YUNIT IV: NOLI ME TANGERE

Our Lady Of Fatima Academy of Davao, Davao City

PANGALAN: ________________________________________
BAITANG/ PANGKAT: ___________ PETSA:_______________
PUNTOS: ____________

BINUO NI: JOEL S. LAPASARAN, LPT

 YUNIT IV: NOLI ME
TANGERE

“Sa pagsasabi ng tapat, lumilitaw ang katarungan, ngunit ang pagsisinungaling

ay lumilikha ng kapahamakan. Mga Kawikaan 12:17”
Layunin:

1. Nabibigyang-katwiran ang ikinilos ng mga tauhan sa binasang mga kabanata ng nobela,

2. Naipaliliwanag kung paano makatutulong ang mga karanasan at ikinilos ng mga tauhan
sa nobela upang mapabuti ang sariling pag-uugali at mga pagpapahalaga,
3. Naibabahagi ang sariling damdamin sa sitwasyong kinasangkutan ng ilang tauhan sa
nobela,
4. Nailalahad ang sariling pananaw tungkol sa mga paksa ng aralin-pagbabalatkayo at pag-
ibig.

PAG-ARALAN

“May mapapala po tayo kahit kaunti sapagkat may mga

namamahala pong matuwid.” – Elias-

Aralin 8: Pagbabalatkayo (kabanata 42-48)

2|P age
 Kabanata 42: Ang Mag-asawang De Espadaṅa

Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may

sakit si Maria. Pinag-uusapan ng magpinsang Tiya
Isabel at Kapitan Tiyago kung alin ang mabuting
bigyan ng limos, ang krus sa Tunasan na lumaki, o ang
krus sa Matahong na nagpapawis. Nais malaman ni
Tiyago kung alin sa dalawang ito ang higit na
mapaghimala. Napagdesisyonan na parehong bigyan
ng limos ang dalawang ito upang gumaling kaagad ang
karamdaman ni Maria. Natigil ang pag-uusap ng magpinsan nang mayroong tumigil sa
harap ng bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de Espadana, na inaanak ng kamag-
anak ni Pari Damaso (Linares) at tanging kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya.

Inaasahan ni Tiyago ang mga dumating na panauhin. Pagkatapos na maipakilala ni

Victorina si Linares, sinamahan sila ni Tiyago sa kani-kanilang silid.

Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang Orofea. Siya ay isang ginang na
may edad na 45, pero ipinamamalitang siya ay 32 taong gulang lamang. Nuong bata at
dalaga pa siya at kapani-paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa mga
lalaking Pilipino at ang pinangarap niyang mapangasawa ay isang dayuhan. Isa siyang
social climber at ibig na mapabilang sa mataas na antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag na
inihanda niya ay walang nasilo. Nalagay siya sa pangangailangan na kailangang
makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan siyang masiyahan sa isang maralitang Kastila
na taga-Espanya na itinaboy ng bayang Extremadura at ipinadpad ng kapalaran sa
Pilipinas. Ang kastilang ito ay Tiburcio de Espanada na may 35 taong gulang, ngunit
mukha pang matanda kay Donya Victorina.

Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa barko dumanas siya ng

katakot-takot na pagkahilo at nabalian pa ng paa. Nahihiya na siyang magbalik sa
Espanya, dahil ipinasya na niyang manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw siya sa bansa
nang matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng mga kababayang Kastila. Sapagkat
hindi naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga kababayan na humanap nang
magandang kapalaran sa mga lalawigan at magpanggap na isang mediko na ang tanging
puhunan ay ang pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod dahil nahihya siya, pero
dahil sa gipit na gipit na siya,wala siyang mapagpipilian kundi sumunod sa payo.

3|P age
 Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos bilang tagapagbaga ng mga
painitan at tagapaspas ng alikabok sa mga mesa at upuan pero wala talagang kaalam-alam
sa panggagamot. Sa una mabana ang singil. Lumalaon pataas ng pataas, sinamantala niya
ng husto ang pagtitiwala ng mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na tuloy-tuloy na ang
kanyang pagyaman. Ngunit, nagsumbong ang mga tunay na mediko sa Protomediko de
Manila na siya ay pekeng doktor. Nawalan na siya ng pasyente. Babalik na sana siya sa
pamamalimos sa mga kakilala’t kababayan subalit napangasawa nga niya si Donya
Victorina.

Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang pulut-gata. Ilang araw
ang nagtagal bumili ng aranya at karomata si Donya Victorina at matutuling kabayo mula
sa Albay at Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din niya ng husto ang
asawa para magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay nagsimulang maging
ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at naglagay ng mga palamuti sa
katawan. Ilang buwan ang lumipas, ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya
manganganak sapagkat ayaw ipanganak ang anak na tatawaging rebolusyunario. Ang
kanyang pangalan ay dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa mga tarheta nito ang
Victorina de los Reyes de Espanada.

Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay naunsyami kayat
wala siyang magawa kundi ang manatili sa lupaing ito ng mga salvaje. Ang ginawa niya
ay nagpatingin sa mga hilot at manggagamot, ngunit wala ring nangyari. Hindi siya
nagkaanak.

Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak, naibunton niya ang
kanyang ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano ang
gawin ng Donya hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya,
nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung minsan nama’y hindi niya ipinapahintulutan
lumabas ng bahay.

Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng titulong medicina
at cirugia. Tumutol ang Don sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang
panggagamot. Ngunit, wala siyang magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na
amini’t hindi, siya ay Ander de Saya. Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may
nakasulat na: DOCTOR DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE
DE ENFERMEDADES at ito ay ikinabit sa kanyang bahay.

4|P age
 Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang Kastila sa kanyang mga ari-arian
sapagkat hindi niya pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng Don ang
pamangkin si Linares na nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng Donya.
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi. Dati ng kakilala ng mag-
asawa ang Pari, kaya si Linares na lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan na
ni Donya Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at pinangalandakan na
kaututang dila nila ang Alkalde at ng iba pang nasa mataas na poder sa estado.

Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na kadadalaw lamang ng Kapitan–
Heneral sa kanilang tahanan. Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil
sa wala na siyang magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi kaagad
nagkasakit si Maria disin sanay’y nakadaupang palad nila ang Heneral.

Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na noon ay nakahiga sa
isang kamagong na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may taling
panyo na basa ng agua colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang kaibigang
babae at si Andeng na may hawak ng punpon ng Azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si Padre Damaso, sapagakat may
dala itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay Maria kaya
napanatag ang loob ni Linares.

Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit ito, ngunit
mapapagaling. Ang iniresetang gamot niya ay: sa Umaga ay liquen at gatas, Jarabe de
altea at dalawang pildoras de Cinaglosa. Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala si Linares
na nabigla sapagkat nakatoun ang kanyang mga mata at isip kay Maria na lubhang
nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linares sa magandang mukha ni
Maria nang sabihin ni Pari Salvi na dumating na si Pari Damaso. Ang pari ay kagagaling
lamang niya sa sakit, siya ay putlain mabuway kung lumakad, payat at hindi masalita. Ang
una niyang ginawa ay dumalaw nga kay Maria Clara.

KABANATA 43: Mga Panukala

Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang kinahihigan ni Maria at luhaang sinabi na Anak

ko, hindi ka mamamatay. Nagtaka si Maria sa nakitang anyo ng Pari. Ang mga
nakakakilala sa Prayle ay halos hindi rin makapaniwala na ang Paring may magaspang na
ugali at matipunong anyo ay mayroon palang gayong kalambot na damdamin

5|P age
 ng Pari. Tumindig si Pari Damaso at nagpunta sa silong ng balag sa ilalim ng balkonahe
at umiyak na parang batang ibunulalas ang lahat ng sama ng loob. Dahil dito, nasabi ng
lahat na talagang mahal na mahal ng Pari ang inaanak na si Maria.
Nang kumalma na ang damdamin ng Pari, ipinakilala ni Donya Victorina
si Linares. Sinabi ni Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni Damaso na si
Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na
si Linares ay nangangailangan ng trabho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali
niyang maihanap ng trabaho ang binata sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central. Tungkol naman sa pag-aasawa, sinabi ni Damaso na
kakauapin nila si Tiyago.
Naiwan si Pari Salvi na malungkot at nagmumuni-muni. Nagitla na lamang siya nang
batiin ni Lucas, na hinihingi umano ng payo tungkol sa pagkamatay ng kanyang
kapatid. Nagdrama ng husto si Lucas, pilit na nagpapatulo siya ng luha nang isalaysay
niya ang pakikipagkita niya kay Ibarra at binigyan lamang ng P500.00 para sa pagkamatay
ng kanyang kapatid. Nagalit ang Pari sa kadramahan ni Lucas, kaya pinagtabuyan niya
ito at pasalamat siya’t hindi siya ipinabilanggo ni Ibarra. Umalis na bumubulong-bulong
si Lucas.

KABANATA 44: Panggugunam-gunamng Kasalanan

Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang walang

sinasabing pangalan kundi ang pangalan ng kanyang inang hindi man lamang
nakikilala. Siya ay binabantayang mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago
naman ay nagpamisa at nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa
Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na inireseta niya sa
dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa.

Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang paglipat ng parokya ni Pari Damaso sa

Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang ganitong pagkakalayo ng Pari ay labis na
daramdamin ni Maria sapagkat para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na ang
pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga pangyayari noong pista. Sinabi naman ng Kura
na mabuti nga ang di pag papahintulot ng Kapitan na mag kausap ang anak at si

6|P age
 Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw ng dalaga sapagkat matibay ang
kanyang paniniwala, na si Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay Maria.
Hindi pinansin ni Pari Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki raw ang
nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig ng isang malinis na budhi ang lahat namga
gamot na gaya ng pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas ang
Donya at iminungkahi niya kay Pari Salvi na gamutin ng kanyang kumpisal Si Donya
Consulation na asawa ng alperes.

Hindi umimik ang Pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na ipahanda
kay Tiya Isabel si Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan
niya ng Viatico kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling.

Samantala, pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras na mula sa bumbong na kristal

at bilin ng doktor ay itigil ito kaag nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni Maria
kay Silang kung hindi sumulat si Ibarra. Sumagot si sinang na abala si Ibarra sa pag-
aasikaso na mapatawad ng Arsobispo ang kanyang ekskumunyon. Saglit na natigil ang
kanilang pag-uusap sapagkat siyang pagpasok ni Tiya Isabel upang ihanda muli si Maria
na sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin na niya ito. Di nakapagtanong si Sinang dahil
nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni
Tiya Isabel ang sampung utos. Pagkaraan ay nagtulos ng isang malaking kandila sa
harap ng altar ng mahal na Birhen.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni Tiya Isabel na sa halip na makinig
ang pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga. Nung
lumabas ng silid si Pari Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, kunot ang nuo at
pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di nagtamo ng patawad.
na budhi ang lahat namga gamot na gaya ng pinatutunayan na ng maraming pagkakaton.
Dahil dito, nabanas ang Donya at iminungkahi niya kay Pari Salvi na gamutin ng kanyang
kumpisal Si Donya Consulation na asawa ng alperes.

Hindi umimik ang Pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na ipahanda
kay Tiya Isabel si Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan
niya ng Viatico kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling.

Samantala, pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras na mula sa bumbong na kristal

at bilin ng doktor ay itigil ito kaag nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni Maria
kay Silang kung hindi sumulat si Ibarra. Sumagot si sinang na abala si Ibarra sa pag-
aasikaso na mapatawad ng Arsobispo ang kanyang ekskumunyon. Saglit na natigil ang

7|P age
 kanilang pag-uusap sapagkat siyang pagpasok ni Tiya Isabel upang ihanda muli si Maria
na sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin na niya ito. Di nakapagtanong si Sinang dahil
nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni
Tiya Isabel ang sampung utos. Pagkaraan ay nagtulos ng isang malaking kandila sa
harap ng altar ng mahal na Birhen.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni Tiya Isabel na sa halip na makinig
ang pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga. Nung
lumabas ng silid si Pari Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, kunot ang nuo at
pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di nagtamo ng patawad.

KABANATA 45: Ang mga Pinag-uusig

Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si Kapitan Pablo. Siya ay sinamahan ng isang

lalaki sa yungib na tila nasa ilalim ng lupa. Nang makita ni Elias ang matandang Pablo
natatalian ang ulo ng isang bigkis na kayong may bahid ng dugo. Kayat na nagkilala silang
dalawa. May anim na buwan na nang huli silang magkita. Noon, ayon kay matandang
Pablo siya ang naaawa Kay Elias. Subalit, ngayon nagkapalit sila ng puwesto . Si Elias ay
malakas samantalang ang matanda ay sugatan at lugami sa hirap ng katawan at
kalooban. May 15 araw na araw na naibalita kay Elias ang sinapit ni Kapitan
Pablo. Katunayan, pinaghanap siya nito sa kabundukan ng dalawang lalawigan. At
ngayon nga ay kanyang natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama sa lupain ng mga di-binyagan
upang doon na manirahan nang payapa kahit na malayo sa sibilisasyon, yaman din lamang
daw walang nangyari sa kanyang paghahanap sa angkang nagpahamak sa kanyang
pamilya. Binigyang diin ni Elias na magturingan na lamang silang dalawa bilang mag-ama
yayamang pareho na silang nag-iisa sa buhay. Umiiling lamang ang matanda sa kahilingan
ni Elias at sinabing wala siyang dahilan para magpanibagong buhay sa ibang
lupain. Kailangan niyang maipaghiganti ang kalupitang sinapit o pagkamatay ng kanyang
dalawang anak na lalaki at isang babae sa kamay ng mga buhong. Nuon anya, siya ay
isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang isinisigaw ng kanyang budhi dahil sa
kaapihang kanyang natamo. Karumal-dumal ang sinapit ng kanyang mga anak kaya
ganito na lamang ang kanyang pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan ng isang
alagad ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki. Pero,
nagkaroon ng nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang anak niyang

8|P age
 ito ay ibinitin sa kanyang buhok at narinig niya ang sigaw, daing at pagtawag sa kanya,
pero siya ay nasanay sa buhay na tahimik ay naging duwag at hindi nagkaroon ng lakas ng
loob na pumatay o magpakamatay. Ang paratang na pagnanakaw sa kanyang anak ay di
napatunayan, isa lamang malaking kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay inilipat
sa ibang lugar. Pero ang kanyang anak ay namatay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pingambahan na siya ay maghihiganti dahil
sa sinapit ng dalawang kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil nakalimutan lamang
niyang magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa magpatiwakal na
lamang. Ngayon, wala ng nalalabi sa kanya kundi bababa ng bayan upang maghimasik at
makapaghiganti. Hindi naman siya nag-iisa, marami siyang kaanib na kapwa rin pinag-
uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang bumubuo sa kanyang pangkat na
pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang tiyempo at araw upang
lumusob.

Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni Kapitan Pablo, siya man daw ay tulad nito na sa
pangambang makasugat nang walang kinalaman, kinalimutan niya ang
paghihiganti. Pero, para sa Kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang
ganang kay Elias ay napakadali sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga anak
at hindi nawawalan ng pag-asa. Nangako ang matanda na hindi rin siya susugat sa
sinumang walang kasalanan tulad ng ginawa nitong pagkakasakit na naging sanhi ng
kanyang pagkakasugat at huwag lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad lang naman
ng kanyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias kay matandang Pablo na siya ay nagkapalad na makilala at makatulong
sa isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong
marangal na hinamak din ng isang Pari, maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang
Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa matanda na makakatulong
daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa Heneral ang mga hinaing ng
bayan. Tumango ang matanda. Dahil dito, ipinangako ni Elias na malalaman ni Kapitan
Pablo ang magiging resulta ng kanyang lakad o pakikipag-usap sa binata (si Ibarra ) sa loob
ng apat na araw. Sa mga tauhan ng Kapitan ang kakatagpuin niya sa may baybayin
ng San Diego at sasabihin niya ang sagot. Kapag pumayag ang binata, may maasahan at
makakapagtamo sila ng katarungan at kung hindi naman, si Elias ang unang kasama
niyang maghahadog ng buhay.

9|P age
 KABANATA 40: Ang Karapatan at ang Lakas

Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling

pailaw ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang
nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.

Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa palabas ay ang Tinyente
Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay nasa sugalan. Kausap ng Tinyente si
Pilosopong Tasyo at nakasentro ang kanilang pag-uusap na nagbibitiw na ang Don sa
kanyang tungkulin. Danga’t nalamang hindi tinanggap ng Alkalde ang pagbibitiw
nito. Saglit naputol ang pag-uusap ng dalawa ng dumating si Maria Clara kasama ang mga
kaibigan. Kasunod nilang dumating ang kura at ilang Kastila. Isa-isa silang inihatid sa
upuan ng Tinyente.
Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina Chananay at Marianito
ng ‘Crispino dela Comare’. Ang pansin ng lahat ay nasa entablado maliban kay Pari Salvi
na walang kurap na nakatitig kay Maria Clara.
Tapos na na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang bulungan,
pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at ang mga
kasama nito. Tumindig si Pari Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na paalisin si
Ibarra. Ngunit, hindi sumunod ang Don at sinabing hindi niya magagawa ang gayon
sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya natatakot sa gagawin
ng kura sapagkat maghapong kau-kausap ng Kapitan Heneral at ng Alkalde ng lalawigan
si Ibarra. Kaya, wala itong dapat ipangamba. Napilitan umalis ang Kura at ang mga
kasama nito. May ilang tao na lumapit kay Ibarra at sinabing huwag pansinin ang paglisan
ng Kura, sapagkat ang mga ito ang nagsasabing si Ibarra ay eskumulgaldo. Dahil dito,
naitanong ni Ibarra na sila ay nasa panahon pa ng edad Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali siyang mawawala
sapagkat mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit nangako si Ibarra
na babalik na lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang lumapit ang
dalawang sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw makatulog sa ingay
ang Alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan ang kahilingan ng mga Sibil
at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang nagkagulo.

May dalawang Sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang palabas pero ang mga
ito ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo namang nakabalik
na si Ibarra. Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig ni Ibarra ang mga

10 | P a g e
 nasindakna dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa latin si Tiya Isabel. Ang
mga Sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal ay pinagbabato ng mga tao. May
mga pulutong ng mga kalalakihan na nagbabalak ng masama sa mga Sibil. Pero,
pinakiusapan sila ni Don Filipo na huwag ng palalain pa ang
pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya kay Ibarra siya nakiusap. Sinabi ng binata
na wala siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na puntahan ang mga kalalakihang
nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto ang mga lalaki na huwag ng ituloy
ang kanilang mga binabalak. Isa-isa ng nagsi-alisan ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya ang buong pangyayari sa
liwasan. Dumating din ang kanyang utusan na nagbalita rin tungkol sa nangyaring
kaguluhan.
Bigla na lamang nakita ni Pari Salvi sa kanyang pangitain na si Maria Clara ay walang
malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa kadiliman. Halos nagkandahulog siyang
bumaba sa kumbento at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubulyawan
siya ng mga Kastila, pero hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni
Kapitan Tiyago. Sa nakapinid na durungawan nabanaagan niya ang mga anino nina Maria
Clara at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib ng Pari ay unti-unting nawala. Ligtas sa
kapahamakan si Maria. Bumalik na sa kumbento si Pari Salvi.

KABANATA 46: Sa Sabungan

Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Ito ay
nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan ito
sa pinto na binabantayan ng isang babaeng
naniningil ng bayad sa
pagpasok. Nakahanay naman sa
magkabilang daraanan na mga tao ang mga
tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na
katulad ng pagkain, gamit na maliliit sa
bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng
isang may kalakihan ding lugar na
kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at
mga sobra ang hilig sa sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay
ng mga tao at pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang ikatlong bahagi
naman ng sabungan ay tinatawag na ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita

11 | P a g e
 sa lugar na ito ang mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur at
sentensyador.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Nagtanong si
Kapitan Basilio tungkol sa manok na isasabong ni Kapitan Tiyago samantalang papasok
ito sa sabungan na kasunod ang dalawang alalay o utusan na may dalang isang lasak na
manok at isang malaking puting tinali. Bulik naman ang manok ni Kapitan
Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria Clara, pagkaraan
nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang bulik at ang lasak sa pustang P 3,000. Parang
apoy na kumalat ang paglalaban. Nagkaroon ng pustahan ang mga sabungero. Lumilitaw
na dehado ang pula at llamado naman ang puti.
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa gagawing pagsusultada,
ang dalawang binatang magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga
pumupusta. Sila ay matamang pinagmamasdan ni Lucas. Pamayamaya ay lumapit ang
pinakabata sa dalawa kay Lucas at nakiusap na pautangin ito ng pera para may
maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may masaklap na karanasan sa mga sibil, ang kanilang
ama ay pinatay sa palo ng mga ito.

Tinanong ni Lucas ang magkapatid kung payag na sila sa kondisyong kanyang

ibinigay. Ayaw ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya ang
magkapatid na ayaw ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya
mapapautang ang mga ito ng perang hindi niya pag-aari. Ang pera, anya ay kay Don
Crisostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag sila sa kanilang amuki, madali niyang
mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa, na kundi lamang sa kanilang
kapatid na babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero, sinagot sila ni Lucas na mga
nabibitay ay mga duwag lamang, walang salapi at mahihina at kung sakali ay malapit
lamang ang bundok.

Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang sandali lang ay kapwa

sugatan. Pero matindi ang sa puti. May tarak ito sa dibdib samantalang ang sa pula naman
ay sa pakpak lamang. Gayunman, unang bumulagta ang puwit na nagkikisay at sumunod
naman ang pula na ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan ay ang
pula. Hiyawang umaatikabo ang sumunod.

Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin sana’y nanalo ng tig-P100
bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni Sisa na binibilangan ng pera
ni Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na laban.

12 | P a g e
 Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at ang
lasak ni Kapitan Tiyago. Nakalimutan ng magkapatid ang tungkol sa kanilang kapatid na
babae. Naisip nilang walang mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang inaalok na pera
ni Lucas sapagkat si Crisostomo ay kaibigang matalik ng Heneral at kasama pa nito sa
pamamasyal.
Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng tig- P30.00
sa kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila ay nakapagsama pa, tig-
sasampu uli sa bawat maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa gagawing pagsalakay,
may tig-P100 at ang mga kasama nila at sila naman ay tig-P200 ang tatanggapin. Tumango
sila pareho sa lahat ng kondisyon. Kaagad na tinanggap ang perang hinihingi nila.
Tinagubilinan ni Lucas ang magkapatid na kinabukasan ay darating ang mga sandatang
padala ni Ibarra. Sa ikawalo naman ng gabi sa makalawa ay kailangan magtungo sila sa
libingan upang tumanggap ng utos. Ito lamang at naghiwalay na silang tatlo. Tuloy ang
sabong.
KABANATA 47: Ang Dalawang Senyora

Sa kanilang paglakad, nababanas siya ng husto kapag

hindi nagpupugay sa kanila ang mga
nakakasalubong. Dahil dito, inutos niya sa Don na
mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang Don bunga
raw ng kanyang kapansanan.

Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng

Alperes nagkatama ang kanilang mga paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng Alperes
ang Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang
Alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo. Binanggit ng Donya ang pagiging labandera
ng Alperesa samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at
mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos sa galit, habang hawak na mahigpit ang latigo
ng Alperes na nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si Donya Victorina. Pero,
bago magpang-abot ang dalawa, dumating ang Alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang
pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Dumating ang Kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na binulyawan siya ng
Alperes kasabay sa pagtawag ditong mapagbanal-banalang Carliston. Nagalit naman ng
husto si Victorina at sinabi kay Tiburcio na kailangan hamunin niya ang Alperes sa

13 | P a g e
 pamamagitan ns sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na naman ng
di oras ang kanyang pustiso ng nagtatalak na asawa.

Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares si Maria at ang mga
kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang atensyon ng Donya, inutusan nito na siya ang
humamon sa Alperes sa pamamagitan ng baril o sable at kung hindi ibubulatlat nito sa
madla at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla si Linares at humingi
ito ng paumanhin sa Donya.
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang
lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si Tiyago, tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sinabi
niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares ang Alperes at kapag hindi niya ito nagawa, di
dapat itong magpakasal kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababagay sa inyong
anak, pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa narinig nagpahatid si Maria sa kanyang silid.

Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan nila ang kuwenta
sa paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa kung ilang libong piso. Naiwan naman
si Linares na nasa gipit na kalagayan.

KABANATA 48: Ang Talinhaga

Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa magkapatid na
Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya ng binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiyago upang
ibalita na siya ay hindi escomulgado at dadalawin si Maria. May dala siyang sulat mula
sa Arsobispo na ibinigay nito sa Aura at nagsasaad na inaalis na ang
ekscomunion. Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay Ibarra at ayaw din
niyang mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang Kastilang si Linares. Tinawag
ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang kalapit ng kasintahan
si Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na abaniko. Sa
may paanan nito ay nandoroon si Linares na nagkukumpol ng Rosas at
Sampaga. Namulat si Linares ng makita si Ibarra samantalang si Maria ay namula at
hinayaang malaglag na lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pero
hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring napapatda at hindi
makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang di ipinasabing
pagdalaw. Nakatingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang
namutawi sa kanyang labi. Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas na lamang

14 | P a g e
 siya dadalaw. Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng
matinding pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya sa
ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nol Juan at manggagawang dinatnan niyang
abalang gumagawa. Binigyang diin ni Ibarra sa mga dinatnan na wala ng dapat ipangamba
sa kanya ng sinuman sapagkat siya ay hindi na excomugaldo. Pero, tinugon siya ni
Nol Juan na hindi nila pinapansin ang excommunion sapagkat silang lahat ay pawang
excomulgado.
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si Elias at
ipinahiwatig sa pamamagitan ng tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa
kanya. Dahil dito, inutusan ni Ibarra si Nol Juan na kunin at ipakita sa kanya ang talaan
nito ng mga obrero upang kanyang tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-iisang
nagkakarga ng bato sa isang kariton. Sinabi ni Elias na nais niyang makausap ang binata
nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay ng lawa sa bandang hapon
upang pag-usapan ang isang napakahalagang bagay Tumango lamang si Ibarra nang
makitang papalapit na sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo na. Nang tignan
ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang pangalan ng pilotong si Elias.

TALASANGGUNIAN:
Sinag ng Wikang Filipino sa Ikasiyam na baitang ng Innovative Edducational Materials, Inc.
Ryan C. Rivera, 2019
Punla, Mga Akdang Pampanitikan mula sa Asya at Noli Me Tangere, Binagong Edisyon,
Gina P. Canlas, et.al.2020
https://www.kapitbisig.com/philippines/noli-me-tangere-ni-dr-jose-rizal-book-notes-
summary-in-tagalog-kabanata-42=48-pangarap-sa-gabing-madilim-ang-buod-ng-noli-me-
tangere_140.html

15 | P a g e
Pangalan: ______________________________ Taon/Baitang:_________________
Paaralan: ______________________________ Marka:_____________________

Gawain 1: PAGSASALIKSIK

PANUTO: Maghanap ng 20 mga matalinhagang salita sa kabanata na nabanggit sa itaas

at bigyan ito ng kasalungat na salita. (20 puntos)

Gawain 2: PAGSASABUHAY

Panuto: Basahin ang mga sumusunod na mga kabanata at magbigay ng mga aral bawat
kabanata na mai-uugnay natin sa buhay natin sa kasalukuyan.(5 puntos bawat kabanata)

Kabanata 42:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

16 | P a g e
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Kabanata 43:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Kabanata 44:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Kabanata 45:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Kabanata 46:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Kabanata 47:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
Kabanata 48:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

17 | P a g e
18 | P a g e