O tocto, o olfocto e o gusto

O tocto
O senlido do tocto serve poro coñecer olgunhos dos co-
roclerísl¡cos dos obxeclos que locomos. Serve, por exem-
plo, poro sober se un obxeclo é liso ou rugoso, ou se esló
quente ou frío.

O órgono do sentido do tocto é o pel. ($ Pero non sentimos

iguol con todo o noso pel. Nolgunhos porles do corpo, como
os mons, o pel é móis sensible co noulros, como os cóbo-
dos, porque hoi móis receplores do loclo.

Medionte o locto lomén sobemos se olgo loco o noso pel.

Condo sufrimos un golpe, unho picodo ou unho queimoduro
sentimos dor.

A informoción que recolle o pel vioxo por moitos nervios

olo o cerebro.

O sentido do tocto permÍlenos coñecer como son

os cousos que tocomos. O seu órgono é o pel.

O olfocto
O senlido do othcto permÍlenos coptor os olores.
O órgono do senlido do olfocto é o noriz. No seu inlerior
estó o pituitorio omorelo, que é o zono que copto os
olores. @

Os olores encóntronse no oire que respiromos. Son subs-

toncios oromólicos que se desprenden de plontos, oni-
mois, olimenlos, elc., e que chegon oto o noso noriz. A pi-
luilorio pode recoñecer miles de olores diferentes.
Os olores enfon polos orificios nosois e chegon ó piluiio-
rio, que os coplo e envio o informoción oo cerebro o lrovés
do neruio olfoclivo. O cerebro encórgose de recoñecer os
distintos olores.

O sentido do olfoclo permÍtenos toplor olores.

O seu órgono é o noriz.

42
 unidode 3

O gusto
O sentido do gusio permitenos recoñecer o sobor dos oli-
mentos.

O órgono do gusto é o linguo. A linguo esló cuberto duns

pequenos ovultomenlos, os popilos guslrolivos, que cop-
ton os sobores. @

Condo un olimenlo enlro no boco, os subsloncios que o

popilos gustot¡vos
formon meslúronse coo solivo e chegon ós pop¡los gusto-
'ivos. A informoción que coplon vioxo polos nervios gusto-
livos olo o cerebro.
rodemos dislinguir cinco soborcs bósicos: doce, solgodo,
ccido, omorgo e umomi. O sobor umomiéo móis difÍcil de
'ecoñecer. Encóntrose, por exemplo, nos queixos fortes e
-olgunhos comidos chinesos. O resto dos sobores son
: rmbinocións dos sobores bósicos. @ Esquema da lingua.

I olfocto e o guslo estón moi relocionodos. Condo eslo-

-os comendo, os oromos dos olimenlos poson oo noriz e
TRABALLA COA IMAXE
::ntribúen ó sensoción do sobor.
. Que ospeclo teñen os popilos
gustotivos no debuxo?
O senlido do gusto permÍtenos coptor sobores.
O seu órgono é o linguo.

Q Ore podes coñecer de codo obxecto ulilizondo soomente

o sentido do toclo?
8.@

@ Copio e completo no coderno os orocións coos polobros

que corespondon.

O . .. ... permílenos coñecer os olores. O órgono do sentido do olfoclo

é o....... No seu interior esló o.......
O . .. . .. permÍlenos detecior os sobores. O órgono do gusfo é o .......
A linguo estó cuberlo de .. . .. . .
.'' ..-..- ,. - ,..-. .--*."o""- "j'

43
 O coidodo dos órgonos dos sentidos
Os nosos sentidos permÍlennos coñecer o mundo exlerior.
Por iso, é importonte coidolos. Ademois, é moi fócil. Só hoi
que odquirir uns hóbitos soudobles. Os hóbitos que temos que odqu¡rir
poro coidor o noso soúde son:

O coidodo do visto . Alimentornos ben.

. Focer exerc¡c¡o.
Os ollos son órgonos delicodos que hoi que coidor. Poro . Coidor o hixiene.
iso é moi importonle o hixiene. Os ollos poden enfermor
. Ded¡cor un lempo odecuodo oo ocio
e oo desconso.
se os locomos coos mons suc¡os ou eslún en conlocto con
subsloncios prexudiciois, como o cloro dos piscinos.

É moi importonle ler e trobollor con luz suficiente poro evi-

lor que os ollos se forcen demosiodo.

Por outro lodo, un exceso de luz pode donor os ollos. Por iso,
nunco se debe miror o sol directomenle. Ademois, nos lugo-
res con moito sol, como o proio e o monloño, é convenienle
protexelos cunhos lenles de sol oxeilodos. Q
Tomén debemos ir oo oftolmólogo poro revisor o vislo e
usor lenles ou lenles de conloclo se os necesilomos.

Poro coidor o visto temos que evilor substoncios TRABALLA COA IMAXE
prexudiciois poro os ollos e debemos ler con luz . De que moneiro estón coidondo
suficiente e prolexer os ollos do luz excesivo. o súo visto os nenos e os nenos
dos ¡moxes?

Q É importante coidar os nosos ollos.

44
O coidodo do oÍdo
A hixiene é imporlonte poro os oídos. Estes débense lovor
oo boñorse ou duchorse. Despois, débense secor. Pero
non deben usorse boslonciños con punto de olgodón nin
nodo porecido, pois pódese donor o límpono, que é moi
delicodo.

Os sons forlres son prexudiciois poro o oÍdo e poden focer

que se perdo oudición. Por iso é prexudiciol oír músico con
ouriculores o un volume ollo. @

Algunhos enfermidodes couson dor de oídos. Condo doen

@ os auriculares que cobren a orella
os oÍdos hoi que ocudir oo oüonino. illan do ruído exterior. Por iso, non hai
que subir tanto o volume e son menos
prexudiciais.
Debemos monter os oÍdos limpos e secos, evilor sons
fortes e ocudir oo médico se nos doen.

Oruídoeosoúde
\olgúns lugores, como os oeroportos e os cidodes, odoilo
rober moilo ruido. Esle ruÍdo é unho formo de conlomino-
ción que se chomo coniominoción ocúslico.

3 ruído conlinuodo é molesto e pode donor non só os no-

sos oídos senón o noso soúde xerol.

O ruÍdo é unho formo de contominoción que resulto

doniño poro o noso soúde.

Q nesponde os segu¡nies preguntos:

o Por que é convenienle usor lentes de noloción no piscino?
o Por que hoi que levor lentes de sol no neve?
o Por que non convén usor boslonciños poro secor os oídos?

@ O<ptico que é o coniominqción ocúslico e que consecuencios ten.

@ aaom hober moito ruido no lúo close? E no polio? eue podedes focer
enlre todos poro que hoxo menos ruído? @

45
 I

,ttt*PREro EseuEMAs
O
A reflexión e o refrocción do luz

Condo o luz se encontro cun obxecto opoco rebolo, como unho peloto de lenis
contro unho porede. Este fenómeno chómose reflexión e obsérvose moi ben nos espellos.

Condo un roio de luz entro o un obxeclo lronsporenle ou condo soe del

combio de dirección. A este fenómeno chómoselle rcfrocción.

G Que coroclerísticos do luz represento o esquemo?

Xuslifico o elección.

e Vioxo o gron velocidode.

c Propógose en liño reclo.
o Vioxo en lodos os direccións.

@ e imoxe do dereito mostro que o luz

vioxo en liño recto. Foi un esquemo
o porlir do informoción e do fotogroño.

Algúns roios de luz que soen

do lonterno chocon co popel.
Como é un obxecto opoco, prodúcese
unho sombro. O reslo dos roios iluminon
o porede.

46
7 T
!,ll ( lL li lrl 3
I

@ orrr*o E col pRENDo ExpERrMENTos coA LUz

Descomposición do luz bronco
Condo un roio de luz olroveso un prismo de
vidro, vemos que soe luz de vorios cores. lsto
indico que un feixe de luz bronco esfó com-
posto por feixes de luz de moilos cores. Ao
posor por un prismo de vidro, os feixes de luz
de dislinto cor sepóronse e don lugor ós cores
do orco lris.

As cores bósicos do luz

Se usomos lonternos de cores poro proxeclor
luz sobre unho porede, vemos que oo combi-
nor feixes de luz de cor vermello, ozul e verde
se obleñen o resto dos cores. Por iso, os cores
vermello, verde e ozul son os cores bósicos do
luz. Ao combinor os lres cores ó vez oblense o
luz bronco.

( Busco no dicionorio o definición de prismo e cópioo no coderno. @

( Observo o fotogrofio do primeiro experimento.

De que cor é o luz onles de olrovesor o prismo?

En que cores se descompón o luz condo poso polo prismo?
Oue demoslro este experimenlo?

- A reflexión do luz.
- Oue o luz estó composlo por sete cores.
- Gue o luz vioxo o gron velocidode.

Observo o fotogrofio do segundo experimento e di que cores

se obleñen oo mesfuror luces dos seguinles cores:

luz vermello e luz ozul luz verde e luz ozul

luz vermello e luz verde luz vermello, luz verde e luz ozul

Busco unho fologroño dun orco do vello e descríbeo. Con col dos dous
experimentos o relocionos?

47
 U I
F oo'r,dodes finois

@ aeneNDo A EsruDAR

Q nesumo. Le e copio no coderno.

;t¡ e c itrz Os órgonos do sentido do visto son os ollos. Os ollos

coplon o luz medionle o retino.
A luz vioxo en todos os direccións, en liño recto e o gron velocidode.

O oicjo e o son. Os órgonos do senlido do oido son os oÍdos. Os oÍdos

coplon o son por medio do corocol.
O son vioxo en todos os direccións e móis lenlomenle co o luz.

,,, ,- O órgono do senlido do loclo é o pel, o do olfoclo

é o nor¡z e o do guslo é o linguo. O noriz coplo os olores medionfe o pituitorio,
e o linguo coplo os sobores medionte os popilos guslot¡vos.

É importonle coidor os nosos senlidos. Poro focelo

debemos odquir¡r hóbitos soudobles.

Q eSOUeme. Copio e completo o tóboo no coderno coos polobros que oporecen

no resumo,

OS SENTIDOS

Visto Oido Tocto Olfoclo Guslo

órgono Ollos

Recolle o informoción Retino

Q eauenes o resumo que copioches e subliño nel os polobros coos

CLAVE. Le
que se responden eslos preguntos.

. Coles son os cinco sentidos? Coles son os órgonos dos senlidos?

v Que copton os ollos? Con que porte?

Que copton os oÍdos? Con que porle?

Que debemos odquirir poro coidor os nosos senlidos?

48
COMPROBO O QUE APREND¡N

c Escribe dúos orocións poro codo un dos sentidos. Copio e uso

como modelo o seguinte:
Os ollos son os órgonos do sentido do visto. Grozos o eles coplomos o luz.

6 lndico o que porte do ollo e do oido perlrence codo número.

corocol - relino - crislolino - orello - córneo - conduto ouditivo

iris-osiños-límpono

@ tndico onde se enconlron e poro que serven.

a As popilos gustoiivos.

a A pituilorio omorelo.

O Oor órgonos dos senlidos soen nervios. Conieslo:

o Coro o onde se dirixen eses nervios?

o Col é o súo función?
o lndico o nome de dous deles.

@ Os seguintes debuxos son inconeclos. Explico por que.

(§ Ore cotro consellos lle dorios o un compoñeiro poro que coide os seus sentidos?

49
 Os onimois

Mellor xuntos ca separados

Algúns animais, aínda que son de especies distintas,
viven xuntos. E isto é así porque, desta maneira,
obteñen moitos benefrcios.
O peixe pallaso da fotografÍa vive nun lugar
moi curioso: entre os tentáculos velenosos
dunha anémona.
As anémonas son uns animals invertebrados
con aspecto de flor que vlven f,xos nunha rocha.

Aos peixes pallaso non os afecta o veieno

da anémona e refúxianse entre os seus tentáculos
para protexerse doutros animais. Pola súa banda,
a anémona aprovéitase dos restos de comida
do peixe e ademais captura outros peixiños
que son atraídos polos peixes pallaso.

LE, OBSERVA E COMPRENDE

Oue beneficios oblén o peixe polloso oo vivir
noonémono?Eoonémono?

Por que o peixe polloso pode vivir entre os lenlóculos

do onémono e oulros onimois non poden?

Observo o fologroflro e explico como é o onémono

e como é o peixe polloso.

EXPRES¡ÓN ORA[. Nolgúns ocuorios hoi peixes

polloso. Algúns desies onimois proceden de criodeiros.
Outros, en combio, coptúronse no mor. Debole
cos leus compoñeiros que sisiemo che porece mellor.

50
 LEMBRA O QUE SABES
-: :'¡imois dresprózonse de diversos formos.
r is:'ibe dous exemplos de onimois que voon, oulros
::-s que comiñon e outros dous que nodon.
-: r^imois que teñen o pel cuberto de pelo, oulros
:= pfumos e oulros de escomos.
r l:-o teñen cuberto o pel os serpes? E os porrulos?
: :S CO nS?

-: :- rrois vertrebrodos e on¡mois invertebrodos.

. :,: :o en que se diferencion os onimois vertebrodos (\
t
::: ^ rerlebrodos. r--<

51
 Os onimois e os funcións vitois
Os onimois, como lodos os seres vivos, reolizon
os tres funcións vilois: nulrición, reprodución e
reloción.

A nutrición dos onimois

Poro reolizor o función de nutrición, os onimois
oliméntonse doulros seres vivos. Segundo o súo
olimenloción divÍdense en lres grupos:

o Os onimois cornivoros oliménlonse doutros

onimo¡s. Por exemplo, son cornivoros os
leóns, os quenllos e os oroños.

o Os onimois herbivoros oliméntonse de plon-

los. Por exemplo, son herbÍvoros os coroco¡s,
os conorios e os vocos.

o Os onimois omnívoros comen lonto onimois

como vexelois. Por exemplo, son omnívoros
os porcos e os osos.

Os onimois poden ser cornÍvoros, herbívoros

e omnÍvoros segundo o súo olimenloción.

A reprodución dos onamo¡s

Condo se reproducen, os onimois leñen críos
semellonles o eles. Hoi onimois que nocen
de ovos e outros que nocen do venlre dos súos
nois.

Os onimois oüporos nocen de ovos; por exem-

As tartarugas son animais ovíparos. As cñas
plo, os pombos, os moscos e os ros.
saen do ovo e téñense que valer por si mesmas,

Os onimois viviporos nocen do venlre do súo

noi. Por exemplo, son onimo¡s vivÍporos os
golos. os monos e os cebros. . Escribe no coderno o hisiorio que conlon eslos
fotogrofÍos. Comezo osÍ:

Os onimois poden ser ovÍporos ou viviporos o. As tortorugos femio soen do mor

o unho proio.
segundo o súo reprodución.

52
t
unidode 4

@ Os animais utilizan dine¡sos métodos para desprazarse. A. Cebras. B. Morcego.

C. Quenlla. D. Esponxas.

A reloción dos onimois TRABALLA COA IMAXE

Os onimois noton o que sucede oo seu orredor

. Que modos de desprozomenlo oporecen
nos ¡moxes?
e son copoces de responder oos combios que
o Col dos onimo¡s non se desprozo?
ocorren.

Os onimois recollen informoción grozos oos

senlidos. Sobre todo, empregon o v¡sto, o oÍdo e
o olfocio. Poro responder ó informoción que re-
collen reolizon movemefiüos medionle os seus
músculos.
$ Como se closificon os onimois
segundo o súo olimentoción?
A moior porte dos on¡mo¡s poden desprozorse
duns lugores o oulros, pero hoi olgúns que non
@ Copio e completo os orocións.
Os onimois .. . nocen de ovos.
poden desprozorse, como os onémonos ou os
Os onimois .. . nocen do ventre
mexillóns. @
do súo noi.

Medionte o función de reloción @ *ctUe no coderno un exemplo

os onimois recollen informoción do que poro moslror como reolizon
os rodeo e responden con movementos. os onimois o función de reloción.

53
 Os onimois vertebrodos
Como son os vertebrodos
Os onimois verlebrodos son os que leñen un
esquelelo denlro do seu corpo que estó formo-
cronto
do por ósos. Unho porle do seu esquelelo é o
columno verlebrol. A elo únense os outros por-
tes do esqueleto. tt)
Os onimois vertebrodos closifÍconse en cinco
grondes grupos: peixes, onfibios, Épliles, oves
e mom'feros.

Os veriebrodos son os onimois que leñen

ósos e columno vertebrol.
Q Esqueleto dun animal vertebrado.

Os grupos de vertebrados
1

Os onfibios condo
nocen viven no ougo
e leñen un robo. Condo
son odullos poden vivir
no lerro e teñen cotro
Os peixes viven sempre no ougo. polos. Son ovÍporos
Son ovÍporos e o seu corpo estó cuberto e o súo pel esló espido.
de escomos. As súos exlremidodes
son oletos.

Os Épliles son oviporos

e o seu corpo estó cuberlo
de escomos. As súos extremidodes
son polos, oíndo que os serpes
non ieñen.

u
 un¡dode 4

O corpo dos vertebrodos

O corpo dos verlebrodos estó formodo polo co-
bezo, o lronco e o robo. Do lronco soen os ex-
tremidodes, que son potos, ós ou oletos. @

A pel cobre e prolexe o corpo e é diferente duns

grupos de verlebrodos o outros. Pode eslor cu-
berto de pelo, de plumos ou de escqmos. E ol-
gúns vertebrodos leñen o pel espido.

O corpo dos verlebrodos estó formodo polo

cobezo, o lronco e os extremidodes. extremidodes

@ Partes do corpo dos animais vertebrados.

As oves son
ovÍporos e
o seu corpo estó
cuberlo de
plumos. As súos
extremidodes
son ós e potos
e leñen peteiro.
Q Por que se chomon osi os onimois

f¡ rr*¡os son vivÍporos @ Que tipos de exlremidodes lren codo

*cs-o pel estó cuberto de pelo. grupo de vertebrodos?
tsh efremidodes son potos. Se che din que un onimol
t girs olíméntonse de leite @
verlrebrodo ten escomos e vive
aom¡.
no teno, o col dos grupos
de verlebrodos perüence?

@ chsifico os grupos de onimois

vertebrodos segundo sexon
ovÍporos ou viviporos. Pon
un exemplo de codo un.
¡!F
55
 Os onimois invertebrodos
Como son
Os onimois inverlebrodos non leñen ósos nin co-
lumno vertebrol. Algúns teñen unho cuncho duro
que os prolexe, como os corocois. Outros inverle-
brodos leñen un cocho, como os congrexos, e, in-
cluso, olgúns deles leñen o corpo espido, como os
medusos.

Exislen moilos grupos de inverlebrodos e todos eles

son moi diferenles enlre si.

Os onimois invertebrodos son os que

non teñen ósos.

Como viven
Os inverlebrodos viven tonlo no lerro como no
ougo. Pero hoi moitos grupos de invertebrodos,
como os medusos e os eslrelos de mor, que só vi-
ven no ougo.

Os inverlebrodos desprózonse de diferentes for-

mos: con polos, como os cempés; con ós, como os
moscos, ou con tentóculos, como os polbos. Algúns
orróslronse, como os m¡ñocos, e oulros viven fixos
nun lugor, como os mexillóns.

Cose lodos os inverlebrodos son oviporos. Normol-

mente poñen moilos ovos que non odoiton coidor.

Algúns invertebrodos son porositos. lslo significo ;-f7 Exemplos de invertebrados. A. Medusa.
B. Anémona. C. Miñoca. D. Mexillón. E. Caracol.
que viven sobre oulros seres vivos ou no seu inle-
F. Polbo. C. Lumbrigante. H. Estrela de mar.
rior e que se olimenton deles, cousóndolles moles-
tios e, mesmo, o morte. É o coso dos corrochos, dos
piollos ou dos lombrigos intestinois.
. Coles dos on¡mois dos fotogrofios
son terreslres? E coles son ocuól¡cos?
Os onimois inverlebrodos teñen diferentes
. Coles dos onimois dos fotogrofÍos
lipos de exlremidodes e cose todos eles lles serven de olimento
son ovÍporos. ós persoos?

56
 I

Exemplos de insectos. A. Barbantesa. B. Libélula. C. Bolboreta macaón. D. Chinche de escudo.

: Escaravello da pataca. F Mosca da froita.

Os insectos
ls insectos son o grupo de inverlebrodos móis numeroso.
I r slen moilos lipos diferentes, como os formigos, os mos-

-rs, os escorovellos, os bolboretos...

- :orpo dos insectos estó dividido en lres porles: cobezo,

tórox e obdome. Os insectos teñen dúos ontenos. lres po-
1órox
'=: de po'los e, o moiorío, dous pores de ós.
obdome

ls insectos son os invertebrodos móis numerosos.

:stón formodos por cobezo, lórox e obdome.
Partes do corpo dun insecto.

Por que se chomon osí os onimois invertebrodos?

Escribe exemplos de invertebrodos que:

v von no ougo voen posÚon unho cuncho teñon seis polos

Di col dos debuxos

corresponde o un insecto
e explico o resposto.

57
 Animois de Golicio
A founo de Golicio
A founo é o conxunlo dos onimois que hobilon nun poÍs,
nunho rexión ou nunho zono

A founo de Golicio é rico e voriodo. Algúns onimois, como

os xoborís e os goivotos, son moi obundontes. Oulros,
como os oguios e os lobos, son pouco numerosos e estón
protexidos.

É imporlonle coñecer o noso founo poro poder conservolo

e gozor delo.

A founo dunho zono é o conxunio dos onimois

que viven nelo.

Cervo Con¡o mariño cristado

O cervo é un momÍfero de peloxe Ten o corpo cuberto de plumos negros
overmellodo. Ten polos longos que terminon e os ollos de cor verde esmeroldo. En épocos
en pezuños, un robo curto e orellos grondes. de celo médrolle unho pequeno cristo.

Os mochos posúen cornos de vorios puntos. O seu peleiro é longo e ofiodo, curvodo
Conlo móis vello é o cervo, móis punlos leñen no punto o xeito de goncho. As po'tos son
os súos cornos. de cor negro e con membronos.

Os cervos son onimois herbivoros; Aliméntose de pelxes e invertebrodos

e oliménlonse de herbos, follos e froitos.
No outono, os cervos mochos berreon
poro olroer os femios e reproducirse.
Os cervotos nocen do venlre de súo noi
no primovero.
moriños.
Constrúen o niño nos burolos dos ocontilodos
onde o femio pon de dous o colro ovos.
No porque Nocionol dos lllos Allónlicos es'tó
concentrodo o colonio móis gronde de Europo.

5B
 unidode 4

Lagarto arnal Pintafontes verde

É un réptil forle e robusfo. En Golicio o'tóponse
os exemplores móis grondes de Europo.
Ten pel cuberto de escomos. verdes
e omorelos e puntos ozuis nos coslodos.
Aliméntose de insecfos, de pequenos
momíferos e lomén de froilos como o uvo.
O logorto ornol é ovíporo.
O pinlofontes é un onflbio. A súo pel espido
presenlo monchos negros e verdes. Vive en
lugores sombrÍos, prelo do ougo.
Condo noce, é un cógodo que v¡ve no ougo
e desprózose cun gron robo. Os odultos
poden vivir no terro.
Son cornívoros e reprodúcense por ovos.

Troita
A lroi'to é un peixe de ougo doce. Vive en ríos
de montoño de ougos moi limpos e frÍos.
Ten o corpo cuberto de escomos que formon puntos
de cores e posúe vorios olelos coos que se impulso
polo ougo.

ds troilos son pe¡xes cornívoros e nocen de ovos.

Jnho soo femio pode poñer uns seis mil ovos.

Q Responde os pregunlos seguintes sobre os onimois que oporecen

nestos dúos póx¡nos:

o Indico coles deles son cornívoros e coles herbívoros.

o Indico coles deles son vivíporos e coles ovÍporos.

@ escriUe no coderno col destes on¡mois che gusto móis e explico por que.

59
I

Melloro os miños competencios

LEO UN TEXTO INFORMATIVO

O noso mellor omigo

Esta expresión refírese ao can. E un animal
intelixente e fiel que é quen de axudar
as persoas de moitas ma neiras.

Hai cans pastores que protexen e guían o gando.

Outros, como os dóberman, son moi bos para
a vixilancia e a defensa. os pastores alemáns
pódense adestrar para traballar como cans I

policÍa. Hai cans [ortes e resistenres. como

o husky, que tira das zorras na neve.

Os golden retriever son excelentes cans guía. 's i

Aprenden a guiar unha persoa cega con seguridade
pola rúa e nos transportes públicos.
Ademals, a1gúns cans, como os terrier e os caniches,
poden formar parle dunha famiiia, xa que son bos
a n. ma is oe compañra e son moi canñosos. ¡j

( Escribe outro lífulo poro esto lecturo.

e Que tipos de cons oporecen no lexto? Que pode focer codo un deles? Copio
no coderno e complelo o tóboo.

Tipo de con Que pode focer

Con poslor Protexereguiorogondo

( Copio os polobros do texto que nos explicon como son os cons.

I Exemplo: inlelixente.

Que oroción é verdodeiro? Cópioo no coderno.

Os cons non poden vivir nunho fomilio.

Os cons son bos onimois de compoñío e oxudon os persoos de moitos formos.
Os cons só poden vivir con oulros onimois.

60
t
T
unidode 4

0 .o,ro uN ANTMAL DE cornpañia

A Sobelo ocóbonlle de regolor un
conciño. Elo xo sobe que ler un onimol de
compoñÍo esixe moilo responsobilidode.
O conciño dependeró delo poro que
oolimenteeocoide.
Antes de que o onimol chegue ó coso,
Sobelo preporou fodo o necesorio.
Ademois, coo oxudo de seus pois,
fixo unho listo coos olencións
que o seu cochorro voi precisor.

Monter o lugor onde vive limpo, seco

e ventilodo.
Socolo o poseon vorios veces oo dío.
Levolo oo veterinorio.
I

Educolo.
Boñolo e coidor o hixiene dos seus ollos, oídos
e dentes.
Cepillolo.

Que onimol de compoñío tes ou che gustorio ter?

Que che gusto dese onimol?

( Escribe unho listo cos coidodos que necesito.

( lmoxino un onimol de compoñio que pode molesior

ou moncor o outros persoos? Penso e responde. @

Como tes que educolo?

Que outros cousos tes que focer poro que non osusle
ou moleste os demois?

Anolizo o cortel que tes no dereito e responde:

Oue mensoxe nos lronsmile?

Que opinos de regolor onimois?

61
 I
Aclividodes finois
er*rNDo A EsruDAR
@
@ nesumo. [e e copio no cqdemo.

As funcións vitois dos onimois. Segundo o súo nutrición, os onimois poden

ser cornÍvoros, herbÍvoros ou omnÍvoros. Segundo o súo reprodución poden ser
ovÍporos ou vivÍporos. Fon o función de reloción recollendo informoción
e reolizondo movemenfos.

Os onimois vertebrodos. Os onimois vertebrodos son os que teñen ósos.

DivÍdense en momÍferos, oves, réptiles, onfibios e peixes.

Os onimois inverlrebrodos. Os onimois inverlebrodos son os que non teñen ósos.

DivÍdense en moilos grupos diferentes.

Os insectos son o grupo móis numeroso de inverlebrodos.

O eSOU¡me. Copio no cqderno e compleúo un esquemo como o seguinie

r.rüllzondo o lnfomodón do rcsumo.

I I V'I I r\r
I segundQ
I fEesundoLEf I l l_
I

r súo olimenloción sor o súo reprodución sor

rittl ttrtr
ll rl II IN
corntvoros ovrporos

C) PAIABRAS cLAvE. [€ o nasumo qu€ copioches e subliño ne] qs polobros

coos que se rcsponden estos prcgunios.

o Que funcións vitois reolizon os onimois?

. Como son os onímois segundo o súo nutrición? E segundo o súo reprodución?

o Que coroclerÍstico leñen os vertebrodos? En que cinco grupos se dividen?

o Que coroclerÍstico leñen os inverlebrodos? Col é o grupo móis numeroso?

62
 unidode 4

COMPROBO O QUE APREND¡N

Q Copio no coderno e complelo o seguinte tóboo.

-
\rerlebmdo ou Oviporo
inverbbmdo? ou viúporc?

Estrelo de mor lnverlebrodo ovrporo

Cervo

Poporrubio

Ro

Miñoco

Q observo os seguintes onimois e coniesto os preguntos.

folcón pordol cegono ponulo colorodo

a En coles dos seguinles corocleristicos se porecen todos estes onimois?

voon - teñen plumos - nodon - son ovÍporos
teñen dúos potos - teñen peleiro - oleilon os súos crÍos
* A que grupo de vertebrodos pertencen?
r En que se diferencion esles onimois dos momÍferos?

G A col dos grupos dos verlebrodos perlencemos os persoos?

Explico o resposlo.

Q copio no codemo
o debuxo do inseclo
I
e escribe o nome dos súos pories.

o A que grupo de onimois perlence? I

c Enumero dúos dos súos

corocteríslicos.

63
 As plontos

A vitoria amazónica
O río Amazonas dálle nome á selva máis extensa
do noso planeta, a Amazonia.

Os primeiros exploradores do Amazonas

quedaron sorprendidos ao descubrir nas augas
deste rÍo unha planta con enormes follas flotantes.
Estas follas chegaban a medir dous metros
de diámetro e podían soster aves e pequenos
mamíferos.
O bordo das follas estaba levantado
para que flotase mellor. Ademais, esta planta
tiña unhas grandes e fermosas flores.
Á planta chamáronlle vitoria rexia en honor
á raÍña Vitoria de Inglaterra. Máis tarde
cambiouse o seu nome polo de vitoria amazónica,
por encontrarse no Amazonas.

LE, OBSEWA E COTT,IPRENDE

Por que resullobo sorprendente o plonto do lecluro?

Que polobros do lecluro describen o plonlo?

Por que se chomo estq plonlo vitorio omozónico?

Observo os fologrofÍos e describe o plonto

coos túos propios polobros.

EXPRESóN ORAL. Coñeces olgunho plonlo curioso?

Explicolle oo reslo do close como se chomo, como é
e que che gusto delo.

u
 .-.Q.*-

.-- ta --
-e,.1i
¡
I

Ia
) ; ?9'r.-; >:.'

i
l

LEMBRA O QUE SABES

-s p ontos son seres vivos. Nocen de sementes,
-
ed ron e reprodúcense.
tue necesrlon os plontos poro medror?

, -: plontos 'leñen vorios portes: o roÍ2, o tolo

. :;s fo los
lnde medro o roÍz dos plonlosr

tlonlos son nerpscrics poro o\ onrmois -

: rs per5oo5. "<_ ,

-:rro que usoroos os p ontos?

 As portes dos plontos
A roiz
A roiz é o porte do plonto que esló deboixo do teno e ogono
o plonto ó terro. Esto porte pode ter dislinlos formos:

o Algunhos plonlos leñen o Outros plonlos leñen Outros leñen roÍces grosos
unho roÍz principol groso do moitos roíces de tomoño que serven poro olmocenor
que soen oulros móis finos. porecido. olimenlos.

popoulo
popoulo lrigo remolocho

A roíz é o porte do plonlo que crece deboixo do terro.

O tolo
O tolo é o porte do plonlo que medro por enri-
As órbores teñen
bo do lerro e soslén os follos, os flores e os froi- un tolo leñoso
los. O tolo odoilo estor dividido en vorios romos. e groso chomodo
tonco. As súos
Hoi dous tipos diferenles de lolos, os leñosos e romos son duros
os herbóceos: e nocen no porte
ollo.
o Os iolos leñosos estón formodos por modeiro
e son duros e rÍxidos. Encónlronse nos órbo-
res e nos orbuslos.
Os orbustos teñen
o Os tolos herbóceos son brondos e flexibles e o tronco móis curto
co os órbores.
leñen cor verde. Este tipo de lolo encónlrose
Por iso, os súos
nos herbos. romos nocen preio
do chon.

O tolo medro sobre o lerro e soslén

os follos e os flores.

66
 unidode 5

SEGUNDO O BORDO SEGUNDO A rcRMA DO LIMBO

redondeodo

lonceolodo
lriongulor

polmeodo

Q clasiñcación das follas segundo o seu bordo e a súa forma.

TRABALLA COA IMAXE

As follos . Expl¡co como é o follo do olmo
segundo o seu bordo e o súo formo.
As follos son os porles verdes do plonto que nocen no tolo.
Eslón formodos polo pecíolo e o limbo.

o O peciolo é o porte que une o follo oo lolo.

o O limbo é o porle móis lorgo e plono do follo.0

As órbores de lollo coduco son os que perden os súos follos
no oulono, como o freixo e o corbollo. Oulros órbores, como
o piñeiro ou o oc¡ñelro, non perden os súos follos lodos ó
,ez, senón que os von combiondo pouco o pouco de monei-
'o que sempre teñen follos. Son órbores de fulh pelenne.

As follos son verdes e medron sobre o lolo.

-\z- l
Q oescribe como son os roices que opor€cen
.-.-\r.
nos fotogrofios do dereiüo. -f,

@ Como se pode dilinguir entre unho órborc, un orbusto 1-

-t
I

@ Oebuxo no coderno o follo do olmo e s¡nolo os súos porles.

67
 A nutrición dos plontos
As plontos, como o reslo dos seres vivos, reolizon os lres luz
funcións vilois: o nulr¡ción, o reprodución eo reloción.
dióxido
de corbono
Como se nutren os plontos?
As plonlos reolizon o función de nutrición dun modo moi
dislinlo oos onimois. As plonlos fobricon o seu propio oli-
mento. Poro fobricor os seus olimenlos os plonlos necesi-
lon vorios substoncios:

o Augo e soles minerois, que obleñen do solo.

o Dióxido de corbono, un gos que tomon do oire.

Ademois, é imprescindible que recibon luz

soles
o ugo minerois
As plontos lomon o ougo e os soles minerois do ferro o
trovés do roiz. Eslo mesturo de ougo e soles recibe o As plantas necesitan varias
nome de zume bruto. substancias e luz para producir
os seus alimentos.
O zume brulo sobe polo roÍz e polo lolo o lrovés duns con-
dulos e chego olo os follos.

Nos lerreos cullivodos odóilonse engodir soles minerois

poro que os plontos medren mellor e móis rópido. Esles
. Oue subsloncios lomo o plonlo
po os súos roíces?
soles engódense medionte os ferlilizontes.
. Que porte do plonlo se encorgo
de tomor o luz do Sol?
Poro fobricor os seus olimenlos os plonlos neces¡lon
ougo, soles minerois, dióxido de corbono e luz.

As raíces das plantas teñen uns pelos moi finos,

os peliños absorbentes, que toman as substancias da terra.

6B
 unidode 5

A fotosíntese @
A fotosintese é o proceso medionte o col os
plontos fobricon o seu olimento. Reolizose nos o
follos, que tomon dióxido de corbono do oire e
reciben ougo e soles minerois desde o roí2.

Eslos substoncios combinonse e lronsfórmonse

en olimenlos grozos ó enerxío do luz do Sol.
Nesle proceso prodúcese osíxeno, que se ex-
pulso oo exlerior e poso oo oire.

Os olimentos obtidos no folosínlese mestúron-

zume eloborodo
se coo ougo e formon o zume eloborodo. Esto . ougo
substoncio repórtese o lodos os pories do . ol¡mentos
plonlo. @ @ Esquema da fotosíntese.

As plonlos fobricon o seu olimento

medionle o folosÍnlese.

A importoncio dos plontos

{s plontos son moi necesorios poro o reslo dos @ oenne os seguinles polobros:
seres vivos principolmente por dous motivos:

o As plonios fobricon os olimentos que ulilizon

oulros seres vivos. AsÍ, os onimois herbÍvoros
oliménlonse dos plonfos e os onimois cornÍvo-
oconeró ó plonto
ros oliménlonse dos herbÍvoros.
do debuxo e explico
r As plontos producen o osixeno do oire, un o resposto.
gos que é necesorio poro o respiroción dos
seres vivos. @ ou" son o zume
brutoeozumeeloborodo?
:5emo¡s, os persoos obtemos dos plonlos nu-
En que se porccen? En que
-erosos produtos, como modeiro, medicomen-
se dife¡encion?
r:s. popel, lecidos, elc.

@ Son importonlres os plontos

As plonlos producen olimento e osÍxeno poro un onimol comívoro?
qre empregon o resto dos seres vivos. Fr<plico por que.

69
 A reprodución e o reloción dos plontos
A flor pélolo

A flor é o porte do plonto que contén os órgonos

reprodulores. No flor pódense dislinguir vorios
portes: O
o O cóliz. Esló formodo por unhos folliños ver-
des, chomodos sépolos, que protexen o flor.

o A corolo. E o porle móis v¡sloso do flor. Estó

formodo por unhos follos coloreodos chomo-
dos ¡Élolos.

. Os eslomes e o pistilo. Son os órgonos repro-

dutores do plonto. l$ As partes da flor.

As flores conteñen os órgonos reprodulores TRABALLA COA IMAXE

dos plonlos. . Que formo leñen os eslomes? o p¡lilo?
E

. Enumero os porles do flor, do móis interno

ó mó¡s externo.
A reprodución dos plontos
A reprodución dos plontos ocorre en vorios po-
SOS:

I. Nos eslomes do flor 3. O pislilo moduro

fórmonse os grons de pole. e fórmose o fioib.
2. Un gron de pole
chego oo pililo
doulro flor.

4, No interior do
fro¡lo encónlronse
os sernentgs.

5. Unho semenle coe ó

lerro, xerm¡no e dó lugor
o unho novo plonlo.

70
 un¡dode 5

A función de reloción
As plontos son moi diferentes dos onimois. Non poden
desprozorse e non teñen órgonos dos senlidos nin sislemo
nervioso. Non obstonle, lomén reolizon o función de relo-
ción, é dicir, responden o combios do seu medio. Algúns
exemplos son os seguinles:

o As plonlos medron coro ó luz, xo que o necesilon poro

reolizor o folosÍnlese.

o As roÍces dos plontos medron coro o onde hoi ougo.

o Algunhos plonlos, como o mimoso, pechon os súos fo-

llos condo olgo os toco. @

o As plontos rubidoiros, como o hedro, enrólonse orredor

doulros plontos poro medror.

o Algunhos plonlos, como o ipomeo, obren os súos flores

duronte o dio. Oulros, como o flor do lúo, óbrenos du-
@ A mimosa responde ao contacto
ronte o noile. pechando as srias follas.

ft ponto, reol¡zon o función de reloción poro

oos comb¡os.
fnrcna",

@ Copno o aeOuxo no coderno e escribe

oo nomes dos porles do f,or.
ttll
@ nesponae os seguinles prcgunios:
o Onde se formo o pole?
o A onde deben chegor os grons
ta\
rzR\
de pole?
o Que ocorre condo os grons de pole
chegon oo seu destino?

Q Or querc diei¡ xerminart Explico o seu signiñcodo.

Q ecrte un exernplo do fundón de rdodon ms plcrlw.

71
 Plontos de Golicio
A vexetoción de Golicio
A vexetoción é o conxunto dos plontos que hobilon nun
poís. nunho rexión ou nunho zono.

A vexetoción de Golicio é moi rico e voriodo. Non viven os

mesmos plontos nos monloños co nos zonos boixos, no
beiro do mor ou nos beiros dos ríos. É moi inleresonle co-
ñecer olgunho destos plonlos.

A vexetoción dunho zono é o conxunlo dos plontos

que viven nelo.

Carballo
O corbollo é unho órbore gronde
e robusto que formo bosques en zonos
frescos e húmidos. Ten un lronco recto
e unho copo moi omplo. A cosco é gris nos
novos, pero co lempo vólvese de cor pordo.
As súos follos son ovolodos e co bordo
lobulodo. Son coducos e coen no outono.
Faia
A foio é unho órbore gronde. Vive en zonos
frescos e húmidos nos obos dos monloños. O
seu tronco é reclo e ten unho cosco liso de cor
grisóceo. A copo é omplo con moitos pólos.
As follos 'leñen formo ovolodo e o bordo
ondulodo. Antes de coer combion de cor e
vólvense dun fermoso morrón overmellodo.

As súos flores son pequenos e pouco vislosos As súos flores son pequenos e pouco vistosos.
e os seus froilos son os londros. Don uns froitos que se chomon fobucos.

72
 unidode 5

Amieiro Toxo
É unho órbore de follo coduco que se O toxo é un orbusto moi espiñento que medro
encontro nos beiros dos ríos. no monle lonto no coslo como no inlerior.

As súos follos son grondes e redondeodos, A súo flol chomodo chorimo, é omorelo e moi
coo morxe dentodo. Ten flores mosculinos e obundonle, e os seus froilos son unhos voíños
femininos, oÍndo que son pouco vislosos. que conteñen vorios sementes.

Gebola das gaivotas

isto plonto medro nos dunos mellor conservodos
Co litorol golego, como os de Corrubedo
e dos illos Cies.
-en follos grondes e eslreitos de cor verde cloro.

-s sios grondes flores de cor bronco son moi

, islosos e lomén moi recenden'les.
: orece de xullo o setembro.

Foi un debuxo no coderno poro comporor o tomoño dos plontos

desto póxino. Debuxo unho liño poro o solo e, como se medrosen nel,
debuxo codo unho dos plontos.

Coles destos plontos teñen flores vislosos? Di o nome doutros tres

plonlos que teñon flores rechomontes.
 Melloro os miños competencios
íElr
v ¡r.¡rrRPRETo rNsrRucroNs

Como reproducir unho cinto

A cinlo é unho plonio que se pode reproducir sen necesidode de que
inlerveñon os súos flores e sementes. Poro focelo, sigue os instrucións.

A CINTA lll. Reproduc¡ón

l. Preporo un lorro pequeno cunho mesluro de 2. A cinto ten fillos que soen nuns lolos finos.
oreo groso e ierro e régoo ben. Elixe un que leño vorios folliños.

Enlerro un pouco o f¡llo, pero non cortes oin- Espero uns díos poro que o fillo bole roÍces e
do o lolo que o une ó plonto noi. corlo o lolo de unión.

&
C Explico coos iúos polobros que significodo ten o polobro fillo.

e Responde:

Por que hoi que regor ben o lono onde se plontoró o fillo?

Por que ho¡ que esperor vorios dÍos ontes de color o loliño?

( Observo o cinto do dereito e contesto.

Contos plontos novos podes obter delo?

Por que?

Que posos seguiríos poro obler unho cinto?

74
 un¡dode 5

.o,ro ,NHA PTANTA

6
O fonco do Brosil é unho plonfo de interior moi populor.
É doodo monlelo denko do coso se se lle proporcionon
os coidodos oxeilodos.

Parabéns por adquirir este tronco do Brasil.

Para mantelo no seu mellor estado teña
en conta as necesidades desta planta:

o O tronco do Brasil necesita estar nun lugar

c¿ílido sen conentes de aire.

a Esta planta require moita luz, pero non soporta

o sol directo.

o O tronco do Brasil necesita humidade no ambiente,

pero a terra non debe estar enchoupada.

o É importante manter as súas follas sempre limpas.

o Que coidodos necesito esto plonto? Escribe no coderno

coles dos seguintes son conectos.

o Regor o suficiente poro que o lerro esleo húmido.

o Ter o plonlo nun lugor moi seco.

. Limpor os follos cun tropo húmido.

@ en col dos seguintes lugores colocorios un tono cun tronco

do Brosil? Explico os moiivos polos que rexeitos os oulros lugorcs.

o Nunho terrozo solleiro.

o Dionte dunho ventó, pero ofoslodo.

G
o Ao lodo dunho venló.

g
o Nun reconto ofoslodo de colquero ventó.

@ a trio tomilio e fi ides de vococións. Boixodes todos

os persionos e pechodes o ougo e o luz. Penso
en difurentes posibilidodes poro que os lúos plontos
se monteñon ben no voso ousencio.
tr
IE
75
 Aclividodes finois

@ neneNDo A EsruDAR
@ nSunno. Ie e copio no codemo.

As portes dos plontos. As portes dos plonlos son o roÍ2, o lolo e os follos.

A nulrición dos plontos. As plonlos producen o seu olimenlo medionte o fotosÍnlese.

Poro reolizor o fotosÍnlese necesiton ougo, soles minerois, dióxido de corbono e luz.

Ao reolizor o folosÍnlese, os plonlos expulson osÍxeno.

A reprodución dos plontos. A flor conlén os órgonos reprodulores do plonto.

Estó formodo polo corolo, o cóliz, os estomes e o pislilo.

No reprodución, o pole dunho flor vioxo oo pistilo doutro. O pislilo tronsfórmose

nun froilo, que conlén os semenles.

A reloción dos plontos. As plonlos reolizon o función de reloción poro responder

oos combios. Por exemplo, os plonlos medron coro ó luz e os roÍces, coro ó ougo.

@ fsOUfma. Co¡ño no coderno e compleúq un esquemo como o seguinie

ulilizondo o infomoción do rcsumo.

pA¡gRAS CIAVE. Le o resrrmo que copiodres e subliñq nel os polobms

O
coqs que se rcsponden €slos pr€guntos,

o Que porles leñen os plonlos?

o Medionte que proceso fobricon os olimenlos os plonlos? Que necesiton

e que expulson?

o Onde estón os órgonos reprodulores dos plonios e que portes leñen?

o Que vioxo dunho flor o oulro? En que se convele o pisfilo e que contén?

o A que responden os plonlos medionle o función de reloción?

76
 unidode 5

COMPROBO O QUE APRENDIN

c Contesto os seguintes preguntos sobre o nutrición dos plontos.

* Que substoncios tomon os plontos polo roiz? -

o Que subsloncio lomon os plontos polos follos?
* Que substoncio se produce no folosÍntese e se expulso oo oire?

c Como se chomo o mesluro de ougo cos olimenlos producidos

no folosínlese?

G Por que hoi poucos plontos no deserto? Por que non viven plontos
denlro dos covos?

G Copio no coderno os seguintes orocións no súo orde correcto.

::, En primeiro lugor, os plonlos producen flores.

q As semenles coen no terro, xerminon e don lugor o unho plonliño.

., O froito contén os semenles.

c O pistilo moduro e tronsfórmose no froito.

' Nos eslomes fórmose o pole, que vioxo oo pist¡lo doutro plonto.

a A secuencio de fotos mostro un experimento. Nel fixéronse medror

unhos plont¡ños dentro dunho coixo pechodo cun buroto nun exlremo.
A coixo só se obrio un momento poro tiror os fotos.
. Describe o que moslron os folos. ,\
.. Con col dos funcións vitois se reloc¡onon os folos? Explico o resposlo.

77
( Con col dos funcións vitois estó relocionodo codo fotogrofio? Explico
o resposto.

e Copio no coderno e completo o seguinte porógrofo:

Poro estor son hoi que ler hóbilos soudobles. Enlre eles estón ter unho . .. . . . soudoble, proclicor
...... frsico, coidor o ...... e deixor tempo suficienle poro o ocio e o .......

lndico que nulrientes nos ochegon o olmozo e o comido que oporecen

nos fotogrofios. Escribe o que grupo do rodo dos olimentos pertence
codo un dos olimentos que compoñen o olmozo.

-r-

C Copio no coderno e completo o codro sobre os sentidos.

ñ

Copio e completo no coderno os seguintes orocións:

Os onimois cornívoros oliménlonse de Os onimois ovÍporos nocen

Os onimois herbÍvoros oliméntonse de. . Os onimois vivÍporos nocen

Os onimois omnÍvoros oliménlonse de......

Closifico estes onimois en vertebrodos e invertebrodos. lndico despois

o que grupo pertence codo vertebrodo.

mosquilo sopo comun xilgoro ourizo de mor

logorlo dos muros congrexo corpo

Copio e completo no coderno o seguinte porógrofo sobre o folosíntese:

As plontos producen os seus olimenlos medionte o ... . . Polo roÍz lomon ougo e
que formon o zume ,. . Polos follos lomon . do oire. Nos follos combínonse
eslos subsloncios grozos ó enerxío do e lronsfórmonse en olimentos,
que oo mesturorse con ougo formon o zume

Corrixe estos orocións no coderno e escríbeos

de formo correcto.

As semenles eslón no inlerior do eslome.

O tolo medro deboixo do lerro e o roíz sobre elo.

As órbores de follo perenne perden lodos os súos follos

.l
ó vez.

O pistilo moduro e fórmose o pole

As plonlos nunco reolizon o función de reloción.

70
Dirección de arte: Xosé Crespo.
Proxecto gráfico: Pep Carrió.
llustración de portada: Sergio Garcia.
Xefa de proxecto: Rosa Marín.
Coordinación de itustración: Carlos Aguilera.
Xefe de desenvolvemento de proxecto: Javier Tejeda.
Desenvolvemento gráfico: Raúl de Andrés, Rosa Barriga e Jorge Gómez.

0irección técnica: Ángel Garcia.

Coordinación técnica: Fran Ameixeiras. Lourdes Román.
Confección e montaxe: Adela Fuentes, Antonio Díaz, David Redondo, José Luis Serrano e Marisa Valbuena.
Asesoramento lingüistico: Xoán L. Bendaña, Luz Cures, Antonio Guiadanes.
Documentación e selección fotográfica: Marilé Rodrigátvarez.

Fotografia: A. Brandi; A. Guerra; A. Real; A. Toril: C. -Jiméne/photoAlquimia; C. Suárez; C. Valderrábano e l. Hernández;

l. Rovira; J. C. Muñoz: J. Escandell.com; J. l. lty'edina: J. Jaime; J. Rosselló; Jose Antonio Acuña; L. M. lglesias: M. San Félixr
Michete di Piccione; R. Tolín; S. Enríquez; 5. Yaniz: V. Rivera; A. G. E. F0TOSTOCI«FOTOSEARCH RN4., Cornelia Doerr, Frank
Krahmer, lmage Source, Wayne Lynch, Marevision, B. Fischer, Palladium, Sirko Hartmann, A. Held, SCIENCE PH0T0 Ll-
BRARY, Heinz Tschanz-Hofmann, Reinhard Dirscherl, G. Ronald Austing, Alfred Schauhuber; C0RD0N PRESS/Patricio Robles
Git; EFEáulio Muñoz; EFE/SIPA-PRESS/Michel Pignéres; GETTY llr4AGES SALES SPAIN/Photos.com Plus; HIGHRES PRESS
ST0CllAbleStock.com; l. PREYSLER; IST0CKPH0T0/0ktay Ortakcioglu; J. M.a BARRES; L0B0 PR0DUCCI0NES / C. SANZ;
PHOTODISC; MATTON-BILD; SERIDEC PHOTOIMAGENES CD; ARQUIVO SANTILLANA.

O 2012 by Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educac¡ón, S. L.

Entrecercas, 2. 15705 Sant¡ago de Compostela
Printed in Chiña

ISBN Obra compteta: 97&A4.9972-O92-O .Calquera formá de reprodución. d¡st.ibución. comunicacón pública o! tráns
ISBN deste volume: 97 AA4-997 2-LAO-4 fomación desta ob.a só pode realizarse coa aurorización dos seus tiroiares
salvo e¡c€pc¡ón prev§a pola lei- Oirfxá§e a CEORO (Cenrro Espáñotde Dere
CP: 368457 tos Reprográf¡cos, ww.cedro.org) se neces¡ta fotocopiar ou es.ánear atgú-
D.L. rV-980&2012 rragmenro desta ob6..
 -:t
:§
-o
:r

-!!§

-o,

Coñecemento
do medio 3 r*,*o*,o
Primeiro trimestre

llr
Proxecto Os C-amiños do Saber
tonr,r*o
OBRADOIRO