüm Dipnotlarr . I

    721

    151 Sullivan-Harper, Umut Bir Yuntem Olamaz, 68


    152 Sullivan-Harper, 68
    153 Sullivan-Harper, 68
    154 Kenichi Ohmae, "Simrlann Olmadiga Bir Dünyada Strateji"
    s. 206-207,
    (Ed: F. Hesselbein-P.M. Cohen, Liderden Lidere içinde)
    Mess Yaymlan, Ístanbul1999.
    (Çev: Selim Atay)

    155 Ohmae, 207


    156 Sullivan-Harper, 70
    15T Sullivan-Harper, 70
    158 Sullivan-Harper, 74-75
    159 Sullivan-Harper, 74-75
    160 JackTrout, Konumlandtrma Stratejileri, s.129-130.
    161 Nevin Simgek-Mehmet Fidan, Kurum Kültürü
    ve Liderlik, 5.58-59-60, Tab-
    let Yaymlari, Ïstanbul2005 (aktanlan kaynaklar: Öztürk
    A. (1998)Küresel-
    legen Dünyada Yöneticilik,Erçetin
    S.S.(2000);Lider Sarmalmda Vizyon, Erdo-
    gan Ì. (2000);Okul Yönetimi ve ÖgretimLiderligi, Peker Õ. (2000);Etkili Yö-
    netim Beceriieri, http://www.tel.gazi.edu.tr/aerdem/lider-
    lik.htm;http://www.merih.net/m2/lid/wmetate24.htm.
    162 Linda A. Hill, "Parlak Elemanlara Geligtirmek",Ed. F. Hesselbein-P.M.
    Co-
    her, Liderden Lidere (içinde), s. 313-315
    (Çev.Selim Atay), Mess Yaymlari,
    Ïstanbul1999.
    163 Warren Bennis, "Liderlerin Lideri Olmak", 133-134, Rowan
    s. Gibson (derle-
    yen): Gelecegi Yeniden Dilgünmek,
    (Çev:Sinem Gül), Sabah Kitaplart, Ístan-
    bul 1997.
    164 Bennis, 135-144 arasi.
    165 Noel Tichy, "ÖndeOlmano Belirtisi", 274, Ed: Frances
    s. Hesselbein-Paul
    M. Cohen, Liderden Lidere,
    [Çev.Salim Atay], Mess Yaymlari, Ìstanbul
    1999.
    166 Melih Arat, 87 [Türkiye'deki lider tipine gelince.Toplum
    geliptikçeHder ti-
    pi de gelenekselden rasyonele dogru agama kaydedecektir. Türkiye'de bu-
    gün geçerli olan liderlik türü geleneksel ve karizmatik liderliktir. Lideri, li-
    der yapan özelliklerden biri gücüdür. Eu
    gücünü onu izleyen kitleden ahr.
    Türkiye de hâlâ geleneksel bir topium oldugu, bazz kesimler
    itibarryla da
    geleneksel evreden sanayi evresine geçtigi diigüniilürse, böyle
    bir toplum-
    dan alsnangüçle ancak geleneksel ya da karizmatik lider olunabilir. Özel-
    likle Anadolu'ya bakaldigmda agiretlerin ve kavimlerin oldugu
    görülürse,
    liderlik tipinin buralarda geleneksel liderlikle smirh kaldxş,
    gebirlere inil-
    diginde ise, karizmatik liderlik tipinin ötesine
    geçilemedigi görülür. (Siya-
    set Bilimci Mehmet Büyükçolak'la M. Arat'm konugmasil.
    167 Peter F. Drucker, "Gelecekte
    Ïq1erinAlacaş Sekil",Ed: F.Hesselbein-P.M.
    Cohen, Liderden Lidere (içinde), s.123,
    çev: Selim Atay, Mess Yaylm, Ístan-
    bul 1999.
    168 Mike Johnson,Gelecek Binydda Yönetim, s.57
    (Çev:Sinem Gül), Sabah Ki-
    taplar, Ìstanbul1996.
    722 GelecegiYönetmek
    I. I

    169 Arat, 21 Yüzyn ÌçinYönetim, 90


    170 Kaya, Liderler ve Liderlige GidenYoßar, 16
    171 Kenchi Ohmae, "Suurlann Olmadiş Bir Dünyada Strateji", Ed. F.
    Hesselbein. P.M. Cohen, Liderden Lidere (içinde),s.212- Mess Yayim, Ístan-
    bul 1999,
    172 Tichy, Önde Olmanm Belirtisi, 280
    173 Douglas K. Smith, "Degigim ÖlçegiOlugturmak", Ed. F. Hesselbein P.M.
    -

    Cohen, Liderden Lidere, (içinde), s.113, çev. Selim Atay, Mess Yayuu, Ïstan-
    bul 1999.
    174 Tichy, 280
    175 Tichy, 281
    176 Gary Hamel-JimScholes, "Yeni Zenginlik Peginde Stmtejik Buluqçuluk",
    Ed. F. Hesselbein-P.M. Cohen, Liderden Lidere (içinde), s. 100-101 (Çev.Se-
    lim'Atay), Mess Yaymlan, Ìstanbul1999.
    177 Melih Arat, 2L Yüzyd ÏçinYönetim, s. 18, Datateknik Y aynu, istanbul1998.
    178 Abdullah Karaman, Vizyon Ydnetimi, s.18-19, IQ Yaymcilik, istanbul2005.
    179 Sollmann Ullrich-Roderich Heinz (Çev.Veli Karagöz), Vizyon Yönetimi
    (içinde Elke Leonhard, Vizyonlar: Ekonomik YarigÇaşndaEn Onemli Iti-
    ci Güç), Evrim Yaymlan, Ìstanbul,1995, s.13'ten aktaran A. Karaman, Viz-
    yon Yönetimi, s.18.
    180 Stephen Cumming, John Davies; "Mission, Vision, Fusion," Long Range
    Planning, Vol: 27, No: 6, y: 1994, s.147den aktaran A. Karaman, Vizyon
    Yönetimi, s,18.
    181 Maxwell and Doranan; Baçarr 1çinStratejiler, Sistem Yaylacihk, Ístanbul,
    1995, 41'den aktaran A. Karaman, Vizyon Yönetimi, s.18.
    182 C.R. Sullivan-M.V. Harper, Umut Bir Yöntem Olamaz,-s.103.
    . 183 Nedim Yüzbagioglu, 2000'i Yuiarda Strateji ve Planiamast, s.159, Çizgi
    Kitabevi, Ìstanbul2004.
    184 Peter M. Senge, "Bulupçuluk Pratiş", Editör: F. Hesselbein-P.M. Cohen,
    Liderden Lidere (içinde),s. 62-66, Mess Yayanlan, Istanbul 1999.
    185 Abdullah Karaman, Vizyon Yönetimi, s.20.
    186 Abdullah Kararnan, Vizyon Yönetimi, s.20.
    187 G. Hamel-C.K. Prahald, Gelecegi Kazanmak, 5.165. '

    I88 ÇetinKaya, Liderler LiderligeGiden Yollar, s.6-7.


    189 Melih Arat, 21. Yilzyrl Için Yönetim, s.19.
    190 Yilmaz Taptik-Ozgül Keleg, Kalite Savap, s.128, Kal-Der Yaymi, Istanbul
    1998.
    191 Fran es Hesselbein [Girig yazisil s. xIII, Editörler: F. Hesselbein-
    P.M.Cohen, Liderden Lidere (içinde),Mess Yaymlan, istanbul1999.
    .
    192 Peter M. Senge, "Buluççuluk Pratigi", Ed: F. Hesselbein P.M. Cohen,
    Liderden Lidere (içinde),s.66.
    193 JohnP. Kutter, "Degigimin ÖnünüAçmak", Ed: F. Hesselbein-P.M.Cohen,
    Liderden Lidere, (içinde),s.82-83.
    194 G.R. Sullivan-M.V. Harper, Umut Bir Yöntem Olamaz, s.115.
    I.

    --

    Dörd üncü BölümDipnollara 723


    . .

    195 Yilmaz
    Taptik-Özgül Keleg, Kalite Savagt, s.127, Kalder Yayru, Ïstanbul
    1998.
    196 Nedim Yüzbagoglu, 2000'll Yrliarda Strateji Planlama, s.165.
    ve
    197 Abdullah Karaman, Vizyon Yönetimi,s.23.
    198 Abdullah Karaman, Vizyon Yönetimi, s.25-32
    arast.
    199 Misyon kavrammm etimolojik anlami ile
    genel anlama için kaynak:
    Abdullah Karaman, Vizyon Yönetimi, s.41-42'denyararlamlmigtir.
    200 ÇetinKaya, Liderler Liderlige Giden Yollar, s.7.
    201 Nedim Yüzbagioglu, 2000'li Yrilarda Strateji Planiama, s.166.
    ve
    202 David K. Hurst, Kriz ve Yenilenme, s.59,
    [Çev.Elâ Gürdemir], Alfa
    Yaymlari, Ïstanbul2000.
    203 Peter M. Senge, "Bulupçuluk Pratigi", Ed. F. Hesselbein, P.M. Cohen, Li-
    derden Lidere (içinde), s. 66.
    204 ÖzcanYeniçeri-Mehmet ince,Bilgi Yöned i Simteilleri Girigimcilik,
    ve s.457.
    205 Servet Õzdemir,Egitimde ÖrgütselYenilegme,Pegema Yaymcihk, Ankara,
    2000, s.38'den Aktaran Abdullah Karaman, Vizyon Yönetimi, s.47.
    206 Bu sorular için bkz: Peter Senge [Beginci Disiplin-The
    Fifth Discipline] ve
    Gary Hamel-C.K. Prahald [Gelecegi Kazanmak-Competing
    207 Gary Hamel C.K. Prahald, Gelecegi Kazanmak, s.123
    forthe Future]
    [Çev.Zülfü Dicleli],
    -

    Anadolu Grubu Yaymlari, Ístanbul 1995.


    208 Gary Hamel C.K. Prahald, Gelece iKazanmak, s.124.
    .
    -

    209 C.K., Prahald, "Büyüme Stratejileri", Rowan Gibson


    (derleyen); Gelecegi
    Yeniden Düpünmek (içinde), s.60
    [Çev.Sinem Güll, Sabah Kitaplan, Ïstan-
    bul 1997.
    210 C.K. Prahald, "Büyüme Stratejileri", R Gibson
    (der); Gefecegi Yeniden
    Düpünmek (içinde), s.61.
    211 Gary Hamel-C.K. Prahald, GelecegiKazanmak, 125.
    s.
    212 Michael Porter, "Yannm Avantajlanm Yaratmak", R.
    Gibson. (der.)
    Gelecegi Yeniden Dagünmek (içinde),s.45-47 arasi.
    213 Christopher A. Bartlett ve Sumantra Ghoshall, "Küresel
    Yönetici Ne
    Demektir?", Harvard Business Review'den Seçmeler,
    çev: Ahmet Kardan,
    Degigen Dünyada Liderlik (içinde), Mess Yaymlan, Istanbul 2004, s.100
    214 G.R. Sullivan-M.V. Harper, Umut Bir Yöntem Olamaz, s.125.
    215 Gary Hamel-C.K. Prahald, GelecegiKazanmak, s.126.
    216 Gary Hamel-C.K. Prahald, GelecegiKazanmak, s.124,
    217 Michael Porter, "Yarmin Avantajlarmi Yaratmak", Der: R. Gibson,
    Gelecegi
    Yeniden Diïçünmek (içinde), 8.53-54.
    218 G.R. Sullivan-M.V. Harper, Umut Bir Yöntem Olamaz, e.130.
    219 G.Hamel-C.K.Praliald, GelecegiKazanmak, s.130.
    220 JeffersonHane Weawer, Matematik Kâpifi, 8.154-167
    arasi (Türkçesi: Bilge
    Sipal-Barg Akaha), Güncel Yaymerhk, Istanbul 2004.
    221 K. Evren Bolgün M. Barly Akçay, Risk Yönetimi,
    s.41,Scala Yaym, Ïstan-
    .
    -

    bul 2005.

    L
    I
    Gelecegi Yönetmek
    724 .

    Kiiresel girket Haline


    222 Masum Türker-Esin Okay Orerler, Türk Sirkellerinin
    Getirilmesi Y ollari, s.100, iTO Yayuu, istanbul 2004.
    223 Peter L.Bernstein, Tanrdara Karp Riskin Olaganiistü Tarihi, s.20-21 (Çeviren:
    Canan Feyyat), Scala Yaymohk, Ístanbul2000.
    Cardano'nun kumarla ilgili incelemesinin baghga "Liber de Ludo Aleae"
    (SansOyunlan Kitabt) idi. Alene sözcügü zar oyunlarma gönderme yapar.
    Aym kökten gelen aleatorius ise genel olarak gans oyunlaram tammlayan
    bir kelimedir. Bu sözcükler Ìngilizce'ye, sonucu belirsiz olaylar için kulla-
    mlan (1- kãr
    "aleatory"
    veya zarar gibi belirsiz ve rastlantisal bir ihtimale
    bagh olan; 2- gansa, özellikle de kötü gansa bagh olan-çu) kelimesi geklin-
    de ulagmigtir. Böylece, o gik dilleriyle Romahlar, kumar ve belirsialigin an-
    lamlarru farkmda olmadan, bizim için baglantilandirmiglardi.
    Liber de Ludo Alene olasihgin istatistiksel ilkelerini geligtirme yolunda har-
    canmig ilk cïddi çabadtr. Ancak kitapta olasihk
    sözcügüne rastlanmax.
    "gansa"

    Cardano'oun kitabria verdigi baghk ve metnin büyük bölümü


    "probability"
    säzcügü-
    gönderme yapar. Olasihšm Ìngilizcekarghgi olan
    nün Latince'deki kökü, denemek, kamtlamak veya onaylamak anlamma

    ile yapabilmek anlammdaki ihmin birlegtirilmesiyle üretil-


    "probare"

    gelen
    mistir. Cardano sözcügü bu gekliyle, anlami kanitlanabilir veya onaylama-
    Olasihk ile rastlantisalhk arasmda-
    ya deger manasmda biliyor olmahdir.
    Liber de Ludo Aleae'nin basilma-
    gans oyunlanm olugturan gey-
    -yani

    ki bag
    izleyen 100 yd boyunca genel kullamma girmemigtir.
    sim
    Kanadah felsefeci Ian Hacking'e göre'olasthk sözcügünün Latince kökeni
    "onaylamaya
    deger" geklinde bir aniam ifade eder. Sözcügün uzun bir dö-
    Hacking örnek olarak, Daniel De-
    nem boyunca tagidigt anlarri budur.
    foe'nun 1724 tarihli Roxana, or The Fortunate Mistress (Roxana ya da Talih-
    li Metres) adh romamndan bir bölüme igaret eder. Romanm kahramaru
    hatum, varhkh bir adarm kendisine bakmasi için ikna ettikten sonra gäyle
    der: "Gerçekten rahat yagamak için dügünebildigim ilk gey buydu ve
    onaylamaya old ukça deger (probable)bir yoldu." Buradaki anlam kadmm
    daha iyi yagama özlemini hakh gösteren bir yaçam biçimine ulagmig olma-
    siyd1; kadm, Hacking'in ifadesiyle, baglangicmdan iyi bir siçrama
    "kötü

    yapmigti."
    ahn-
    Hacking, olasihk sözcügünün anlammdaki degigime örnek olarak bir
    kullanarak, Kopernik'in dün-
    ti daha yapar. Galile, probabilid sözcügünü
    olmadipi"
    "olast

    yamn günegin çevresinde döndügüne iligkin teorisinin


    (improbabili) söylemigti; çünkû bu teori insanlarm kendi gäzleriyle gördü-
    dünyanm çevresinde dönmesi- çeligiyordu. Böyle bir te-
    -günegin

    gü geyle
    ori mûmkün degildi, çünkü onaylanmayacak, kabul görmeyecekti. Yakla-
    gik 100 yd sonra, yeni (ancak hâlâ en yenisi degil) bir anlaru kullanan Al- "kayaslanamaz

    man bilgin Leibniz, Kopernik'in hipotezini tammlarken,


    gekilde en muhtemel" ifadesini kullanacakti, "Leibniz için," diye yaziyor
    belirleyen neden ve kamtti." Ashnda sözcügün Alman-
    "olasihgi
    Hacking,
    ca'daki kargihgi olan wahrscheinlich, kavramm bu anlanum gayet iyi yaka-
    L

    Dördüncü Bölüm Dipnodarr 725

    lamaktadir; bu kelime Íngilizce'yeharfiyen "hakikat

    görünümünde" gek-
    linde çevrilebilir.
    Olas11:ksözcügü her zaman, biri gelecege bakan, digeri geçmigiyorumla-
    yan, biri görü ylerimizle, digeri gerçekten bildiklerimizle ilgili bu çift anla-
    mi taç1migttr.
    Ïlk anlaminda olasihk, bir görüge olan inanan veya onaylanabilirliginin
    derecesi manasma gelir bu, olasthgm íçinde sakh olan anlamdir. Akade-
    -

    misyenler bu anlami aktarabilmek "epistemolojik"


    için terimini kullanir-
    lar; epistemolopk sozcugu tumuyle incelenemeyen insan bilgilerrun
    smir-
    larma gönderme yapar.
    Olasihkla ilgili bu ilk anlam digerinden çok daha eskidir; olasihgi ölçme
    fikri çok daha sonralart ortaya çaknugtir. 3u eski anlami, onaylama fikrin-
    den dogmug ve zaman içinde geligmigtir:Bildiderimizin ne kadarim ka-
    bul edebilfriz? Galile'ye göre olasihk, bize söylenenlerin
    ne kadarmi onay-
    layabilecegimiz anlamma geliyordu. Leibniz'in daha modern kullanimin-
    da ise, kamtlara ne kadar güvenebileceşmiz anlamnu kazanmigti. (Kay-
    nak: Peter L. Bernstein, Tanrdara Kargi Riskin Olaganüstü Tarihi, 66-67)
    s.
    224 Bernstein, Tanrrlora Karp, s.21.
    225 M. Türker-E.Ö.Örerler,Tiirk Sirketlerinin Kilresel girketHaline Getirilmesi
    Yoll«rr, s.100.
    226 Arman T. Tevfik, Risk Analizine Girip, s.1-2, Alfa Yaymlari, Istanbul 1997.
    227 Peter L. Bernstein, Tanrdara Knrgr,s.26.
    228 Peter L Bernstein, Tanrdara Karp, s.21-24 arasi.
    229 Yaçar Çabuklu, Postmodern Toplumda Kriz ve Siyaset, s. 31, Kanat Yaymlari,
    Ïstanbul2004.
    230 A. Tevfik, Risk Analizine Girig, s.2
    231 Huseyin Özgen,Azim Öztürk,Azmi Yalçm; Temel igletmecilik
    Bilgisi, No-
    bel Yaymlan Adana, 2001, s.36'dan aktaran M. Türker, E.O. Orerler; Türk
    Sirketterinin Küresel SirketHaline Gefir2TmesiYollart, s.100.
    232 A. Tevfik, Risk Analizine Girip,s.2
    233 Peter L. Bernstein, Tanrdara Karpt, s.247.
    ,

    234 A. Tevíik, Risk Analizine Girig, s.2.


    235 M. Tiirker ve E. Örerlär,Tiirk Sirketlerinin Küresel girketHaline Getirilmesi
    Yollarr, s.101.
    236 Ali Kemali Cadoglu, Risk Yönetimi ve TSK'daki Uygulamalar, 6, Harp Aka-
    s.
    demi Yaymi, Ístanbul2001.
    237 K. Evren Bolgün M. Barig Akçay, Risk Yönetimi (içinde)Upr Civelek, Su-
    -

    nug Yazisi, s.13, Scala Yaymcahk, Istanbul 2005.


    238 Arman T. Teyfik, Risk Analizine Girip, s.4. .

    239 Brian Lo Paribas, Asia Risk, August, 1999, p.26, aktaran kaynak: Bolgiin-
    Akçay, Risk Yönetimi, s.37.
    240 Peter Bernstein, Tanrrlara Karpt, s.233.
    241 Peter Bernstein, Tanrilara Karpf, 5.228-229.
    726 GelecegiYönetmek

    242 Peter Bernstein, Tanrilara Karp, s.374.


    243 Evren Bolgün Barig Akçay, Risk Yönetimi, s.49-82 arasi.
    -

    244 Hüseyin Hatemi, "Krizin Kritigi", Dügünen Siyaset, Subat 1999, sayi: 1,
    s.17.
    1) Mehmet Ali K1hçbay "Nominal tarible reel tarihin kargilagtigi noktada
    kriz" analizi yaparken, Türkiye'yi mercek altma ahyor: Türkiye'de kriz ol-
    dugu konusunda kimsenin kugkusu yok. Krizin yogunlagtigt ve kaynak-
    landigi yerin sistem oldugu, sistemin takanmaammgiderek krize yol açti-
    siyasal sistem, ku-
    ginoktasmda ise neredeyse tam bir uzlagma var. Amaolmadigt gärülüyor,
    rumlari itibanyla incelendiginde, Bati'dan pek farkh
    içinde bulundugu du-
    o zaman gu soru megruluk kazamyor. Türkiye'nin
    rum esasen ve yalnizca siyasal kriz
    midir, siyasal yapimn bir krizi midir?
    (Dügünen Siyaset, Subat 1999, sayi: 1, s.47-48)
    2) Ekrem S. Aram: Ístersenizben hiç soruyu sormayayrm. Sizde sorular var na-
    önceden gönderitmigli.Bi-
    si Isa. Dogrudan cevaptaragivelim, dilerseniz. (Sorular
    rinci soruda, Türkiye'den son dönemlerde, úlkede bir kriz ortamimn varirguidan
    söz edildigi bunun siiregiden bir olgu oldugunun sikça konuguldugu belirtili-
    ve
    Tanzimat'f bu yaçadigimaz krizierin nasit tasvir edilebilecegi soru-
    ..
    yor ve an yana
    luyordu. Devammda bu ortamt besleyen dinamikler konuguldu).
    Attilä Ilhan: Olur, tabii, ben baglanm. Türkiye'de bir kriz ortammm varh-
    mdan, bu kriz ortammdan yararlananiar söz ederler. Türkiye'de bir kriz
    ortami kendi bagina hiç yoktur. Türkler krizden de hoglanmazlar. Tûrkle-
    rin krizden hoglanmadiklart ve kriz yaratmayt sevmediklerinin en gùzel,
    bunu hatir-
    en aç1k delili yaganmt; bir olaydir. Sizin nesilleriniz bile hatta
    layacaklardir. Türkiye'de halkin çok büyük çogunluguyla iktidara gelmi;
    Adnan Menderes diye bir bagbakan vardi. Adnan Menderes, Türkiye'de
    bir askerî darbeyle devrilmig ve bilahare de mahkeme edilip asilmtytir. Ç1t
    çikmamigttr. Türk halki hiçbir tepki göstermemi.itir.Yani Türkiye'de kriz
    yoktur. Eger olabilseydi, igte burada olurdu. ÇünküTürk halki Menderes'i
    çok seviyordu ve de onu çok büyük oylarla çogunluk olarak iktidara ge-
    tirmigti. Buna ragmen, üstelik seçimle degil askeri darbeyle indirildi ve bi-
    lahare mahkeme edilip asildi. Du takdirde Türk halkuun isyan etmesi ge-
    rekirdi. Eger krize egilimli bir toplum otsa Türkler, bunu yaparlards.
    Simdibana göre, Türk halkikendiliginden kriz çakartmaz. Türkiye'de kriz
    ç1kartihr. Bu hep böyle olmuetur. Söylesöyleyeyim: Osmanh tarihini kur-
    caladigsmzda görürsünüz ki, 19. asra kadar tek Ermeni isyam yoktur. Bu-
    lamazsmiz. Ufak tefek Celâli isyanlari vardtr.
    Onu da Türkler, arada sirada padigaha karpl yaparlar. Ve o Celâli isyanla-
    rmm gerisinde de ya toprak meselesi yatar veyahut da agiret
    meselesi.
    Ama birdenbire 19. yüzyilda Türkiye'de Kürt ve Ermeni isyanlari görül-
    meye baglamr. Peki 19. asrm özelligi nedir? 1839'dan itibaren Türkiye Ba-
    ti'mn kontrolüne girmigtir. Bati, Türkye'yi parçalamak niyetindedir. Su
    Onlarm bir bag-
    "söylenmigtir".

    çok açak ve seçik olarak onlar tarafmdan


    Dördüncil BölümDípnotlart -

    727

    bakanlari vardir. Adi Palmerston. Ïngiliz.Palmerston, -18. yüzyilda çok


    açik bir beyanatta bulunuyor: "Türkler ancak Haristiyan olmak koguluyla
    var olabilirler." Bir ikincisi var: Gladstone. Onun bir fikrine göre de; Türk-
    lerle Ruslar ikisi de Avrupah degillerdir. Bunlart Avrupa'ya sokmamak
    için en iyi çare, ikisini birbiriyle savagtirmaktir. Bizim 19. yüzyila kadar
    Ruslarla hiçbir savapmiz yoktur. Biz hep Avusturya -

    Macaristan'la sava-
    giriz. 19. yüzyildaysa yalruzca Ruslarla savagiriz. ÇünküBati öyle istemig-
    tir. Bizi parçalamak için bäyle bir çare bulmuglardir.
    Kaynak: Diipiinen Siyaset, Subat1999, Sayi: 1,s.71-72.
    245 Melek Vergiligel Tüz, Kria ve igletmeYo'netimi,s.3, Alfa Yaymevi, Ístanbul
    2001,
    246 Melek Vergiliel Tüz, Kriz YJnetimi, s. 4, Alfa Yayinevi, Ïstanbul,2004.
    247 M. Türker-E.D. Örerler;Türk SirketlerininKüresel
    SirketHaline Getiril-
    mesi Yollart, s.109.
    248 M. Vergiliel Tüz, Kriz Yönetimi, s.4.
    249 Melek V. Tüz, Kriz Yönetimi, s.5.
    250 Melek V. Tüz, Kriz Yönetimi, s.12.
    251 Nejat Tarakçi, Çatigmayr Önlemeve Kriz Yönetimi, s. 5 ve 14, ÇantayYayin-
    lari, Ïstanbul2005.
    252 S. Gülden Ayman, "Uluslararast 11igkilerde Problem Çözümü Yaklagmi"
    (derleyen) Faruk Sönmezoglu, Uluslararasi Politikada Yeni Alanler Yeni Ba-
    krytar (içinde), s.169, Der Yaymfan, Ìstanbul1998.
    253 Gülden Ayman, Ulustararasr Ïligkilerde Problem ÇöziimüYaklagmn, s.174-175
    254 Nejat Tarakçi, Çatrymay; Önlemeve Kriz Yönetimi, s.5.
    255 N. Tarakçi, Çatrymay; Önlemeve Kriz Yönetimi, s.15.
    256 N. Tarakça, Çatigmayr Önlemeve Kriz Yönetimi, s.18.
    Ba. arl veya baçanstzhkla sonuçlanan bir dizi krizin analizi
    gu änermeyi
    desteklemektedir: Taraflardan biri veya her ikisinin anlagmaalik sirasmda izie-
    dikteri AMAÇLARI (Iredefleri) ve/veya buniara ulapunk için bapvurduklart
    ARAÇLARI smiriamalart kriz yönetimini kolaylagtermaktadtr.Ancak, hedefferin
    ve araçlarm smtriandrrrimasmrn bir anlaymazIrgm savapsiz sonuçtandirtimast
    için yeterli olmadigrm dikkntealmak gerekir.
    Geçmigte edinilen deneyimler ve çtkarilan dersler, apagidaki Kriz Yöneti-
    mi §artlarmmiyi anlagilmasi ve uygulamalarda buna göre davramlmasi
    gerektigini göstermektedir.
    1. Askerî seçeneklerin yetkiti sivil makamlarca denetimini saglamak
    Askerî girigimlerin seçimi ve zamanlamasmda
    en üst düzeyde sivil dene-
    tim, kriz yönetimi için son derece önemlidir. Bu uygulama özel taktik ma-
    nevralar ve dugman birlikleri ile istenmedik bir çatigmaya neden olabile-
    cek operasyonlari da kapsayacak gekilde genigletilebilir.
    2. Askerî harekettenmelerin temposundaduraklamalar yaratmak
    Askerî hareketlenmelerin hizmm, her iki tarafa diplomatik
    sinyal ve ileti-
    gim teatisi için yeterli zaman tantmak, durumu degerlendirmek, karar
    ver-
    728 GelecegiYdnetmek

    mek ve önerilere karghk vermek için bilerek yavaglatilmass gerekebilir.


    3. Diplomatik ve askerf 1:areketierikoordine etmek
    Hangi askerî harekat baglatihrsa baglatilsm, bunun, krizi savagsiz sona er-
    dirmenin bir parçasi olarak politik-diplomatik koordinasyonu yapumah-
    dir.
    hedefferiyle kontrol etmek
    4. Askerï girigimleri,kararlaiskgösterisi ve smrrls kriz
    önleyi-
    5. Dügmana büyük ölçekli bir savaga kalkrytlacagtgörúntüsü vererek onu
    ci bir soldirtya zorlayacak hareketlerden kaçmmak
    diplomatik-
    6. Askerî bir çuzüm arayagi yerine, müzakere arzusunu gösterecek
    askerf yöntemleriseçmek
    dip-
    .
    Düpmana krizdcu çrkmakiçin temel çikarlarryla uyumlu bir yol brrakacak
    cmatik-askerî yöntemlerisepnek
    257 Melek V. Tüz, Kriz Yönetimi, s.108-112 arasi.
    258 Harro von Senger, Strategemier, Birinci Cilt, s.144
    Adam Yayinlari,
    259 Sacon, Denemeler, s.7 ve 21 ile s.89, (çev.Akyit Göktürk),
    Ístanbul1982
    i. Sibylla, Romah bir ermig kadmdl. Bir gün Kral Tarquinius'a gelerek ona
    dokuz kitap satmak istemig, Kral istemeyince kitapíardan üçünü yakmig,
    daha
    geri kalan altisma aym parayi istëmig. Kral gene almaymca üçunü
    fiyati istemig. Kral en sonunda me-
    yakmig, geri kalan üçü için gene aym
    kitabi. Su kitaplar sonradan äzel olarak
    raktan kurtulamayarak almig üç
    saklanmig, kutsal saytlmig. Roma devletinin bagi dara dügtükçe bunlara
    bagvurulmuytu.
    ii. Argos, Juno'nunbir inege dönügmüç olan ktz: Io'yu gözetlemekle
    gä-
    revli yüz gözlü devdi. Mrcurius bu devi flütüyle uyotarak öldürmüg, Ju-
    serpmigti.
    no da onun yüz gözünü tavus kuçunun kuyruguna
    iii. Briareos,. yüz elli bir titandi
    vardi, giyen gö-
    iv. Yeralh dünyasmm krah Pluto'nun tilsimh bir migferi
    olurdu. Pluto migferini arasira tanrilara ya da insanlara ödúnç ve-
    '
    runmez
    rirdi. Sözgeligi, Perseus Medusa'yt öldürmeye giderken giymigtibu migfe-
    ri. (Kaynak: Bacon, Denemeler, s.218)
    s.87-
    260 Albert Camus, Denemeler, (çev:Sabahattin Eyüboglu-Vedat Günyol),
    90 arasi, Say Yaymlari, Ïstanbul1982
    Vakfi,
    261 Mim Kemal Öke,Küresel Topium ve Türkiye, s.8, Konrad Adenauer
    Ankara 2001
    262 Armand Mattelart, Bi'lgiToplumunun Tarihi, s.17-20 arast, (çev:Halime Yü-
    cel Altmel), ÍletigimYaymlan, Ìstanbul2004
    263 Oke, Küresel Topium... s.9
    264 Nicholas Negroponte, Dijital Dünya, s.10, (çev Zülfü Dicleli), Henkel Ya-
    ynu, Ìstanbul1996
    ·

    Tarihi, s.100-101
    265 Armand Mattelart, Bilgi Toplumunun
    266 Kazgan, Küresellegmeve Ulus-Deviet,s.22,Bilgi Üniversitesi
    Gülten Yaymi,
    Ïstanbul2000
    r r
    Dördünca Böläm Dipnollarr 729

    267 Rand Corporation, "The Emergence of Noopolitic: Toward on American


    Information strategy", www.rand.org
    268 JamesPetras-Hem·y Veltmeyer, Maskesi Dügürülen Küresellegme,s.11,
    (çev:
    ÖzkanAkpinar), Mephisto, Ístanbul2006 .

    269 Ozer Ertuna, Kapitalizmin Son Direnigi, s.107, Alfa Yaymlari, Istanbul 2005
    270 JerryKloby, KüresellegmeninSefaleti, s.11, (çev· Orhan Düz), Güncel Yaym-
    ·

    CIhk,
    Ìstanbul2005
    271 Ertuna, Kapitalizmin Son Direnigi, s.107
    272 Kloby, Küresellegmenin Sefaleti, s.11
    273 . Vedat Sakman (derleyen), GelecekYüzydm Gündemi, s.9, Rota Yaymlan, Ís-
    tanbul 1999
    274 Kazgan, Küresellegme ve illus Deviet s.22
    275 Petras-Veltmeyer, Maskesí Dügürülen Küresellegme,s.36
    276 Sakman, GelecekYüzytlm Gündemi, s.11
    277 Kazgan, Küreselleymeve lIlus Deviet, s.22
    278 Kloby, Küreselleymenin Sefaleti, s.111
    279 ÖzcanYeniçeri, Küresel Kiskaçve Türkçülük, 8.223, IQYayinevi, Ístanbul2006
    280 Ertuna, Kapitalizmin Son Dírenigi,"s.231
    281 Hasan Köni, Genel Sistem Kuramt ve U slaramst Siyasetteki f eri,
    s. 32,
    Asam Yayani, Ankara 2001
    282 Kloby, Küresellegmenin Sefaleti,s.112
    283 Käni, Genel Sistem Kurama..., s.137
    284 Käni, Genel Sistem Kurami..., s.138
    285 Yeniçeri, Küresel Kiskaç ve Türkçülük, s.222
    286 Köni, Genel Sistem Kurann..., s.139
    287 Yeniçeri, Küresel K:skaç ve Türkçülük, s.224
    288 Käni, Genel Sistem Kuramr..., s.139
    289 Ertuna, Kapitalizmin Son Direnigi, s.231
    290 William Knoke, Cesur Yeni Dünya Yirmi Birinci Yüzyrl íçinBir Yol Haritast,
    s. 276-277, (çev:Zülfü Dicleli), Henkel Yayim, Ìstanbul1997
    291 Kazgan, Küresellegmeve Lllus Devlet, s.254
    292 Knoke, Cesur Yeni Dünya, s.277
    293 Knoke, Cesur Yeni Dünya, s.277
    294 Richard J.Bamet ve JohnCavanagh, Küresel Dügler Ìmparator
    Sirketierve Ye-
    ni Dünya Düzeni, s.8-9, (çev:GüldenSen),Sabah Kitaplan, Istanbul 1995)
    295 Armand Mattelart, Bilgi Toplumunun Tarihi, s.109
    296 Ertuna, Kapitalizmin Son Direnigi, s.2Ž6
    297 Kloby, Küresellegmenin Sefaleti, s.12
    298 Kazgan, Küresellegmeve LIlusDevlet, 8.225-229 .

    299 Ydmaz Dikbag, Satdik Vatan, s.34, Toplumsal Dönügüm Yaymlan, Ìstanbul
    2003
    300 JosephStiglitz, Küresenegme, 124
    301 JosephS.Nye, YumugakGüç,s.27, (çev:Rayhan ÌnanAydm), Elips Yayinla-
    n, Istanbul 2005
    I

    KA YNAKÇA

    L
    I

    Akman, Vedat; Gelecek Yüzyihn Gûndemi, Rota 'Yaymlan,


    Ístanbul
    1999
    Aksoy, Muammer; Atatürk
    ve Tam Bagimsizhk, Gündogan Yaymcihk,
    Ankara, 1990
    Aktar, Yücel; "Askerî Tarihin Tammi
    ve Metodolojisi", Birinci Askerî
    -

    Tarih Semineri Bildirileri, 1983


    Aktulga, Dogu; (Harp Akademileri'nde verdigi konferans);
    Atatürk'ün
    Devlet Yönetimi Anlayigi; Harp Akademileri
    Basim Evi, Ístanbul
    2001
    Alaton, Îshak;Görüg ve Öneriler,Cem Ofset, Ístanbul2000
    Antalyah, Cemil; Silahli Kuvvetler Dergisi, Nisan 2002,
    Sayi: 372
    Antalyah,Cemil; Analitik Yaklaç1m
    ve Analiz Yöntemleri, Silahli Kuv-
    vetler Dergisi, Nisan 2002, Sayi: 372
    Aram, Ekrem S.; "Attila Ílhan'laSöylegi", Kriz, Dügünen
    Siyaset, sayi:1,
    Subat1999, Istanbul s.71-72
    Arar, Ìsmail;"Askerî Tarihin Tarih
    ÍçindekiYeri", Birinci Askerî Tarih
    Semineri Bildirileri, 1983
    Ara t, Melih; 21.Yüzyil ÏçinYönetim-Yönetimin
    Temellerine Derin Ba-
    kiglar, Datateknik Çagdag Yönetim Dizisi, Ìstanbul1998
    GelecegiYönetmek
    732

    An, Tayyar; Uluslararas1Íligkler Hegemonya, igbir-


    Teorileri-Çatigma,
    ligi, Alfa Yaymlari, Ístanbul2002
    Der Ya-
    Anbogan, Deniz Ülke;Globallegme Senaryosunun Aktörleri,
    ymlan, Ístanbul1996
    Anbogan, Deniz Ülke;Kabileden Küresellegmeye-Uluslararasi
    Ïigkiler
    Dügüncesi, Sarnial Yaymevi, Ístanbul1998
    Abdullah-Yaz1ct,Ali-Akgül,Kemal-Ayvah, Ah-
    Arifoglu, Ali-Körnes,
    e-devlet Yolunda Türkiye (Sempozyum) Türkiye
    met (derleyenler);
    Biligim Dernegi, Ankara 2002-
    Ankboga, Sebnem;Entellektüel Sermaye, Derin Yaymlari,
    istanbul
    2003

    Ateg, Toktamig; Demokrasi, (Kavram, Tarihi Süreç, Ilkeler), Umit Ya-


    ymc1hk,istanbul1994 .

    Ateg,Toktanuç; Türk Devrim Tarihi, Bilgi ÜniversitesiYaymlan, Îstan-


    bul 2000
    Sanoglu); Güncel
    Attali, Jacques;21.Yüzyil Sözlügü, (Çevirmen:Kosta
    Yaymcihk, Ístanbul1999
    Aydin, Suavi; Kimlik Sorunu, Ulusalhk ve "Türk Kimligi", Öteki
    Yayi-
    nevi, Ankara 1998
    Yaklagi-
    Ayman, S. Gülden; "Uluslararasi ÏligkilerdeProblem Çäzümu
    Politikada -Yeni
    mi", (derleyen) Faruk Sönmezoglu, Uluslararasi
    Alanlar Yeni Bakiglar (içinde),Der Yaymlan, Ístanbul 1998, s.167-
    '

    196 aras1 .

    Bacik, Gökhan; "Kriz Cografyanm Bir Neticesidir", Dügünen Siyaset,


    8.135-146
    Subat1999, Sayi:1, Kriz (içinde), .

    Göktürk); Adam
    Bacon, Albans Francis; Denemeler, (Çevirmen:Akyit
    Yaymlari, istanbul1982

    Barnet, Richard J.-Cavanagh, John;Küresel Dügler-Imparator Sirketler


    ve Yeni Dünya Düzen, (Çeviren:Gülden
    en); Sabah Kitaplan, Ís-
    tanbul 1995
    De-
    Bartlett, Christofer A.- Ghoshal, Sumantra; "Küresel Yönetici Ne
    mektir?", Harvard Business Rewiev'den (seçmeler), (çev: Ahmet
    Kardan), Degigen Dünyada Liderlik (içinde), Mess Yayilari, Ístan-
    bul.2004, s.97-118 aras1
    Barutçugil, Ismet; Bilgi Yönetimi, Kariyer Yaymlan, Istanbul·2002
    -
    .-L

    Kaynakça
    733

    Basalla, George; Teknlojinin Evrimi,


    (Çevirmen:
    Cem Soydemir); TÜBÌ-
    TAK, Ankara 1996
    -
    Bagbakanhk Türkiye Biligim
    Surasi(10-12Mayis) 2002 Ankara; Taslak
    Rapor:Bilgi Toplumuna Dogru
    Bass, B.M.; Stogdill's Handbook of Leadership: A Survey of Theory and
    Research, rev.Edition, Free Pres, New York 1978
    Baylis, John -Wirtz, J- Cohen,E Gray, C.S; Strategy in the Contempo-
    -

    rary World, Oxford University Press, NY 2004


    Belge, Murat; "Komplo Zihniyeti"; BÌRÍKÏM; Say2:178,
    Subat/2004
    Belge, Murat; "Toplumun Fesat Teorisi", BÍRÍKÍM; Sayi:178,
    Su-
    bat/2004 -

    Bennis, Warren; "Liderlerin Lideri Olmak", derleyen: Rowan


    Gibson,
    Gelecegi Yeniden Dügünmek, (çev:Sinem Gül), Sabah Kitaplar,
    Ïs-
    tanbul 1997
    Berkes, Niyazi; 100 Soruda Türkiye ÍktisatTarihi 1.cilt, Gerçek Yayme-
    vi, Ïstanbul1972
    Bernstein, Peter L; Tanrilara Karyi Riskin Olaganüstü Tarihi,
    (Çevir-
    men: Canan Feyyat); Scala Yaymcihk, Ïstanbul2006
    Bilge, Suat; Milletlerarasi Politika, Ankara Üniversitesi
    Siyasal Bilgiler
    Fakültesi Yaymlan, Ankara 1966
    Bilgin, Nuri; Sosyal Bilimlerin Kavyaşnda Kimlik Sorunu, Ege Yaym-
    cihk, Ìzmir1994
    Blum, William (Çevirmen: Erdal Yüzak); Haydut Devlet-Dünyarun Tek
    Süper Gücü ÌçinBir Rehber, YeniHayat Kütüphanesi,
    Ístanbul2003
    Boguglu, Mahmut; Türk Tarihi ve Cografyasi
    Üzerine,Kastag Yayme- ·

    vi, Ístanbul2002
    Bolgün,Evren-Akçay,Bing; Risk Yönetimi, Scala Yaymcihk, Ístanbul
    2005
    Boniface, Pascal; Güçsüzlük Îstegi,(çev:Alp Tümertekin), Yapi Kredi
    Yaymlan, Ìstanbul1997
    Bozkurt, Veysel; Elektronik Ticaret, Alfa Yaymevi, Ïstanbul
    2000
    Braudel, Fernand; Tarih ÜzerineYazilar
    (Çev:M ehmet Ali Kihçbay);
    ÏmgeKitabevi, Ankara 1992.
    Braudel, Fernand; Akdeniz
    I

    ve Akdeniz Dünyasi, C. 1-2, (Çev:Mehmet


    - Ali Kihçbay); Eren Yaymlan, istanbul 1989
    734 Gelecegi Yönetmek
    I

    Bruce, Colin; Mantik ve Olasihk Hikayeleri, Murat


    (Çevirmen: Sag-
    lam); Güncel Yayleilik, Ístanbul2001
    Brzezinski, Zbigniew; Büyük Satranç Tahtasi-Amerika'mn Õnceligive
    Bunun JeostratejikGerekleri, (Çeviren:Ertugrul Dikbag-Ergun Ko-

    cabiyik); Sabah Kitaplan, Istanbul 1998


    Bülbül, Serpil Ergün; Istatistik,
    Çözümsel Alfa Yymlan, Istanbul 2001
    Buzan,Tony-Dottino,Tony- Israel, Richard; Akilh Lider; (Çevirmen:
    Serdar Uçar); Alfa Yaymlari; Ïstanbul2001
    -

    Cadoglu, Ali Kemali; Risk Yönetimi ve TSK'daki Uygulamalar, Harp


    Akademileri basimevi, Ístanbul2001
    Camus, Albert; Denemeler, (Çevirenler: Sabahattin Eyüboglu,Vedat
    Günyol); Say Yaymevi, Ïstanbul 1983
    Canatan, Kadir; Göçmenlerin Kimlik Arayigi, Endülüs Yaymlari, Ístan-
    bul 1990
    Caym, Mesut Hakki; "Uluslararasi Politika Stratejilerinde Hava Gücü-
    nün Rolü", JeopolitikDergisi,Yil:2, Sayi:1, 2004, s.90-97 arasi

    Casti, John L.; Bey Altin Kural-20.Yüzyil Matema tiginin ÖnemliTeori-


    leri, (çev: Nermin Ank); Sabanc1Üniversitesi, Ïstanbul2000
    Cebrowski, John W.; "Yüksek Performansm On Özelligi", Íç Yaçami,
    Milliyet, 7 Kasim 1999
    Clausewitz, C.V; Sava; Üzerine, (Çeviren: H. Fahri Çeliker);.Özne
    Ya-
    ymlari, Ístanbul1999
    Clausewitz, Carl Von; On War, (ed) Michael Howard ve Peter Paret;
    Princeton University Press, Princeton 1999
    Clinton, J.William Gore, Albert; Global Elektronik Ticaret, (Çeviri;
    -

    Veysel Bozkurt); Alfa Yaymevi, Ïstanbul2000


    Colin, Gray S.; "Conrafya Kaçmilmazdir", derleyenler: Colin S.Gray-
    Geoffrey Sloan, Jeopolitik,Strateji ve Cografya (içinde), Asam Yayt-
    8.215-237
    m, Ankara 2003, arasi
    Cämert, Servet; Jeopolitik,Jeostratejive Strateji, Harp Akademileri Ba-
    sunevi, Ìstanbul2000
    Craig, Gordon A.- George, Alexander L; Güç ve Devlet Yönetimi, (Çe-
    virenler: Ìhsan Dagi, Emir Yüksel), Dig Politika Enstitüsü, Ankara
    1997
    Knynakça
    - 735

    Çabuklu,Yagar; Postmodern Toplumda Kriz ve Siyaset, Kanat


    Yaymlari, Ístanbul2004.
    Dedeoglu, Beril; Uluslararasi Güvenlik ve Strateji, Derin Yayinlan,
    Is-
    tanbul 2003 .

    Denk, Nevzat; 21.nci Yüzyila Girerken Turkiye'nin


    JeopolitikDurumu
    ve JeostratejikÖnemininYeniden Belirlenmesi, Harp Akademileri
    Basim Evi, Ïstanbul2000
    Derviçoglu, H.Gökçe; Stratejik Bilgi Yänetimi; Digbank Kitaplan;
    Ísta-
    bul 2004
    Dikbag,Yilmaz; Satihk Vatan, Toplumsal Dönügüm Yaymlari, Ístanbul
    2003 ·

    Dinçer, Omer; Stratejik Yönetim ve Igletme Politikasi, Beta Yaymevi,


    Is-
    tanbul 1997
    Divitçioglu, Sencer; Nasil Bir Ìarih? Baglam Yaymevi,
    Ìstanbul1992.
    Dixit, Avinash K.-Nalebuff, Barry J.; Stratejik
    Dügünme-Íç,
    Politika ve
    Günlük Yaçamm Rekabetçi Yani, (çev: Nermin Ank); Sabana
    Üni-
    versitesi, Ístanbul2002
    Dixit, K. Avinash- Skeath, Susan; Games of Strategy,
    W.W. Nor-
    ton&Company, New York 1999
    Dolman, C. Everett; "Uzay
    ÇagmdaJeostrateji:Astropolitik Bir Çö-
    zümleme", derleyen: C.S.Gray-G.Sloan; Jeopolitik,Strateji
    ve Coş
    rafya (içinde), AsamYayim, Ankara 2003,
    s.111-142 arasi
    Drucker, Peter F.; "Gelecekte ÏçlerinAlacagi
    Sekil",ed: F.Hesselbein-.
    P.M.Cohen, Liderden Lidere (içinde), (çev: Salim Atay),
    Harvard
    Business Rewiev'den, Mess Yayru, Ïstanbul1999, 8.117-128
    arasi
    Drucker, Peter F.; Devlet ve Politika Alamnda, Ekonomi
    Bilimi ve Í
    Dünyasmda,Toplumda ve Dünya Görügünde Yeni Gerçekler,
    (çev.
    Birtane Karanakçi); ÏçBankasi Külür Yaymlari, Ankara 1993
    Drucker, Peter; "Yeni ÖrgütünOrtaya
    Ç1kipi",
    Harvard Business Revi-
    ew'den "Bilgi Yönetimi"(çev: Gündüz Bulut), Mess Yayim,
    Ístanbul
    1999, s.11-15
    Dugin, Aleksandr; Rus JeopolitigiAvrasyaci Yaklagim,
    (Tercüme: Vü-
    gar Ímanov), Küre Yaymlari, Ístanbul2003
    Dünyadaki JeopolitikYö.nelimler ve Türkiye; Siyasi
    ve Siyasal Aragtir-
    malar Vakfi, Ìstanbul2000
    736 GelecegiYönetmek

    Dural, Baran; Atatürk'ün Liderlik Sirlari, Okumug Adam Yaymcahk, Ís-


    tanbul 2004
    Düren, Zeynep; 2000'li Ylllarda Yönetim, Alfa Yaymlan, Istanul2002
    Earle, Edward Mead; Modern Stratejinin Yaraticdari, (Çevirenler: De-
    mirhan Erdem, ÇigdemErdem-Gülçin Ülgezen);ASAM Yaymlan,
    Ankara, 2003
    Einstein, A.-Infeld L.;.Fizigin Evrimi, (çev: Oner Unalan); Onur Yaym-
    lan, Ankara 1972
    Eren, Erol; Yönetim ve Organizasyon, Beta Basun Yaymlan, Èstanbul
    1996
    Erkan, Atillâ; "Strateji Üzerine",Deniz Kuvvetleri Dergisi, Ocak 1970
    Ertag, Sacit; "Elektronik Ticaret: Tammi, Geligimi, Avantajlari, Güven-
    ligi" derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (içinde),Alfa Ya-
    ymlan, Istanbul 2000, s.1-18 arasi
    Ertuna, Özer;Kapitalizmin Son Direnigi, Alfa Yaymlan, Ïstanbul2005
    Feynman, Richard; Fizik Yasalan Üzerine;(Çevirmen: Nermin Arik);
    TUBITAK Popüler Bilim Kitaplan, Ankara 1997
    Fitz-Enz, Jac;Büyük Kuruluglar Ïnsani Nasil Degerlendiriyor, (Çevir-
    men. Gülden Sen);Sabah Kitaplari, Ïstanbul1999
    -

    Fuller, Graham E.-Lesser,Ian O.; Kugatilanlar-Islam ve Bati'nm Jeopoli-


    tigi, (çev:ÕzdenAnkan); Sabah Kitaplan, Istanbul1996
    Calbraith, JohnKennet; Kugku ÇagtEkonomik GeligmelerTarihi, (çev:
    Regit Aççioglu), Altm Kitaplar, Ístanbul(tarihsiz)
    Gates, Bill; Dijital Sinir Sistemiyle Dügünce Hizmda (çev:Ali
    Çahymak,
    Cevat Akkoyunlu), Dogan Kitap, Istanbul 1999
    Gelb, Michael J; Dehamzi Kegfedin-Tarihin En Devrimci 10 Akli Gibi
    Dügünmenin Yollari, (çev: Handan Balkara), Boyner Yaymlari, Ïs-
    tanbul 2003
    Gerger, Haluk; Nükleer Silahlar ve Nükleer Savag, fšilim ve Sanat Ya-
    ymlan, Ankara 1983
    Gibson, Rowan (Derleyen); GelecegiYeniden-Dügümnek (Çevirmen:Si-
    nem Gül); Sabah Kitaplar, Ístanbul1997
    Gilbert, Fehx; "Machiavelli: Savay Saatmda Ränesans", derleyen: Ed-
    ward Mead Earle, Modern Stratejinin Yaraticilari (içinde),Asam,
    Ankara 2003, s.3-24 arasi
    Kaynakça 737
    L
    -
    Girgin, Kemal-Biren, Igik; Dünya Siyaseti-21.Yüzyil Persktifieri ve Te-
    mel Belgeler, (kendiyaymlan), Ístanbul2001
    Gleick, James;Kaos, (Çeviri:
    Fikret Üççan)Tübitak Popüler Bilim Ki-
    .
    taplari, Ankara 1995
    Cray, Chris Hables; (Çevirmen:Derya Kömürcü); Postmodern Savag-
    Yeni Çatigma Politikasi, Alfa Yaymlan, Ìstanbul
    2000
    Gray, S.Colin; Sloan,Geoffrey; Jeopolitik,Strateji ve Cografya,
    (Çeviri:
    Tu grulKarabacak), ASAM, Ankara, 2003
    Creene, Robert Elffers, Joost;Ïktidar,(çev:Zeliha
    -

    ÏyidoganBabayigit);
    Altm Kitaplar, Istanbul 2000
    Günel,.Kâmil; Cografyamn Siyasal Gücü,
    ÇantayKitapevi, Istanbul 1997 L

    Gürses, Emin; Ayrihkçi Terärün Anatomisi-IRA,ETA,PKK, Baglam Ya-


    ymlan, Ístanbul2001
    Gürses, Emin; Milliyetçi Hareketler ve Uluslararasi Sistem, Baglam Ya-
    ymlan, Ìstanbul 1998
    Gürsoy, Barig; Soguk Savagtan Günümuze Asimetrik Tehtid;
    IQYaym-
    lan, Istanbul 2005
    Güvenç, Bozkurt; "Bang Kültürü mü?Yoksa Bang ÍçinKültür mü?"; Ba-
    ny ve Savag (Ïçinde); COGÍTO;Sayi:3; Kig/1995, s.25-28 arasi
    Hafner, Katie- Iyon, Matthew; Sihirbazlann Geceledigi Yer-ÍnternetTa-
    rihi, (Çeviren:Sinem Yazicioglu); Güncel Yayincihk, Ïstanbul2000
    Halaç, Osman; Kantitatif Karar Verme Teknikleri, Alfa Yaymlan, istan-
    bul 2001
    Halliday, Fred; 2000'lerde Dünya, ÍstanbulBilgi Üniversitesi
    Yaymlari,
    (çev:?)Istanbul 2002
    Halliday, Fred; Yeni Soguk Savag Sovyet-ABD Ï1igkileri;
    - (çev: Ílker
    Özün1ü); Belge Yaymlari, Ístanbul1985
    Hamel, Gray- Scholes, Jim; "Yeni Zenginlik Peyinde Stratejik Buluççu-
    luk", ed: F.Hesselbein-P.M.Cohen, Liderden Lidere (içinde), Mess
    Yaymlan, Ìstanbul1999, s.87-102 arasi ·

    Hamel,Gary-Prahalad C.K.; (Çevirmen:Zülfii Dicleli); Gelecegi Kazan-


    mak, Anadolu Grubu Yaymlan-1, Ístanbul1995
    Han, Ahmet Kasim; (Yaymlanmamig doktora tezi); Kavram
    ve Kuram
    Olarak Strateji-Küresellegen Dünyada Ulusal'Strateji, Ïstanbul
    Üni-
    versitesi 2001
    738 Geleceg ¥õnetmek

    Hançerlioglu, Orhan; Felsefe Sözlügü, Remzi Kitabevi, Ístanbul1977


    Handel, Michael L; Savagm Ustalan-Klasik Stratejiler, (Çevirmen:Ber-
    na Kara); Doruk Yayuncthk, Ístanbul2004
    Handel, Michael; Masters of War Classical Strategic Thought, Frank
    Cass, London, 1996
    Hart, B.H. Liddell; Strateji-Dolayh Tutum; (Çevirmen:Selma Koçak);
    Doruk Yaymlan, Ankara 2003
    '

    Hatemi, Huseyin; "Krizin Etigi", Kriz, Dügünen Siyaset, sayi:1, Subat


    1999, Ístanbul,s.17 - -

    Heifetz, Ronald A.- Linsky, Marty;"Liderler ÏçinYagam Rehberi", Har-


    vard Business Rewiev'den, Kariyer Yönetimi (içinde), (çev: Murat
    Mess Yaymlan, Ïstanbul2004,
    8.167-189
    Çetinbakig), arasi
    Henderson, Callum; Asya Krizi ve Sonrasi-Asya'nm Çökügu(Çevir-
    men: Meral Günenç); Alfa Yaymlan, Îstnbul2000
    Hesselbein, Frances Cohen, Paul M. (editörler); Liderden Lidere, (çev:
    -

    Salim Atay), Drucker Vakh, Mess Yaymlari, Ìstanbul1999


    Hill, Linda A.; "Parlak Elemanlari Celigtirmek", ed: F.Hesselbein-P.M.
    Cohen, Liderden Lidere (içinde),(çe:Salim Atay), Mess Yaymlan,
    Ìstanbul1999, s.309-322 arasi
    Hurst, David K.; (Çeviren:Ela Gürdemir); Krizin Sundugu Firsatlar-
    Kriz ve Yenilenme, Alfa Yaymlan, Ístanbul2000 .

    JeopolitikDuyarhhk, ÖtükenYaymevi, Ïstanbul,1989


    Ïlan,Suat;
    Ïlhan.Suat; "JeopolitikDuyarhhk", Yeni Forum, Say1: 307
    Ílhan,Suat; Türklerin Jeopolitiş ve Avrasyacihk, Bilgi Yaymevi, Ïstan-
    bul 2005
    Ílhan,Suat; JeopolitikDuyarhhk, Türk Tarih Kurumu Basunevi, Anka-

    ra 1989
    Iyibozkurt, Erol;"Küresellegme ve Elektronik Ticaret: A.Smith'e Vang"-
    derleyen: Veysel Bozkurt, Elektronik Ticaret (çinde), Alfa Yaymlan,
    Ïstanbul2000, s.79-90 aras1
    Izzetî, Izzetullah; (Tercüme: Hakki Uygur); -Iran ve Bölge Jeopolitigi,
    Küre Yaymlan, Ïstanbul2005

    Jay,Antony; Yönetim ve Makyavelli, (çev:Oguz Onaran); Anahtar Ki-


    ta plar, Ístanbul 1994
    Kaynakça 741 -

    Machiavelli; Hükümdar, (Çevirmen:


    Selahattin Bagdah); Sosyal Yaym-
    lari Ìstanbul1994
    Malcolm, Noel; (Çevirmen· ÖzdenAnkan); Kosova-Balkanlan Anla-
    mak Íçin,Sabah Kitaplari, Ístanbul1999
    Mankiewicz, Richard; Matematigin Tarihi, (çevirmen:
    Gökçen Ezber);
    Güncel Yaymcihk, istanbul2002
    Mattelart, Armand'; Bilgi Toplumunun Tarihi,
    (Çevirmen:
    Halime Yü-
    cel Altmel); ÍletigimYaymlari, Ístanbul2004
    Mütercimler, Erol- ÖkeMim Kemal; Sultan Osman, E Yaymlan, Ïstan-
    bul 1991
    Mütercimler, Erol,
    Impamtorlugun·Çökügüne
    Dönüpüm Yayrnlart, Ïstanbul,
    Denizden Bakig,.Toplumsal
    2003
    Mütercimler, Erol; (Yaymlanmamig doktora tezi); Avustralya
    Örnegin-
    de Türk Göçü ve Sorunlan (1967-1997),ÍstanbulÜniversitesi 1998
    Mütercimler, Erol; Komplo Teorileri Alfa Yaymlan, Istanbul
    2005
    Mutercimler, Erol; "Para Kazanmak Strateji Degildir"
    (Räportaj:Zehra
    Tezgel); Makro Ekonomi Dergisi;
    $ubat
    1998
    Mütercimler, Erol; 21. Yüzyil ve Tûrkiye "Yüksek Strateji", Erciyag
    Ya-
    ymlan, Ìstanbul 1997 ve (Degigtirilmig 2.baski: Güncel Yaym·cihk
    2000)
    Nadas, Muhlis; Geo-Asral Siyaset Bogazlar Deltalar Cilt 1-2, Kastag Ya-
    ymlan, Ïstánbul1991 -

    Naisbitt,John;Global Paradoks-Büyüyen Dünya Ekonomisinin Güçle-


    nen Küçük Oyunculan, (çev:Sinem Gül); Sabah Kitaplan, Istanbul
    1994
    Naisbitt; John; Ínsanve Teknoloji, (Çevirmen:
    Orkunt Ayaz, H.Y11di-
    ran, M.S.Kileci); CSA Yaym Ajansi, istanbul2004
    Negroponte, Nicholas; Dijital Dünya, (gev:Zülfü Dicleli);
    Türk Henkel
    Dergisi Yaymlan, Ïstanbul1996
    Nonaka, Íkujiro;"Bilgi Yaratan Sirket",Harvard Business Review'den
    "Bilgi Yönetimi* (içinde) (çev:Gündüz Bulut), Mess
    Yayim, Istan-
    bul 1999, s.29-33
    Nordon, Didier; ÍkiÍki Daha Dört Eder mi?,
    (çev: A.Deniz Altunbag)
    Güncel Yaymcihk, Istanbul 2002
    742 GelecegiWnetmek

    Nordström, Kjell A.-Ridderstrale, Jonas;Delifigeklik-SermayeyiDans


    Ettiren Yetenek, (Çevirmen: Ergin Koparan); Profilo Yaymlari, Ìs-
    tanbul 2000
    Nye, JosephS.; Yumuçak Güç, (Çeviri: Rayhan Inan Aydm); Elips Ya-
    ymlan, Ístanbul2005 .

    O'dell, Carla-Grayson, CJ-Essaides, N.; Ne Bildigimizi Bir Bilseydik;


    (çe: Gühan Günay); Digbank Kitaplan, Ístanbul2003
    Oetinger, Bolko von-Chyczy, Tiha von-Bassford, Christopher; Clause-
    witz ve Strateji, (Çev:Zülfü Dicleli); TürkEenkel Dergisi Yaymlari,
    Ïstanbul2002
    Ohmae, Kenichi; "Simrlarm Olmadig1Bir Dünyada Strateji", ed: F.Hes-
    selbein-P.M.Cohen, Liderden Lidere (içinde),(çev: Salim Atay),
    Mess Yaymlan, Ístanbul1999, s.201-212 arasi
    Öke,Mim Kemal; Küresel Toplum ve Türkiye, Konrad Adenauer Vak-
    fi, Ankara 2001
    Okman, Cengiz; "Strateji Teorisi ve Askerî Strateji", Silahh Kuvvetler
    Dergisi, Sayt: 339, Ocak 1994, s.17-20 aras:
    Okman, Cengiz; "Ulusal Güvenlik", M5 Savunma Dergisi, Sayi:16, Ís-
    tanbul 1985
    Okman, Cengiz; Askert Strateji, (Ders notu), C;1, Kisim:1, Deniz Harp
    Okulu Yaymt, Ístanbul1978
    Omnes, Roland; Evren ve Dönügümleri, (Çevirenler Sacit Tameroglu,
    H.Vehbi Eralp); Onur Yaymlari, Ankara 1978
    Onay, Yagar; On iktidarOn Arn Bir Lider; Akademi Yaymedik; Ïstanbul;
    2003
    Özdag,Muzaffei·; FjeopolitikKonusunda Notlar", Avrasya Dosyass,
    Cilt:1, Says:3, Sonbahar 1994 -

    Özdemir,Egref; Bilgi Sava.glan, IQ Kültürsanat Yaymahk, Ístanbul


    2003
    Ozel, Mustafa;19Hayatmda Liderlik ve Strateji,Datateknik Çagdag
    Yö-
    netim Dizisi, istanbul1998
    Òztürk,Ahmet; YöneylemAragtirmasi, Ekin Kitabevi, Bursa 2001
    Pamuk, Sevket;100 Soruda Osmanh-Türkiye iktisadiTarihi 1500-1914,
    Gerçek"Yaymevi; Ístanbul,
    1987
    I,

    I .

    I
    Kaynakça
    743
    r

    .
    Petras, James-Veltmeyer, Henry; 21. Yüzytlda
    Emperyalizm-Maskesi
    Dügürülen Küresellegme,
    (Çevirmen:ÖzkanAkpmar);Mephisto
    Kitabevi; Ìstanbul2006
    .

    Pickover, Clifford A.; Matematik, Akil


    ve Anlam Maceralart-Sayilarm
    Büyüsü; (Çevirmen:Begüm Kaptanoglu);
    Güncel Yaymcihk, istan-
    bul 2003
    Popper, Karl Rairnund; Hayat.Problem Çözmektir-Bilgi,
    Tarih ve Poli-
    tika Üzerine,(çev:Ali Nalbant); Yapi Kredi Yaymlan, Istanbul 2005
    Porter, Michael; "Yarmm Avantjlanm Dügünmek",
    Derleyen: Rowan
    Gibson, Gelecegi Yeniden Düpünmek
    (içinde), Sabah Kitaplar, Ís-
    tanbul 1997
    Posamentier, Alfred S.; Matematik Büyücüsü-Sayllarm
    Göstergesine
    Hoggeldiniz, (Çevirmen:Bang Akahn-Bilge
    hk, Ïstanbul2004
    Sipal), G üncel Yayma-

    Prahald, C.K.; "Büyüme Stratejileri", der:


    Rowan Gibson, Gelecegi Ye-
    niden Dügünmek (içinde),(çev:Sinem
    .bul Gül), Sabáh Kitaplar, Ïstan-
    1997
    Rodrick, Dani; Yeni Kürese1Ekonomi
    ve GeligmekteOlan Ülkeler-Daga
    Açil Nasti Gerçeklegtirilmeli?,
    (çev:Sultan Gül); Sabah Kitaplan, Ïs-
    tanbul 2000
    Rodrigues, Maria Joao (Yayma Hazarlayan); Avnipa'mn Yeni Bilgi
    Ekonomisi, (Çevirmen:
    Ehf Ozsayar); Digbank Yaymlan, Istanbul
    2004
    Rosen,Robert H.; ÏnsanYönetimi,
    (Çevirmen:
    Gündüz Bulut);Mess Ya-
    ymlari, Ìstanbul1998
    Ruelle, David; Rastlanta Kaos,
    ye (Çevirmen:
    Deniz Yurtären); Tübitak
    Popüler Bilim Kitaplan, Ankara 1995
    Sabanca,Sakap;igteHayatim, istanbul1985
    Samarcic, Radovan; Sokollu Mehmet Papa
    Dünyay: Avuçlarmda Tu-
    -

    tan Adam, (Çevirmen: Meral Gaspirah); Sabah Kitaplari, Ïstanbul


    1995
    Senge, Peter M.; Beginci Disiplin; (Çevirenler:A.Íldeniz-A.Dogukan);
    Yapt Kredi Yaymlan, Ìstanbul1997
    Senge, Peter M.; "Bulupçuluk Pratigi",
    ed: F.Hesselbein- P.M.Cohen, Li-
    derden Lidere (içinde),Mess Yaymlari,
    Istanbul1999, s.61-74 arast
    ¯ GelecegiYönetmek
    744

    Senger, Harro Von; (Çeviren: Mekin Özbalta);Savag Hileleri-Strate-


    gemler 1, Anahtar Kitaplar, Ístanbul2000
    Senger, Harro Von; (Çeviren: Mekin Özbalta);Savag Hileleri-Strate-
    gemler 2, Anahtar Kitaplar, Ìstanbul2003
    .

    Senger, Harro Von; (Çeviren:Efkan Cangen); Savag Hileleri-Strategem-


    ler 3; Anahtar Kitaplar, Istanbul 2005
    From. Machiavelli to
    Shy, John;"Jomini";Makers of Modern Strategy,
    Press, Prin-
    the Nuclear Age, (ed) Peter Paret, Princeton Universty
    ceton 1986
    Simgek, Nevin-Fidan, Mehmet; Kurum Kültürü ve Liderlik, Tablet Ki-
    tabevi, Konya 2005
    derleyen: C.S.Gray-
    Sloan, Geoffrey- C.S.Gray; "Neden Jeopolitik?",
    Strateji ve Cografya (içinde), Asam Yaymi, An-
    G.Sloan, Jeopolitik,
    kara 2003, s.16-46 arasi
    GünümûzeXalpgâh
    Sloan, Geoffrey; "Halford J.Mackinder: Ceçmigten
    Strateji ve Cog-
    Kuram1", derleyen: C.S.Gray- G.Sloan; Jeopolitik,
    rafya (içinde), Asam Yaymi, Ankara 2003, s.16-46 aras:
    ed. F.Hesselbein-
    Smith, Douglas K.; "Degigim ÖlçegiOlugturmak",
    P.M.Cohen, Liderden Lidere (içinde),(çev:Salim Atay), Mess Yayi-
    m, Ìstanbul1999, s.103-H6 arasi
    Alanlar
    Sönmezoglu, Faruk (derleyen); Uluslararast Politikada Yeni
    Yeni Bakiglar, Der Yaytnian, Ïstanbul1998
    Analizi, Filiz
    Sönmezoglu, Faruk; Uluslararasi Politika ve Dig Politika
    Kitabevi; Ístanbul;1995 .

    Soros, George; Küresel Kapitalizm Krizde, (çev:Gülden Sen);Sabah Ki-


    taplan, istanbul1999
    New York, 1972
    Spiner, Jolm;Games Nations Play, Praeger Publishers,
    Modern Strateji-
    Sprout, Margaret Tutle; "Mahan", derleyen: E.M.Earle,
    nin Yarabalan (içinde),Asam Yaynu, Ankara 2003, s347-370 arasi
    (Çeviren:Nurettin El Hü-
    Stewart, Thomas A.; Entellektüel Sermaye,
    seyni); Mess Yaymlan, Ïstanbul1997 ..

    Stiglitz, Joseph E.; 90'lann Yükseligi, (Çeviren:Aytül Ozer-Bang Gü-


    I

    ven); CSA Global Yaym Ajansi, Ístanbul2004

    Stiglitz, JosephE.; Küresellegme-Büyük Haya1Kmkhgi; (Çevirenler:Ar-


    zu Tagcioglu, Deniz Vural); Ístanbul
    2002
    Sullivan, Gordon R.-Harper, Michael V.;
    Umut Bir Yöntem Olamaz,
    (Çevirmenge .BilgeDicleli);Boyner Yaymlan, Ïstanbul1997
    Sumida Jon; "Alfred
    Thayer Mahan, Jeopolitisyen", derleyen:
    C.S.Gray C.Sloan, .
    Jeoplitik, Strateji ve Cografya (içinde),Asam Ya-
    yipi, Ankara 2003, s.47-80 arasi
    Sun Tzu; Savag Sa'nati, (Çevirmen:Sibel Özbudun-Zeynep
    Ataman)
    Anahtar Kitaplar, Ístanbul1992
    Sun Tzu; Savag Sanati, (çev: Adíl Demir);
    Kastag Yaymlan, Ïstanbul
    2001
    Tacar, Pular; Kültürel Haldar-Dünyadaki
    Uygulamalar ve Türkiye Íçin
    Bir Model Önerisi,Gündogan Yaymlan,
    Ankara 1996
    Tacar, Pulat Y.; Terör
    ve Demokrasi, Bilgi Yaymevi, Ankara 1999
    Taha, Hamdy A.; Yöneylem Aragtirmasi,
    Alp Baray-Sakir
    (Çevirenve Uyarhyaniar:
    Esnaf); Literatür Yaymcihk, Ístanbul2000
    Taptik,Yt1maz-Keley,Özgül;
    Kalite Savagi, Kal-Der Yayinlan No:22, Is-
    tanbul 1998
    Tarakçi, Nejat; Devlet Adamhgi
    Bilimi:Jeopolitik
    ve Jeostrateji,
    Çantay
    Kitabevi, Ístanbul2003
    Tarakçi, Nejat; Uluslararast Güvenlik
    Kriz Yönetimi, ÇantayYaymlari, Sorunlari-Çatigmay1ve
    Önleme
    Istanbul2005
    Tatar, Ali (çevirikurul bagkani- Albay); Türk Silahh Kuvv'etleri Bilgi
    Harbine Nasil Hazirlanmahdir?, Harp Akademileri
    Basim Evi, Ís-
    .

    tanbul 1999
    Taylor, W. Charles; Stratejik
    Öngörü;(Çeviri:Haip Akademileri), Harp
    Akademileri Basimevi,Ïstanbul1994
    Tekin, Emrullah; "Think Tank",
    Silahh Kuvvetler Dergisi, Temmuz
    1994, Ankara, Sayi:341
    Tevfik, Arman T.; Risk Analizine
    Girig,Alfa Yaynevi, Ístanbul1997
    Tezcan, Yilmaz; 20.YüzyilSiyasi Tarihi Ve SavaçIari,
    Harp Akademile-
    ri Basim Evi, Ístanbul2003
    Tezkan,Yilmaz-Taçar, M.
    Murat; Diinden Bugüne Jeopolitik,Ü1keKi-
    taplan, Istanbul; 2002
    Tichy, Noel; "ÖndeOlmanm Belirtisi",
    ed: F.Hesselbein-P.M.Cohen,
    .
    Liderden Lidere (içinde),.(çev: Salim Atay), Mess Yaymlari, Ístan-
    bul 19.99,s.271-282
    ar asi
    GelecegiYörretmek
    746

    Bal-
    Tindemans, Leo (Önsöz); Banga Çagn-Uluslararasi Komisyonun
    kanlar Haklandaki Raporu, (Çevirmen: ÖzdenArikan) Sabah¯Ki-
    taplan, Ístanbul1998
    Tiwana, Amrit; Bilginin Yönetimi, (Çevirmen:
    Elif Ozsayar); Digbank
    Kitaplan, Ìstanbul2003
    Mücadele, (Çevirmen:
    Toffler, Alvin ve Heidi; Savag ve Savag Karµti
    Mehmet Harmanci); Sabah Kitaplan, Ístanbul1994
    (Çevirmen:Turhan Ilgaz); Ümit
    Touraine, Marisol; Altüst Olan Dünya,
    Yaymcihk, Ankara 1997
    University Press,
    Trachtenberg, Marc; History and Strategy, Princeton
    Princeton,1991
    Levent Oguz);
    Trofimenko, Cenrikh; Amerikan Savag Stratejileri, (çev:
    Pencere Yaymlan, Istanul 1991
    Konumlandirma Stratejileri,
    Trout, Jack;Gelecegin Pazarlamacisi Ìçin
    (Çevirraen: ÜmitSensoy); Optimist Yayinlan, Ístanbul2005
    Gearoid; "ElegtirelJeopolitigi ve Risk
    Anlamak: Jeopolitik
    Tuathail, O
    Strateji ve Cog-
    Toplumu", derleyen: C.S.Gray-G.Sloan,Jeopolitik,
    5.143-167
    rafya, Asam Yaymi, Ankara 2003, arasi
    Yeri", Birinci Askeri
    Turan, Semfettin;"Askerî Tarihin Tarih Îçindeki
    Tarib Semineri Bildirileri, 1983
    .
    -
    "Komplo Teorileriyle Stratejik Modellerin Güvenilir-
    Türkcan. Ergun;
    Mülkiye (Içinde)
    likleri Hakkmda Bir Deneme"; Sosyal Bilimler ve
    Mülkiye; Sayi:2M; Yaz/2004, s.59-88 arass
    Küresel Sirket
    Türker, Mesum-Orerler, Esin Okay; Türk Sirkellerinin
    No:2004-
    Haline Getirilmesi Yollan, ÍstanbulTicaret Odasi,
    Yaym

    60, Istanbul 2004


    Kuvvetteri Dergisi, Ni-
    Türsen, Cemal; "Strateji ve Teknolojisi", Deniz
    san 1986
    TÜSÌAD; Cogmfya, TÛSÍAD Yaymlan, Ìstanbul2001
    Tüz, Mekk Vergiliel; Kriz ve ÏçletmeYönetimi, Alfa Yaymlan, Ístanbul
    2001
    Tüz, Melek Vergiliel; Kriz Yönetimi, Alfa Yaymlan,
    istanbul 2004
    Milli Mücadeleye
    Ucuzsatar, Necati Ulunay; Klasik Türk Harplerinin
    Aragtirmalar Egitim Merkezi, Ïstan-
    Tes¯rleri, Türkiye Stratejik ve
    bul, 1995
    I
    Kaynakça 747
    .

    Uzgel, Ïlhan;Ulusal Ç1kgrve Dig Politika, ÏmgeKitabevi,


    Ankara 2004
    Vergin, Nur; Siyasetin Sosyolojisi (Kavramlar, Tammlar, Yaklaçamlar),
    Baglam Yaymevi, Ïstanbul2003
    Volkan, Yamik D.; I<öri.i Körüne Ínanç-Kriz ve Terör Dönemlerinde
    Genig Gruplar ve Liderleri, (Çevirmen:Ozgur Karaçana); Okyanus
    Us, Ìstanbul2005 r

    Volkan, Vamik D.; Kanbagi-Etnik Gururdan Etnik Teröre, Baglam Ya-


    yinlari, istanbul 1999
    Watts, Barry D.; Clausewitz'in Sürtünme Teorisi ve Gelecegin Savap,
    (Çeviren:Harp Akademileri), Harp Akademileri Yaymi, Ïstanbul;
    1999
    Wayland Robert E. Cole, M.Pole; Mügteri Baglantilari, (çev: ?), Alfa
    --

    Yaymlari, Ìstanbul2003
    Weaver, JeffersonHane; Matematik Kayifi,
    (Çevirenler:
    Bilge Sipal,Ba-
    ng Akalm); Güncel Yaymcuik, Ïstanbul2004
    Weber, Max; Sosyoloji Anilari, (Çeviren:Taha Parla); Hürriyet Vakfi
    Yayilari, Ïstanbul,1986
    Whitlessey, Derwent; "Jeopolitik:
    Haushofer", derleyen:E.M.Earle, Mo-
    dern Stratejinin Yaraticilan (içinde), Asam Yayim, Ankara 2003,
    s.32-344 arasi
    .

    Winblad, Ann; "Bir Risk Sermayesi Uzmamnm Liderlik Sirlari", ed:


    P.M.Cohen-F.Hesselbein, Liderden Lidere (içinde), (çev. Salim
    Atay), Mess Yaymlari, Ístanbul1999, 8.195-200 arast
    Yahyagil, Mehmet Y.; KOBÍ'lerde Bilgisayar Teknolojileri Uygulamala-
    n, ITO Yaymi, Istanbul 2001
    Yeniçeri, Õzcan;Küresel Kiskaç ve Türkçülük,
    IQ Yaymlan, Ístanbul
    2005
    eniçeri, Özcan-Ínce, Mehmet; Bilgi Yönetim Stratejileri ve Girigimci-
    lik, IQ.Yaymlari, Ístanbul2005
    Yüksel, M.Süreyya; Hizh Geligmeve Türkiye'nin
    JoestratejikKonumu,
    SÍSAV Yaymi, Ïstanbul1990
    Yüzbagioglu, Nedim; 2000'li Yillarda Strateji ve Planlama,
    Çizgi
    Kitabevi, Konya 2004
    Dizin 751

    Etnik terörizm, 142, 144 Ídeoloji,257,258,279,285, 362,


    EWC3M,321 363, 613, 614,700, 713
    Eylemsizlik ilkesi, 95 -

    Íhtilal,272, 363
    Falci, 2, 4, 39, 64, 135, 309, 593, Íletigimdevrimi, 145, 686, 687 .

    631 ÏlyadaDestam, 191


    Farkhlagmig tarafstzhk, 408 Interactive Magic, 137
    Fiber optik, 255 Internetagi, 225, 480
    Finansman, 453, 454, 592, 596 Ínternetçagi, 479
    Fortuna, 184 IRA, 142, 550
    Friedrich Ratzel, 289, 291, 294 Isaac Newton, 94
    Futureology, 185 ÌshakAlaton, 189
    Gallia Savagt, 40 ÏslamJeopolitigi, 357
    Gelecegi yönetmek, 5, 185 Ístihbaratärgütleri, 222
    Gen mühendisligi, 135 ·

    Ístikrarsizhk, 384, 410, 551


    Genel strateji, 47, 152, 153, 156, Í Stratejisi, 48
    157, 158, 159, 276, 338, 375, Íçadanuprensler, 182
    376
    Íttifakolugturma, 405
    Generallik sanati, 38 Ìzolasyonizm, 405, 409, 410, 411,
    Geopolitik, 294, 296 412
    George Soros, 484 JeoküItür, 283
    GerçeklegebilirlikKonisi,.202,
    203, 207, 214, 215, 216
    Jeopolitik konum, 354, 355
    Co Oyunu, 71
    Jeopolitik mihverler, 352, 353,
    356
    Güç merkezi, 310, 355
    Hackerlar, 134
    Jeopolitikufuklar, 358
    Halford Mackinder, 297, 304, 309
    Jeopolitisyen,300, 305, 356
    Harekât stratejisi, 152, 157, -159 Jeostratejik ilgi alam, 358

    Harp cerideleri, 274


    Jeostratejikkonum, 354, 355
    Harro von Senger, 196
    Jeostratejikoyuncular, 352, 353,
    .
    356 ·

    Haushofer, 289, 291, 296, 297,


    307, 321, 322, 326, 351 Jeostratejikufuklar, 356, 357
    Hava hâkimiyeti, 299 JohnNash, 70
    High-Tech, 66, 571 Jomini,99, 102, 103, 106, 112, 118,
    344, 345
    Hile, 1, 182, 191, 192, 193, 194'
    195, 196, 197, 198, 199 Joystick,66
    Kalpgah, 309
    -

    Hipergüç, 117, 351


    Kaos, 34, 122, 511, 566, 593, 631,
    Ho Chi Minh, 136
    642, 659, 660, 661, 662, 663
    Holistik 318, 618
    '

    Karar Analizi, 75, 673, 674, 677


    L Elizabeth, 307, 446, 447
    752
    -

    GelecegiYönetmek

    Karl Haushofer, 291, 296,.297, m-deviet, 523, 524, 525


    304, 321, 351 Magellan, 437
    Karma Strateji, 80, 82, 87, 88, 89 Makro senaryo, 236 .

    Karghkh başmhhk, 145, 409, Maksmin, 72, 83


    411, 457, 458, 459 Margaret Thatcher, 42, 702, 704
    Kazan-kazan, 83 Martin Luther, 43
    Kelebek etkisi, 662 Matematik Akd 3, 5, 15, 71, 88,
    Kenar ku;ak, 297, 311, 313, 327, 136, 191, 482, 593, 621, 703,
    -

    338 711 .

    Keynesçiler, 481 McNamara, 123, 509


    Kimlik¯krizi, 480, 664 Merkez-çevre, 412
    Kimyasal silahlar, 123, 135, 472, Mike's Matriks Teknigi, 234
    564 Mikro milliyetçi, 480
    Kjellen, 289, 294, 295, 296 Mikroçipler, 549
    Koçi Bey, 44 lWillistrateji, 335
    Komplo, 21, 73, 74, 75, 146, 217, Mimari yapi, 9, 145, 381, 383,
    218, 219, 220, 221, 222, 223, 706, 707, 713
    224, 228, 629, 631 Minimaks Teoremi, 72, 82, 87, 88
    Konsorsiyum, 300 Misyon, 2, 579, 608, 609, 610, 611,
    Konvansiyonel Savaglar, 45 614, 615, 616, 617, 618, 619,
    Kommik, 183, 184, 188, 191 621
    Köktencilik, 141 Moltke, 45, 105, 566
    Kratopolitik, 294 Monroe Doktrini, 411
    Kriegspiel, 73 Muavenet-i Bahriye, 427
    Kriz cografyalan, 284, 285 Mutlak tarafsizhk, 408
    Kuantum, 240, 624, 661 NAFI'A, 280
    Kuzey-Güney, 127, 412 Nano teknoloji, 123
    Küresel kaos, 482 Navarin, 272
    . Küresellegme, 5, 141, 145, 225, NAZÍ,322 .

    279, 480, 499, 503, 539, 566, Network, 512, 548, 549, 550, 557
    583, 609, 627, 666, 691, 692, Nicholas J. Spykman, 296
    694, 701, 703, 705, 712, 713 Nintendo, 137, 138, 139
    Lebensraum, 293, 294 Norman Schwarzkopf, 135
    .
    Liddell Hart, 37, 238, 242, 566 Nükleer cayd1ricihk, 160 -
    Liderlik, 41, 42, 237, 480, 552, Oklu Matriks Teknigi, 234
    580, 581, 582, 583,584, 586, Olasihk hesabi, 179
    587, 590, 591, 594, 596 Oligopol, 76
    Lojistik stratejisi, 160 Onarici lider, 599
    Ludendorf-Hindenburg, 111 Operatif harekât, 344 -
    Dizin
    753

    Optimal-Strateji,75,.83, 85 Smirh Savag, 136


    -
    Oyun Teorisi, 70, 72, 75, 76, 77, Sibernetik, 273
    .
    80, 87, 88, 93, 94, 222, 642, 670 Sibersavagçi,134
    ÖdemelerMatrisi, 78, 84, 89 '

    Silikon, 320
    ÖinerSabanca,182 ·

    Simbiotik, 137
    Örtükbilgi, 493 Simülasyon, 66, 134, 138, 570, 650
    :Para Razanmak, 479, 620, 637 Sivil toplum örgütleri, 125, 524,
    Paradigma,.229, 627, 662, 686
    574, 707, 713
    Piramidal, 48 Soguk Barig,111
    Postenformasyon, 514 Sosyalizm Jeopolitigi, 357
    Postmodern,
    .125,

    130, 132, 134, Sputnik II, 507, 508


    135 141 147
    ..

    Strategemler, 41, 194, 199, 246,


    Problem çözmek, 231 247, 682, 728, 744
    Programlama, 40, 77, 139, 511 Strategos, 38
    Psik sosyal, 165, 167, 168, 169, Strateji Dügünürü, 43, 197
    17T, 174 175 539. Stratejik Bilgi, 498, 499, 502
    Rahmi Koç 182. .

    Stratejik Davramy, 282


    Rampa-vebonialama 439 Stratejik Hamle, 52, 53, 54
    RAND, 6, 26À3, 177, 510 690 Stratejik Öngörü,2, 33, 162, 200,
    àstlanti, 128 179,180, 182, 189, 201, 204, 205, 206, 209, 210,
    593, 6 65 659 6 0, 663 .

    213, 256, 334


    fekabetg45 , 483 735 Suat Ílhan,7, 40, 61, 287, 326,
    sk Analizi 64 649 650 51 356, 357, 394, 399
    tisk yönetimi 33 633 639,640,. Sun Tzu, 2, 6, 7, 36, 40, 41, 97, 95
    .
    642 64Y,648 65 052 100, 102, 103, 121, 127, 187,
    653, 654 655 56 194, 195, 237, 242, 246, 252,
    tonaldRegaÑ42 566, 710, 745
    LusJeopolitiş 352 35 445 Sürtünme, 67, 68, 95, 661
    akip Sabanci, 80 182
    SansMelegi, 182, 185
    alt stra eji 72, 82 84 88
    Sifre,91
    atranç 283 $51354, 355 3 Sirketlerin.küçulmesi,
    482
    588, 630 657,712 Taldik hava kuvvetleri, 156
    avag hilesi 1 196 197 Tqìe noktasi, 83, 84, 85, 89, 610
    avag sanati, 42, 59, T18, 183, 195,
    .199,
    Think-Tank, 177, 178, 259
    371, 436 Topyekûn:Strateii,47, 156, 338,
    avagmadan kazanmak, 194 375
    anaryo Yänlendiricileri, 203, Trakya,.260, 355
    207, 208, 209 .

    Tutuklunun ikilemi, 90, 91, 97


    hr Toplamh, 80, 81, 93 Tümdengelim, 233, 385, 706
    I

    GelecegiYönetmek
    754

    Türbülans, 660, 661 Walras dengesi, 189


    Türk jeopolitigi,356, 357, 358, Web, 135, 493, 514, 517, 526, 528,
    359 530, 532, 534
    Türk jeostratejisi, 355, 358,359 WTO, 280, 693
    Türkiye jeopolitigi,355, 357, 358, X-Files, 224, 226, 227
    359 - Yalmzcahk Politikasi, 410
    Türkiye jeostratejisi,358, 359 Yamt Kurah, 53, 54
    teknolojisi, 318, 481, 482 Yedi kalite teknigi, 230
    Uzay
    Uzay jeopolitigi, 318 YükseekStrateji, 21, 28, 31, 38, 46,
    106, 107, 108, 114, 131, 172,
    Üçüncüdalga uygarliş, 256 -
    ÛzeyirGarih, 190 223, 262, 303, 335, 484, 597,
    Vehbi Koç, 182 706, 712, 741
    Vizyon, 2, 10, 11, 40, 56, 112, 358, Zen Dersleri, 41, 237
    489, 495, 575, 577, 582, 606-624,
    629, 674
    DÍZÍN

    Açik bilgi, 493, 494 Asimetrik tehdit, 562, 563, 564,


    Afrodit, 191 565, 566
    Aphk Matriks Yäntemi, 233 Askerî ittifaklar, 408, 413, 430,
    Agirlik Merkezi, 94, 97, 98, 99, 453, 456
    100, 101, 102, 103 Astropolitik, 318, 319, 321
    Akil Oyunlari, 70, 219, 226 Asya Kaplanf ari, 483
    Aktif tarafsizlik, 408, 413 Attila, 283
    Akustik sensörler, 545 Avrasya stratejisi, 351
    Alfred Mahan, 296 .
    Azmhklar politikasi, 148
    Alp Arslan; 342, 343, 344, 345, BAB, 409
    346, 349 Bagimhhk, 145, 409, 411, 454,
    Amiral Tirpitz, 301 455, 456, 457, 458, 459, 662
    Analiz-sentez teknikleri, 230, 234 Baglantisizhk, 405, 4·12,413, 414
    Andrea Beaufre, 105 Balkanlagma, 282
    Angloamerikan, 74 .
    Barbaros Hayreddin, 299, 441
    Anti-balistik, 321 Basit Matriks Teknigi, 233, 234
    ARPA, 123, 506, 507, 508, 509, BASK, 142
    511, 512, 688 Baskm Strateji, 63, 64, 65, 193
    ARPANET, 507, 510, 511, 512, Battle Zone, 137
    513 Belirsizlik, 67, 80, 152, 185, 186,
    ASEAN, 280 188, 280, 489, 497, 566, 623,
    750 GelecegiYönetmek

    643, 644, 648, 652, 660, 668, Çaykovski,


    91
    672, 677 148, 149
    Çoketnikli,
    Benyamin Netanyahu, 42 Çokkultür1ülükstratejisi, 126
    Beg ÇemberKitabi, 41, 237 Çokuluslu, 148, 210, 280,
    101,
    Beyin Firtmast, 177, 504, 594, 669, 300, 543, 619, 696
    674, 675- ÇölFirtmasi Harekâti, 68, 316
    Bilgi çaga, 479, 487, 506, 539, 561 Daniel Bernoulli, 72
    Bilgi ekonomisi, 491 Davramp stratejisi, 88
    Bilgi Savagt, 33, 513, 538, 542, Demopolitik, 294
    546, 548, 549, 552, 561, 562, Denge Stritejileri, 65
    690 Denizcilik gücü, 32, 302, 307, 308,
    Bilgi girketi, 491 444
    Bill Clinton, 42, 472, 540, 667 Dijital Çag,69, 518, 525
    Bill Gates ve Papa II. JeanPaul, Dijital dünya, 479
    42 Dijital Sinir Sistemi, 68, 69
    Bob Taylor, 509 Dinsel çatigmalar, 141
    Borsa, 93, 505, 549, 552, 558, 702, Dolayh tutum stratejisi, 97
    716 Dünya adasi, 309, 310, 315, 317,
    Bossa, 181 ,
    319, 358 .

    Boston Group, 56 Dünya Ticaret Örgütü,409


    Bozguncu teorisi, 362 e-ticaret, 513, 518, 526, 527, 528,
    Briand-Kellog Pakti, 130 529, 530, 531, 532, 533, 534,
    Büyük Friedrich, 98 566
    Büyük Ïskender,37, 324, 342, Einstein, 180, 482, 536
    398, 694 Eisenhower, 507, 508
    Büyük Strateji, 38, 106, 107, 108, Elektronik bankacihk, 285
    112, 113, 114, 242, 263, 307, Elektronik para çaş, 479
    335 Elektronik savag, 317, 321
    Byron, 119 Endüstri çagi, 225, 480
    C2, 134, 542, 543, 544 Enformasyon savagi, 133, 135
    C3I, 134, 321 Engels ve Marx, 45
    C4I2, 134 ,
    Entelektüel insan çagi, 479
    Carl von Clausewitz, 40, 45,.105, Entelektüel Sermaye, 486, 487,
    110, 118, 127, 237, 354 492, 503, 504, 505
    Caydiricilik stratejisi, 160 Ernest Ipsen, 120
    Cengiz Okman, 40, 150, 154, 244, Esnek Karç1hk Stratejisi, 133
    389, 391, 400, 401 Egref Bitlis, 224
    Chris Hables Gray, 132, 141 ETA, 142
    Churchill, 119, 328 Etnik kimlik, 142, 145, 146

    You might also like