1

TALASI

Skoro svi fizički problemi se mogu svrstati u jednu od dve grupe a) problem kretanja čestica ili tela ili
b) problem prostiranja talasa.

Talas predstavlja prenošenje poremećaja kroz prostor.

Prema prirodi nastanka i načinu prostiranja talasi se dela na:
• mehaničke talase (prostiru se samo kroz supsatancijalne sredine i podvrgnuti su Njutnovim
zakonima, kao npr. zvuk),
• elektromagnetne talase (prostiru se i kroz vakuum, za njih važe Maksvelove jednačine),
• materijalne ili talase verovatnoće−de Broljevi talasi, (pod određenim uslovima čestice
pokazuju svojstva talasa, podvrgnuti su zakonima kvantne fizike).
• hipotetski, još uvek nisu eksperimentalno potvrđeni, predpostavlja se da postoji i četvrta grupa
talasa, gravitacioni.

MEHANIČKI TALASI

Mehanički talas je prenošenje mehaničkog poremećaja kroz prostor. Za njihovo prostiranje sredina
mora da poseduje dva svojstva:
• inercijalna svojstva (masa),
• elastična svojstva (čestice sredine su međusobno povezane elastičnim silama).

Svojstvo mase ukazuje ne neophodnost postojanja čestica sredine (atoma, molekula) da bi se

mehanički talas prostirao. Znači da se mehanički talasi ne prostiru kroz vakuum. Elastično svojstvo je
posledica međuatomskih sila između čestica sredine i odgovorno je za prenos poremećaja od jednog
do drugog atoma. Sa obzirom na to da elastična sila uvek vraća telo u ravnotežni položaj, pri
prostiranju mehaničkih talasa ne postoji prenos mase, već čestice sredine samo osciluju oko svojih
ravnotežnih položaja prenoseći tako poremećaj i energiju poremećaja. Masu vezujemo za kinetičku
energiju (mυ2/2), a elastično svojstvo za potencijalnu energiju (kx2/2), pa sa energetske tačke
mehanički talasi predstavljaju proces pretvaranja kinetičke energije u potencijalnu i obrnuto.

Primer mehaničkih talasa su talasi na struni – žici, talasi na površini vode, zvuk, talasi u Zemljinoj kori
– seizmički talasi itd.

Podela talasa
• Podela talasa prema pravcu kretanja čestica u odnosu na pravac prostiranja talasa:
a) Transverzalni talasi su talasi kod
kojih čestice sredine osciluju normalno
na pravac prostiranja talasa kao na slici.
Primer ovih talasa bi bili talasi na struni
ili užetu.

b) Longitudinalni talasi su talasi

kod kojih čestice sredine osciluju u
pravcu prostiranja talasa (zvuk). Na
pojedinim mestima se primećuje
zgušnjavanje delića sredine, dok se
na drugim uočava njihovo
razređivanje.

c) Kombinovani talasi su talasi kod kojih čestice

sredine osciluju i u pravcu prostiranja talasa i c
greben
normalno na taj pravac (talasi na vodi, kao na slici,
seizmički).
korito
 2

• Prema delu prostora koji zauzimaju, odnosno prema pravcu prostiranja talasa (pravac
deformacije kroz sredinu) dele se na:
1) jednodimenzionalne – linijske talase (talasi na struni),
2) dvodimenzionalne – površinske talase (talasi na površini vode) i
3) trodimenzionalne – zapreminske talase (zvuk).

Kod površinskih i zapreminskih talasa može se

definisati talasni front – skup svih tačaka u prostoru
u kojima čestice sredine počinju da osciluju u istom
trenutku. Kod površinskih talasa talasni front bi bila
linija koja povezuje tačke do kojih je talas stigao u
istom trenutku, odnosno linija koja povezuje sve
čestice кoje su počele da osciluju u istom trenutku.
Kod zapreminskih talasa talasni front bi predstavljao
površinu koja povezuje sve tačke do kojih je talas stigao u istom trenutku, odnosno talasni front
predstavlja površinu u kojoj se nalaze sve čestice koje su počele da osciluju u istom trenutku.

Opšta jednačina talasa

Jednačina talasa određuje u svakom trenutku rastojanje od ravnotežnog položaja (elongacija) svih
čestica u prostoru zahvećenih talasom. Npr., u Dekartovom koordinatnom sistemu, položaj čestica
sredine zahvaćenih talasom određen je prostornim koordinatama x, y, z, pa bi u opštem slučaju
jednačina talasa bila opisana funkcijom:
ψ = f (x , y , z , t )
Jednačina progresivnog talasa
Posmatraćemo najpre najjednostavnije jednodimenzione progresivne (putujuće) talase koji se prostiru
duž jedne linije, kao što je talas na zategnutoj struni. Posmatramo idealnu strunu/žicu dovoljno dugu
da nema odbijanja i da nema trenja među delićima sredine što znači da nema gubitka energije. Pošto
se čestice sredine zahvaćene talasom kreću samo duž jednog pravca, za opisivanje položaja čestice
dovoljna je jedna koordinata, npr. x, gde x u stvari predstavlja rastojanje posmatrane čestice od izvora
talasa ili nekog odabranog koordinatnog početka. Elongaciju čestice sredine koja se nalazi na
rastojanju x od izvora talasa (ili odabranog koordinatnog početka) u trenutku t onda možemo označiti
sa y. Ako se žica duž koje se prostire (jednodimenzioni) talas poklapa sa x osom, onda funkcija
y=f(x,t) predstavlja oblik žice u datom trenutku (oblik mehaničkog poremećaja).

Pod pretpostavkom da nema prigušenja prilikom prostiranja nekog poremećaja, njegov oblik se ne
menja:
f(x1, t1)= f(x2, t2) (1)

Neka se impuls prostire konstantnom brzinom c

udesno – u pozitivnom smeru x-ose. c – je brzina y
prostiranja poremećaja (/impulsa), tj. brzina c∆t c
(prostiranja) talasa.
Za vreme ∆t, impuls se pomeri za c∆t udesno. Sa
slike se vidi da je
x1 x2 x
x2=x1+ c∆t= x1+ ct2-ct1
tj. ct1-x1= ct2-x2 = const

Na ovaj način smo dobili jedno od rešenja jednačine (1) – ako su argumenti neke funkcije jednaki tada
su i funkcije jednake:
у(x,t)=f(ct-x)

Posmatrajmo sada talas koji se kreće u negativnom

smeru x-ose, ulevo. Za vreme ∆t impuls se pomeri za y
c∆t c
c∆t ulevo. Sa slike se vidi da je:
x2 = x1 – c∆t = x1 – ct2+ct1
tj.
ct1+x1= ct2+x2 x2 x1 x
 3

Dobijeno je drugo rešenje jednačine (1):

у=f(ct+x)
Opšti izraz za progresivni talas je: y=f(ct+x).
Znak ispred sabirka sa koordinatom x određuje smer prostiranja talasa, kao što je pokazano u gornjim
primerima.

(Diferencijalna) Talasna jednačina

Posmatrajmo talas ili poremećaj proizvoljnog oblika koji se prostire udesno (ista konačna jednačina se
dobija i za talas koji se prostire ulevo): y=f(ct–x). Dvostrukim diferenciranjem ove jednačine talasa po
vremenu dobijamo: ∂y
= f ′ ⋅ (ct − x )'t = cf ′
∂t
∂2y 1 ∂2y
= (cf ′ )′ = cf ′′ ⋅ (ct − x )'t = c 2 f ′′ ⇒ f ′′ = 2
∂t 2
c ∂t 2

A dvostrukim diferenciranjem po prostornoj koordinati x dobijamo:

∂y
= f ′ ⋅ (ct − x )'x = −f ′
∂x
∂2y ∂2y
= (− f ′ )′ = − f ′′ ⋅ (ct − x )'t = f ′′ ⇒ f ′′ =
∂x 2 ∂x 2
Izjednačavanjem desnih strana jednačina dobija se:
∂2y 1 ∂2y ∂2y ∂2y
= ili − c2
=0
∂x 2 c 2 ∂t 2 ∂t 2 ∂x 2
Što je u stvari diferencijalna talasna jednačna ili se samo kaže TALASNA JEDNAČINA. Ova jednačina
važi generalno kod svih talasa. Jedine razlike su u značenju veličine y, npr. kod mehaničkih talasa y
predstavlja elongaciju čestica sredine, kod elektromagnetnih talasa može biti električno ili magnetno
polje itd.

Jednačina harmonijskog prograsivnog (putujućeg) talasa

Posmatramo sredinu čije su čestice povezane elastičnim ili kvazielastičnim silama F=− kx . Izvor
harmonijskog (sinusoidalnog) talasa je harmonijski oscilator, pa je jednačina kretanja izvora talasa
y(x,t)=y0sin(ωt) gde je y0 amplituda, a ω kružna frekvenca oscilovanja izvora. Neka se izvor nalazi u
koordinatnom početku (x=0). Čestica na proizvoljnom rastojanju x od izvora kasni sa početkom
oscilovanja za vreme t’ koje je potrebno poremećaju (talasu) da stigne od izvora do te čestice sredine.
Pošto talas za vreme t’ pređe put х brzinom с, onda je t’=x/c. Jednačina kretanja te proizvoljno
odabrane čestice je onda:
⎡ ⎛ x ⎞⎤ ⎛ ω ⎞
y = y 0 sin[ω (t − t ′)] = y 0 sin ⎢ω ⎜ t − ⎟ ⎥ = y 0 sin⎜ ωt − x ⎟
⎣ ⎝ c ⎠⎦ ⎝ c ⎠
ω
2π
Pogledajmo koeficijent uz х ( = ). Veličina u imeniocu Tc predstavlja put koji talas pređe u toku
c Tc
jednog perioda oscilovanja i zove se talasna dužina λ=Tc [m]. Prema tome, koeficijent uz х je

ω
2π 2π ⎡1⎤
= = =k ⎢ ⎥
c Tc λ ⎣m ⎦
i zove se talasni broj ili fazna konstanta. (Zvaćemo ga samo talasni broj mada je talasni broj u stvari
k=1/λ).

Dobili smo jednačinu progresivnog harmonijskog talas u obliku koji ćemo najčešće da koristimo:
y = y 0 sin(ωt − kx )
Ovakav talas se zove harmonijski jer se opisuje pomoću harmonijske funkcije (sinus ili kosinus).

Pregled parametara harmonijskog talasa

• Period Т– vreme za koje čestica izvrši jednu punu oscilaciju.
• Frekvencija ν ili f – broj oscilacija koje čestica izvrši u jedinici vremena, ν=1/Т [1/s][Hz]
 4

• Kružna frekvenca ω, ω=2πν= 2π/T [1/s][Hz]

• Talasna dužina λ, put koji talas pređe za jedan period λ=ct=c /f [m]. Najkraće rastojanje
između dve čestice sredine koje su u istoj fazi oscilovanja (istovremeno prolaze kroz
maksimume i minimume).
• Talasni broj k ili fazna konstanta – broj talasnih dužina na 2π metara k=2π/λ [1/m].
• Elongacija у, rastojanje čestice od ravnotežnog položaja.
• Amplituda у0, najveće udaljenje čestice od ravnotežnog položaja (ukoliko nema gubitka
energije prilikom prostiranja talasa, amplituda je konstantna u prostoru i vremenu).
• Faza – argument harmonijske funkcije u jednačini talasa zavistan od vremena – neimenovan
broj; kod sinusoidalnog progresivnog talasa to je ωt-kx – zavisi i od položaja čestice.
• Brzina prostiranja talsa с, (fazna brzina) – brzina prenošenja deformacije kroz prostor.
• Brzina čestice sredine pogođene talasom:

= (y 0 sin (ω t − kx ))′ = y 0 cos (ω t − kx )(ω t − kx )′ = y 0 cos (ω t − kx )ω

dy
υ =
dt
υ = y 0 ω cos (ω t − kx ) = υ 0 cos (ω t − kx )

gde je υ 0 = y 0 ω maksimalna brzina čestice zahvaćene talasom (amplituda brzine). Maksimalnu

brzinu čestica ima prolaskom kroz ravnotežni položaj, (ponoviti oscilacije).
• Ubrzanje čestice sredine pogođene talasom (analogija sa harmonijskim oscilovanjem):
dυ
a= = (y 0 ωcos (ω t − kx ))′ = − y 0 ω 2 sin (ωt − kx ) = −a 0 sin (ωt − kx )
dt

Brzine prostiranja talasa, c

• U čvrstim telima se prostiru i longitudinalni i transverzalni talasi.
- Brzina longitudinalnih talasa u metalu gustine ρ i Jungovog modula elastičnosti Еу iznosi:
Ey
c=
ρ
- Brzina transverzalnog talasa kroz žicu podužne mase µ (masa po jedinici dužine žice m/l), koja je
zategnuta silom F iznosi: F Fl
c = =
µ m
• Kroz fluide se u ogromnoj većini slučajeva prenose longitudinalni talasi. Brzina prostiranja
longitudinalnih talasa kroz fluide čiji je modul stišljivosti В i gustina ρ iznosi:
B
c=
ρ
U svim slučajevima je brzina prostiranja talasa funkcija elastičnih i inercijalnih svojstava sredine:
pokazatelj svojstva elasticnos ti
c=
pokazatelj svojstva inertnosti

Talasni (akustički) pritisak

I dalje ćemo govoriti o progresivnim talasima ali ćemo obratiti pažnju na najjednostavnije zapreminske
talase, a to su longitudinalni ravanski talasi. Kod njih su talasni frontovi ravni normalne na pravac
prostiranja talasa. Za pravac i smer prostiranja talasa možemo da vežemo x-osu. U nekoj ravni
normalnoj na x-osu sve tačke imaju istu x koordinatu (x=const je jednačina ravni normalne na x-osu).
To znači da čestice u svim tačkama te ravni imaju istu fazu i jednačinu kretanja y=y0sin(ωt−kx), kao
kod linijskog talasa.
Neka su ravnotežni položaji čestica predstavljeni u prvom redu na donjoj slici. Kod longitudinalnih
talasa čestice se kreću u pravcu prostiranja talasa (u pravcu x ose kao na slici), ali zbog različitih faza
u jednom trenutku (predstavljenom u drugom redu) imaju različite elongacije određene jednačinom
talasa y=y0sin(ωt−kx) koja je predstavljena na prvom dijagramu. U drugom redu primećujemo mesta
zgušnjavanja i mesta razređenja čestica. Na mestima zgušnjavanja pritisak je povećan u odnosu na
ravnotežni, a na mestima razređenja pritisak je niži od ravnotežnog. Ta varijacija pritiska duž pravca
prostiranja talasa u jednom trenutku je prikazana na donjem dijagramu.
 5

ravnotežni položaj čestica

neravnotežni položaj čestica

zbijanje čestica razređivanje čestica

y

y0

svaki par strelica predstavlja y=y0 sinϕ x

pomeranje jedne čestice od
njenog ravnotežnog položaja
∆p

p0

pr ∆p=p0 cosϕ x

pr – ravnotežni pritisak

Sada ćemo ovo razmotriti analitički.

Posmatrajmo cev, površine poprečnog x
preseka S, ispunjenu fluidom, npr. gasom,
gustine ρ, duž koje se u pravcu i smeru x
x1 x 2

ose prostire longitudinalni talas. Uočimo y(x1) y(x2)

deo gasa u cevi čije su granice u
ravnotežnom stanju (kada u cevi nema
talasa) poprečni preseci na koordinatama x1
i x2, pa je njegova ravnotežna dužina l1= ∆x = x2−x1.
Kada je talas u cevi, slojevi gasa na granicama uočenog dela su pomereni za odgovarajuće elongacije
– u pravcu x pošto je talas longitudinalan (donja slika). Tada je nova dužina uočenog dela gasa
l2= x2+y(x2)−x1−y(x1) = ∆x+y(x2)−y(x1). Deformacija uočenog dela gasa usled prolaska talasa je
∆l = l2 −l1=∆x+y(x2)−y(x1)−∆x = ∆y.

Setimo se stišljivosti fluida. Promena pritiska u uočenom delu prostora (usrednjena po zapremini
dela): ∆V S∆l ∆l ∆y
∆p = −B = −B = −B = −B ⇒
V Sl l ∆x
∆y
∆p = −B
∆x
Ako zamislimo da ∆x→0, dobićemo promenu pritiska gasa u jednom beskonačno tankom sloju gasa,
odnosno promenu pritiska u zavisnosti od x-a:
dy
∆p = − B
dx
 6

Ova razlika pritiska gasa u odnosu na ravnotežni pr (ako se radi o zvuku koji se prostire kroz vazduh
ravnotežni pritisak predstavlja atmosferski pritisak), koja nastaje usled prostiranja talasa kroz gas,
zove se akustički pritisak. Pritisak u gasu zahvaćenom talasom je onda dat izrazom.
dy
p = pr + ∆p = pr − B
dx
Ako je talas koji se prostire kroz gas prost harmonijski talas y=y0sin(ωt−kx), onda je
∆p=−By0 cos(ωt−kx)(−k)=B y0k cos(ωt−kx), odnosno
∆p = p0 cos (ωt − kx )
Vidimo da i pritisak, kao i čestice zahvaćene talasom, takođe harmonijski osciluje oko svoje
ravnotežne vrednosti, samo što je u odnosu na elongaciju delića gasa, fazno pomeren za π/2.
Procenite sami za koliko je akustički pritisak fazno pomeren u odnosu na brzinu i ubrzanje čestice?
Amplituda akustičkog pritiska je prema prethodnom izrazu jednaka p0= B y0k. Kako je k=ω/c, a na
osnovu izraza za brzinu talasa u fluidu je B=c2ρ, dobijamo da je amplituda akustičkog pritiska
p0=y0 ρ ω c .

Akustička impedanca
Akustička impedansa je masa supstance sredine koju talas zahvati u jedinici vremena, po jedinici
površine normalne na pravac prostiranja talasa.
Posmatrajmo talas koji se prostire duž cevi ispunjene fluidom,
gustine ρ. Površina poprečnog preseka cevi je S. Neka je u 1 2
trenutku t1 talas stigao do poprečnog preseka 1, a u trenutku t2
do poprečnog preseka 2. Masa koju je talas zahvatio od t1 t2
trenutka t1 do trenutka t2 je ∆m=ρS∆x, gde je ∆х put koji je
talas prešao od trenutka t1 do trenutka t2, pa je ∆x
∆x = c (t 2 − t 1 ) = c∆t .
Akustička impedanca, prema definiciji, iznosi:
∆m ρS ∆x
Z= = = ρc
S∆t S ∆t
Akustička impedansa predstavlja karakterisitiku sredine kroz koju se prostire talas – srazmerna je
gustini sredine. Amplituda akustičkog pritiska izražena preko akustičke impedance iznosi p0=y0 ω Z .

Intenzitet longitudinalnih talasa

Intenzitet talasa je snaga koja se prenese talasom kroz jediničnu površinu normalnu na pravac
prostiranja talasa, i iznosi P ρcω 2 y 02
I= =
S 2
Ako iskoristimo izraze za karakterističnu tj. akustičku impedansu Z=ρc, maksimalnu brzinu čestica
υ0=y0ω ili amplitudu akustičkog pritiska p0 =ρcy0ω =Zυ0, dobijamo različite oblike izraza za intenzitet
talasa:
ρcω 2 y 02 Zω 2 y 02 Zυ 02 Zω 2 y 02 Z p2
I = = = = = 0
2 2 2 2Z 2Z
Ravanski, cilindrični i sferni talasi
Kod trodimenzionalnih ili zapreminskih talasa, talasni frontovi mogu imati različite oblike. Izdvojićemo
tri najznačajnije vrste talasa prema obliku talasnog fronta: ravanske, cilindrične i sferne talase. Ovakvi
talasi se prostiru u homogenim i izotropnim sredinama (sredine kod kojih brzina ili amplituda ne zavisi
od pravca prostiranja – jednaki su u svim pravcima).
- Kod ravanskog talasa talasni frontovi su ravni. Amplituda je konstantna u prostoru. Jednačina
ravanskog harmonijskog talasa je y = y 0 sin (ωt − kx ) .
- Kod cilindričnog talasa izvor je raspoređen duž prave linije od koje se talas prostire r
r
ravnomerno u svim pravcima, pa su talasni frontovi cilindrični. Ako je snaga izvora P
konstantna i ravnomerno raspoređena po celoj površini talasnog fronta, onda je
intenzitet na rastojanju od izvora:
P P 1 h
I= = ∝ .
S 2rπh r
 7

Sa druge strane intenzitet je: I = Zω y 0 ∝ 1 , odakle sledi da je: y 02 ∝ ⇒ y 0 ∝

2 2
1 1 A
: y 0 = 0 , gde je
2 r r r r
A0 amplituda na rastojanju 1m od izvora.
A0
Prema tome, jednačina cilindričnog harmonijskog talasa je y = sin(ωt − kr )
r
- Kod sfernog talasa izvor je tačkast i od njega se talas prostire ravnomerno u
svim pravcima pa su talasni frontovi sferni. Ako je snaga izvora P konstantna i
ravnomerno raspoređena po celoj površini talasnog fronta, onda je intenzitet
narastojanju r od izvora:
P P 1
I= = 2 ∝ 2 r
S 4r π r
Zω 2 y 02 1
Sa druge strane intenzitet je I = ∝ 2 odakle sledi da je
2 r
1 1 A
y 02 ∝ 2
⇒ y 0 ∝ : y 0 = 0 , gde je A0 amplituda na rastojanju 1m od izvora, pa je jednačina sfernog
r r r
A0
harmonijskog talasa: y = sin(ωt − kr )
r
Na velikom rastojanju od izvora talasa svaki talas postaje približno ravanski talas.

Pojave pri prostirnaju talasa

Pri prostiranju talasa javljaju se sledeće pojave:
• Odbijanje talasa
• Interferencija talasa (superpozicija, slaganje, sabiranje talasa)
• Difrakcija talasa (promena pravca kretanja talasa u odnosu na prvobitni pravac)
• Prelamanje talasa

Odbijanje talasa
Posmatramo impuls na debljoj žici (duž koje impuls putuje sporije) i impuls na tanjoj žici (duž koje
impuls putuje brže).
Kada impuls putuje sporo duž debele žice na
sl. (a), stiže do prelaza ka tankoj žici, delimično Prelaz Nema promene faze
ga prelazi a delimično se odbija bez ikakve Pre
promene faze (orijentacije). To znači da kada
je, za upadni talas, sa suprotne strane prelaza
sredina sa većom brzinom talasa, nema Posle
promene faze ni u propuštenom ni u odbijenom
talasu.
a)
Kada impuls koji putuje brzo kroz tanku žicu na
sl. (b) stigne do prelaza prema debeloj žici,
propušteni impuls zadržava istu orijentaciju ali Faza se menja za
je odbijeni impuls obrnut.U smislu sinusoidalnih 180o
Prelaz
talasa, ovo okretanje orijentacije odgovara Pre
promeni faze za π rad, što je ekvivalentno
prelasku puta od polovine talasne dužine.
Tako da, kada je sa suprotne strane prelaza, u Posle
odnosu na upadni talas, sredina sa manjom
brzinom prostiranja talasa, odbijanje dovodi do
promene faze za π rad (pola talasne dužine) b)
kod odbijenog talasa.
Odbijeni impuls na žici doživljava promenu faze od 180o kada se odbija od sredine sa manjom
brzinom talasa, kao što je teža žica. Sa druge strane nema promene faze kada se impuls odbija od
sredine sa većom brzinom talasa. Slično tome, elektromagnetski talasi doživljavaju promenu faze za
180o kada se odbijajaju na granicama iza kojih je optički gušća sredina, a nema promene faze kada
se talas odbija na granici iza koje je optički ređa sredina. U svakom od ovih slučajeva, talas koji se ne
 8

odbija, već prelazi granicu dve sredine, ne menja fazu. Ova pravila, prikazana na slici, mogu se izvesti
pomoću Maksvelovih jednačina i jednačina mehaničkih talasa, ali bi to prevazilazilo namenu ovog
teksta.

Stojeći talasi
Stojeći talasi mogu nastati interferencijom dva ili više progresvna harmonijska talasa ili odbijanjem
talasa od gušće sredine.

• Stojeći talas nastao interferencijom

Ako se kroz neku sredinu prostiru dva talasa jednakih frekvencija i amplituda, a suprotnih smerova,
kao rezultat njihovog superponiranja (sabiranja) – interfernecije, dobija se stojeći talas.
Talas koji putuje s leva na desno je dat jednačinom y = y 0 sin(ωt − kx )
A talas koji putuje s desna na levo je dat jednačinom y = y 0 sin(ωt + kx )
Ako se koristi trigonometrijska formula sinα + sinβ = 2sin ⎛⎜ α + β ⎞⎟cos ⎛⎜ α − β ⎞⎟ , dobija se da je zbir ova dva
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
talasa
y = 2 y 0 sin(ωt )cos (kx ) ili y = 2 y 0 cos (kx )sin(ωt ) ,

što predstavlja jednačinu stojećeg talasa.

Šta je faza ovog talasa? Faza u jednačini nekog talasa je onaj argument trigonometrijske funkcije koji
zavisi od vremena. U prethodnoj jednačini imamo dve harmonijske funkcije: 1) sin čiji je argument ωt –
koji zavisi od vremena, i 2) cos čiji je argument kx koji ne zavisi od vremena. Dakle ovde je faza ωt i
ona ne zavisi od položaja čestice zahvaćene talasom, kao kod progresivnog (putujućeg) talasa. To
znači da kod stojećeg talasa svi delići sredine istovremeno prolaze kroz svoje amplitudne položaje,
istovremeno prolaze kroz ravnotežne položaje kao i kroz sva ostala stanja oscilovanja. Za razliku od
stojećeg talasa, kod progresivnog talasa različiti delići sredine u različitim trenucima dostižu
amplitudne položaje, kao i ostala stanja oscilovanja.

Šta u jednačini stojećeg talasa predstavlja amplitudu oscilovanja posmatranog delića sredine?
Jednačina bilo kog harmonijskog talasa može da se izrazi kao proizvod amplitude i sinusa ili kosinusa
faze ( y = y 0 sinϕ ili y = y 0 cosϕ ). To znači da je amplituda u jednačini harmonijskog talasa sve ono
što množi sin ili cos faze. U našem slučaju to je A = 2y 0 cos(kx ) . Znači, različiti delići sredine osciluju
sa različitim amplitudama oscilovanja (setite se da su kod neprigušenog progresivnog talasa
amplitude svih čestica jednake).

• Stojeći talas nastao odbijanjem

U stvarnosti, stojeći talasi se dobijaju tako što se talas, koji se zove upadni (ili incidentni), odbije na
nekoj granici npr. između dve sredine ili na granici tela pored kojih se talas prostire. Odbijeni talas (ili
reflektovani talas) se sabira sa upadnim talasom (faktički se ponovo radi o interferenciji). Ako je
amplituda odbijenog talasa jednaka amplitudi upadnog talasa, sabiranjem dolazi do nastanka stojećeg
talasa. Šta se dešava prilikom odbijanja talasa u slučaju da su amplitude upadnog i odbijenog talasa
jednake?
Nailaskom na gušću sredinu odbijeni talas menja fazu za π pa su jednačine upadnog (incidentnog) i
reflektovanog talasa: y i = y 0 sin(ωt − kx )
y r = y 0 sin(ωt + kx + π ) = − y 0 sin(ωt + kx )
Jednačina stojećeg talasa je
y = y 0 sin(ωt − kx ) − y 0 sin(ωt + kx )

Primenom trigonometrijske formule sinα − sinβ = 2sin ⎛⎜ α − β ⎞⎟cos ⎛⎜ α + β ⎞⎟ , dobija se da je:

⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
y = −2 y 0 sin(kx )cos (ωt )

Amplitude oscilovanja kod stojećeg talasa mogu da imaju vrednosti od А=0 do=2у0. Tačka (čestica) sa
nultom amplitudom, tj. tačka koja ne osciluje, zove se čvor stojećeg talasa. Tačka koja osciluje sa
maksimalnom amplitudom se zove trbuh stoječeg talasa. Rastojanje između dva susedna čvora (ili
dva susedna trbuha) je λ/2.
 9

Stojeći talasi u ograničenim sredinama

Na mestu odbijanja od gušće sredine uvek je čvor stojećeg talasa (odbijanje od zida) – faze upadnog i
odbijenog talasa se razlikuju za π, pa oni imaju elongacije iste po apsolutnoj vrednosti samo suprotnog
znaka. Kada bi odbijeni talas ponovo naišao na prepreku na proizvoljnom položaju novoodbijeni talas
bi u svim tačkama imao fazu različitu od faza prva dva talasa. Zatim bi se i on odbio tako da i četvrti
talas ima fazu različitu od svih ostalih talasa itd. Tako veliki broj talasa potpuno različitih faza (posle
veoma velikog broja odbijanja imali bi talase ˝svih mogućih faza˝) učinio bi da srednja elongacija svih
talasa bude nula odnosno da se svi talasi međusobno ponište.Talasi se neće međusobno poništiti
jedino ako svaki novodbijeni talas bude u istoj (bar po brojnoj vrednosti) fazi sa prethodnim talasima.
To će se desiti samo ako rastojanje između krajeva na kojima se dešava odbijanje ima tačno određen
broj talasnih dužina, koji zavisi od tipa odbijanja (pogledati donje primere).

Primeri ograničenih sredina: žica učvršćena na oba kraja; cev ispunjena gasom zatvorena na oba
kraja, na jednom kraju ili ni na jednom kraju; šipka učvršćena na oba, na jednom kraju ili negde na
sredini....
• Na mestima gde je učvršćena žica ili šipka, ili je zatvoreni kraj cevi moraju da se nalaze
čvorovi stojećih talasa.
• Trbusi talasa moraju da budu na mestima gde je slobodni kraj šipke ili otvoreni kraj cevi.
Zbog ovih uslova u ograničenim sredinama ne može da se formira stojeći talas bilo koje frekvencije,
već samo stojeći talas tačno određenih frekvencija pri kojima su ovi uslovi ispunjeni. Te frekvencije se
zovu sopstvne frekvencije te ograničene sredine.

• Žica ili šipka učvršćena na oba kraja, cev zatvorena na

oba kraja i cev otvorena na oba kraja

L
L

λ1 λ1 λ2 3 λ
L= =1 , L = λ2 = 2 , L= λ3 = 3 3
2 2 2 2 2
 10

λn 2L c c c
Generalno zaključujemo: L = n ⇒ λn = ⇒ν z = = =n
2 n λn 2L n 2L
• Žica pričvršćena na sredini

λ1 λ1
L=2 = 1⋅ ,
4 2
λ2 λ2
L=6 = 3⋅ ,
4 2
λ3 λ3
L = 10 = 5⋅ ,
4 2

Generalno zaključujemo:
λn
L = (2n + 1) = (2n − 1)
2L c c c
⇒ λn = ⇒νn = =
2 (2n − 1) λn 2L (2n − 1) 2L

• Šipka učvršćena na jednom kraju ili cev zatvorena na jednom kraju:

1 λ
L= λ1 = 1 1
4 4
3 λ
L= λ2 = 3 2
4 4
5 λ
L= λ3 = 5 3
4 4
Generalno zaključujemo:
λ
L = (2n −1) n ⇒ λn = = (2n −1)
4L c c c
⇒νz = =
4 (2n −1) λn 4L (2n −1) 4L
U svim ovim slučajevima frekvencije viših harmonika predstavljaju celobrojne umnoške frekvencije
osnovnog harmonikaνn=ceo broj⋅ν1. Stojeći talasi se javljaju i na zategnutim membranama (npr. kod
bubnja) ali kod njih frekvencije viših harmonika nisu celobrojni umnošci frekvencije osnovnog
harmonika.

Difrakcija talasa
Difrakciju ćemo detaljnije uraditi
u okviru elektroma-gnetnih
talasa, ali je primer zvuka na
slici desno, veoma ilustrativan
za shavatanje ove pojave.
Naime, prilikom nailaska na
neku oštru prepreku dolazi do
promene pravca prostiranja
talasa – talas kao da
»zaobilazi« prepreku. (Čujemo
glasove iz stana veoma jasno
ako su ulazna vrata otvorena,
leti su prozori otvoreni i imamo
utisak da smo na ulici itd.).

O tonovima i muzičkim instrumentima više u narednom poglavlju.

 11

Zvuk
Zvuk je longitudinalni mehanički talas koji se prostire kroz (elastične) čvrste, tečne i gasovite sredine.
Deli se na infrazvuk ν<20Hz, (čujni) zvuk 20Hz<ν<20kHz, i ultra zvuk ν>20kHz.
Izvori zvuka su oscilujući predmeti. Na primer izvori muzičkih zvukova su oscilujuće: 1) žice (npr. kod
klavira, violine, gitare); 2) vazdušni stubovi (npr. kod flaute, trube, orgulja) i 3) membrane (bubnjevi,
zvučnici). To su sve ograničene sredine u kojima se formiraju stojeći talasi. Kao što je već rečeno na
VI času, u ograničenim sredinama mogu da se formiraju stojeći talasi ne bilo kojih već samo tačno
određenih frekvencija koje zavise od oblika i veličine te ograničene sredine, i zovu se rezonantne
frekvencije. Takvi predmeti se nazivaju rezonatori.

Brzina zvuka u gasovima

• Kroz gasove se prostiru longitudinalni talasi. Kod gasova moramo odvojeno da posmatramo
infrazvuk sa jedne, i zvuk i ultrazvuk sa druge strane.

Kod infrazvuka moduo stišljivosti B je jednak ravnotežnom pritisku gasa pr pa je kod njega
pr
c=
ρ
U slučaju zvuka i ultrazvuka, gde je kretanje čestica brže, je B=prκ, gde je κ eksponent adijabate
brzina zvuka i ultrazvuka u gasu je
κpr
c=
ρ

Prema jednačini stanja idealnog gasa je pV=(m/µ)RT njenim deljenjem sa m dobijamo p/ρ=RT/M.
Zamenom u izraze za brzine zvuka dobijamo zavisnosti brzine zvuka od temperature:
za infrazvuk , za zvuk i ultrazvuk
RT RTκ
c= c=
ρ ρ
ili ako temperaturu u Kelvinima izrazimo preko oC,
κR (273 + t ) κR 273(1 + t 273 ) t
c= = = c0 1 + , gde je c0 brzina zvuka na apsolutnoj nuli.
µ µ 273
Rezonancija
Rezonancija se javlja kada se poklopi frekvencija pobude (prinude) na oscilovanje sa nekom od
sopstvenih frekvencija oscilatora ili rezonatora (ograničene sredine) νp=νr. Tada dolazi do
maksimalnog povećanja amplituda oscilujućih čestica, što se kod rezonatora manifestuje kao
maksimalno pojačanje zvuka.

Razlikujemo periodični zvuk – ton, i neperiodični zvuk – šum.

Ton može da bude:
- čist ton, čist harmonijski talas samo jedne y t (ili x)
frekvencije. U svom spektru sadrži samo jednu
frekvenciju (donja slika). Zavisnost elongacije od
vremena ili položaja je čista sinusoida (gornja I
slika). Matematički se može predstaviti izrazom ν
y = y 0 sin(ωt − kx ) . ν0
- muzički ton je periodičan talas i sastoji se od y
više (ali ne beskonačno) prostih harmonijskih talasa
različitih frekvencija i amplituda – u svom spektru t (ili x)
sadrži više harmonika (donja slika). Zavisnost
I
elongacije od vremena ili položaja predstavlja ν
periodičnu funkciju nepravilnog oblika (gornja slika).
ν0 ν1 ν2 ν3 ν4 ν5
Visina tona zavisi od najniže frekvencije ν0. Boja tona
zavisi od broja, frekvencije i intenziteta viših harmonika. Kako frekvencije viših harmonika zavise od
oblika i veličine instrumenta, različiti instrumenti imaju različite boje tona, tj. razlikujemo zvukove
različitih instrumenata čak i kada oni daju ton iste visine.
 12

Šum takođe može da se izrazi šumom sinusnih I

talasa različitih frekvencija i amplituda, ali za razliku
od tona, skup frekvencija koje ga čine nije diskretan
ν
(frekvencije koje ga čine nisu izdvojene) već
kontinualan.
Za tehniku je najznačajniji beli šum – idealizovan
zvuk koji sadrži sve frekvencije sa jednakim I
amplitudama (intenzitetima). Nazvan je tako po ν
analogiji sa belom svetlošću koja takođe u sebi
sadrži talase svih vidljivih frekvencija.

Nivo zvuka
Intenzitet zvuka I, tj. snaga koja se prenese zvukom po jedinici površine normalne na pravac
prostiranja zvuka, jeste objektivna jačina zvuka. Međutim, osećaj jačine zvuka kod čoveka nije
direktno proporcionalan intenzitetu zvuka. Čovek čuje zvuk tako što se oscilacije vazduha prenose na
bubne opne. Najmanja amplituda kojom može da zaosciluje bubna opna je Amin=10-11m, a najveća
Amax=10-5m. Odakle se dobija da je, za istu frekvenciju, odnos maksimalnog i minimalnog intenziteta
zvuka koji čovek čuje Imax/Imin=(Amax/Amin)2=1012 (hiljadu milijardi). Tako širok opseg intenziteta zvuka
čovek čuje upravo zato što njegov osećaj jačine zvuka – nivo zvuka L, nije direktno proporcionalan
intenzitetu već logaritmu intenziteta. Neka intenzitetu zvuka I1 odgovara nivo zvuka L1, onda će nivou
zvuka I2=aI1 odgovarati nivo L2=L1+La, a intenzitetu zvuka I3=aI2=a2I1 odgovaraće nivo
L3=L2+La=L1+2La, itd. Kad god se intenzitet zvuka poveća a puta –za konstantan faktor, nivo zvuka se
povećava za konstantan iznos La.
Nivo zvuka L je određen izrazom

L = 10 ⋅ log
I
[dB ] (decibel )
I0
gde je I0 približno minimalni intenzitet zvuka L (dB)
koji čovek čuje - prag čujnosti - na oko 1000Hz 120
i iznosi I0=10-12W/m2. Prag bola

Na skici dijagrama zavisnosti nivoa zvuka od 80

frekvencije, zatvorena površina obuhvata
intenzitete i frekvencije koje čovek čuje. Linija Muzika
koja ograničava ovu površinu sa donje strane
40
se zove linija praga čujnosti. L koordinata
svake njene tačke predstavlja prag čujnosti za
frekvenciju koja joj odgovara – a to je minimalni
nivo koji čovek može da čuje na toj frekvenciji. 0
Prag čujnosti
Sa gornje strane ovu površinu ograničava linija v (Hz)
granice bola – skup tačaka čije L koordinate 4
predstavljaju granice bola za njihove 100 1000 10
frekvencije. Granica ili prag bola je maksimalni
nivo zvuka koji čovek može da čuje na datoj frekvenciji. Intenzitet zvuka pri pragu bola je oko 1W/m2,
pa je njegov nivo 120dB
Primećuje se da je opseg intenziteta zvuka koji čovek može da čuje maksimalan na frekvencijama u
okolini 1000Hz, a da se taj opseg sužava kada se frekvencija približava minimalnoj odnosno
maksimalnoj čujnoj frekvenciji. Uočite i da je, zbog bolje preglednosti dijagrama, skala frekvencije data
u logaritamskoj, a ne linearnoj razmeri.
 13

Koncept progresivnih talasa

Progresivni (putujući) talasi pokoravaju se

primer su
pokoravaju se talasnoj
periodičnog opisuju se
osnovnim pojavama jednačini
kretanja pri prostiranju talasa koja ima
prostiru se kroz talasnim brojem k=ω/c
ili c=ω/k=λν prelamanje različita
rešenja
elastičnu
i mogu biti dovode do
sredinu
odbijanje formiranja
i imaju transverzalni stojeceg
talasi na vodi
talasa
karakterističnu i interferencija
brzinu prostiranja, c longitudinalni
zvuk difrakcija