PRZYRODA SUDETÓW
t. 15(2012): 53-56
Błażej Gierczyk, Jacek Soboń*
Entoloma chytrophilum Wölfel, Noordel.
& Dähncke w Sudetach
Wstęp
Rodzaj dzwonkówka [Entoloma (Fr.) P.
Kumm.; Entolomataceae, Agaricomycetes, Basidio-
mycota] w mykobiocie europejskiej reprezento-
wany jest przez około 350 gatunków (Noorde-
loos 1992, 2004). Na terenie Polski stwierdzono
do tej pory 114 taksonów należących do tego
rodzaju (Wojewoda 2003, Kujawa 2011). Skupia
on grzyby agarykoidalne, o zróżnicowanym
pokroju i rozmiarach, przypominające owocniki
gatunków z rodzajów Tricholoma, Mycena, Col-
lybia, Omphalina bądź Crepidotus. Większość
dzwonkówek to saprobionty rosnące na ziemi,
ściółce bądź drewnie, nieliczne tworzą myko-
ryzy bądź pasożytują na owocnikach innych
gatunków grzybów. Cechą charakterystyczną
gatunków należących do tego rodzaju jest różo-
wy bądź ochrowo-różowy wysyp zarodników,
które są kanciaste w zarysie.
Celem publikacji jest zaprezentowanie bardzo
rzadkiego, znanego zaledwie z kilku stanowisk
na świecie, gatunku dzwonkówki – Entoloma
chytrophilum Wölfel, Noordel. & Dähncke,
znalezionego w Polsce po raz pierwszy w 2010
roku.
Metody
Nazwy gatunków roślin podano za Mirkiem
i in. (2002) natomiast nazwy makro- i  me-
zoregionów przyjęto za Kondrackim (2002).
Opis cech mikroskopowych sporządzono na
podstawie obserwacji owocników zebranych w
Sudetach. Z poszczególnych części owocników
wykonano preparaty rehydratowane w 10% roz-
tworze amoniaku i barwione w czerwieni Kongo.
Pomiary zarodników wykonano dla losowej
próby 30 zarodników. Obserwacje i pomiary
wykonano przy użyciu mikroskopu Bresser Bino
Researcher, wyposażonego w obiektyw imer-
syjny (x 100). Rysunki sporządzono w oparciu
o fotografie zrobione za pomocą mikroskopu i
aparatu Nikon Coolpix 950 Digital Camera.
Wyniki
Opis stanowiska: Pogórze Zachodniosu-
deckie, Pogórze Kaczawskie; woj. dolnośląskie,
pow. lwówecki, gm. Wleń, 1,8 km na SEE od
Bystrzycy, szczyt góry Szeroka, 450 m n.p.m.,
nadl. Lwówek Śląski, leśn. Wleń, oddz. 126m;
współrzędne: N 51 01 39.81, E 15 45 03.17;
ATPOL: BE-50; młody (25-letni) las iglasty na
gruntach porolnych, silnie uszkodzony przez
okiść, usytuowany na zboczach o wystawie
północnej; warstwa drzew: sosna zwyczajna
Pinus sylvestris, modrzew europejski Larix de-
cidua, świerk pospolity Picea abies, jesion wy-
niosły Fraxinus excelsior; podrost: bez czarny
Sambucus nigra i leszczyna pospolita Corylus
avellana; warstwa runa: słabo rozwinięta,
z dominacją jeżyny Rubus sp., starca jajowa-
tego Senecio ovatus, wierzbownicy górskiej
Epilobium montanum, czyśćca leśnego Sta-
chys sylvatica, niecierpka drobnokwiatowego
Impatiens parviflora, przytulii wonnej Galium
odoratum i pokrzywy pospolitej Urtica dioica;
27.08.2010; leg. J. Soboń, det. B. Gierczyk.
Znaleziono kilka owocników Entoloma chy-
trophilum rosnących na omszonych gałęziach
sosny zwyczajnej. Owocniki są przechowywa-
ne w prywatnym fungarium jednego z autorów
(BGF/BF/JS/100827/0001).
Opis cech makro- i mikroskopowych owoc-
ników: Owocniki małe, kapelusz 5-15 mm śred-
nicy, początkowo wypukły, potem rozpostarty,
często z niewielkim zagłębieniem, niehigrofa-
niczny, matowy, o cielistej do szaro-niebieskiej
powierzchni, gęsto pokrytej granatowo-niebie-
skimi lub stalowo-niebieskimi włókienkami.
Trzon 8-30 × 2 mm, na szczycie jaśniejszy
– szary do szaro-niebieskiego, w dolnej części
barwy kapelusza, gęsto pokryty granatowymi
łuseczkami, o podstawie nieco bulwkowato
zgrubiałej. Blaszki początkowo białe, z cza-
sem różowe, o krawędzi tej samej barwy, co
powierzchnia blaszki, szeroko rozstawione,
szeroko przyrośnięte. Owocniki ze stanowiska
54 Błażej Gierczyk, jacek Soboń

Fot. 1. Owocniki Entoloma chytrophilum Wölfel, Noordel. & Dähncke ze stanowiska na Pogórzu Kaczawskim
(fot. J. Soboń).
 Entoloma chytrophilum Wölfel, Noordel. & Dähncke w Sudetach
w Sudetach przedstawiono na foto-
grafii (fot. 1). Zarodniki heterodia-
metryczne 8,8-12,0 × 6,2-7,0 µm
(lit. 8,5-11,5 × 6,0-7,0 µm; Wölfel
i N oordeloos 2001), wydatnie
kanciasto-guzowate. Podstawki ma-
czugowate do szerokomaczugowa-
tych, 4-zarodnikowe (sporadycznie
także 2-zarodnikowe), z bazalną
sprzążką. Cystyd w hymenium brak.
Skórka kapelusza typu trichoderm,
z komórkami terminalnymi kształtu
wrzecionowatego do maczugo-
watego, do 18 µm szerokimi. Pig-
ment wewnątrzkomórkowy. Skórka
trzonu o budowie takiej samej jak Ryc. 1. Cechy mikroskopowe owocników Entoloma chytrophilum
skórka kapelusza. Cechy mikrosko-
powe owocników zaprezentowano
na ryc. 1.
Dyskusja
Ikonografia i opisy: Wölfel i Noordeloos
(2001): 189-191, Fig. 1.5; Noordeloos (2004):
1023 & 1028-1029, Fig. 347.
Ekologia i rozmieszczenie gatunku: Ga-
tunek został opisany w 2001 roku z Wysp
Kanaryjskich (La Palma), gdzie został zebrany
na korze, w doniczce ze storczykami Cymbium
sp. (Wölfel i Noordeloos 2001). Późniejsze
stwierdzenia tego gatunku dotyczą regionów
o chłodniejszym klimacie. W 2008 roku En-
toloma chytrophilum została znaleziona w
głębi Rosji, w górach Ałtaj (Republika Ałtaju,
Altaisky Zapovednik), na silnie rozłożonym
pniaku niezidentyfikowanego gatunku drze-
wa, w lesie zalewowym, w otoczeniu Jeziora
Teleckiego (Bulyonkova 2008, Morozova dane
niepubl.). Kolejne dwa stanowiska pochodzą
również z Syberii, z miasteczka akademickiego
(Akademgorodok) w Nowosybirsku. Omawiany
gatunek został tu znaleziony w latach 2008 i
2011. Jedno z nowosybirskich stanowisk znaj-
duje się w młodym, zdegenerowanym lesie
sosnowym z podrostem brzozy brodawkowatej
Betula pendula i czeremchy Prunus maackii,
gdzie gatunek wyrósł na silnie zmurszałym
drewnie sosny. W drugim przypadku siedliskiem
Entoloma chytrophilum jest młody las brzozowy
posadzony w miejscu lasu mieszanego, a owoc-
niki wyrastały na pniakach sosen (Bulyonkova
2008, dane niepubl.). Wydaje się, że gatunek nie
jest taksonem rodzimym dla Wysp Kanaryjskich
i najprawdopodobniej został tam zawleczony
wraz z korą drzew iglastych, stosowaną do
55
Wölfel, Noordel. & Dähncke: A – zarodniki; B – podstawki;
C – skórka kapelusza (podziałka: 10 µm).
uprawy storczyków, eksportowaną przez Rosję,
między innymi z obszaru syberyjskiej tajgi.
W 2010 roku natrafiono na pierwsze sta-
nowisko Entoloma chytrophilum w Polsce.
Owocniki zebrano na Pomorzu, w okolicach
Gdańska, gdzie wyrastały na szyszkach świer-
kowych (leg. M. Wantoch-Rekowski, det. B.
Gierczyk, Wilga i Wantoch-Rekowski 2011)
w zdegenerowanym grądzie Stellario holo-
steae-Carpinetum betuli z udziałem świerka
Picea abies. W tym samym roku stwierdzono
występowanie tego gatunku na opisanym w
tym artykule stanowisku w Sudetach. Nieste-
ty, dostępne dane (jedynie pięć stwierdzeń
gatunku na stanowiskach naturalnych) nie
pozwalają jeszcze na ustalenie naturalnego
zasięgu gatunku. Wydaje się, że Entoloma
chytrophilum może być gatunkiem szeroko
rozpowszechnionym. Trudno wyrokować czy
jest to gatunek rzadki, czy też nieodróżniany
od innych przedstawicieli rodzaju Entoloma.
Z całą pewnością należy zwrócić szczególną
uwagę na niebiesko zabarwione dzwonkówki,
rosnące na drewnie, szyszkach lub korze drzew
iglastych. Stwierdzenie E. chytrophilum w
Polsce na oddalonych od siebie stanowiskach,
na Pomorzu i w Sudetach, zwiększa prawdopo-
dobieństwo odszukania tego gatunku w innych
regionach Polski.
Uwagi taksonomiczne: Niebieska barwa
owocników i obecność sprzążek u podstawy
podstawek lokuje Entoloma chytrophilum w
sekcji Leptonia. Spośród innych gatunków
należących do tej sekcji tylko trzy charaktery-
zują się guzowato-kanciastymi zarodnikami: E.
callichroum, E. hispidulum i E. lampropus. Od
56 Błażej Gierczyk, jacek Soboń

omawianego gatunku różnią się one jednakże Podziękowania

barwą – pierwszy z gatunków posiada kapelusz
w kolorze liliowo-różowym, dwa pozostałe
tworzą owocniki brązowe (Wölfel i Noordeloos
2001). Owocniki o niebieskiej lub granatowej
barwie tworzy kilka gatunków dzwonkówek
z różnych sekcji (Entoloma, Cyanula, Leptonia).
Entoloma chytrophilum wyróżnia się spośród
makroskopowo podobnych gatunków przede
wszystkim kształtem zarodników.
Autorzy dziękują Paniom dr Oldze Mo-
rozovej (Instytut Botaniki im. Komarova, Ro-
syjska Akademia Nauk, Petersburg) i Tatianie
Bulyonkovej (Nowosybirsk) za udostępnienie
informacji o występowaniu i ekologii Entoloma
chytrophilum na terenie Rosji, a także dr Annie
Kujawie (Instytut Środowiska Rolniczego i Le-
śnego PAN) za cenne uwagi.

Literatura

Bulyonkova T. 2008. http://mushroomobserver.org/ 1, W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of

obs/34726 (data dostępu 03.2012).
Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. s. 441.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kujawa A. 2011. Grzyby makroskopijne Polski w literatu-
rze mikologicznej. [w:] Snowarski M. Atlas grzybów
Polski. (http://www.grzyby.pl/grzyby-makroskopij-
ne-Polski-w-literaturze-mikologicznej.htm).
Ludwig E. 2007. Pilzkompendium. Band 2. Beschreibun-
gen. Die grösseren Gattungen der Agaricales mit
farbigem Sporenpulver (ausgenommen Cortinari-
aceae). Fungicon-Verlag, Berlin.
Mirek Z., Piekoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002.
Flowering plants and pteridophytes of Poland. A.
Checklist. [w:] Z. Mirek (red.) Biodiversity of Poland
Sciences, Kraków.
Noordeloos M. E. 1992. Entoloma s.l. Fungi Europaei.
Libreria editrice Giovanna Biella, Saronno.
Noordeloos M. E. 2004. Entoloma s.l. Supplemento.
Fungi Europaei. Libreria editrice Giovanna Biella,
Saronno.
Wilga M. S., Wantoch-Rekowski M. 2011. Entoloma
chytrophilum – oliwski grzybowy unikat. Gawron
2: 25-27.
Wojewoda W. 2003. Checklist of polish larger Basidi-
omycetes. [w:] Z. Mirek (red.). Biodiversity of Poland
7, W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of
Sciences, Kraków.
Wölfel G., Noordeloos M. E. 2001. Neue oder be-
merkenswerte Entoloma-Arten. Österr. Z. Pilzk.
10: 185-200.

Entoloma chytrophilum Wölfel, Noordel. & Dähncke in den Sudeten

Zusammenfassung
In diesem Beitrag wurde der erste Standort des Entoloma chytrophilum in den Sudeten (der
zweite in Polen) präsentiert. Dieser seltene Pilz wurde bisher nur an vier Stellen in der Welt
gefunden. Die Autoren beschrieben die Eigenschaften der in Polen gefundenen Fruchtkörper
dieser Pilzart. Sie verglichen diese mit ähnlichen Arten der Entoloma–Gattung und erörterten
die ökologischen Präferenzen des beschriebenen Rötlings.

Závojenka Entoloma chytrophilum Wölfel, Noordel. & Dähncke v Sudetech

Souhrn
V článku je publikován první nález v sudetské oblasti (a druhý v Polsku) závojenky Ento-
loma chytrophilum – vzácné houby, dosud známé z pouhých čtyř lokalit na světě. Je uveden
popis vzhledu druhu, vytvořený na základě vlastností plodnic nalezených v Polsku, dále
srovnání s podobnými druhy rodu Entoloma a nakonec jsou diskutovány ekologické nároky
popisované závojenky.

Adresy autorów:
Wydział Chemii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza
ul. Grunwaldzka 6; 60-780 Poznań
e-mail: hanuman@amu.edu.pl

*Nadleśnictwo Lwówek Śląski

ul. Obrońców Pokoju 2; 59-600 Lwówek Śląski
e-mail: ryszard.sobon@wrocław.lasy.gov.pl