MAY PAGSINTA’Y WALANG PUSO
tindahan. Si Tisya ay ang asawa ni Osyong na enkargado ng lupa
May Pagsinta'y Walang Puso ipinakikita dito ang pinakamatitining na
saloobin ng mga tao na saksi sa masalimuot na usapin ng pag-ibig, pag-
aasawa, at pangalunganya. Sa panulat ni Iñigo Ed. Regalado, inedit at
binigyang introduksiyon ni Robert T. Añonuevo. Inilimbag muli ng Ateneo
de Manila University Press noong 2001.
Tungkol sa aklat
Inilalantad ng May Pagsinta'y Walang Puso (1921) ang pinakamatitining na
saloobin ng mga tao na saksi sa masalimuot na usapin ng pag-ibig, pag-
aasawa, at pangalunganya. Sa pamamagitan ng mga tauhang gaya nina Sela,
Fidel, Rafael, at Marya, natalakay ng mahusay ni Iñigo Ed. Regalado ang
maselang paksang dating hindi sinasaling sa panitikang Tagalog. Ginagamit
ni Regalado ang pambihira niyang talento sa paghabi ng mga tauhan, lunan,
pangyayari, at panahaon ng may matayog na pagsasaalang-alang sa wikang
Tagalog at sa lahat ng malig nito. Nagbunga lahat iyon ng kapana-panabik
na mga tagpo, ng mga kakatwang kaisipan, at ng mga nakapupurgang
damdamin para sa sinumang mambabasang naghahanap ng kapanatagan,
kasiyahan, at kaliwanagan.
NOTES:
Canal De La Reina (buod)
Kabanata 1 : Panimula
Mula ng pagkabata ni Caridad, ngayon na lang niya ulit binalikan ang
lugar na kanyang sinilangan at kinalakihan. Malayong-malayo na ang dati
nitong malinis at maayos na istura sa maputik at madaming basura na
makikita mo ngayon. Ang sariwang hangin ay napalitan na ng mabahong
amoy ng kapaligiran. Kasama ni Caridad ang kanyang pamilya upang
puntahan ang lote nila. Ngunit si Junior, ang bunsong anak ni Caridad at
Salvador, na lamang ang sumama sa kanyang ina sa pagtawid sa maduming
ilog. Habang papunta sa kanilang lote, ikinwento ni Caridad kay Junior na
nasunugan sila ng bahay kaya sila nagpasya lumipat ng Lolo Gorio niya.
Nang makarating sila sa kanilang lote na kinatitirikan na ng bahay at
1|Page
tindahan, hinanap ni Caridad si Tisya sa babaeng nagbabantay ng
nila. Ngunit sinabi ng babae na wala na si Tisya dito. Ipinaalam ni Caridad
na siya ang may-ari ng lupang tinatayuan ng kanilang tindahan. Nagulat ang
bantay sa tindahan at tinawag ang kanyang amo, Nyora Tentay ang
pangalan.
Kabanata 2: Alaala
Nakasagutan ni Caridad si Nyora Tentay. Pakilala ni Caridad na siya
ang may-ari ng loteng kinatitirikan ng bahay at tindahan niya. Sagot
naman ng matanda ay may papel siyang hawak para patunayan na sa kanya
ang lupang iyon. Tinanong ni Caridad kung kilala niya si Precioso Santos o
Osyong na asawa ni Tisya. Sabi ni Nyora Tentay na kay Osyong niya binili
ang lupa. Idinagdag pa niya, na walang nabanggit si Osyong na mayroong
ibang nagmamayari ng loteng kinatatayuan ng kanilang bahay. Lumapit sa
kanya si Junior at hinawakan ang bisig nito. Nag-init ang ulo ni Caridad
ngunit, namulatan siya at sinabing babalikan na lamang ulit siya. Pagkaalis
ni Caridad, umapoy din sa galit si Nyora Tentay at nagbantang
magkakahalo ang balat sa tinalupan. Nagbalik muli sa alaala ni Caridad ang
kanilang nasunog na bahay. Ang bahay nilang pawid at kawayan na
barnisado sa tabi ng isang malaking punong kamatsile, sa gilid ng makitid
at malinis na Canal de la Reina. Hindi rin niya makakalimutan ang paggawa
niya ng bangkang papel kasama ang kanyang Ate Anita, ang Tiya Aning nila
Leni at Junior at tinitingnan kung kaninong bangka ang unang makakatawid
sa kabilang ibayo. Naalala din niya ang lorong nagsasalita ng kanyang
pangalan noong bata pa siya. Iyon ay loro nila Aling Andang, ang anak ni
Mang Sintong Kawayan. Nang makarating sina Caridad at Junior sa
kanilang kotse, sinalubong sila ni Salvador. Kinamusta ni Salvador ang
pagpunta nila sa minanang lote ni Caridad at isinalaysay ni Caridad ang
nangyari at muntik na silang mapasubo sa away. Pinagkatiwalaan ni Caridad
si Osyong pero niloko lamang sila nito. Sinabi ni Salvador na kukuha nalang
sila ng abogado para maayos ang problemang ito. Pagdating nila sa bahay,
inilibas ni Caridad ang titulo ng lupa, pati na ang mga resibo. Hindi niya
matanggap na maaaring mawala ang kaisa-isang alalalang napakahalaga sa
kanya. Naalala ni Caridad ang kanyang ina. Naalala niya ang pagkamuhi nito
sa bahay nila sa Canal de la Reina dahil nawala ng parang abo ang ipinundar
ng tatay ni Caridad para sa kanilang pamilya.
Kabanata 3: Linta
Isang dyip ang tumigil sa harap ng tindahan ni Nyora Tentay.
Kinabahan siya dahil simula ng makita niya si Cardidad ay hindi na nawala
ang nerbyos sa kanya. Sa kanilang pook, siya ang may pinakamalaking
bahay. Siya din ang takbuhan at utangan ng kanyang mga kapitbahay kahit
na ang maging tubo ay biente porsyento. Nang bumaba na sa dyip ang
isang lalaking mataas ngunit kita ang malaking tiyan ay nawala na ang
kanyang bahala. Ito pala ay si Doro. Daladala ni Doro ang kwaderno na
nagkakalaman ng listahan ng may mga utang kay Nyora Tentay. Natanong
ni Nyora Tentay si Doro kung may malalapitan sila sa husgado kung saka-
sakali at naikwento ni Nyora Tentay si Caridad Reynante de los Angeles.
Kilala pala ni Doro si Caridad, at sinabing siya nga ang anak ng may-ari ng
lupang kinatitirikan ng bahay na iyon. Muling nanumbalik ang nerbyos ng
matanda at sinabing may hawak siyang papel, titulo ng kanilang lupa.
Mayroong kilala si Doro sa registry of deeds kaya madali na ‘yon. At
sinabing pagbumalik dito ang Reynanteng iyon, pakibanggit na lang ang
pangalan ni Doro, anak ng Tonyang Bulutong. Siguradong maaalala ni
Caridad si Doro dahil dati lamang silang magkapitbahay. At pagkaalis ni
Doro, may naghihintay na babae sa labas kasama ni Asyang. Napansin ni
Nyora Tentay na mukhang malaki ang pangangailangan nito. Tinanong kung
kukuha ba ang babaeng tinawag ni Asyang na Nenita. May dala ang babae
na telebisyon at sinabing may mahigpit siyang kompromiso at iniabot na
ang pera sa babae pagkatapos ay umalis. Nang mga sandaling iyon ay hindi
na naiisip ni Nyora Tentay si Caridad Reynante de los Angeles.
Kabanata 4: Salu – Salo
Kaarawan ni Leni at pawing nababakas sa kanyang mukha na ayaw
nitong magdiwang ng kanyang kaarawan ngunit pinilit siya ni Caridad na
magkaroon ng munting salu-salo. Sa araw ding iyon ay kasama na ni
Salvador ang abogadong hahawak ng kaso sa lupa ni Caridad. Sinabi ni
Caridad na kung matatayuan sana iyong lupa na iyon ng apartment,
siguradong kikita sila roon. Binigyang-diin din ni Caridad na ang tao ngayon
ay mapagsamantala na, mahirap na pagkatiwalaan. Tinanong tuloy ni Leni
2|Page
kung ang abogadong nakuha ng kanang ama ay mapagkakatiwalaan. Sinabi
naman ni Caridad na abogado iyon ng kompanya ni Salvador kaya may
tiwala sila doon. Si Attorney Agulto ang kanilang abogado. Dumarating na
din ang mga kasamahang interno at interna ni Lenis sa ospital. Kasama na
rito ang masugid na manliligaw nito na si Vic. Positibo namang sinabe ni
Salvador na malakas ang laban nila sa kaso. Maaari na daw silang
magharap ng petisyon sa korte at sinabi ng abogadong palsipikado ang
titulong hawak ni Nyora Tentay. Ipinaalam din ni Atty. Agulto na may
pinapunta na siyang tao doon para magtanung-tanong at makasagap ng
unting balita tungkol sa lupa na pag-aari ni Caridad. Dumating na din si
Junior kasama ang kanyang mga kabarkada. Kasama niya sina Ben, Doddy,
Dante at ang kaisa-isang babae na si Betty. Inalok ni Caridad na kumain
muna sila ngunit tumanggi sila Junior. Napaisip si Caridad sa kasamang
babae ni Junior at pumasok pa sila sa kwarto. Nabahala si Caridad at
ayaw niyang makasama ni Junior ang pangkat na nasa silid ng kanyang
anak, pati na rin ang babae. Sinabi na lang ni Junior na mananaog sila
kapag gutom na sila.
Kabanata 5: Makabago
Tila hindi mawari ni Caridad kung ganoon na nga ba ang henerasyon
ngayon at kung ganoon na rin ba ang mga babae ngayon. Hindi siya
mapakali hanggang sa nanaog na sila ngunit patuloy pa rin ang pagusisa
niya sa babaeng kasama ng barkada ni Junior. Nang makaalis na ang mga
bisita ni Junior ay hindi na nakatiis ang kanyang ina at Ate Leni sa
pagtatanong tungkol sa babaeng iyon. Naisip din kasi ni Caridad na baka
mabuntis ni Junior ang kasama nilang babae. Nagalit din si Caridad dahil
hindi man lang marunong gumalang ang kanyang mga kaibigan. Paliwanag
naman ni Junior na ang babaeng kanilang tinutukoy ay ang girlfriend ng
kanyang kabarkada at hindi din niya type ang ganung klaseng babae.
Patuloy pa nito na kanyang pinagmamalaki sa kanyang mga kabarkada na
wala silang communication gap pati na ang generation gap. Hinayaan na
lamang siya ni Caridad dahil baka maisipan pa nitong gumawa ng di
kanaisnais.
Si Nyora Tentay ay galit na galit kay Maring na namomroblema
dahil iniwan siya ni Duardo. Nalaman kasi nito na ginagamit lamang siya ni
Maring upang makakuha ng pera para sa pagsusugal. Ang natira lamang kay
Maring ang relos niyang brelyante na binigay ni Duardo sa kanya. Nasabi
na rin niya na hindi na siya mangungupahan dahil gusto niyang ilayo sa
lugar na iyon ang kanyang anak. Isinanla niya na ang kanyang relos upang
pang bayad sa kanyang utang na upa ng bahay. Habang nag-uusap si
Maring at Nyora Tentay, mayroong kotse na pumarada sa harapan ng
tindahan ni Nyora Tentay. Lumabas siya ng tindahan dahil siya’y hinahanap
ng agrimensor na nagtatrabaho para sa gobyerno. Naparoon sila upang
magsukat ng lupa at naghahanap ng mga muhon dahil sa kakulangan ng
estero sa kanilang lugar at kinabahan si Nyora Tentay at naalala niya si
Caridad Reynante Delos Angeles nang maitanong sa kanya kung ilan tao na
siyang nangungupahan sa lupang iyon.
Kabanata 6: Pakikipagtunggali
Naglabas si Nyora Tenta ng isang malaking bote ng wiski, isang
malaking boteng panghalo ng inumin, isang malaking sisidlan ng yealo na
hugis-bariles at sinamahan pa ng isang malaking lata ng sitsarong baboy
laman ngunit hindi agad nahimok ni Nyora Tentay ang mga ito at binalutan
pa niya ito ng tig-isang sigarilyongblue seal. Tinanong ni Nyora Tentay
kung bakit kinakailangang ngayon sukatin ang lupa at ang sagot ng mga ito
ay dahil masyadong malalaki ang lupain na nasasakop ng Canal De La Reina
na dahilan ng pagkawala ng tubig roon at ang pagtakip sa mga lagusan ng
tubig. At tumuloy na ang kanyang mga bisita na pinabitbitan pa ng pagkain
kang Ingga. Lumabas si Nyora Tentay sa tindahan at natanaw si Lucing at
nagalit ditto dahil hindi na binayaran ni Lucing ang hiniram niya kay Nyora
Tetay na sa akala ni Lucing ay isang tulong para sa pagpapagamot ng
kanyang anak. Ang inaakalang mabuting kalooban sa pagtulong sa kaniyang
anak ay isa palang utang na napatungan na ng mataas na tubo.
Nagulat si Leni sa kanyang nakita na halos naghihingalo na ang
pasyente ng ipatawag siya sa Emergency Room ng charity ward. Isang
babaeng wala ng kulay ang mga labi, malalim na ang nakalapat na mga mata
at namamarak ang namumutlang mga pinsgi. Pilit niyang isinasalba ang
babae ngunit hindi na matanggap ng katawan nito ang iniksyon at hindi na
rin masalinan pa ng dugo. Kanyang pinirmahan ang papeles at nagulat
siyang makitang nakatira ito sa Canal de la Reina.
3|Page
Kabanata 7: Daigdig ng Pagdarahop
Si Leni ay baguhan pa lamang sa larangang iyon kung kaya’t hindi pa
siya sanay makakita ng mga taong nababawian ng buhay. Kanyang nagunita
nang nabanggit ng kanyang ina na siya’y maging isang General
Practitioner noong hindi pa siya nagdodoktor ngunit nirespeto pa rin ni
Caridad ang kagustuhan ni Leni. Sa kalagayan ni Paz Cruz nakita niya kung
gaano kahirap ang buhay dahil may mga taong hindi makapagpagamot dahil
sa kawalan ng pera.
Nabalitaan na nga ni Nyora Tentay na namatay na si Paz na ang
tawag ng mga taga roon ay Pacing. Kanyang naisip na kikita nanaman siya
dahil doon. Maraming makikiramay sa pamilya nito kahit na wala ang
katawan roon ni Pacing ngunit mapapansing hindi sila naparoon upang
dalawin ang bangkay nito at paniguradong sa kanya sila bibili ng mga
maiialok sa mga nakikiramay. Pinuntahan ni Nyora Tentay si Dado na
asawa ni Pacing at nakiramay sa kanya ngunit hindi pa rin nakalimitan ni
Nyora Tentay ang mga utang ni Dado sa kanya.
Kabanata 8: Pagkapit sa Patalim
Patuloy pa rin ang pagiyak ni Dado dahil sa kanyang pangungulila sa
kanyang asawa at sa bagong silang nitong anak. Pumayag si Dado sa nais ni
Nyora Tentay sa dagdag nitong interes sa ibabayad niya. Sinisisi ni Dado
ang kanyang sarili sa pagkamatay ng kanyang asawa dahil napabayaan niya
ito at hindi naitakbo agad sa ospital nang may tumawag sa kanya. Ito pala
ay si Gracia na asawa dati ni Victor na anak naman ni Nyora Tentay.
Kanyang nabalitaan na pumanaw na nga ang asawa ni Dado kung kaya’t ito’y
nakiramay sa kanya. Naalala pa ni Dado na ang damit na pinausot niya kay
Pacing ay ang damit na matagal nang nabigay ni Gracia sa kanya.
Sinabi naman ni Atty. Agulto na hindi basta-bastang kalaban si
Nyora Tentay. Pinalabas na binenta ito ni Caridad kay Osyong at pumirma
gamit ang tatak ng kanyang kanang hinlalaki at sinabing may malubha siya
karamdaman kaya hindi ito nakapirma. Habang sila’y naguusap ay tumunog
ang telepono na kanya namang agad na nasagot. Siya’y nagulat sa kanyang
narinig na ang tumawag sa kanya ay si Ingga na katulong ni Nyora Tentay.
Kabanata 9: INISASYON 1
Humihingi si Ingga ng tulong kay Caridad dahil gusto na nitong
tumakas sa kalupitan ni Nyora Tentay. Ngunit, sa kasamaang palad ay
naabutan ni Nyora Tentay itong gumagamit ng telepono at pinagbantaang
baon ito sa utang at hindi makakaalis sa kanyang bahay.
Dumalaw si Junior sa Canal dela Reina at hindi siya nagpaalam sa
kaniyang mga magulang na gagabihin siya sa araw na iyon. May isang bata
ang lumapit sa kaniya, si Bindoy dahil napansin nito na sinusundan siya ni
Junior. Kinakabahan naman si Junior dahil hindi niya alam kung saan sila
pupunta. Akala ni Bindoy ay naghahanap ng yosi si Junior ngunit ang laman
nito ay droga. Siya’y dinala ni bindoy sa isang lugar kung saan ay maraming
taong mga nakatayo at inabutan siya ng isang serbesa at sinubo sa kanya
ang isang kapsula at biglang nag-iba ang kaniyang pakiramdam. Patuloy ang
paghingi ng tulong ni Junior sa Panginoon dahil hindi niya na makayanan
ang kaniyang nararamdaman. Ang gusto lamang niya ay ang makalayo.
Kabanata 10: INISASYON 2
Namamanhid na halos ng buong katawan ni Junior ngunit pinipilit pa
rin niyang makapaglakad palayo sa lugar na iyon.
Sobrang nag-aalala na sina Caridad at Salvador dahil hindi pa
nakakauwi si Junior at dis oras na ng gabi. Alam nilang tumatawag naman
ito kung siya ay gagabihin. Nakausap ni Caridad si Dodi at sinabing ligtas
siya at nasa bahay nila si Junior ngunit inakala nila Caridad at Salvador na
lasing ito. Patuloy ang paghingi ng patawad ni Junior sa kaniyang nagawa.
Nasabi ng ama ni Dodi na siya ay nakainom ng isang droga at ang
nagpasama pa rito ay sinamahan pa ito ng serbesa. Kaagad silang bumili
ng gamot para bumuti ang pakiramdam ni Junior. Sinabi ni Caridad na ang
lupa ang susi ng lahat. Dahil konektado ang nangyari kay Junior sa lupa o
kaya’y kapakanan ito ni Nyora Tentay at pag nabawi nila ang lupa, lahat ay
mapasasaayos.
Kabanata 11: Pagkamulat
Masakit pa rin ang ulo ni junior ngunit pakiramdam niya ay
nakabawi na siya sa tulog. Sinabi ng kanyang Ate Leni na uminom siya ng
maraming tubig upang mahimasmasan siya. Pinilit niyang binubuhay sa
kanyang isip ang mga naganap bago siya tuluyang manghina at tinananong
4|Page
niya ang kanyang ina kung may napansin siyang aso sa bahay nila Nyora
Tentay. Sinabi ni Bidoy na sadyang napakalaki ng asong iyon. Itim ang
kulay at parang lenteng malalaki ang mga mata. Si Nyora Tentay daw
mismo ang nagpapaligo at nagpapakain dahil walang makalapit sa aso at
baka din daw lasunin ng mga taong may galit sa kanya. Naging malinaw sa
isipan ni Junior ang katauhan ni Nyora Tentay. Isang lalaki ang umalalay
sa kanya patungo sa taxi na naghatid sa kanya sa tahanan nila. Sinabihan
siya ng tsuper na wag nang babalik doon. Sinabi rin ng tsuper na isang
pulis ang naghatid sa kanya. Masasabing guwardiyado ang lugar na iyon.
Simula elementarya ay nag-aaral na siya sa isang ekslusibong
kolehiyong panlalaki na pinamamahalaan ng mga pari. Marami siyang naging
kamag-aral na mayaman at mayroon ding nasa panggitnang antas ng
kabuhayan. Sumali sila Junior at Elmo nang magkaroon ng demostrasyon
ang mga kabataan at estudyante sa harap ng kongreso upang ipakita sa
pangulo ang damdamin ng bayan. Tumulong sila sa paghahanda ng itim na
kabaong na inihagis sa sasakyan ng pangulo at gumawa rin sila ng isang
malaking paper-mache na buwaya na kinabitan ng pangalang
Marcos. Maraming nasaktan. Walang patawad ang mga pulis. Binawian ng
buhay si Elmo dahil inabutan siya ng mga pulis. Inilipat si Junior nang
eskwelahan. Marami ang nag-iba sa kanyang buhay. Napalitan ng
arkitektura ang kanyang hangarin mag-aral ng batas at nagbago rin ang
kanyang mga kasama.
Dumating si Leni at si Vic sa bahay nila Caridad. Nag-usap sila sa
teresa. Hindi natapos ni Vic ang kanyang kinakain dahil nagkaroon sila ng
hindi pagkakaintindihan kaya umalis na ang binata.
Kabanata 12: Banta ng Sigwa
Tumawag ni Nyora Tentay kila Caridad at si Inyang ang
nakasagot. Gusto nito makausap si Caridad ngunit hindi siya kinausap nito
at nagbilin na tatawag ulit tungkol sa usaping lupa. Nagbigay ng lagay si
Salvador sa sheriff dahil parang naging routine na iyon. Nagulat si
Caridad noong sinabi ni Salvador iyon dahil ngayon lamang ginawa ni
Salvador ang magbigay ng lagay. Kaya nga hindi nagtagal si Salvador sa
trabaho niya sa gobyerno dahil ayaw na ayaw niya sa mga suhulan.
Tinanong ni Caridad kung magkano at bakit kailangang magpalagay
at sinabi naman ni Salvador na maliit lang ang binigay niya at bahala na
raw si Attorney. Mabuti nga raw na nauna sila kay Nyora Tentay na
maglagay dahil baka lalong maapektuhan ang kanilang apila tungkol sa lupa.
Galit na galit si Nyora Tentay dahil nagpapasok ng taong hindi nila kilala si
Ingga. Nabalisa si Nyora Tentay sa sinabi ng kanyang anak na kailangana
niyang humarap sa piskalya.
Naghahanap si Nyora Tentay ng isang magaling na abogado at
naisip ni Victor ang kanyang biyenan ngunit umayaw si Nyora Tentay at
pinagpipilitan ang kongressman niyang kaibigan na abogado rin. Ngunit
ayaw iyon ni Victor dahil maaari silang matalo sa kaso dahil iyon ay
kabilang sa gobyerno at maaring mabahiran ng politika.
Kabanata 13: Unang Senyal
Si Attorney Peña ang kinasundo ni Nyora Tentay na humawak ng
kanyang kaso na noong una ay bantulot ito sa pagtanggap sa kaso pero
noong binigyan na siya ng sobre agad-agad siyang nagbago ng isip at
tinanggap ito. Pinag-usapan nila ang mangyayari sa unang hearing. Agad
nadama ni Nyora Tentay na siya ay hindi maipagtatanggol ni Attorney
Peña kaya nanghinayang siya sa pera na ibinigay dito
.Noong araw ng unang hearing. Buo ang mag-anak ni Caridad na
nagtungo sa piskalya. Unang isinalang si Caridad at sinimulan siyang
tanungin ng abogado ni Nyora Tentay ukol sa lupa. Sinabi ni Caridad na
galing pa sa kanyang ninuno ang lupang iyon. Nagkasagutan ang dalawang
kampo at ipinapatawag ulit sila para sa pangalawang hearing dahil sa
pagwawala ni Nyora Tentay.
Tinawag ni Leni ang kanyang ina at sinabi na may naghahanap sa
kanya na ang pangalan ay Gracia Montes.
Kabanata14: Ikalawang Senyal
Lumabas sina Caridad at Leni sa bulwagan upang kausapin si
Gracia Montes. Pinabayaan na nila si Atty. Agulto na makipagtalo dahil
alam na nito ang pasya ni Caridad na hindi sila tatanggap ng anumang uri
ng pakikipag-ayos maliban kung ibabalik sa kanila ang lupa. Nang makita na
nila si Gracia sa kanyang Volkswagen, linapitan nila ito at sinabi sa kanila
na sa telepono na lamang sila mag-usap. Iniabot ni Gracia ang isang
tarhetang may nakalagay na numero ng kanyang telepono, at sa ilalim ng
kanyang pangalan ay ang maliliit na titik na Piano teacher at Plaridel
Village. Ibinigay naman ni Caridad ang numero ng kanyang telepono kay
5|Page
Gracia. Tatawagan daw ni Gracia si Caridad pag dating nito sa kanyang
bahay. Pagbalik nila sa piskalya ay tapos na ang hearing. Binalitaan na
lamang sila na pinapaghaharap ang panig nila Nyora Tentay ng sagot sa
loob ng 10 araw. Ayon kay Atty. Agulto, maganda ang tinatakbo ng
kanilang kaso, at nahanap na rin niya kung saan naroroon si Tisya. Inihatid
na nilang mag-anak si Leni sa pagamutan dahil 2 araw nalang ay
magsisimula na ang pag-kuha ni Leni ngboard exams, ang una sa isang
buwang pagsusulit, tuwing araw ng Linggo.
Sa bahay ni Geronimo M. Marcial nakatira si Gracia. Si Geronimo
ay ang anak ni Gracia at Victor. Siya ay isang practitioner na doktor
ng pediatrics. Sa sandaling iyon ay nasa kanyang sariling silid si Gracia,
nasa harapan niya ang telepono at kinakabahan na tinawagan si Caridad.
Kinuwento niya kay Caridad ang kanyang buhay nang nakalipas na
dalawampu’t pitong taon. Dati siyang manugang ni Nyora Tentay at asawa
ni Victor. Alam niyang pinagtatawanan ni Nyora Tentay ang kanyang
propesyon, kung kaya’t noon pa man ay naramdaman niyang hindi sila
maaaring magkasundo, maliban na lamang kung magsasarili sila ni Victor na
ayaw naman nito. Inamin niyang minahal niya dati si Victor, ngunit ngayo’y
wala na siyang paggalang sa kanya at hindi na niya ito mahal. Dati ay
umasa daw si Victor na babalik siya sa kanya dahil sa kanilang anak, ngunit
hindi alam ni Victor na ayaw niyang mamulatan ang kanyang anak sa ugali
nila Victor at Nyora Tentay kaya tuluyan niyang hiniwalayan si
Victor.Ikinwento rin niya na naroon pa siya nang bilhin nila Nyora Tentay
ang lupa sa Canal dela Reina. Marami raw milagro sa bilihang iyon, kaya
handa raw siyang tumestigo kung kailangan nila ang tulong niya.
Pagkatapos ng kanilang paguusap, dumating ang anak ni Gracia sa kanilang
tahanan.
Kabanata 15: Unos
Ikinwento ni Gracia kay Geronimo na iniimbitahan sila ni Caridad
sa kanilang bahay sa Makati, at binanggit rin niya ang anak na babae ni
Caridad. Parang ipinapares niya ito kay Geronimo, ngunit hindi alam ng
kanyang ina na ayaw niyang maranasang umibig. Ayaw niyang masaktan
dahil alam niyang magkakahiwalay lamang sila ng magiging kahati niya sa
buhay pagkalipas ng panahon, katulad ng nangyari sa kanyang mga
magulang. Binanggit rin ni Gracia sa kanyang anak ang tungkol sa lupain
nila Caridad, at kung paano siya handang tumestigo kung kinakailangan,
ngunit sinabi ni Geronimo na ayaw niyang mapasama pa si Gracia roon
kahit sa anong paraan. Ang totoo’y ayaw na niyang maugnay sa kahit na
anong paraan ang kanyang ina kay Victor. Ayaw na nga niya itong makita.
Noon nga’y nung kasusulit ni Geronimo sa pagka-manggagamot, nakasama
siya sa unang sampung nanguna. Nailathala sa pahayagan ang kanyang
larawan, kaya’t malamang ay nakita ito ni Victor at pumunta sa kanyang
pagamutan. Nagpakilala siya, ngunit malamig ang pagtanggap ni Geronimo
sa kanya. Sa dami ng mga narinig niya sa kanyang ina kung bakit sila
nakahiwalay sa kanyang ama, hindi siya nakadama ng pananabik sa kanilang
pagkikita. May tinangkang iabot si Victor sa kanya galing sa bulsa nito,
ngunit itinigas ni Geronimo ang kanyang palad kaya nalaglag ang ibinigay sa
kanya. Hindi siya lumingon kahit narinig niya ang mahinang tinig ni Victor.
Ito ang gunitang naalala niya sa kanyang diwa nang mabanggit ni Gracia
ang usapin sa lupa.
Sinundo na nila Caridad si Leni, at ikinuwento sa kaniya ang
nangyari sa husgado. Nagmura si Nyora Tentay nang masukol sa
pagtatanong ni Atty. Agulto. Dahil dito’y na-contempt siya. Kaya daw galit
na gait si Nyora Tentay dahil dumating si Gracia, ngunit hindi niya kasama
si Geronimo. Nang marinig ni Leni ang pangalan ni Geronimo, naalala niya
ang mga naging pagkikita nila. Una ay nang anyayahan ni Caridad ang mag-
ina sa isang hapunan sa kanilang bahay. Nahuli sila sa pagdating dahil may
biglang dumating na pasyente si Gerry. Nang pagkakataong iyon, nagunita
rin niya si Vic, hindi dahil magkapangalan sila ng ama ni Vic, kundi malimit
na kinukwento nito ang nasisirang oras ng usapan bunga ng mga
kaabalahan sa pagamutan. Hindi mauunawaan iyon ng isang hindi katulad
ang propesyon. Pangalawa, nagtungo si Geronimo sa pinaglilingkuran niyang
pagamutan dahil may sinamahan siyang batang pasyente na ipinasok
sa Pediatrics, kaya naisip niyang hanapin si Leni. Pangatlo, dinalaw ni
Geronimo ang pasyente niyon at pinuntahan siya sa
kanyang department.Pang-apat, kasama si Geronimo nang ilabas ang bata.
Dumaan uli sa kanyang kinaroroonan. Sa mga pagkakataong iyon,
nagugunita niya si Vic. Isa sa malimit na masabi niya kay Vic ay ang ukol
kay Geronimo, ngunit ayaw ni Vic na pagusapan siya at sinabi pa nga niya
na hindi niya gusto ang doktor na iyon.
6|Page
Noong panahon na iyon ay napakalakas ng ulan at signal number
two na ang bagyo, ngunit babalik pa rin si Leni sa ospital. Napagusapan nila
ang Canal dela Reina dahil lulubog nanaman daw ang lugar na iyon. Kalahati
na ng ilog ang nawawala at tuwing uulan nang malakas ay bumabaha
roon. Napagusapan rin nila ang tungkol sa kaso. Lamang daw sila at
nailabas na rin daw si Tisya.
Kabanata 16: Baha
Napakalakas na nang ulan. Lubog na sa Maynila, kaya nag-alala ng
husto si Caridad para kay Leni dahil madaling lumubog sa pook ng
pagamutan. Nagbukas sila ng radyo at narinig nila sa balita na ang
pagamutan ng lungsod ay binaha na ng husto. Sinimulan nang ilikas ang mga
pasyenteng nasa unang palapag ng gusali dahil naabot na ito ng tubig.
Hindi na makapasok ang ambulansya sa loob ng pagamutan. Nag-alala pa
lalo si Caridada para kay Leni. Ayon rin sa balita, nagsisimulang magpakita
ng palatandaan na maaaring sumabog ang isang malaking dike sa
Pampanga. Dahil dito, maaaring lumubog ang buong lalawigan, at madamay
pati ang mga karatig na lalawigan ng Bulacan, Bataan, Tarlac, at maaaring
ang buong Gitnang Luzon. Naisip ni Caridad ang kanilang palayan sa
Bulacan, at lalo na kung ano na ang nangyayari sa kanyang Ate Anita. Bigla
na lamang nawalan ng kuryente.
Samantala, pumasok na ang tubig sa bahay ni Nyora Tentay. Sila
lamang ni Ingga ang nasa bahay dahil bihira nang umuwi si Victor mula
nang kumalat sa kanilang pook ang balita ng usapin niya na iniharap ni
Caridad. Lumapit noon si Victor kay Gracia, ngunit hindi man lamang siya
hinarap nito. Dahil dito’y pinagalitan siya ni Nyora Tentay dahil ayaw
niyang lumalapit ito kay Gracia. Mula noon ay hindi na ito nag-uuwi, at
natuklasan ni Nyora Tentay na may inuupahang apartment si
Victor. Ibang-iba na si Victor. Hindi na ito ang dating palasang-ayon sa
lahat ng sinasabi ni Nyora Tentay. Natuto na itong sumagot sa kanya.
Ngayon ay kailangan niya si Victor dahil bumabaha na sa kanilang bahay.
Bigla na lamang may mga taong kumatok sa kanyang pinto at nagsisigaw,
nagmamakaawang patuluyin sila dahil baha na sa kanilang bahay, at siya
lamang ang may mataas na bahay sa Canal dela Reina. Pinagkaitan niya sila.
Hinawakan niya ng mahigpit ang kanyang bayong na naglalaman ng mga
alahas, pera, pilak at mahahalagang papeles kasama na ang titulo ng
kanyang lupa. Tinawag niya ang pangalan ng panginoon upang humingi ng
tulong dahil natatakot siya sa mga taong kumakatok sa kanyang pinto.
Matagal na rin niyang hindi natatawag ang pangalan ng panginoon. Winasak
na ng mga tao ang pintuan ng kanyang bahay upang makapasok sila, kaya
wala na siyang nagawa. Naramdaman niyang nawalan na lamang siya bigla
ng lakas at siya’y tuluyan ng natangay ng rumaragasang tubig.
Kabanata 17: Ama at Anak
Nang siya ay magkamalay hindi niya makilala ang mga tao sa
kanyang paligid. Tila hindi niya mamukhaan kung nasaan siya. Bigla niyang
nagunita ang kanyang mga suot na brilyantes pati ang mga papel na pera
sa kanyang bulsa ay wala na rin. Siya’y tumili ng maramdaman niyang may
sumakit sa kanyang ulo at nasalat niyang mayroon siyang sugat na nakuha
niya sa pagkakatangay ng malakas na agos ng tubig. Hinahanap niya ang
utusan niyan na si Ingga ngunit wala. May lumapit sa kanya na dalaga na
gustong tumulong sa kanya ngunit tumatangi siya at patuloy na hinanap si
Ingga. Tinanong si Nyora Tentay kung mayroon man lamang siyang
kamaganak at sinabi niya na may anak siya na ang pangalan ay Victor.
Sa tahanan ng mga Caridad ay nawalan na ng tuluyan ang kuryente
ngunit hindi naman naputol ang linya nang kanilang telepono. Hindi pa
umuuwi si Leni dahil sa trabaho niya,marami ang nangailangan ng tulong
dahil sa bagyo. Nagkaroon pa ng pagtatalo si Junior at ang kanyang
magulang. Una dahil gusto tumulong ni Junior sa mga "rescue operations"
at ayaw pumayag ng kanyang magulang dahil alam nilang
delikado. Pangalawa pinagaway nila ang gobyerno, sabi ni junior na wala
naman daw natutulong ang gobyerno kapag walang pera na kasama. Ang
henerasyon daw ng kanyang magulang ay walang ginagawa masyado sila
mahinhin na hindi sila nagrerebelde. Nagkaroon ng hindi pagkakaunawaan
ang mag-ama.
Kabanata 18: Pagkikilala
Pagkatapos ng matinding pagsasagutan ng mag-ama ay napag-
isipan ni Salvador na may punto din naman ang kanyang anak si Junior kaya
pinagbigyan niya si Junior na pumunta sa rescue operation basta lamang
ay mahanap niya ang utusan ni Nyora Tentay. Mabilis siyang umalis ng
bahay kasama si Dodi, ang kanyang kaibigan. Bago sila nakarating sa
7|Page
mismong rescue operation napadaan sila sa ospital na pinapasukan ni Leni
at kinamusta siya ni Junior. Pagkatapos ay napunta na siya sa rescue
center na Sampaguita Health Center. Sa awa ng Diyos ay nakita niya agad
ang katulong ni Nyora Tentay na si Ingga. Siya ay tuwang tuwa dahil may
pag-asa na dumating sa kaniya. Itinanong niya kung siya ba ang anak ni
Caridad at bakas sa kanyang mukha ang kasiyahan. Tinanong niya kay
Junior kung maari ba siyang sumama rito at sinabi naman ni Junior na
magintay lamang ito ng kaunting oras dahil sila’y tutulong sa mga
nasugatan sa center.
Kabanata 19: Langit at Lupa
Halu-halong emosyon ang naramdaman ni Caridad nang makita niya
si Ingga na kasama ni Junior. Tuwang-tuwa naman si Ingga nang
makarating siya sa bahay ni Caridad. Para siyang nakawala sa isang
napakasikip at madilim na lugar. Ipinakita naman ni Ingga ang isang
bayong na puno ng mga brilyantes na mga alahas, mga salaping papel at
ang titulo ng lupa sa Canal de la Reina. Nagulat sila Caridad sa nakita nila.
Umamin si Ingga na hindi niya iyon napulot kung hindi ay inagaw niya it
okay Nyora Tentay upang maging kabayaran sa mga ginawa nito sa kanya.
Nagaalala sila Caridad at hindi nila alam kung ano ang dapat gawin dahil
hindi pa sila nakakasigurado kung buhay pa o patay na si Nyora Tentay.
Kabanata 20: Sagandaan
Dumating na si Salvador sa kanilang bahay na putikan at halatang
pagod na pagod. Masaya siya dahil walang nasaktan sa kanilang opisina. Si
Junior naman ay bumisita sa Ate Leni niya na tumulong din sa mga naging
biktima ng baha. Ipinakita ni Caridad kay Salvador ang laman ng bayong at
nagulat rin ito sa kanyang mga nakita. Ayaw nang ibalik ni Ingga ang
bayong dahil gusto niya maghinganti kay Nyora Tentay. Kinumbinse naman
ni Salvador at Caridad na ibalik ang bayong dahil masamang maghiganti
lalo na kung walang katiyakan kung nasaan na si Nyora Tentay.
Si Nyora Tentay naman ay walang bukang bibig kung hindi ang
bayong na nawalay sa kanya. Dumating si Victor upang hanapin ang
kanyang ina. Natagpuan niya iyon sa Lakandula rescue center. Nanibago
siya sa itsura nito at ng nilapitan niya ay hindi siya pinansin nito dahil sa
pagiging abala mahanap ang kanyang bayong. Ang tanging sinasabi nito ay
ang pagkawala ng kanyang bayong. Dumating ang mga manggagamot at
sinabi na kailangan siya dalhin sa mas pribadong ospital upang matutukan
ang kanyang kundisyon ngunit wala silang mahanap kung hindi ang Mental
Hospital. Dumating na ang mga taga-medical team at mga relief workers
at sinamahan sila papuntang Mental Hospital. Doon niya nakita ang
kanyang anak na si Geronimo papunta sa isang emergency room kasama
ang mga medical team dahil may babaeng manganganak. Nang dumaan sila
sa harap nito ay hindi pinansin ni Geronimo ang kanyang ama.
Kabanata 21: Maliit ang Daigdig
Nakapagpanganak ng maayos ang nasabing babae. Magkahalong
tuwa’t saya ang nararamdaman ng babae dahil hindi man lamang naabutan
ng kanyang asawa ang kanilang anak dahil ito ay namatay dahil sa mabilis
na ragasa ng baha. Inaasahan na ni Gerry na kasama sa mga nasalanta ang
kanyang lola na si Nyora Tentay. Nagtama ang kanilang mata kung kaya’t
wala na siyang nagawa kung hindi lapitan ito. Ayon sa kanya ay mukhang
nagkaroon lamang ito ng nervous breakdown. Nang may biglang lumapit
kay Gerry na humihingi ng tulong dahil malubha na ang lagay ng kanyang
anak. Agad na tinawag ni Gerry si Leni upang tumulong sa pagsalba ng bata
at kinailangan na itong itakbo sa ospital upang malaatan ng lunas. Habang
nasa biyahe sila papunta sa ospital ay naikwento ni Gerry na nakita niya
doon ang kanyang ama at ang kanyang lola na talagang ikinakahiya niya.
Ipinakita naman ni Leni na wala iyon sa kanya dahil andun sila upang
tumulong ng mga taong may karamdaman. Umiyak ng malakas ang kargang
bata ng inang humihingi ng tulong sa kanila kung kaya’t naputol ang
kanilang usapan at nagmamadali ng malapatan ng lunas ang bata.
Kabanata 22: Pasiya
Umuwi muna si Gerry mula sa ospital para tignan ang mga
pasyente sa kanyang klinika. Napagusapan nila ni Leni ang kahalagahan ng
kanilang trabaho lalung-lalo na dahil hindi sila binayaran sa kanilang
serbisyo. Naisip tuloy ni Leni na maging General Practitioner kesa sa
magespesyalista sa larangan ng Pediatrics. Simula ng dumating sa buhay
8|Page
ni Gerry si Leni ay gumaan ang loob nito at nabubuo ang espesyal na
pagtingin kay Leni. Sinabi ni Geronimo ang nangyari kay Nyora Tentay at
sinabi ni Gracia na isa iyong aral kay Nyora Tentay upang malaman niya na
hindi kanya ang mundo.Patuloy pa rin ang pagkumbinse ni Caridad at
Salvador kay Ingga na isauli ang bayong. Sabi ni Ingga na ayaw niyang
isauli ang bayong dahil ayaw na niyang Makita pa ulit si Nyora Tentay
dahil araw na niya bumalik doon. Nagboluntaryo naman si Junior na siya na
lamang ang magaabot ng bayong sa pamilya ni Nyora Tentay dahil
siguradong hindi siya pagiisipan ng masama nito dahil isa siya sa mga
volunteers. Kanya na lamang daw papalabasin na napulot niya ito kung saan
man.
Kabanta 23: Nilikha Ukol sa Iba
Si Junior ang nakapilit kay Ingga upang maibalik kay Nyora Tentay
ang bayong nito. Ngunit mas gusto parin ni Ingga na huwag na itong isauli
pa kay Nyora Tentay dahil gusto niya talagang makaganti rito ngunit
sinabi sa kanya ni Caridad na para na rin siyang nakaganti kay Nyora
Tentay sa kung ano mang nangyari sa matanda. Iniayos na ni Caridad ang
mga gamit na nasa loob ng bayong. Kanilang pinatuyo ang mga basing
perang papel pati na rin ang mga mahahalagang papeles na laman nito.
Nilagay nila sa supot bago ilagay sa paper bag.Nang paalis na si Junior at
si Salvador nasabi bigla ni Junior na siya ay natatakot at sinabi naman ni
Salvador na normal lamang iyon dahil alam niya kung ano talaga ang laman
ng bayong.
Nang makaalis sila Salvador at Junior ay may taong dumating at
nagpakilalang siya ay si Tisya. Inilahad ni Tisya ang totoong nangyari sa
pagbili ni Nyora Tentay nang kanilang lupa sa Canal de la Reina. Kanyang
sinabi na pinilit lamang ni Nyora Tentay si Osyong na ibenta ang lupa para
mawala na ang utang nito kay Nyora Tentay. Hindi napigilan ni Ingga na
hindi sumabat sa pinaguuapan nila dahil alam na alam ni Ingga ang ganung
sistema na ginagawa ni Nyora Tentay sa lahat ng tao na may utang sa
kanya.
Mas lalong naging sakitin si Nyora Tentay dahil lalo siyang
namumutla sa bawat araw na lumilipas kakahanap niya sa kanyang
nawawalang bayong. Walang magawa ang mga nurse sa ospital kung hindi
ay turukan nang pampatulog si Nyora Tentay dahil hindi nila ito
mapakalma at hindi rin ito makatulog. Dumating naman si Junior kung
nasaan si Nyora Tentay at siya ay hinarap ni Victor.
Kabanata 24: Sumbat
Ipinakita ni Junior ang laman ng paper bag na dala niya. Nakita ni
Victor na ito ang bayong na matagal ng hinahanap ni Nyora Tentay.
Tuwang-tuwa si Victor na naibalik na ang bayong ng kanyang ina na
maaring makapagpagaling sa matanda. Inabutan ni Victor si Junior ng anim
na lilimampung salaping papel ngunit ito’y tinanggihan ni Junior. Siya’y
paalis na at naalalang kunin ni Victor ang pangalan ng taong nagbalik ng
bayong at sinabi ni Junior na siya ay si Salvador de los Angeles Jr. Dahil
sa ginawa ni Junior ay napaisip si Victor na naturuan sila ng leksyon dahil
doon. Sa kabila ng pagkakagalit ng kanilang pamilya dahil sa lupa ay
nagmagandang loob pa rin ang mga De los Angeles sa kanila.
Pumunta si Junior sa ospital na pinapasukan ni Leni at ibinalita
niyang hindi niya tinanggap ang binibigay nitong salapi na katumbas sa
kabutihang loob na ginawa niya. Kasama niya doon si Leni at si Gerry na
apo ni Nyora Tentay. At nakibalita si Leni kay Junior tungkol sa kanilang
mga magulang. Ayaw na ayaw ni Leni na nagtatanim ng galit si Gerry sa
kanyang lola at ama. Sila’y nagusap at mukhang nahimasmasan si Gerry na
balak na niyang makipagusap sa kanyang ama ngunit pinipigil siya ng
kanyang loob na maaring hindi pa ito matanggap ng kanyang ina.
Kabanata 25: Saan sa Kahapon?
Iniabot ni Junior sa kanyang ina ang isang kapirasong papel na
nilagdaan ni Victor bilang patunay na atanggap na nila ang bayong. Ilang
beses inuulit ni Caridad na mas gugustuhin niyang gumaling si Nyora
Tentay dahil mas magiging kaparusahan sa kanya kung kung titino ang
kanyang isip at malalaman nito ang mga nangyayari sa kanyang paligid lalo
na ang pagbawi ng mga De Los Angeles sa kanilang lupa. Sa kabilang banda
naman ay ipinakita ni Victor sa doktor ng kayang ina na nasakanila na uli
ang bayong ngunit hindi na ito maalala pa ni Nyora Tentay.
May klinik noon si Gerry ng biglang bumisita ang kanyang ina upang
ayain ito na kumain sa labas. Hindi inaasahan ni Gerry na dadating ang
kanyang ama upang humigi ng tulong.
9|Page
Kabanata 26: Masikip sa Tatlo ang Mundo
Hindi malaman ni Gerry kung anong gagawin dahil nasa klinika rin
niya ang kayang ina. Humingi ng tulong si Victor kay Gerry kung mayroon
ba ito mairerekomendang doktor para sa kanyang lola dahil alam ni Victor
na mas madaming kilalang eksperto si Gerry at maaari pa nila itong bigyan
ng presyong kaibigan. Nagrekomenda naman ng doktor si Gerry bilang
tulong at nabanggit ng kanyang ama na kung puwede ba niyo tiong
maimbitahin kumain ng hapunan kasama ang kanyang ina nang biglang
lumabas si Gracia sa resting room ni Gerry sa klinika at biglang
nagkatitigan ang dalawa at hindi inaasahan ni Victor na makikita niya ulit
si Gracia sa unang pagkakataon mula ng sila ay maghiwalay at tumuloy na
nga si Victor.
Naghapunan na sa labas ang mag-ina at napagusapan ni Gerry na
mukhang humihingi na ng tawad ang kanyang ama rito ngunit hinayaan lang
ito ng kanyang ina. Napagusapan din ni Gerry ang pagpapahiwatig niya sa
kanyang ina na gusto nang pakasalan ni Gerry si Leni.
Kabanata 27: Sa Pintuan
Kumain sa labas ang mag-ina. Talagang tinanggal na ni Gracia sa
buhay niya si Victor dahil sa mga nagawa ni Nyora Tentay at Victor sa
kaniya. Sinabi rin ni Geronimo na iniimbita sila ni Victor mananghalian o
maghapunan ngunit ang sagot ni Gracia ay hindi pa rin nagbabago si Victor
dahil hindi pa rin siya makatayo sa sarili niyang mga paa. Noong binanggit
ni Gracia si Leni sa kanilang pag-uuspan nakita ni Gracia ang kaligayahang
nakaguhit sa mukha ng kanyang anak.
Tintanong ni Doktor Jalandoni si Nyora Tentay na kung ang
bayong daw ba ay sa kanya at sinagot ng malakas ni Nyora Tentay sa
kanya iyon ngunit hindi lang niya maalala kaya ang ginawa ay pinatulog siya
nito ng ilang sandali para maalala niya ang mga nakalimutan niya noong
nakaraan na bagyo. Pagising ni Nyora Tentay ay naalala nga niya na
nagkaroon nga ng bagyo ngunit yun lamang ang naalala niya at pumikit muli
siya at hinayaan na ni Victor at ng doktor. Inuwi ni Victor si Nyora
Tentay sa bahay. May konting pagababago na sa kalagayan niya.
Nakakapag-salita na siya. Dahil bilin ni Doktor Jalandoni na palagi dapat
siyang kakausapin ukol sa bayong niya upang matulun9gan siyang
makrecover. Pagkatapos ay nakipagkita na si Victor sa kaniyang anak na si
Gernomio, una sa Gernoimo ang ang gusto magbayad sa kahera pero
pumilit si Victor na siya na lamang ngunit hindi pa din pumayag si
Geronimo kaya pinabayaan na lamang ni Victor. Nasaktan si Victor.
Pumunta si Victor sa tahanan ni Gracia ngunit hindi kaagd siya pinatuloy
doon.
Kabanata 28: Pagsuko
Inakala ni Gracia na ang kanyang ama ang kanyang bisita, ngunit si
Victor pala ito. Noon pa daw sana bibisita si Victor pagkatapos nilang
magkita sa klinika ni Gerry. Pinatuloy ni Gracia si Victor sa bahay dahil
ibig niyang Makita nito ang layaw na tinatamasa ni Geronimo nang wala si
Victor at hindi tinutulungan nito. Hiniling ni Victor na makasama si Gracia
sa kanila ni Gerry kung kumakain sila sa labas. Ikinwento rin niya na
malinaw na ang isip ni Nyora Tentay dahil sa doctor na inirekomenda ni
Gerry. Sinabi rin niya na hindi na nila ilalaban ang kaso. Bahala na daw ang
abogado at ang husgado. Sinabi na rin ni Victor ang tunay na pakay niya
kay Gracia at ito ay ang pag-usapan ang plano nila Leni at Geronimo,
ngunit ang sinabi lamang ni Gracia ay magagawa nila ang kanilang gusto
nang hindi na kailangan ang permiso ng mga magulang. Ibig niyang
ipamukha kay Victor ang mga ginawa ni Nyora Tentay na pumagitan sa
kanila hanggang tuluyang mawasak ang kanilang pagsasama. Nang aalis na
si Victor, nag kamay sila at nang mag dikit ang kanilang mga palad ay
gumapang sa kanyang kabuuan ang damdamin mula sa mga daliri nito.
Hindi matanggap ni Victor na ibalik si Nyora tentay sa dati nilang
tirahan sa Canal de la Reina, kahit iyon ang payo ng doktor. Muli niyang
dinalaw ang pook na sinalanta ng baha. Habang naglalakad ay nakasalubong
niya si Delang, ang asawa ni Doro. Ibinalita niya na namatay na si Doro.
Maraming kwentang hawak si Doro, at nang matapos ang baha, hindi niya
naisipang hanapin ang mga taong alam niyang may utang kay Nyora Tentay.
Ibinalita rin niya na bawal nang magpatayo ng bahay sa Canal de la
Reina, kung hindi’y paaalisin ng gobyerno. Ibinalita rin niya na namatay na
rin si Dado, ang asawa ni Pacing. Nakasalubong rin niya si Justo, ang laging
ipinatatawag ni Nyora Tentay tuwing may ipapaayos sa bahay. Alam niyang
lagi nitong tinutukso si Tisya. Tinanong nito kay Victor kung may balita na
kay Tisya na matagal nang nawawala. Maraming tao ang namatay dahil sa
baha. Pati nga si King Kong ay nawawala pa rin, ngunit sapat na kay Victor
10 | P a g e
ang walang nag-uusisa tungkol kay Nyora Tentay, gayong alam niyang
pinaguusapan ng buong pook ang wari’y pagkabaliw nito. Sa sandaling iyon,
natiyak ni Victor na iiwan na nila ang Canal de la Reina, sa gusto o ayaw ni
Nyora Tentay.
Kabanata 29: Papalapit na Wakas
Bumalik si Victor sa kanyang tirahan para makita ang ina.
Ibinalita nito kay Nyora Tentay na ang kanyang tirahan sa Canal Dela
Reina ay tuluyan ng nasira ng nagdaang bagyo.
Nagising si Nyora Tentay at nagtanong tungkol kay Ingga. Sinisisi
niya ito sa pagkawala
ng mga alahas nito. Ipinagtapat rin ni Victor na gusto na niyang magsarili
at magkaroon ng sariling bahay. Ngunit alam na nilang panalo na sila
Caridad kaht na hindi pa nadedesisyunan ng korte kung sino ang panalo o
hindi. Binitiwan na ng abogado ni Nyora Tentay ang kaso ngunit nagpumilit
pa rin si Nyora Tentay hanggang malitis ang kaso. Ang hatol ay ang lupa sa
Canal Dela Reina ay orihinal na pagmamayari ni Caridad.
Marami ng tumatawag sa bahay ni Caridad upang batiin ang pagpasa ni
Leni sa board
exam. Si Leni naman ay tuwang tuwa dahil mamanhikan si Gerry sa
kanyang pamilya kasama ang kanyang ama, si Vic.
Kabanata 30: Dito Babangon
Hindi inaasahan ni Vic na siya ay buong pusong paring tatanggapin
sa tahanan nila Caridad at Salvador. Binati naman agad ni Vic si Leni sa
pagpasa ng board at sa pagiging opisyal na doktora. Habang naguusap sila
sa may sala at naanigan ni Vic si Ingga sa salamin at tinawag niya ito na
nagbigay takot naman kay Ingga. Inamin na ni Caridad kay Vic na si Ingga
talaga ang nakakuha sa bayong ni Nyora Tentay. Gustong bawiin ni Vic si
Ingga upang ipaalam sa kanyang ina na ang nakakuha ng bayong nito ay si
Ingga ngunit ayaw na ni Ingga na bumalik pa ulit kila Nyora Tentay at ito’y
luluwas na ng probinsya sa araw din na iyon.
Sinabi na ni Gerry na magpapakasala na sila ni Leni ngunit parang
kinakabahan pa siya sa mga mangyayari . Ipinaalam din ni Gerry ang mga
plano nilang dalawa ni Leni lalo na ang pagpapatayo ng ospital sa loob ng
kanilang bakuran na malapit rin sa kanilang bahay. Ang ospital na ito ay
para lamang sa mga taong walang panggastos upang ipagamot ang kanilang
mga anak.
Araw na ng kasal ni Gerry at Leni ng lumambot na muli ang puso ni
Gracia sa dati niyang asawa na si Victor.
Naitanong ni Caridad kay Junior kung may naiisip na itong konsepto
o plano sa balak na ospital ng kanyang kapatid dahil alam ni Caridad na
gusto talaga ni Junior ang Architecture. Naisip ni Junior na ang
magandang itayo roon ay ang isang simbolo ng pagtindig ng isang bagong
pamayanan na malaya. Ito’y kanyang naisip dahil kinakailangan nila ng
pagbabago at kinakailangan rin magkaroon ng kahulugan ang lupang iyon
hindi lamang bilang isang lupang sinilangan ng kanilang ina kung hindi
simbolo ng pagbabago.
Tagpuan:
Inilarawan ang tagpuan bilang isang maburak, mabaho, at pinamumugaran
ng mga iskuwater. Ipinapakita rin nito na hindi lamang mga bagay o mga
tao ang maaaring maging simbolo ng pagbabago. Nagkaroon din ng
matinding relasyon ang mga tauhan sa tagpuang Canal de la Reina dahil
ang lupang pagmamay-ari ni Caridad ay nandirito. Maraming pangyayari
ang naganap sa lugar na ito at dito umikot ang kabuuan ng nobela
Bisang Pangkaisipan
Kapit sa patalim, mga katagang naglalarawan sa mga taong nakatira sa
Canal De La Reina. Dahil na rin sa kahirapan ng buhay kung kaya naman
marami ngayon ang handang gawin ang lahat mabuhay lamang sa pangaraw-
araw.
Ang akda ay sumasalamin sa tunay na kalagayan ng lipunan malayo sa
inaakala nating malafairytale na mundo. Natutunan ko dito na maraming
tao ang mapagsamantala sa kalagayan ng mga mahihirap.Ang mga
mayayaman ay lalong yumayaman, samantalang ang mahihirap ay nanatiling
mahirap.Kalagayang magpasahanggang ngayon ay namamayani sa ating
lipunan.
Tunay ngang marami pang bagay na hindi natin alam sa mundong ito.
Ngunit isa lamang ang di nating matatanggi, na bulok ang sistema at
maraming nagdudusa sa mga taong walang malasakit sa kapwa.
11 | P a g e
Bisang Pandamdamin
Masakit mang aminin ngunit ang mundong ating ginagalawan ay kahindik-
hindik ang sitwasyon. Marami sa ngayon ang kalagayan sa buhay ay
lubhang nakakaawa. Sa akdang ito pinukaw nito ang aking awa gayun na rin
ang galit sa mga mapangabuso at tusong tao. Isang makaantig damdaming
nobela na sumasalamin sa kabulukan at kasamaan na namamayani sa
mundo.
Bisang Pangkaasalan
Dahil sa akdang ito ay natutunan kung gaano kahalaga na igalang at
irespeto ang pagkatao ng bawat isa sa atin. Dito pinamulat niya sa akin na
mas mahalaga ang maging mabait, matapat, at matulungin na hindi
mapapantayan ng anumang salapi.
Ang mundo man ay pinaiikot ng salapi ngunit dapat ay hindi tayo
magpatangay at labanan ang mapangaping sistema ng ating lipunan. Lagi
nating isaisip at isapuso na maging pantay ang pagtrato natin sa ating
kapwa tao at huwag abusuhin ang kalagayan nila.
“Nena at neneng”
Talambuhay ng May-akda
Si Valeriano Hernandez Peña (ang Peña ay apelyido ng kanyang ina) ay
isinilang sa nayon ng San Jose, Bulakan, Bulakan noong Disyembre 12,
1858. Siya ay bunsong anak nina Marcos Hernandez at Dominga dela Peña.
Ang kanyang ama ay isang platero, at ang hanapbuhay na ito ang kanyang
ginamit upang maitawid ang kanyang pamilya sa pang-araw-araw na
pangangailangan.
 Nagsimulang mag-aral si Tandang Anong (ito ang tawag sa kanya Isang araw ay maagang nagising si Nena at idinahilan sa kanyang

ng mga kasamahang manunulat sa Muling Pagsilang) ng Kartilya at ang ale na siya’y magsisimba. Si Nena ay niligawan ng lilong si Miguel at

kanyang naging guro ay ang kanilang kapit-bahay na si G. Marcelino Nuque. nagpasya silang magkita sa tapat ng simbahan. Nagtaka si Neneng

Sa murang edad na sampu ay nakitaan na siya ng pagkahilig sa pagbabasa sapagkat iyon ang unang beses na di siya dinaanan ng kaibigan kaya

at pagsusulat. pumunta siya sa bahay ni Nena upang malaman ang sanhi nito. Sinabi ng

kanyang ale na nagsimba kayat pumasok siyang mag-isa sa patahian na

Sa nayon ng Matungao, Bulakan, Bulakan ginugol ni Tandang Anong
punung-puno ng paghihinanakit. Ilang sandali ay nagkaayos din ang dalawa
ang malaking bahagi ng kanyang kamusmusan sa piling ng mga kababatang
subalit di napigilan ni Neneng na magsumbong sa ale ni Nena. Ang nasa
sina Gregorio Santillan (ama ng mga manunulat na sina Dr. Jose Santillan
niya ay maputol ang nalululong na loob ng kaibigan kaya’t hinintay niya ang
at Dr. Pura Santillan-Castrence), Benito dela Peña, at Mariano Cristobal.
pagkakataon na makausap ang ale nito at ipinahayag ang pagkakasundo

nina Nena at Miguel. Nagalit ang kanyang ale at nawikang mabuti pa ang
Nagsimula siyang mamasukan bilang kawani ng isang Kapitan
siya’y mamatay kaysa makitang mag-asawa kay Miguel sapagkat siya ay
Alvarez sa gulang na labindalawa matapos pumanaw ang kaniyang ama.
isang lalaking mayabang at may palalong puso. Dahil sa pahirap sa kanya ng
Nagsilbi rin siyang kawani ng husgado. Nakasal siya kay Victoria Laktaw,
kanyang ale ay sumulat siya kay Miguel subalit hanggang sa lumubog ang
isang taga-Matungao sa gulang na 45, subalit ang mag-asawa ay hindi
araw ay di man lang niya nakita si Miguel. Kinabukasan ay nakita nina Nena
pinalad na mabiyayaan ng anak.
at Neneng na magkasama sina Miguel at Chayong na na nagtatalik sa

Buod: lansangan at kapwa naghahatiran ng sulyap ng mga matang nag-iibigan.

Magdamag palang magkasama ang dalawa sa isang piging.

Sina Nena at Neneng ay dalawang magkaibigan na higit pa sa

tunay na magkapatid ang turingan sa isa’t-isa. Kapwa sila ulila ng lubos sa Labis na naninibugho ang puso ni Nena sa kanyang nakita.

kanilang mga magulang. Si Nena ay kinalinga ng kanyang ale na si Aling Dinamayan ni Neneng ang kanyang kaibigan at pinayuhan na di siya dapat

Anday samantalang si Neneng ay ang kanyang kuya Pepe na nag-asawa malungkot at sa halip ay magalak sapagkat maaga niyang nakilala ang tunay

bago pa man siya magdalaga. Pananahi ang kanilang hanapbuhay at tuwing na katauhan ni Miguel at ipagpasalamat na di pa sila nakakasal ay natanto

umaga ay dinaraanan ni Nena si Neneng at magkasabay silang pumapasok na ang karungisan ng kanyang puso. Napagpasyahan ni Nena na

sa patahian at kung hapon naman ay sabay silang lumalakad pauwi. magpakalayo kay Miguel kaya naman nagalak ang kanyang ale.

12 | P a g e
 Samantala, labis na namighati si Narciso nang malamang may kanila. Ipinagtapat ni Narciso ang layunin niyang umakyat ng ligaw kay

relasyon ang kanyang pinsang si Miguel at si Chayong. Nais niya sanang Neneng. Sinang-ayunan naman ito ni Pepe at pinayuhan na kilalanin muna

maghiganti subalit dahil sa tunay niyang mahal si Chayong ay ipinaubaya na ang isa’t-isa upang di magsisi sa huli.

lamang ito sa kanyang pinsan. Isang araw, nagkita si Tiya Belang at

Isang hatinggabi, ay nagtanan sina Miguel at Chayong. Ganoon na
Narciso at inanyayahan siya nito na pumunta sa kanila. Nagkita sila ni
lamang ang paghihinagpis ng mga magulang ni Chayong dahil sa ginawang
Chayong, nagkausap at nagkapatawaran. Sa daan pauwi, naglalakad si
pagtataksil ng kanilang anak. Tatlong araw din ang nakalipas bago nila
Narciso na lito ang isip sa paggunita ng mga araw na nakalipas nila ni
nadatnan ang pinagdalhan ni Miguel kay Chayong. Nagsakdal ang mag-
Chayong nang nagipit siya ng isang karumatang matulin ang takbo at sa
asawa sa may kapangyarihan at lumakad ang mga kawani ng puno ng pag-
pag-ilag ay nabangga niya si Neneng. Namangha siya sa kanyang nakitang
usig at hinanap sila sa lahat ng sulok ng nayon. Nang matagpuan ang
binibini at agad itong nakaagaw sa kanyang pansin. Agad siyang humingi
dalawa ay niyakap si Chayong ng kanyang ina samantalang si Miguel ay
ng tawad dito at sinuklian naman ito ni Neneng ng isang ngiti ng
ipinadala sa pangulong lalawigan at pinatawan ng salang “pag-agaw sa
pagpapatawad.
babae”.

Isang araw, isang sulat buhat sa lalawigan ang natanggap ni Aling

Sinagot ni Nena si Deogracias. Di naglaon kumalat ang balitang si
Anday. Nalaman niya buhat kay Gregorio Magpayo na namatay ang
Isiang na isang binibining kababayan ni Deogracias at ni Nena ay ninanais
kanyang asawa na si Andoy at pamangking si Beatriz dahil sa sakit.
ng kamag-anakan ni Deogracias na kanyang maging asawa kaya naman si
Napagpasyahan nila ni Nena na umuwi kaagad at inihabilin kay Neneng ang
Nena ay tumangis nang husto subalit ang dalawang ito ay walang pagtingin
kanilang bahay.
sa isa’t-isa at gawa ng mga kamag-anakan ni Deogracias na ang adhika ay

Isang gabing nalulumbay si Nena sa pagkakalayo sa kaibigang si masira ang umaalingawngaw na pagkakasundo ng dalawa. Ang matamis na

Neneng ay nagkausap sila ni Deogracias at nagtapat ito ng kanyang pag- paggigiliwan ni Nena at Deogracias ay nahantad sa kanilang ale kaya

ibig. Si Deogracias ay pamangkin ni Andoy na buhat pa sa kamusmusan ay ipinagtapat nila ang kanilang niloloob sa isa’t-isa at itinakda ang kanilang

inarugang kasama ni Nena. kasal.

Sa pagdalaw ni Narciso sa bahay ni Neneng ay nagkita at Sa malungkot na bilangguang pinagpiitan kay Miguel ay unti-unting

nagkausap sila ni Pepe at naitanong nito ang sanhi ng pakikipagkilala sa nangayayat, nanghina at di nakalaban sa dagsa ng mga sakit sa mga

13 | P a g e
dahilang kulang siya sa pagtulog, salat siya sa pagkain at pagkakaroon dumating ang balita kay Narciso na pumanaw na si Miguel kaya dagli-dagli

niya ng tanod na animo’y mga halimaw. Nagtiis siya at idinadalanging niyang sinabihan si Chayong at pumunta sila sa Hospital ng San Juan de

makatagal at magkita sila ni Chayong sa kanyang paglabas. Sa isang sulat Dios. Nakiusap si Narciso sa namamahala upang ipagkaloob sa kanila ang

na tinanggap niya mula kay Narciso ay ibinalita nitong nanganak si Chayong bangkay ni Miguel at sila na ang magpapalibing subalit hindi sila

ng isang magandang sanggol na lalaki at sa linggo ito pabibinyagan. pinahintulutan sapagkat may pinunong dapat magpasiya sa gayong

Kasalukuyang pinagduduklay-duklay ni Miguel sa loob ng bilangguan ang namamatay na di pa natatapos ang panahon sa pagkakabilanggo. Makalipas

binyag ng kanyang anak kinabukasan nang tinawag siya ng isang tinyente ang ilang araw ay inilibing si Miguel sa isa sa mga libingan sa Maynila kung

ng hukom at iniharap sa pasulatan ng eskribano upang ibabala ang hatol. saan nakatunghay na naghihinagpis si Chayong at ang anak na si Narciso.

Buhat dito ay napag-alaman niyang anim na buwan pa siyang ipipiit at

Sa simbahan ng Bayang B sa Bulacan ay idinaos ang kasal nina
siyam na buwan na ang kanyang inilagi sa bilangguan bago siya nahatulan.
Deogracias at Nena kung saan dumalo sina Neneng, Pepe, kanyang asawa

Ikawalong oras at kalahati ng umaga ng Disyembre ay dumating at mga anak nito.

sina Nena at Deogracias sa Maynila at pumunta sakay ng isang karumata

Samantala, isang liham ang natanggap ni Neneng buhat kay Isko
sa bahay ni Neneng. Agad na sinalubong ni Neneng ang kaibigang si Nena.
na nagpapahayag ng kanyang pag-ibig sa dalaga. Pinabasa niya ito kay
Ipinakilala nito ang makakaisang dibdib na si Deogracias. Maya-maya’y
Narciso at tinanong siya kung ano ang kanyang loob dito. Lumiham si
pumunta ang tatlo sa Rosario at namili ng kanilang kailangan sa kasal at sa
Neneng kay Isko at dito ipinagtapat niya na wala itong maaasahan sa
di hinihintay na pagkakataon ay nasalubong nila sa daan si Narciso at doo’y
kanya.
nagkakilala ang dalawang binata sa pamamagitan ng magkaibigang Nena at

Neneng. Kinabukasan ay nagsimba sila sa unang araw ng “Misa de Gallo”. Sa kalapit bahay ni Chayong ay may idinaos na piging. Isang

sanggol ang bininyagan at ang mga kilala niya na nagsidalo sa nasabing

Dahil sa dagan-dagang mga hirap ng loob ay nangayayat at
handaan ay nagsipag-usisa ng makitang may iniiwi siyang sanggol. Tinanong
nagkasakit si Miguel. Si Chayong naman ay laging umiiyak at di makadalaw
nila ang ama ni Chayong kung sino ang ama ng sanggol. Hindi ito nakasagot
sa hospital ng San Juan de Dios kung saan nakalagak si Miguel dahil
at isang maasim na ngiti ang ipinamalas sa mga panauhing nagsisipag-usisa.
bantay sarado siya ng kanyang mga magulang. Namatay si Miguel na di
Di naglaon ay nalaman din ng mga panauhin ang tunay na dahilan at
man lamang nakikita ang kanilang anak ni Chayong. Kinabukasan ay
pagkaalis ng mga ito ay nagngingitngit na dinaluhong si Chayong ng

14 | P a g e
kanyang ama ng isang suntok dahil sa matinding pagkapahiya. Pinigilan ito naniwala si Narciso at naghinalang naglilihim sa kanya si Neneng. Muling

ng kanyang ina subalit wala itong nagawa. Lumuluha si Chayong na nagbalot lumiham si Neneng kay Isko at sinabing kung magpipilit ito sa kanyang

ng ilang pirasong damit at mga lampin ng kanyang sanggol at pumunta sa gusto ay handa siyang magsakdal sa maykapangyarihan sapagkat

bahay ni Neneng. Doon ay malugod siyang pinatuloy ng mga ito at nakasisira ito sa relasyon nilang mag-asawa. Mula noon ay nagkaroon na ng

kinalinga. lamat ang kanilang pagsasama.

Pagkalipas ng isang buwan mula nang matanggap ni Isko ang liham Si Isko ay nagpasyang lumuwas ng Maynila upang makita si Neneng

ni Neneng ay idinaos ang kasal nila ni Narciso. Dumalo sina Deogracias at kaya naman ang ipinadalang sulat ay hindi niya nabasa, sa halip ay ang alila

Nena at Chayong na nakikipisan sa kanila. Araw ng Linggo ay sumama sina nitong si Andres ang nakatanggap. Sapagkat di alam ng alila kung nasaan si

Neneng, Narciso, Chayong at sanggol nito kina Nena at Deogracias sa pag- Isko ay nagpasya itong itago na lamang ang sulat. Tanghali noon ng

uwi sa probinsiya. Dahil dito, ay muling nakita ni Isko si Neneng. dumating si Isko sa Maynila at pumunta kaagad sa bahay ni Neneng.

Pagkakita ni Neneng kay Isko ay nabigla ito at nagdalawang isip kung

Bumalik ang mag-asawa sa Maynila at pagkaraan ng ilang araw ay
patutuluyin ang bisita subalit dahil sa kagandahang asal ay pinatuloy niya
muling nakatanggap si Neneng ng sulat galing kay Isko na patuloy pa ring
ito. Datapwat nang anyong nananhik si Isko ay waring nagulumihanan ng
nangingibig sa kanya sa kabila ng pagkakaroon niya ng asawa. Ipinahayag
maalalang parating na ang kanyang asawa. Subalit naroon na si Isko at
niya sa sulat na dadalaw ito sa kanila. Natilihan si Neneng at di niya
dito sinimulan ng masamang budhi ang linuhug-luhog kay Neneng. Panay
malaman kung ano ang gagawin. Napagpasyahan niya na ipapabasa niya ito
ang luha ng pakiusap ni Neneng na siyay limutin na subalit mas lalo itong
kay Narciso subalit dinatnan ng mabigat na sakit si Pepe kaya nalimutan
sumigla sa pagsamo. Nang walang pamatasan ang abang si Neneng ay
na niya ang tungkol dito. Namatay si Pepe at naiwang nagdadalamhati si
biglang pumasok sa silid at kumuha ng sandatang pantanggol. Dumating si
Neneng at asawa nito.
Narciso at dahil sa malaking kahihiyan at pagkatakot ay tumalon si Isko.

Isang araw ng naghuhusay ang mag-asawa ng kanilang mga damit Lumuluhang sumalubong si Neneng sa asawa ngunit ang mga luhang ito’y

sa sisidlan ay nahulog ang isang sulat at nadampot ito ni Narciso. Tinanong naging katibayan ni Narciso ng isang pagtataksil.

ni Narciso si Neneng kung kanino galing iyon at tinugon niya na sulat iyon
Makapaghihinala si Narciso at ayon sa nakita niya’y walang mathid
ni Isko. Ipinaliwanag niya na natanggap niya ang sulat noong magkasakit
na maitututol, ngunit ang hinalang ito’y isang sukat naman maging
ang kanyang kuya at nakaligtaan niyang sabihin ito sa kanya. Subalit hindi

15 | P a g e
kahulugan kay Neneng ng isang paghamak sa kanyang pagkababae. Ang ni Nena nang siya’y makarating doon. Nalaman ni Neneng na nakapunta si

dating tamis ng pag-asang iniibig siya ni Narciso ay naging masaklap na Narciso sa bahay ni Nena at hinabilin pa nitong doon muna manuluyan si

sakit noon. Walang anumang binanggit si Narciso ng anuman tungkol sa Neneng sa kaibigan sapagkat matatagalan pa raw ang kanyang pagbabalik.

kanyang nakita. Nagbihis na dali-dali, lumuluhang hinagkan sa noo ang Namangha si Nena sa pag-alis ni Narciso at tinanong niya si Neneng kung

asawa at umalis. Tinanong ni Neneng kung saan ito patungo ngunit hindi ano ang dahilan. Ipinagtapat naman ni Neneng kay Nena ang buong

man lamang siya pinansin at patuloy sa patuling paglakad. Sa masungit na nangyari at nang maawas-awasan sa bigat ng mga hirap na dala-dala ng

dilim ay tinahak ni Narciso ang kabukiran, samantalang si Neneng ay loob. Ngunit ang lihim na ito’y inuring kanya ni Nena at kanino ma’y di

napatutungo naman sa bahay ng kanyang hipag. Napansin ng hipag ni ipinamalay. Lubos ang pagdadalamhati ni Neneng hanggang siya’y

Neneng na malungkot siya nang dumating kaya’t tinanong niya ito. magkasakit. Walang ibang sinisi si Nena sa nangyari sa kaibigan kundi si

Hanggang nalalaon ang pag-uusap ay unti-unting nabubuo ang panghihinuha Narciso at kung bakit ito pa ang pinakasalan.

ng hipag sa palagay na pinagbuhatan siya ng kamay ni Narciso. Gayun pa

Samantalang walang ibang sinisi si Neneng kundi ang kanyang sarili
man, nakiusap pa rin si Neneng na samahan siyang hanapin si Narciso at
sa paglilihim kay Narciso sa sulat na galing kay Isko at pagpapanhik nito
hindi naman siya tinanggihan ng kanyang hipag. Nagmamasakaling makita
sa bahay nang wala ang asawa. Ngunit sinabi naman ni Nena na walang
ni Neneng ang kanyang asawa ngunit bumalik silang bigo. Nanaog at parang
kasalanan si Neneng sa nangyari sapagkat walang katuturan ang
ulol na lumakad ng mag-isa si Neneng upang bumalik sa kanilang bahay.
panibughong iyon sa kanya ng asawa. Sa pag-iingat ni Nena na baka mas
Sinamahan naman siya ng kanyang hipag. Ngunit mas lalo pang bumibigat
lalong lumala ang pagdadalamhati ni Neneng sa matagal nilang pag-uusap
ang kanyang pagpipighati nang hindi pa rin pumaparoon sa kanilang bahay
tungkol kay Narciso ay nagdahilang sandali at siya’y iiwan, ngunit di
si Narciso.
pumayag si Neneng at muling pinaupo sa kanyang piling at tinanong sa

Tatlong araw na ang nakalipas ngunit hindi pa rin bumalik ang kaibigan kung naniniwala ba ito sa isang panaginip. Sinabi naman ni Nena

kanyang asawa. Dapatwat nang mabuo ang sapantahang silang mag-asawa’y na kata-kata niya lamang iyon. Napahinto sa pagtatawanan ang

di na magkikitang muli, ay sa hipag na lamang iniwan ang bahay, mga damit magkaibigan nang dumating si Isko kasama ang isang manggagamot.

at ari-ariang sarili nilang mag-asawa. Hinabilin niya sa kanyang hipag na Akmang ang lahat ng dugo ni Nena ay umakyat sa mukha at ang katuwaa’y

kay Nena lang siya pumaroon kung hahanapin man siya nito. Hindi na siya nahalinhan ng malaking galit. Nakita naman sila ni Deogracias kaya pinaalis

napigilan pa at siya’y umalis. Samantalang sukat ang malaking pamamangha agad sila nito. Nanaog si Isko at ang kanyang kasama, taglay ang

16 | P a g e
nakauumid na nangyari sa pagkaparoon, na parang bunga ng marumi niyang
adhika sa ngayo’y napahamak na pag-aasawa ng kulang-palad na si Neneng.
Sa di paghahantong ni Narciso ng nilakad-lakad na itinataguyod ng
nakalulumbay niyang napagsapit, ay sa malayong lalawigan umabot at doon
na tinangka ang makipamayan. Marami siyang nakasalamuha dahil sa
kaamuan ng kanyang pag-uugali. Madalas niyang nagugunita ang asawa at
may sandaling pinupukaw ang kanyang loob na magbalik. Ngunit naisip niya
ang nakauumid niyang palad. Dumating ang araw ng malaking pagkawili na
kaipala’y pagsisisihan din.
Wala nang magiging kagamutan ang sakit ni Neneng kundi ang
muling humilig sa sinapupunan ni Narciso. Hindi naman niya pinapahalata sa
kaibigan na malapit na siyang mamatay kaya’t nagkaroon ng pag-asa si
Nena na malunasan pa ang kanyang karamdaman. Ngunit dumating na ang
takdang panahong mamamatay na siya ay may habilin siya kay Nena na
isang sulat para kay Narciso. Hinabilin din niya na huwag gumugol ng
anuman sa kanyang libing at iyon ang kahuli-hulihang bilin na ibig masunod.
Hinawakan ng mahigpit ang kamay ni Nena at pawang nakatulog lamang ng
mahimbing. Noon din ay ibinalita sa hipag ng kaibigan ang kamatayan niya.
Kinabukasa’y idinaos ang libing at kay Nena’y ito ang katapus-tapusang
araw ng di kakaunting panahong ipinagsama nilang dalawa.
Samantalang si Isko naman ay hindi tumigil sa mga masasama
niyang hilig sa pagsusugal hanggang sa naubos ding lahat ng mga aring
minana niya. Hindi naglao’t natutop siya ng mga kawal ng punong
17 | P a g e
nagsisiusig at isang punlo ang sa kanya’y lumagot. Tinapos ang kamatayan
ni Isko na walang dangal, kalait-lait, at kahiya-hiya sa kapwa.
Tila iniaakma ng pagkakataon ang nangyayari kay Narciso sa
bayang kinalalagyan niya upang mapilitan ding umuwi. May ilang Linggo na
sa kanya’y laging matamlay madalas na tila nanghihina, tuwina’y malungkot,
at di nalaot nagkasakit. Di naglaon ay napag-isipan din niyang umuwi sa
kanilang bayan. Pagdating niya sa bahay ng kaibigang si Nena ay inabutan
agad siya nito ng sulat. Doon, nabasa ni Narciso ang kinahantungan ng
kanyang asawa. Hindi siya makapaniwala at gusto niyang makita ang
libingan ng asawa ngunit nahulog siya sa hagdanan at namatay. Ginanap ni
Nena at Deogracias ang kahuli-hulihang paglilingkod sa asawa ng
kaibigan,at sa libing din ni Neneng siya isinama. Di sila nagsama sa buhay
na ito ngunit nagsama sila sa hukay, diyan sa mapanglaw na libing, diyan sa
malumbay na hangganan ng lahat.
LUHA NG BUWAYA
Tauhan
bandong Cruz ² Siya ay isang gurong hinirang upang maging panibagong principal o
punong- gurong isang paaralan sa Sampilong. Siya ay anak ng isang
magsasaka at maagang naulila
Don Severo at
Doña Leona Grande ² Sila ang mayamang mag-asawa na mapang-abuso sakanilang mga
trabahador at sa mga nangungupahan sa kanilang mga lupain. Mayroon silangdalawang
anak na nagngangalang Jun at Ninet.
Dislaw ² Ang katiwala ng mga Grande na mayabang, may masamang ugali at
kinamumuhian ngmga magsasaka. Siya ang karibal ni
Bandong sa magandang dalagang si Pina
 Pina ² Ang dalagang iniibig pareho nina
Bandong at
Dislaw. Siya ay anak ni Mang Pablo at AlingSabel.
Andres ² Isang lalaking naninirahan sa iskwater area na may lihim na pagkatao.
Pinagbintangansiyang magnanakaw ng ulo ng litson na iniabot lamang sa kanya.
Tasyo ² Siya ang hinirang na pinuno ng unyon
. Bumuo ng isang samahan ang mga magsasaka at si
Tagpuan:
Sa probinsya
Katunggali:
Ang kwento ay umiikot sa pang-aapi ng isang mayamang pamilya sa mga maralitang
mamamayan ng isang bayan saprobinsya, at kung papaano nakaisa·t nagsama-sama ang
mga nasabing mahihirap upang lumaban at malutas angkanilang mga problema.
Buod:
Kagagaling ni
Bandong, guro sa Sampilong, sa opisina ng Superintendente sa kabisera ng lalawigan
sapagkattinagubilinan siyang manuparang pansamantalang prinsipal sa kanilang nayon
samantalang nagbabakasyon angtalagang prinsipal, si Maestrong Putin.
Dinalaw ni
Bandong si Pina, ang pinakamagandang dalaga sa nayon at anakni Mang Pablo na
pangulo ng PTA at sinusuyo ni
Bandong, upang makipagbalitaan at magpalipad-hangin ukol sakanyang pag-ibig. Nalaman
ni
Bandong na may pabatares sa pagapas kinabukasan sina Mang Pablo. Sa gapasan,nagin
masaya ang mga manggagapas kahit na lumabas si donya Leona Grande, ang may ari ng
pinakamalawak nalupang sakahin sa Sampilong. Napakahigpit na kasama si donya
Leona.Nang ipaghanda sa bahay-asyenda ang dalawang anak ni donya Leona, si Jun na
nagtapos ng medisina at si Ninet nanagtapos naman ng Parmasya, ang mga kasamang
babae at lalaki ay hugos din sa bahay na bato sa pagtulong samga gawain at sa pagsisilbi
sa mga panauhin. Naganap sa kasayahang ito ang kaguluhang kinasangkutan ni
Andres,isang eskuwater na nakatira sa pook na tinaguriang Tambakan. Nagawi sa
Sampilong si Andres mula sa Maynilanoong panahon ng Hapones sa pagkat natandaang
sinabi ng yumaong ina na may kamag-anakan sila sa Sampilong.Nang matapos ang
digmaan, si Andres at ang kanyang mag-iina ay hindi na nagbalik pa sa Maynila.Nakilala
nang lubusan ni
18 | P a g e
Bandong si Andres nang ipinapasok nito sa grade one ang anak na sampung taon.
Inamukini
Bandong si Andres na magtayo ng cottage industries sa kanilang pook ng mga
eskuwater ngunit pagkataposlamang na ayusin at linisin nila ang kanilang pook.
Pumayag si Andres at ang mga eskuwater sa mungkahi ni
Bandong.
Bandong ang tagapayo nito. Isinumbong ni
Dislaw, angengkargado at badigard ni don Severo Grande, ang unyon ng mga
magsasaka.Ikinagalit iyon ni donya Leona lalo na nang tanggapin nito ang manipesto ng
mga kahilingan ng mga magsasaka.Tumanggi si donya Leona sa mga kahingian ng mga
magsasaka at ang mga ito naman at tumangging gumawa sa
kanilang mga saka.Samantala·y nalinis at naayos nina Andres ang pook ng mga
eskuwater at tinawag nilang
Bagong Nayon. Sa tulongni
Bandong, lumapit sila ni Andres sa Social Welfare Adminitration. Nakailak sila ng pondo
mulsa sa mga kanayon atsinimulan nilang itayo ang kooperatiba ukol sa industriyang
pantahanan.Ngunit ang
Bagong Nayon ay sinimulang kamkamin ni donya Leona. Pagkatapos kausapin ang huwes
ng bayan,isinampa ng mga Grande ang habla at ang ginamit na tanging ebidensya ay isang
lumang dokumento ng pagmamay-ari. Kinasapakat din ni donya Leona ang alakalde na
pinsan ni don Severo at ang hepe ng pulisya na inaanak namansa kasal ng mag-asawang
Grande.Lumaban ang mga eskuwater sa pamumuno ni Andres. Ang samahan ng mga
magsasaka at ang kooperatiba ng mgaeskuwater ay nagsanib at sa tulong ni
Bandong, sila ay nakakuha sa Maynila ng isang abogadong naging kaibigan ni
Bandong noong nag-aaral pa siya sa Maynila.Sa isang pagkakataon, nakatagpo ni Andres
si Ba Inten na pinakamatandang tao sa nayon. Sa Pagtatanong ni Andressa matanda,
natiyak ni
Ba Inten na si Andres ay apo sa tuhod ng yumaong mabait na Kabisang Resong ng
Sampilong.Mayaman sa Sampilong ang nuno ni Andres ngunit nang mamatay ito ay
napasalin sa mga magulang ni donya Leonaang mga aring lupa nito. Nagawa ng mga
Grande na palitawing ibinenta sa kanila ni Kabisang Resong ang lupa nitobago namatay.
Sa pagtatanong ni Andres sa kanilang abogado, nalaman niyang maaari pa niyang habulin
ang lupaat papagbayarin ng pinsala ang mga Grande.Sa utos ni donya Leona, naigawa ng
kasong administratibo si Bandong. Si Dislaw na karibal niBandong kay Pina at
siHepe Hugo ng pulisya ang nakalagda sa sumbong. Nang dumating ang pasukan, isang
bagong prinsipal, si Mr.
Danyos, ang dumating sa Sampilong.Noon sinagot ni Pina si
Bandong. Pinagtangkaang halayin ni
Dislaw si Pina. Mabuti na lamang at dumalaw si
Bandong na kung hindi naawat ng mga dumalo ay baka napatay si
Dislaw. Sa nangyari, pinaluwas ni donya Leona saMaynila si
Dislaw.Isang gabi, lihim na ipinahakot ni donya Leona sa mga trak ang mga palay niya sa
kamalig at ipinaluwas sa Maynilaupang ipagbili sa intsik doon. Isang umaga nagisnan na
lamang ng Sampilong na nasusunong ang kamalig ng mgaGrande. Ibinintang ang
pagkasunog ng kamalig sa mga pinuno ng unyon ng mga magsasaka at sa mga pinuno
ngkoopertiba ng mga eskuwater. Salamat na lamang at ang mayordoma sa bahay ng mga
Grande, si Iska, ay nagalitkay Kosme na mangingibig niya at siyang inutusan ng
donya na sumunog sa kamalig, dahil sa hindi siya ang isinamani Kosme sa
Maynila kundi si Cely na kapatid ni
Dislaw. Ipinagtapat ni Iska kay Sedes na asawa ni Andres ang lihimat ipinagtapat naman
ni sedes kay
Bandong.Nahuli si Kosme at umamin sa kasalanan. Isinugod pa ni Andres ang paghahabol
sa hukuman sa lupa niyangkinamkam ng mga Grande.
Dahilan sa kahihiyang tinamo, hinakot ng mga grande sa Maynila ang mga kasangkapanat
doon na nagpirmi. Sa Maynila , si
Donya Leona ay nagkasakit ng alta presyon at nagging paralisado nangmaatake. Si don
Severo naman ay nagkasakit ng matinding insomya.Samantala, napawalang saysay ang
hablang administratibo laban kayBandong at tiniyak ng Superintendente na siyaang
ilalagay na prinsipal sa Sampilong sapagkat aalisin doon si
Danyos dahil sa hindi makasundo ng mga guro at ngmga magulang ng mga
bata.Namanhikan si
Bandong kay Pina at may hiwatig na siya ay ikakandidato sa pagka-alkalde ng kanyang
mga kanayonsa susunod na halalan.
Komento:
Sadyang nakapanghihimok ng damdamin ang kwentong isinasalaysay ng Luha ng
Buwaya dahil ito ay tungkol samasaklap na kalagayan ng mga mahihirap na magsasaka at
mga iskwater matapos ang panahon ng pananatili atpagsakop ng mga Hapones sa
Pilipinas. Pinapakita ng nobela ang tunggalian ng mga mapang-abusong mayayamanna
nagmamay-ari ng mga malawak na lupain (maaari ring tawagin na mga haciendero) at ng
19 | P a g e
mga inaapingmagsasaka at manggagawa na walang magawa sa kanilang kundisyon at
kalagayan sa buhay. Ang kwento ng Luha ng
Buwaya ay hindi lang basta kathang-isip o gawa-gawa lamang, kundi totoong nangyayari
hindi lamang sa Pilipinaskundi sa buong mundo.
TITSER -Liwayway Arceo
MAHAHALAGANG PANGYAYARI
Dumating si Amelita sa bahay.
–
Dito malalaman na siya ay guro sa isang pampubikong paaralan.
Ang pagdating ni Mang Ambo at ang kanilang diskusyon ni Aling Rosa.
–
Mapapalawig ang pag-unawa sa situwasyon ni Amelita sa nobela.
Tatawagin si Amelita upang kausapin ng mga magulang. Magsisimula ang
kumprontasyon sa pagitan ni Aling Rosa at ng anak.
–
Makikita rito na ipinipilit ng ina ang knayang kagustuhan kahit na
napagpasyahan na ng anak ang nais gawin sa buhay.
Sasabihin ni Amelita na hindi siya maaaring magpakasal kay Osmundo
kahit na ito ang kagustuhan ni Aling Rosa.
–
Ito ang wakas ng unang bahagi ng kwento at dito magsisimula ang
tunggalian ng nobela.B.
HALAGANG PANGKATAUHAN / PANGKALAHATANG MENSAHE
Hindi lahat ng bagay ay mabibili ng pera. Ang mas mahahalagang bagay sa
mundo, tulad ng pag-ibig, tunay na kaligayahan atkabaitan ay hindi
ginagamitan ng pera upang makamtan.
Mabuti ang sumunod sa mga magulang, ngunit may limitasyon ito. Dapat
matuto ang isang tao na tumayo sa sariling mga paa dahilhindi
panghabangbuhay na nandyan ang mga magulang upang maggabay at
tumulong.
Maging matatag upang makamit ang mga pangarap. Kahit anuman ang
sabihin ng iba, huwag mawawalan ng loob dahil naghihintaysa wakas ang
tagumpay kung may pag-asa at nagsisikap ang isang tao.
Walang sinuman ang may karapatang pumigil na maisakatuparan ang
pangarap natin. Nasa atin ang kakayahan upang mabago angating
kapalaran, at wala sa iba.C.
PAGKAKAPAMAGATAng akda ay pinamagatangTitser dahil isinasalay nito
ang mga pangyayari sa isang guro. Umiikot ang nobela sa buhay niAmelita
na nagtuturo sa isang pampublikong paaralan. Nakasaad dito ang mga
paghihirap, kabiguan at tagumpay ng mga guro at ang mgakontribusyon
nila sa lipunan at sa pagbuo ng mga isipan ng mga kabataan.Titser ni
Liwayway ArceoTalasalitaan:1.
Kahulilip- Kapantay2.
Himutok- Hinaing3.
Hapis- Lungkot4.
Banayad- Katamtaman5.
Nangatal- Manginig ang tinig sa pagsasalita dahil sa tindi ng takot.Buod
at PagsusuriSa ating buhay, lagi tayong may pinagdadaanang pagsubok sa
ating buhay.Mga pagsubok na bubuhog sa ating pagkatao at magpapatibay
saating mga kalooban. Bawat tao dito sa mundo ay mararanasan ang
kahirapan ng buhay katulad ng pangunahing tauhan
sa „Titser‟ ni Liwayway
Arceo.Ang nobelang Titser ni Liwayway Arceo ay sumesentro sa buhay ng
mag-asawang Amelita at Mauro na kapwa pinili ang propesyon
ng pagtuturo. Nakapokus ang naratibo sa mariing di-pagsangayon ni Aling
Rosa, ang ina ni Amelita, sa pagsasamahan ng dalawa. Sapagkat ang
kanyangapat na anak ay nakapagtapos sa kolehiyo ng may "titulo," tutol si
Aling Rosa sa pagkuha ng kursong edukasyon ng kanyang bunso, dala na rin
20 | P a g e
ngkaisipang hindi titulong maituturing ang pagiging "titser", bukod pa sa
kakarampot na sweldong nakukuha ng anak. Gayunpaman, nakahanap ng
pag-asa si Aling Rosa sa katauhan ni Osmundo, isang binata mula sa
pamilya ng mga asendero na sumusuyo kay Amelita. Subalit nabigo muli si
AlingRosa sapagkat iba ang iniibig ng kanyang dalaga, at ito'y walang iba
kung hindi si Mauro, isang ring guro sa pampublikong paaralan.Sa nobelang
ito, lubos na ipinakita ang buhay mag-asawa ng dalawang titser. Ipinakita
kung paano nila hinarap ang bawat pagsubok na dumatingsa kanilang buhay
at kung paano nila ipinaglaban ang kanilang mga desisiyon. Katuald ng
buhay ni Amelita, ang kanyang inang si Aling Rosa aysobrang tutol sa
kanyang kinuhang propesyon sa buhay pati ang kanyang dapat mahalin at
pakasalan ay tutol ang kanyang ina. Lagi niyangkunukumpara si Amelita sa
kanyang mga kapatid na lubos ang pagasenso sa buhay sa Maynila.Halos
lahat sila ay titelyadong mga tao. Ayaw ni Aling Rosa na makasal si
Amelita kay Mauro na isang titser din sa eskuwelahang
kanyangtinuturuan. Wala daw siyang mapapala sa isang tulad niyang titser
ngunit sa huli, nanaig pa rin ang mga kagustuhan ni Amleita na mangyari
sakaniyang buhay. Silang dalawa ay nagkaroon ng anak na pinangalanan
nilang Rosalida. Ng magkaroon ng sakit si Aling Rosa, si Amelita lamang
angnag-
alagang anak sa kanya kung kaya‟t nagkabati muli ang magkatampuhang
sina Amelita at Aling Rosa. Para kay Aling Rosa dati, ang
pagigingTitser ay hindi isang titulo.Sa totoong buhay, hindi rin maiiwasan
ng ibang mga magulang na pumili ng mapa-nga-nga-sawahan ang kanilang
anak, paminsan sila na ang nagdi-dikta ng ating kinabukasan. Sila ang nag-
aayos ng kasal ngunit nasa anak pa rin ang huling desisyon kung
pakikinggan niya ba ang kaniyangmagulang o ang puso at isipan niya ang
kaniyang pakikinggan at susundin.Makikita na isa sa mga suliraning
panlipunan sa kwento ay ang kababaan ng tiningin ng mga tao sa mga guro.
Sa kanilang palagay, hindi
isang “tunay” na propesyon ang pagiging guro dahil hindi ito humahakot ng
sandamukmok na kwarta. Ngunit, ku
ng ating susuriing mabuti, walangmagiging propesyonal na magagaling kung
walang gurong magtuturo sa kanila. Ito ang nais ipahiwatig ng manunulat
sa lahat ng mga mambabasa.
.
Halagang PangkatauhanAng mga mahahalagang pangatauhan na ating
matutunghayan sa nobelang
Titser
ay:Paninindigan sa sariling opinyon
Makikita natin sa unang kabanata ang hindi pag payag ni Amelita sa
kanyang ina na pakasalan nito si Osmundo. Hindi siya sumasang-
ayon dito pagka‟t ang kanyang puso ay nakatira na
sa iba, kay Mauro.
Ang pagiging isang titser ay ayaw ng kanyang ina pagkat wala daw
mabuting idudulot ito at wala rin daw itong
de titulo
. Ang kanyangibang anak ay mga duktor, parmasiyutika, inhinyero at
abugado.Pagpapahalaga sa pamilya
Ang buhay ni A
meilta ay parang naka ikot sa mundo ng kanyang ina at ama. Pagkat
„nasuway‟ na niya ang kanyang ina sa pagigingisang titser, ito‟y patuloy
parin niyang nirerespeto.
Ilang beses na siyang dinidiin ng kanyang ina dahil sa kanyang trabaho,
ngunit pinapabayaan niya nalang ito.
II.
PamagatAng pamagat na Titser ay sadyang bagay sa nobela dahil ang buong
kwento ay umikot sa buhay ng mga guro. Ang mga suliraning
panlipunang nababalot sa tula ay tungkol sa buhay ng mga guro, kung
kaya‟t wasto at angkop ang napiling pa
magat ng manunulat.
Buod
Di-pagsangayon ni Aling Rosa, ang ina ni Amelita, sa pagsasamahan ng
dalawa. Sapagkat ang kanyang apat naanak ay nakapagtapos sa kolehiyo ng
may "titulo," tutol si Aling Rosa sa pagkuha ng kursong edukasyon ng
21 | P a g e
BATA BATA PAANO KA GINAWA
Ang Bata, Bata… Pa’no Ka Ginawa? ay isang nobela na isinulat ng batikang
babaeng manunulat na si Lualhati Bautista. Hinggil ito sa ginaganapang
papel ng babae, katulad ng may-akdang si L. Bautista, sa lipunan ng mga
Pilipino na dating pinaiinog lamang ng mga kalalakihan. [1]
Sa mga nakalipas na panahon, sunud-sunuran lamang ang mga kababaihan
sa Pilipinas sa kanilang mga asawang lalaki at iba pang mga kalalakihan.
Gumaganap lamang ang mga babae bilang ina na gumagawa lamang ng mga
gawaing pambahay, tagapag-alaga ng mga bata, at tagapangalaga ng mga
pangangailangan ng kanilang mga esposo. Wala silang kinalaman, at hindi
nararapat na makialam – ayon sa nakalipas na kaugalian – hinggil sa mga
paksa at usaping panghanap-buhay at larangan ng politika. Subalit nagbago
ang gawi at anyo ng katauhan ng mga kababaihan sa lipunang kanilang
ginagalawan, sapagkat nagbabago rin ang lipunan. Nabuksan ang mga
pintuan ng tanggapan para sa mga babaeng manggagawa, nagkaroon ng
lugar sa pakikibaka para mapakinggan ang kanilang mga daing hinggil sa
kanilang mga karapatan, na buhay ang kanilang isipan, na may tinig sila sa
loob at labas man ng tahanan.[1]
Ito ang paksang tinatalakay at inilalahad sa nobelang ito na may 32
kabanata. Sinasalaysay ng katha ang buhay ni Lea, isang nagtatrabahong
ina, may dalawang anak – isang batang babae at isang batang lalaki – kung
kaya’t makikita rito ang paglalarawan ng pananaw ng lipunan tungkol sa
kababaihan, pagiging ina, at ang kung paano ganapin ng ina ang kaniyang
pagiging magulang sa makabagong panahon.[1]
Naging pelikula rin ang mahabang salaysaying ito, na ginanapan ni Vilma
Santos, bilang Lea, noong 1998. Pinangasiwaan ng direktor na si Chito S.
Roño ang pagsasapelikula ng nobela.[1][2]

Mga nilalaman
 1 Mga pangunahing tauhan
 2 MGA PANGYAYARI
 3 Pagsasalinwika
 4 Mga sanggunian
 5 Mga kawing panlabas
Mga pangunahing tauhan
 Lea – ang bida at bayani sa nobela
 Maya – anak na babae ni Lea
 Ojie – anak na lalaki ni Lea
 Ding – lalaking kinakasama ni Lea, ama ni Maya
 Raffy – unang asawa ni Lea, ama ni Ojie
 Johnny – kaopisina at matalik na kaibigan ni Lea
MGA PANGYAYARI
1.Umiinog ang katha sa pambungad na pagtatapos ng kaniyang anak na
babaeng si Maya mula sa kindergarten. Nagkaroon ng palatuntunan at
pagdiriwang. Sa simula, maayos ang takbo ng buhay ni Lea – ang buhay
niya na may kaugnayan sa kaniyang mga anak, sa mga kaibigan niyang mga
lalaki, at sa kaniyang pakikipagtulungan sa isang samahan na
pangkarapatang-pantao. Subalit lumalaki na ang mga anak niya – at
nakikita niya ang mga pagbabago sa mga ito. Naroon na ang mga hakbang
sa pagbabago ng mga pag-uugali ng mga ito: si Maya sa pagiging paslit na
may kuryosidad, samantlang si Ojie sa pagtawid nito patungo sa pagiging
isang ganap na lalaki.
2.Dumating ang tagpuan kung kailan nagbalik ang dating asawa ni Lea
upang kunin at dalhin sana si Ojie sa Estados Unidos. Naroon ang takot
niyang baka kapwa kuhanin ng kani-kanilang ama ang kanyang dalawang
22 | P a g e
anak. Kailangan niya ring gumugol ng panahon para sa trabaho at sa
samahang tinutulungan niya.
3.Sa bandang huli, nagpasya ang mga anak niyang piliin siya – isang
pagpapasyang hindi niya iginiit sa mga ito. Isa ring pagtatapos ng mga
mag-aaral ang laman ng huling kabanata, kung saan panauhing pandangal si
Lea. Nagbigay siya ng talumpati na ang paksa ay kung paano umiiral ang
buhay, at kung paano sadyang kay bilis ng panahon, na kasingbilis ng
paglaki, pagbabago, at pagunlad ng mga tao. Nag-iwan siya ng mensahe na
hindi wakas ang pagtatapos mula sa paaralan sapagkat iyon ay simula pa
lamang ng mga darating pang mga bagay sa buhay ng isang tao
DEKADA ‘70
Komunikasyon sa pagitan ng mag-asawa. Naiparating ngnobela na ang
pagkitil sa boses ng isang asawa angmaaaring magdulot ng malalim na
hidwaang emosyonalng magkabiyak.3.
Suliraning Pang-sarili: Sinabi ni Amanda kay Julesna hindi niya alam kung
saan siya nagkamali sapagpapalaki ng kanilang mga anak. Ngunit sakabilang
banda, kung tutuusin ay inialay ni Amandaang kaniyang buhay sa pag-
aalaga ng kaniyang buongpamilya.4.
Suliraning Pangkalalakihan: Sinabi ni Jules kayAmanda na kahit ang mga
lalaki ay nasasaktan aykinikimkim na lamang ng mga lalaki ang
kanilangnararamdaman dahil hindi magandang Makita silangumiiyak o
nagsasalita ng tungkol sa problema. Angpaniniwalang ito ay idinikta ng
lipunan at kulturangPilipino.5.
Suliraning Pangpolitikal: Sa panahon ng dekada ¶70naipatupad ang
Martial Law na nagbukas sa maramingisipan at damdamin ng mga Pilipino
tungkol sa pang-aabuso ng gobyerno sa kanilang karapatangpangkalayaan.
IV.
BUOD
Ang Dekada 70 ay tungkol sa pangarap ng isang babae namagkaroon ng
sariling katangi-tanging pagkatao atpagkakakilanlan.Si Amanda Bartolome,
sa simula ng nobela, ay isangkaraniwang maybahay at ina, na walang
inatupag kundipangalagaan at asikasuhin ang kanyang mga anak at
asawa.Nakita ni Amanda ang mga pagbabago ng mga anak habanglumalaki
ang mga ito, lalo na si Jules. Ang pagkahilig niJules sa mga awiting
nagsasaad ng pagkamakabayan aynagtulak dito upang sumapi sa mga
kilusang laban sakatiwalian ng gobyerno. Sinabi niya ito kay Julian
ngunitnagwalang bahala lamang ito. Hindi nakatiis si Amanda.Sinigawan
niya si Julian na takang-taka sa inasal niya.
Unang linggo ng Mayo, taong 1974, nang nag-empake siJules. Pupunta raw
siya ng Bikol. Napasigaw si Amandanang itinanong niya kung ano ang
gagawin nito sa Bikol.Napatanga si Jules. Nagulat ito sa pagsigaw ng
ina.Kinutya nito ang ina na makabubuting sumama ito at bakasakaling
mamulat ito. Nasampal ni Amanda si Jules.Nahuli si Jules at dinala sa
Kampo Crame. Dinalaw nilaito at doon narinig ni Amanda ang mga
kabuktutangginagawa ng mga sundalo sa kanilang mga nahuhuli.Nagpasya
si Jason na huminto na sa pag-aaral. Dahil sawala itong pinagkakaabalahan,
halos nagpapa-umaga ito sakalye. Isang gabi, ay nakatanggap ng tawag
sina Amanda atJulian. Nahulihan si Jason ng marijuana. Nagtanung-
tanongsila sa mga presinto. Nalaman nilang pinalaya na itongunit hindi
umuwi sa kanilang bahay. Pinaghahanap siyani Em, na isa pa rin sa mga
anak ni Amanda. Lasing naumuwi si Em at ibinalita sa mga magulang na
napatay siJason.Ilang gabi nag-iiyak si Amanda. Napagtanto niyang
walangsilbi ang kanyang buhay. Nagpasiya siyang humiwalay nakay Julian.
Ngunit hindi siya umalis. Naisip niyangmarami pa silang dapat pag-usapan
ni Julian. Simula iyonng ng kanilang pag-uusap, ng kanilang
pagkakaunawaan.Pinalaya si Jules. Ngunit ang kanyang pagkakalaya ayhindi
nagpabago ng kanyang simulain. Ibinalik siya saKampo Crame. Nang
ideklara ang pagbawi ng martial law,sabay-sabay rin pinalaya ang maighit
sa tatlong daangbilanggong pulitikal.May kani-kanya nang buhay ang
kanyang mga anak, mula kayJules hanggang kay Binggo. Ngunit ngayon,
hindi na siyangnag-aalalang hindi magtatagal at maiiwan V.
ARAL
Bawat tao ay may kani-kaniyang pangarap at paninindigansa buhay.
Importante ang pagrespeto ng mga magulang sapaniniwala ng anakm
23 | P a g e
subalit dapat din inti9ndihin ng anakat timbangin ang bawat desisyon na
kanilang gagawin.
VI.
REKOMENDASYON
Maganda ang istorya, pero mahirap intindihin para saaking edad. Mainam
na magpagabay sa magulang sa mgabagay at sitwasyon na hindi
maintindihan tungkol sanobela.Sa kalahatan, maganda ang mensaheng
pampamilya ng nobela.Na ang pamilya ang sandigan ng bawat isa sa atin sa
hirapman o sa ginhawa.
VII.
PAGPAPAHALAGA
Malaking importansiya ang pagpapahalagang ipinakita ngmga magulang sa
pagrespeto nila sa mga desisyon ngkanilang mga anak. Sa bandang huli,
naisip at natanggapng mag-asaw na wala silang masamang anak at ginawa
nilaang lahat ng ikabubuti ng bawat anak nila. Yun nga lang,ang mali sa iba
ay maaaring tama sa pananaw ng iba.
TUTUBI, TUTUBI, WAG KANG MAGPAHULI
SA MAMANG SALBAHE
Ni JUN Cruz Reyes
BUOD NG NOBELA
Kasasara lang ng eskwlahan at kabababa lang ng batas militar. Si Jojo,
nagaaral sa Philippine School for Science and Technology, ay napadaan at
binalak na bumisita sa nagbagong paaralan. Militar na ang pumalit sa mga
gwardiya kay makikipila at magpapa-inspect para makapasok.
Kinukumpiska maski ang suklay na patulis ang dulo. Dapat din ay proper
uniform. May nakasabit pa nganga “Sa ikauunlad ng bayan, disiplina ang
kailangan” kasama pa ang ibong walang pakpak at paa. Nakipila pa rin si
Jojo at noong siya na ang kinapkapan, hinanap ang kanyang ID, sinita kung
bakit hindi siya nakauniporme at ininspeksyon ang kanyang libro.
Napagkamalan pa nga siyang aktibista dahil sa kanyang porma. Dinala siya
sa dati nilang library at inusisa ng miltary interrogator(Gardonet) na
parang di marunong magtagalog. Kada iling ay maybatok. Pinipilit siyang
komunista. Pinagsabi pa nga siya ng mga kilala niyang komunista at
nagimbento naman siya. Ginupitan siya ng bohok pagkatapos. Biglang
dumating si Kulas, kabarkada niya at parang may sinesenyas ito. Pinaglinis
si Jojo ng mga sasakyan suot ang malaking plakard at doon niya narinig
ang mga sigaw ni Kulas.
Napilitan siyang maglakad dahil nga nagastos niya ang tirang pera sa
barberya. Naglabasan ang mga billboard ng multinational. Napinturahan
ang suso ni Moran at baril ni Bronson. Nilapitan siya ng Amerikanong
preacher na naniningil pa para sa leaflet. Lumayo rin ang Kano at tuloy ang
lakad. Naisipan niya ring ibenta ang relo na bigay ng kanyang ama. Buti
umabot siya sa Tambunting at naibenta ito ng higit ochenta. Bumili ng
sigarilyo, pagkatapos ay kumain sa restawrant at nang marinig ang
kampana ay nagmadali ng umuwi. Dumaan muna siya sa simbahan at
pinagbentahan at kinuwentuhan pa ng mga pa- lengkera. Nakipila rin siya
sa sinasabing milagrosang imahen(na muntik manakaw). Noong bata pa siya
ay pinakokolekta sila ng porno materials ng pari at noong high school ay
pinakukumpisal ukol sa kahalayan. Idinidepensa naman niya ang urges na
dapat hindi pinipigil.
Nang pumasok na siya sa simbahan pilit na dinidikta ng pari ang Good
News. Pero pumasok sa isip niya ang plano na pagsamahin lahat ng ayaw
niya sa floating school na iiwan sa dagat na maraming pating. Natakot rin
siyang mapunta sa impyerno kung too ang imahe. Ganon pa rin ang labas,
palengke at mga nagdedebate.
Pagkaalis ng simbahan naalala niya ang mga unang araw sa eskwela at
pagbabago ng paniniwala sa talino. Kapareho nito ng ilan niyang kabarkada
sina Kulas, Minyong, Joey, Herbi, Lib at si Mr. Kabayan. Mga aktibista ang
kanyang mga kasama kaya medyo nahahawa na rin siya. Ikinukwento niya
rin ang mga pangyayari sa paaralan lalo na ang tungkol sa mga chismis ni
Miss Spermatozoa(na bastos). Isang araw pa nga ay nagpatigasan sila ni
Jojo dahil sa proper uniform. Sa huli ay sumuko rin ang guro. Akala niya
ay kickout na siya pero biglang nagsara ang paaralan dahil sa batas
militar.
Napadaan naman siya sa tindahan ng hayop at halaman at napansing
nakakulong ang mga hayop at ginawang bonsay ang mga halaman. Sa
24 | P a g e
kanyang palagay, maski ang hayop at halaman ay tutol sa pagkakakulong.
Lumabas siya
ng tindahan at si Tess naman ang pumasok sa isip. Naalala niya nang una
silang magkita sa lamay. Umasang tatawagan pero naghintay lang sa wala.
Pumasok siya sa Ma-mon-luk at pagkatapos ay tinabihan ng isang
matandang parang nagpapabata. Hinimas-himas ang kanyang hita at yinaya
pa sa I.C. Nagpaalam naman siyang jumingel sa Lola at paglabas niya nang
banya ay lumayo at iniwan ang bill sa matanda. Inabutan siya ng curfew
kaya napilitang makitambay sa mga naglalamay.
Kapag nasa probinsya akala ay lagi siyang tama. Pero may kwento rin
naman ng kamartiran tulad ng kay Idyo(na dapat ay valedictorian nila).
Malas niya lang at napagmali na lahi sila ng mangkukulam at nang lumaon
ay lumuwas rin ng maynila. Mayroon ring ibang sikat sa kanila tulad ni
Doming na naging Sundalo; si Zeny, dating puta na naging kabit ng pulitiko;
si Mayor Adlaza na payaman ng payaman at ang huli nama'y si Tininte na
dating magsasaka na naging asendero.
Tapos na ang curfew at humigop muna siya ng goto bao naisipang
dumeretso sa boarding house. Hindi sila nagpansinan ng landlady(kahit
alam niyang galit iyon). Dumeretso siya sa kwarto at nadatnang tulog sina
Minyong at sisiw(anak ni landlady) pero wala pa rin si Kulas. Umidlip siya
at paggising ay kinausap na lang si Minyong. Hindi pa talaga umuuwi si
Kulas at dagdag pa si Kwakkwak(pusa) na pinalayas dahil nahuling
nagnanakaw ng pagkain sa ref(kasama si Minyong). Nadamay pa nga sila ni
Kulas pero nalaman niya rin na wala pa si Mr. Kabayan. Umalis si Minyong
para makibalita sa tribo nila. Gusto niya ring lumabas pero wala namang
maisip na pupuntahan. Nakita niya ang sulat ng kanyang itay(na walang
lamang pera). Pero kakaiba ang nasa sulat, parang hindi maayos ang
kalagayan nila at ang huling salita pa eh “magingat ka.” Gusto niya ring
sumulat pero hindi niya alam kung magsasabi siya ng totoo. Nong minsan
kasing nagsabi ng totoo ay nakagalitan pa(pumunta kasing central luzon).
Gusto na nga rin siyang ilipat sa kanilang probinsya pero napilit
pa rin na huwag. Gusto niyang magdoktor noong una pero ngayo'y ayaw na
niya. Gusto na nyang umuwi pero hindi niya maisulat. Naisip niya namang
sulatan si Tess pero napunta lang sa basurahan ang nagawang sulat.
Tumawag si Joey sa telepono para yayain sa meeting si Jojo. Pero naiilang
siyang pumunta dahil nandon sina Ven at Tess. Kasi nang magbreak sina
Ven at Tess ay siya ang ginawang pantakip butas ng babae. Kaya nang
magkaayusan na ay naging panggulo na lang siya. Dumating siya sa folk
house(na may trying hard na Bob Dylan at walang folk). Hindi na niya
makita ang matandang waiter na tumanggap sa kanila noong una. Nang
dumating na si Joey(nakapaburgis na kasuotan dahil daw ayaw
magpahalatang aktibista), pinagusapan nila ang nangyayari sa grupo. Si
Kulas ay hinuli. Pinlano nila na sunugin kaagad lahat ng maaaring ebidensya
sa boarding house at sa umaga nila yon gagawin kaya tumuloy muna sila
kina Herbi. Pagbisita kina Herbi, una kaagad na pinoblema ang pagkain. Si
Herbi ay anak ng pasto at sanay sa hirap. Ang pisong baon sa buong
semestre ay pinapadami sa chess. Sabi niya ay may solusyon pa naman siya
sa kanilang gutom. Sa tabing lagoon ay maraming kangkong. Tulad ng dati
si Jojo ang lookout at sinwerte pa rin sila sa kangkong. Nang magluluto na
si Herbi, napagkatuwaan nilang magchess(pero pareho silang
nagdadayaan). Naisip niya na naman si Tess pero dinaan na lang nila sa
kain at biruan ang problema. Nakatulog na ang dalawa pero siya ay nagiisip
pa.
Bago pa man din siya makatulog napansin na niyang may sakit si Herbi.
Ginising niya si Joey at naghanap naman si Jojo ng gamot sa mga gamit ni
Herbi. Nakakita siya ng gamot at “calamine lotion” ang basa niya. Ipinahid
niya sa pantal ng kaibigan. Nang gumanda-ganda na ang pakiramdam ay
napansin ni Joey na anti-allergy syrup pala ito at kulang na para ipainom.
Dumeretso sila sa infirmary at doon nakatulog ang tatlo. Nagising lang
sila Joey at Jojo nang dumating ang doktor. Ngayon na pinabalik ni Joey
si Jojo sa boarding house para linisin ang dapat linisin. Pagdating sa
boarding house, nakita niya na
maraming tao at nalaman niyang pinasok ito ng mga militar. Minabuti
niyang lumayo muna.
Sa paglalakad, nakita niya ang maraming pagbabago sa Maynila at naalala
ang mga pagbabago sa probinsya. Nang mapagod na ay bumalik din sa
boarding house at doon niya nakasalubong si Inday. Tinangay nga sila sisiw
at landlady. Hinahanap raw si Mr. Kabayan at mga estudyante nito.
Pagpasok naman niya ng kwarto ay nalimas na ang lahat ng kanyang gamit
maliban sa maruruming damit, jaket na bigay ni tess at silindro ni Kulas.
Pagbalik niya sa bahay ni Herbi, may iniwang note si Joey na pinapapunta
siya kina Lib. Ayaw niya doon dahil sa mga magulang nito. Tinawagan niya
25 | P a g e
muna ang bahay nila Lib at nalamang gabi pa ito uuwi. Kulang na ang
pamasahe niya(at gutom na gutom pa) kaya naisipan na lang niyang
dumiskarte sa Bus. Sinwerte naman siya at nakasakay. Pagdating sa Cubao
ay nakaupo na siya pero minabuti niya na lang ibigay sa matandang ale ang
upuan. Dahil nga sa gutom at pagod ay nahilo siya at hinimatay.
Pagkagising niya, nakita niya ang isang matandang babae na nagsusubo ng
mainit na sabaw sa kanya. Siay ang babaeng binigyan niya ng upuan at
“Mamay” ang tawag sa kanya. Dadalhin sana niya si Jojo sa ospital kaso ay
mahirap lang rin sila at manghihilot naman siya. Gusto na umuwi ni Jojo
pero masakit pa ang kanyang binti at baka abutin ng curfew( at nalaman
niyang 3 araw na siya doon). May dumating namang buntis na nagkwento sa
mga pagbabago sa kanilang lugar. Tutol dito si Mamay. Maya maya lang ay
dumating si Boy na basang basa. Nagkausap sila ng kaunti(nabanggit ni boy
ang aktibistang kuya) at nang dumating si Jem ay natulog na sila.
Kinabukasan pagkatapos magalmusal ay nagpaalam na siya. Inabutan siya
ng limang piso at hinatid na ni Boy palabas.
Minabuti niyang magpunta muna sa kababayang si Idyo para makibalita sa
bayan nila. Pagdating kina Idyo, sinama siya ng kaibigan sa raket nito,
maging fixer. Nang makaipon na ay pumunta sa isang Kritikal na Papel 7
eskenita at makipaginuman. Habang nagdadaldalan ang mga lasenggo ay
tahimik siya hanggang mapansin ang isang makapal na sinturong
nakadispley. Pagkatapos magsalita ay siya naman ang napunta sa “hot
seat” sa usapan. Tuloy ang inuman at walang nagpapahalatang lasing.
Merong lumabas at humihiga at dahil pala wala nang mainom. Buti ay may
nagpakuha pa ng isang kahon. Noong malasing na si Jojo tsaka lang sinabi
ni Idyo ang nangyari. Nasunog ang kanilang tindahan at nabugbog si Tata
Selo. Nagkayayaan naman silang manood ng bomba. Marumi ang sinehan at
matapos ang palabas sa sine ay pumasok ang isang announcer na nagyayaya
sa isang live show sa maliit na silid sa gilid ng sinehan. Medyo may
kamahalan ang tiket pero bumili pa rin ang makakasama. Mabaho at
makalat ang silid na iyon, parang isang malaking basurahan. Nagumpisa na
ang palabas sa pagitan ng isang babaeng medyo may edad at lalaking
maton. Iba't ibang posisyon ang pinakita at palipat-lipat naman ng upuan
ang mga kasama. Nang matapos na sila ay nagyaya ang announcer na
manood uli.
Paglabas ay may nakasalubong na grupo ng mga lasing. Lumapit ang isa at
tinadyakan ang isa nilang kasama. Paglayo ay sinalubong naman sila ng
pulis, agad na nagsumbong, at binalikan ang grupo. Nang magharap-harap
ay inagaw ng lasing ang baril sa pulis at kasabay nito ang dahandahan
nilang pagtakas. Humiwalay na si Jojo sa grupo ni Idyo nang makitang may
umaalialigid na metrocom.
Pagdating ni Jojo kina Lib, nadatnan niya si Joey at agad na kinwento ang
mga nangyari. Nabalitaan niya rin na patay na sa engkwentro sila Kulas at
Mr. Kabayan. Dahil dito napagpasyahan na buuin muli ang grupong tutubi.
MGA TAUHAN
Delfin- Siya ang pangunahing tauhan ng akda. Isa siyang mahirap na
peryodista. Niyakap niya ang ilangsosyalistang ideya kaugnay ng
unyonismo at makauring pakikibaka.
Felipe- Siya ay isang anak-mayaman; radikal bagamat tipong anarkista.
Meni- Siya ay nakatakdang ikasal kay Delfin na anak ng isa sa
pinakamayaman sa Maynila.
Tentay- Minamahal siya ni Felipe. Siya ay isang babaeng mahiyain at anak
siya ng isang manggagawa.

MAIKLING BUOD
BANAAG AT SIKAT
Ang Banaag at Sikat ay umiikot sa dalawang magkaibigan sina Delfin at
PAMAGAT
Felipe.Si Felipe ay isang anarkista nagustong mawala ang mga hari ,alagad
Ang salin sa Ingles ng pamagat na
ng batas at magkapantay-pantay ang karapatan ng mag mayayaman at
Banaag at Sikat ay kumakatawan sa katagang “mula sa
mahihirap.Kaya”t itinuro nya sa mga mahhirap ang kanilang karapatan na
maagangpagbubukang-
naging dahilan upang itakwil sya ng kanyang
liwayway hanggang sa ganap na pagkalat ng liwanag” ng araw (From Early
ama. Si Delfin ay isang sosyalista na di hangad mawala ang pamahalaan
Dawn to Full Light
ngunit tulad ni Felipe ay tutol sya samarangyang pamumuhay. Si Don
), nanagmula sa isang pagsusuri nina Patricio N. Abinales at Donna J.
Ramon ay may dalawang anak sina Talia at Meni.Naibigan ni Talia ang
Amoroso.
isangabogado,si Madlanglayon samantalang naibigan ni Meni si Delfin na
MAY-AKDA
tinutulan ni Don Ramon ngunit walangnangyari.Dahil sa kahihiyan ay
Si Lope K. Santos ay isa sa mga dakilang manunulat sa wikang Tagalog.
tumulak sya sa Estados Unidos kasama ang usang utusan.Nagluwal ng
Siya ay nobelista, makata, abogado,
sanggol si Meniat pinabinyagan . May dumating na isang kablegrama na
kritiko, lider obrero, at itinuturing na “Ama ng Pambansang Wika at
nagbabalitang si Don Ramon ay napatay ng kanyangutusan.Kasama sa
Balarila.” Si Santos ay isinilang sa Pasig, dating sakop
naghatid si Ruperto na nagsabi kay Felipe na kaya pinatay si Don Ramon
ng Rizal, noong 25 Setyembre 1879. Namatay si Santos noong 1 Mayo
ay dahil sa kalupitan nito. Nalaman ni Delfin ang pagtuligsa sa kanyang
1963. Si Santos ay supling nina Ladislao Santosna tubong Pasig at Victoria
pagkatao ni Don Felimon at Madlanglayon. Binalaan ni Felipe
Canseco na tubong San Mateo, Rizal. Noong 10 Pebrero 1900, ikinasal si
angmayayaman hinggil sa aabutin ng mga ito.Sinampal sya ng kanyang ama
L.K. Santos kaySimeona Salazar na nagbigay sa kaniya ng limang supling.
ngunit ipnamukha nya ang kamaliang kanilangginawa at pagyurak sa
Kabilang sa mga akda ni Santos ang Ang Pangginggera atBanaag at Sikat
kalayaan ng mahihirap.
na pawang inilathalang muli ng Unibersidad ng Pilipinas Press para sa
Nasambit ni Ruperto na “Sa akin palang bayan ay may banaag na ang
bagong henerasyon ngmambabasa.
sikat ng bagong umaga.

26 | P a g e
IBONG MANDARAGIT
PAMAGAT
Mga Ibong Mandaragit ang pamagat ng libro dahil sumisimbolo ito sa
hindi pagkakapantay-pantay ng tingin samga tao
sa lipunan. Sa libro makikita ang
diskriminasyon
sa kulay, ginagamit itong basehan kung ano ang katayuan ngisang tao. Kung
maputi ka, mataas at magaling ka ngunit kung ikaw ay maitim, kahit anong
gawin mo mababa pa din ang
magiging pagkilala at pagtingnin sa‟yo ng mga tao.
Para itong mga ibon na iba-iba ang sukat, kung ito ay malaki,
ito’y kakatakutan, tila ba ito ang pinakamakapangyarih
an sa lahat. Sa isipan nito lahat ay takot sa kanya, kungkaya makukuha
niya anuman ang gustuhin niya.
MAY-AKDA
SiAmado V. Hernandez
ay isang bantog na manunulat. Siya ay kilala sa kanyang tapang sa
pagpapahayag ngkanyang mga kuro-kuro ukol sa mga „dimaikakailang sakit
ng lipunan. Siya ay isinilang noong ika-13 ng Setyembretaong 1903 sa
Hagonoy, Bulakan. Ang kanyang mga magulang ay sina Juan Hernandez at
Clara Vera. Nang siya aysumapit na sa hustong edad, napangasawa niya si
Atang dela Rama, kilala bilang Reyna ng Sarswela. Sila ay biniyayaanng
isang anak, at pinangalanan nila itong Rene Hernandez.Siya ay sa
Gagalangin Tondo na lumaki at nagtapos ng kanyang pag-aaral sa
Manila High School at sa American Correspondence School, naging iskolar
din siya sa Harvard University. Sa murang edad pa lamang ay
kakikitaan na siya ng hilig at talento sa pagsulat. Nagsimula siyang
magsulat para sa dyaryo ng Watawat at „di naglaon ay
naging kolumnista siya ng pahayagang Pagkakaisa.Bilang isang dalubhasang
manunulat, nakatanggap na siya ng mga „di mabilang na pagkilala. Isa dito
ay angIbong Mandaragit na nanalo ng Balagtas award. Ilan pa sa kanyang
mga natatanging gawa na nagwagi ay ang kanyangtulang Pilipinas na nanalo
ng Commonwealth Literary Award at ang kanyang Isang Dipang Langit na
nanalo naman ngRepublic Cultural Heritage Award
.Dahil sa kagustuhang mapangalagaan ang mga kababayang naaagrabyado
gamit ang kanyang mga akda, siyaay nakulong sa Camp Murphy sa
27 | P a g e
Fort Aguinaldonuong ika-26 ng Enero taong 1951. Limang taon siyang
nabilanggo ngunit hindi ito naging hadlang at „di nagtagal ay nakalaya din
siya nuong ika-31 ng Mayo taong 1964 dahil sa lagak.Pagkalaya ay
nakatanggap siya muli ng isa pang pagkilala galing saPalanca Awards
dahil sa mga nasulat niyang dula.Si Amado V. Hernandez ay namatay dahil
sa atake sa puso noong ika-24 ng Marso 1970. Taong 1973 ng siya
aytinaguriang Pambansang Alagad ng SIning.
MGA TAUHAN
Mando Plaridel- Alejandro Paminuan-Pangunahing tauhan-Nakahanap sa
kayamanan ni Simoun, na itinapon ni Padre Florentino sakaragatang
Pasipiko, sa tulong ni TataMatyas-Punong patnugot ng
Kampilan
Dolores Montero
“Dolly”-Bugtong na anak ng pamilya Montero na nagging karelasyon ni
KoronelMoto noong Panahon ng Hapon atnabuntis ni Tiniyente Whitey
saPanahon ng Liberasyon--Makakarelasyon ni Mando sa Paris
Don Segundo Montero-Ang madugas na negosyante at nagmamay-ari ng
Hacienda Montero
Donya Julia Montero-Asawa ni Don Segundo na nahuhumaling sa dating
karelasyong si Gobernador Doblado
Tata Matyas-Ama-amahan ni Mando na isang rebolusyonaryo sa Tatlong
Panahon ngPananakop mula sa Kastila, Amerikanohanggang sa Hapon-
Nagmanman sa mga lugar namaaaring pinagtapunan ni Padre Florentinosa
mga kayamanan ni Simoun
Magat- Isang lider sa Kalayaan na namumuno sa mga isang disiplinadong
pangkatng gerilyero pagkat hawak niya anggobyerno doon-Magiging
pangunahing editor ng Kampilan
-Isa sa mga kasamahan ni Mando na nakatakas sa paglusob ng mga
Haponsa huling kuwartel ng mga gerilyangPilipino sa may Tayabas,
angSampitan-Siyang nagging tulay nina Martin at Mando upang maging
mabutingmagkakasama-Namatay nang ito’y inatake ng pating sa karagatang Ninais niya na mapasakanya ang kayamanan sa dagat kung kaya‟t nagawa
Pasipiko habangsumisisid niyang pumatay ng
isang kasamahan. Ipinakita ng nobelang ito ang masamang epekto ng
MAIKLING BUOD pagkagahaman sa pag-uugali ng isang tao.
Nagsimula ang kwento sa kalagitnaan ng taon 1944 kung kailan humihina
na ang imperyo ng mga Hapon dito saPilipinas. Inatake ng mga Hapon ang ANG MAG-ANAK NA CRUZ
Sampitan sa tangkang agawin ang Infanta mula sa mga gerilyerong
Pilipino,nagkaroon ng sagupaan. Dahil sa kakulangan sa mga armas na Review Ang Mag-anak na Cruz: Katha na Pumapaksa sa Pagpapahalagang
pandigma ay halos naubos ang hukbo ng mga Pilipino.Isa sa mga nakaligtas Pilipino ni Liwayway A... pinaikutan rin ng istorya. Bawat pangyayari sa mga nasabing
ay si Mando. Habang tinatahak ni Mando ang kagubatan upang makaligtas lugar ay mahalagang bumuo sanobela at bawat isa ay nagpakita ng katotohanan sa
ay nakilala niya sinaKaryo at Martin. Sabay-sabay na tinahak ng tatlo ang aspetong Pilipino.
daan patungo sa bahay ni Tata Matyas na isa ding gerilyero
noongkapanahunan pa niya. Pagkatapos kumain ay nagpahinga sina Martin Ang Suliranin.
at Karyo samantalang sa labas ng bahay ay nag-usap sina Tata Matyas at
Ipinapakita sa kwento ang mga pangkaraniwan at makatotohanang suliraninng isang
Mando. Napag-usapan nila ang dalawang magigiting na akda ni Jose Rizal,
mag-anak. Isiniwalat rito ang tunay na mga pag-iisip at pangyayari sa likod ng
and Noli meTangere at ang El Filibusterismo. Ipinahayag ni Tata Matyas
isangordinaryong pamilyang Pilipino.Ang istorya ay naglalaman lamang mga
na naniniwala siya na totoo ang kwento mula sa mganasabing nobela. Kanya
pangkaraniwan at simpleng mga suliranin. Bawatkabanata ay naglalaman ng iba’t abang
ring ipinahayag ang kagustuhang sisirin ang mga kayamanan ni Simoun
panandaliang problema na agad namang nabibigyangsolusyon.Kagaya na lamang ng
kung siya ay kasingedad pa ni Mando. Sa tulong ng mapang ibinigay ni Tata
biglaang pagkakalipat ni Tinoy sa mas mababang posisyon sa trabaho(na kabaligtaran ng
Matyas, hinanap nina Mando kasama sina Karyo at Martin angdagat kung
inaasahan niyang promotion. Na siyang naging dahilan upangmapagbuhatan ng kamay
saan sinasabing itinapon ang mga kayaman ni Simoun, natagpuan nila ito sa
nito ang anak na si Baby bunga ng init ng ulo nito. Naging dahilan rinito ng panandaliang
Atimonan. Sa kabila ngtagumpay ay namatay si Karyo dahil sa isang pating
away mag-asawa.Isa pang halimbawa ay gaya ng pagiging guarantor ni Tinoy sa utang sa
na sumalakay sa kanya samantalang si Martin naman ay pinatay niMando
bangko ngkasamahang si Pepe, na nagging sanhi ng pagkakalubog nila sa utang na hindi
dahil sa pagiging sakim nito.Nagwakas na din ang digmaan at muling
naman sila angmay gawa.Ilan pa sa mga halimbawa ng simpleng problema na aking
nagkaroon ng kapayapaan at katahimikan, ngunit kaakibat nito ay ang
tinutukoy ay ang problema sapera, paghihinala sa asawa, pagdating ng isang bisita na tila
pagbalik din ng „di makatarungan at mga makasariling gawain ng mga
ayaw tanggapin, at iba pang mgamaiikling kulo ng damdamin.Sa kabubuan, walang
nakakaangat sa buhay
eksakto o pinaka-naging problema ang mag-anak, dala na rin marahilng pagpapakita ng
.Nagtayo si Mando ng isang pahayagan at tinawag niya itong Kampilan.
mga simpleng o ordinaryong tagpo lamang na bahagi naming talaga ng araw-araw na
Umalis at nangibang-bayan si Mandoupang magkaroon ng salapi para sa
buhay ng isang simpleng mag-anak..
kanyang pahayagan. Ipinagkatiwala niya ang ito sa mga dati ding gerilyero
na sinaTata Matyas, Magat, Andres, Rubio at Doctor Sabio. Bukod sa Tunggalian.
isang pahayagan ay nagtatag din si Mando ng isangpaaralan na tinawag
niyang Pamantasan ng Kalayaan na naglalayon na mapabuti at Sa aking pananaw, may dalawang uri ng tunggalian sa takbo ng bawatkabanata nito. Una
mapangalagaan ang mga kabataan. ay ang tao laban sa kanyang kapwa at pangalawa ay ang tao laban sa kanyangsarili.Tao
REAKSIYON.Sa pagbabasa ng buod, medyo nainis ako sa mga naganap laban sa tao: Maraming tao ang nakasalamuha ng pamilya Cruz, at magkakaiba angbawat
dahil ang isa sa mga tauhan ay namatay dahil sa kasakiman ni Mando. isa sa kanila. Lahat tayo ay kinakailangang makisama, at ganoon din ang pamilya

28 | P a g e
Cruz.Hindi sa lahat ng pagkakkataon ay gusto nila nag mga tao sa kanilang paligid, gaya
ng “kumare”nilang si Nenita.
Si Nenita ay isang kumare ni Remy na dumalaw sa kanilang bahay sapagkatkaarawan ng
kanyang anak na si Josie, na siyang inaanak nitong si Remy. Sa istorya ipinakitaang
kakapalan ng mukha ni Nenita, na kung saan dumalaw lang ito upang ipanghingi ng
regalo ang anak. Hindi handa si Remy noon kung kaya’t sa loob loob niya ay sukdulan
siyang naiinisdito at napilitan na lamang ibigay ang itinahing damit na para sana sa
kanyang kostumer.Tao laban sa sarili: Makikita sa kwento na si Remy ay isang
tradisyonal na babae.Nahihirapan siyang ipagpalit ang mga dating kagawian para sa mga
makabagong paraan. Isa rinsiyang ina na nahihirapang pakawalan ang mga anak.
Sapagkat nakapag-asawa na ang dalawanganak na si June at Baby, hindi maipaliwanag ni
Remy ang kalungkutang nadarama niya sapagdiriwang ng mga okasyon, gaya ng Bagong
Taon, na hindi na niya kapiling ang mga anak.Wari’y ayaw niyang umalis ang mga ito sa
kanyang piling. Bagay na alam niyang hindi namaaari pa, sapagkat may sari-sarili na silang
pamilya.
Kasukdulan.
Sa kabila ng sari-saring suliranin at mga pansariling damdaming kinikimkimng mag-anak.
Nanaig pa rin ang ugaling Pilipino rito. Kung saan idinadaan na lamang ni Remysa
pagpapasensya, at pagtitiis ang mga bagay-bagay. Bagay na sa huli ay lilipas rin, at
kanilangmatatanggap. Gaya na lamang ng biglaang pag-aasawa ni Baby sa ibang bansa ng
wala manlamang pahintulot nila.Nariyan rin ang istorya ng pagiging kontraktor ng Tata
Ponso ni Tinoy sa pinapagawa nilangbahay. Na kung saan sa halip na makatipid dahil
kamag-anak ang gumagawa ay lalo pangnapagastos dahil sa mga sobrang materyales na
ipinabibili nito. Ito ay plano ni Tata Ponso upangsiya ang makinabang sa mga sobra-
sobrang materyales na kanya naming ipangkukumpuni ngsariling bahay. Bagamat ganoon
ay patuloy pa ring kontraktor si Tata Ponso, at wala na lamangsilang nagawa kundi
pagtiisan ang matandang kontraktor. Hindi nila nagawang magreklamo,dahil na rin sa
ugaling paggalang dito bilang nakatatandang kamag-anak nila.
Kabuuang Pagsususri
. Sa kabuuan, pinaksa ng aklat ang mga karanasan at pagbabago nanagaganap sa isang
tipikal na pamilya sa Pilipinas. Ang mga sitwasyon sa kwento ay maaaringmangyari sa
kahit sinuman sa atin. Ang akda ay may simpleng pamagat dahil simple rin lamangang
kwento. Bagamat umiikot ang bawat pangyayari at istorya sa iisang pamilya ay tila hindi
29 | P a g e
parin ito maituturing na isang buong nobela. Dahil ito ay pawang mga maiikling kwento
lamangna pumapatungkol sa araw-araw na pangyayari sa buhay ng mag-anak na
Cruz.Sinusundan ng mga kwentong ito ang mag-asawang Remy at Tinoy, mula sa unang
mga taonng kanilang pagsasama, hanggang sa lumaki’t nag-asawa na ang kanilang mga
anak. Kayanaman ang aklat na ito ay tila inaalay sa bawat pamilyang Pilipino. Dito makikita
angkatotohanan sa pag-iisip at pag-uugaling kumakatawan sa bawat isa sa atin.
Isang aklat ito na nagpapakita ng kung ano nga ba ang tunay na buhay sa ating
lipunan.Dito’y matapang na ibinukas ng may-akda ang kabutihan at kasamaan ng bawat
isa. Pati angmga pagpapahalagang nananaig sa damdamin ng tao. Maging ang mga lihim na
nadarama atiniisip ng bawat isa ay matutuligsa rin sa aklat. Hindi maitatagong ang
pagiging totoo ng aklat naito ang siyang kagandahan nito kumpara sa ibang libro.Kung
susuriin naman ang kwento, madali namang masundan ang mga kwento ng aklat.Subalit,
may mga bagay na maaaring hindi maunawaan agad sapagkat kailangan ilagay
ngmambabasa ang sarili sa konteksto o pangyayari na naroon sa akda. Ang ilan sa mga
salitangginamit rin ay tila may kalaliman, ito ay sa kabila pa ng pagiging moderno ng
panahongkinabibilangan ng akda.
Ang May-akda.
Ang may-akda ng aklat ay si Liwayway A. Arceo. Isa siyang magaling namanunulat,
editor, at translator. Nanalo siya ng gatimpalang Carlos Palanca noong 1962 para
sakanyang maikisng kwento. Siya ay pumanaw noong Disyembre ng 1999.Isinulat niya
ang aklat bilang tugon sa mga pangayayari sa lipunang Pilipino, lalo na sa mgapamilya.
Ipinakita niya nag kahalagahan ng pamilya at ang tamang kumbinasyon ng mga
lumangpaniniwala at makabagong paraan.Unang nalathala ang mga akda sa lingguhang
Liwayway noong ika-26 ng Abril 1954 attumagal hanggang ika-12 ng Setyembre 1960,
at may kabuuang 333 kabanata, na bawat labas ayisang buo at tapos na katha
REAKSIYON
Napakaganda ng mensahe inihahatid ng nobela dahil ipinapahayag nito na
kahit na mahirap ang isang tao ayhindi dapat pumayag na magpaalipin at
magpaapi sa mga mayayaman. Hindi dapat maging mapagmataas
atmapagmata sa mag mahihirap. Kung maayos silang tatratuhin ay maayos
din nila tayong pagsisilbihan.
GAPO
akda ay magkaugnay sa isa¶t isa. Ang lahat ng simbolismo ay naaayon sa
tema at konseptong ipinapakilala ngmay-akda sa mga mambabasa.
Napakaraming pangyayari sa nobela na sa unang basa¶y hindi masasabing
isang simbolismo subalit sa iyong patuloy na pagbabasa hanggang sa huli
ay matatanto mong ang ilan sa mga ito ay may ipinahihiwatig na pangyayari
sa atin. Halimbawa ay ang pamimili ni Magda ng napakaraming produktong
stateside noong una at pagsasantabi ng mga produktong Pinoy. Subalit sa
huli¶y kanyang piniling huwag kainin ang Baby Ruth, ito¶y panahan ng
kanyang pagdadalantao at kanyang naalala ang mga sinabi sa kanya ni Mike
na kanyang tinawanlamang noon.
Ngunit, makikita nating si Magda ay talaga naming nagbago na ng pananaw
sa buhay bunga narin ng mapapait na karanasan kina Sam at Steve.
Teoryang Historikal -
Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang karanasan ng isang lipi ng tao na
siyangmasasalamin sa kasaysayan au bahagi ng kanyang pagkahubog.
Nais din nitong ipakita na ang kasaysayan ay bahagi ng buhay ng tao at ng
mundo.
Sa nobela ay binigyang paliwanag ang ilan sa mga kadahilan ng bagay-
bagay at mahahalagang kasaysayan ng bansa. Isang halimbawa nito ay ang
kuwento ukol sa pagbomba sa Pearl Harbor at ang napakaraming
kabuntotna epekto nito sa ating bansa at ng bansang Amerika.
Talasalitaan
1.Bunny- mga babaing nagpo-µpose¶ ng nakasuot ng isang parang kuneho sa mga
babasahing panlalaki; kadalasangginagawa sa ibang bansa; sa nobela¶y inaakala ng mga
magulang na isa itong maayos na trabaho para sa mga anak na babae, makarating lang sa
ibang bansa
2.Parity Rights -Pagbibigay ng pantay na karapatan sa mga Amerikano at
Pilipino na gumamit at linangin angmga likas na yaman ng Pilipinas; ito ang
kapalit ng pagbibigay bayad-pinsala sa atin ng mga Amerikanomatapos ang
World War II na nagkakahalagang anim na raan at dalawampung milyong
30 | P a g e
dolyar; naganap angkasunduan sa pagitan nina dating President ng Pilipinas
na si Sergio Osmeña at dating Senador ng
EstadosUnidos na si Milliard Tydings
3.Lay-off ±
ito ang pagkakatanggal sa trabaho ng mga waiter, hostess, at iba pang
nagtatrabaho sa mga club saGapo sa oras na umalis nang muli ang barkong
Kano sapagkat hihina na ang kanilang kita at uunti ang mga parukyano kaya
napipilitang magbawas ang kanilang Manager. Sila¶y makakabalik muli sa
pagdating ng panibagong barkong Kano sakay-sakay ang mga sundalong
Amerikano na kinapapanabikan ng mga hostesssa kadahilanang panibagong
kita na naman at maaari matupad ang kanilang pangarap na makapunta sa
States.
4.Yardbird -ayon sa nobela, nakatuwaan umano ng mga Amerikanong sundalo
ang mga ibong sa tuwina¶ydumadapo sa kanilang barko at kinakain ang
tinapay na kanilang inihahagis dito, kaya kanila itong tinawag
naµyardbird.¶ Subalit sa hindi malamang kadahilanan ay kanila itong
ibinansag sa mga Pilipinong nagtratrabaho sa base na ang ibig
ipakahulugan ay µpatay-gutom.¶ Ito ang palaging ipinang-aasar ni Johnson
kay Modesto na pilitniyang ipinagsasawalang-bahala at inilalabas na
lamang ang lahat ng galit at tila pagkababa ng kanyang pagkalalaki sa
pamamagitan ng madalas na pag-inom sa Freedom Pad.
5.Gardemet -ito ang palaging sinasabi ng sundalong Kano na si Johnson kay
Modesto sa loob ng base; saibang salita ay µginagardemet¶ o minumura sa
tuwina; pinaniniwalaang ito ay may pakahulugang µgoddamnit¶;
6.Collective Bargaining Agreement- Maaaring naging matagumpay ang isang
unyon na makamit ang isang benepisyo sa pamagitan ng sama-samang
tawaran (collective bargaining).
Ngunit kahit ang isang benepisyo aynakalagay na sa collective bargaining
agreement (CBA), kailangan pa rin ang masusing pagbabantay ng
unyon para matiyak ang lubusang pagtupad ng manedsment sa benepisyong
ito. Ang anumang kapabayaan sa panigng mga manggagawa ay maaring
magbunga ng hindi kanais-nais na resulta. Ito ang nangyari sa kaso ng
mgamanggagawang Pinoy sa base matapos na sila¶y ¶mag-ingay¶ at
naghinaing sa mga µBig Boss¶ ng base ukol sahindi patas na pamamalakad
sa loob tulad ng di pantay na suweldo. Bakit umano mas higit na mataas
angsuweldo ng mga Kano gayong parehas lang naman sila ng bigat ng
trabaho. Dahil dito, nagkasundongmagkaroon ng µgeneral foreman at ang
tatayo sa puwestong ito ay isang Amerikano samantalang ang mgaPinoy ay
µforeman 1,¶ µforeman 2¶ at µforeman 3,ibig sabihin sila ay nasa ilalim
na ng pamumuno ngayon ngkapwa ka-baseng Kano.
7.Yankee -iba pang katawagan sa mga Amerikano o Kano
8.Baby ± tawag sa isang batang anak ng Amerikano at isang Pilipino;
madalas na ibansag sa mga batanggaya ni Mike na kanyang pilit na
itinatanggi kahit na kitang-kita na siya nga ay isang G.I. Baby sa pisikal
nakaanyuaan.
Ngunit, ang kanyang puso ay Pinoy na Pinoy.
9Stateside ± salitang slang para sa
Estados Unidos; alinmang bagay na galing sa Amerika tulad ng
mga pagkaing stateside; iba pang salita para sa µimported¶
10.Green Card ±
ibig sabihin ay permanenteng naninirahan sa
Estados Unidos; kapag umano¶y tinanong ka saUS
Embassy kung nasaan ang iyong green card at sumagot kang nakalimutan
mo ay goodbye Amerika ka nasapagkat kung US Citizen ka talaga, hindi
mo na kailangan ng green card.
B.Paksa/Tema
Ang obra maestra ni Lualhati Bautista na Gapo, bagama¶t kanyang
pinaka-unang nobelang ginawa, aytalaga namang matagumpay na naihain sa
mambabasa ang pinakadiwa ng akda, ang mapait na katotohanan samatamis
na pagsasamahan ng dalawang bansang naging magkaibigan µpagkat
nagtulungan noon at matapos angikalawang pandaigdigang digmaan ± ang
estados Unidos at ang Pilipinas. Bata pa man tayo ay hindimaitatatwang
napakaganda na ng imahe sa atin ng alinmang bagay, produkto o dili
kaya¶y tao basta galingAmerika ito. Subalit sa nobelang ito ay nabatid
natin ang ilan sa mga bagay na oo, kapansin-pansin, subalit bakit di batid
ng isa man sa atin. Sa sitwasyon ng mga pangunahing tauhan na sina Mike,
31 | P a g e
Magda, Modesto, Aliat nating mga Pilipino na di hamak na sangkot sa
istoryang ito ay tila may tumapik sa ating mga balikat, tilamay kumurot sa
ating mga puso at ang ating dati¶y tila napakatamis na panlasa¶y tila
pumait, umalat. Oo, puro pala tayo tila, hindi naman pala tayo ganoon
kasigurado dahil ang alam lang natin ay tanggapin ang lahat ng saati¶y
isubo. Ke sang-ayon ba tayo o hindi, ke makabubuti ba sa atin o
makasasama, basta ang alam natin,ang mas may higit na karanasan,
kaalaman at µkarapatan¶ dahil mga Pilipino µlang¶ tayo at sila ang
mgaµdakilang nilalang¶ sa mundo.Sa mga karanasan ni Modesto sa loob ng
Base na nakakasulasok dahil sa tindi ng diskriminasyon naumabot sa
puntong ang kanyang dignidad at pagkalalaki ay naitapon na¶t lahat-lahat,
ay wala pa ring puknat saµpakikipagkapwa¶ ang mga sundalong Amerikano.
Ang nakakarimarim na kalagayan ng mga babaing hostessgaya ni Magda na
isa lamang sa sanlibong nangarap, naanakan, umasam at iniwan. Mga batang
gaya ni Mike na bunga ng mabulaklak na pananalita ng ating mga iniidolong
Kano, ano ngayon at tila insektong nagkalat sa bayan. Mga taong hindi
mamatay-matay, patuloy pa rin na nabubuhay sa kasalukuyan, pilit na
kumakawala sahagupit ng malasakit ng
Estados Unidos. Tayo lang naman ang µpinagmamalasakitan,¶ sino tayo
para tumanggisa µgrasya?
TAGPUAN
FREEDOM PAD
Ito ang pangalan ng bar na pinagtatrabahuan nina Magda at Mike. Dito rin
sa bar na ito nagkakilala sinaModesto at Ali. Dito nakilala ni Magda si
Steve, dito nagkaroon ng gulo sa pagitan ng mga Kano atPinoy at marami
pang iba na hanggang ang bandang dulong bahagi ng nobela na maituturing
naµpagkawala ng dambuhalang galit ni Mike sa mga Kano¶ ay dito naganap.
.Ang Freedom Pad ang siyangnaging piping saksi sa iba¶t ibang pangyayari
sa buhay ng mga pangunahing tauhan
APARTMENT NINA MAGDA AT MIKE
Ito ang bahay na pinagsaluhan nina Dolores at Magda kasama ang noo¶y
maliit pang si Mike.
Nangmamatay na si Dolores at binata na si Mike, mababasa sa ikalawang
kabanata ng nobela ang naging pagtatalo nina Mike at Magda sa tuwina
sapagkat hinihiling ng huli na lumipat na si Mike ng ibangtirahan tutal ay
matanda na siya at nakatatayo na sa sariling mga paa. Ang tunay na
dahilan nito ay dahilnagiging sagabal si Mike sa µbisnes¶ ni Magda, sa
kanyang pag-uuwi ng kostumer sa kanilang bahay atmakikita si Mike ay
inaayawan na siya nito. Siyaempre, mayroon din namang masasayang
pangyayarina naganap dito na nagpapatunay na sina Magda at Mike ay may
pag-aalala din sa isa¶t isa bilangmagkasambahay at magkaibigan. Sa huli,
ang apartment na ito ay isa rin sa mahahalagang tagpuan ng Gapo.
BEACH SA OLONGAPO
Dito nagpunta sina Modesto, Mike, Ali, Jeffrey at Igna bilang paglilibang
nila kay Jeffrey. Sa dagat aynagkakatuwaan sina Modesto, Jeffrey at
Mike na animo isang masayang pamilya. Subalit si Ali aynagmukmok lang sa
kanilang nirentahang kubo sapagkat siya ay naghahanap ng isang lalaking
kanyangmamahalin at handa rin naman magmahal sa kanya.
Nang malapit nang lumubog ang araw at habang patuloy si Ali sa pagbuo
ng kung anu-anong imahinasyon sa kanyang sarili ukol sa kanyang µideal
boy¶ay biglang sulpot ang napakakisig na Kano na nagpakilalang Richard
Halloway. At dito nagsimula angµmatamis¶ na pagmamahalan ng dalawa.
BASE NG MGA KANO SA OLONGAPO
Lingid sa kaalaman ng kahit sino, matindi ang diskriminasyong nararanasan
ni Modesto sa loob ng Basekapiling ang mga katrabahong mapang-alipusta
tulad ni Johnson. Dito di lamang siya binubulyawan, pinagpipiyestahan at
kinakantiyawan ng mga sundalong Kano, kundi natatapakan na rin ang
kanyangdangal at pagkalalaki. Mabuti na lamang ay may isang William
Smith na sa katulad niyang Pilipino aymarunong makisuyo,
nakikipagkuwentuhan at nang-aalok ng mansanas sa bawat makatrabaho.
Ngunitisang karumal-dumal na pangyayari ang dito ay naganap matapos
ang ilang araw na pananahimik niModesto mula malaman ng anak na si Jun
ang kanyang tunay na sitwasyon sa loob. Isang araw, hindina natiis ni
Modesto ang pang-aapi sa kanya ng mga sundalong Amerikano sa base
militar.
Nakipagsagutan siya kay Johnson at nauwi ito sa suntukan. Lamang sana
si Modesto nang pagtulungansiya ng mga kasamahan ng sundalong Puti. Sa
kabila ng pagpipigil at pakikiusap ni William, napataynila si Modesto.
32 | P a g e
BAHAY NIMODESTO
Isang tagpo sa nobela ay ang pag-uwi ni Modesto sa kanyang tahanan kung
saan nagbunganga na namanang kanyang asawa ukol sa kanyang pagtatapon
ng pera sa alak at bar sa halip na sa gastusing-bahaykaya naman lubog na
sila sa utang. Ibinalita rin sa kanya ni Jun ang ukol sa tanggapan sa Base
at angkanyang interes na pumasok dito. Tinutulan ito ni Modesto at
sinabing baka isipin ng mga kapitbahay aymasiyado silang abuso sa Base at
nakakahiya. Subalit ang totoo ay natatakot lamang siyang malaman niJun
ang kanyang kalagayan sa loob. Kaya naman nang nagpumilit si Jun ay
napigti na ang kanyang pasensiya at binulyawan ito ukol sa inuutos niya
ritong punuin ng tubig ang drama.
TAUHAN
niyang tanggapin. Bunga na rin ito ng sunud-sunod na kawalanghiyaan ng
mga Kano sa atin. Una ay ang pagpatay kay Modesto, sunod ay ang
panloloko ni Richard Halloway at Igna kay Ali at ikatlo ay ang pagtatapat
sa kanya ni Steve at hiling nitong ipalaglag na lang ang bata sa
sinapupunan ni Magda.
Nagipun-ipon ang lahat ng ito kaya naman din na niya napigilan ang
kanyang sarili. Napatay niya siSteve at siya¶s nakulong.
2.Pagkaputol ng isa sa mga kuwedras ng gitara habang tinutugtog ni Mike ang kanyang
ikatlong kanta
.Ito ang isa pa sa mga nagbibigay senyales na may masamang mangyayari
nang gabing iyon.
Noonguna¶y akala ni Mike ay simpleng tampuhan lamang ang namamagitan
sa dalawa.
Noong una¶y akalaniya ay maayos din kaagad ang lahat ngunit sa mga
sinabi ni Steve na si Magda ay isa lamang puta, nasiya ay may naiwang
pamilya sa States at paninisi nito kay Magda dahil ito umano ang lumimot
sa tunaynilang sitwasyon na akala niya¶y nauunawaan nito una pa lang.
Lahat ng ito ay tuluyang sumira na rin sasumisibol na sanang
konsiderasyon ni Mike na hindi lahat ng Puti ay masama.
Ngunit punung-puno nasiya.
Napigtas na rin ang kanyang pasensiya, pananalig at pag-asa na may
mabubuti ring Kano.

3. Pagdating ng barkong
Kano at pagkakagulo ng mga tao sa Olongapo bilang paghahanda gaya ng mgahostess na
kuntudo sa pagma-make-up
Hindi ba¶t sa tuwing darating ang mga sundalong Kano ay grabe ang
ginagawang paghahanda ng mgawaiter, hostess, manager atbp. Aba¶t
sulputan ang mga iba¶t ibang pampaganda, ang mga beauty salonay
nabubuhay at mabubuhay na namang muli ang pangarap ng mga hostess na
makarating sa ibang bansa. Pag-asa nga bang talaga ang nais ipahiwatig
nito sa atin? Mas maunlad na buhay nga ba ang saati¶y ihahain? Para sa
akin ay nagsisimbulismo lamang ito ng ating maling paniniwala na ang mga
Kanoang siyang solusyon sa ating mga problema¶t kahirapan. Kung
pakasusuriin ay hindi ba¶t higit nakaguluhan sa kapwa kababayan ang sa
ati¶y hatid ng µbarkong¶ ito. Dahil sa mga Kano ay di bale nangmaapi ang
kapwa Pilipino maipakita lang ang ating pagiging ³hospitable.´ Tsk. Tsk.
Mga Pinoy talaga.
4. Pagsasantabi ni Magda sa mga produktong Pinoy gaya ng Mang Tomas, Bagoong
Ilokano at Patis-Pambihira. Sa halip, inilagay niya sa lalagyanan ang kanyang bagong
biling inported na produkto gayang Ruby Ruth, Corned Beef at Hersey atbp
Ipinahihiwatig nito ang pagtangkilik ni Magda sa mga imported na
produkto sa halip na sariling atin.Ipinapakita rin nito ang pangkahalatang
persepsiyon nating mga Pilipino na basta¶t galing ibang bansaay swak na
sa kalidad o lasa. Pati na rin ang ating pananabik sa mga ito ay naipakita
nang sabay-sabaykainin ni Magda ang kanyang pinamili.
Ngunit, ewan kung dahil sa sabay-sabay niya itong kinain atnaghalo ito sa
kanyang tiyan, o siya¶y naapektuhan sa sinabi ni Mike ukol sa balita sa
London kung saanilang katao ang sinugod sa ospital matapos kumain ng
sardinas galing sa Amerika. O dili kaya¶y totoongang may diperensiya ang
mga pagkain, biglang nagsusuka si Magda sa lababo at inilabas ang lahat
ngkanyang kakain pa lang. Tsk. Tsk.
5. Paggagap ni Mike sa kamay ni Magda ng mahigpit sa dulong bahagi ng nobela
Ito ay naganap noong nasa kulungan na si Mike matapos ang krimen at
siya¶y dinalaw ni Magda.Tinanong ni Magda na kung maaari ay pagtulungan
33 | P a g e
nilang palakihin ang sanggol sa kanyangsinapupunan. Ginagap ni Mike ang
kamay ni Magda sa pagitan ng mga rehas, tunay na nagpapahiwatig
[12]
ng kanyang pagsang-ayon sa hamon ng pagiging isang ama sa kabila ng
kahirapan. Ang paggagap na itoay nangangahulugang magtutulungan sila ni
Magda at magsusumikap na maging isang masayang pamilya.
Pagdurog ni Magda ng tsokolateng Baby Ruth sa kanyang palad habang nasa ilalim ng
arko sa parkena may nakasulat na ³To The Lasting Friendship of Two Great Nations
Nang mga panahong ito ay tila napagisip-isip ni Magda ang mga sinabi sa
kanya ni Mike noong maramisiyang pinamiling pagkaing stateside at sa mga
nagyari sa kanila nitong mga nakaraang buwan at sakanyang pagbubuntis
ay makikitang nagbago na ng pananaw si Magda. Simula ngayon hindi na
siyatatangkilik ng mga produktong Kano at di na aasang makapapangsawa
ng isang Kano. Ang lahat ng itoay malumanay niyang tinaggap sa kanyang
sarili. At tulad ng isang tsokolateng natunaw, hindi na itomaibabalik pa sa
orihinal na hugis, ang pananaw at desisyon ni Magda ay pinal na.Paglalapat
Sa unang tingin, hindi mo aakalaing ang isang maliit at tila pipitsuging
librong Gapo ni LualhatiBautista ay mayroong napakaraming bagay, aral,
katotohanan at kaisipan ang sa ating mambabasa¶y ipapamana.Sa
katotohanan, hindi ko intensiyong magbasa ng isang nobelang Tagalog
noong una sapagkat nasanay na akosa nobelang isinulat sa wikang Ingles.
Pero dahil kailangan, sinimulan kong basahin ang pabalat, sa harap at
salikod. Hmmm.... Mukhang kakaiba ang tema nito ah. Sa isip ko. Kaya
pagbuklat ko sa unang pahina, tila akonamahika µpagkat di ko na natigilan
ang pagbabasa. Ang pangyayaring ito ay noong ako¶y nasa ikatlong taon
pasa sekondarya, noong nakaraang taon. Oo, inuna kong basahin ang Gapo
sa kadahilanang mas manipis ito.
Ngunit, huwag ka.
NAKA-adik pala.
Eh di sinunod ko naman ang Dekada ¶70. At wow! Grabe ang laki-laki pala
talaga ng librong ito.
Naloko ako ah! Haha. Bago pa kung anu-anong sabihin ko dito ay nais ko
langibahagi ang ilan sa mga napulot ko¶t ibinulsang aral sa nobelang ito.
 Nagising ang natutulog kong diwa, damdamin at espiritung pagka-Pilipino.
Mapapansin mo naman sakabuuan ng pagsusuring ito ay tila
pinapatutsadahan ko ang bansang Amerika o ang Estados Unidos. Oo,
totooyun, bakit? Sa mas sersoyosong usapan, naramdaman kong mahal ko
pala ang bansa ko, ang kapwa ko at angsarili ko. Kasi dati, basta gawang
ibang bansa, pinapanginoon natin, pero dahil sa akdang ito, mas
nabigyangliwanag ang mga haka-haka. Oo, wala naman payak na patunay si
Lualhati maliban sa kanyang karanasan, saeksperiyensa ng mga taong
biktima ng µkanilang¶ kabutihang-puso.Kung ang epekto nito sa ating
bayan, sa palagay ko ay wala hangga¶t hindi nakakapagbasa ng
isangnobelang tulad ng Gapo. Marahil sa aming mga mag-aaral na
required na basahin ito ay mayroon. Sana langmabuti ito at magamit sa
tamang paraan at hindi lamang nalaman at wala na, ibinaon na sa kung saan
Well, sino ako para diktahan kayo sa paniniwala niyo. Basta ako, yan ang
ilan sa pinaniniwalaan ngisang batang tulad ko.
Kaisipan/Aral
1.
Wala nang hihigit pang kadakilaan sa pag-alay ng buhay sa bayan
Para sa akin, sa kanilang simpleng pamamaraan, maituturing na bayani sina
Modesto, Mike, Magda dahilinialay nila ang buhay sa ating bansa. Hindi
man sa paraang pagpapakamatay, sa paraan ng pamumuhay aynaipakita nila
ang tunay na ugali ng Pilipino sa mga pagsubok ng buhay. Si Modesto na
pilit nagtimpi sa kabilang mga pang-aapi, si Mike na Kano man ang panlabas
na kaanyuan ay Pinoy na Pinoy ang paninindigan at siMagda na natuto sa
kanyang mga pagkakamali at sa huli ay nagbao nang tuluyan.
Nakakabilib hindi ba?
2.Ang taong walang kibo, nasa loob ang kulo
Ito ang nangyari kay Modesto nang mapuno na siya sa mga pinaggagawa sa
kanya at higit na nang malamanng kanyang anak ang kalagayan niya sa loob
ng base. Ilang araw siyang nawalan ng kibo at nanahimik, peroisang araw
bigla siyang sumabog at di na nakapagpigil. Kaya, dapat tayong mag-ingat
sa pakikitungo sa kapwanatin. Matutong makipagkapwa nang maiwasan ang
pagkakaroon ng kaaway at gulo.
3.
Batong buhay ka man na sakdal ng tigas, sa patak ng tubig lamang naagnas
34 | P a g e
-- Masasalamin ito sa nagyari kay Mike na animo napakatatag sa kabila ng
mga kaguluhan sa Gapo at tila balewala na lang sa kanya ito.
Nang sumapit ang oras na ang mga kaibigan naman niya ang nalagay
saalanganin, hindi siya nakapagpigil at bumigay ang matagal nang
tinitimping galit. Parang sa tao, kahit gaanotayo kalakas, lahat tayo ay
may kahinaan. Maaaring mga mahal sa buhay o mga bahay na mahalaga sa
atin.
UOD AT ROSAS
Pinamagatang “Mga Uod at Rosas”. Nobelang isinulat ni Edgardo M.
Reyes na sabi niya’y isa sa paborito niyang nobelang kanyang isulat .
Nabanggit rin nya na hindi talaga madali ang mga nangyari bago
maisalibro ang nobelang ito. Sabi niya nakakapanghinayang ito kung hindi
maisasaaklat. Na talagang totoo dahil marami kang matututunan sa aklat
na ito. Noong 1980 pa nga raw niya ito nasulat ngunit nang nais na niyang
ito’y maisalibro ay may nakahiram at hindi na ito nisauli.”Nangapa ako sa
hangin kung saan ako makakahagilap ng kopya “ dagadag pa nito . Matapos
ang halos 30 taon nakahanap din siya ng kopya at itoy nasa libro . Ang
“Mga Uod at Rosas” ay nobela tungkol sa buhay nga isang artist , tulad ni
Ding ,na bagamat alam niyang walang pera dito ay itinuloy niya parin ang
trabahong ito.Matutunghayan din natin dito ang kasabay na pagpasok ng
buhay pag-ibig ni ding sa gitna ng hirap ng paghahanap ng pera ng isang
taong katulad niyay artist .
“Kung may isang bagay na lubhang kinasusuklaman ang isang artist ,
ito’y ang katotohanan na kailangan din niya ang pera .” Kailangan din nito
ang kumain tulad ng isang karaniwang mortal. Dagdag pa niya . Iyan ang
buhay ng isang artist,si Ding . Si ding ay isang artist na ngayo’y
nangungupahan sa isang intresuelo . Pangatlong buwan narin siyang hindi
nakakapagbayad , mga P600.00 sa kabuuan ang lahat . Nagustuhan ko ang
akdang ito pagkat gaya nga ng sinabi niyang mahirap at walang pera sa
pagiging artist , nais kong malaman ang mga gagawin niya upang magkaroon
ng laman ang kaniyang tiyan at makaraos sa pang-araw-araw na buhay .
 Makikita rin natin sa kwento ang pagtatalaky sa buhay pag-ibig niya .
Katulad ng isang tao, di mawawala ang makaramdam ng pag-ibig . At
kasama ng pag-ibig kung paano niya ito mapagsasabay sa pagharap sa mga
suliranin sa niya sa buhay . Na nabanggit sa kwento na tinutulungan sya ng
isang babae upang may matirhan at makain araw araw , na alam nyang
hindi naman niya ito kaano ano .
PINAGLAHUAN
November 7, 2009
Pinaglahuan ― isang nobela ni Faustino Aguilar na may temang pag-ibig at
iniluwal noong 1907. Ngunit piksyonal man, ang nobelang ito ay mayroong
makatotohanan na pagsusuri sa lipunang Pilipino noong panahon iyon.
Sa kasalukuyan, mahigit isandaang taon na ang nakalipas ngunit patuloy pa
rin na sinasalamin ng nobela ang kalagayan ng batayang masa at ang
kinahaharap nila sa ilalim ng imperyalismo. May tatlong matingkad na
puntos akong napuna sa nobelang ito.

Nobela: Pinaglahuan Una, ay ang pagpapakita ng nobela ng pagka-unawa sa kalagayan ng bayan

sa ilalim ng imperyalismo. Ipinakita dito kung paano ang mga tauhan (na
Awtor: Faustino Aguilar representante ng mga uri sa lipunan) ay nagtutunggalian sa ilalim ng
iskemang ng imperyalismo.
Taong Nailathala: 1907
Ikalawa, ipinakita ng awtor sa nobela na may mga ideolohikal na aparato
Mga Tauhan: ang estado na siyang nagbubunsod sa mga tauhan na manatiling docile na
lamang. Ang mga institusyong ito rin ang nagpapanatili sa moda ng
Eduarda “Danding” Gutierrez produksyon ng mga ideolohiya ng naghaharing uri sa pamamagitan ng
pagrereprodyus nito.
Luis Gat-buhay
Ang huli, napansin ko sa nobela na mayroon na itong abanteng pagsusuri sa
Victorino Rojalde kalagayan ng mga kababaihan sa lipunan, at buhat dito ay ipinakita ang
sitwasyon na dinadanas din ng Inang Bayan.
Don Nicanor Gutierrez

Ñora Titay Gutierrez

Mr. Kilsberg
“Ang mga kasawiang-palad na ganiya’y dapat nating daanin sa tiis.
Ganiyan na nga ang nabubuhay na tao, mag-aasal patay”
— Pinaglahuan, 1907.
Tema ng Pag-ibig Bilang Pagpapakita sa Kalagayan ng Bayan
Ang mga tauhan sa nobela ay siya ring mga tampok bilang mga aktuwal na
tauhan sa lipunan. Nariyan si Mr. Kilsberg na siyang manipestasyon ng
imperyalismo. Si Rojalde bilang representante ng Malalaking Burgesya
Kumprador at mga Panginoong may Lupa na siyang mga masasalapi at
nakikinabang sa mga iskema ng imperyalismo. Sila Don Nicanor Gutierrez
na mga representante ng Pambansang Burgesya.

35 | P a g e
Si Luis naman ay siyang representante ng uring manggagawa o sa uring
anakpawis. Samantala si Danding naman ang manipestasyon ng lipunang
Pilipino sa kaanyuan ng Inang Bayan. Sa pamamagitan ng tema ng pag-ibig
ay naiangat ni Faustino Aguilar ang istorya upang mulatin ang kamalayan
ng mga mambabasa. Ano nga ba ang pag-ibig na ito kundi ang pag-ibig sa
bayan at ang paghahangad ng bawat masang Pilipino na naduhagi ng
imperyalismo, na siyang rurok ng kapitalismo, na matamo ang tunay na
kalayaan sa lipunan at wagas na pagkakapantay-pantay.
Sa paumpisa pa lamang ng nobela ay ipinakita na nito ang mito na ang U.S
ay may pag-aasam na palayain o idemokratisa ang Pilipinas. Bagkus, ay
ipinakita kung paano sa pamamagitan ng Paris Treaty ay napaloob sa
bagong kolonyalista ang bayan. Ipinakita din sa nobela na noong panahon
na iyon ay may pagkakahati sa mga Pilipino.
Ang una ay yaong mga nagsipagsandata upang matamo ang tunay na
pagsasarili. Ang sumunod naman ay yaong mga makikinabang sa
pakikiugnay sa U.S. Nagpuna si Aguilar sa umpisa pa lamang ng kanyang
akda na sadyang may kahirapan para sa huli na pumanig sa pagsasarili
sapagkat puro sariling galing at hindi kagalingan ng bayan ang pinaiiral.
Mayroong pag-aanalisa sa uri sa nobelang Pinaglahuan. Sinuri nito kung
paano ang bawat uri ay kikilos upang dumulog sa panawagan ng bayan.
Nabanggit sa nobela na: “Bayan ang tumawag at bayan ang dumalo” ibig
sabihin ay may kahandaan din ang mamamayan na dumulog sa panawagan
ng bayan.
Ngunit, mayroong uri sa lipunan na maaaring isawalambahala ang
panawagang ito. Gaya ng puna ni Luis Gat-Buhay doon sa nagmamay-ari ng
tanghalan na ayaw ipahiram ang kanyang lugar sa pagpupulong.
Ayon kay Luis: “Kung walang nilit sa kanya’y [ang nagmamay-ari ng
tanghalan] di tatalikwas.” Palibhasa ay nagdadalawang isip sa takot na
maapektuhan ang kanilang kalagayang nakaaangat sa lipunan.
36 | P a g e
Ito ay sapagkat silang mga masalapi ay walang interes na dumulog sa
pulong na pag-uusapan ang pagsasarili ng bayan sapagkat ayon sa nobela:
“Manapa’y nagsisipangambang makisama sa bayan at baka mangapahamak.”
Sila ay nariyan lamang tuwing may tagumpay ang bayan. Sa ganitong
pagkakataon ay sila pa ang nagkukumahog na manguna.
Samantala, ipinakita sa mga nais ni Luis ang hinahangad din ng kabuuan ng
masang Pilipino na binanggit sa ika-anim na kabanata ng nobela.
Ang anim na pinaka-aasam ni Luis ay ang una, panahon na walang panginoon
at walang alipin.Ikalawa, na ang kawanggawa ay hindi na mabibili.Ikatlo, na
ang bawat isa ay magkasya sa kaniyang kailangan na lamang.Ikaapat, na
ang kagalingan ng lahat ang siyang mag-udyok sa tao sa pagdaraos ng ano
mang akala.Ikalima, ang kapangyarihan sa pamamahala ay maging
kahulugan ng kalooban ng lahat at huwag ng iilan.At ang ikaanim, ay ang
pagkakaroon ng isang panahon na ikatutupad ng mga aral at haka-hakang
ngayon ay inaring panaginip lamang.Ito ay ang mga adhika ni Luis na siyang
nais niyang makamit ng bayan. Ngunit siya namang hindi hinahayaan ng
interes ng imperyalismo at mga kaalyado nito na maisakatuparan. Ito ay
dulot ng pagnanais na magkamal pa ng maraming kayamanan at
kapangyarihan.
Mga Represibong Institusyon ng Lipunan
Samantala nirerepresenta naman ni Danding ang abang kalagayan ng mga
Pilipino sa gitna ng mga institusyon na siyang nagpapalaganap ng ideolohiya
ng naghaharing-uri sa lipunan. Nariyan ang kaniyang mga magulang o ang
institusyon ng pamilya. Nariyan din ang institusyon ng ekonomiya, ng
pulitika at ang institusyon ng simbahan na siya ring nagpapalaganap ng
naturang mga ideyolohiya.
Ano nga ba at nabanggit ni Luis na ang salapi at pananampalataya ay mga
napakalalakas na kaaway niya. Ito ay dahilan sa kalagayan na kinahaharap
nila ni Danding. Nalalaman ni Luis na hindi maaaring maisakatuparan ang
pag-iibigan nila ni Danding dahilan sa ang kapalaran nila ay itinakda na ng
mga institusyon na nakapalibot sa kaniya.
Makikita din sa nobela ang kalakaran sa lipunan. Dalawa sa mga ito ay kung
paano pinapananaw ng mga tao ang kaunlaran at ang sumunod ay kung
paano nga ba naisisilang sa lipunan ang mga kriminal. Napansin ko na
mayroong macro-objectivist na pagpapananaw si Aguilar sa kung bakit nga
ba may mga krimen sa lipunan. Tinitingnan nito sa kabuuan o malawakang
perspektibo ang pagsusuri.
Sa ilalim ng mga teorya sa macro-objectivism sinsabi na ang pagsalungat
ay bunga ng mga kondisyon sa lipunan. Dito, sinasabi na bawat lipunan ay
may mga pinahahalagahan na mga values. At sa isang kapitalistang panahon
ang mga values na pinahahalagahan ay yaong mga materyal na kagaya ng
salapi. Sa loob ng lipunang ay may tatsulok, na siyang nagsasabi na
mayroong pagkakahati-hati sa uri, at kabilang dito ang malaking bilang ng
mga uring anakpawis.
Dahil sa may mga mamamayan na walang kakayanan na makamit ang
itinakdang values ng lipunan sa pamamaraan na aprubado nito ay
napipilitan sila na kamtan ito sa ibang pamamaraan. Paraan na ayon sa
batas ay mali sapagkat silang nagtatakda ng mga patakaran, ay siya ring
mga naghaharing-uri na ang interes ay ang mapanatili ang sariling
kagalingan.
Mula sa pagpapakita ng mga institusyong ito na siyang nagsasagka sa
ikakatuparan ng pag-iibigan nila Danding at Luis ay nasuri ni Luis na siya
ring mga naturang institusyon ang dahilan ng pagkaduhagi ng mga
mahihirap sa lipunan.
Ang mga institusyong ito na siya ngang nagpapalaganap ng ideyolohiya na
kumakalinga sa naghaharing mga uri ay siya ring pumipigil sa
ikasasakatuparan ng mga hinahangad ni Luis na mga pagbabago sa
Pilipinas. At siya ring pumupigil sa tunay na kaginhawaan ng masang
nakararami. Ang buhay nila sa pagkakasabi ni Luis ay “ang sa alamang,
paglukso ay patay.” Ano pa nga ba at itinakda na rin ang kapalaran ng mga
dukha na masasalimin sa madaming tagpo sa nobela.
37 | P a g e
“Doon na nanghina ang kaniyang malalakas na butong mula nang
mapasabahay na iyon ay ginamit na lamang sa paglingkod sa iba at minsan
ma’y hindi sa sarili. Palad ng dukha, katalagahan sa buhay ng mahirap.”
— Pinaglahuan, Kabanata 9
“Nagbubukang-liwayway sa kasilangana’y ngumingiti na ang masayang
liwanag, ang mga manggagawang maaga kung pumasok ay nagsali-salimbay
sa mga lansangan at ang mga dukhang ‘di naghapuna’y gising nang nangag-
iisip kung saan kukuha ng makakain sa maghapon.”
— Pinaglahuan, Kabanata 9
Samantala yaong mga interes at pagpapalagay ng masasalapi at mga
opisyal sa pamahalaan sa mga dukha at rebolusyonaryo ay ipinakita din sa
nobela.
“Ang mga dukha ay di maaaring makisilong man lamang sa lilim ng aking
panambi”
— Pinaglahuan, [Don Nicanor] Kabanata 4
“[K]ahit sa paninirang-puri sa ganito o gayong manggugulo, gaya ng tawag
sa mga may damdaming mahal na ‘di nagbibili ng kanilang pananalig at
layon, palibhasa’y nangakatatalastas na hindi ang lagay na kasalukuyan ang
marapat sa Pilipinas, kundi ang isang kapalarang lalong may mataas na uri,
bilang kapalit ng dugo ng kaniyang mga bayaning sa lahat ng dako’y
nagsuyo ng buhay na yakap ang watawat ng isang banal na adhika”
— Pinaglahuan, Kabanata 10
Sa nobela ay ipinakita din na ang mga tauhan doon ay mayroong pagkilala
sa pangangailangan ng isang rebolusyon upang makamit ang tunay na
pagkakapantay-pantay.
 “Upang mabago ang kalagayan natin sa pamamayan ay nangangailangan Maigting na ipinakita sa nobela ang kalagayan ng mga kababaihan sa
tayo ng paghihimagsik” lipunang Pilipino na masasalamin sa mga pahayag ni Danding sa nobela.
Ipinahayag niya sa nobela kung paano nga ba ang sektor ng kababaihan ay
— Pinaglahuan, Kabanata 7 itinatakda na ang buhay kahalintulad ng kapalaran ng bayan.

“Walang kapoon-poon kundi ang katwiran, sa kaniyang kahulugang talaga,
ang katwiran ay siyang panginoon ng lahat, haring makapangyarihan na ‘di
kumikilala ng lahi, kulay at pagkatao”
— Pinaglahuan, Kabanata 7
Sitwasyon ng Kababaihan sa Lipunang Pilipino
Sa mga pananalita ni Danding na ang puso niya ay di kailanman makukuha
ni Rojalde ay naalala ko ang sinabi ng lider katutubo na si Macli-ing Dulag:
“Ang katawan ko lang ang mamamatay, hindi ang diwang ipinaglalaban.”
Maihahalintulad ko sa porma ng pag-aaklas na ginawa ni Danding na kahit
na ang pisikal na katawan niya ay hindi na niya hawak ay naniniguro naman
siya na ang kanyang diwa ng pag-ibig ay hindi maaagaw mula sa kanya, pag-
ibig para sa kasintahan ─ na siya ring pag-ibig sa diwa ng kalayaan.

“Sasabihin lamang na napalaki ang isinulong ng sansinukob, gayong ang
katotohana’y kasangkapang kung ipalagay ang babae, kasangkapang
pamuno ng isang kailangan at alipin habambuhay”
—Pinaglahuan, Kabanata 18
At yaong anak na isisilang ni Danding ay siyang rebolusyon na bunga ng
panawagan ng mga dukha na makamtan ang isang tunay na kalayaan ng
bayan. Ang pag-ibig ng mamamayan sa Inang Bayan ang siyang nagluwal sa
himagsikan.

Palibhasa ay mayroong pagsasapananaw sa kaunlaran na ayon kay Danding

ay “sa malinaw na tubig tumitingin, [at] hindi sa mabahong burak sa
kailaliman” kung kaya mababaw din ang pagsasapananaw sa kahulugan ng
kaunlaran. Kadalasan pa nga ay sa ngalan ng kaunlaran ay lalo pang
naisantabi ang kalagayan ng mga naghihirap na Pilipino.

Sinabi sa nobela na si Don Nicanor Gutierrez ay may paniniwala na ang

anak na babae ay puhunan. Tila ganito din ang pagsasapananaw sa
kalagayan ng Inang Bayan na ang kahalagahan ay nasusukat hanggat ito ay
makukunan ng kapakinabangan.

Bukod sa pagpapakita ng kalagayan ng mamamayan na impluwensyado ng

mga institusyon sa lipunan ipinakita din sa katauhan ni Danding kung paano
ang kalagayan ng inang bayan na siyang kinadenahan ng mga institusyon ng
imperyalismo upang masiguro ang kanyang pagsunod. At ang mga
masalaping anak ng bayan ay nakikialyado pa sa imperyalismong interes
dahil sila ay may kapakinabangan din.

38 | P a g e