ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΣΧΕΣΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ. ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ,

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ. Η ΤΕΧΝΗ ΩΣ
ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ.

ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΣΑΚΑΛΟΣ

ΜΑΘΗΜΑ 2Ο

1
 «Το έργο τέχνης δεν είναι αντανάκλαση της πραγματικότητας, αλλά η
ίδια η πραγματικότητα»

Theodor W. Adorno

Η έννοια της τέχνης: Είναι γνωστό ότι υπάρχει μια εγγενής δυσκολία αποτύπωσης των
θεμάτων και των πτυχών της ανθρώπινης έκφρασης, δημιουργίας και αντίληψης που
συνδέονται με τον άυλο κόσμο των ιδεών, του ονείρου και της φαντασίωσης.

Σε γενικές γραμμές, η τέχνη καθορίζεται «ως το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας

με βάση την πνευματική κατανόηση, επεξεργασία και ανάπλαση, κοινών εμπειριών της
καθημερινής ζωής σε σχέση με το κοινωνικό, πολιτισμικό, ιστορικό και γεωγραφικό
πλαίσιο στο οποίο διέπονται. Αποτελεί μια ευρύτερης ερμηνείας ονομασία που
χρησιμοποιείται για να περιγράψουμε τη διαδικασία, της οποίας προϊόν είναι κάτι το
μη φυσικό, το οποίο ακολουθεί τους κανόνες του δημιουργού».

Αν προσφύγουμε σε πολύ παλιές προσπάθειες ερμηνείας και αποτύπωσης, στην

Πολιτεία, ο Πλάτωνας καθορίζει την τέχνη «μίμηση μιμήσεως», γιατί η πραγματικότητα
που αντιγράφει η τέχνη, είναι και αυτή αντίγραφο ενός άλλου, νοητού κόσμου.
Αντίθετα, ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική» θεωρεί την τέχνη ως έκφραση της
συμμετρίας και της καλαισθησίας επιχειρώντας μάλιστα να θέσει παραμέτρους
δυναμικής ως προς το περιεχόμενο και τη δομή της. Αναλυτικότερα, οι παράμετροι
αυτοί της αριστοτελικής ανάλυσης είναι η ουσία της τέχνης, δηλαδή ο λόγος ύπαρξής
της και ο τρόπος που αυτή εκφράζεται, υπονοώντας τα εκφραστικά μέσα και τον τύπο

2
της καλλιτεχνικής αποτύπωσης, το ποιόν δηλαδή της υλικότητα της τέχνης και τα
τεχνικά μέσα που χρησιμοποιούνται για να αποδοθεί το έργο.

Εδώ θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι ο Αριστοτέλης δεν είχε υπόψη μόνο τους γήινους
ή τους υπαρκτούς συντελεστές, μέταλλο, χρώμα, μάρμαρο ή πυλό, αλλά και μέσα όπως
η ανθρώπινη έκφραση, η φωνή, η έκφραση του συναισθήματος, η φαντασίωση και η
σύνθεση της υπόθεσης – εκφράσεις με λίγα λόγια της ανθρώπινης διάνοιας, του
ανθρώπινου πολιτισμού και της ανθρώπινης ηθικής.

Στη συνέχεια αναφέρεται η καίρια ερωτηματική διάσταση το «προς τι;» που αναζητά
την εκπόρευση της τέχνης ως ανάγκη της ανθρώπινης έκφρασης και της
δημιουργικότητας. Παρά τις απόπειρες, η κάθε προσπάθεια ερμηνείας της
αναγκαιότητας της τέχνης εφάπτεται όχι μόνο σε φιλοσοφικές αλλά και σε
Ψυχολογικές ερμηνείες, θεωρίες και αναγκαιότητες.

Άλλες βασικές αναφορές τις αριστοτελικής αναζήτησης κατευθύνουν την ουσία της
τέχνης ακόμα πιο βαθιά σε ζητήματα όπως το που, το πότε, το ποιείν, και το πάσχειν.

Αιώνες μετά η προσπάθεια αποδόμησης της τέχνης αναλύεται, έτι περαιτέρω,

λαμβάνοντας διαστάσεις που στην ουσία διαπραγματεύονται την ίδια αξία ή την
αιτιότητα της ζωής, όπως λόγου χάρη την ηθική διάσταση της τέχνης, όπως εκφράζεται
ως μέσο αλήθειας, ηθικής και ειλικρίνειας στα έργα του Kant.

Παρά όμως την προσπάθεια προσέγγισης και αποδόμησης της εννοιολογίας, της
περιγραφής και της αιτιολόγησης της τέχνης, ακόμα και σήμερα υφίσταται
προβληματικές, όπως για παράδειγμα το ερώτημα του Χάρτμαν «Απευθύνει όπως οι
ηθικές αξίες προστάγματα σε όλους τους ανθρώπους; Ή απευθύνεται μόνο σ’ εκείνους
που τις καταλαβαίνουν;»

Αν και ακαδημαϊκά μέχρι σήμερα, όπως βλέπουμε, έχουν επιχειρηθεί διάφοροι

ορισμοί της τέχνης, εν τούτοις στις προσπάθειες αυτές, πάντα κάτι φαίνεται ότι
ξεφεύγει ή υπολανθάνει από την ικανοποίηση της εννοιολόγησης του περιεχομένου
και της αιτιολογίας.

Πολλοί ερευνητές την αποτυπώνουν ως μια διανοητικά προχωρημένη ανάγκη της

έκφρασης, άλλοι θεωρούν ότι είναι η έκφραση της ζωής και των συναισθημάτων και
άλλοι ως ένα ψυχογραφικό μηχανισμό εξωτερίκευσης των σκέψεων και των αναγκών
έξω από τα πλαίσια της εκλογικευμένης αντίληψης των συμβάσεων και της αιτίας.

Δεν θα πρέπει βέβαια να μας διαφεύγει το γεγονός ότι η τέχνη, λόγω της σύνθετης
δομής της, μπορεί να γεμίσει χώρους και κενά των δημιουργών που ξεκινούν από την
πρώιμη παιδική ηλικία και καταλήγουν στο καταναγκαστικό πάθος της αισθητικής
τελειότητας ή της εμβρίθειας, στον κόσμο της προσδοκίας, της ματαίωσης ή του
ονείρου.

3
Έχοντας στο μυαλό μας αυτές τις διαστάσεις της τέχνης είναι αναμφίβολο ότι η τέχνη
δεν μπορεί να ειδωθεί έξω από τις ψυχολογικοποιημένες εκδοχές της. Ακόμα και ο
υποκειμενισμός της αισθητικής απόλαυσης στη ζωγραφική, τη μουσική ή την ποίηση
εμπεριέχει πάντα την οπτική του βιώματος, της εμπειρίας και της καλλιέργειας. Ως εκ
τούτου, η ερμηνεία της τέχνης και των εκφραστικών μέσων που ξεκινούν από τις
πρώιμες σπηλαιογραφίες και καταλήγουν στην ψυχιατρική αποδόμηση των έργων
τέχνης, θα πρέπει να ειδωθούν από τους μηχανισμούς των ψυχολογικών κινήτρων, της
ψυχανάλυσης και της σκέψης.

Για παράδειγμα, σύμφωνα με την Ψυχανάλυση, η Τέχνη είναι η ικανοποίηση των

μυστικών και απωθημένων ορμών του καλλιτέχνη στη φαντασία του, για όσους
διαθέτουν τα εκφραστικά μέσα άλλα και την Ελευθερία να αποδώσουν στον κόσμο του
υπαρκτού τις υποσυνείδητες πιέσεις και τις διαστάσεις του προσωπικού
συναισθηματικού και διανοητικού του κόσμου...

Μελετήστε τα άρθρα :

http://www.teiath.gr/userfiles/eadsa_web_admin/lessons/st_semester/chiotinis/texn
iKivotosPolitismou.pdf

Άσκηση 1.
Μεταβείτε στον σύνδεσμο που ακολουθεί.

https://www.youtube.com/watch?v=K4_HFki2if0

Ακούστε την απαγγελία και καταγράψτε τι συναισθήματα σας δημιουργεί; Ποιο

είναι το κυριότερο στοιχείο ψυχολογικής εγρήγορσης και κινητοποίησης. Ποιες
είναι οι λέξεις κλειδιά που οδηγούν στα συναισθήματα; Μελετήστε του λόγους που
ο F. C. Lorca έγραψε το ποίημα: Θρήνος Για Τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας.

Άσκηση 2.
Μελετήστε τη σχέση της ψυχικής απόκλισης με τον υπερρεαλισμό από όποια πηγή
επιθυμείτε. Για περισσότερη μελέτη στο: Ψυχιατρική: Τριμηνιαία έκδοση της
ελληνικής Ψυχιατρικής εταιρίας. Τόμος 28 Τεύχος 4 - Υπερρεαλισμός και τρέλα.
Ηλεκτρονική καταχώρηση:

http://www.psychiatriki-journal.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1401&Itemid=970&lang=el

4
Προαιρετική εργασία: Μελετήστε σε βάθος και σχολιάστε το κείμενο του T. Adorno
« περί Τέχνης και Ψυχολογίας»:

«Ακόμη και ο καθαρότερος αισθητικός προσδιορισμός, η φανέρωση, σχετίζεται

εμμέσως με την πραγματικότητα ως η προσδιορισμένη άρνησή της. Η διαφορά των
έργων τέχνης από την εμπειρία, ο χαρακτήρας της φαινομενικότητας, συγκροτείται σε
σχέση προς εκείνη την πραγματικότητα και μέσα από την τάση της εναντίον αυτής. Εάν
τα έργα τέχνης ήθελαν χάριν της δικής τους έννοιας να εξαλείψουν απολύτως κάθε
αναδρομή σε αυτήν, τότε θα εξάλειφαν την δική τους προϋπόθεση. Η τέχνη είναι
απείρως περίπλοκη και ως προς τούτο: ασφαλώς πρέπει να υπερβαίνει την έννοια της
για να την εκπληρώνει, ωστόσο εκεί όπου γίνεται όμοια με τα πραγματικά γεγονότα
προσαρμόζεται στην πραγματοποίηση, κατά της οποίας εξεγείρεται. Η στράτευση
οδηγεί σήμερα αναπότρεπτα σε παραχωρήσεις στο αισθητικό πεδίο. Το ineffabile της
ψευδαίσθησης δεν επιτρέπει να επιλυθεί η αντινομία της αισθητικής
φαινομενικότητας με μιαν έννοια απόλυτης φανέρωσης. Μέσα από την
φαινομενικότητα, η οποία το αγγέλλει, τα έργα τέχνης δεν μετατρέπονται κυριολεκτικά
σε μορφές επιφάνειας, όσο και αν δυσκολεύεται η γνήσια αισθητική εμπειρία σε σχέση
με τα αυθεντικά έργα τέχνης να μην πιστέψει ότι σε αυτά είναι παρόν το απόλυτο. Με
το μεγαλείο των έργων τέχνης είναι σύμφυτο το χαρακτηριστικό τούτο, να αφυπνίζει
δηλαδή αυτή την πίστη. Αυτό δια του οποίου μετασχηματίζονται σε έκπτυξη της
αλήθειας είναι συγχρόνως και το πρωταρχικό τους αμάρτημα, και από τούτο η τέχνη
δεν μπορεί να απαλλάξει τον εαυτό της. Το κουβαλά μαζί της, καθώς συμπεριφέρεται
σαν να της έχει δοθεί άφεση αμαρτιών».
Theodor W. Adorno, Ästhetische Theorie, Frankfurt a. M., 1970, S. 158ff.

5
Γενική βιβλιογραφία Α΄ ενότητας. Γενικά περί τέχνης, αισθητικής και
Ψυχολογίας.
 Τ. Β. Αντόρνο, Αισθητική θεωρία, Αθήνα 2000.

 Κλ. Γκρήνµπεργκ, Τέχνη και πολιτισµός, Αθήνα 2007.

 Ε. Χ. Γκόµπριτς, Τέχνη και Ψευδαίσθηση, Αθήνα 1995.

 Ζ. Π. Κοµεττί κ.α. (επιµ.), Ζητήµατα αισθητικής, 2005.

 Γκ. Λούκατς, Η ψυχή και οι µορφές, Αθήνα 1986.

 Ζ. Ντερριντά / Μ. Φουκώ, Τρέλα και φιλοσοφία, Αθήνα 1994.

 Ζ. Ντερριντά, Περί Γραµµατολογίας, Αθήνα 1990.

 Ζ. Ντερριντά, Μαρτυρία και µετάφραση, Αθήνα 1996.

 Ζ. Ντερριντά, Η λευκή µυθολογία, Αθήνα 2004.

 Ν. Ντιντερό, Αισθητικά, Αθήνα 2002.