61

Grzyby poliporoidalne
występujące w zadrzewieniach
miejskich i przydrożnych
Edward Ratuszniak
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
Akademia Pomorska, Słupsk
1. Wstęp
Drzewa alejowe w miasta i zadrzewienia przydrożne wzdłuż ciągów
komunikacyjnych to celowe nasadzenia, których rola polega na stwarzaniu na-
turalnych osłon przeciwwiatrowych, zatrzymywaniu wód opadowych, wzboga-
caniu powietrza w tlen, zatrzymywaniu pyłów itp. [1,3]. Poprzez utrzymywanie
wilgotności powietrza, pochłanianie spalin samochodowych i zmniejszanie am-
plitudy temperatur w swoim otoczeniu, Obecność drzew w warunkach wielko-
miejskich wpływa pozytywnie na stan zdrowotny mieszkańców i walory este-
tyczne architektury.
Grzyby poliporoidalne należą do grzybów wielkoowocnikowych, roz-
wijających się głównie na żywym lub martwym drewnie drzew i krzewów, dla-
tego charakteryzuje się je jako grzyby nadrzewne [2]. Reprezentują klasę Basi-
diomycetes (grzyby podstawkowe), których większość gatunków zgrupowanych
jest w czterech rodzinach: Ganodermataceae (Lakownicowate), Hymenocha-
etaceae (Szczecinkowate), Coriolaceae (Powłócznikowate) i Polyporaceae
(Żagwiowate) [8]. Ich owocniki, potocznie zwane hubami, charakteryzują się
porowatą warstwą hymenoforu, zrośniętego w spodniej warstwie kapelusza
z miąższem w jednolity pokład. Grzybnia ogromnej większości tych grzybów
 Edward Ratuszniak

rozwija się w drewnie powodując rozpad substancji drzewnej (zgniliznę), po-

wstającą z rozkładu chemicznego celulozy i ligniny. Zgnilizny drewna powo-
dowane przez grzyby poliporoidalne dzieli się, według określonych procesów
rozkładu, na zgniliznę brunatna, białą jednolitą i białą jamkowatą [4]. Więk-
szość grzybów poliporoidalnych to saprotrofy rozkładające martwe drewno, ale
znaczną grupę stanowią pasożyty atakujące zdrowe lub osłabione drzewa.
Drewno ulegające zgniliźnie traci swe właściwości mechaniczne, konary łatwo
się obłamują a silne wiatry mogą powalać drzewa na drogi, ulice i domy, stwa-
rzając zagrożenia w ruchu komunikacyjnym i dla mieszkańców terenów zabu-
dowanych.
Celem niniejszej pracy jest analiza występowania grzybów poliporo-
idalnych na drzewach alejowych miasta Słupska i drzewach przydrożnych
w okolicach Słupska i Koszalina, pod kątem ich składu gatunkowego
i powiązania z żywicielami.

2. Metodyka
Badania prowadzono w latach 2002 i 2003. Terenem badań był obszar
miasta Słupska podzielony na trzy rejony A, B i C oraz pobocza dróg w okoli-
cach Słupska i Koszalina oznaczonych jako rejony D, E, i F. Krótką charaktery-
stykę rejonów przedstawiono w tabeli 1.
Materiał badawczy stanowiły owocniki grzybów poliporoidalnych wy-
stępujące na żywych drzewach, pniakach i leżących kłodach lub gałęziach.
Każde miejsce znalezienia owocnika oznaczano jako kolejne stanowisko. Bada-
nia terenowe, polegające na rejestracji stanowisk grzybów, dokonania ich opisu,
w tym określenia gatunku żywiciela, i zbiorze owocników prowadzono metodą
marszrutową [5]. Zebrane owocniki wymrażano w zamrażarce przy temperatu-
rze -20o C, następnie suszono i umieszczano w papierowych torbach. Badania
kameralne dotyczyły oznaczania zebranego materiału na podstawie analizy cech
makroskopowych a w razie konieczności mikroskopowych, posługując się klu-
czami Domańskiego, Orłosia i Skirgiełło [2] oraz Ryvardena i Gilbertsona [7].
Nazewnictwo grzybów przyjęto za Ryvardenem i Gilbertsonem [7].

828 VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa

Grzyby poliporoidalne występujące w zadrzewieniach miejskich i przydrożnych

Tabela 1. Charakterystyka rejonów badań

Table 1. Character of research sites
Rejony Opis Dominujące gatunki drzew
A Dzielnice po wschodniej stronie rzeki Klon pospolity Acer plata-
Słupi, słabo zadrzewione ale o dużej noides, Kasztanowiec zwy-
różnorodności gatunkowej drzew. czajny Aesculus hippocasta-
num, Brzoza brodawkowata
Betula pendula, Grocho-
drzew biały Robinia pseu-
doacacia
B Centralna część miasta pomiędzy rze- Lipa Tilia sp., Klon pospoli-
ką Słupią a linią kolejową. Zróżnico- ty Acer platanoides, Topola
wana gęstość zadrzewień (park), słabe czarna Populus nigra
obsadzenie ulic.
C Zachodnia część miasta (Zatorze), Wierzba Salix sp., Klon po-
głównie blokowiska z młodymi nasa- spolity Acer platanoides,
dzeniami. Mało drzew starych. Topola biała Populus alba,
Topola czarna Populus ni-
gra
D Szosa Słupsk – Krępa (ok. 5 km) Klon pospolity Acer plata-
noides
E Szosa Słupsk – Głobino (ok. 4 km) Klon pospolity Acer plata-
noides
F Szosa Koszalin – Polanów. Odcinek Buk zwyczajny Fagus sylva-
ok. 8 km za Polanowem; „Aleja bu- tica
kowa” – pomnik przyrody

3. Wyniki badań
Na obszarze Słupska zarejestrowano ogółem 160 stanowisk grzybów
poliporoidalnych należących do 20 gatunków z czterech rodzin (tabela 2).
Na drzewach rosnących na poboczach dróg 97 stanowisk z 14 gatunka-
mi (tabela 3).
Łącznie stwierdzono obecność 23 gatunków należących do 4 rodzin:
Coriolaceae (15 gatunków), Hymenochaetaceae (5 gatunków), Polyporaceae (2
gatunki) i Ganodermataceae (1 gatunek).
Największą liczbę stanowisk zajmował gatunek Ganoderma applanatum
(56), potem Meripilus giganteus (34), Fomes fomentarius (30) i Bjerkandera adu-
sta (26). Pozostałe gatunki zajmowały od 1 do 14 stanowisk przy czym tylko po-
jedynczo spotykane były Inonotus cuticularis i Phellinus robustus. Większość

VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa 829

 Edward Ratuszniak

z 14 gatunków znalezionych na poboczach dróg występowała także na obszarze

miasta, z wyjątkiem Gleophyllum odoratum, Heterobasidion annosum i Phellinus
pini, których obecność stwierdzono jedynie przy drogach. Należy zaznaczyć, że
te trzy gatunki występują tylko na drewnie drzew iglastych, natomiast wszystkie
pozostałe – zarówno na obszarze miasta, jak i na poboczach dróg – związane są
z drzewami liściastymi, z wyjątkiem Fomitopsis pinicola, który to gatunek wy-
stępuje zarówno na drzewach liściastych jak i iglastych.
Tabela 2. Systematyczne zestawienie gatunków grzybów poliporoidalnych znajdowa-
nych na terenie Słupska
Table 2. Taxonomic specification of polypore fungi species found on trees of municipal
areas in Słupsk
Liczba stanowisk
RODZINA/Gatunek
Rejon A Rejon B Rejon C Razem
CORIOLACEAE
Bjerkandera adusta (Willd.: Fr.) P. Karst. 6 9 9 24
Daedalea quercina L.:Fr. 1 - - 1
Daedaelopsis confragosa (Bolt.:Fr.) Schroet. 10 1 2 13
Fomes fomentarius (L.:Fr.) Kickx 9 2 - 11
Fomitopsis piniola (Schwartz:Fr.) Karst - 2 1 3
Laetiporus sulphureus (Bull.:Fr.) Murr. 5 1 - 6
Meripilus giganteus (Pers.:Fr.) P. Karst. 1 - 4 5
Oxyporus populinus (Schumach.:Fr.) Donk 2 3 4 9
Piptoporus betulinus (Bull.:Fr.) P. Karst. 6 2 1 9
Trametes gibbona (Pers.) Fr 1 - 4 5
Trametes hirsuta (Fr.) Pilat 1 3 1 5
Trametes pubescens (Schumach.:Fr.) Pilat 2 1 - 3
Trametes versicolor (L.:Fr.) Pilat 5 - - 5

GANODERMATACEAE
Ganoderma applanatum (Pers.) Pat. 9 14 22 45

HYMENOCHAETACEAE
Inonotus cuticularis (Bull.:Fr.) Karst. - - 1 1
Inonotus radiatus (Sow.:Fr.) Karst. - 3 - 3
Phellinus igniarius (L.:Fr.) Quel. 2 2 1 5
Phellinus robustus (P. Karst) Bourdot & Galzin 1 - - 1

POLYPORACEAE
Polyporus squamosus Huds.: Fr. 1 1 1 3
Polyporus varius Fr. 1 2 - 3
Razem 63 46 51 160

830 VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa

Grzyby poliporoidalne występujące w zadrzewieniach miejskich i przydrożnych

Tabela 3. Systematyczne zestawienie gatunków grzybów poliporoidalnych znajdowa-

nych na poboczach dróg
Table 3. Taxonomic specification of polypore fungi species found on roadside trees
Liczna stanowisk
RODZINA/Gatunek
Rejon D Rejon E Rejon F Razem
CORIOLACEAE
Bjerkandera adusta (Willd.: Fr.) P. Karst. 2 - - 2
Daedalea quercina L.:Fr. - - 3 3
Fomes fomentarius (L.:Fr.) Kickx - 2 17 19
Fomitopsis pinicola (Schwartz:Fr.) Karst 2 1 6 9
Gleophyllum odoratum (Wulf.:Fr.) Imaz 4 - - 4
Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. 8 - - 8
Meripilus giganteus (Pers.:Fr.) P. Karst. - - 29 29
Oxyporus populinus (Schumach.:Fr.) Donk 4 1 - 5
Trametes hirsuta (Fr.) Pilat 2 - - 2
Trametes versicolor (L.:Fr.) Pilat 1 - - 1

GANODERMATACEAE
Ganoderma applanatum (Pers.) Pat. - - 11 11

HYMENOCHAETACEAE
Inonotus radiatus (Sow.:Fr.) Karst. 1 - - 1
Phellinus igniarius (L.:Fr.) Quel. - 1 - 1
Phellinus pini (Fr.) A. Ames 2 - - 2
Razem 26 5 66 97

Analizę udziału gatunków saprotroficznych i pasożytniczych w obrębie

wszystkich 23 gatunków zidentyfikowanych w rejonach badań przedstawiono
na rycinie 1. Najwięcej gatunków (11) to typowe saprotrofy rozwijające się na
martwym drewnie, wśród nich najliczniej spotykano Meripilus giganteus (łącz-
nie 34 stanowiska) i Bjerkandera adusta (łącznie 28 stanowisk) . Wśród pozo-
stałych gatunków zaliczonych do pasożytniczych wyodrębniono grupę „słabych
pasożytów” (7 gatunków), będących pasożytami przyrannymi, które atakują
atakującymi stare i osłabione drzewa, zwykle okaleczone lub poranione w różny
sposób. Wśród nich największą liczbę stanowisk odnotowano dla Ganoderma
applanatum (56), Oxyporus populinus (14), Daedaleopsis confragosa (13)
i Fomitopsis piniola (12). Ważną grupę stanowią pasożyty obligatoryjne (5 ga-
tunków) atakujące zdrowe drzewa. Wśród nich najliczniej występowały Fomes
fomentarius (30 stanowisk), Phellinus igniarius (6 stanowisk) i Laetiporus sul-
phureus (6 stanowisk).
VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa 831
 Edward Ratuszniak

22%

48%

30%

Saprotrofy Pasożyty przyranne Pasoży ty obligatoryjne

Rys. 1. Udział saprotrofów i pasożytów w obrębie oznaczonych gatunków grzybów po-

liporoidalnych
Fig. 1. Participation of saprotrophies and parasites in appointed species of polypore fungi

4. Dyskusja
Tak jak każdy żywy organizm grzyby poliporoidalne pełnią określoną
funkcję w ekosystemach, w których występują. Eliminują w sposób naturalny
drzewa stare i chore a rozkładając je przygotowują miejsce i przestrzeń życiową
innym. Fitocenozy miejskie i dróg komunikacyjnych są pod silną antropopresją;
stosuje się tu sztuczne nasadzenia określonych gatunków drzew i krzewów,
zwykle nie występujących na obszarach leśnych, i dokonuje częstych cięć pie-
lęgnacyjnych powodujących kaleczenie drzew, co tworzy „bramy wejścia” dla
grzybów pasożytniczych. Usuwanie martwych gałęzi i uschniętych konarów,
stanowiących podłoże dla grzybów saprotroficznych, zmniejsza możliwość ich
wystąpienia. Doskonałym podłożem dla rozwoju grzybów saprotroficznych są
natomiast pniaki po ściętych drzewach, gdyż powierzchnia cięcia nie jest za-
bezpieczana przed infekcją a powstała rana jest bardzo duża.
Pobocza dróg komunikacyjnych są często obsadzane jednym gatunkiem
drzew (na Pomorzu jest to zwykle klon – Acer platanoides), co odbija się wy-
raźnie w zróżnicowaniu gatunkowym grzybów w rejonach badań będących od-
cinkami szos (D, E, F). W rejonie E znaleziono tyko 4 gatunki, w F 5 gatunków,
a jedynie w rejonie D było ich więcej, bo 9.
Rejon D jest specyficzny, gdyż część szosy biegnie przez las a pobocza
stanowią obrzeża lasu mieszanego z sosnami i świerkami. Dlatego znaleziono
tam Heterobasidion annosum, Gleophyllum odoratum i Phellinus pini, które są
832 VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa
Grzyby poliporoidalne występujące w zadrzewieniach miejskich i przydrożnych

gatunkami występującymi tylko na drzewach iglastych. W rejonie F zarejestro-

wano znaczną liczbę stanowisk gatunków Fomes fomentarius, Ganoderma ap-
planatum i Meripilus giganteus. Rejon ten to głównie wiekowe buki z pewną
domieszka starych dębów, z których każdy z osobna jest pomnikiem przyrody.
Zabiegi pielęgnacyjne są tu zabronione, a stare drzewa sąbardziej podatne na
infekcje grzybowe. Warto zwrócić uwagę na fakt, że z pięciu występujących tu
gatunków grzybów tylko jeden, Fomes fomentarius, jest groźnym pasożytem
obligatoryjnym, trzy z pozostałych: Daedalea quercina, Fomitopsis piniola,
i Ganoderma applanatum, są pasożytami fakultatywnymi, natomiast Meripilus
giganteus jest saprotrofem. Zróżnicowanie gatunkowe i wiek drzew-gospodarzy
wpływa istotnie na liczbę stanowisk i zróżnicowanie gatunkowe grzybów poli-
poroidalnych. Większość tych grzybów powiązana jest z określonym typem go-
spodarza (drzewa liściaste lub iglaste) a nawet gatunkiem: Daedalea quercina
występuje tylko na dębach, Piptoporus betulinus tylko na brzozach, Oxyporus
populinus najczęściej na klonach a Inonotus radiatus na olchach.
Na obszarze Słupska skład gatunkowy zadrzewień jest stosunkowo
zróżnicowany i bogaty. Misiewicz [6] stwierdził występowanie 53 gatunków
i odmian drzew. Najliczniej reprezentowanymi gatunkami są lipy (Tilia platy-
phyllos, T. cordata, T. euchlora) i klony (Acer platanoides i A. pseudoplatanus).
Często spotykany jest kasztanowiec (Aesculus hippocastanum), brzoza (Betula
pendula), topole (Populus sp.), dęby (Quercus sp.) i jarzębiny (Sorbus sp.). We
wszystkich badanych rejonach zróżnicowanie gatunkowe grzybów poliporo-
idalnych było zdecydowanie większe niż na poboczach dróg, przy czym naj-
więcej (17 gatunków) znaleziono w rejonie A, który jest prawobrzeżną częścią
rzeki Słupi i gdzie różnorodność gatunkowa drzew jest największa.
Wśród opisanych gatunków grzybów znalazły się gatunki rzadkie i pod-
legające ochronie. Należą do nich Meripilus giganteus, Inonotus cuticularis
i Phellinus pini. Praktyczna ochrona takich grzybów na terenach miejskich jest
wątpliwa z dwóch powodów – z jednej strony wiedza na ich temat wśród miesz-
kańców i służb miejskich jest problematyczna, a z drugiej strony porażone nimi
drzewa mogą stanowić zagrożenie dla ludzi i ruchu komunikacyjnego. Dylemat
czy chronić grzyby, czy dokonywać cięć sanitarnych pozostaje otwarty.

5. Podsumowanie i wnioski
1. W badaniach prowadzonych w latach 2002 i 2003 na obszarze Słupska
i wybranych poboczach dróg komunikacyjnych zarejestrowano ogółem 258
stanowisk grzybów poliporoidalnych należących do 23 gatunków. Najwię-
cej gatunków reprezentowało rodzinę Coriolaceae (15), potem Hymeno-
chaetaceae (5). Rodzinę Polyporaceae reprezentowały 2 gatunki a Gano-
dermataceae 1.
VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa 833
 Edward Ratuszniak

2. Najliczniej występującymi gatunkami były: Ganoderma applanatum (56

stanowisk), Meripilus giganteus (34 stanowiska), Fomes fomentarius (30
stanowisk) i Bjerkandera adusta (26 stanowisk). Pozostałe gatunki zajmo-
wały od 1 do 14 stanowisk.
3. Największą grupę grzybów stanowiły saprotrofy (11 gatunków). Pasożyty
fakultatywne reprezentowały 7 gatunków a pasożyty obligatoryjne 5. Sapro-
trofy znajdowano w większości na pniakach po ściętych drzewach.
4. Liczba gatunków grzybów znalezionych na obszarze miasta znacznie prze-
wyższała liczbę gatunków obecnych na poboczach dróg (odpowiednio 20 i
14). Wiąże się to niewątpliwie z większą różnorodnością gatunkową drzew-
gospodarzy w mieście w porównaniu do jednogatunkowych zazwyczaj na-
sadzeń przydrożnych.
5. Wśród oznaczonych gatunków grzybów poliporoidalnych znalazły się ga-
tunki rzadkie, umieszczone na Czerwonej Liście : Inonotus cuticularis
i Phellinus pini, a także podlegający ochronie Meripilus giganteus. Prak-
tyczna ochrona takich gatunków na terenach miejskich jest trudna, gdyż
wiedza na ich temat wśród mieszkańców i służb miejskich jest bardzo słaba.
Z drugiej strony porażone nimi drzewa mogą stanowić zagrożenie dla ludzi
i ruchu komunikacyjnego.

Literatura
1. Białobok S.: Życie drzew Romański skażonym środowisku. PWN Warszawa-
Poznań 1989. 49-85.
2. Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A.: Grzyby. Tom 3, PWRiL, Warszawa1967.
3. Karg J., Karlik B.: Zadrzewienia na obszarach wiejskich. Zakład Badań Środowi-
ska Rolniczego i Leśnego PAN. Poznań 1993.
4. Mańka K.: Fitopatologia leśna. PWRiL Warszawa 1992.
5. Milewska J., Ratuszniak E.: Występowanie grzybów poliporoidalnych na terenie
miejskich i podmiejskich Gdyni, Starogardu Gdańskiego i Sztumu. Słupskie Prace
Przyrodnicze, Seria Botanika, Słupsk 2002, 1, 87-96.
6. Misiewicz J.: Tereny zieleni w Słupsku. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku,
Słupsk 1987.
7. Ryvarden L., Gilbertson R.L.: European Polypores, 1-2. Fungiflora, Oslo 1993-
1994.
8. Wojewoda W.: Grzyby poliporoidalne Polski. Stan zbadania i nowy podział sys-
tematyczny. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Kraków, 348, 47-56. 1999.

834 VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa

Grzyby poliporoidalne występujące w zadrzewieniach miejskich i przydrożnych

Streszczenie
Badania nad występowania grzybów poliporoidalnych na drzewach alejowych
miasta Słupska i drzewach rosnących na poboczach dróg w okolicach Słupska i Koszalina
prowadzono w latach 2002 i 2003. Materiał badawczy stanowiły owocniki grzybów poli-
poroidalnych występujące na żywych drzewach, pniakach i leżących kłodach lub gałę-
ziach. Każde miejsce znalezienia owocnika oznaczano jako kolejne stanowisko. Zareje-
strowano ogółem 257 stanowisk grzybów poliporoidalnych należących do 23 gatunków.
Najwięcej gatunków reprezentowało rodzinę Coriolaceae (15), następnie Hymenochaeta-
ceae (5). Rodzinę Polyporaceae reprezentowały 2 gatunki a Ganodermataceae 1.
Najliczniej występującymi gatunkami były: Ganoderma applanatum (56 sta-
nowisk), Meripilus giganteus (34 stanowiska), Fomes fomentarius (30 stanowisk)
i Bjerkandera adusta (26 stanowisk). Pozostałe gatunki zajmowały od 1 do 14 stano-
wisk. Największą grupę grzybów stanowiły saprotrofy (11 gatunków), następnie paso-
żyty fakultatywne (7 gatunków) a pasożyty obligatoryjne reprezentowane były przez 5
gatunków. Wśród oznaczonych gatunków grzybów poliporoidalnych znalazły się ga-
tunki rzadkie, umieszczone na Czerwonej Liście : Inonotus cuticularis i Phellinus pini,
a także podlegający ustawowej ochronie Meripilus giganteus. Praktyczna ochrona ta-
kich gatunków na terenach miejskich jest trudna, gdyż wiedza na ich temat wśród
mieszkańców i służb miejskich jest bardzo słaba.

Polypore Fungi in Municipal and Roadside Tree Plants

Abstract
Research on the occurrence of polypore fungi on alley trees of the city of
Słupsk and roadside trees in the vicinity of Słupsk and Koszalin was conducted in 2002
and 2003. The research material comprised of fructifications of polypore fungi found on
living trees, stumps and fallen logs or branches. Each place where a fructification was
found has been marked as an individual site. In all, 257 sites of polypore fungi belong-
ing to 23 species have been found. The most numerous family in terms of number of
species were family Coriolaceae (15), family Hymenochaetaceae (5). The Polypo-
raceae family was represented by 2 species, and the Ganodermataceae family was rep-
resented by 1.
The most frequently occurring species were: Ganoderma applanatum (56
sites), Meripilus giganteus (34 sites), Fomes fomentarius (30 sites) and Bjerkandera
adusta (26 sites). The other species were found on 1 to 14 sites. The most numerous
group among fungi were saprophytes (11 species), the next in order of number were
facultative parasites (7 species), while obligate parasites were represented by 5 species.
Among the identified polypore fungi were rare species included in the Red
Book: Inonotus cuticularis and Phellinus pini, as well as the protected Meripilus gigan-
teus. Practical protection of such species in municipal environments is difficult, as both
citizens and municipal services’ employees have little knowledge of them.

VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa 835