Kabanata XLI: Dalawang Dalawa
mga ugat… subalit kapag ito (Ibarra) ay
Dahil sa nangyari hindi dalawin mg antok si
Ibarra, kaya naisipan nitong gumawa sa
kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok
ang kanyang utusan at sinabing mayroon
siyang panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya
ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang
kanyang panauhin ay si Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay
Ibarra. Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o
may sakit si Maria Clara. Ikalawa,
magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat
nakatakda siyang magtungo sa Batangas at
ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala itong
ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang
maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni
Elias ang kaguluhan nangyari sa liwasan.
Sinabi ni Elias na kilala niya ang magkapatid na
namumuno sa panggugulo. Ang mga ito ay
mga sibil. Ang ama ng magkakapatid na
patayin sa palo ang mga sibil na nanggulo sa
liwasan. Pero dahil sa may utang na loob ang
magkapatid kay Elias, sila ay madaling
napakiusapan nito. Hindi na kumibo si Ibarra,
kaya nagpaalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi
ang sarili sa pagkakasakit ng kasintahan.
Tutungo siya sa bahay ni Kapitan Tiyago. Sa
daan nakasalubong niya ang isang maliit na
lalaking nakaitim at may pilat sa kaliwang
pisngi. Ito ay si Lucas at kapatid ng taong
madilaw na namatay sa paghuhugos ng unang
bato sa paaralan. Nabanas ng husto si Ibarra
sa pangungulit ni Lucas na kung magkano raw
ang ibabayad sa pamilya ng kanyang kapatid.
Sinabi ni Ibarra na magbalik na lamang si
Lucas dahil dadalaw ito sa isang maysakit. Ska
na nila pinag-usapan ang tungkol sa
pagbabayad. Mauubos na ang pagtitimpi ni
Ibarra, kaya tinalikuran niya kaagad si Lucas.
Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si
Ibarra sabay bulong sa sariling si Ibarra ay apo
nga talaga ng nagbilad sa init sa kanyang ama
at iisa ang dugong nananalaytay sa kanilang
mahusay magbayad ng mataas, sila ay
magiging mabuting kaibigan.
Kabanata XLII: Ang Mag-asawang De
Espadaña
Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago
sapagkat may sakit si Maria. Pinag-uusapan
ng magpinsang Tiya Isabel at Kapitan Tiyago
kung alin ang mabuting bigyan ng limos, ang
krus sa Tunasan na lumaki, o ang krus sa
Matahong na nagpapawis. Nais malaman ni
Tiyago kung alin sa dalawang ito ang higit na
mapaghimala. Napagdesisyonan na parehong
bigyan ng limos ang dalawang ito upang
gumaling kaagad ang karamdaman ni Maria.
Natigil ang pag-uusap ng magpinsan nang
mayroong tumigil sa harap ng bahay. Ang
dumating ay sina Dr. Tiburcio de Espadana, na
inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at
tanging kalihim ng lahat ng ministro sa
Espanya.
Inaasahan ni Tiyago ang mga dumating na
panauhin. Pagkatapos na maipakilala ni
Victorina si Linares, sinamahan sila ni Tiyago
sa kani-kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya
Victorina ay isang Orofea. Siya ay isang ginang
na may edad na 45, pero ipinamamalitang siya
ay 32 taong gulang lamang. Nuong bata at
dalaga pa siya at kapani-paniwalang maganda
ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa mga lalaking
Pilipino at ang pinangarap niyang
mapangasawa ay isang dayuhan. Isa siyang
social climber at ibig na mapabilang sa mataas
na antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag na
inihanda niya ay walang nasilo. Nalagay siya sa
pangangailangan na kailangang
makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan
siyang masiyahan sa isang maralitang Kastila
na taga-Espanya itinaboy ng bayang
Extremadura at ipinadpad ng kapalaran sa
Pilipinas. Ang kastilang ito ay Tiburcio de
Espanada na may 35 taong gulang,ngunit
mukha pang matanda kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong
Salvadora. Sa barko dumanas siya ng
katakot-takot na pagkahilo at nabalian pa ng
paa. Nahihiya na siyang magbalik sa Espanya,
dahil ipinasya na niyang manatili sa Pilipinas.
Eksaktong 15 araw siya sa bansa nang
matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng
mga kababayang Kastila. Sapagkat hindi
naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga
kababayan na humanap nang magandang
kapalaran sa mga lalawigan at magpanggap na
isang mediko na ang tanging puhunan ay ang
pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod
dahil nahihya siya, pero dahil sa gipit na gipit
na siya,wala siyang mapagpipilian kundi
sumunod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng
San Carlos bilang tagapagbaga ng mga
painitan at tagapaspas ng alikabok sa mga
mesa at upuan pero wala talagang
kaalam-alam sa panggagamot. Sa una
mabana ang singil. Lumalaon pataas ng pataas,
sinamantala niya ng husto ang pagtitiwala ng
mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na
tuloy-tuloy na ang kanyang pagyaman. Ngunit,
nagsumbong ang mga tunay na mediko sa
Protomediko de Manila na siya ay pekeng
doktor. Nawalan na siya ng pasyente. Babalik
na sana siya sa pamamalimos sa mga
kakilala’t kababayan subalit napangasawa nga
niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito
idinaos ang kanilang pulut-gata. Ilang araw
ang nagtagal bumili ng aranya at karomata si
Donya Victorina at matutuling kabayo mula sa
Albay at Batangas para sa gamit nilang
mag-asawa. Binihisan din niya ng husto ang
asawa para magmukhang kagalang-galang.
Ang Donya ay nagsimulang maging ilusyunada
bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at
naglagay ng mga palamuti sa katawan. Ilang
buwan ang lumipas, Ipinamalita niyang siya ay
naglilihi at sa Espanya manganganak sapagkat
ayaw ipanganak ang anak na tatawaging
rebolusyunario. Ang kanyang pangalan ay
dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa mga
tarheta nito ang Victorina delos Reyes de
Espanada.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang
pagbubuntis ng Donya ay naunsyami kayat
wala siyang magawa kundi ang manatili sa
"lupaing ito ng mga salvaje." Ang ginawa niya
ay nagpatingin sa mga hilot at manggagamot,
ngunit wala ring nangyari. Hindi siya
nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi
pagkakaroon ng anak, naibunton niya ang
kanyang ngitngit sa asawa nito. Parang
maamong kordero ang Don, kahit na ano ang
gawin ng Donya hindi ito nakakarinigan ng
reklamo, kapag nagagalit ang Donya,
nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung
minsan nama’y hindi niya ipinapahintulutan
lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay
dapat na maglagay ng titulong medicina at
cirugia. Tumutol ang Don sapagakat
pamemeke na naman ang gagawin niyang
panggagamot. Ngunit, wala siyang magawa at
sumunod na lamang sa Donya. Tunay na
amini’t hindi, siya ay Ander de Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang
may nakasulat na:DOCTOR DE ESPADAÑA,
ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE
ENFERMEDADES at ito ay ikinabit sa kanyang
bahay.
Naisip din ng Donya na kumuha ng
tagapangasiwang kastila sa kanyang mga
ari-arian sapagkat hindi niya
pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon
naman ng Don ang pamangkin si Linares na
nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng
Donya.
***
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating
si Pari Salvi. Dati ng kakilala ng mag-asawa
ang pari, kaya si Linares na lamang ang
kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan na ni
Donya Victorina ang pamimintas sa mga
tag-lalawigan at pinangalandakan na
kaututang dila nila ang alkalde at ng iba pang
nasa mataas na poder sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni
Tiyago na kadadalaw lamang ng Kapitan –
Heneral sa kanilang tahanan. Halos hindi
makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil
sa wala na siyang magawa sinabi na lamang
na nanghinayang siya at hindi kaagad
nagkasakit si Mari disin sanay’y nakadaupang
palad nila ang Henerl.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap,
pinuntahan nila si Maria na noon ay nakahiga
sa isang kamagong na nakaukurtinahan ng
husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may taling
panyo na basa ng agua colonia at nakakumot
ng puti. Nasa tabi ang dalawang kaibiganng
babae at si Andeng na may hawak ng punpon
ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi
kung saan si Padre Damaso, sapagakat may
dala itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni
Salvi na dadalaw ito kay Maria kaya napanatag
ang loob ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila
at sinabing may sakit ito, ngunit mapapagaling.
Ang iniresetang gamot niya ay: Sa Umaga ay
liquen at gatas, Jarabe de altea at dalawang
pildoras de Cinaglosa. Sinamantala ito ng
Donya at ipinakilala si Linarez na nabigla
sapagkat nakatoun ang kanyang mga mata at
isip kay Maria na lubhang nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap na
pagkakatitig ni Linarez sa magandang mukha
ni Maria nang sabihin ni Pari Salvi na dumating
na si Pari Damaso. Ang pari ay kagagaling
lamang niya sa sakit, siya ay putlain mabuway
kung lumakad, payat at hindi masalita. Ang
una niyang ginawa ay dumalaw nga kay Maria
Clara.
Kabanata XLIII: Mga Balak o Panukala
Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang
kinahihigan ni Maria at luhaang sisnabi sa
"Anak ko, hindi ka mamamatay."Nagtaka si
Maria sa nakitang anyo ng pari. Ang mga
nakakakilala sa prayle ay halos hindi rin
makapaniwala na ang paring may magaspang
na ugali at matipunong anyo ay mayroon
palang gayong kalambot na damdamin ng pari.
Tumindig si Pari Damaso at nagpunta sa silong
ng balag sa ilalim ng balkkonahe at umiyak na
parang batang ibunulalas ang lahat ng sama
ng loob. Dahil dito, nasabi ng lahat na talagang
mahal na mahal ng pari ang inaanak na si
Maria.
Nang kumalma na ang damdamin ng pari,
ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi
ni Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni
Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang
sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na
si Linares ay nangangailangan ng trabho at
mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali
niyang maihanap ng trabaho ang binata
sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central. Tungkol naman sa
pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin
nila si Tiyago.
Naiwan si Pari Salvi na malungkot at
nagmumuni-muni. Nagitla na lamang siya nang
batiin ni Lucas, na hinihingi umano ng payo
tungkol sa pagkamatay ng kanyang kapatid.
Nagdrama ng husto si Lucas, pilit na
nagpapatulo siya ng luha nan isalysay niya ang
pakikipagkita niya kay Ibarra at binigyan
lamang ng P500.00 para sa pagkamatay ng
kanyang kapatid. Nagalit ang pari sa
kadramahan ni Lucas, kaya pinagtabuyan niya
ito at pasalamat siya’t hindi siya ipinabilanggo
ni Ibarra. Umalis na bumubulong-bulong si
Lucas.
Kabanata XLIV: Pagsusuri sa Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na
makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang
walang sinasabing pangalan kundi ang
pangalan ng kanyang inang hindi man lamang
nakikilala.Siya ay binabantayang mabuti ng
kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago
naman ay nagpamisa at nangako na
magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng
Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat
ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging
epekto ng gamot na inireseta niya sa dalaga.
Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya
nilabnot ang pustiso ng asawa.
Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang
pag lipat ng parokya ni Pari Damaso sa
Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang
ganitong pagkakalayo ng pari ay labis na
daramdamin ni Maria sapagkat para na rin niya
itong ama. Ipinaliwanag din niya na ang
pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga
pangyayari noong pista. Sinabi naman ng kura
na mabuti nga ang di pag papahintulot ng
kapitan na mag kausap ang anak at si Ibarra.
Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong
pananaw ng dalaga sapagkat matibay ang
kanyang paniniwala, na si Don Tiburcio ang
nakapagpagaling kay Maria.
Hindi pinansin ni Pari Salvi ang Donya at sa
halip sinabi niya na malaki raw ang nagawa ng
pangungumpisal sapagkat daig ng isang
malinis na budhi ang lahat namga gamot na
gaya ng pinatutunayan na ng maraming
pagkakaton. Dahil dito, nabanas ang Donya at
iminungkahi niya kay Pari Salvi na gamutin ng
kanyang kumpisal Si Donya Consulation na
asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay
tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na
ipahanda kay Tiya Isabel si Maria sa isang
pangungumpisal muli sa gabing iyon at
bibigyan nniya ng viatico kinabukasan upang
tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling.
Samantala,pinainom ni Sinang si Maria ng
isang pildoras na mula sa bumbong na kristal
at bilin ng doktor ay itigil ito kaag
nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni
Maria kay Silang kung hindi sumulat si Ibrra.
Sumagot si sinang na abala si Ibarra sa
pag-aasikaso na mapatawad ng arsobispo ang
kanyang ekskumunyon. Saglit na natigil ang
kanilang pag\uusap sapagkat siyang
pagpasok ni Tiya Isabel upang ihanda muli si
Maria na sulatan niya si Ibarra at sabihing
limutin na niya ito. Di nakapag tanong si
Sinang dahil nagsisimula na si Tiya Isabel, si
Maria naman ay nag-iisip ng mga kasalanan.
Binasa ni Tiya Isabel ang sampung utos.
Pagkaraan ay nagtulos ng isang malaking
kandila sa harap ng altar ng mahal na Birhen.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon.
Napansin ni Tiya Isabel na sa halip na makinig
ang pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa
ang nasa isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid
si Pari Salvi, ito ay namumutla at
nakapangagat labi, kunot ang nuo at pawisan.
Sa malas, siya ang kinumpisalan na di
nagtamo nag patawad.
Kabanata XLV: Ang mga Pinag-uusig
Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si
Kapitan Pablo. Siya ay sinamahan ng isang
lalaki sa yungib na tila nasa ilalim ng lupa. Nag
makita ni Elias ang Matandang Pablo
natatalian ang ulo ng isang bigkis na kayong
may bahid ng dugo. Kayat na nagkilala silang
dalawa. May anim na buwan na nang huli
silang magkita. Noon, ayon Kay matandang
Pablo siya ang naaawa Kay Elias. Subalit,
ngayon nagkapalit sila ng puwesto. Si Elias ay
malakas samantalang ang matanda ay sugatan
at lugami sa hirap ng katawan at kalooban.
May 15 araw na araw na naibalita kay Elias ang
sinapit ni Kapitan Pablo. Katunayan,
pinaghanap siya nito sa kabundukan ng
dalawang lalawigan. At ngayon nga ay
kanyang natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya
itong isama sa lupain ng mga di-binyagan
upang doon na manirahan nang payapa kahit
na malayo sa sibilisasyon, yaman din lamang
daw walang nangyari sa kanyang paghahanap
sa angkang nagpahamak sa kanyang pamilya.
Binigyang diin ni Elias na magturingan na
lamang silang dalawa bilang mag-ama
yayamang pareho na silang nag-iisa sa buhay.
Umiilig lamang ang matanda sa kahilingan ni
Elias at sinabing wala siyang dahilan para
magpanibagong buhay sa ibang lupain.
Kailangan niyang maipaghiganti ang
kalupitang sinapit o pagkamatay ng kanyang
dalawang anak na lalaki at isang babae sa
kamay ng mga buhong. Nuon anya, siya ay
isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang
isinisigaw ng kanyang budhi dahil sa
kaapihang kanyang natamo. Karumal-dumal
ang sinapit ng kanyang mga anak kaya ganito
na lamang ang kanyang pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay
pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan
ng isang alagad ng simbahan. Dahil dito,
nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki.
Pero, nagkaroon ng nakawan sa kumbento at
ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang anak
niyang ito ay ibinitin sa kanyang buhok at
narinig niya ang sigaw, daing at pagtawag sa
kanya, pero siya ay nasanay sa buhay na
tahimik ay naging duwag at hindi nagkaroon
ng lakas ng loob na pumatay o magpakamatay.
Ang paratang na pagnanakaw sa kanyang
anak ay di napatunayan, isa lamang malaking
kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay
inilipat sa ibang lugar.Pero ang kanyang anak
ay namatay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at
pingambahan na siya ay maghihiganti dahil sa
sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng
mga awtoridad dahil nakalimutan lamang
niyang magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan
din hanggang sa magpatiwakal na lamang.
Ngayon, wala ng nalalabi sa kanya kundi
bababa ng bayan upang maghimasik at
makapaghiganti. Hindi naman siya nag-iisa,
marami siyang kaanib na kapwa rin
pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang
bumubuo sa kanyang pangkat na
pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang
na tamang tiyempo at araw upang lumusob.
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni
kapitan Pablo, siya man daw ay tulad nito na
sa pangambang makasugat nang walang
kinalaman, kinalimutan niya ang paghihiganti.
Pero, para sa kapitan, ang paglimot ay lubhang
napakahirap. Kaya ang ganang kay Elias ay
napakadali sapagkat siya ay bata pa, hindi
namatayan ng mga anak at hindi nawawalan
ng pag-asa. Nangako ang matanda na hindi rin
siya susugat sa sinumang walang kasalanan
tulad ng ginawa nitong pagkakasakit na naging
sanhi ng kanyang pagkakasugat at huwag
lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad
lang naman ng kanyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na
siya ay nagkapalad na makilala at makatulong
sa isang binatang mayaman, matapat, may
pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong
marangal na hinamak din ng isang pari,
maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang
Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin,
tiniyak ni Elias sa matanda na makakatulong
daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang
maipaabot sa heneral ang mga hinaing ng
bayan. Tumango ang matanda. Dahil dito,
ipinangako ni Elias na malalaman ni Kapitan
Pablo ang magiging resulta ng kanyang lakad
o pakikipag-usap sa binata (si Ibarra ) sa loob
ng apat na araw. Sa mga tauhan ng kapitan
ang kakatagpuin niya sa may baybayin ng San
Diego at sasabihin niya ang sagot. Kapag
pumayag ang binata, may maasahan at
makakapagtamo sila ng katarungan at kung
hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang
maghahadog ng buhay.
Kabanata XLVI: Ang Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas,
may sabungan din sa San Diego. Ito ay
nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan ito sa
pinto na binabantayan ng isang babaeng
naniningil ng bayad sa pagpasok. Nakahanay
naman sa magkabilang daraanan na mga tao
ang mga tindera na nagtitinda ng kung
anu-ano na katulad ng pagkain, gamit na
maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito
ng isang may kalakihan ding lugar na
kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga
sobra ang hilig sa sabong. Dito
nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta
sa kamay ng mga tao at pakikipagsunduan.
Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang
ikatlong bahagi naman ng sabungan ay
tinatawag na ruweda. Dito dinaraos ang mga
sultada. Makikita sa lugar na ito ang mga
taong may matataas na tungkulin, mayayaman,
ang mga tahur at sentensyador.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo,
Kapitan Basilio at Lucas. Nagtanong si Kapitan
Basilio tungkol sa manok na isasabong ni
Kapitan Tiyago samantalang papasok ito sa
sabungan na kasunod ang dalawang alalay o
utusan na may dalang isang lasak na manok at
isang malaking putting tinali. Bulik naman ang
manok ni Kapitan Basilio. Nagkaroon muna ng
batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria Clara,
pagkaraan nagkasundo ang dalawa na
paglabanin ang bulik at ang lasak sa pustang P
3,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban.
Nagkaroon ng pustahan ang mga sabungero.
Lumilitaw na dehado ang pula at llamado
naman ang puti.
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang
ilang sabungero sa gagawing pagsusultada,
ang dalawang binatang magkapatid na sina
Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga
pumupusta. Sila ay matamang
pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya ay
lumapit ang pinakabata sa dalawa kay Lucas
at nakiusap na pautangin ito ng pera para may
maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may
masaklap na karanasan sa mga sibil, ang
kanilang ama ay pinatay sa palo ng mga ito.
Tinanong ni Lucas ang magkapitd kung payag
na sila sa kondisyong kanyang ibinigay. Ayaw
ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na
kahit kilala man niya ang magkapatid na ayaw
ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama,
hindi niya mapapautang ang mga ito ng perang
hindi niya pag-aari. Ang Pera, anya ay kay Don
Cisostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag
sila sa kanilang amuki, madali niyang
mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran
ng dalawa, na kundi lamang sa kanilang
kapatid na babae ay matagal na siguro silang
nabitay. Pero, sinagot sila ni Lucas na mga
nabibitay ay mga duwag lamang, walang
salapi at mahihina at kung sakali ay malapit
lamang ang bundok.
Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang
manok, na ilang sandali lang ay kapwa sugatan.
Pero matindi ang sa puti. May tarak ito sa
dibdib samantalang ang sa pula naman ay sa
pakpak lamang. Gayunman, unang bumulagta
ang puit na nagkikisay at sumunod naman ang
pula na ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa
labanan ay ang pula. Hiyawang umaatikabo
ang sumunod.
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi
sila nakapusta disin sana’y nanalo ng tig-P100
bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro,
ang asawa ni Sisa na binibilangan ng pera ni
Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na
laban.
Tiyempo namang ang isusunod na
paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at
ang lasak ni Kapitan Tiyago. Nakalimutan ng
magkapatid ang tungkol sa kanilang kapatid
na babae. Naisip nilang walang mangyayari sa
kanila kung kukunin nila ang inaalok na pera ni
Lucas sapagkat si Crisostomo ay kaibigang
matalik ng heneral at kasama pa nito sa
pamamasyal.
Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi
sila nabigo. Sila ay binigyan ng tig- P30.00 sa
kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa
kuwartel. Kapag sila ay nakapagsama pa,
tig-sasampu uli sa bawat maisama nila. Kapag
nagtagumpay sila sa gagawing pagsalakay,
may tig-P100 at ang mga kasama nila at sila
naman ay tig-P200 ang tatanggapin. Tumango
sila pareho sa lahat ng kondisyon. Kaagad na
tinanggap ang perang hinihingi
nila.Tinagubilinan ni Lucas ang magkapatid na
kinabukasan ay darating ang mga sandatang
padala ni Ibarra. Sa ikawalo naman ng gabi sa
makalawa ay kailangan magtungo sila sa
libingan upang tumanggap ng utos. Ito lamang
at naghiwalay na sil;ang tatlo. Tuloy ang
sabong.
Kabanata XLVII: Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan
Tiyago, magkaakbay naman na namamasyal
sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang
malasin ang bahay ng mga Indio. Ayon sa
Donya pangit ang mga bahay ng mga Indio. Sa
kanilang paglakad, nababanas siya ng husto
kapag hindi nagpupugay sa kanila ang mga
nakakasalubong. Dahil dito, inutos niya sa Don
na mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang
Don bunga raw ng kanyang kapansanan.
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay
ng alperes nagkatama ang kanilang mga
paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng
alperes ang Donya mula ulo hanngang paa,
ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng
Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang
pagtatalo… Binanggit ng Donya ang pagiging
labandera ng alperesa samantalang
pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging
pilay at mapagpanggap na asawa ng Donya.
Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang
latigo ng alperes na nanaog si Donya
Consolacion, upang daluhugin si Donia
Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot ang
dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don
Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng
maraming tao na nakatawag pansin ng
kanilang pagtatalakan.
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa,
ngunit pasinghal na binulyawan siya ng alperes
kasabay sa pagtawag ditong
‘mapagbanal-banalang Carliston’. Nagalit
naman ng husto si Victorina at sinabi kay
tiburcio na kailangan hamunin niya ang alperes
sa pamamagitan ns sabelo o rebolber.
Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na
naman ng di oras ang kanyang pustiso ng
nagtatalak na asawa.
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan
nilang kausap ni Linares si Maria at ang mga
kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang
atensyon ng Donya, inutusan nito na siya ang
humamon sa Alperes sa pamamagitan ng baril
o sable at kung hindi ibubulatlat nito sa madla
at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong
pagkatao. Namutla si Linares at humingi ito ng
paumanhin sa Donya.
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na
lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang lasak.
Hindi pa nakapagpapahinga si Tiyago,
Tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sinabi niya
sa Kapitan na hahamunin ni Linares ang
alperes at kapag hindi niya ito nagawa, di
dapat itong magpakasal kay Maria. Sapagkat
ang duwag ay hindi nababagay sa inyong anak,
pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa narinig
nagpahatid si Maria sa kanyang silid.
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina
at Don Tiburcio iniwan nila ang kuwenta sa
paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa
kung ilang libong piso. Naiwan naman si
Linares na nasa gipit na kalagayan.
Kabanata XLVIII: Ang Talinhaga
Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng
pagkakabalita ni Lucas sa magkapatid na
Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya ng binata
ay ang tahanan ni Kapitan Tiyago upang ibalita
na siya ay hindi escomulgado at dalawin si
Maria. May dala siyang sulat mula sa
arsobispo na ibinigay nito sa kura at
nagsasaad na inaalis na ang excomunion.
Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto
siya kay Ibarra at ayaw din niyang
mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria
ang kastilang si Linares. Tinawag ni Isabel si
Maria at pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata
sapagkat nakita niyang kalapit ng kasintahan si
Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon
si Maria at may hawak na abaniko. Sa may
paanan nito ay nandoroon si Linares na
nagkukumpol ng rosas at sampaga. Namulat si
Linares ng makita si Ibarra samantalang si
Maria ay namula at hinayaang malaglag na
lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong
tumayo, pero hinang-hina siya dahil nga sa
pagkakasakit. Si Linares ay waring napapatda
at hindi makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng
kanyang diipinasabing pagdalaw. Nakatingin
lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa
ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi.
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na
bukas nalamang siya dadalaw.Tumango ang
dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay
ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo
ang kanyang isip. Sa paglakad niya,
humantong siya sa ipinapagawang paaralan.
Binati siya ni Nol Juan at mangagawang
dinatnan niyang abalang gumagawa.
Binigyang diin ni Ibarra sa mga dinatnan na
wala ng dapat ipangamba sa kanya ng
sinuman sapagkat siya ay hindi na
excomugaldo. Pero, tinugon siya ni Nol Juan
na hindi nila pinapansin ang excommunion
sapagkat silang lahat ay pawang
excomulgado.
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga
manggagawa. Yumukod si Elias at ipinahiwatig
sa pamamagitan ng tingin na mayroon siyang
gustong sabihin sa kanya. Dahil dito, inutusan
ni Ibarra si Nol Juan na kunin at ipakita sa
kanya ang talaan nito ng mga obrero upang
kanyang tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na
nag-iisang nagkakarga ng bato sa isang
kariton. Sinabi ni Elias na nais niyang
makausap ang binata nang ilang oras.
Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay
ng lawa sa bandang hapon upang pag-usapan
ang isang napakahalagang bagay. Tumango
lamang si Ibarra nang makitang papalapit na
sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo
na. Nang tignan ng binata ang talaan ng mga
obrero, wala ang pangalan ng pilotong si Elias.
Kabanata XLIX: Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias,
waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad
na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra
ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at
gusto nitong muli na magkausap. Dahil
nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan
na lamang siya. Nanghinayang naman ang
binata ng sabihin ni Elias na di siya
matatandaan ng alperes. Saglit na
napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang
pumasok sa kanyang isip ang kanyang
pangako kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi
niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng
mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang
napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si
Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang
mga pag-aalinlangan at pagbabala. Ang
kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1)
humingi sila ng makaamang pagtangkilik sa
gobyerno na katulad ng mga ganap na
pagbabago sa mga kawal na sandatahan, sa
mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa
iba pang pangangasiwa ng gobyerno (2)
pagkakaloob ng kaunting karangalan sa
pagkatao ng mga tao, ang kanilang
kapanatagan at bawasan ang lakas at
kapangyarihang taglay ng mga sibil na
madalas na nagiging puno’t dulo ng
paglapastangan sa karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na
sa halip na makakabuti ay lalo pang
makakasama. Sinabi nitong maaari niyang
pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa Madrid
sa pamamagitan ng salapi at pati na ang
Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakiusapan,
ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya
man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos
ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may
kasiraan man ang korporasyon, ay matatawag
naman nilang masasamang kailangan.
Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang
isang tulad ni Ibarra ay naniniwala satinatawag
na masamang kailangan na para bang nais
palabasin nito na kailangang gumawa muna ng
masama upang makapagdulot ng mabuti.
Naniniwala siya na kapag ang sakit ay malala,
kailangang gamutin ng isang mahapding
panlunas. Ang sakit ng bayan ay malubha
kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas
kung ito ay makakabuti. Ang isang mabuting
manggagamot, anya ay sinususri ang
pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi
ang mga palatandaan nito na sinisikap na
bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa
pagnanais daw na masugpo ang kasamaan,
ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng
marahas at walang habas na paggamit ng
lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil
ay malalagay naman sa panganib ang
katahimikan ng bayan. Paano raw
magkakagayon gayong 15 taon nang may mga
sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy pa rin
sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang
naidudulot na kabutihan sa bayan sapagkat
kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang
tao kahit na marangal dahil lamang sa
nakalimutan ang cedula personal, at kapag
kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel,
ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang
mamamayan na walang lakas na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang
guardia civil nanunulisan ang mga tao dahil sa
matinding pagkagutom. Binigyang diin naman
ni Elias na ang mga sawimpalad na hinihingi ng
bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga
prayle at ng isang pagtangkilik laban sa
korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na
may utang na loob na dapat tanawin ng bayan
sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig
at patangkilik noon laban sa mga pandarahas
ng mga may-kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng
dalawa na kapwa nila mahal ang bayan. Pero,
hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa
pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya,
ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na
lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa
Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala
na sa kapwa tao na di magtatamong-pala.
Kabanata L: Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan
kay Ibarra upang malaman nito na siya ay
kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon
na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay
isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal
ng kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang
anak na lalaki, ito ay nanirahan sa
Maynila.Isang gabi nasunog ang isang
tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal
ang kanyang nuno sa salang panununog.
Palibhasay maralita at walang kayang ibayad
sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo
sa lansangan na nakagapos sa kabayo at
pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis
noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap
ng pagkakakitaan kahit na sa masamang
paraan para sa anak at asawang may sakit.
Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno,
silang mag-anak ay namundok na lamang.
Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal
namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang
nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang
natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing
ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman
ng mga awtoridad ang pagkamatay ng
asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay
hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat
dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang
hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit
na kamay ng batas, lumipat sila sa kalapit na
lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito
ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog
at pagpatay upang maipaghiganti nila ang
kaapihang natamo. Nakilalasiya sa tawag na
balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang
pangalan. Ang ina ay nakilala naman sa tawag
na haliparot,delingkuwente at napalo at ang
bunso dahil sa mabait at tinawag na lamang
anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak
ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta ssa
ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay
nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa
puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon
samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat.
Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina.
Walang nalalabing paraan sa nakakabata dahil
sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi
ang tumakas. Siya ay ipinadpad ng kapalaran
sa Tayabas at namasukang obrero sa isang
mayamang angkan. Madali naman siyang
nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng
magandang ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan,
napaunlad niya ang kanyang kabuhayan
hanggang sa makakilala siya ng isang
dalagang taga-bayan na kanyang inibig ng
tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng
matinding pangamba na mamanhikan.
Nangangambasiyang matuklasan ang tunay
niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae,
minsan ay nailugso nito ang puri at desidido
siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil
sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang
kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay
nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang
kanilang pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig
ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay
nanganak ng kambal, isang babae at isang
lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay
iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama.
Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa
lamang ay namatay ang kanilang ina. Nang
magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may
kaya ang nuno si Elias ay nag-aral sa mga
Heswitas samantalang ang kapatid na babae
ay sa Concordia. Nagmamahalan silang
magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay
hindi nila namamalayan. Namatay ang kanilang
nuno kaya’t umuwi silang magkapatid upang
asikasuhin ang kanilang kabuhayan.
Maganda ang kanilang hinaharap, ang
kanyang kapatid na babae ay nakatakdang
ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya,
ngunit ang kanilang kahapon ang nagwasak sa
kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi
at ugaling mapag-mataas, isang malayong
kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang
kahapong nagdaan. At ito ay pinatunayan ng
isang matandang utusan nila. Iyon pala ang
kanilang ama. Namatay na naghihinagpis ang
kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya ang
naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid.
Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang
lahat ang kahapon ng magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang
kapatid ni Elias nang mabalitaan niyang
ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang
araw nawala na lamang ito’t sukat.Lumipas
ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni
Elias na mayroong isang bangkay ng babaing
natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may
tarak sa dibdib. Ito ang kanyang kapatid. Dahil
dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-ibang
lalawigan bunga ng iba’t-ibang pagbibintang
tungkol sa kanya na hindi naman niya
ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang
dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra kay Elias
na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na
siya (Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa
kanilang mga damdaming. Lamang, wala
siyang magagawa kundi ang maghintay pa
sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng
kapwa sama rin. Dagdag pa rito, sa kasawian
ng tao siya man ay matroong kasalanan din.
Nang makarating na sila sa baybayin,
nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na
siya ay limutin na at huwag babatiin sa
anumang kalagayang siya ay makita nito.
Nagtuloy si Elias sa kuta ni Kapitan Pablo at
sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang
mamamatay ay tutupad sa kanyang pangako
na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng
pinuno na dumating na ang oras ng pakikibaka
sa mga Kastila.
Kabanata LI: Mga Pagbabago
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si
Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham
mula kay Donya Victorina na nagsasaad ng
ganito:
Mahal kong pinsan,
Sa loob ng tatlong araw, kailangang malaman
ko kung kayo ay magtuos ng alperes at
naglaban. Kapag natapos na ang taning na ito
at hindi mo pa siya nakakalaban ay, ipababatid
ko kay kapitan Tiyago na ikaw ay di naging
kalihim, hindi mo nabibiro si Canovas at hindi
nakakasama ni Heneral Martinez sa anumang
kasayahan. Ibubunyag ko rin ang iyong lihim
kay Clarita (Maria) at hindi rin kita bibigyan ng
salapi. Lahat ng magustuhan mo ay ibibigay ko
basta kalabanin mo lamang ang alperes. Ako
ay hindi tatanggap ng anumang paumanhin o
dahilan.
Ang pinsan mong nagmamahal sa iyo ng
buong puso,
VICTORINA DE LOS REYES ESPADANA
Sampaloc, Lunes ika-7 ng gabi
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya.
Kailangang hamunin niya ang alperes subalit
sino naman kaya ang papayag na maging
padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kanyang
paghahambog at pagsisinungaling sa
paghahangad lamang na makapagsamantala.
Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng
Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan
Tiyago. Masayang ibinalita niya ang tungkol sa
sulat na padala ng arsobispo tungkol sa
pagalis ng excommunion kay Ibarra kasabay
ng kanyang pagpupuring and binata ay
kalugod lugod ngunit may kapusukan ng
kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa
pagpapatawad ay si Pari Damaso. Pero anya
ay hindi makatanggi kung si Maria ang
kakausap sapagkat inaama niya ang pari.
Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa
silid kasama si Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan
Tiyago pumasok si Ibarra na kasama si Tiya
Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod
naman kay Linares. Si Pari Salvi ay buong
lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong
katatatapos pa lamang niyang papurihan ito.
Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay
sinang upang itanong kung lumapit kay Sinang
upang itanong kung galit sa kanya si Maria.
Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin
na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibarra ng
gusto niyang makausap ng sarilinan ang
kasintahan. Di nagluwat, umalis na si Ibarra.
Kabanata LII: Ang Baraha ng Patay at ang mga
Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng
hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at
alikabok ng makipot ng daang patungo sa
libingan. May tatlong anino na paanas na
naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan.
Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong
kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni
Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang
anino na ito nga ay pumayag na sumama
sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang
kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang
sasalakay sa kumbento upang makaganti siya
sa kura. Binigyang diin naman ng ikatlong
anino na kasama ng lima lulusob sila sa
kwartel upang ipakilala sa mga sibil na
kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa
pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng
20 na katao na. Saglit na huminto sa
pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan
nilang may dumarating na isang anino na
namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila.
Ipinaliwanag ng bagong dumating na anino na
sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay
na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng
kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga
sandata kasabay ng sigaw na "Mabuhay Don
Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa
likod ng pader. Ang bagong dating naman ay
naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid
ito sa kanyang paligid. Umaambon palibhasa,
sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng
unang sumilong. Naisipan nilang magsugal at
kung sinuman ang manalo sa kanila ay
maiiwan upang makipagsugal sa mga patay.
Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw
ng punto ay umumpog magkaharap upang
magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at
ang may pilat sa mukha ay si Lucas.
Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa
isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang
mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong
hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang
naglalakad sa tabi ng simbahan.
Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay
Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi
mapapalo sa loob ng tatlong buwan.
Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung
saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas
upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat
ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang
saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa
liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na
hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat
siyang bumugbog sa kanyang kapatid. Ang
mga sibil ay patakbong nagtungo sa
simbahang pinasukan ni Lucas.
Kabanata LIII: Ang Mabuting Araw ay
Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita
tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng
nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno
ng mga kapatiranh ni San Francisco, may 20
ang nakita niyang kandila na sinindihan.
Panaghoy at pahikbi naman ang narinig ni
Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang
bahay sa libinga. Sa pulpito, binigyang diin
naman ng kura sa kanyang sermon ang
tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na
paningin nina Don Filipo at Pilosopong Tasyo
na ilang araw na ilang araw ngt naghihina.
Nasabi ni Don na tinaggap ng alkade ang
kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn
mapakali si Tandang Asyo sapagkat
naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi
nararpat at napapanahon. Sa panahon ng
digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili
sa kanyang tao. Sa pagiisip ni Pilosopong
Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di
na katulad noon na may 20 na taon na ang
nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin.
Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo
sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo
naman ng mga kabataan sa Europa ay
nadadma na rin .
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa
ay nagkaroon ng malawak na kaalaman
tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham,
wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring na
enerhiya noong una. Kaya na ng tao na
pangasiwaan ang malawak na daigdig na
kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa
panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga
makatang nagpapahayag ng malaya at mga
makaagham ng pagsubok. Hindi na rin kayang
sawatain ng kumbento ang paglaganap ng
mga modernong kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang
dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa
kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at
dalaga ang ng mga naglilingkod sa Simbahan
hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang
Tasyo kung hindi nangangailangan ng mga
gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina
na sya. Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo na
ang mga mamamatay ay hindi na
nangangailangan ng gamot at sa halip ang
mga maiiwan ang mangangailangan.
Ipinakiusap din niya sa Don na sabihin kay
Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng
ilang araw sapagkat malapit na siyang yumao.
Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasyo
ang kapakanan ng bayan ang kanyang
inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala
ng ang Pilipinas ay tumatahak parin sa
karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don
Filipo.
Kabanata LIV: Lahat ng Lihim ay Nabubunyag
at Walang Di Nagkakamit ng Parusa
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa
bahay ng alperes. Ang mga taong gustong
humalik sa kanyang kamay ay hindi niya
pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng
bahay at malakas na tinwag ang alperes.
Lumabas agad ang alperes kasunod ang
asawang si Donya Consolacion. Bago
makapag salita ang kura, inireklamo agad ng
alperes ang mga kambing ng kura na naninira
sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na
nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan,
anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na
gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari,
anya sa pamamagitan ng isang babae na
nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na
sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil
dito nagkasundo ang kura at alperes na
paghandaan nila ang gagawing paglusob ng
mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na
sibil na nakapaisana ang itatalaga sa
kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang
pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang
mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na
kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling
buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang
paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at
kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat
ganap silang nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis
na tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni
Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at
hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na
kaagad naman itinuro na ito ay nasa
laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra
ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang
paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si
Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga
kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay
Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito
sapagkat di na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng
sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga
kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya ang
tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at
tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon
nito sa kanya. Halos nayanig ang buong
pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon
ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang
apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado.
Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng
matinding kasawian sa kanilang buhay.
Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip
niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit
lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang
siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na
balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay
Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay.
Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa
mga mahahaagang papeles at dokumento.
Kabanata LV: Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na
wala siyang ganang kumain. Kaya niyaya niya
ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan
silang dalawa habang palakad lakad si Pari
Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si
Maria sa paghihintay nilang magkaibigan ang
pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain
noon ang argos na si :Linares at isinadasal
nilang umalais na ang "multong" si Pari Salvi.
Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si
Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang
paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang
sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok
ang pari samantalang ang magkaibigan ay
hindi malaman ang gagawin. Nang tumugtog
ang kampana, silang lahat ay tumindig upang
magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na
luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni
Maria ang kasintahan ngunit biglang
umalingawngaw na lamang ang sunod sunod
na putok. Napapatda si Ibara, hindi
makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa
likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni
Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan,
sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At
mga nagsisikain na kumedor ay biglang
pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya
Isabal ay panay ang dasal samantalang ang
magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay
walang tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy ang
putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara
ng mga pintuan at bintana ng biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng
alperes ang kura. Inakala ng mga nasa bahay
na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak
ng alperes na wala ng panganib kaya lumabas
na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si
Ibara ay nanaog din. Pinasok naman ni Tiya
Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi
nagkausap si Ibarra at Maria, basta nagpatuloy
nalamang sa paglakad ng binata, mabilis.
Napadaan siya sa hanay ng mga sibil na naka
bayoneta pa. Sa may bandang tribunal,
nangingibabaw ang tinig ng alperes sa
pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang
pabayaan makatakas ang mga nahuling
lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na
inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na
ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa
gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta
ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at
larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang
balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na
lamang siya nakarinig sya ng malaks na
pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na
kastila. Lalaban sana siya ngunit nagbago ang
kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril
at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento
ng mga dumating na kawal. Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias
ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra. Para
siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala
niya ang sinapit ng kanyang angkan, ang
kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at
ang kanyang ama. Waring ang lahat ay
tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis
na pangingipospos ang kanyang damdmin.
Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay
ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga katulong ni
Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo.
Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra,
nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang
saka umakyat sa bintana na patungo sa
gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga
aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril
at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at
inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating
ang mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni
Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon
siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito
nga mga gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang
pumasok. Sinabihan sila ng matandang
katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya
hindi maa-ari silang pumasok. Naalaska ng
husto ang directocillo, sa isang hudyat niya
tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang
pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na
usok at ang apoy na nakarating na sa gabinete.
Biglang nagkaroon ng bmalalakas na
pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at
nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang
mga katulong ni Ibarra.
Kabanata LVI: Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng
takot ang buong bayan ng San Diego. Ni isa
mang tao ay walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong
paligid. Pamaya-maya, isang bata ang
naglakas loob na magbukas ng bintana at
inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata,
nagsisunod ang mga iba na magbbukas ng
bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay
nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang
nagdaang gabi tulad noong mandambong si
Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si
Kapitan Pablo raw ang sumalakay.
Ipinapalagay naman ng iba na ang mga
kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang
mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at
sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga
tao na tinangka raw ni Ibarra na itanan ang
kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang
pakikipag-isang dibdib niya kay Linares. Kaya
lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanilang
pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang
isang lalaking kagagaling lamang sa tribunal.
Sinabi nitong nagtapat na si Bruno.
Pinatunayan nito ang balita tungkol sa
magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa
ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais
niyang paghigantihan, mabuti na lamang at
nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari Salvi. Ang
mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng
binata. May isang utusang babae naman ang
nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa
ilalim ng puno ng santol si Lucas.

Kabanata LVI: Vae Victus! Sa Aba ng Mga
Manlulupig
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay
ang kanilang pagbabanta sa mga batang
sumisilip sa puwang ng mga rehas upang
tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang
alperes, direktorsillo, Donya Consolation at
nag kapitan na halatang malungkot. Bago
mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa
loob na naitanong niya sa alperes sina Ibarra at
Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag
batang umiiyak at duguan ang salawal.
Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay
na nabihag ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni
Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam si
Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit
din niyang walang kamalay-malay si Ibarra
sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang
kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil.
Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si
Tarsilo sa limang bangkay, ito ay umiling.
Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno
sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa
at ang kay Lucas na may tali pang Lubid sa
leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit
sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya.
Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na
paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa
magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik
sa bulwagan. Nadatnan niya ang isang
bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at
tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay Tarsilo
ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang
niyua nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo
hanggang sa mabalot ng dugo ang buong
katawan. Hindi nakayanan ng kura ang gayong
tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na
namumutla. Nakita ng kura ang isang dalagang
parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob
ng tribunal, humahalinghing at nanananghoy
ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na
dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang
di mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang
alperes. Binulungan pa siya ni Donya
Consolacion na lalong pahirapan ang binata.
Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin
ang kanyang kamatayan. Walang makuhang
anumang impormasyon at di mapaamin si
Tarsilo kaya ito ay itinimba sa isang balong
nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy.
Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni
Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang
pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng
hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang
matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan
naman ay ang isa pang bilanggo.
Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay
Andong luko-luko at kaya napapunta sa patyo
ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng
bulok ng biyenan nito. Inaantok ang alperes sa
naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong
ipasok na muli sa karsel.
Kabanata LVIII: Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga
bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbento,
kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila
makapagtamo ng luna sa kanilang mga
inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang
malakas at makakapitan na makakatulong
upang palayain ang kanilang kaanak na
bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na
lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong
makipag-usap kahit kanino. Ang alperes
naman ay nagdagdag ng mga bantay upang
kulahatin ang mga babaingh nagsusumamo sa
kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan
ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang
mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad
umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal
naman ni Kapitana Tinay ang pangalan ng
kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria
naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan
ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni
Andong ay nanduroon din at walang gatol na
ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng
mga sibil ay dahil sa bago nitong salawal. Amy
isang babae naman ang halos
mangiyak-ngiyak na nagsabing si Ibarra ang
may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro
ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao.
Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na
sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan
si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang
kariton na hila ang isang baka. Tinangka ng
mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at
kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton.
Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at
sinabing kapag ginawan nila iyon, mahihirapan
sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at
pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na ilaban
ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo
na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang
kanyang asawang si Doray ng yakapin ang
asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang
sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si
Kapitana Tinay binirahan ito ng katakot takot
na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng
makita ang biyenan na may pasari ng kanyang
pagkakakulong. Katulad ng kambal na anak ni
Kapitana Maria, and seminaristang si Albano
ay naka gapos na mabuti. Ang huling lumabas
ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa
pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang
si Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga
maraming tao at naghahanap ng isang
mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang
umugong ang salitaan na kung sino pa ang
may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito
ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga
kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang
kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod
sin sila sa utos ng binata. Ang salperes ay
lumabas na naka-kabayo at batbat ng sandata
ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na
umaalalay sa kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay
Ibarra lamang na walang tumatawag sa
kanyang pangalan sa halip siya ang
binubuntunan ng sis at tinwag na siyang
duwag. Pati ang kanyang mga nuno at
magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang
siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay.
Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala
niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng
nakakita ng ulong nasa bakol at nakabitin sa
punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay
parang biglang naglaro sa kanyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati
si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni Kapitan
Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan
ang binata. Walang naawa sa kanya. Doon nya
nadama ng husto ang mawalan ng inang
bayan, pag-ibig, tahanan kaibigan at
magandang kinabuhasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang
nagmamasid si Pilosopong Tasyo na pagod na
pagod at naka balabal ng makapal na kumot.
Sundan nya ng tingin a ng papalaong kariton
na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa
ipinasiya na niyang umuwi. Kinabukasan,
nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa
may ointuan ng kanyang bahay.
Kabanata LIX: Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o
sawimpalad ay nakarating at napalathala sa
mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang
nagmula sa kumbento. Iab-iba ang estilo ng
mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa
sa mga ito ay batay sa talas ng isip, kuro-kuro,
damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng
kumbento ay higit na naliligalig. Ang mga
provincial ay palihim na nagdadalawan at
gumagawa ng mga pagpapanayam hinggil sa
nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa
palasyo at naghahandog ng tulong sa
pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa
nga na na maging ang munting heneral o
generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro
ang kahalagahan ng korporasyon. Samantala,
ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing
ito ay karapat-dapat na bigyan ng isang mitra.

Sa ibang kumbento naman ay iba ang
pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa
mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na
nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa
Tundo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil
minsan ito ay nagpakita ito ng kagandahang
loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya
ng asawang si kapitana Tinchang. Ang
kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang
tabi lamang at di umiimik. Nasabi pa ni
Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang,
disin sana ay haharap siya sa Kapitan-Heneral
at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod
laban sa mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa
kakulitan ng asawa nang dumating ang
kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng
lalaking may edad at mahilig magsasalita ng
Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang
hingan ng payo sapagkat marunong itong
mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng
pagsasalita si Tinchang pagkakita sa pinsa.
Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa
kanilang bahay at niyukuran pa niya ito nang
makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng
maraming tao at sinabing sila magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si
Tinong kay Ibarra pagkat ang mga mabubuti
raw ay napaparusahan dahil sa mga
masasama. Kaya’t walang ibang nalalabing
paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si
Tinong. Nawalan ng malay ng di oras si Tinong
dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang
ulirat, dalawang payo ang ibinigay ni Don
Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa
heneral ng kahit anong alahas at idahilan na ito
ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga
kasilulatan na maaaring makapagpahamak kay
Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni
Ibarra sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa
Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga
asawa at mga anak ng kawani ang tema ng
kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa
naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking
komang galit na galit daw ang heneral kay
Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa
binata. Sinabi naman ng isang ginang na
talagang walang utang na loob ang mga indiyo
kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay na
tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay
isang pakana lamang sapagkat ang tunay na
layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na
gagamitin niya sa kanyang pansariling
pangangailangan. Sumabad naman ang isa
pang babae at ipinaliwanag na is Tinchang
daw ay nagregalo ng isang singsing na puno
ng brilyante sa heneral. Napalingon ang
lalaking komang at tiniyak kung totoo ang
balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na
ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang
mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga
paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng
mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa
pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao
sa Fuerza de Santiago na may bantay pa. Si
Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.
Kabanata LX: Ikakasal na si Maria Clara
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi
siya nahuli o natanong man lamang. Hindi rin
siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa.
Dahil dito, siya ay nagpamisa sa Mahal na
Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa
Birhen del Carmen. Kung hindi naimbita si
Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang
kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan
Tinong. Tulad ng karamihan siya ay
inimbitahan ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa
kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang
tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas.
Siya ay may sakit, putlain, namamanas at di
palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay,
dahil nangangamba itong baka batiin siya ng
isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong
sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang
mag-asawang de Espadaña na kapwa itinuring
na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni
Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung
babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat
siya ay isang pilibustero. Bagama’t namumutla
at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga
bisita. Humantong ang usapan tungkol sa
pagpapakasal nina Maria at Linares.
Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago.
Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang
nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong
pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si
Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat
nakini-kinita niyang siya’y maglalabas-masok
sa palasyo sa sandaling maging manugang
niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng
Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na
siya ay kaiinggitan ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno
ng mga bisitang kastila at intsik. Nangunguna
sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang
pransiskano at dominikano, ang alperes na
ngayon ay tinyente at may grado ng
komandante, ang mag-asawang de Espadaña,
si Linares na nagpatihuli ng dating at si
tenyente Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si
Maria na kahit malungkot siya ay magalang na
tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang
babae na maganda nga raw si Maria, pero ito
raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw
habol ni Linares. Sinabi rin na marunong daw
siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal
dahil bibitayin ang unang katipan ni Ibarra. Sa
narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at
naghirap ang kalooban. Iniwan niya ang mga
babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap
naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng
Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung
saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni
Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na
katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA at
sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit
din niya ang tungkol sa kaso ng binata at
pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay
nakakatiyak ng magandang kinabukasan. At
nagpaalam na ang tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang
bangkang pasadsad sa may sadsaran ng
bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang
ibabaw ng bangka at may lulan itong dalawang
lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at
pinanhik siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa
tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata
upang ipaalam ang damdamin nito at tuloy
bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa
kanilang kasunduan. Inilahad ni Maria ang
tunay na kasaysayan at pagkatao nito.
Napilitan umano itong talikuran ang kanilang
pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang
namayapa at sa dalawang amang nabubuhay
pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig kundi si
Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog
ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal. Pagkaraan,
lumundag muli ito sa pader at sumakay sa
bangka. Nag-alis ng sumbrero si Elias at
yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa
lumuluhang si Maria.
Kabanata LXI: Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi
niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng
isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni
Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa
libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik
upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito
sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na
manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay
hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na
magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na
sila ng kapalaran at magturingan na parang
magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo,
napansin nilang nagkakagulo ang mga bantay.
Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at
tinakpan ng maraming damo. Nang mapadaan
sila sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at
tinanong ng bantay si Elias kung saan ito
nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y
galing ng Maynila at rarasyunan niya ng damo
ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang
bantay sa paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy
niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na
huwag magpapasakay sa bangka sapagkat
katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung
mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng
gantimpala. Inilarawan ng bantay ang
bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay
magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa
pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas.
Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni
Balagtas upang akalaing siya ay
taga-Peñafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang,
kinuha ang isang mahabang kawayan at ilang
bayong at sumige sa pagsagwan.
Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra.
Nakalabas na sila sa ilog-Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila
sa tapat ng bahay-bakasyunan ng mga
heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa
isip ni Elias ang masasayang araw na tinamasa
niya, may magulang, kapatid at maganddang
kinabukasan. Namuhay nang masagana at
mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at
nang makitang inaantok na bantay na wala
siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si
Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa
di-kalayuan nabanaagan nila ang isang palwa
ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni
Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong.
Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa
baybayin. Kaya sumagwan itong patungo sa
may Binangonan, ngunit nagbago rin ng
direksyon ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni
Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig.
Nakuro ni Elias na napagtatalikupan sila at
walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala
ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng
damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na
magkita na lamang sila sa noche buena sa
libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at
tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at
nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na
pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias
pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na
lamang ang layo ni Elias sa may pampang,
nahapo na ang humahabol sa kanya sa
kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay
umalis na ang mga sibil sapagkat napansin
nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.
Kabanata LXII: Ang Pagtatapat ni Padre
Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming
regalo na nakabunton sa itaas ng hapag. Ang
mga mata niya ay nakapako sa diyaryong
nagbabalita tungkol sa pagkamatay o
pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman
binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya
dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad
ni Maria na sirain ang kasunduan ng kanyang
kasal kay Linares at pangalagaan ang
kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na
ngayong patay na si Ibarra walang sinumang
lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang
bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang
kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan
ni Maria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito
ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng
malakas habang binibigyan diin niya ang
walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala
siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok
sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang
kamatayan. Umalis si Pari Damaso na sakbibi
ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong
na sinabing totoo ngang may Diyos na
nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na siya
ang parusahan at huwag ang walang malay
niyang anak na nangangailangan ng kanyang
pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang
kasiphayuang dinaranas ni Maria.
Kabanata LXIII: Ang Noche Buena
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na
sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis ng isang
bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang
mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa
pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang
puno mayroong isang matanda na gumagawa
ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang
dalaga na naglalagay ng mga itlog ng manok,
gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan,
may isang batang lalaki at batang babae ang
naglalaro sa tabi ng isang payat at putlain. Ang
batang nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si
Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng
dalawang batang naglalaro. Nang utusan ng
matanda ang apong dalaga na ipagbili ang
mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na
may dalawang buwan na ang nakakaraan nang
ito ay kanilang matagpuang sugatan at
kalingain pagkatapos. Isinalaysay naman ang
tungkol sa buhay nilang mag-anak. Kaya, nang
ito ay magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay
pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya
ng pindang na usa para sa kanyang inang si
Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga
taga-San Diego ay nangangatog sa ginaw
bunga ng hanging amihan na nagmumula sa
hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na
masayang-masaya ang mgat tao. Ngunit
ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan.
Wla man lamang nakasabit na mga parol sa
bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni
Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla.
Kausap ng kapitan si Don Filipo na
napawalang sala sa mga bintang na laban dito
nang mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy.
Pero, hindi naman nananakit ng kapwa.
Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si
sinang ay tumanggap ng liham buhat kay
Maria subalit hindi niya ito binubuksan sa takot
na malaman ang nilalaman. Habag na habag
ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria
at Ibarra. May kumalat namang balita na ang
pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa
bibitayin ay utang niya kay Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan.
Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika niyang
tinalunton ang landas patungo sa tapat ng
bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit
ng walang katuturan. Inutusan ng babaing
nasa durungawan ang sibil na papanhikin si
Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod,
kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni
Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang
babaing nasa daan. Nasapol sa ulo si Basilio
pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang
tumatakbo. Nakarating sila sa may guabat.
Pumasok sa pinto ng libingan ng matandang
kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti.
Pilipt na binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya
ang isang sanga ng baliting nakakapit sa
kinaroroonan ng ina. Kaagad niya itong
niyakap at pinaghahagkan hanggang sa
mawalan ng ulirat.
Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si
Basilio, unti-unting nagbalik ang katinuan ng
kanyang isip. Nakilala rin niya ang anak.
Napatili ito ng malakas at biglang
napahandusay sa ibabaw ng ank. Nawalan ng
malay. Nang magbalik naman ng ulirat si
Basilio at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig
at winisikan sa mukha. Dinaiti niya ang
kanyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng
matinding pagkasindak si Basilio. Patay na ang
kanyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang
malamig na bangkay ng ina at napahagulgol
ng malaks, pasubsob sa ina. Nang mag-angat
siya ng ulo, nakita niya ang isang taong
nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio
nang tanungin siya ng tao kung anak siya ng
namatay.
Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya
matutulungan si Basilio na mailibing si Sisa. Sa
halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon
ng maraming tuyong kahoy at ibunton sa
bangkay ng kanyang ina at pagkaraan sila ay
silaban hanggang sa maging abo ang kanilang
katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio
ang malaking kayamanan na nakabaon sa may
puno ng balite. Kay Basilio na raw ito kung
walang ibang dumating na tao upang gamitin
niya sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan na
kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi
kumakain at sa wari ay malapit ng mamamatay
ay si Elias. At lumakad na si Basilio upang
manguha ng panggatong. Si Elias ay tumanaw
naman sa dakong silangan at nagwikang higit
pa sa isang dalangin. Siya ay babawian ng
buhay nang di nakikita ang
pagbubukang-liwayway ng bayang kanyang
minamahal. Sa mga mapalad, huwag lamang
daw limutin nang ganap ang mga nasawi sa
dilim ng gabi. Sa pagkakatingala niya sa langit,
kumibot hanggang sa unti-unting nabuwal sa
lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng
buong bayan ng San Diego ang isang malaking
siga na nagmumula sa may lugar na
kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni
Manang rufa ang gumawa ng siga na hindi raw
marunong mangilin sa araw ng pagsilang ni
Hesus.
lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga
santo at santang kanyang pinipintakasi at
nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang
paglalaro ng liyempo, sabong at paghitit ng
marijuana. Madalas tuwing takip-silim ay
makikita siya sa tindahan ng intsik sa Sto.
Cristo. Di nagtagal, napapayaan niya ang
kanyang katawan at kabuhayan. Ang kanyang
dating marangyang tahanan ay mayroong
nakasulat sa pintuan na: Fumadero Publico de
Anfion. Ganap na siyang nalimot ng mga tao.
Wala ni isa mang nakakaalala sa kanya, siya na
isang tanyag at dating iginagalang.
Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya
Victorina upang mapagbuti ang
pagbabalatkayo niyang siya’y taga-Andalucia.
Siya ngayon ang nangungutsero. Si Don
Tiburcio ay hindi na niya pinakikilos.
Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya
natatawag bilang "doktor" para mag-gamot.
Wala na rin siyang ngipin.

Kabanata LXIV: Katapusan

Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria,

nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila. Di
nagtagal, aiya ay inilipat ng padre provincial sa
isang malayong probinsiya. Kinabukasan, siya
ay nakitang bangkay sa kanyang higaan. Sa
pagsusuri ng doktor, sama ng loob o
bangungot ang sanhi ng kanyang ikinamatay.

Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang

hinihintay niya ang pagiging obispo ay
nanungkulan pansamantala sa kumbento ng
Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara.
Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at
nanirahan na sa Maynila.

Ilang linggo naman bago naging ganap na

mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay
dumanas ng sapin-saping paghihirap ng
damdamin, nangayayat ng husto, naging
mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga
kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento,
sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa
Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na