Ýçindekiler:

Qýrýmtatar edebiy tiliniñ imlâ qaideleri toplamý .................................................................................... 2

Qýrýmtatar tili ögrenüvinde edebiyatnýñ rolü ve küçü ......................................................................... 17
Hâzâ Hikâyet-i Yusuf aleyhisselâm ve Zeliha ................................................................................ 19
Meftuha-i edebiyye yaki Qýrýmda Ýslâm qalemiyle yazýlmýþlara bir nazar ......................................... 29
Adem ve Havva qýssasý .................................................................................................................... 31
Server Turupçý .................................................................................................................................. 34
Oylanma ...................................................................................................................................... 34
Çonðar Köyü .............................................................................................................................. 35
Qartlar ........................................................................................................................................ 35
Köñül ........................................................................................................................................... 36
Küz Oylarý .................................................................................................................................. 37
Osman Zekiy
Bir genciñ aðzýndan .................................................................................................................. 39
Qýrýmtatar Edebiyatýnda I Cihan Cenki mevzulý eserler .................................................................... 40
Abdülhakim (Ablâkim) Hilmiy
Çubarým, Balam ......................................................................................................................... 40
Abdurrahman Qadri-zade
Doqtur Rýza Tevfiq Beke Nazire ............................................................................................... 41
Mehmet Nüzhet
Yeter Artýq! .................................................................................................................................. 42
Þevqi Bektöre
Qanlý Ýnsan ................................................................................................................................. 42
Cemil Kermençikli
Cenk Meydaný ............................................................................................................................ 42
Yaqub Þakir Ali
Qavða Sahnasý ........................................................................................................................... 43
Hamdi Giraybay
Hicret ........................................................................................................................................... 45
Folklörýmýznýñ incileri ......................................................................................................................... 48
Qýrýmtatarca’nýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý ......................................................................................... 51

Eki aylýq edebiy-ilmiy-içtimaiy dergi

Sentâbr-Oktâbr 1999
Sahibi: Lütfi Osman
Yazý Heyeti: Ýsmail Kerim, Kemal Qoñurat, Nariman Abdülvahap
Ressamlar: Alim Hüseyinov ve Zarema Trasinova
Asýl nushasýný hazýrlaðan: Lenor Osmanov
Dergi Qýrýmtatar Milli Meclisiniñ matbaasýnda basýldý.
Tel/fax: (06554) 47491, 47501, 42572
E-mail: rcf@crimea.com

Dergi T.C. “Kýrým Türkleri Kültür ve Yardýmlaþma Dernekleri” Genel Baþqaný muhterem
Dr. Ahmed Ýhsan Kýrýmlý tarafýndan kösterilgen maliye yardýmý ile neþir etile.
Aziz Hocamýzða samimiy teþekkürlerimizni bildiremiz.

1
 QIRIMTATAR EDEBÝY TÝLÝNÝÑ
ÝMLÂ QAÝDELERÝ
TOPLAMI

Qýrýmtatar Edebiy Tili Elifbeleri Tarihçesi

Türkiy halqlar kendi yazý tilleri içün V asýrda özel runik elifbe oluþtýrgan, VIII asýrdan soñ ise
Uyður ve Arab elifbelerinden yararlana kelgendirler. Qýrým lehçesinde Arab harflerinen yazýlgan ilk
edebiy eserler XIII asýr baþlarýnda peyda oldular. Arab yazýsý genelliknen türkiy ve özelliknen Qýrýmtatar
tiliniñ fonetik hususiyetlerini keregince doðru yañsýtabilmez edi. Bu yazý 1884-1913 yýllar arasý Ismail
Gaspýralý tarafýndan, 1924 yýlda da Sovetler devrinde islâh etilgen, amma bu uyðulamalar beklenilgen
neticelerni bermegen ediler.
Asrýmýznýñ yigriminci yýllarý baþlarýnda Sovetler Birligi ve Türkiye Cumhüriyetinde türkiy tillerni
latin elifbesine keçirüv meselesi köterildi. Munaqaþalar 1. Türkiyatçýlar qurultayýnýñ (Baku, 1926) latin
elifbesine keçmek qararý ile soñlandý.
Qýrým ASSR’de Qýrýmtatar tiliniñ latin elifbesine keçüvi meselesi 1927. yýlnýñ 10-13 sentâbrinde
çalýþqan 1. Bütünqýrým Ýlmiy Konferensyasýnýñ kün tertibine qoyulðan, 2. Bütünqýrým ilmiy-imlâ
Konferensyasý (agustos 1929) ise latin elifbesini qabul ve tasdiq etken edi. Bu elifbede sozuqlar içün 8
ve tutuqlar içün 24 harf olmaq üzre toptan 32 harf bar edi.
1938 yýlý RSFSR Narkompros’ýnýñ 22 iyün ¹ 989 fermaný ile Sovetler Birligindeki türkiy tillerniñ
hepsi Rus-Kiril elifbesine keçirildi, Qýrým’da ”Yeñi Dünya” gazetesi 1938, 5 aðustos tarihinden Rus-
Kiril elifbesi ile çýqmaða baþladý.
1992 yýl 17-20 iyül aralarý Qýrýmtatar Millýy Meclisi teþebbüsi ile Aqmescitte calýþqan “Qýrýmtatar
tili – latin yazýsýna keçüv problemleri” adlý milletlerarasý konferensya Qýrýmtatar yazýsýný yañýdan latin
elibesine keçirmek qararýný qabul etti. Konferensya tarafýndan seçilgen elifbe komisyasýnýñ teklifi esasýnda
II. Qurultayda aºaðýda ketirilgen elifbe tasdiqlandý. Qýrým Özerk Cumhuriyeti Yuqarý Radasýnýñ
¹ 1139-1, 9 aprel 1997 tarihli qararý da bu elifbeni tasdiq etti.

Elifbe

§1. Qýrýmtatar elifbesi sozuq davuþlar içün 8 ve tutuq davuþlar içün 23 harf bulundýrmaq ile 31
harften oluþýr. Harflerniñ bileþimi (terkibi), sýrakeliþ ve adlanýþlarý aþaðýdaqý kibidir.

Aa a Ð ð ða Nn en ªº eº
Bb be Hh haº Ññ eñ Tt te
Cc ce Iý ý Oo o Uu u
Çç çe Ýi i Öö ö Üü ü
Dd de Jj je Pp pe Vv ve
Ee e Kk ke Qq qa Yy yot
Ff ef Ll el Rr er Zz zet
Gg ge Mm em Ss es

2
 § 2. Qýrýmtatarca’nýñ Kiril ve yañý latin elifbeleri harfleri arasýnda qarþýlýqlar þöyledir:
Àà Aa, â Êúêú Qq Öö ts, s, ç
Áá Bb Ëë Ll ×÷ Çç
Ââ Vv Ìì Mm Äæäæ Cc
Ãã Gg Íí Nn Øø ªº
Ãúãú Ðð Íúíú Ññ Ùù ªç
Ää Dd Îî Oo, Öö Ú –
Åå ye Ïï Pp Ûû Iý
¨¸ yo,yö Ðð Rr Ü –
Ææ Jj Ññ Ss Ýý Ee
Çç Zz Òò Tt Þþ yu, yü
Èè Ýi Óó Uu, Üü ßÿ ya, â
Éé Yy Ôô Ff
Êê Kk Õõ Hh

Ýmlânýñ esas prinsipleri.

§ 3. Qýrýmtatar edebiy tiliniñ imlâsý, yani sözlerni doðru yazuvnýñ tertipke ketirilgen qaideleri þu
prinsiplerge tayanýr:
– fonetik prinsip: sözler nasýl telâffuz etilseler öyle de yazýlýrlar. Bu prinsipnýñ qullanýlýþý sayýca pek
çoq olðan sözlerniñ soñundaki etimolojik b, g, ð davuþlarý yerine (kitab, töþeg, qulað) saðýr
çiftleri p, k, q yazýluvýnda körünir (kitap, töºek, qulaq).
– morfolojýk-fonemik prinsip - her bir morfem, aytýlýþý deñiþken hallarda da bir çeþit yazýlýr: barðan-
lar (aytýlýþý barðan-nar), yurt-daº (aytýlýþý yurt-taº), Murat-ov (aytýlýþý Murat-of), boð-ça (aytýlýþý
boh-ça).
– bazý hallarda semantik-etimolojik (siyrek yerine seyrek, silekey yerine sölekey) ve baþqa prinsipler
qullanýlýr.
Fonemler terkibi.
§ 4. Qýrýmtatar tilinde fonemler, baþqa tillerde de olðaný kibi sozuqlar ve tutuqlar diye eki
büyük gruppaða ayrýlýrlar. Buña köre de elifbe harflerine sozuq harfler ve tutuq harfler denilir.
Sozuqlar.
§ 5. Qýrýmtatar tilinde 8 dane qýsqa sozuq davuºlar bar olup, meydanða kelüvlerinde iþtirak
etici nutuq organlarýnýñ ayrý davuþ telâffuzý zamanýndaki durumlarýna köre olar aþagýdaki üç gruppaða
ayrýlýrlar.
1. Aldsýra ve artsýra sozuqlar
a) artsýra (qalýn) sozuqlar: a, ý, o, u
b) aldsýra (ince) sozuqlar: e, i, ö, ü
2. Tüz ve yuvarlaq sozuqlar
a) tüz sozuqlar: a, e, ý, i
b) yuvarlaq sozuqlar: o, ö, u, ü
3. Keñiþ ve tar sozuqlar
a) keñiþ sozuqlar: a, e, o, ö
b) tar sozuqlar: ý, i, u, ü
Sozuqlarnýñ fonetik özellikleri ve imlâlarý
§ 6. Sozuqlar hava aqýmýnýñ boðazdan ve aðýz boþluðýndan, çeñeler açýq olðan halda hiç bir
engelsiz çýqmasýndan hasýl olurlar. Ayrý sozuqlarnýñ imlâsý:
1) a – artsýra, qalýn, tüz, keñiþ sozuqtýr, âdeta qýsqa telâffuz etilir. Uzuncaraq telâffuzý Arabçadan
alýnma bazý sözlerde (bâriz, âþýq, âdet kibi) rast kelir ve bu uzunlýq yazýda â ºeklinde harf
töpesine “tüzeltme iºareti” ketirmek ile kösterilir. Tüzeltme iþaretiniñ g, k, l tutuqlarýndan soñ
kelgen â töpesine ketirilmesi (gâvur, kâr, lâkin kibi) hem sozuq, hem tutuqnýñ yýmþaq telâffuz

3
 etilmelerine iþarettir. Arabçadan alýnma saat, musaade, mudafaa kibi sözlerde tekrarlý telâffuz
etilir.
2) e – aldsýra, ince, tüz, keñiþ sozuqtýr, söznüñ baþý, ortasý ve soñunda rast kelir. Arabçadan alýnma
teessüf, teessürat kibi sözlerde tekrarlý telâffuz etilir.
3) ý – artsýra, qalýn, tüz, tar sozuqtýr , açýq hece oluþtýrýrken (Qý-rým, tý-raþ kibi) eþitilmez derecede
qýsqa telâffuz etilir. Söz kökleri ve yalðamalar terkibinde bulunýr.
4) i – aldsýra, ince, tüz, tar sozuqtur, açýq hece oluþtýrýrken (ti-lim, yi-git kibi) eþitilmez derecede qýsqa
telâffuz etilir. Söz baþýnda kelgende (iº, iri, inad kibi) uzuncaraq telâffuz etilir, amma bu uzunlýq
fonemik olmaðaný içün yazýda farqlý kösterilmez. Söz kökleri ve yalðamalar terkibinde bulunýr.
Arabça nispiy sýfatlarnýñ soñunda kelgen uzun i eski latince ve Kiril elifbelerimiz gelenekleri uyarýnca
–iy þeklinde yazýlýr (aliy, siyasiy, samimiy, Remziy kibi).
5) o – artsýra, qalýn, yuvarlaq, keñiþ sozuqtýr. Kökel morfemlerniñ ekinci ve üçünci hecelerinde
(qoqoroz, lololo kibi) pek seyrek bulunýr, yalðama morfemler terkibinde bulunmaz .
6) ö – aldsýra, ince, yuvarlaq, keñiþ sozuqtýr. Kökel morfemlerniñ birinci hecesýnde bulunýr, yalðama
morfemler terkibinde bulunmaz.
7) u – qalýn, artsýra, yuvarlaq, tar sozuqtýr. Tüzeltme iþaretinen mevlûd, alûde, salût kibi yazýlýþlarda
û özünden öñde kelgen l’nýñ yýmsaqlýðýna iþaret eter.
8) ü – aldsýra, ince, yuvarlaq, tar sozuqtýr. Ekinci, açýq hecede kelgende i kibi telâffuz etilir, amma
dudaq çekimi qaidesi uyarýnca ü yazýlýr (dünkü, türlü).

Tutuqlar
§ 7. Qýrýmtatar yazý tilinde 23 tutuq fonem bardýr:
b, c, ç, d, f, g, ð, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, þ, t, v, y, z.
Tutuqlar ya þuvultý, yaki þuvultý ve ses yardýmýnen hasýl olurlar ki, bazý hallarda þuvultý sesten, bazan da
ses þuvultýdan üstün kelir.
§ 8. Tutuqlar, hasýl oluþlarýnda þuvultý ve sesniñ iþtiraki, nutuq organlarýnýñ durumlarýna köre çeþit
gruppalarða ayrýlýrlar. Imlâ baqýmýndan tutuqlarnýñ ses yolundan çýqýþlarýndaki özelliklerine köreyañravuq
ve saðýr tutuqlar diye gruppalanmalarý önem taþýr, þöyle ki:
1. Ses telleriniñ titreþimli durumýnda hasýl olðan yañravuq tutuqlar: b, c, d, g, ð, j, l, m, n, ñ, r, v, y, z.
2. Ses telleriniñ titreþimsiz durumýnda hasýl olðan saðýr tutuqlar: ç, f, h, k, p, q, s, º, t.
§ 9. Yañravuq ve saðýr tutuqlarnýñ 14 danesi öz aralarý birbirini qarþýlayýcý 7 çift oluþtýrýrlar,
þöyleki:
b∼p, c∼ç, d∼t, g∼k, ð∼q, v∼f, s∼z.
Tutuqlarnýñ 9 danesi çiftsizdirler:
h, j, l, m, n, ñ, r, þ, y.
§ 10. Qýrýmtatarca sözlerde her bir tutuq, egizleþken olmasa (qattý, accý kibi) tek bir harfnen
yazýlýr. Avrupa tillerinden alýnma olup, asýl tildeki imlâsýný deñiþtirmegen know-how, show, Thatcher
kibi bazý sözlerde eki (ve üç) harfnýñ bir tutuq davuþ kibi; fax, xerox kibi keñiþ kütlege tanýþ sözlerde ise
bir tutuq harfniñ eki tutuq davuþ kibi oqulmasý bu qaidege hilâf sayýlmaz.
§ 11. h – ðýrtlaqsal saðýr tutuqtýr, Türkiyce olmaðan sözler terkibinde rastlanýr. Söz baþýnda
eyice, söz soñunda (Allah, günah) ve öcek qapayýcý (sah-na, qah-ve) olaraq kelgende hafifçerek
eþitilir. Qýrýmtatarca’da bu davuþný tüþürip söylemek madayca, yerinde söylemek ise oqumýþça, “kitabiy”
söyleyiþniñ köstergiçi olakelgendir. Ad ve soy adlarý terkibinde bu harfni yazmamaq mümkün degil
(Hüseyinov, Hayder, Abdullah), çünki bu adlar belli-baþlý Arab sözlerinden yapýlðandýrlar, amma
laqýrdýda tüþürmek (Üseyinov, Ayder, Abdulla) yañlýþ sayýlmaz.

Bazý terminlerniñ ifadeleri.

§ 12. Grammatik terminolojimiz az iþlengen ve yetersiz olðaný içün bir qaç yañý yaki azcaraq
tanýþ olðan terminlerni qullandýq, iþte olardan baþlýcalarýnýñ ifadeleri.

4
 öcek – Arabça heca ve hece denilgen, halq tilinde de bazan buvun ve öcek denilgen söznüñ
edebiy til leksikasýna alýnmaða layýq biri.
ek – köken ve negizlerge birikip yañý söz ve söz biçimleri yapýcý (türetici) affikstir, yalgama sözü
ile ayný manadadýr.
köken – söznüñ, ek ve yalðamalarý ayýrýp alýnðan soñ qalðan ve belli mana taþýðan eñ ufaq
parçasý. Buña bugünki gramer kitaplarýmýzda tamýr denilmektedir ki, ekisi sinonimdirler.
negiz – tilimizde qullanýlakelgen belli-baþlý sözdür. Kökenden farqý þundadýr ki, negiz terkibinde
canlý (iº-çi, köy-deº, bir-lik kibi) yaki ölgen (qýz-ýl, güz-el, or-aq, tavþ-an kibi) ekler bulunýr ve
olardan daha da yeñi sözler yapýlýr.
eklenti – ek ve yalðamalarnýñ toplama adý, yaný affiks.
eklenme – ek ve yalðama aluv, yani affikslenüv.

Genel davuþ uyumý qanuný.

§ 13. Özel Qýrýmtatar leksikasýna ait söz kökleri, negizler, türeme sözler ve söz þekilleri terkibinde
bulunðan sozuq ve tutuqlar birbiriniñ yanýnda keliþigüzel tarzda degil de “genel davuþ uyumý” (latince
sinharmonizm) denilgen fonetik oluntý uyarýnca yer alýrlar. Sinharmonizm aþaðýdaki üç qaideden oluþýr.
§ 14. Tañlay çekimi (sozuqlarnýñ qalýnlýq ve incelikte uyumý) qaidesi.
Bir söznüñ birinci hecesinde qalýn sozuqlardan (a, ý, o, u) biri buluna ise, soñraki hece sozuðý da
qalýn (bal-dýz, bo-ya, bo-ya-lý); ince bir sozuq (e, i, ö, ü) buluna ise soñraki hece sozuðý da ince (e-
ñiþ-te, tö-ge-rek) olmalýdýr. Özel Qýrýmtatarca sözler arasýnda bu qaidege uymaðan hangi, ºiºman,
qatmer, inanç kibi negiz ve açýqköz, yüzbaþý, köktaþ … kibi bileþik sözler de bar. Yabancý tillerden
alýnma birtaqým sözler de (inad, metod, meydan, teatro kibi) tañlay çekimi qaidesine tabiy tüþmezler.
§ 15. Dudaq çekimi (qomºu hecelerdeki sozuqlarnýñ tüzlük ve yuvarlaqlýqta uyumý) qaidesi.
Bir söznüñ birinci hecesindeki sozuq tüz (a, ý, e, i) yaki yuvarlaq (o, ö, u, ü) ise, ekinci heceniñ
sozuðý da tüz veya yuvarlaq olmalý (qa-rý, de-li, qu-rum, kö-mür, tü-tün … kibi). Negiz sözlerge tiyiºli
olaraq bu qaide deklarativ bir karakter taþýr, çünkü oña tabiy tüþmegen sözler pek çoqtur (or-man,
qur-ban, kö-pek, kü-mes kibi). Tüzenli bir tarzda dudaq çekimi qaidesi bir öcekli yuvarlaq sozuqlý
negizlerniñ (§ 18) eklenti aluvlari esnasýnda kütülir. Üçünci öcek bu qaidege tabiy tutulmaz.
Bu qaidege tilimizde yer alðan yabancý sözler de uymazlar.
§ 16. Boðaz çekimi – (tutuqlarnýñ öcek çatlarýnda birbirine yañravuqlýq ~ saðýrlýqta uyumý)
qaidesi:
- Birinci öcek tutuq ile bitken, yani qapalý öcek olup ta, qapayýcý tutuq yañravuq yaki saðýr ise, soñraki
öcekni baþlayýcý tutuq ta oña uyðun olaraq yañravuq (ac-cý, kev-gir) yaki saðýr (qaº-qýr, eç-ki) olmalýdýr.
Sonor tutuqlar, yani m, n, ñ, l, r hem yañravuq, hem saðýr tutuqlarnen yan-yanaþa kelebileler
(ol-ta, an-ter, qar-pýz kibi).
Boðaz çekimi qaidesi tüzenli bir tarzda yalðama aluv esnasýnda kütülir (§ 45, 3B).
Arabça – Farsça’dan alýnmalarnýñ çoðunlýðý bu qaidege tabi tüþürilir: ýs-pat (Arab tilinde isbat),
tet-qiq (tedqiq), amma istisnalar da bardýr: tas-diq, meþ-ðul, tat-biq.
Avrupa tillerinden alýnmalar bu qaidege tabiy tüþmezler.

Kökenler ve negizler imlâsý.

§ 17. Qýrýmtatar tilinde köken morfemler ifade ettikleri manalarýna köre üç gruppaða ayrýlýrlar –
isim-kökenler, fiil-kökenler ve yardýmcý söz-kökenler. Ýsim-köken ve fiil-kökenlerniñ söz yapuv ve söz
deñiþtirüv esnasýnda aldýqlarý yalðamalar, bir qaç istisna týþýnda, baþqa baþqadýr. Yardýmcý söz-kökenler
normal gramerde (grammatikada) yalðama almazlar.
Kökenlerniñ sayýca eñ çoq faizi (%76) TST (tutuq-sozuq-tutuq) struktürlidir (bal, tez, yýl, tik-,
tuz, süt … kibi), 4-5 davuºtan oluºqan TSTS (yüce, quru-), STST (alma, añla-), TSTST (qabaq,
qaþýn-), TSTTS (turna, titre-) struktürli oluþmalar ise tarihiy baqýmdan negizlerdir.
§ 18. Dudaq çekimine tabiy tutulðan bir öcekli yuvarlaq sozuqlý kökenlerniñ tam sýralamasý.
TS, ST (qalýn): bu, þu, o, on, oñ, oq, or, ot, oy, uc, un, us, ut, uz \ ol-, oñ-, op-, or-, oy-, oz-, uç-, um-
, uq-, ur-, ut-, uv-, uy-; (ince): öç, ög, öñ, ör, öt, öz, üç, ün, üy \ öv-, öl-, ön-, öp-, ör-, ös-, öt-, ür-, üy-, üz-.

5
 TST (qalýn): bol, bom, boq, bor, boy, boz, çoq, çor, çot, fol, fon, fos, foy, kod, loþ, mor, mot, not,
pot, poz, qoç, qom, qol, qoq, qor, qoþ, qoy, qoz, rom, sol, som, soñ, soy, þok, þoh, þor, ton, top, tor, tos,
toy, toz, hor, hoþ, yol, yoq, yoz, zon, zor, buð, buñ, but, çul, çum, çur, fut, mum, mut, nur, put, pud, puf,
pus, qul, qum, quþ, qut, quv, quy, quz, ruh, Rus, suç, suq, zon, suv, tuð, tul, tum, tun, tuþ, tuz, yuq, yut, \
boð-, boz-, coþ-, coy-, çom-, doð-, qon-, qop-, qoq-, qoþ-, qoy-, qoz-, sol-, soq-, sor-, soy-, soz-, tol-,
toñ-, tos-, toy-, toz-, yon-, yor-, bul-, bur-, buþ-, duy- quç-, qur-, yut-, yuv-
(ince): çöl, çöp, çör, göl, gön, köç, kök, köp, kör, köt, köy, köz, lök, möñ, röl, sök, söl, söz, töl, tör,
töº, tös, yön, bür, çüy, dün, gül, gür, küç, kül, küf, kün, küp, küs, küt, küz, sür, süs, süt, tük, tül, tüm, tün,
tüº, tüy, tüz, yük, yün, yüz \ böl-, bös-, çök-, dög-, dön-, köç-, köm-, kön-, köp-, kör-, sög-, sök-, sön-,
tök-, töz-, bük-, bür-, büz-, kül-, küs-, küt-, küy-, sün-, sür-, süs-, süy-, süz-, ºüy-, tür-, tüº-, tüt-, tüy-,
tüz-, yür-, yüz-.
STT: örs, üst, ört \ ört-.
TSTT: (qalýn): furt, forç, lord, mort, pont, port, qurt, qonç, qunt, qurç, qors, sort, þort, tunç, turp,
yurt, yont, hort, zond, borc \ çort-, coyt-, qorq-, yort-.
(ince): börk, cönk, dört, gürz, kürk, künk, kürt, Kürd, körk, künd, Türk \ börs-, bört-, bürk-, sürt-,
sürç-, tünt-, türt-.
Tam mevcudý ketirilgen bu kökenler dört variantlý eklentilerniñ (§ 45) birini almaqlarý kerekkende
yuvarlaq çeþitlerinden qalýn \ ince birini alýrlar.
§ 19. Qýrýmtatarca sözlerniñ soñunda fonetik prinsip uyarýnca b tutuðý yazýlmaz. Arabça-
Farsça’dan alýnmalarnýñ soñunda b tutuði bar ise, telâffuzða köre o saðýr p ile yazýlýr: kitab > kitap,
curab > çorap. Bu soy sözlerge sozuq ile baþlanðan eklenti biriktirilgende p aslýna qaytýp b olur:
kitap > kitabý, çorap > çorabý.
Batý tillerinden alýnmalarda b yerine p yazýlmaz: mikrob (mikrop degil), klub (klup degil).
Bir öcekli (sap, ip, çöp, tüp … kibi) sözlerde p tutuðý eklenti alðanda b olmaz: sap > sapý, ip >
ipi.
§ 20. Amma, yazý tili gelenekleri uyarýnca bazý Doðu alýnmalarý soñunda b tutuðý (Arab, týb,
Rab kibi) bulunabile.
§ 21. Soñunda q ve k bulunðan eki ve çoq öcekli sözlerge sozuq ile baþlanðan eklenti
biriktirilgende q > ð ve k > g dönüºimi olur: qayýq > qayýðý, terek > teregi. Bu qaideden istisnalar
da bar: tatbiq > tatbiqi.
Buña qarþýlýq bir öcekli sözlerde q > ð ve k > g dönüºimi olmaz: qýrq > qýrqý, yük > yükü.
§ 22. Soñunda c bulunðan Arabça-Farsça sözler Türkiye Türkçesinden farqlý olaraq ç ile
yazýlmazlar: tac (taç degil), turunc (turunç degil).
§ 23. Soñunda d tutuðý bulunðan Arabça-Farsça sözlerde (maqsad, murad, aded … kibi) d
yerine t yazýlýr: maqsat, murat, Aqmescit. Bu çeþit sözlernýñ çoqlarý sozuq ile baþlanðan eklenti
alganlarýnda yañýdan t>d dönüºimi körülir (maqsadý, muradý...).
Batý alýnmalarýnda da d > t dönüþimi yapýlmaz: etüd, metod, katod.
§ 24. Ekinci öcek sozuðý tar (ý, i, u, ü) olðan bazý Qýrýmtatarca sözler iyelik yalðamasý alðanda
urðunýñ üçünci öcekke avuþmasý sebebinden ekinci sozuq hafifleþip tüþüp qalir: aðýz > aðzý (agýzý
degil), burun > burnu.
§ 25. Eki tutuq ile bitken bazý Arabça-Farsça sözler soñki tutuqlar arasýna bir tar sozuq (ý, i, u,
ü) soqma ile deniþik yazýlýrlar: umr > ömür, vaqt > vaqýt, fikr > fikir, vaqf > vaquf.
Böylece deñistirilgen alýnmalar iyelik yalðamalarý biriktirgende araða soqulðan (epentetik) sozuq
tüþüp qalýr: vaqýt > vaqtý (vaqýtý degil), fikir > fikri, vaquf > vaqfý.
§ 26. Soñunda q ve k tutuqlarý bulunðan sözlerge küçültme eki (çýq-, çik- \ -çuq, -çük)
biriktirilgende q ve k tüºerler tomalaq > tomalaçýq; köbelek > köbeleçýk.
§ 27. Bileþik isimlerniñ soñki bileþeni (anayurt, aqsoy, gecequº kibi) ve alýnma sözlerniñ
soñki hece sozuðý (institut , katod) yuvarlaq ise, o dudaq çekimi qaidesine tabiy tüºer: aqsoy-lu,
gecequs-u-ný, anayurt-u-mýz, institutu, katodu.
§ 28. Farsça’dan alýnma sözler soñundaki nk birikmesi sozuqnen baþlanðan eklenti arttýrðanda
nk > ng dönüºimi olmaz: renk > renki, bank > banký, Firenk > Firenki.

6
 § 29. Alýnma sözler içinde egiz tutuqlar aslýnda olðaný kibi yazýlýrlar: evvel, kollektiv, diqqat,
attaºe kibi.
§ 30. Soñunda egiz tutuqlar bulunðan alýnmalarnýñ (metall, hürr, kompromiss, zann) bir tutuðý
tüþürilir (metal, hür, kompromis, zan kibi).

Avrupa ve Rus tillerinden alýnmalar imlâsý.

§ 31. Batý halqlarý tillerinden alýnma sözler soñunda kelgen v söylevde f kibi eþitilse de aslýnda
olðaný kibi yazýlýr: aktiv (aktif degil), Radlov, kollektiv.
Bu qaideden bazý istisnalar olabile: Kafkaz (Kavkaz degil), Smirnoff (raqý markasý).
§ 32. Terkibinde h bulunðan Avrupaiy sözler Rusçasýna g ile degil, Avrupaca h ile yazýlýr ve
aytýlýrlar: hümanizm (gumanizm degil), hipofiz, heliograf, hidroliz.
§ 33. Avrupa tillerinden alýnmalar terkibinde rast kelgen ao, ea, ee, eo, ei, io, oa, oe, oi, ua,
ue, ia kibi sozuqlar aqýþýmý aslýnda olðaný kibi alýnýrlar: aorta, realite, nükleer, video, panteist, koala,
poetik, aviapoçta. Bazý hallarda ui > vi, eu > ev, au > av, uo > vo, ie > iye, ai > ay kibi
qolaylaþtýrmalar da olabile. Bular içün tüzgün bir qaide ketirmek küç olðaný sebepli yazýlýþý “Imlâ Qýlavuzý”
ndan baqýlýr: automobil > avtomobil, quote > kvota. Tailand > Tayland …
§ 34. Rusça ö ile yazýlakelgen sözlerniñ imlâsý içün qapsayýcý qaide ketirilemez. Genelliknen,
eger Rusçada ö taþýðan söz:
- avrupaiy – latince ise, çoðu hallarda ö > s dönüºimi olur: öèðê > sirkus, öèíè÷íûé > siniksel,
öåëëóëîèä > selluloid.
- Rusça soy adlarý terkibindeki ö > ts þeklinde yazýlýr: Åëüöèí > Yeltsin, Öèîëêîâñêèé >
Tsiolkovskiy.
- baºqa hallarda çesitli transliterasyon etilirler: öèíê > cinko; öàðü > car; öåìåíò > sement,
cimento; öåçàðü > casar, qayser.
§ 35. Rusçada – òåò yalðamasý taþýðan bazý Avrupaiy sözler “Terciman” gelenekleri uyarýnca
soñki t’ni bazan coyabileler: óíèâåðñèòåò > universite; êîìèòåò > komite; àâòîðèòåò > avtorite
… kibi.
§ 36. Latince-Fransýzca – que yerine Rusça – êà yalðamasý ketirilip türetilgen, genelliknen fen
adlarý olðan sözlerdeki Rusça – a yerine Tatarca – e ketirilir: ôèçèêà > fizike, ìàòeìàòèêà >
matematike, áîòàíèêà > botanike, ýëåêòðîíèêà > elektronike, îðãàíèêà > organike … kibi.
§ 37. Rusçada soñlarýnda – èÿ ekleri taþýðan latinizm ve gresizmlerniñ imlâsý þöyledir.
- áèÿ > - bya: amfibya, ksenofobya, hidrofobya, Bessarabya.
- âèÿ > - vya: Yugoslavya, Olivya, Mordovya, Monrovya.
- ãèÿ > - ji: filoloji, psikoloji, pedagoji, histoloji, bioloji.
- äèÿ > - dya: komedya, tragedya, ensiklopedya, parodya.
- çèÿ > - zya: fuzya, Asya, burjuazya, fantazya, Abhazya.
- êèÿ > - kiya: avtarkiya, Slovakiya, Cekiya.
- ëèÿ > - lya: anomalya, fizalya, Avstralya, hemofilya.
- ìèÿ > - mi: isemi, paremi, ekonomi, avtonomi, poligami.
- íèÿ > - nya: kompanya, nevrastenya, manya.
- ïèÿ > - pi: terapi, orfoepi, utopi, rupi.
- ðèÿ > - rya, - riya: histerya, malarya, laboratorya, akvatorya.
- ñèÿ > - sya, - syon: komisya, aggresya, versyon, dispersyon.
- òèÿ > - tiya: partiya, hartiya, demokratiya, epizootiya.
- ôèÿ > - fya: cografya, hidrografya, distrofya, pornografya.
- õèÿ > ceºitli: anarºi, ekzarki, oligarºi, Antiohya.
- öèÿ > - syon -sya: losyon, transformasyon, informasyon, operasyon, ambisyon,
konservasyon, amputasyon, konferensya.
§ 38. Latin yazýsýný qullangan halqlarnýñ özel ad ve soyadlarý þu halqlarnýñ kendi imlâlarýnca
yazýlýr: Bill Clinton, William Shakespeare, Puccini, Rousseau … kibi.
Gazetler böyle özel imlâda adlarnýñ oqulýþýný, metinde ilk rast kelgende qavslar içinde bermeliler,
þöyleki: “Jaques Chirac (Jak Þýrak) Ukrayna’ga keldi” ºeklinde.

7
 § 39. Rusça adlar ve soyadlarýnýñ tüm sozuq ve tutuqlarý Qýrýmtatarca’da olarný qarþýlayýcý sozuq
ve tutuqlar arqalý yazýlýrlar. Bu esnada þu hususlarða diqqat etilir:
1) Rusça Ee harfi yo diye oqulðanda öyle de yazýlýr: ?îðîáüåâ > Vorobyov; Íååëîâà > Neyolova.
2) yýmþatuv belgisine qulaq asýlmaz: ?ëüãà > Olga, Äàðüÿ > Darya, Ìàëüöåâ > Maltsev.
3) söz baþýnda ve yýmþatuv belgisinden soñ kelgen Ee harfi ye þekilde yazýlýr: ?âãåíèé > Yevgeniy,
Åâñååâ > Yevseyev.

§ 40. Arabça’dan keçme sýfatfiiller ald yalðamasý olðan ötreli mim’niñ ötresi (u,ü) tañlay
çekimine tabiy tutulýr, þöyleki: ekinci öcek sozuðý qalýn (a, ý, o, u) ise mu-, ince (â, e, i, ö, ü) ise mü-
yazýlýr: mubarek, mucadele, mudafaa, muhasebet, muracaat …, mülâyým, mülâhaza, mücize, mühit,
müsibet, müteber… .
Eger ötreli mim’den soñ q, ð, h tutuqlarýndan biri kele ise, ekinci öcek sozuðý ince olsa bile
yalðama ötresi qalýnlaþýr ve mu- þeklinde yazýlýr: muqtedir, muðber, muðfil, muhtelif, muhlis, muhbir.

§ 41. -ñêèé eklentisi ile bitken Islav-Rus soy adlarýnýñ é harfi Avrupaiy imlâlarca tüþürýp yazýlýr:
Hmelnitski, Rokosovski, Levinski kibi.

Eklentiler çeþiti ve imlâlarý.

§ 42. Yalðama morfemler yaki yalðamalar – söz köklerine sað taraftan ardý-sýra birikip, olarnýñ
leksik yaki grammatik manalarýný deñiþtirici, cümlede ise sözler ve söz birikmeleri aralarýndaki iliþkilerni
ifade ve idare etici söz parçaçýqlarýdýr. Yalðamalar kendi funksyonlarýna köre söz yapýcý, þekil oluþtýrýcý
ve söz þekli yapýcý denilgen 3 çeþitke ayrýlýrlar.
Söz yapýcý yalðamalar (yorðun, tayaq, salýncaq, keskiç) artýq þekillengen sözler terkibinde
bulunðanlarý içün ayrý baþlarýna imlâ qaidetleri problemi degiller, doðru yazýlýþlarý imlâ qýlavuzýndan
baqýlýr.
Þekil yapýcý yalðamalar söznüñ grammatik manasýný deñiþtirgenleri, laqýrdý ve yazuv esnasýnda
qayta ve qayta qullanðanlarý içün imlâlarý diqqat talap eter.
Yalðama morfemler üç gruppaða ayrýlýrlar:affiksoidler, eki variantlý ve dört variantlýlar. Variant
yapýcý davuþlar sozuqlardýr.

§ 43. Bir variantlý yalðamalar (affiksoidler) çeþitli söz bölükleriniñ qýsqarmasýndan varlýqqa
kelgen oluþýmlardýr, þöyleki:

}
- ken < eken - nen < b
Bilen
- keç < ekeç - yat…
- çün < içün - yor < fiillerden
- cek < tegü, degin - yaz…
- al…

Misaller:
Çaparken, yýqýldý. Aldýkeç, cebine soqtu. Oðlu kelmegençün telâþlandý. Men barðancek bekle.
Ateºnen oynalmaz. Yaz keleyata. Açtan öleyazdým. Þamatadan yuqlayalmadý.

§ 44. Keñiþ (-a, -e) sozuqlý yalðamalarnýñ her biri eki variantlýdýr.
Eki variantlýlarnýñ A gruppasýna ait yalðamalar tañlay çekimi, yaný sozuqlarnýñ qalýnlýq ve incelikte
uyumý qaidesine tabiy tüþerler.

8
Þekil oluþtýrýcýlar:
baram, kelem sorayým, tileyim sorayým, tileyim
-asýñ, -esiñ -aysýñ, -eysiñ -asýn, -esin
-a, -e -ay, -ey -ayýq, -eyik
-amýz, -emiz -aymýz, -eymiz -añýz, -eñiz
-asýñýz, -esiñiz -aysýñýz, -eysiñiz -asýnlar, -esinler
-alar, - eler -aylar, -eyler

aytarým, eterim barmam, kelmem

-arsýñ, -ersiñ -mazsýñ, -mezsiñ
-ar, -er -maz, -mez
-armýz, -ermiz -mamýz, -memiz
-arsýñiz, -ersiñiz -mazsýñýz, -mezsiñiz
-arlar, -erler -mazlar, -mezler

barsam, kelsem baracaðým, kelecegim

-sañ, -señ -acaqsýñ, -eceksiñ
-sa, -se -acaq, -ecek
-saq, -sek -acaqmýz, -ecekmiz
-sañýz, -señiz -acaqsýñýz, -eceksiñiz
-salar, -seler -acaqlar, -ecekler.

-la, -le (oyla-, söyle-)

-lan, -len (oylan-, söylen-) -sýra, -sire (aðlamsýra-, külümsire-)
-laº, -leº (oylaº-, söyleº-) -sat, -set (tursat-, kirset-)
-lat, -let (oylat-, söylet) -malý, -meli (barmalý, kelmeli)

Söz-þekil yapýcýlar:

-daº, -deº (qardaº, köydeº) -ar, -er (doquzar, birer)

-lar, -ler (atlar, itler) -ºar, -ºer (altýþar, yediþer)

Eki variantlý yalðamalarnýñ B gruppasýna ait yalðamalar tañlay (-a, -e) ve boðaz (yani yañravuqlýq
ve saðýrlýq – d~t, c~ç, ð~q, g~k )uyumlarý qaidesine tabiy tüþerler, hepsi de þekil oluþtýrýcýlardýr.
-da, -de (daðda, evde) -dan, -den (daðdan, evden)
-ta, -te (týþta, içte) -tan, -ten (týþtan, içten)

-can, -cen (balacan, sevecen) -ca, -ce (Tatarce, özünce)

-çan, -çen (oyçan, iºçen) -ça, -çe (Farsça, Türkçe)

-casýna, -cesine (adamcasýna, mencesine)

-çasýna, -çesine (dostçasýna, eþekçesine)

-ðan, -gen (alðan, bilgen) -ða, -ge (daðða, evge)

-qan, -ken (qaçqan, ketken) -qa, -ke (týþqa, içke)

9
-day(ýn), -dey(in) (daðdayýn, evdeyin)
-tay(ýn), -tey(in) (taþtayýn, sütteyin)

-ðaydý, -geydi (alðaydý, kelgeydi)

-qaydý, -keydi (aytqaydý, ketkeydi)
§ 45. Tar sozuqlý ( ý, i, u, ü) yalðamalarnýñ hepsi dört variantlýdýrlar.
Dört variantlýlarnýñ A gruppasýna ait yalðamalar tañlay çekimi (sozuqlarnýñ qalýnlýq ~ incelikte
uyumlarý) ve dudaq çekimi (sozuqlarnýñ tüzlük ~ yuvarlaqlýqta uyumlarý) qaidelerine tabiy tüþerler.
Yuvarlaqlýqta uyum tek bir öcekli yuvarlaq sozuqlý negizlerge cariydir (§ 18).

Söz-þekil yapýcýlar:

-çýq, -çik \ -çuq, -çük (atçýq, evçik \ otçuq, sözçük)

-lý, -li \ -lu, -lü (atlý, etli \ otlu, sütlü)
-lýq, -lik \ -luq, -lük (barlýq birlik \ çoqluq, gürlük)
-sýz, -siz \ -suz, -süz (atsýz, etsiz \ oysuz, köysüz)
-sým, -sim \ -sum, -süm (atsým, etsim \ tozsum, sütsüm)
-çý, -çi \ -çu, -çü (aþçý, etçi \ qurtçu, sütçü)
-ýncý, -inci \ uncý, -ünci (altýncý, beþinci \ soñunci, üçünci)

Þekil oluþtýrýcý yalðamalar:

yaþým, gençým \ horum, Türküm

-sýñ, -siñ \ -suñ, -süñ
-mýz, -miz \ -muz, -müz
-sýñýz, -siñiz \ -sunýz, -süñiz

barýrým, kelirim \ olurým, körürim

-ýrsýñ, -irsiñ \ -ursýñ, -ürsiñ
-ýr, -ir \ -ur, ür
-ýrmýz, -irmiz \ -urmýz, -ürmiz
-ýrsýñýz, -irsiñiz \ -ursýñýz, -ürsiñiz
-ýrlar, -irler \ -urlar, -ürler

-çý, -çi \ -çu, -çü (barçý, kelçi \ tutçu, yürçü)

-ýn, -in \ -un, -ün (yazýn, kündüzin \ – , küzün)
-ýncý, -inci \ -uncý, -ünci (altýncý, beþinci \ soñuncý, üçünci)
-ýt, -it \ -ut, -üt (sarqýt-, kirit- \ qorqut-, ürküt-)
-ýq, -ik \ -uq, -ük (qaçýq, kesik \ oyuq, üþük)
-ýþ, -iþ \ -uþ, -üþ (barýþ, keliþ \ oluþ, yürüþ)
(barýþ-, keliþ- \ oluþ-, yürüþ-)
-ýp, -ip \ -up, -üp (barýp, kelip \ olup, körüp)
-ýlda, -ilde \ -ulda, -ülde (avýlda-, çivilde \ duvulda-, gürülde)
-ýlý, -ili \ -ulý, -üli (asýlý, tikili \ qorulý, örüli)
-sýn, -sin \ -sun, -sün (barsýn, kelsin \ olsun, körsün)
-ýñýz, -iñiz \ -uñýz, -üniz (barýñýz, keliñiz \ oluñýz, körüniz)
Dört variantlý yalðamalarnýñ B gruppasýna ait soylarý tañlay, dudaq ve boðaz çekimlerine tabiy
tüºerler.

10
 Þekil oluþtýrýcýlar:
soradým, istedim \ toydum, kördüm
-dýñ, -diñ \ duñ, -düñ
-dý, -di \ -du, -dü
-dýq, -dik \ -duq, -dük
-dýñýz, -diñiz \ -duñýz, -düñiz
-dýlar, -diler \ -dular, -düler

yattým, keçtim \ soqtum, tüþtüm

-týn, -tiñ \ -tuñ, -tüñ
-tý, -ti \ -tu, -tü
-týq, -tik \ -tuq, -tük
-týñýz, -tiñiz \ -tuñýz, -tüñiz
-týlar, -tiler \ -tular, -tüler

-ðý, -gi \ -ðu, -gü (býltýrðý, evvelgi \ soñðu, o küngü)

-qý, -ki \ -qu, -kü (astqý, içki \ – , dünkü)

-ðýz, -giz \ -ðuz, -güz (–, kirgiz- \ turðuz-, yürgüz-)

-qýz, -kiz \ -quz, -küz (yatqýz-, ketkiz \ yutquz-, ötküz-)

Söz yapýcý yalðama:

-cý, -ci \ -cu, -cü (balcý, emci \ mumcu, öñcü)
-çý, -çi \ -çu, -çü (taþçý, etçi \ topçu, yükçü)

§ 46. Tutuq ile bitken bir öcekli (ayt-, sev-, sýn-, tiz-, oz-) kibi fiil kökenler ºimdiki-kelecek
zaman ºeklini -ar, -er yalðamasý almaq ile yaparlar: ayt+ar, sev+er, sýn+ar, tiz+er, oz+ar … vb. Bu
çeþitten olðan 9 dane fiil -ar, -er yerine -ýr, -ir (bar+ýr, qal+ýr, al+ýr, bil+ir, kel+ir, ber+ir) ve -ur, -
ür (ol+ur, öl+ür, kör+ür) alýrlar.
§ 47. Þimdiki devamlý zaman fiili yalðamasý olðan -yor çaðdaþ edebiy tilimizde qullanýþlý degil ise
de, oña yabancý da degildir. Fiil kökenlerge biriktirilgende bu bir variantl yalðama imlâsý þöyle olur:
a. -u \ -ü ile bitken kökenlerge (oqu-, çürü- kibi) dosdoðru birikir: oqu+yor, çürü+yor.
b. -a \ -e ile bitken kökenlerge (baºla-, iºle- kibi) birikkende a>ý, e>i deñiþimi olur: baþl-ý-yor, iþl-
i-yor.
c. tutuq ile bitken tüz sozuqlý, bir (bar-, yat-, ber-, yet-kibi) ve eki öcekli kökenler (otur-, yutqun-
kibi) birer -ý\-i arttýrýrlar: bar-ý-yor, yat-ý-yor, ber-i-yor, otur-ý-yor, yutqun-ý-yor.
d. Tutuq ile bitken yuvarlaq sozuqlý bir öcekli kökenler (ol-, kör-) birer -u\-ü arttýrýrlar: ol-u-yor,
kör-ü-yor.
§ 48. –ken/-keç yalðamasý bir variantlý olup, fiilniñ kelecek zaman daimiylik þekline (olur,
barýr, baþlar) dosdoðru biriktirilir: olur+ken, barýr+ken, baþlar+ken, olurkeç, barýrkeç.
Buña qarþýlýq bu yalðama yer keliþinde turðan isimge ve keçken zaman fiiline biriktirilgende
aralarýna bir y soqulýr: yolda-y-ken, evde-y-ken; -keç yalðamasý -ken’niñ bir variantý olup, qullanýlýþý
ve imlâsý týpqýdýr: barýr-keç, olur-keç; yolda-y-keç, evde-y-keç.
§ 49. -ki baðlayýcýsý ayrý yazýlýr: demek ki, dedi ki, kerek ki kibi. Ancaq bir qaç söznen qaynaþýp
qalýplaþqaný içün bitiþik yazýlýr: halbuki, sanki, oysaki, mademki, ºöyleki.
§ 50. Kiril yazýsýndaki imlâmýzða köre özlük (sahiplik) ve tüþüm keliþleriniñ (-ný, -ni ve -nýñ,
-niñ), haberlik ve fiil zamanlarý yalðamalarýnýñ (-ým, -im: -sýñ, -siñ … -dý, -di) þekillerde tek qalýn ve
ince variantlarý bar sayýlýr. Amma bu yalðamalar tar sozuqlý olðanlarý içün olarnýñ yuvarlaq sozuqlý
çeþitleri de barlýðý þuphesizdir, þöyleki: yurt-nu, süt-nüñ, men Türk-üm, sen Rus-suñ, bu iº zor-dur, biz
çoq-muz, siz hoº-su-ñýz, olacaq ol-du… kibi.

11
 Söz sýñýrlarý. Ayrý, bitiþik ve yarýbitiþik yazýlýþlar.
§ 51. Söz – tilniñ nesneler ve nesne belgilerine, oluntýlarða, barlýq iliþkilerine ad berici ve her bir
til içün özel olðan semantik, fonetik ve grammatik tanýtýcýlarýný taþýðan esas struktürel – semantik birimidir.
Morfolojik struktürlerine köre sözler asýl (köken, negiz) yaki bileºik denilgen çeþitlerge ayrýlýrlar.
Bileºik sözler eki ve ekiden çoq bileºenlerden (komponentlerden) oluºqan, yani köken
(negiz)+köken(negiz) struktürli oluþýmlardýr. Olar
a. çeºit köken yaki negizlerden (taºkömür, qoltava);
b. manaca yaki davuþça yaqýn (ana-baba, tos-tomalaq, kitap-mitap, yarým-yamalaq);
c. tiretlengen (iri-iri, kesek-kesek, avuç-avuç) köken yaki negizlerden oluþýrlar ve yapýlýþlarýna köre
de olarga a) qoºma bileºikler, b) çift bileþýkler ve c) egizleme bileºikler denilir.
Leksikografya baqýmýndan bileþik sözlerni söz birikmelerinden ayýrd etmek, imlâ baqýmýndan da
olarný bitiþik, yarý bitiþik yaki ayrý yazmaq problem olup qalmaqtadýr.
§ 52. Eski latin ve Kiril elifbesi imlâsýnda adamaqýllý, anayurt, Baðçasaray, çalýquþu,
Demizqazýq, qabaqbaþ … kibi bitiþik yazýluvlarý gelenek (an’ane) olup qalðan, qoºma sözler ve
mürekkep sözler denilgen bileþik sözlerniñ imlâlarý problem doðurmaz. Amma bunlarnýñ yanýsýra: ana
tili, Qýrým Tatarý, küneþ tutulmasý, araba qapý, suv sýðýrý, çam saqýzý, yel degirmeni, yýl baþý ~
yýlbaþ, demir yolu ~ demiryol, kök quþaðý, iþ kiþisi … kibi biñlerce bileþimler de bar ki, olarný bitiþik
yaki ayrý yazmaq Türkiy tillerniñ hiç birinde hâl olunmaðandýr. Struktürce isim+isim+iyelik yalðamasý
elementlerinden oluþýq, ekinci izafe adýný taþýðan bu birliklerniñ çoqlarý üçünci bir isim öñünde belgileyici
funksyonunda kelip, üç bileþenli (komponentli) izafeler oluþtýrabileler, þöyleki: anatili dersligi,
Qýrýmtatar halqý, suvsýðýr sütü, yýlbaþ bayramý, kökquþaðý renklerý… kibi. Belki de üç bileþenli
izafe oluþtýrabilgen isim çiftlerini, birbütün söz kibi sintaktik boysunýmða kirebilgenleri içün bitiþik yazmaq
kerekir.
§ 53. Manaca birbirine sinonim yaki antonim olðan, yahut davuþça uyðun çift bileþikler ayrý
yazýlýrlar: ana baba, alacaq berecek, qolum qomþu, bala çaða, ev barq, soy sop. Böyle çiftlemelerniñ
herbir ögesi kendi baþýna yalðama alýrlar anasý babasýný saðýnðan; alacaðým da yoq, berecegim de;
çiftlemeler üçünci bir isim ile izafe yapqanlarý zaman yarýbitiþik (defis ile) yazýlýrlar: ana-baba künü,
soy-sop arasýnda dava: qolum-qomþu öþekleri.
§ 54. Eki fiil kökünden oluþqan isimler yarýbitiþik yazýlýrlar: halqný as-kes ettiler; þimdi
qadýnlarýmýzda qoç-köç yoq; bir hafta kel-ketten soñ.
§ 55. Sesbeñzetme kökenlerden oluþqan çiftleme ve egizleme bileþikler defis ile yazýlýrlar: þatýr-
þutur saðanaq quya; pencere camlarý dir-dir titrey.
§ 56. Çift nispiy sýfatlar defis ile yazýlýrlar: sosyal-ekonomik durum: ilmiy-teknikiy ilerileme.
§ 57. Sýfat ve isim çiftleme ve egizlemeleri defis ile yazýlýrlar: eski-püskü urba; adým-adým ileri;
iri-iri kirazlar; tatlý-tatlý armutlar.
§ 58. Bileºenlerinden biri iyelik yaki keliþ yalaðamasý alðan çiftlemeler defis ile yazýlýrlar: köz-
közge laqýrdi; boº-boºuna çapqalama; künü-saatinde yetiºtirme.
§ 59. Bileþik sözler yapýcý morfemlerge dönüþken bir öcekli isimler: baþ-, ana-, öñ-, tek-, art-
, üst-, iç- bileºenleri ile bitiþik yazýlýrlar: baþqomutan, anayasa, öñsezgi, altyataq, üstsübey, içkiyev,
tekboynuz.
§ 60. Pekiþtirmeli sýfatlar defis ile yazýlýrlar: qýp-qýzýl, yap-yañý, sap-sarý, ap-paq, tos-tomalaq,
büs-bütün.
§ 61. Arabça-Farsça’dan alýnma biröcekli: afv, hiss, zann, redd, zemm+et-, ol-, olun- fiilleri
ile yapýlðan bileþikler de bitiþik yazýlýrlar: afvetmek, hissetmek, zannetmek, reddetmek, reddolunmaq,
zemmetmek.
§ 62. Fiil kökeni (al-, kel-, öl-...) + a\e þahýs fiili bitiþik yazýlýr: kelemedim; öleyazdý, qataqaldý;
köralmadý=köremedý.

12
 Büyük ve küçük harfler.
§ 63. Aþaðýdaki hallarda söznüñ birinci harfi büyük þeklinde yazýlýr:
Sintaktik planda:
1. Tekstniñ ilk sözü;
2. Noqta, soru ve ünlem iþaretlerinden soñ kelgen yañý cümleniñ birinci sözü;
3. Her misra (þiir satrý) baþýndaki söz;
4. Özel yaki resmiy mektüpte müracaatniñ ilk sözü: Sevgili anaçýðým. Hürmetli kooperativ reisi;
5. Resmiy belgelerde (hüccetlerde) unvanlar, ilmiy dereceler, mensepler: Sayðýli Rektor:
Sayðýlarýmnen Dos. R. Abdullayev;
6. Eki ve ekiden çoq ögeli olðan yol, yön köstergiçlerde ancaq birinci öge: Þeherge çýqýþ:
Süpermarketke çýqýþ. Eger köstergiçte baþta raqam, soñra añlatýcý söz kele ise, o küçük harfnen
yazýlýr: IV qat; 4. qat;
7. Maqale adlarýnýñ herbir mana taþýyýcý sözü: “Vatanðâ Avdet Devam Ete” (gazet maqalesi).

Sintaksis ile baðlý olmadan:

1. Soyadlarý, özel adlar, baba adlarý: Hüseyin Þamil Toqtarðazi
2. Laðaplar: Taht Alðan Devlet Geray; Patoþ Mustafa
3. Milletler, halqlar, obaqlar (qabileler), tiller, dialektler adlarý: Qazan Tatarlarý,bir Özbek, Orta
Yolaq þivesi; Arab tili
4. Qutsal kitaplarnýñ adlarý: Qur’an; Bibliya; Zebur; Tevrat; Avisto
5. Qýtalar, memleketler, ülkeler, devletler adlarý: Qýrým, Özerk Qýrým Cumhuriyeti; Ukrayna
Cumhuriyeti
6. Insannýñ milliy yaki territorial aideti: Qýrýmlý; Amerikalý; Ukraynalý; Orta Asyalý; Kafkazlý
7. Ilâhlerniñ adlari: Allah; Tañrý; Zevs; Oziris
8. Gezegenler, yýldýzlar, yýldýz üyürleri, zodiak yýldýz taqýmlarýnýñ adlarý: Çolpan, Qoç, Tartanaq, Yer,
Ay, Küneº kibi yazýlýþlar bularnýñ ancaq astronomik obyektler olaraq alýndýqlarýný kösterir.
9. Müessese, iþhane, iþletme, þirket, firma ve beñzer qurulýþlar adlarý: “Ayuvdað” Küçük Iþletmesi;
Qýrým Devlet Sanayi-Pedagoji Institutý, Qýrýmtatar Milliy Meclisi
10. Gazetler, dergiler, kitaplar adlarý: “Yýldýz” dergisi; “Yaný Dünya” gazeti; Qýrýmtatar Halq
Masallarý
11. Qaraltý hayvanlarý ve quþlarýnýñ çaðýrma adlarý: Dörtköz; Ataman; Kökman
12. Harfiy qýsqartmalar: BAª (Birleþik Amerika Þtatlarý); NATO (North Atlantic Treaty Organisation)
13. Unutýlmaz tarihiy ay ve hafta künleri: 18 Mayýs, 1944; Qanlý Çarþembi.

Goðrafiy adlanmalar.
§ 64. Qýrým yurtumýz ve dünya coðrafyasýna ait adlanmalar adeta çeþit sözlükler soñunda ayrý
sýralama tarzýnde ketirilirler. Eki ve ekiden çoq ögeden oluþqan coðrafiy adlanmalar imlâsýnýñ esas
problemleri bileþenleriniñ ayrý yaki bitiþik, büyük yaki küçük harfnen yazýlmasý ile baðlýdýr. Bu mesele
altýna þu qaideler ketirilebilir.
1. Eki ve ekiden çoq ögeden oluþqan, aytýlýþta bileþenleri arasýnda soluq aralýðý sezilgen adlanmalar
ayrý, ve herbir bileþeni büyük harf ile yazýlýr: Tatar Osman; Beþaran Otar; Or Qapý.
2. Yer ve suv adlarý oluþtýrýcý el(i), -þehir, -köy, -yer, -qale, -deñiz, -suv, -göl, -ýrmaq, -çay kibi
yalðamalarný kendisine biriktirgen ve aralýqsýz aytýlðan birlikler bitiþik yazýlýrlar: Seyiteli;
Qaþqaçoqraq; Qaradeñiz; Çufutqale; Sarýsuv; Qýzýlýrmaq; Arpaçay; Biysuv Köpçe; Köyasan.
3. Bir söz kibi, aralýqsýz aytýlsa bile, bitiþik yazýlðanda bileþenleri arasýndaki çat yeri yañlýþ keçirilecek
birlikler ayrý yazýlmalýlar: Qalmuq Arý (“Qalmuqarý” yazýlýþýný Qal Muqarý, Qalmu Qarý þekillerinde
de alðýlayýp, yer adýnýñ Qalmuqlar ile baðlý olðanýný añlamamaq mümkün) Çomaq Arý; Deñýz Ulav
(“Donuzlav” degil).
4. Eger –el, -köy, -yer, -deñiz, -göl, -dað kibi “coðrafiy yalðamalar” –eli, -köyü, -yeri, -daðý,
deñizi… þekillerinde iyelik yalðamalarý alðan olsalar, birinci ögeden ayrý ve küçük harfnen yazýlýrlar:
Azaq deñizi; Biy eli; Capar yurtu; Caða qoþu.

13
5. Aþaðý, orta, yuqarý, büyük, küçük, uzaq, yaqýn, eski, yañý, iç, týþ kibi yön kösterici ve belirtme
yapýcý bileþenler taþýðan, ve soluq aralýðý ile aytýlðan ekili adlamalar ayrý, herbir bileþeni de büyük
harfnen yazýlýrlar: Büyük As; Eski Yurt; Uzaq Doðu; Yañý Sala; Iç Yaq.
6. Latin elifbesi qullanýcý devletlernýñ coðrafiy adlanmalarý asýl tillerdeki imlâlarýnda yazýlýrlar:
Washington; New-York; Kopenhawn. Ama bu hususta çoqça imlânýñ tarihiy prinsipine, alýþýlðan
söyleyiþke yaqýn imlâða riayet etmek kerekir.
7. Türkiye Cumhüriyeti coðrafyasýna ait adlanmalar Qýrýmtatarca ile qarýþýqlýq çýqarmamaq içün Türk
imlâsýna uyðun yazýlýrlar: Kýzýlýrmak, Karasu.

Öcek keçirme.
§ 65. Satýr soñuna sýðmaðan söznüñ qalðan bölümi soñraki satýrða keçirilir. Buña öcek keçirme
denilir. Söznüñ yañý satýrða keçirilecek bölümi öceklerniñ ek yerinden ayrýlaraq keçirilirler. Tilimizde
herbir söz, içinde qaç sozuq bar ise, o qadar öcekten oluþýq sayýlýr. Öcek keçirme esnasýnda yaný satýrða
tek bir harf keçirmek olmaz.

Noqtalama iºaretleri.
Noqtalama diye cümle içinde ve cümleler arasýnda týnýþ (toqtaluv) iþaretlerini yerli yerine qoyup
çýqma qaidelerine aytýlýr.
Týnýþ iþaretleri diye yazýda qullanýlaraq cümleniñ yapýsýný, ve sintaktik bölüniþini köstergen, urðu,
ezgi (intonasyon) kibi harflernen bildirilmegen ses özelliklerini belirtmege yaraðan mahsus grafik
iþaretlerge aytýlýr. Noqtalama qaideleri Rusçadaki ayný qaidelerge uyðundýr.
Qýrýmtatarca’da 11 týnýþ iþareti bardýr.

§ 66. Noqta (·) þu hallarda qoyulýr:

1. Bildirme ve hitap olmaðan ettirme cümleler soñunda. Yaz keldi. Barmaq kerekmiz.
2. Sýralamalar soñunda.
3. Bazý þartlý qýsqartmalar soñunda: vbº. (ve baþqalarý); vb. (ve beñzeri); vsq. (ve soñuna qadar
öylece); s. (sahife)
4. Arab raqamlarý ile sýra sayýlardan soñ: 5. qatta yaþayým
5. Künsayýsýný yazðanda kün ve ay bildirgen raqamlardan soñ: 6.04.1998 y.;
6. Adlama cümleler soñunda: Sabah. Küneþ daha doðmaðan
7. Soyadý öñünde kelgen özel ve babaadýnýñ qýþqa yazýlýþýnda: O.N. Aqçoqraqlý; B.V. Çobanzade.

§ 67. Soru iºareti (?) þu haldarda qoyulýr:

1. Soru cümlesiniñ soñunda.
2. Birevden alýnaraq bir cümleniñ soñunda yaki içinde bildirmeniñ þüphenen qarþýlanðaný yaki ayrý
sözge inanýlmaðanýný köstermek içün qavs içine alýnýr: Soñra qavalda (?) “Tým-tým” havasýný
icra etken. Buña qarþýlýq kerçek soru bildirmegen cümlelerden soñra bu iþaret qullanýlmaz: Kimden
çýqtý bu laf, bilmeyim.

§ 68. Ünlem iºareti (!) þu hallarda qoyulýr:

1. Ünlem cümleleriniñ soñunda: Yaþaþýn baðýmsýz Qýrým!
2. Sevinç açuv, qorqu añlatqan cümleler soñunda: Yýqýl baþýmdan!; Vay, anam!
3. Köterinki sesnen aytýlðan hitabelerde: Barmý güzellik!
4. Cümle arasýnda, bir sözge diqqat çekmek, ayrýca yergi ve mýsqýl bildirmek içün qavs içine alýnaraq:
Ayda biñ dollar (!) qazana eken.
5. Bir cümle içinde birqaç hitap bar ise, olarný birbirinden virgülnen ayýrýp, ünlem iþareti cümle soñunda
qoyulýr
6. Resmiy olmaðan metinlerde, püblisistik ve polemik karakterdeki yazýlarda aþýrý heyecan bildirmek
içün hem soru, hem ünlem iþaretleri yan-yanaþa qoyulabileler.

14
 § 69. Virgül (,) þu hallarda qoyulýr:
1. Mürekkep cümlelerniñ qruppalarý arasýnda
2. Soydaþ üyeleri olðan cümlelerde söz qruppalarý arasýna
3. Cümleniñ eþ körevli üyeleri arasýna
4. Cümlede urðulanmasý kerekken sözlerden soñra
5. Cümle içinde ara sözleri ve ara cümlelerni ayýrmaq içün
6. Sayýlarnýñ yazýlýþýnda ondalýq bölümlerini ayýrmaq içün
7. Añlamða küç qazandýrmaq içün tekrarlanðan sözler arasýna
8. Hitap içün qullanýlðan sözlerden soñra: Reºat, sen de kel.
9. Resmiy yazý ve mektüplerde hitap ve muracaat sözlerinden soñra
10. Bir durum, tüºünce veya ricaný qabul veya reddetmek içün qullanýlðan ebet, yoq, hayýr, þüphesiz,
besbelli… kibi sözlerden soñra
11. Yazýþmalarda yer adlarýný künsayýsý bildirgen raqamlardan ayýrmaq içun: Aqmescit, 1 Mayýs, 1999.

§ 70. Noqtalý virgül (;) þu hallarda qullanýlýr:

1. Mürekkep cümlelerde baðlý cümlelerni birbirinden ayýrmaq içün: Yaðmur toqtamadan yaða;
arqamýzdaki terekler týnýq-týnýq þuvuldaylar; oñ taraftan eçkilerniñ acýnýqlý baðýruvlarý
eþitile. (E. Alimov)
2. Cümle içinde artýq virgüllernen ayrýlðan taqýmlamalarný birbirinden ayýrmaq içün: Zenginler
“Mercedes”, “Volvo”, “Renault” larda; fuqareler avtobus, trolleybuslerde qatnarlar.

§ 71. Eki noqta (:) þu hallarda qullanýlýr.

1. Bir cümleden soñra örnek ve añlatmalar berilecek olsa þu cümleniñ soñuna qoyulýr: Aylanýp
artýmýzða baqayýq: balalarný östürdik, oquttýq, evli-barqlý ettik.
2. Köçürme söylev öñüne kelgen müellif sözlerinden soñra qoyulýr: Týþarýða bir yigit çiqip: “Aydýnýz,
cemaat, kiriniz” – dep içeri qayttý.

§ 72. Çizgi (–) cümlede ºöyle yerlerde qullanýlýr:

1. Araqonuþmalarda aytqý (replikler) baþýnda;
2. Yüklem (haber) baþ keliþte turðan bir isým yaki mastarnen ifadelengen olsa özne (müpteda) ve
yüklem arasýna qoyulýr: Til–bir, qulaq–eki, söyle bir, diñle eki;
3. Soydaº üyeli cümlelerde genelleyici söz öñünde yaki ondan soñra: Bütün ortalýq – quþlar, hayvanlar,
böcekler sýcaqtan qaçýp, yuva ve inlerine çekilip týnýp turalar;
4. Kiriþ cümlesini esas cümleden ayýrmaq içün;
5. Cümle ortasýnda soydaþ üyeler gruppasýný ayýrmaq içün;
6. Mürekkep cümlenin birinci qýsmýndaki yüklem ekinci parallel qýsmýnda tüþüp qalðan olsa: Yerni
küneþ yaraþtýrýr, insanný – iþ;
7. Köçürme söylevden soñ müellif añlatýmý önüne qoyulýr “Aydý, kir, bir tosat otur” – dedi Bekir.

§ 73. Çizgiçik (birleºtirme çizgisi, defis) (-) þöyle yerlerde qullanýlýr:

1. Söznüñ satýr soñuna sýðmay qalðan qýsmýný aþaðýdaki satýrða köçürilgen qýsmý ile birieþtirmek içün;
2. Tilbilgisine ait metinlerde hecelerni ayýrmaq içün;
3. Eski yazý tilinde Farsiy izafeni söz negizinden ayýrmaq içün: mekteb-i rüºtiye; ifade-i meram.;
4. Ekili soy adlarýný birleþtirmek içün: compozitor Saint-Saens; Joliot-Curie;
5. Eki ve ekiden çoq millet, til, devlet aralarýndaki bað, iliþki belirtilgende: Karayimce-Rusça-Lehlice
Sözluk; Ukrayna-Rusya söyleºmeleri;
6. Eki ve ekiden çoq kiþi yaki yer adlarý arasýndaki baðlýlýq belirtilgende: Moskva-Pekin demiryolu;
7. Eki ve ekiden çoq sayý arasýnda süre baqýmýndan bir bað belirtmek istedigimiz zaman: 1944-1990
ðurbet yýllarý, 1997-98 oquv yýlý.
8. Cümlede belirtken yaki tarz halý olup kelgen ekilemeler.

15
 § 74. Çoqnoqta (…) þöyle yerlerde yazýlýr:
1. Añlatýmnýñ bitmegeni, üzülgenini añlatýr
2. Alýntý cümleniñ soñuna qadar alýnmaðaný, kesilgenini kösterir
3. Normativ olmaðan, küfür ve ayýp bir soz yerine: Qarðanýñ bir közü oqta, bir közü b…da
4. Müellifnin özel bir kiþi adý yaki coðrafiy adlanmaný aytmaða istemegeni taqdýrde: 1991 yýl, Qýrým,
… köyü

§ 75. Qavslar þöyle hallarda yazýlýrlar:

1. Kiriþ yaki araða soqma cümlelerni ayýrýp köstermek içün;
2. Alýntý alýnðan eser yaki muellifniñ adlarýný ayýrýp köstermek içün;
3. Piyeslerde müellif qaydlarýný kiþileriniñ qonuþmalarýndan ayýrmaq içün;
4. Baþqa bir söznüñ tercimesi yaki söznü ayýrýp köstermek içün: Amma o (qýz) razý olmaðan;

§ 76. Týrnaçýqlar (“ ”) þöyle hallarda qoyulýrlar:

1. Köçürme söylev ve alýntý cümlelerni ayýrýp köstergende;
2. Bir söznü istihzalý yaki esas añlamýndan sapmýþ bir manada qullanðanda;
3. Sanat eserleri, gazetler, dergiler adlarýný yazðanda.

§ 77. Kesme iºareti (apostrof):

1. Özel ve coðrafiy adlar negizini yalðamalardan ayýrýr: Qýrým’da; Osman’dan
2. Harfiy qýsqaltlamalarný yalðamalardan ayýrýr: Ukrayna NATO’ða ýntýlmaqtadýr;
3. Raqam(lar)ný yalðamalardan ayýrýr: Büyük oðlum 1968’de doðdu;
4. Söznüñ bir yaki birqaç harfinin tüþürilgenini kösterir:
N‘ola (ne ola) qýlsa Nevayi eþ’arýmý tahsin –
Biz de silsile-i han-i Qýrým Meñli Gerayýz.
5. Ortaçað klassik edebiyatta bazý Arabça sözler terkibindeki “hemze” ve “ayn” harfleri yerine qoyulýr:
Qur’an, ni’met
6. Ayrý alýnðan harfke yalðama taqýlðanda ekisini birbirinden ayýrýr: A’dan Z’ge qadar;
7. O’nu, O’nuñ, O’ña … kibi yazýlýþlar ancaq Allaha, Peyðamberge, Qur’anða nispeten qullandýqta
keçerlidir. Bir insanða nispeten (sýradan bir insan olsa) qullandýqta böyle yazýlýþ o insan üstünden
mýsqýl ve mezek bildirir.

§ 78. Köçürme söylev.

Tekstlerde avtor qonuþýcýlarnýñ söylevlerine qarýþa yaki qarýþmayabile.
1. Avtor qarýþmaðan qonuþmada herbir qonuþýcýnýñ söyledikleri normal olaraq yañý satýrdan, tire ile:
- Saat qaçta kelirsiñ?
- Ekilerde. Eñ keçi eki buçuqta.
yaki týrnaçýqlar ile baþlar:
“Saat qaçta kelirsiñ ?”.
“Ekilerde. Eñ keçi eki buçuqta”.
2. Avtor qonuþýcýnýñ sözlerini olðaný kibi berip, ayný zamanda kendi sözlerini de qarýþtýrsa, bu çeþit
söylevge köçürme söylev (direct speech) denilir. Köçürme söylev qullanýlðan cümleler 4 çeþit olurlar
ki, noqtalamalari þöyledir:
1) Köçürme söylev cümle baþýnda:
“Þöyle yalanða inanýlýrmý?” – dedi qýz
Noqtalamasý: açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile - (, ? !) iþaretlerinden biri - ,
qapayýci týrnaçýq tire - avtor sözleri.
2) Köçürme söylev cümle soñunda:
Qýz açuvlandý: “Þöyle yalanða inanýlýrmý?”
Noqtalamasý: Avtor sözleri - eki noqta - açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile -

16
 (. ! ?) iþaretlerinden biri - qapatýcý týrnaçýq.
3) Avtor sözleri ekýge bölüngen:
Qýz açuvlandý: “Þöyle yalanða da inanýlýrmý?” – dedi
Noqtalamasý: Avtor sözleri - eki noqta - açýcý týrnaçýq - köcürme söylev büyük harf ile -
(, ? !) iýþaretlerinden biri - tire - avtor sözleri - noqta.
4) Köçürme söylev ekige bölüngen:
“Aqýllý adam, – dedi qýz, – öyle yalanða inanmaz”.
Noqtalamasý: Açýcý týrnaçýq - köcürme söylevniñ bir qýsmý büyük harf ile - vergül - tire
- avtor sözleri - vergül - tire - köçürme söylevniñ qalðan qýsmý küçük harf ile - (? !)
iþaretlerinden biri - qapatýcý týrnaçýq.
Köçürme söylev içine daha baþqa birevniñ köçürme söylevi soqulðan olabile. O zaman köçürme
söylev içindeki söylev birli týrnaçýqlar içine alýnýr:
“O qýz maña ‘aqýllý adam öyle yalanða inanmaz’ degende utanðanýmdan yerge kireyazdým” –
dedi Selim.
Iþlevini yapqan: Kemâl Hüseyin Qoñurat
Qýrým Devlet Sanayi-Pedagoji Ýnstitutý
Qýrýmtatar Tili ve Edebiyatý Kafedrasý
Aqmescit, 1999

Qýrýmtatar tili ögrenüvinde edebiyatnýñ rolü ve küçü

Edebiyat til ögrenmeniñ eñ etkili bir þekli olaraq.

Bügünde bir çoq qýrýmtatar tili ocalarýnýñ eñ büyük nuqsanlarý bu edebiyat ile yaqýndan
oðraþmamalarýdýr. Bazý mektep dersliklerinde olðan tek-tük eserler asýlýnda mühteþem qýrýmtatar
edebiyatýnýñ yalýñýz bir cüzü ve parçaçýðýdýr. Grammatik qaidelerni añlatqanda qullanðan bir-eki toqal
cümleler ise, bular çoqusý hallarda klassik edebiyattan degil de, adiy kündelik publitsistikadan alýnðan
cümleler olýp, ögrencini, talebelerni tilge avesini ve istegini arttýrýp olamaylar... “Memetçik kirpiçikni
piyazladý”; “Osman suvný külip ketire”; “Tilki aþ qýdýrýp ormannýñ ta iç tarafýna kete” kibi tuzsuz,
damsýz cümlelerni misal ketirip til ögrenmesine aves ve istek beslenemez.

Balalar içün qolayca cümle misal ketireyim dep, usta eli ile iþlenmegen ve çoq basit olðan cümleler
yahut doðrudan-doðru manasýz bir söz yýpýmý olðan þeyler ortaða çýqarýla.
Bazýda grammatik qaidege uydurmaq niyetinen rusçadan kalkalar yapýlýp cümle tizile...
Bularnýñ hepisi hem talebe hem hocaða, hem de tilimizge çoq zarar ketirmekteler...
Edebiy til - deyler. Edebiy tilde böyle olacaq, edebiy tilde þöyle olacaq - deyler. Lâkin edebiy tilniñ
özü ne olðanýný añlamaylar. Her bir þive sözü ve ibaresiniñ edebiy tilge kirmege haqqý bar. Lâkin olar
iþlenmeli, cülâlanmalý, küçlü bir yazýcýnýñ, istidatlý bir ustanýñ elinden keçmeli.
Misal olaraq, “day” þeklindeki “dayýn” münasebetçisi - sanki bir þive unsurý kibi qabul etile. Amma
Hamdi Giraybay buný ustalýqle yasalðan bir ibarede qullanýp, ahenkini arttýra ve umum faydalana
bilecek bir þekilge ketire. Onýñ “Hicret” adlý eserinde böyle satýrlar bar:

Tükürgende közü patlap çýqacaqday bir qazaq

Bekletken soñ nafle halqný uzundan-uzaq...

17
Bu yerde (birinci satýrda) her þey öyle bir iþlengen ki, buný baþqa türlü yapacaq olsañ, tek bozmaq
ihtimalý bar.
Osman Aqçoqraqlý, Abdülðafar Þeyh-zade, Cemil Kermençikli, Ablâkim Hilmi, Umer Ýpçi, Cemil
Seydamet, Abduraman Qadri-zade, Memet Nuzet kibi söz ehilleriniñ eserlerini ögrenmeli. Þive
dememeli, edebiy til qalýplarýna uyðun degil - dememeli, bu bizge añlaþýlmay - dememeli. Yalýñýz
aramalý, bulmalý, ögrenmeli, bilmeli ve añlatmalý. Aqçoqraqlýnýñ 100 yýl evel qullanðan bediy tiline bir
köz taþlayýq:

Giray nazar dike qalmýþ,

Tüter lülesi aðzýnda
Muti qullar divan turmýþ
Yavuz hannýñ etrafýnda

******************

Hannýñ emri onýñ içün

Quran kibi, olur qanun.
Sanarsýñ dikili bir taþ,
O bilmez aþq ve sevdayý
Qulaq virmez, iþitmez o,
Oyun, külkü ve cilveyi.
Ýster tahqir ve istihza
Ýster fiðan ve ahi-zar.
Rica, minnet ve sut-sada
Rahatýn itmez taru-mar.
(A.Puþkinden)

Aþaðýdaki parçaný rusçasý ile qýyas eteyik:

Ðàñêèíóâ ë¸ãêèå âëàñû

Êàê èäóò ïëåííèöû ìëàäûå
Êóïàòüñÿ â æàðêèå ÷àñû,
È ëüþòñÿ âîëíû êëþ÷åâûå
Íà èõ âîëøåáíûå êðàñû...

Periþan saçlý dülberler

Giderler suya düþmeye
O nazik gül kibi, tenler.
Acep endamlý tenlere
Aqar çeþme, ider oyün
O þirin tenler üstüne...

Ebet, qýrýmtatar tilini zenginleþtirgen, üslüben çeþitleþtirgen tercimeciliktir. Hem tercimecilik

mütercimniñ til derinliklerine dalmasýna sebep olur. Þunýñ içün til ogrenmek, tilni duymaq, tilge can ile
yaqýnlaþmaq, tilniñ sýcaðýnda avunmaq içün talebeler de mutlaq tercimecilik ile oðraþmalý. Buña rus ve
cihan klassikasý çoq güzel bir meydandýr.

Ýsmail Hasan-oðlu Kerim.

18

Hâzâ Hikâyet-i Yusuf
aleyhisselâm ve Zeliha
128. Gömlegin çýqardýlar
Aný yalýn qýldýlar
Tañrýdan qorqmadýlar
Aqýllarýn birkidü.
129. Yusufý quyuya atdýlar
Býraz durub baqdýlar
Andan qoyub gitdiler
“Ýþte qurtuldýq!”, - deyü
130. Ol quyunýñ sýfatý
Niteligi, sureti
Kim qazduði qýssayý
Ayduvirem ta bellü
131. Kâfirlerden ol þeddad
Qazmýþ aný Ibni ‘Ad
Qul aslý ol umuzaq
Olaydý ulu iþlü
132. Ol vaqýt bir er vardý
Anuñ adý Hud 1 idi
Ol er peyðamber idi
Ol Tañrisina doðru.
133. Tevratý2 hub oqumuþ
Yusuf qýssasýn bilmiþ
Allahýna yalvarmýþ
“Yusufý göster”, - deyü
134. Ol haqdan nida gelmiþ:
“Var ol quyuya”, - demiþ
Girüb anda gizlenmiþ
Qalan halqdan yaþýnu
135. Yusuf dünyaya gele
Seni quyuda bula
Maqsudýñ hasýl ola
Hacetiñ qabul qýlu.
1
Hud – peyðamberlerden biri
2 4
Tevrat – Yehudiylerniñ din kitabi
136. Hud ol quyuyý gördi
Gelüb içine girdi
Kendi halvet3 yer durdý
Quyu içre gizlenü
137. Üçyüz yýl tamam keçdi
Çoq mahluq qondý, göçdi
Ol vaqýt Yusuf düþti
Duru keldi Hud örü
138. Gördi bir suret gelür
Ay u gün aciz qalur
Hud dahi heyran olur -
“Acaib yüzdir!”,- deyü
139. Quyý derin, suvý çoq
Yusuf duracaq yer yoq
Hud’a toqundý bir oq
Söz iþit ibretleyü
140. Allahýñ qudret iþi
Bir elinde bir taþý
Doldý quyunuñ baþý
Yusufa döþek olu
141. Yusuf çün taþa indi
Anda dizi sýyrýldý
Cebrail hazýr geldi
Aña ilâc getirü
142. Haq selâmýn getürdi
Yanýna hoþ oturdý
Dizine kafur4 urdý
“Oþ oñuluv bu!”, - deyü
143. Bu kez Hud turý geldý
Yusufa selâm virdi
Hemi Yusufdur derdi
“Gel berü!”, - der,- “ iþ ulu!”
144. Hud miskin aný gördi
Ahvalýn tamam sordý
Gördügine sevindi
Yusufý arzulayu
3
halvet – bir kimse olmaðan yer
kafur – kamfora
19
 Aðalarý tarafýndan quyuða atýlðan Yusuf. Ortaçað minyatüri (Buhara, 1615)

20
145. Yusufa nazar itdi 154. Durdý, evine gider
Nagâhin 5 ussý gitdi 6 Yuqaru, göge11 baqar
Hud hem va’ada yetdý Dünüb ardýna baqar
Düþüb öldü oðýnu “Ya Yusuf gele!”,- deyü

146. Cebrail yine geldi 155. Ya’qub döndi evine

Huduñ ölüsin aldý Ille baqar ardýna
Iledüb 7 topraða saldý Qorqar ol Yusufýna
Yusufý qorqa deyü “Ne qýldýlarkim”, - deyü

147. Girü Cebrail geldi 156. Oðlanlarý yaqlaþdý

Yusufa ögüt verdi Yaqýn, yaqýn çoqlaþdý
“Qardaþlarýña zinhar 8 Qamusý12 hep aðlaþdý
Ya Yusuf, küsme!”, - deyü “Vaveylâ, Yusuf!”, - deyü

148. Allahdan nida geldi 157. Qamu eve geldiler

Yusuf aný iþitdi Yavuz haber verdiler
Yusufý ögütledi: Ya’qubý aldadýlar
“Hiç qayýrmaðýl 9 qayu Gice oldý qarañu.

149. Sen ulu þah olasýn 158. Qarañu gice oldý

Memleket, mal bulasýn Ya’qub anlara sordý:
Bunda sehl olasýn “Yusuf halý ne oldý?
Iþte, qurtulduñ!”, - deyü Aydýñ baña dosdoðrý!”

150. Yusuf qayðuya batdý 159. Bunlar aydýr: “Biz vardýq

Qýrq gün quyuda yatdý Yazýda13 yarýþýrdýq
Ahýr Allah gör, nitdi Qoyun qatýnda qodýq
Vir salavat çaðlayu “Biz gelince dur!”, - deyü

151. Qardaþlarý döndiler 160. Yürimekden usanmýþ

Bir oðlaq öldürdilar Nagâh uyquya varmýþ
Gömlegin qanladýlar Gelüb aný qurt yemiþ
Döndiler eve girü Ðafil iken uyunu”

152. Yolda bir aðaç vardý 161. Ya’qub aný iþitdi

Ya’qub anda oturdý Oðunub yine duþdi
Yuqarýdan ün geldi Oðlanlarý aðlaþdý
Iþitdi seb…in deyü “Yavuz iþ oldý”, - deyü

153. Ya’qub aydur: “ Ün geldi 162. Bu kez çün irte oldý

Aceb, nice hal oldý? Ya’qubuñ ussý geldý
Eyvah, Yusufým qaldý!” Bunlara yine sordý:
Ya’qub düþdý oðunu10 “Qaný Yusufým? “, - deyü

5
nâgâh – apansýzdan
6
ussý ketti – esi avdý
7
iledüb – alýp ketip
8 11
zinhar - yalvaram göge – kökke
9
qayýrmaðýl – qayðýrma 12
qamu – hepsi, tümü
10
oðunmaq – esini coymaq 13
yazýda – çölde, dalada

21
163. Yahuda cevab verdi 172. Boynuna ip daqtýlar
Aydur: “ Düþvar14 iþ oldý Diþlerin çýqardýlar
Gelüb aný qurt yedi Aðzýný qanatdýlar
Donýn qana bulayu “Ýþbu qurt yedi”, - deyü

164. Ýþanmaz iseñ bize 173. Ya’qub ol qurdý gördi

Bu gerçek sözümize Qalquban öri durdý
Yalan olmazuz size”, - Bu kez ol qurda sordý:
Aðlaþdýlar yalvaru “ Yusufum netdiñ?”, - deyü

165. Gömlegin çýqardýlar 174. “Yusufum niçün yediñ

Pes, Ya’quba verdiler Hiç gömlegin yýrtmadýñ
Yalan sözler qurdýlar Ol Allahdan qorqmadýñ
Atalarýn aldayu Bunda gelem, dimeyü?”

166. Ya’qub gömlegi gördi 175. Ol qurda ferman geldi

Alub aný aradý Aðzýn açýb söyledi
Hiç bir delik bulmadý Hoþ nutq selâm virdi
Aðlar aný tañlayu 15 Ol Ya’quba tabiyu

167. Aydur:” Ne hoþ qurd emiþ 176. Aydur: “Oðluñ görmedim

Yusufýmý ol yemiþ Qandalýðýn bilmedim
Gömlegini yýrtmamýþ Yusuf etin yemedim
Meger þefqat eyleyü Diñle sözüm inanu

168. Olaydý hasedünüz 177. Qoðýl beni16, varayým

Ýledüb yedirduñuz Hep qurtlarý direyim
Bu kez baña geldiñiz Qatuña getüreyim
Yalancýya aðlayu Ola qamusý doðru

169. Yürüñ, yazuya varýñ 178. Ben bir dahi dertlüyem

Qurtu baña getirün Bugün baðrý baþlýyam17
Var, bu iþi bitüriñ Ýki gözi yaþlýyam”, -
Eve, dü qatarlayu Secde qýldý aðlayu

170. Yohsa ben öri16 duram 179. “Bir ayrýq yerden geldim
Hoþ, arý namaz qýlam Bir oðlum yavý qýldým18
Haliqýma yalvaram Heyran olub yürdüm
Hep gidesiz qayrýlu” Dutdýlar beni eviþü19

171. Duasýndan qorqdýlar 180. Ol oðlum ðayib oldý

Yazýya daðýldýlar Tamam yedi yýl oldý
Varub bir qurt tutdýlar Hasreti baña qaldý”, -
Aluban tez getirü Deyüb aðlar dögünü

17
baðrý baþlý – baðrý yaralý, çýbanlý
14
düþvar – küç, qýyýn 18
yavý qýlmaq – coymaq
15
tañlamaq – hayret etmek, þaþýp qalmaq 19
qoðýl beni – býraq meni
16
öri, örü turmaq – yerinden turmaq 20
eviþmek – aþýðýþmaq

22
181. Qurd gidüb girü geldi 191. Meger Mýsýr þehrinde
Ya’qubýñ elin aldý Bir malik vardýr anda
Anuñ içün doðru oldý Misli yoqdur düzende
“Ayrýq et yemem”, - deyü Bazýrðandýr devletlü

182. Ya’qub ol qurdý qodý 192. Malýn hisabýn bilmez

Ol iþi Haqdan bildi Dilinden yalan gelmez
Göñlü teþviþle20 doldý Hergiz hata iþ qýlmaz
Maqam dutdý aðlayu Ðayetde eyü hulu 21

183. Diñle, gel, ey bigâne 193. Bir gün evine vardý

Ya’qubdan bu zamane Gice yatýb uyudý
Ken’an qurdlarý yemez Bir hoþ eyü düþ gördi
Adam etin, ey ulu! Sabah durdý sevinü

184. Ya’quba geldi belâ 194. Geldi bazar içine

Ýnayet Haqdan ola Ta’birciler yanýna
Bu hasretden qurtula Oturdý dükkânýna
Yusufý gele girü Düþün aydar añladu

185. Qaldý Yusuf quyuda 195. Aydur: “Bugün düþümde

Ya’qub bunda qayuda Yürür idüm Ken’ande
Her gün ister yazuda ‘Ad quyusý qatýnda
Yusufý bulam deyü Gördüm bu düþi qamu

186. Yahuda örü durur 196. Gökden yere gün iner

Her gün quyuya varur Girüb yaqamdan çýqar
Hem Yusufa çaðýrur Hem girüb yüklerime
“Ahvalýn nedir”, - deyü Ýçinde gezer yürü

187. Yusufdan cevab gelür 197. Çýquban göge aðar

Aydur: “Halým hoþ durur Bir pare bulut doðar
Daðý halým Haq bilür Üstüme nurlar yaðar
Hasretim sizsiz”, - deyü Ol bulutdan dökülü

188. Çün qýrq gün tamam oldý 198. Turub nurlarý derdim
Yusuf quyuda qaldý Sandýqlarý doldurdým
Hem va’de yaqýn geldi: Düþümi saña didüm
“Yusufý çýqar!”, - deyü Ta’birim nedir?”, - deyü

189. Hoþ salavat virelüm 199. Ta’birci kitab aldý

Mülki halýn görelim Baquban heyran qaldý
Bu meclisde duralým Düþ ne olasýn bildi
Ðayretde ola bellü Hem malike söyledi

190. ——————————————- 200. Malike der: “Gel bunda

——————————————- Bir qaç altun qo þunda
Yusufdan haber bile Eyü geldi ta’birde
Diñleyler, pes, qamu Düþün yorayým”, - deyü
21
teþviþ – qasevet 22
eyi hulu – eyi tabiatlý

23
201. Malik altýný verdi 210. “Andan soñra bulasýn
Ta’birci kitab gördi Maqsudine iresin
Düþüni aydý verdi Ki çoq mallar alasýn
Cümlesini añladý Elli yýl qatlan” ,- deyü

202. Aydur: “Ol yire vardýñ 211. Malik aný iþitdi

Gün doðduðýn hem gördiñ Durub evine gitdi
Dürri mercan 22 ki dirdüñ Oturub hem sabretdi
Sandýqlarný dolduru Ol müddete sevinü

203. Ol yazuya varasýn 212. Gâh sabr qýlýb durdý

Bir qul oðlan bulasýn Gâh bir sefere vardý
Aný satun alasýn Gâh ol Haq’qa yalvardý
Hubluðýna imrenü23 “Düþüm gerçek qýl!”, - deyü

204. Ahir aný satasýn 213. Elli yýl kim iriþdi

Mal içine batasýn Va’de tamam yaqlaþdý
Padiþahlýq ötesin Malik anda iriþdi
Ta ölünce þad olu Yükün çözdi deñklenü24

205. Ta’birde böyle gördüm 214. Naðâh quyuya baqar

Düþüni iþte yordum Quþlar inüben çýqar
Doðrusýn aydý verdim Pes, qullarýna söyler
Dur var imdi sevinü” “Quyuda su var”,- deyü

206. Malik oradan durdý 215. Malikiñ iki qulý

Te’cil evine vardý Var idi yüzi suvý
Qatýr, deve götürdi Biriniñ Kâmil idi
Yol tutdý qatarlayu Birine Beþir deyü

207. Deve, qatýr yüklendi 216. Kâmil Beþirge durdý

Ken’anden yaña gitdi Quyu üstüne vardý
Yaraðýn tamam itdi Qaviy orðan25 getürdi
Gitdi düþýn isteyü Bir eþege berkidü

208. Malik yazuya vardý 217. Ol quyudaðý quþlar

‘Ad quyusýný23 gördi Ol imiþ feriþteler
Yedi gün anda durdý Yusufa eþ olmuþlar
Ol düþün bulam deyü Yur alurlar cikrinü

209. Ün geldi yoqarýdan: 218. Beþir orðan indirdi

“Ol istedügin oðlan, Kâmil qoða26 doldurdý
Ya Malik var, git, vaqtile Cebrail irüb geldi
Elli yýl geçsin!”, - deyü “Ya Yusuf, durðýl!”, - deyü

23
dürri mercan – inci ve mercan
24
imrenmek – bir þeyni pek istemek 26
deñkleyü – teñ, beraber etip
25
‘Ad quyusý – Allah cezasýna oðraðan ‘Ad qabilesi 27
orðan – arqan
qazðan quyu 28
qoða – qopqa

24
219. Tañrýdan buyruq geldi 228. Çün Malik halý bildi
“Orðana yapýþ!” ,-dedi Sekirdüb qarþý geldi
Eglenmeye tez durdý Yusufýñ elin aldý
“Quyudan çýq qurtulu!” Yük içinde gizleyü

220. Yusuf, halýn bildinmü? 229. Qardaþlarý geldiler

Gözüñile baqtýnmu? Yüce yerden baqdýlar
Özün qýyas itdiñmi? Yusufý bulmadýlar
Ayýtðýl bana doðru. Quyu üzre yürüyü

221. Yusuf ayýtdý: “Baqdým , 230. Pes, daðdan seyretdiler

Göñlümden ben ayýtdým Qafile32 qonmuþ gördiler
Eger ben qul olaydým Ol quyuya baqdýlar
Bahamý kim yitirü29?” Bunlar qafleye varu

222. Cibril aydur: “Ýmdi dur 231. Bunlar malike sordý:

Elüñi orðana ur “Bir qulumýz var”, - dedi
Quyudan çýq, bahañ gör “Pes, bize haber geldi
Neye degersin”,- deyü Size gelmiþ gizlenü

223. Beþir orðaný çekdi 232. Tiz bize veriñ berü

Kâmil baquban gördi Hiç gizlemeñ añaru
“Bir güzel oðlan çýqdý!”, - Eviñize irmeden
Beþire der sevinü Qorquñ bizden saqýnu

224. “Ya Beþir! Hâzâ’l - ðulam30 233. Yohsa þimdi dururuz

Sanasýn bedri tamam Cümlemiz hayqururuz
Süreti ceddü’l - enam31 Qamuñuz öldürürüz
Bir feriþte sýfatlu” Bir qomarýz dügedü33”

225. Malik hud aydý vardý 234. Malik qorqýb titredi

Ezelden ýsmarladý Pes Yusufý çaðýrdý
Qullarýna der idi: Bunlara ýsmarladý
“Gözediñ, isteñ!”, - deyü Kendü özni saqýnu

226. “Kimkim aný bilürse 235. Pes Yusufý aldýlar

Ya haberin olursa Dilince qorqutdýlar
Ol qulu götürürse “Öldürürüz!”, - dediler
Eylikler idem”,- deyü Yusuf aðlar titreyü

227. Qýzumý aña virem 236. Aydur: “Beni öldürmeñ

Elimle biti yazam Öldürýb qana girmeñ
Qullýqdan azad idem Halýñýzý bildirmeñ
Yürüye beklik bulu Bu Malike tañlayu”

29
yitirü – bitirip
30
hâzâ-l-ðulam – bu qul 32
qafile – deve, kervan qatarý
31 33
ceddü’l-enam – ulu insan dügedü – tüketip, bitirip

25
237. Bunlar hepsi and içdi: 246. Bunlar aydur: “Yalancý,
“Geçen iþledük – geçdi” Hem oðrýdýr ikinci
Yusuf ile tanýþdý34: Üçüncisi qaçýcý
“Seni satalum”,- deyü Ýþitgil bizden bellü”

238. Pes Yusuf razý oldý 247. Malik aydur: “Ýþitdim

Bunlar duruban geldi Ayýblarýný bildüm
Malike tapu qýldý Qamusýn qabul qýldým
“Bu qulu satalum”, - deyü Kesiñ bahasýn bellü

239. “Ya malik, bilürmisin 248. Yanumda altunum yoq

Bu qulý alurmýsýn Külleb ile qumaþ çoq
Çoq altun virirmisin Pul yarmaq37 var, qýymet yoq
Bize bahasý”, - deyü Benden iþidiñ doðru”

240. Malik aydur: “Alurým 249. Yusuf aydur göñlünden:

Çoq altunlar verürem “Qardaþlarým önünde
Yanum ile altun yoq Çoq söylese dilinde
Tavar35 qumaþ top tolu” Malik küçi yetmeyü”

241. Altun aslýndan, ey yar 250. Bunlar aydur: “Olmazuz

On toquz altuný var Külleb, qumaþ almazuz
Kimi qalp, kimi geçer: Ol pullarý alurýz
“Alurmýsýn ver!”, - deyü? Qalanýn baðýþlayu”

242. Bunlar aydur: “ Alalum 251. Malik aydur: “Biliñler

Ayýblu qul virelüm On toquz yarmagým var
Üç aybý var - diyelüm Aluñ benden ikiþer
Ta ki saña añladu” Biriñiz baðýþlayu”

243. Qaçýcýdýr - bilesiñ 252. Bunlar aydur: “Biz aldýq

Qaçan bizden alasýn Hem ol qadara satdýq
Ýltib ýraq satasýn Qalanýn baðýþladýq
Bizden oluñ assýlu Al bize qabul qýlu”

244. Hele sen qulý alðýl 253. Malik Yusufa baqdý:

Bir qaç aybý var - bilgil “Bu erler seni satdý
Anlara qail olðýl36 Hem sen qulmýsýn dedi
Baha alavuz yaru” Yudunmaðýl gizleyü”.

245. Malik aydur: “Ayudýñ 254. Dönüb Yusuf ayýtdý:

Ayiblerin hep deyüñ “Ulularýmdýr”,- dedi
Hem altunýmý aluñ “Duþmanlardan qurtardýñ
Söyleþelü satýþu” Saña satdýlar”, - deyü

255. “Pes, sen olduñ lâyýðým

Bunlar oldu düþmenim
Ben bunlara dönmezem
34
tanýþtý – qonuþtý, laf etti Haq yerine getirü”
35
tavar – mal, tavar
36
qail olmaq – razý olmaq 37
yarmaq – kapik, tun para

26
256. Yusuf bunlara vardý 266. Atamdan ayýrdýlar
Qamusýn esenledi Ýltüb quyuya saldýlar
Öpüb, quçub aðlaþdý Soñra qul deyüb satdýlar
Malik baqar tañlayu Qardaþlýq haqqý deyü
267. Anacýðým, toðmýþdým
257. Bunlar Yusufa döndi:
Nola senden ölseydim
“Bizi baþhayýz(?)”,-didi
Bu cefayý görmeydim
“Bu iþden qorqduq”,- didi
Ýki elcigim baðlý
Qamusý hep aðlayu
268. Ya ana, sen olmiyeydin
258. “Adamuz, saqýnýruz Ya bu sine38 gelmiyeydin
Hem yalana oluruz Benim halým bilmiyeydin
…………………… Oðluñý esirðeyü”
……………………
269. Sininden bir ün geldi:
259. Ýmdi sen yürü vargýl “Caným Yusuf, saña noldu?”
Sabr qýlub qatlangýl Yusuf iþitdi oðnadý
Ýþ ne olur - ivmegil Anasý ünün diñleyü
Saqýn kelmegil girü”
270. Yusuf bunda bu yönde
260. Yusuf aydur: “Varýñýz Anasýyle meskeninde
Sað esen oluñýz Aðardý, oldý irte
Atamý aðýrlañýz Malik: “Qaný Yusuf?”, - deyü
Eyü söz, ögüt virü” 271. Yusufý istediler
Devede bulmadýlar
261. Aðlayu girü geldi Gördiler, “Qaçmuþ!”, - dediler
Gözünden qanlar indi Yayýldýlar isteyü
Malik yanýna geldi
“Ýþte, qulunum”, - deyü 272. Bir qara qulý vardý
Varýb ol Yusufý buldý
262. Ýþini Malik bildi Yüzüne hem birqaç urdý
Ýki elin baðladý Getürdi sürükleyu
Bir deveye bindirdi 273. Allahýna yalvardý
Qaçmasýn der saqlayu Bu kez Yusuf aðladý:
“Haqqýmý alðýl!”,- didi
263. Qafile göçdi, yuridi “Suçum yoðun bildiru”
Gice qarañu oldý
Bir menzile oðradý 274. El getirib aðladý ol bigünah
Düþdi Yusuf aðlayu Aza naz idüb didi: “Ey padiþah!
Beni suçsuz yere dögdi bu qul, ah
264. Yusuf anasý ölmüþ Neler itdi baña iþbu rusiyah39
Meger qabri andaymiþ
Yusuf deveden inmiþ 275. Qýsmet olmuþdýr baña bu derd, ah
Anasýna aðlayu Haqmý þimdi kâr-i kerde40, ya ilâh
Sen bilirsin halýmý, sensin ilâh
265. Aydur: “Anacýðým, bilgil Saña ma’lümdir iþim - sensin güvah41
Garip oldum, beni görgil
Oðluný esirgegil 38
sin – qabir, mezar
Qul oldum oþ satýlu 39
rusiyah – siyah betli, qarabetli
40
kâr-i kerde – yapýlðan iþ
41
güvah – tanýq þahit

27
276. Ger hara qýldým ise asiy olub 285. Malik aydýr: “Tez varðýl
Ya anam haqqýn dutma bi günah Anýñ hatýrýn sorðýl
Pes, günahým yogiyse bildir, qon… Elin, ayaðýn öpgil
Bir alâmet eylegil bunlara sen padiþah Ol suçuný dileyü

277. Ben baðrý baþlýya meded, senden meded 286. Olakim, esirgeye
Ýrmediyse qýluram ölünce feryad ile ah Tañrýsýna yalvara
…………………………………………. Bizi halas eyleye
…………………………………………. Yohsa qaldýq qýrýlu”

278. Qul Yusufý getürdi 287. Ol qul Yusufa geldi

Malike ismarladý Elin, ayaðýn öpdi
Malik deveye urdý Hem suçuný diledi
Belin zincir baðlayu Ýlenedür yalvaru

279. Hoþ, tamam erte oldu 288. Ol saat bulut gitdi

Qýzaruban gün doðdý Qarañulýq açýldý
Bir qara bulut qoptý Açýlýb hem gün doðdý
Yýldýrýmlar þaqýyu Ulu, küçük sevniþü

280. Cihan qarañu oldý 289. Yusuf göñlü hoþ oldý

Qar, yaðmur, dolu yaðdý Suçuný baðýþladý
Sahra qamu sel oldý Dudaðýný depretdi
Qafile qorqdý qamu Tañrý adýn oquyu

281. Qaraqulný42 ol malik 290. Malik aydýr qavmýna:

Çaðýrýb der: “Hünelik 43! “Hürmet qilun oðlana,
Bize geldi virenlik Ýnanmýþ Tañrýsýna
Beri geliñ yazýqlu!” Sözi gerçekdir bellü”

282. Pes, ol qara qul geldi 291. Elin, ayaðýn çözdý

“Yazuqlu benim”, - dedi Malik gelib gör nitdi-
“Ol oðlaný urdumdý Aðýr tonlar giydirdi
Yüzi üzre süreyu Atý üzre bindirü

283. Qaçdýn deyü oðlaný 292. Qaflesine çaðýrdý

Bulunca kizbin 44 aný Yusufý ýsmarladý
Göge tutdý yüzüni “Ýzzetler eyleñ”, - dedi
Ýmran dilin45 söyleyü: “Yüküñüzdür bu”, - deyü

284. “Bilürim - andan oldý 293. “Bu oðlan eyü hulu

Bu belâ bize geldi” Doðru sözli, hürmetlü
Tañrýsýna yalvardý Qamuñýz bundan utlu”
Bu aðlançýq aðlayu Buña muti ol46 qamu

294. Yine Yusuf beklikde

Nimet içre peklikde
42
qaraqul – qaravul Ya’qub miskin hasretde
43
hünelik - böylece Yürür anda aðlayu
44
kizb – yalan
45
Ýmran dili – Yehudiyler tili 46
muti olmaq – boysunmaq, boyun egmek

28
 Ortaçað Qýrýmnýñ medeniy hayatýndan bir levha.
XV. asýr, Eski Qýrým
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap
Pek çoq baqýmdan diqqat çekken aþaðýdaki yazýnýñ aslý “Millet” gazetesiniñ 1920 senesi 19 fevral tarihli
(N21 ( 72)) sayýsýnda bulunmaqtadýr. “Qýrýmtatar Qurultayý Devri”nde (1917-1920) Ortaçað Qýrýmnýñ
medeniyeti üzerine yapýlðan araþtýrmalarnýñ bir ornegini teþkil etken bu yazý, XV. asýr Qýrýmdaki edebiyat,
ilim ve maarif hayatýna dair olduqça qýymetli bilgiler bulundýrmaqtadýr. Teessüf ki, araþtýrmanýñ müellifi
olðan Abdülmecid Þeyhi haqqýnda hiç bir malümat bulamadýq.

Eser: Abdü’l-Mecid Þeyhi.

Meftûha-i edebiyye
yaki Qýrýmda Ýslâm qalemiyle yazýlmýþlara bir nazar.
Ýlm-i edep [ten] lezzet alup erbâbýna hürmet etmeye baþladýðýmdan beri bu yolda bir himdet-i âcizânede
bulunmaq emeliyle bir hayli müsveddeler yazup býraqmýþ idim.
Þimdilik bunlardan birazýný neþir ettirmek iþine ulu Tañrýnýñ ismiyle baþlamaya niyet ettigimden
meslekdâþlara bir meftûha pilâvý olur ümidiyle þu sermâye-i âcizîniñ nasýl olaraq meydana geldigine ve
bu sermâyeniñ sermâyesi neden ibaret bulundýðýna iþâret eden bir muqaddime yazmaq fâideden hâlî
olmaz belleyurým.
(Meftûha pilâvý: Eski vaqýt medreselerinde talebeden birisi yeñi bir fen yâki bir kitap baþladýðý gün
sýnýfdaþlarýna köbete, yantýq alup yedirmek ve yâki çay ve qahve ziyâfetine davet ederek sýylamaq
demektir, ki yaki baþlanýlan fen ve kitâbýñ qorqunçlý geçitlerinde anlarýñ yardýmýný temîn ümîdiyle olup
gelen bir âdet idi)*.
Malûmdir ki, Qýrýmda olup geçen ulemâve üdebânýñ tercüme-i hâllerine dâir bir kitap yazmaq sevdâsý
ile qafamý aylandýraraq mümkün mertebe o yolda çalýþmaqta idim; gittikçe derdim qatmerlendi idi.
Qýrýmda ne gibi ehl-i ilim gelüp geçtigini ulemâ ve qartlarýmýzdan istifsârettikte þahsiy ve tafsiliy
kemâ yenbaðý bir malûmât alýnamadýðýndan bu hale ðayet sýqýlaraq gâmî (kemî?- N.A.)odamýñ bir
köþesine çekilüp bu husûsta sâatlerce efkâr-ý beyhûdeile oðraþup, ahýrý:“Qýrýmda haqqýnda tercüme-i
hâl yazýlacaq gibi ulemâ ve üdebâ olmamýþtýr”den ibâret fikr-i bâtýl girdâbýna düþer demde aðýzdan
aðýza naqloluna gelen “Eski Qýrýmda müfti intihâbý” vaqiasý habl-i metînine yapýþup çýqardým.
Iþbu vaqia haqqýnda rivâyet pek mühtelif ise de, yani bâzýlar – Luðat-ý Ahteriyi(1), bazýlar -Sýhâhu’l-
Cevheriyi(2) ve ekseri ulemâ - Luðat-ý Qâmûsý(3) ezberden bilen þu qadar ulemâ çýqmýþtýr demiþler ise
de, sahih olan tevatür Luðat-ý Qâmûsý hýfzýnda tutan qýrq ulemânýñ bulunmasýdýr.
Bu vaqia haqqýnda qararlanan bir nazmý – saqat da olsa – þuraya naqletmeden geçemedim:

Þimdi hâller dönermiþ aksine, Hýfz-ý Qâmûs müftiye lâzýmdýr,

Bunýñçün gitmesin hep tersine, Bunýñle mevsûf mutlaq müftidir,
Haqqýnca çalýþanlar dersine Bunýñçün iþ imtihân etmekdir,
Çoq olmýþ, qýdýrmaya sen yanaþ! Böylece bir fermân olundý fâþ.

Böylece meþhûr efvâh-ý nâsda, Eski Qýrým adýndaki yerde,

Qýrým Müftisi vefâtý anda Huffâz-ý Qâmûs bir imtihânda
Han dalmýþ fikre intihâbýnda, Çýqmýþtýr tamâm qýrq adedinde,
Bu hâli sen de fikr eyle, qardaþ! Quvanmazmý buña qart ile yaþ?

Her yerde ulemâ çün toluptýr, Bunlardan birisi müfti-zade,

Birbirine aqran hep oluptýr,
Olmasý sayýlup bir ziyâde,
Müftilik bundan kime düþüptir,
Bir cevâp ver ki dökmeye gözyaþ. Qazanmýþ müftilik þu arada
Qýrýmda görülmiþ böyle bir baþ.
* Cümleniñ gazetedeki þekli þudur.

29
 Ýþbu vaqia bir tatar tarihinde þu yolda qaydedilmiþtir: “Eski Qýrýmý (Hacý Tarhan Haný) Seyyid Ahmed
Han (4) harap etmezden muqaddem müftileri Firdevs-âþiyân olup mutûn-ý erba’a, Qâmûs hýfzýnda olan
ehl-i ilimden bir fâzýl tecessüs ettiklerinde, dedikleri minvâl üzre qýrq fâzýl-ý mümtâz zâhir oldýqlarý
meþhurdýr”.
(Ýlerisi var)

(1)Ahterî, Muslihuddin Mustafa (o. 1560/61) - tanýnðan til alimi. Aslen Türktir, Anadolulý. “Ahterî-i Kebir”
veya sadece “Ahterî” olaraq bilingen ve 40.000 kelime ihtiva etken arapça-türkçe sözlügi – onýñ eñ meþhur
eseridir. Ahterîniñ ölüm tarihi köz ögüne alýnýrsa, eseriniñ rivayet ile alýp berecegi olmadýðý añlaþýlacaqtýr.

(2)Cevherî, Ismâil bin Hammad (ö. 1009’dan evvel) – arap tili alimi, Aslen Türktir. Büyük sözlükçi olaraq tanýldý.
Baþlýca eseri olðan “Tâcü’l-Luða” (“Luðatlarnýñ Tacý”) (diger adlarý: “Sýhâhu’l-Luða”, “es-Sýhâh fi’l-Luða”
veya qýsqaca “es-Sýhâh”) sözlügi luðat ilminde Fîrûz Abadî’nýñ (baq aþaðý) “Qâmûs”ýndan soñ eñ meþhur
eser olaraq tanýlðan edi.

(3) Fýruz Abadý, Ebü’t-Tahir Mecdüddin (1329, Firuz Abad, Ýran – 1414 , Yemen) – tefsir, fýqýh, hadis ve luðat
alimi, çoq mahsuldar bir müellif. Qýrqtan ziyade eserinden eñ mühimi – “el-Qâmûsü’l-Mühît ve’l –Qabusu’l –
Vesît” veya qýsqaca “Qâmûs” olaraq bilingen mükemmel bir lugat kitabýdýr.

(4) Seyyid Ahmed Han – Altýn Ordu Haný (1465-1481), 1476 senesi Qýrýmný iþðal etip, bir çoq köy ve
qasabalarýný, þu cümleden Eski Qýrým (Solhat) þehrini, büyük tahriplerge oðratqan edi.

Sözlükçe:

meftûha-i edebiyye – edebiyat baþlanðýçý;
ilm-i edep – edebiyat ve ondan bahsetken ilim;
hidmet-i âcizâne – elden keldigi qadarki hýzmet
müsvedde – temizge cekilmek üzere yazýlðan
þey, ilk yazýlðan þey, qaralama;
meftûh(a) – açýlýþ, baþlanðýç;
sermaye-i âcizîn – acizlik sermayesi;
hâlî – boþ;
ulem⠖ alimler;
üdeb⠖ edipler, edebiyatçýlar;
sevd⠖ aþýrý sevgi; heves, istek;
istifsâr – sorma, sorap añlama;
kemâ yenbaðý – uyðun olduðý üzere, lâyýðý kibi;
gamî – adým, bir adým atýþta eki ayaq arasýndaki
mesafe; kemî – pek kücük (faqýr de ola
bilir);
efkâr-ý beyhûde – boþ, faydasýz, esassýz
tüþünceler;
fikr-i bâtýl – batýl, doðru olmaðan, yañlýþ fikir;
girdâb – suvlarnýñ dönerek çuqurlaþtýðý yer
(âîäîâîðîò);
dem – vaqýt, zaman, an;
naqil (naql) – añlatma, hikâye etme; rivayet;
intihâb- seçmek; seçim;
habl-i metîn – saðlam yip;
muhtelif – çeþitli, bir-birine uymaðan, bir türlü
olmaðan;
sahîh – halis, qusursýz, þübhesiz;
tevâtür – bir haberniñ aðýzdan aðýzða yayýlmasý,
yayðýn sölenti, rivayet;
hýfz – saqlama, qoruma; hatýr; ezber;
efvâh-ý nâs – insanlarnýñ aðýzlarý (tilleri)
(“halqnýñ tili”);
hýfz-ý qâmûs – luðat kitabýný ezberde tutmaq;
mevsûf – vasýflanðan;
fermân- emir, ilân;
fâþ – meydanða cýqqan, yayýlðan; açýlðan;
huffâz – hafýzlar;
aded – sayý; dane; raqam; miqtar;
muqaddem – daha evvel olðan;
Firdevs – cennet , cennetteki altýncý qat ;
âþiyân – quþ yuvasý; ev, mesken;
mutûn-ý erba’a – dört metin;
ehl-i ilim – ilim adamlarý, alimlr;
fâzýl – meziyet, eyilik, erdem sahibi;
tecessüs – gizlice araþtýrmaq, gizlice baqmaq;
minvâl – hareket tarzý, davranýþ; usul, yol,
uslüp;
zâhir – açýq, belli.

30
 Adem ve Havva qýssasý
(baþý derginiñ birinci numarasýnda)
…Qaçan ki Allah Ýblisni qarðadý ise, melun Ýblis
ucmaqtan 1 sürüldi. Bundan ötrü Adem ve
Havva’ða yüreginde besledigi hinç daha da arttý,
alevlendi. «Toqtañýz, sizge bir þeytanet yapayým,
sizni de cennetten týþarý atsýnlar» - deye qastetti.
Bir kün kördü ki, yýlan cennetten uçup çýqqan,
köklerde qanat kergen, süzüle. O zamanlarý
yýlannýñ qýzýl ve yeþil qarýþýq zar qanatlarý bar, terisi
renk-renk ýþýqlanýr edi, aylaq3 güzel bir yaratýq edi.
Ýblis bir yuvarlandý, qanatlandý, uçtu. Uçarken,
yýlanða dedi: «Cennetke meni de alýp kir». Yýlan
dedi: «Allah seni cennetten týþarýða attý. Seni alýp
kirsem maña hýþým eter». Ýblis: «Allah duymaz.
Onuñ baþýnda qayðý çoq. Men aðzýña kirer, tiliñ
altýna gizlenirim» - dedi. Yýlan unadý2, aðzýný açtý,
þeytan onuñ tili altýna gizlendi. Öylece cennetke
kirdi. Adem ve Havva’ný aradý, tapalmadý, tavustan
soradýlar. Tavus dedi ki: «Adem zenaat ögrene,
Havva ise daha bir iþnen eglene». Ademniñ aldýna
keldiler. Adem aðaççýlýq, yani dülgerlik zenaatýný
ögrenmekte edi. Çünki Allahu azze ve celle oña,
soñralarý oðullarýña da ögretirsiñ deye, bin zenaat
ögrenmekni buyurðan edi.
Þeytan, yýlannýñ aðzý içinden Ademge söyledi:
«Hiç bilirmiþiñ, Allah niçün sizni boðday teregi
yemiþinden tatmaqtan týydý?» Adem dedi:
«Allahýnýñ iþine qarýþma, yýlan. Ket!» Ýblis yýlan
aðzýnda fýsýldadý: «Yur, Havva’ða barayýq.
Qadýnlarný ayartmaq qolaycadýr». Havva’nýñ
yanýna keldiler ise Ýblis soradý: «Ya, Havva!
Bilirmisiñ, niçün Adem þimdi seniñ yanýñda degil?»
Havva dedi: «Adem erkektir, erkek zenaatlarýný
ögrenmektedir. Men bugün tikicilik ögrendim,
yoruldým, oturam». Havva, qýzlarýna ögretmek içün
yüz zenaat bilmesi kerekli edi.
Þeytan dedi: «Adem onuñ içün seniñ yanýñda
degil ki, onuñ saña sevgisi azdýr. Eger siz bu boðday
tereginiñ danelerinden yeseñiz ondan sizge üç
hayýr kelir. Biri odur ki - siz ölümsiz olursýñýz.
Ekincisi - ebediyen cennette yaþarsýñýz. Üçüncisi
- Adem seni sevdigi zamanlarý dünyasýný unutýr».
Havva: «Cennette yaþamaq bir huzurdýr. Adem’niñ
de meni sevdikçe sevmesini isterim. Amma
«ölüm» nedir?» - deye soradý.
Þeytan: «Ölmek - yoq olmaqtýr» - dedi.
Havva yoq olmaqný istemedi. Boðday
tereginden bir pýtaq sýndýrdý, yemiþinden yedi, soñ
o pýtaqný tutup Adem’ge keldi: «Men bu yasaq
yemiþten bir qaç dane yedim, sen dahi ye» - dedi.
Adem Havva’ný aylaq sever edi, «yoq!»
deyebilmedi. O yemiþten bir qaç dane o da aðzýna
aldý, çaynadý. Yemiþ çoq tatlý edi. Yutayým derken
hatýrladý Allahnýñ yasaðýný, loqmaný qayt etmege
çalýþtý. Ama loqma öyle de qaldý boðazýnda.
Erkekler kekirdegindeki4 «Adem almasý» denilgen
tomarçýq iþte odur.
Qaçan ki Adem ve Havva böylecesine Allahnýñ
yasaðýný aþtýlar, üstlerindeki cennet kiyimleri
söküldi ve töküldi, tenleri çýplaq qaldý. Ut yerlerini
ellerinen örtüp yigde5 teregi tübünde, pýtaqlar
arasýnda gizlenecek oldular. Ama yigde tegenekli
pýtaqlarýnen Adem ve Havva’nýñ saçlarýna yapýþtý,
tenlerini týrnadý, gizlenmege izin bermedi. Onuñ
içündir ki yigde teregi Adem oðullarýndan avlaqta,
suvsuz yerlerde öser.
Adem ve Havva gizlenek arayýp öte ve berige
çapqalarkenler, hitap keldi: «Ey Adem, kimden
qaçasýñýz?» - deyü. Adem dedi: «Allahým, senden
qaçamýz ve saña sýðýnamýz». Allahu azze ve
celleniñ sesi dedi: «Ey, Adem! Seni topraqtan
yaratmadýmmý? Saña ilm-i esma ve biñ zenaat
ögretmedimmi? Melekler üsünde saña erk
bermedimmi? Havva’ný saña sýñar etmedimmi?
Cennet nimetleri siziñki olmadýmý? Soñra sizge
boðday teregi yemiþinden yemekni yasaq
31
etmedimmi? Þeytan sizge duþmandýr, sözlerine
uymañýz” - demedimmi?» Adem seslendi: «Beli,
Allahým! Bütün bu inayetlerni bizge sen ettiñ. Ve:
«inne eþ-Þaytana tecri fi beni Adema kema tecri
ed-demu» (kerçekten de Þeytan dolaþýr insan
içinde nasýlkim dolaþýr qan) - dediñ. Amma qýsqa
aqlým öyle kestire ki, menim iþledigim suç seniñ
taqdir ettigiñ qazadýr. Qazaný sen taqdir ettiñ ise
menim suçum nedir?» Hitap keldi: «Kerçektir ki,
qazalarýñýzný men taqdir ettim. Ama qaza gizli
yazýdýr - köznen körülmez, oqulmaz. Yasaqlarým
ise saña eþitilir ses ile, añlaþýlýr til ile yetkirildiler.
Niçün açýq ve seçik qoyulðan yasaq ötesine aþtýñ?»
Adem dedi: «Allahým, yasaqný sen qoyduñ, suçnu
men iþledim. Þimdi tevbe etem, suçumný baðýþla,
meni yarlýða». Hitap keldi: «Tevbe ettiñ ise seni
yarlýðadým. Oðullarýñný dahi yarlýðarým suç
iþledikten soñra tevbe etseler. Ama suç cezasýz
qalmamalý, yarlýðav ceza çekkenden soñ kelir.
Þimdi cezañýzný çekeceksiñiz, sizni uçmaqtan
çýqaracaðým».
Ýncir teregi Adem ve Havvanýñ çýplaq hallarýný
körüp olarný acýdý, olarða kendisinden birer yapraq
berdi, bular da ut yerlerini örttüler. «Ýncir yapraðý
örtünmek» ibares; iþte o zamandan qalðandýr. Bir
de Adem oðullarý incir teregini sever oldular,
öyleki, baþqa yemiþlerniñ ya týþýný, ya içini aþar
iseler, incir yemiþini bütünleyin aþarlar.
Allahnýñ buyruðý ile Adem ve Havva’ný, Ýblisni,
yýlanný ve tavusný kökten aþaðý fýrlattýlar. Adem
Hindistanða tüþtü, onuñ içün Hindiler Adem kibi
esmeri olurlar. Havva Arabistan’ða tüþtü, Cedde
denilgen yerge - o yerniñ qadýnlarý Havva kibi güzel
olurlar. Ýblis Ýraq’qa , Basra yanýna tüþtü - bundan
dolayý basralýlar osal tabiatlý oldular. Yýlan yerge
tüþkende qanatlarý ve ayaqlarý qýrýldý, qursaq
üstünde süyrelip yürer oldu.
Adem çoq aðladý Havva’ný saðýnýp. Tam qýrq yýl
qýdýrdý, tapalmadý. Tereklerden yemiþ üzüp aþadý,
nitekim Hindistan’da yýl on eki ay yemiþler sararýp
ve qýzarýp tura.
Ýblis artýq Adem’den açuvýný almaq fýrsatý keldi
belleyip bütün yýrtýcý, ýsýrýcý, çaqýcý hayvan, quþ ve
biy-çayanlarný bir yerge çaðýrdý ve dedi: « Bu
yaratýqný, Ademni öldüriñiz. Þimdi o yañýzdýr, ama
eþi Havva ile qavusýrsa bular çoq balalar doðurýrlar,
olar dahi çoqlaþir, sizge yaþamaða yer yüzünde
boþ ortalýq qalmaz». Bütün quþ-qurtlar baþladýlar
32
Adem etrafýnda aylanýþmaða. Adem qorqtu. Hitap
keldi: «Bulardan biriniñ baþýný sýypala» - dep.
Adem bir qaþqýrnýñ mañlayýný sývazladi, qaþqýr it
oldu, Adem’ge quyruq salladý , yüzüni quþ-qurtlarða
çevirip afurdý, hepsini def etti.
Adem’ge hitap keldi: «Ey, Adem! Sen Cedde ve
Mekke tarafqa ket, Havva andadýr». Adem
yanýtladý7: «Allahým, men Cedde yoluný bilmezim».
Allahu azze ve celle kökqarðaný Adem’ge qýlavuz
yolladý. Kökqarða uçar, Adem onuñ artýndan keter
edi.
Havva dahi Adem’ni çoq saðýnðan, qýrq yýl aðlaðan
edi. Aç olduðý zamanlarý deñizden balýq tutup ateþte
piþirip aþar edi. Adem ekisi Arafat daðý yanýnda
uçraþtý, Allaha þükür ketirdiler. Adem orada Allah
içün bir ev yaptý «beytullah» adlý, yani bir mescit.
Havva ekisi beytullahný tavaf ettiler, yani çevresinde
aylandýlar. Mevlâ adýndan Cibrail beytullahný
Adem’den qabul etip aldý.
Soñra Cibrail ketirdi Adem ve Havva içün sekiz
qoy-yedisi anabaþ, biri qoçqar, eki sýðýr ve bir boða,
arpa ve boðday bürtükleri. Hitap keldi: «Ey, Adem!
Þimdiden soñ Yer siziñki. Ezelden Yer’ni sizge
taqdir etken edim, boðday teregi yemiþi ile tirlik
atqaracaq ediñiz. Balalarýñýz dahi çoq emeksiz o
yemiþnen keçinecek ediler. Sabýr etmediñiz, terek
pýtaðýný sýndýrdýñýz, o terek qurudý. Endi her yýl yer
sürüp, terge batýp o terek urluqlarýný saçacaqsýñ.
Balalarýñýzný toydurmaq içün her kün ertengi tañdan
keçki tañða qadar çalýþacaqsýñ. O balalarný Havva
aðrýq çekip, terge batýp aðlay-aðlay doðuracaq.
Çünki Þeytannýñ fasafýsýna o uydu, seni dahi doðru
yoldan o çýqardý. Ýþte, sizge taqdir budur. Yaþañýz,
birbiriñizni seviñiz, urçuñýz, çoqlaþýñýz! Bir aç
olursýñýz, bir toq. Ama olsun açlýq, olsun toqluqta
Rabbiñizni unutmañýz».
Adem ucmaqta ögrengen edi biñ zenaat, Havva
ise yüz zenaat. Adem qoylarnýñ yününi qýrqtý,
Havva iplik üyürdi. Adem iplikten «þayaq» denilgen
qaba qumaþ toqudý, Havva þayaqtan abalar tikti.
Böylece iyinleri kiyimli oldu. Adem sýðýrlarný baqtý,
Havva olarný saðdý, süt, qaymaq, irimcik, yað
nomay oldu. Soñra Adem moysa yasap onu
boðanýñ boynuna keçirdi, çatal pýtaqlý kütükten
qarasaban yasap, onu boðaða çektirip yer yýrttý.
Yer yýrtýqlarýna özleri içün boðday, mallarý içün arpa
saçtýlar. Vaqtý keldi, arpa ve boðday östü, daneleri
toqlaþtý, baþaqlar sararýp özerdi9. Adem ve Cibrail
tarlaða keldiler. Adem aç edi. Zandaqý10 aþlýqný
kösterip Cebrailden soradý: «Bundan aþayýmmý?»
Cebrail dedi: «Yoq, baþta or». Adem boðdayný
ordu, ýndýrða topladý, soradý: «Endi aþayýmmý?»
Cibrail dedi: «Yoq, yanç». Adem aþlýq üstünde
boðaný gezdirip boðdayný yançtý, savurdý ve soradý:
«Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq, taþ üstüne taþ
qoyup boðdayný egitiñiz, un etiñiz». Adem boðdayný
un etti, soradý: «Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq,
Havvaða ayt, yoðursýn». Havva hamýr yoðurdý,
Adem hamýrða parmaqlarýný batýrdý, soradý: «Artýq
aþayýmmý?» Cibrail dedi: « Yoq, kömeç yapsýn».
Havva hamýrný urpaða bulðap balaban yastýq
büyükliginde kömeç yaptý. Adem soradý:
«Aþayýmmý?» Cibrail dedi: «Yoq, onu sýcaq külge
kömüñiz, piþsin». Xamýr tomalaçýný sýcaq külge
kömdüler, o qabardý, piþti, qocaman bir kömeç oldu.
Adem dedi: «Artýq aþayýmmý?» Xitap keldi: «Yoq,
bir kün oruç tutuñýz. Ýleride de her yedi künde bir
kün». O künü oruç tuttular, ertesi kün qalqýþtýlar
kömeç aþamaða. Cibrail keldi, kömeçni uç parça
etti. Eki parçasýný Adem’ge, birini de Havva’ða
berdi. Adem o eki pay kömeçni bir özü aþadý.
Havva ise kendi payýnýñ yarýsýný aþadý, yarýsýný
saqladý. Künnüñ bir saatinde Ademniñ qarný köptü,
içinden ciyik yel çýqtý. Adem Cebrailden soradý bu
ne fos yeldir dep. Cibrail: «Bu seniñ toymazlýðýñnýñ
þomluðýdýr» - dedi. «O saña berilgen eki pay
kömeçniñ bir payý oðlanlarýñ içün edi. Sen olarný
tüþünmediñ, eki parçaný da tüketi yediñ. Havva
kibi yarýsýný saqlaðan olsañ oðullarýñýz açlýq
çekmeycek ediler». Soñ Cibrail Adem’niñ elinden
tutup dalaða alýp ketti, Adem def-i hacet etti, yengil
tarttý. Cibrail dedi: «Balalarýñ dahi sen qadar aþ
aþar olsalar sizge dünya nimetleri tütmeycek».
Luðatçe:
1
Ucmaq - cennet
2
Unadý - razý oldu
3
Aylaq - ðayet
4
Kekirdek - nefes yolu
5
Yigde - tegenekli, yapraqlarý ufaq ve beyazca, yemiþi
teri tübünde unða beñzer daneçiklerden ibaret terektir,
zizifus jujuba’nýñ bir çeþiti
6
Sýñar - çift nesneniñ biri, eþ
7
Yanýtladý - cevap berdi
8
Ýyinleri - sýrtlarý, omuzlarý
9
Özermek - Rusça «ñîçðåâàòü»
Allahu azze ve celle telqini ile Adem ve Havva’nýñ
boylarýný sýypadý, olar yetmiþer süyem eksildi,
þimdiki erkek ve qadýnlar boylarýnda oldular.
Melun Ýblis kördü ki Adem ve Havva’nýñ
yaþayýþlarý fena degil. Köklerde uçtu, Allaha baþ
vurdu, dedi: «Ýndallahi men qadar Adem de suçlu
edi. Ama sen oña dünya nimetlerini berdiñ, maña
ise lânetler qýsmet oldu. Bu könüliktenmidir?» Allah
yanýtladý: «Könüliktendir. Çünki Adem suç iþledi
ise suçlarýna tevbe etti. Tevbe etkenge men inayet
eterim. Sen dahi tevbe et, saña da inayet eteyim».
Ýblis duraqsadý, tüþündi. Amma yüregindeki kibri
ve isyankârlýðý üstün keldi, tevbe etmedi, buruldý,
artýna qayttý.
Künlerniñ birinde Þeytan kördü ki Havva
Adem’den yüklü olðan, yükü de aðýrlaþqan.
Körünmez olup Havva’nýñ qarþýsýna keldi, soradý:
«Qarnýñda ne bar?» Havva sesni eþitti, amma
kimse körünmedi, qorqtu. «Bir canlý bar, qýbýrday,
ama bilmeyim nedir», - dedi. Ses dedi: «Bu bir
tuvar, bir yýlqý ya da bir qoy yavrusý bolðay». Havva
dedi: «Men o yavrulardan istemeyim, Adem’ge
beñzer yavruçýq isteyim». Ses dedi: «Men Mevlâ
öñünde sayðýsý büyük qutsal bir ruh olam. Hayýrlý
dua etsem qarnýñdasý Adem yavruçýðý olur. Dua
eterim eger o yavruçýqqa menim adýmný berseñiz».
Havva soradý seniñ adýñ ne dep. Ýblis yanýtladý:
«Adým Haris». Havva yavruða bu adný bermege
razý oldu. Bir oðlan bala doðdu, adýný «Haris»
qoydular. «Haris» Arabça’da «qýzðanç, künüci»
demek olur.
Soñlarý Havva biri oðul ve biri qýz olmaq üzre yetmiþ
qarýn boþattý. Bazý balalarýnýñ uruðý yedi biñ,
bazýlarýnýñ ise qýrq yedi biñ oldu. Yer üstü Adem
balalarý ile toldu.
10
Zan - ekin tarlasý
11
Indýr - aþlýq yançýlýr yer
12
Ciyik - çürük sasýðý
13
Fos - sasýq
14
Tüketi - bitkenge qadar
15
Dala - çöl
16
Tütmeyecek - tez biticek
17
Ýndallahi - Allah indinde, öñünde
18
Könülik - adalet, doðrulýq
19
Bolðay - olsa kerek
33
 Qýrýmtatar Çetel Edebiyatýndan
Server Turupçý (1914-1985)
Anayým, tüþümni qayýrða corarmý,
Bir avuç toptaqný qabrime qoyarmý?
Server Turupçýnýñ “Günsel”niñ birinci sayýsýnda derc olunðan “Niçün” baþlýqlý manzumesi þairniñ
þahsiyetine qarþý oquyýcýlarda büyük bir alâqa ve meraq doðurðandýr. Teessüf, degerli müellifimizniñ
hayatý ve faaliyeti haqqýndaki malümatýmýz pek az olduðýndan, kimligini lâyýðý ile tanýtmaqtan, þimdilik,
acizmiz. Eserlerine kelince, “Emel” dergisinde þairniñ yedi manzumesini bula bildik. Haqiqiy millet ve
vatanseverniñ qalemine ait olðan, tam manasý ile þiir namýna yazýlðan bu manzumeler qýrýmtatar þiiriyetinde
birer þaheser olaraq tanýlacaqlarý þüphesizdir. Çoq yazýq ki, Qýrým Tatarlarýnýñ sabýq Sovet Birligi
sýñýrlarýndaki qýsmý soñki zamanða qadar bu qýymetli þairinden büs-bütün habersiz edi.
Dergimizniñ iþbu sayýsýnda Server Turupçýnýñ daha birqaç þiiri derc oluna. 1999 senesi 10 qasým
(noyabr) künü usta þairimiz 85 yýlýný tolduracaq edi…

OYLANMA

Oylanýp turðanda, tiþ bilep cavða,

Köñülden tutuþam, çýqaram qavða.
“Sýymadýñ,- diy,- curtqa, taþtýñ dünyaða,
Ðurbette bu saray kerekmi saða ?”
Çare yoq, savatým taðýnýp, çýqam,
Azavýn celimen cügenni taqam,
Çoraday bir ketip, Qazanða baqam,
Ýbdeþmen Ýdilden Hazerge aqam.
Ayrýlýp, süzülem, qonam bozqýrða,
“Çýqar þo qýmýzný”,- diymen Qýrðýzða .
“Al, iç- diy, - suvuttým, saldým yýldýzða!”
“Al, iç, - diy,- qalmasýn düþman Urusqa!”
Uzanam Kafkasnýñ yüksek tavýna ,
Amansýz bayquþlar tolðan baðýna .
Cavlarnýñ qýlýçý sallana baþýnda, .
ªamil’niñ matemi kömülgen baðrýnda.

Þimdi sen, adýñný aytalmaðaným,

Coluñdan biñ ölip, qaytalmaðaným,
Sel bolýp, közcaþýn týyalmaðaným,
Niþlesem, canýmný beralmaðaným.
Tañ ata, aylanam, o yerde qalam,
Taþlayman baylavný, cüyrükni salam,
Ðaflette cüremen, bek osal bolam.
Künler aðýp kete, keçege qalam.

Köñül bu, körer de oylanmay turarmý?

Curtundan, burqulmay haber alýrmý?
Anayým, tüþümný qayýrða corarmý?
Bir avuç topraqný qabrime qoyarmý ?

34
 ÇONÐAR KÖYÜ

Canköy bette Çonðar köyü, üylerin üstü külden,

Qaberi yoq açqan gülden, ya cýrlaðan bülbülden,
Tezek tütiy ocaqlardan, duman cayýla köyden,
Bir zamanlar batýr cigit çýqa edi her üyden.

Bir qaç köküþ, üç-beþ toqlu qaraltýda körüngen,

Süyeklerin saya ballar qart ögüz bar, sürüngen ,
Çonðar köyü - taliyinden, halq - köyünden töñülgen,
Qara künge þaytýp köngen, qasvetlerge bürüngen.

Cav cüreklerni suvutqan, dostluq, birlik qurulmay,

Bunca zulüm, qorluqlarða, qatseñ, qarþý turulmay,
Çalpan-çarýq týrýþsa da, saqat maliy yol almay,
Avelenip uça köñül, Çongar köyge qonalmay.

Gülsümçikniñ, üy bolðan soñ, bel avrusý keçmedi,

Qurt-Söyünge döl berip te, ul þerbeti içmedi.
Acýdý Quday, köp keçmiy, qara topraq cabýndý,
Can aþýndan Çonðar köyü birqaç loqma qapýndý.

Çonðar köyü, unutmayman badem közlü qýzýñný,

Aqýlýmdan çýqarmayman qalavdaki sözümni,
Tazeliy-qozgay hasretni, yürekteki sýzýmný,
Bergen tüsü o yavluqman silem yaþlý közümni.

Toqta, batma, Çonðar köyü, ümüt kesme þay tezden,

Püsür ballar helâllanýr, arýnýrlar köñülden,
Qoray yaqýp fal baqayýq, niyet tilep erenden,
Bir kün bu halk qurtulacaq, esaretten, kederden.

QARTLAR

Qartlýq mumu titrek yanar, az celçikmen de söner,

Carýp baqsañ cüreçigin, týp - týp eter, “yurtum” der.

Qaruvsýz köz sönük baqar, qýrpýþ-qýrpýþ añlatýr,

Eski yýllarýn qulaðýn añýlarman çýñlatýr.

O toyðandýr, aþ istemez, qaþ istemez, tat ister,

Yolða salýp sýlasýna barmaq içün at ister.

Yaþý yetmiþ, cýrtýlmay da kökteki qara bulut,

Ay, yýldlzlar bir yol açsa, belki doðardý umut.

35
 Oynamay uyuþqan qollar, tizni avurý tutqan,
Osal yýllar aman bermiy savluqný calmap yutqan.

Boðuq -boðuq pek öksüre köþedeki minderde,

“Olân, maða ne boldý?”- dep, qasvetlene kimerde.

Söz diñlemiy qafesteki körük, iþni zor köre,

Quday, cigitlik tügül bu, yapqanlarýñ, köz köre.

Atay balasýna, sanki, ne seksen, ne doqsan köp,

Þu dünyada acý, tatlý - qarýþqan ömür çör-çöp.

Dostluq qayda!.. Qara topraq aç qaþqýrday qaray da,

Saracaq, bilem, yüz tapsa, “tuvðaným” dep, ne fayda?

Uzun yýllar añýsýný “qartlýðým” der, taþýrsýñ,

Ecel qarþýña tikilse, eñseciðiñ qaþýrsýñ.

Barsýn, ballar külsün saða, qucur laflar etkende,

Artlarýndan ayaq uymaz, sen adaþýp ketkende.

Baðýþlanýr taqsiratýñ, musallada adet þay,

Qalpaq çekmen-mollaða, kimge qalsýn qotur tay?

[1975 – Ýstanbul]

KOÑÜL

Yýllar keçe, zor asrana köñül, baladan beter,

Erdi boldý, degende,- sapa yoldan tüz keter.
Peºmanlýq közyaºlarýman fikir baðý yeºermiy,
Aqýl kemal bolmay tura, ezber sabaq kâr etmiy.

Sen kimsesiz bir aqþamda duysañ yürek urðanýn,

Añlarmýsýñ, þu dünyanýñ saða da cat bolðanýn.
Saatler uzar-uzar da, bir de baqarsýñ - toqtar,
Uslanmaz î tentek koñül, qora - qalavdan atlar.

Yaþlýq yeli sýypaðanda yüregiñni tañ aldý,

Qara-qara noqtaçýqlar, o zamandanmý qaldý?
Barmý bir sadýq köpegiñ, közyaþýñný yalaðan,
Dostluq borcýn unutmaðan, duþmanýñný talaðan?

Sen gülge köz qýrptýñmý, dikenine baqýnmay,

O da iþmar ettimi, el-alemden saqýnmay?
Barmý edi bir alaqýr, uçýð ketken cüyrügiñ,
Dört örmevni bir baylap, þaytýp toyða kirgeniñ?

36
Aqay avasýna oynap, “Qaytarma”ða biydiñmi,
Çal burçaq qalpaqný basýp qaþqa egip kiydiñmi,
“Yigit þaný” dep, küreºke, balaq türep, çýqtýñmý,
Tizge alýp, soñ yanbaþtan, capalaqman yýqtýñmý?

Etme, köñül, qaç nesilde yaþaycaqsýñ gençlikni,

Tañrý qatýna barðanda - coytacaqsýñ dinçlikni.
Ðarip köñül, tüºleriñni qurtulýþqa yorasýñ,
Ber muradým, Qadir Mevlâm, ne yalvartýp turasýñ.

KÜZ OYLARI

Qoyu qurºun bulutlar bürkürdiy tura cal almay,

Zorlu yapraq tökümleri savlarný da pek qýynay,
Êün keçirmiy, soluq bermiy, töñülgenge acýmay,
- Men ðaripmen ðurbet elde, - degen saytýn qamçýlay.

Bir ümütnen biñ mihnetke boyun ege, qatlana,

Yatqa barýp, “sýðýnam!” - diy, soñ özü de yatlana.
Yol-iz bilmiy, til deseñ - yoq, kene bolsa atlana,
Carlý, yoqsul bir qoranta qarsambaða saplana.

Beterden de beterni sen kösterdiñ, Quday, bizge,

Ýçimizni musibetnen daðlap, ketirdiñ tizge,
Kün körmegen yurtsýzlarða kerekmi óa kölge?
Qatsem - bolmay, yanýq yýrlar kene toluþa tilge

Her yigitniñ namý bolur, þunman añýlýr, derler.

Qaydalarda cav tilep te namlý bolðan î erler?
Çalðý-çaðana cayraþýp, yurt qurulðan î yerler,
Sizni de saramý eken, amansýz dert- kederler?

Cavdýr kin, ðaraz, neñ bolsa, qalmasýn þu yarýnða.

Oq bolayýq cavða taban kerili turðan yayða.
Qol açýp ta yalvarsaq Yaradanða, Qudayða,
- Ar bolmasýn, - der de belki, acýr öksüz anayða.

Taymasýn þu, yeter artýq, bahtýn qara yýldýzý,

Ömür boyu hasret çekip turmasýn yurtnýñ qýzý.
Mutlu bolýp yýrlasýn þu atadan qalma sözü,
Közü torlu anaynýñ da külsün î nurlu yüzü.

37
 Sözlükçe:
alaqýr – ala-boz tüslü at;
qatseñ – ne yapsañ, nasýl etseñ;
añý – hatýra;
qayýr – hayýr;
ar bolmaq – utanç duymaq, utanmaq;
qucur – hucur, tuhaf;
atay – ata, baba;
Quday – Huda, Tañrý;
atay balasý – er adamý, yigit;
musalla – mýnda;
bel avrusý – bel aðrýsý;
musalla taþý – namazý qýlýnmaq üzere üstüne
biymek – kendi mihveri (oñü) etrafýnda
cenaze qonulðan taþ;
dönmek; fýrýldap aylanmaq;
mutlu – mesut, bahtlý;
burqulmaq – incinmek, sýqýntý duymaq;
niþlemek – ne yapmaq;
bürkülmek – burum-burum çýqmaq
osal – yaman, iþke yaramaz;
(êëóáèòüñÿ);
sabaq – ders, ev vazifesi;
cabýnmaq – yapýnmaq, örtünmek;
sapmaq –doðru yoldan çetke taypýnmaq;
cal – yal, rahatlýq;
sav - sað, tiri;
cal almaq – nefes almaq, biraz rahatlanmaq;
savat – zýrh;
calmamaq – bir þeyni aðýzda bir-eki çaynap
saytýn – sayýn;
yutmaq;
sýla – [ðurbetteki bir kimse içün] doðup büyüdigi
capalaq – yel degirmeniniñ qanadý; küreþte
ve hasret olduðý yer;
raqipniñ ayaðýný yerden kesip döndürmek;
Þamil (1797-1871) – “Kafkas Cenki” (1817-
carmaq – yarmaq;
1864) devri qahramaný, imam,
cat – yat, yabancý;
Daðýstandaki harbiy – teokratik devletniñ
cav – duþman;
– imamatnýñ - baþý;
cav tilemek – tutuþmaða duþman aramaq;
þaytýp – þöyle etip;
cavdýrmaq – yaðdýrmaq;
ºo – ºu;
cayraþmaq – daðýlmaq;
þunman – þunýñ ile;
cýrtýlmaq – yýrtýlmaq;
taban – taba ;
col – yol;
taqsirat – qusurlar, noqsanlar, suçlar, günahlar;
cormaq – yormaq;
talih, taliy – qýsmet, qader, baht;
curt – yurt;
tat istemek – mýnda : bir þeyniñ manasýný
cügen – yügen;
añlamaða istemek;
cürek – yürek;
tiþ biylemek – kin tutmaq; öç almaq veya birde
cürmek - yürmek;
bir yamanlýq yapmaq içün fýrsat
cüyrük – yarýþ atý, qoþu atý;
beklemek;
dinçlik – tendürist olma durumý, mecal;
töñülmek – bezmek, býqmaq, usanmaq; göñül
döl – töl, nesil;
çevirmek, qýrýlmaq, ümütsizlenmek;
dört örmev – dört tasmadan örülgen qamçý;
ul þerbeti – oðul doðmasý münasebeti ile icilgen
ðaraz – ðarez, kin, duþmanlýq;
þerbet;
Hazer – Hazar (Hazer) Deñizi, Kaspiy Deñizi;
umut – ümüt;
ibdeþ – arqadaþ, mýnda : Qazan Tatarý;
uslanmaq – aqýllanmaq;
kâr etmek – tesir etmek, fayda bermek;
üy bolmaq – ev olmaq, ev açmaq, yuva
könmek – qanmaq, razý olmaq, alýþmaq;
qurmaq, evli-barqlý olmaq, evlenmek;
közcaþ – közyaþ;
yýldýz – esk.: topraq, yer;
qaruv – küç, quvvet;
yüz tapmaq – yüz bulmaq, alâqa ve yaqýnlýq
qaþ istememek – insannýñ kendine qarþý güzel
körmek;
muamele beklememek;
zorlu – küçlü.
qatsem - ne yapsam, nasýl etsem;

Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap

38
 Keçmiþten bir çaðrý

“Günsel” oquyýcýlarýnýñ diqqatýna teklif etilmekte olðan aþaðýdaki çoq coþqun satýrlar, o zaman (“I.
Qýrýmtatar Qurultayý” (1917) devri) yaþ qýrýmtatar milliyetçilerinden olðan Osman Zekiyniñ alevli qaleminden
çýqýp, 1917–1920 seneleri arasýnda Aqmescitte neþir olunðan “Millet” gazetasýnýñ ilk sayýsýnda (1917, 27
Ýyün (Haziran)) yer alðandýrlar. Osman Zekiy Bekirov (1895-1937) - belli qýrýmtatar cemaat ve devlet adamý,
1920. senelerinde – Qýrým ASSR Halq Adliye Komissarlýðýnýñ Baþý (Halq Komissarý). Tanýnðan qýrýmtatar
yazýcý, teatro hadimi, dramaturgý, þair ve terciman Ümer Fehmi Ýpçiniñ (1897-1955) aðasý olðan O. Zekiy
kendisi de gazetacýlýq (jurnalistika ) ile oðraþtý. 1910-1920 seneleri qýrýmtatar kündelik matbuatýnda (“Millet”,
“Yeñi Dünya” gazetalarý) onýñ bir sýra maqaleleri basýlðan edi.
Metin orijinal imlâsý ile berile.
Bir genciñ aðzýndan
Osman Zekiy
Seniñ içün!
Dünyada biñ dürlü eziyetler gördim, biñ dürlü iþkencelere oðradým. Cenklere girdim. Baþ-göz ezik çýqtým. Aç,
çýplaq azdým, bittim. Soðuqlarda dirildedim, sýcaqlarda qavruldým. Issýz, yabaniy çöllerde “mecnun”lar gibi dolandým.
Taqatsýz, yorðun qaldým. Lâkin, yine, benligimi satmadým. Bunlar, bu gördiklerim, bilirmisiñ, kimiñ içündir? Tek
seniñ içün!
Âdem baðlarýnda yetiþen dünya dilberlerini, göñül quþlarýný versinler, bunlarý degil, cennet hurlarýný
baðýþlasýnlar, “Qarun” hazineleriniñ de anahtarlarýný qoluma tuttýrsýnlar, bunlardan vazgeçer, lâkin senden, qabil
degil, geçemem!
Þu parlaq güneþ qararsýn, þu nurlý ay bunarlansýn, þu yýltýravuq yýldýz gözin qýmsýn, þu mai gök öz-özin yere
ursýn, þu mai dipsiz deñiz taþsýn! Ölürim, yine qorqmam, tutqan yolýma ben degil, ruhým düþer, o týrmalanýr, o qoþar,
kimiñ içün? – Yine, seniñ içün.
Baht ve saadet ile donatýlmýþ açýq qapular isterim, gülleri solmaz fidanlar, feryadlarý kesilmez bülbüller ile dolu
saadet gülistanlarý isterim. Mahsulleri tükenmez baðçalar, þuvultýlarý kesilmez nehirlerle dolu cennetler isterim.
Altun köþkler, Turan tahtlarý, gök taclar, gök bayraqlar isterim.
Bunlarý da seniñ içün!
Seniñ içün çektigim pek horlýq, biñ azap, gördigim ölgünlikler, talðýnlýqlar, görecegim ölümler, çekiþmeler -
hepsi! hepsi bir hiç.
“Niçün mi?”- diyursýñ.
Ben - sen, sen - ben oldýðýmýz içün. Seni ben eñ yüksek, eñ temiz bir sevgi ile seviyurým. Seni yaþatmaq, seni
yükseltmek, seni sen etmek içün ben ölümi bile hor göriyurým. Yaþayýþým ancaq seniñ içündir. Yalýñýz seniñ içün …

Sözlükçe:
iþkence – maddiy veya maneviy aþýrý eziyet;
bitmek – mýnda: çoq yorulmaq, küçsiz qalmaq;
dirildemek – titremek, qaltýramaq;
ýssýz - içinde kimse bulunmaðan, sahipsiz (yer);
Mecnun – ar.: cinli, deli; “Leylâ ile Mecnun” adlý
aþq hikâyesiniñ erkek qahramaný; aþq qurbaný;
periþan, avare;
benlik – menlik;
Âdem baðlarý - Adn baðlarý; Adn - Cennetniñ
tabaqalarýndan biriniñ adý;
hur - cennet qýzlarý; ahu közlüler, huriler;
Qarun – Hz. Musa (A.S.) devrinde yaþaðan,
malý ile maðrur olaraq haddini aþqan ve
Allahnýñ zekât emrini diñlemediginden Hz.
Musa (A.S.)nýñ duasýndan soñra malý ile
birlikte yerge batqan dünya zengini;
qabil degil – mümkün degil; olanaqlý degil;
mai – su cinsinden, aqýcý; su renkinde, mavý;
nehir – özen, ýrmaq;
köþk – bað, baðça kibi açýqlýq yerlerde yapýlðan
süslü ev, yazlýq saray;
Turan – qadimiy Ýranlýlar tarafýndan eskiden beri
Türk-Tatar qavimleriniñ oturdýqlarý yerlerge
berilgen isimdir;
ölgünlik – ölgün olma durumý; ölgün – tiriligi,
canlýlýðý, tazeligi qalmaðan; solðun; küçü
azalðan, zayýflaðan;
talðýnlýq – yorðunlýq;
hiç – varlýðý ehemmiyetsiz denecek qadar olðan
þey.
Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap.

39
 Qýrýmtatar Edebiyatýnda I Cihan Cenki (1914-1918) mevzulý eserler

Cenk ve barýþ – insanlýq tarihiniñ esas meselelerinden olduðý kibi, dünya edebiyatýnýñ da eñ mühim
mevzularýndan biridir. Yaþadýðýmýz asýr da bu mevzuða ayrýca bir aðýrlýq qazandýrðandýr: dünya tarihiniñ
eñ qanlý eki cenki bu yüzyýlnýñ malý oldý. Birinci ve Ekinci Cihan Cenkleri olaraq adlandýrýlðan bu
barbarlýq ve vahþet ifadesi vaqialar biñlerle sanat ve edebiyat eserlerine mevzu olðandýr. Teessüf ki,
cenklerle baþlanðan asýrýmýz cenkler ile de nihayetine barmaqtadýr. Alýnacaq dersler alýnmasa kerek…
1910 seneleri qýrýmtatar kündelik matbuatý üzerine araþtýrmalar yapar ekenmiz, “Tercüman” ile
daha çoq “Millet” gazetasýnde (1917-1920) I Cihan Cenki mevzulý bir sýra olduqça quvvetli eserlerge
rastkeldik. Þübhesiz, þu cenknin zamandaþý hiç bir körümli qýrýmtatar müellifi olmadý ki, þu facialý vaqia
üzerine birde-bir manzum veya mensur eser yazýp býraqmasýn. Neticede, I Cihan Cenki hadisesi ile
alâqalý çeþitli mevzulardaki olduqça zengin ve mündericeli bir edebiyat meydanða ketirilgen edi. Bunýñ
çoq az bir qýsmý aþaðýda berilir eken, daha bir qaç eserniñ yalýñýz adlarýný hatýrlamaq ister edik. Bular
artýq oquyýcýða tanýþ olðan eserlerdir: Mehmet Nüzhetniñ “Taliysiz Horanta” (1914), Bekir Çoban-
zadeniñ “Ýndemez Celil” (1920), Ümer Ýpçiniñ “Zeynep Tiyze” (1924) hikâyeleri ile Noman Çelebi
Cihannýñ “Savlýqman qal, Tatarlýq” (1916) adlý þiiri ve ilh….
I Cihan Cenki – 1914 – 1918 seneleri arasýnda devam etken ve Almanya, Avusturya, Osmanlý
Devletlerini Ýngiltere, Fransa, Amerika, Rusiye, Belçiqa, Sýrbistan ile diger devletlerge qarþý qoyýp,
Avropa, Rusiye, Orta Doðu ve bazý diger bölgelerini qanlý uruþlar meydanýna çevirgen imperialistik
mahiyetteki bir cenk edi. Eki tarafný da ölçenmez maddiy ve maneviy ðayýplarða oðratqan bu cenkte
Rusiye tebaasý olaraq Qýrým Tatarlarý da iþtirak etken oldýlar. Lâyýðý ile ögrenilmegen bu mevzuða dair
bilgi edinmek istegenlerge Doç.Dr. Hakan Kýrýmlýnýñ “Kýrým Tatarlarýnda Millî Kimlik ve Millî Hareketler
(1905-1916)” (Ankara, 1996) adlý eserini tevsiye ete bilemiz. Aþaðýda neþrolunðan eserlerge kelince,
bularda çoq hissli bir þekilde ve teren felsefiy hükümlerge baðlanýp, cenkniñ insaniyetsiz mahiyeti,
qýrýcý ve vahþiy yüzü, doðurdýðý ýstýrap ve felâketlerniñ sýñýrsýz dehþeti aksettirilgendir. Ayrýca diqqat
çekken husus daha – bu eserlerde yüksek manevüy küçke sahip olðan gumanistik motivlerniñ
bulunmasýdýr. Qýrýmtatar edebiyatýnýñ hiç þübhe doðurmaðan usta klassikleriniñ qalemine ait olðan bu
eserlerden ilk dördü 1914 ve 1917-1918 seneleri basýlýp, baþqa hiç bir kere derc olunmadýlar.
Metinlerniñ asýl þekilleri ile berilmesine çalýþýldý.
Nariman. Abdülvahap.

Abdülhakim (Ablâkim) Hilmiy (1887-1947)

Çubarým, balam!

Ýki aydan beri, o, bütün düþüncelerini Çubarýna hasretmiþti. Bayramýñ yaqýnlaþmasý onýñ ruhunda
daha derin acýlar, oðluna ait daha çoq hatýralar uyandýrmaya baþlamýþtý. Arfe gecesi, o, oðlunýñ sabavetine
ait eñ küçük hatýralardan baþlayup, vedalaþýr bütün analýq þefqatini dudaqlarýnda toplayaraq onýñ
mañlayýna qondurdýðý daqiqalara gelinceye qadar olan hatýralar sinomatoðraf tablolarý gibi, þimdi hep
onýñ dimaðýnda canlanmýþtý. Evet, o, oðlunýñ evelki hýrçýnlýqlarýný, asqýlarýný, uzun boylý gevezeliklerden
soñra masum bir teslimiyyetle dizine baþýný qoyup yatýþlarýný, uyuyýþlarýný ....daha soñra vedalaþýrken…
Ýþte, o, bunlarý ve bugünki yalñýzlýqlarýný düþünerek derin bir çeküp:
- Ah, -dedi, -Çubarým, balam !
Aceba, bu ana niçün eñ ziyade Çubarý içün tahassür idiyurdý? Onýñ küçük qahramaný cenge aðasýndan
daha evvel gitmemiþmi idi? Halbuki o, küçük oðlunýñ (alnýna) mañlayýna soñ bir ana busesi bile
qondurmaya muvaffaq olamamýþtý. Onýñ düþünecegi daha çoq çocuqlarý, gözyaþý aqýtacaq daha çoq
bahtsýzlýqlarý yoqmýydý? Þübhesiz, pek çoq idi; onýñ hayat sahifelerinden her birinde canlý bir traðedi
oqumaq mümkün idi. Þu qadar ki, o, Çubarýný düþündikçe, kendisini, bütün felâketlerini düþünüyur zan
idiyurdý. Çubarýna aqýttýðý gözyaþlarýnýñ herkes içün kâfi olacaðýna itiqâd idiyurdý.

40
 Oðullarý cenge gittikten soñra, o, torunýný yanýna almýþtý. O mini-mini arqadaþný âsýl yanýndan
ayýrmayurdý. O qýzçýq sanki hatýratýnýñ bir ayinesi idi. Gündüzleri, oný ocaq baþýna çaðýrýr, onýñle uzun-
uzadiye laqýrdý eder, soñra da aðlardý.
- Niçün aðlarsýñ, qartana?
Çocuðýñ sualine qarþý onýñ aðýzýndan þu fýsýltý iþitilirdi:
- Ah, Çubarým, balam!…
Geceleri çocuq mýþýl-mýþýl uyurken, zavallý qartana için-için aðlar, hatta, gözyaþlarý, bazen, torunýnýñ
mini-mini sarý ziliflerini bile ýslatýrdý. Çocuq uyanup da, niçün aðladýðýný sorarsa, yine ayný iñiltiyi iþitirdi.
-Ah, Çubarým, balam!
Bayramýñ ilk günü o, torunýný yanýna alup, qomþu köylerden birinde iqamet eden qýzýna gitmiþti.
Anasýný feryadlar içerüsinde qarþulayacaðýný bekleyen qýzý oný sabýrlý hatta, oldýqça þen bir halde istiqbal
etmiþ ve mütehayyir olmýþtý. Aceba anasý bayram günlerinde çoluq-çocuðý rahatsýz etmemek içünmi
böyle metîn görünüyurdý? Hayýr, öyle degildi. O bugün, filhaqiqa kendisinde ðarip bir istirahat, gizli bir
sevinç hiss idiyurdý. Onýñ bu sevinci, kendisince de, Çubar oðluna düþkünlikniñ sebebi qadar mechul
idi…
Bayramýñ ikinci günü qartanay, ayný metanetle ikindi namazýný qýlmýþ, namazlýq üzerinde bildigi sureleri
oquyaraq ölmiþleriniñ ruhuna adlý - adýnca baðýþladýqtan soñra ocaq baþýnda oturan torunçýðýnýñ yanýna
gelmiþti. Hýzlý bir sýçrayýþla içerüye atlayan qomþu çocuðýnýñ yayðaralarý arasýndan þu kelimeler iþitildi:
“Ne….ye……Aysâ…. Mustafa aqam keleyata…”
Qartanay, baþta buña inanmadý, faqat mevcudiyeti ðayri ihtiyariy sarsýldý ve toñdý….
Oðlunýñ beyaz sarðýlarle baðlý qollarý boynýna sarýlup da, dudaqlarý onýñ solðun yanaðýna doqunýnca
munis bir titreyiþle titredi ve añladý ki, bu gelen, filhaqiqa, onýñ Mustafasý, balasý, Çubarý imiþ !…
Bu qahramanýñ cenkten yaralanup geliþi, elektriq süratiyle heman bütün köye yayýldý. Köyliler,
Hicâzdan gelen bir hâ?iyi ziyaret eder gibi hep oný görmege geldiler. Ev hýnça-hýnç toldý.
Mustafa 11, 12 oqtâbrde… bir tepeden almanlarý nasýl qoðdýqlarýný, bi’l-ahare, o tepeyi nasýl iþðal
ettiklerini, afitserleriniñ nasýl bir ðayretle çalýþtýqlarýný, almanlarý qamýþ gibi doðradýqtan soñra aldýqlarý
býñlerce plen, esir qarþusýnda afitserle saldatlarýñ derin bir sevinçle bu muzafferiyeti nasýl bir qardaþçasýna
yekdigerine tebrik ettiklerini halqa, qahramanâne añlatýrken qartanaynýñ gözleri yine yaþarýyur, dudaqlarý
arasýndan yine “Çubarým, balam!” kelimeleri dökülüyurdý. Þu qadar ki, þimdiki gözyaþlarý, evvelki gibi,
gözlerini qýzartmayurdý. Belki, cilâlandýrýyurdý. Onýñ dudaqlarýndan dökülen kelimeler, þimdi, acý ve yanýq
tahassürler añlatmayur, belki etrafa coþqun bir þevq daðýtýyurdý….

(“Tercüman”, 1914, 1 Noyabr, (N222))

Abdurahman Qadri-zade (Rahmî, 1876-1938)

Doqtur Rýza Tevfiq Beke Nazire*
Gezdim Cihân Cenki olan yerleri, Tarlalarý bozmýþ derin handaqlar,
Her yer viran olmýþ, umran qalmamýþ. Yerinden oynamýþ taþlar, topraqlar,
Qanlý felâketler sarmýþ her yeri, Aðaçlar qýrýlmýþ, qopmýþ budaqlar,
Hastalar halini soran qalmamýþ. Harap olmadýq bir orman qalmamýþ.

Boyunlar bükülmiþ, gülmeyur yüzler, Baðçalar qurumýþ top ateþinden,

Boyunlar uyuþmýþ görmeyur gözler, Bomba da yetiþmiþ bunlar peþinden,
Qararmýþ göñuller, geçmeyur sözler, Dereler keçilmez insan leþinden,
Dostlar yarasýný saran qalmamýþ… Çöllerinde bile hayvan qalmamýþ.

Haneler yýqýlmýþ, ocaqlar sönmiþ, Köyleri toldýrmýþ gözsiz, qulaqsýz,

Qadýn, erkek – cümle yeise bürünmiþ Bundan da ziyade elsiz, ayaqsýz,
Müzeyyen saraylar ahura dönmiþ Kiminiñ diþi yoq, kimi qulaqsýz,
Görülmedik hiç bir ziyan qalmamýþ Kiminiñ beñzinde hiç qan qalmamýþ.

41
Ticaret durulmýþ, yollar qapanmýþ, Þevqi Bektöre (1888-1961)
Bi-taraflar bile cenkten usanmýþ, Qanlý Ýnsan
Kimi görseñ-belli, hep caný yanmýþ,
Söylemeye lâkin lisan qalmamýþ. Barmý, bilmem, sendayýn belâlý tuvðan,
Tuva-tuvýp, ey, insan, bir-birin boððan?
Mamur memleketler hep viran olmýþ,
Yýqýlmýþ þehirler, toz-duman olmýþ, “Çýqaman,- dep,- yüksekke”,- atýlðan carða,
Hükümetler batmýþ, bi-niþan olmýþ, “Keñ yaþayman”,- dep, baþýn qýstaðan tarða.
Hükümdarlarýnda unvan qalmamýþ. Artqaç sayýp mal-mülkin qýymetli canða,
O güzel Belçiqa yandý, kül oldý, Ýnsanlýqný boyaðan qýp-qýzýl qanða.
Sýrbiye, Qaradað hep süpürildi, Týrnaqtan, tiþten arttýrýp, tamaðýn týyýp,
Romanya’dan da bir gölge qaldý, Ne toplasa, ot bergen, qoraydan cýyýp.
Yunaný hisabe alan qalmamýþ.
Yaratqanmý Tañrý senday alim?
Vahþet qanadýný kermiþ dünyaye, Senday [….],* bilmiymen, senday zalim?
Merhamet qalqmýþ, kin girmiþ araye, Biñ devirde qurðan devletin bozðan,
Adalet çekilmiþ güya semaye
Altunnen yazðan tarihin, qanýnen sýzðan?
Mantýq ðayýp oldý, burhan qalmamýþ.
Rahmî! Ne dehþetli zamane erdiñ Qýlýçýna kitabýn parçalatqan,
Sýrrý añlaþýlmaz devrane erdiñ “Yükselemen”,- dep, özin aþalatqan,
Her gün sulhý umdýñ, husrane erdiñ Milyon zahmet, biñ iþnen, mañlay ternen
Sulhýñ meclisini quran qalmamýþ. Yasaðanýn [….. ] bir etken yernen.

[“Millet”, 1917, 10 oktâbr (N78)] Mýna üç yýl toqtamay, týnýþ almay,

* Rýza Tevfiq (Bölükbaþý, 1968-1949) – tanýnðan Türkiyeli
þair, tenqitçi ve feylesof yazýcý. “Millet” gazetasýnýñ 1917 senesi
27 sentâbr tarihli sayýsýnda (N 70) onýñ I Cihan Cenki mevzulý ve
Felâket baðýný gezdim serseri,
Feryâd ve zârýmý duyan qalmamýþ,
Aradým o þahin yigit erleri,
Yattýqlarý yerde niþan qalmamýþ.
dörtlügi ile baþlaðan “Rýza Tevfiq Bekiñ Divaný” adlý þiiri basýlðan
edi. A.Qadri-zadeniñ yuqarýdaki manzumesi, iþte, Rýza Tevfiqniñ
þu þiirine yazýlðan bir nazire olsa kerek.
Çelebi –zade Mehmet Nüzhet (1888-1934)
Yeter Artýq!
Etrafý sarmýþ zehirli ateþler alevlenirken!..
Mamur, abadan yurtlar harabelere çevrilirken…
Eflâke sed çekmiþ saraylar dibinden devrilirken...
Utan, qardaþ! Yeter artýq! Ýbret al bu felâketten!
Periþan olmýþ aileler yollarda sürünirken!
Aciz qalmýþ yetimleriñ qol - qanadý qýrýlýrken!… * Söz, silingeni sebebinden, oqunamadý
Aðañ, evlâdýñ, hemþireñ digerlere hor olurken!…
Uyan, qardaþ, çalýþ, onlarý qurtar bu rezaletten!
Aqan sular, topraqlara insan qaný qatýlýrken,
Millet içün fedailer meydanlara atýlýrken… Yüksek orman eteginde yorðun asker uyuyur.
Bazý alçaq, vicdansýzlar ðayrýlara satýlýrken!..
Görüp ibret al! Zira fayda gelmez melâletten!
Nice yüzyýldan beri namusýñ tahqir idilirken,
Daha doðrýsý, varlýðýñ her yerde inkâr idilirken,
Haqlý, yerli talepleriñe hep qarþý gidilirken,
Silkin! Artýq! Bilsinler, tatar qurtýlmýþ esaretten!
[“Millet”, 1917, 20 iyül, (N17)]
[……] qýra, [……], ey, insan, talmay,
[……] [……] toplarýñ, ot saça söziñ,
Ne aq tanýy, ne qara qýzarðan köziñ.
Apay demiy, qýz demiy, qardaþ demiy,
Qýrýþtýñ, qýrdýñ ayamay, qart, yaþ demiy,
Art betiñ qan, aldýñ qan, ast, üstiñ qan,
Basacaq yer qalmadý mezarýñdan.
Qara toldý, suv toldý, dünyalar toldý,
Kökler bile, ey, insan, mezarýñ boldý.
Yetti endi, qýnýña soq qýlýçýñ!
Temizle qandan içiñ, týþýñ!
Aq mañlayða qan tügül, san yaraþýr!
Yazýq! [………………………….]
[“Millet”, 1918, 18 Noyabr (N152)]
Cemil Kermençikli (1891-1942)
Cenk Meydaný
Azrâil baþ ucunda elde qýlýcý durýyur.
Hava bulut, gece qaranlýq olsa da, uzaqtan
Dað baþýndaki duþmanýñ yarýðý göriniyur.
Qaranlýq eksilüp baþlay, tañ yeri aðarýyur.
Daha güneþ doðmadan her tarafý sis sarýyur.
Çoqtan beri uyqu yüzü görmeyen qaraðul da
Silâhýna tayanup, tatlý uyquya varýyur.

42
Zavallýcýq! Rüyasýnda anasýný göriyur.
Babasýný, aðasýný, qardaþýný sorýyur.
Taaciple beþikte yatan çocuðý gösterüp,
“Bu kimiñ çocuðý, qaç yaþýnda, adý ne?”- diyur.
Asker qatý uyquda iken qopýyur qýyamet,
Top, tüfenk, bomba, þrapnel, qarteþ, qurþun, pulemet,
Bir taraftan atlý asker, bir taraftan piyade,
Hücümiñ þiddeti artýyur gittikçe ziyade.
Baþ üstünde qarða gibi uçuþýyur gülleler,
Her daqiqa kesiliyur biñer-biñer kelleler,
Bu gürülti, bu qýyamete alýþan askerler,
Fursat bulsa yine aþay, içe, oynay, güleler.
Aþ, su unutýla uruþ daha þiddetlenince.
Herkes Allaha yalvara, dua ede dinince.
El, ayaq gökte uça, baþlar sürüklene yerde.
Yeþil otlar üzerine serile bir al perde.
Her taraf qýp-qýrmýzý qan, üst-üstüne lâþeler,
Yürümeniñ çaresi yoq, ayaða iliþeler.
Ya eli, ya ayaðýndan yaralý zavallýlar
Qalqmaq istey, mecalý yoq, yüz üstüne düþeler.
Yaqýnlaþa iki taraf, top ateþi kesile
Gözüne qan düþen asker, süngi süngiye gele
Ýþte, nerde qorqunç hal… Ýþte, nerde qýyamet…
Buný gören Azrâil de can almaqtan irkile.
Ýki taraf vahþiy gibi saldýra bir-birine,
Biri ölürse digeri geçe onýñ yerine.
Büyük bir þevq ile saplay zehirli qýlýcýný.
Kendi gibi bir insanýñ gül gibi yüregine.
Qorqunç “Urra” sadasý tâ göklere yüksele.
Bu yetiþmey, arqadan qopa büyük bir velvele.
Eyi ki, tâm bu arada bellisiz bir el ile
Ýki taraftan da teslim bayraqlarý çekile.
Söyle, qardaþ! Ne qazandýñ öldirmekten bir insan?
Yoqsa oný senmi yarattýñ, oña senmi verdiñ can?
Ne içün öldiriyursýñ, kim içün öliyursýñ?
Vatan içün mi? Yoq, buný hiç qabul etmez vatan.
Herkesi, yaþasun, diye yaratmýþtýr Yaradan.
Can almaqle qazanýlmaz hiç bir vaqýt þöhret, þan.
Aqlýñdamý evvelden verilen gerbler , niþanlar?
Aqlýñda ise, susama qazanmaya çoq niþan.
Göz gezdirüp baq hele bir etrafa, ne görürsiñ?
Havada qan, deryada qan, qarada qan, qan hep qan…
Ardýña da aylanup baq: her evde üç-beþ yetim.
Artýq Allahtan qorqmasañ, taþtan, topraqtan utan!
[“Millet”, 1917, 6 Ýyül, (N9)]
Yaqub Þakir Ali(yef) (1890-1930)
Qavða Sahnasý
Her yerleri sarar ateþ, qaplar semayý duman!
Çarpýþýrsa iki taraf, ne din baqar, ne iman!
Kiyik gibi can atarlar, ölmeye, öldirmeye,
Top, tüfek ateþini mümkün degil söndirmeye!
Þaqýrdar qýlýçlar, kesilir baþlar, titrer cihan!
Merhamet qalqar ortalýqtan - hep qan, hep qan,
hep qan!…
Qatliamlar, yaðmalar toqtamaz, eder devam,
Ölmeyi, öldirmeyi þan bilir kendine avâm.
Bu qarðaþalýq, bu afât beñzer mahþer günine.
Böyle þaný hiç qazanma! Lânet oqu ünine.
Aqoplarda soðuqlardan milyonlarle can buzlar!
Sefaletten buñalýrlar artta qalan qadýn, qýzlar!
Bu afâta hayrý yoq ne duanýñ, ne senanýñ,
Evlâd içün baðrý yanar her bir baba ve ananýñ.
Yaðmur gibi yaðar qurþun, çare yoqtýr ðazlara*,
Zelil asker batar, çomar belinece sazlara!
Qopsa “Ura” sadalarý baþlar büyük bir qýrðýn,
Qan içinde sozýlurlar cesedler yýðýn-yýðýn.
Devirmeden, devrilmeden çizilmez ömür yolu,
Hiç bir ferdiñ canýn alma! Hepsi Allahýñ qulu!
[“Millet”, 1917, 14 Ýyül (N13)]
* Sis gibi bir nevi ðazdýr ki, etrafa yayýldýðý
anda milyonlarle canlarý mahv ve telef eder.
Bu muharebede almanlar kendi icadlarý olan
bu ðazdan büyük faydalar görmiþlerdir.
(Y. Þakir Aliniñ notu.- N.A.).
43
 Sözlükçe:
aðaç – terek;
ahur – ahýr; qaraðul – qaravul;
aþalatmaq – aþaðýlatmaq; qarðaþalýq – qarýþýqlýq;
ayine – küzgü, ayna; qarteþ –[êàðòå÷ü];
Azrâil – Tañrý emri ile insanlarnýñ canlarýný qatliam – toptan öldürme, qýrým, soy qýrýmý;
almaqle vazifeli olduðýna iynanýlðan melek, qýrýþmaq – boðuþmaq, çatýþmaq, cenkleþmek;
dört büyük meleklerden biridir , ölüm melegi; qýstamaq – mýnda: soqmaq;
Belçiqa – Belgiya; qoðmaq – quvmaq;
bi’l-ahare, bilâhare – soñra, soñradan, daha lâþe – leþ;
soñra, soñralarý; mamur – abadan
bi-niþan – izsiz, alâmetsiz; mechul – belgisiz, bilinmegen;
bi-taraf – tarafsýz, neytral; melâlet – can sýqýntýsý, usanç, ðamlýlýq, zayýflýq;
buñalmaq – küçlük ile soluq almaq, çoq sýqýlmaq; metîn – acýlar, zorluqlar qarþýsýnda iradesini
boñaymaq; ðayýp etmegen, metanetli;
burhan – delil; mini-mini – küçüçik;
buse – öpücik, öpme, öpüþ; muvaffaq – baþarðan, baþarýlý, baþarýlðan;
derin – teren; muzafferiyet – üstünlik, üstün kelme, zafer
devran – zaman; qazanma;
dip – tüp; Mütehayyir – þaþqan, hayrette qalðan;
diz – tiz; müzeyyen – ziynetli;
ermek – qavuþmaq, ulaþmaq, irmek; nazire – baþqa bir manzume örnek alýnaraq ayný
eflâk – felekler, kokler; vezin ve ayný qafiye ile yazýlðan manzume;
ferd – kimse, kiþi, zat, þahs, insanlardan her biri; qarþýlýq olaraq beñzetilerek yapýlðan davranýþ,
fi’l-haqiqa, filhaqiqa – kerçekten, doðrusý; söz;
görülmedik, körülmedik – körülmegen; olmadýq – olmaðan;
gülle – [ïóëÿ, ñíàðÿä;] sabavet – sabiylik, balalýq, çocuqlýq;
handaq – hendek (endek) sefalet – yoqsullýq içinde yaþamaq, çoq faqir
hasretmek –(vaqýt, küç, ðayret ve ilh. haqqýnda) olmaq;
yalñýz bir þeyge ayýrmaq, bermek; Sýrbiye – Serbiya, Sýrbistan;
heman, hemen – hiç vaqýt keçirmeden, süpürilmek – sipirilmek;
kecikmeden; tahassür – qavuþmaq istengen þey veya kimse
hýnça-hýnç – top-tolu, rýqma-rýq; içün kederlenme, hasret çekme, özlem;
hýrçýnlýq – olur-olmaz þeylerge siñirlenip ters, tahqir – aþaðýlatma, haqaret etme;
tabiatsýzca davranýþ; talep – bir kimseden bir þeyni yapmasýný ya da
hýzlý – süratlý; yapmamasýný isteme;
Hicaz – Arabistanda Mekke-i Mükerreme ile teslimiyet – teslim olma, kendini berme, boyun
Medine-i Münevvereniñ bulundýðý bölge; egme;
husran – zarar, ziyan; acý, yoqluq acýsý; tuvmaq – doðmaq;
ikindi – üyle ile aqþam arasýndaki zaman, ekindi; tüfenk – tüfek;
iqamet – bir yerde oturma, qalma; umran – bayýndýrlýq, uyðarlýq, [öèâèëèçàöèÿ];
irkilmek – ürkerek keri çekilmek, duraqlamaq; vahþet – vahþiy olma durumý, qan töküci olma
istiqbal – kelecek (zaman); qarþýlama; durumý;
itiqat – inanç; velvele – gürülti, baðrýþma;
qara – mýnda: yer, [ñóøà, ìàòåðèê]; yeis – yas, matem;
Qaradað – Çernogoriya; yekdiger – bir baþqasý;
Yunan – Yunanistan.

Hazýrlaðan: Nariman Abdülvahap.

44
 Ýsmail Hasan oðlu Kerim

Bundan bir qaç sene evvel’ Hamdi Giraybay

Hamdi Giraybaynýñ “Hicret” adlý
poemasý “Salðýr” ve “Yýldýz” Hicret
dergilerinde basýlðan edi. Lâkin her
eki defasýnda da bu tekstlerde, 1927 Qýrým muhacirleri yardým
senesi “Ýleri”de (? 10) basýlðan cemiyetiniñ sayðýlý azalarýna baðýþlana.
metin ile qýyas etilgende, bir sýra
yañlýþ ve hatalarða yol berilgen.
Rýsak cekip taçankaða, azmandayýn duvuldap,
Asýl metinni “tüzetmege” de
Bir kün köyge bir kök baþlý cavur keldi dýrýldap.
týrýþýlðan. Ama cihan
Galavaða tüþti de soñ onbaþýný çaðýrttý,
edebiyatþnaslýðýnda qabul etilgen
Köyde bolðan qartný- caþný kül töpege çaðýrttý
printsip ve þartlarða köre, ebet, eski
metinlerge böyle yanaþma yañlýþtýr.
- Pristavmý? Urâdnikmi? Kim bile oný bir qazaq…..
Tarihni, keçmiþni ögrendigimiz
zaman, oný tüzetip olamaðanýmýz
- Kimdir diysiñ!?
kibi, edebiy asabalýðýmýzný da olðaný
- Nedir diysiñ!?
kibi qabul etmelimiz. O eserlerniñ
- Ya “nabordýr”, ya “yasaq”….
eniþ ve yoquþlarý, yeniþ ve
- Bu qazaq da ne diy eken? Haydýñýz, hay barayýq.
yeniliþleri artýq tarihtir. Qaydan kelgen, nege kelgen, ne diycek þu, qarayýq.
Büðünde “Hicret” metnini yañýdan
neþir eter ekenmiz, bir taraftan Kene nabor bolmaðaydý…Yarabbim, sen qutar dep…
halqýmýznýñ klassikasýný Qaçaq caþlar taypýndýlar bu da bizni tutar dep.
canlandýrýlmasýna qoþma bir Ne de bolsa, halqnýñ kene qalbine buz qoyuldý,
noqtaçýq olsa, diger taraftan Alay cemat “Kül töpege” beþ daqqada cýyýldý…
“Hicret”niñ tam ve tüz þekli
bügünde hoca ve talebelerimizge Tükürgende közü patlap çýqacaqday bir qazaq
ðayet zarur olðaný da köz ogüne Bekletken soñ nafle halqný uzundan-uzaq
alýndý. Galavaman cetekleþip keldi… Her kes toqtadý.
Öz tilinde bir kop þeyler ayttý, halqný maqtadý.
-Yardým eter qol tutarman men her vaqýt sizlerge
“Maya iznayt tatarin” – dep, “karaþo” – dep bizlerge.

Saldat Qadir tilmaþ bolýp, añlattý soñ sözlerin

“Maya iznayt” halqqa qarap, tikip turdý közlerin.
- Ana, aqaylar, bu bir kinâz padiþanýñ qatýnda,
Arýqlaðan, üyüz bolðan bir qaç minek atý da.
Mýna þimdi þu atlarný savultqancek þunda þay
Köyüñizniñ örüþine çýqarayým birqaç ay…

Þay yalvara,- men yardým etermen, – diy soñ sizge

On kümüþlik bir altýn da bere þimdi pey bizge.

-Megertiyim Petropolktan kelgen eken, köresiñ,

Tatar saða qaydan bilsin cat qazaqnýñ töresin…
Bay galava: “Qa, cemaat, ne diysiz siz bu iþke?
Atlarýn þu birqaç ay çýqarsýnmý örüþke?
-Nabor vaqtý keleyatýr, barsýn bir yaz çýqarsýn,
“Ýt avzýna bir kemik” – dep þunman avzýn týqarsýñ.
Padiþanýñ bir kiþisi halqqa þaytip aytqan son,
Aqça-maqça keregi yoq, Petropolqqa qaytqan soñ
“Til yardýmý” etsin bizge, padiþaða bildirsin
Saldatlýqtan qaçqanlarnýñ qabaatýn sildirsin!
Þay- þay, aqam! Ne bar onda, barsýn býr yaz qarasýn,
Tek þu sözi keçken yerde, o da bizge yarasýn…

45
 .Þay dedi de, halq alayý razý boldý qazaqqa.
Bekbav aqay: “Tüþürmesin bizni bu bir tuzaqqa”!
Dese de, halq dýnlamadý, tatlý sözge cekildi,
Kinâz qazaq þapkesin de çýqarýp bir egildi:
-Ýspasiba, ispasiba, oy karaþo siz,- dedi,
Gvardiye tatarlarný bek süyemiz biz, – dedi.

-Bizniñ eski captalarða volost þimdi qaramay,

“Cañý capta alýñýz”- diy, tatarcasý yaramay!
Galava, sen þunýñ aslýn sorasa bir, ne diycek
Bu biledir zakon qayday, qaysý capta begiycek.

Tilmaç Qadir aytar – aytmaz, kinâz tikip közlerin,

-Ebet, þunday, “tak, verna”- dep kesip - kesip sözlerin,
Bir kopten-kop ayttý –ayttý, “zemlâ jalka” þay dedi
Deñiþtirmek içün vaqýt qaldý tek bir ay,- dedi…

“Jalka jalka” kim bile oný, kinâz aða, biz tatar,

Bersek eger captalarný, üç cýl volostta catar!…
Bareme siz caným, kinâz, þu iþni de etseñiz,
Þunýñ içün pristavða da colda tiyip ketseñiz.
Aruv bolýr edi bizge, caným, dedi Ali bay.
Cemaat da: “Caným, kinâz! Çalt qaralýr, ebet þay…”
-Bek karaþo, bek karaþo, captalarný beriñiz,
Kösteriyim “pristavða”, qadýr sizin captañýz.
Bir aftadan yañý “kupçiy” ketirir o sizlerge.
-Allah razý bolsýn, kinâz, büyük eylik bizlerge…
.
Galavaman halqtan kinâz captalarný aldýrdý,
Bekbav aqay: “ Men tuzaqqa tüþmiymen”- dep qaldýrdý.
Captalarný kisesine salýp ketti kinâz þay.
Üç-dört kün soñ bizim köyniñ otlaðýna qunan, tay,
Bir qaç, tugul, beþ-on tugul, bir sürü at ciberdi,
Köpke barmay özi avrýp Petropolkta geberdi.

Bir qaç ayða kelgen kinâz, kelgeni cýl bolsa da,

Kop quvulýp halqtan endi, vadeleri tolsa da,
Çölni ölçep, ortasýna “tayaq” tikip baþladý,
Köy halqýna mezarlýqný tek ayýrýp taþladý.

Qart kinâznýñ asabasý: “Men kazâyin sizlerge”,-

Bir kün yavur kelmesinmi, “köy menim!”, – dep bizlerge.
Megertiyim, ölmez burun þeytan nefsin azdýrðan,
Captamýzný Haqtan qorqmaz, öz adýna yazdýrðan….

Asabasý keldi kirdi köyge saray saldýrýp,

Baba –dede topraðýndan halqný mahrum qaldýrýp.
“Ayvanlarný arqanlañýz, baylañýz” – dep baþladý,
Örüþke mal cibergenni þýbýrtqýman aþladý…
Kinâznýñ bir “zemzemeri” köyni ölçep cürgende,
Qurtaqaynýñ nýþan salýp qorasýna kirgende,
Apaqayý Erzade-qart qaviy basýp ayaðýn,
Zemzemerniñ cerni ölçep tikken temir tayaðýn
Tartýp alýp, açuvlanýp cerleþtirdi baþýna:
-Men kimsege hor bolmadým, keldim altmýþ yaþýma…

46
Tañrým alsýn fýrsatýñný, ah yavurlý yavur sen!
Þimdi turna qonðan yerni kösterirmen saða men,
Molla aqa: “Etme, cengem, qapatýrlar” – dep kelse de,
Qazaq þaþýp, qolýn tutýp “pastoy-pastoy” - dese de,
-Men pastoymam, öziñ pastoy! Çýq, qoramda iþiñ yoq!
Aram qazaq! Seniñ mýnda aldatacaq kiþiñ yoq…
Ölçemege cetmegiydiñ…-dep üstüne atýldý.
Bolmaycaðýn duyýp qazaq, þertin cýyýp tartýldý.
Erzade abay bek qarðanýp özin özi tutalmay,
Ökelenip kop cýladý közin yaþýn cutalmay.

Aqþamýna volosttaki kazakiler atlanýp,

Pristavða dört büklenip, sekiz kere qatlanýp,
Köyge kelip zeher saçýp “tatarin!”- dep ayttýlar,
Kene de til qaytarsañýz, qaparmýz! –dep qayttýlar.

Yavuz kinâz köyni þaytip aman bermiy sýqqan soñ

Ertesi kün halqlar cuma namazýndan çýqqan soñ,
-Endi mýnda müsülmanða caþav aram, ketiyik,
Aldýn alýp bir kün evvel “haq topraqqa” cetiyik!
Cýlap ayttý hatip aqay: “Biz ðafletke dalmayýq,
Hicret vacip, din duþmaný topraðýnda qalmayýq!”

Satýp-savýp birer-birer köy köçmege baþladý…

Bir talayý aran-avla tolý malýn taþladý.
Bekbav aqay tek bir özi: “Hay, cemaat, etmeñiz,
Tuvðan ösken ceriñizni þaytip taþlap ketmeñiz!
Ot bereyik sarayýna, qaçýrayýq biz oný.
Qater diysiz bir özi bir köyge qarþý, siz oný!
Men sizlerge baþtan ayttým, inanmañýz saqýn – dep.

Kop aytsa da, halqlar: “Endi ahýr zaman yaqýn -dep-

Qýsmetimiz köterilgen, içecek suv bitkendir!
Baþýmýznýñ yazýsý bu , Allah emir etkendir”-
Dep ketmeden danmadýlar…köçti bitti bir ayda…
Qaraltýlar viran boldý, o gürdeli köy qayda?!…

Curtlýqlarda miyavquþlar yaman-yaman baqýrdý,

Colcýlarný o cerlerde gece cinler çaqýrdý.
Bekbav aqay çoçaydý da qaldý, köçip ketmedi,
Köyni bozðan qazaqqa da aslý qullýq etmedi.
Kinâz onýñ üyin yýqsa, her kün köyden quvsa da,
Özi yoqta apaqayin cin-þeytanlar buvsa da!
Öz curtýnda töþeginde öldi, közi cumýldý,
Bekbav aqay öz köyiniñ mezarýnda kömildi.
Torýnlarý: “Ýnþallah, bir kün korermiz, þay ketmez,
Bir ayaðý tayar bunýñ, bu ortalýq þay bitmez.
Kösterirmiz saða biz” – dep “köçken köyde” qaldýlar,
Bereketli vaqýf cerge canýdan üy saldýlar!!!

1923, noyabr 4, Ýstanbul.

Bu vaqia Aqmescit -Yalta yolu üzerindeki
Çavke köyünde olmýþtýr. Ben bunu Ýstanbulda
Cemil isminde bir qasaptan iþitip yazdým.
Hamdi Giraybay. (“Ýleri” jurnalý, 1927, N10)

47
Ýsmail Hasan oðlu Kerim

Folklörýmýznýñ incileri
Dünya-dünya olalý insanzat folklörnýñ diger janrlarý ile beraber çeþit qýzýqlý hadiseler, lâtifeler
ve þaqa-qoratanen yaþap kelgendir. Hem bular insannýñ keder ve qasevetini bastýrdýqtan ðayrý,
oný ibretli hadiseler ve hikmetli ibareler misalinde terbiye de etkendirler.
Diger taraftan lâtife ve fýkralar halqnýñ aqýl baylýðýný, ürf-adetlerini, til inceliklerini asýrlar
devamýnda saqlap kelgen küçlü ve ðayet mühüm bir asabalýqtýr.
Qýrýmtatar matbaa tarihini ögrenirken, lâtifeler kitap þekilinde ilk olaraq 1897 senesi
Baðçasarayda
Ý. Gasprinskiyniñ “taþ ve hurufat basmahanesinde” neþir etilgenini köremiz. Bu yerde
baþqa vilâyetlerde olýp keçken meraqlý vaqialar ile birlikte Qýrým ile baðlý hadiseler de çoqtýr.
Hatta, o zamanda belli erbaplarýmýznýñ soyadlarý añýlýp, olarnýñ hikmetleri kösterilmektedir.
Bügün biz mezkür kitapçede basýlðan bazý lâtife ve hadiseler ile tanýþmamýzný baþlap,
soñradan umumen 19-ncý asýrnýñ soñu ve 20-nci asýrnýñ baþýnda matbaa yüzüni körgen
lâtifelerni “Günsel”niñ sayðýlý oquyýcýlarýna tevsiye etecekmiz. Metinlerniñ eskiligine hürmeten
imlâsýný saqladýq.

1. Meþhur açköz bazardan keçerken, dükannýñ birinde bir adam sepet yaptýðýný körünce, dükan
qapusýndan kirip: “Yahu, rica iderim sepetleri büyük yapýñýz!” Sepetçi – “Niçün!?” – dediginde,
“olur ki, müþterileriñizin biri bize bir hediye könderir!”- demiþ.

2. Faqýr qýrðýzýn biri daima bu duayý idiyurmýþ:”Yarabbi, senden Taþ-Timurýn ölümi kibi, bir ölüm
isterim!” “Taþ-Timur nasýl vefat itti - diye sual” idildikte, cevaba: ”Bir qoyun yeyup, üzerine bir
torsýq ( eçki terisinden yapýlðan savut, bürdük – Ý.K.) qýmýz içerek” – demiþ.

3. Zariflerden biri (yani keskin zekâlý adamlardan biri – Ý.K.) bir oyuncýnýñ hanesine kidup, divarýnda
“Adem” ile “Hava” isimleriniñ yazýldýðýný körünce, oyuncýya:”Bu isimleri buraya yazmaqtan
maqsat nedir?” – der. Oyuncý:”Efendim, hanemize þeytan kirmemek içün yazmýþým. Çünki
iþittigimize köre, bu isimler her hangi hanede bulunýr ise, o haneye þeytan kirmez imiþ” – der.
Zarif:”Bu isimlerin sahipleri cennet kibi bir muqaddes yerde iken, þeytan yine yanlarýna kire
bildigi halde isimlerinden çekinup böyle bir oyuncýnýñ hanesine kirmeycegi haqiqata þayan taacip
bir kifayettir!” – demiþ.

4. Hoca Nasreddin efendi ile bir boþboðazýn arasýnda þöyle sözler olmýþ:
Boþboðaz: Hoca efendi, felân zatýn bu aqþam bir ziyafeti var!
Hoca: Bana ne?
Boþboðaz: Seni de davet ider!
Hoca: Sana ne?

5. Ýran þahlarýndan biriniñ biri Cihan ve biri Hayat isminde iki cariyesi (oynaþý – Ý.K.) var imiþ.
Cihane olan muhabbeti daha ziyade kördiginden, Hayat bir kün meþhur olan þu beyti yazup, bir
sýrasýna ketirerek þaha taqdim eyler.
Beyt:
Kim ki Cihan ðamý çeker, zevq alamaz Hayattan,
Çekme ðam Cihaný var, zevqiñi sür Hayattan.

6. Birisi bir kün bir qabristana oðrayýp Bahlülniñ (Harun-ar-Raþid zamanýnda çoq zekâ tanýlðan
birisi – Ý.K.) anda oturmaqta olduðýný körünce:”Bahlül, bunda ne iþliyursýñ?” – demiþ. Bahlül
de:”Ellerinden, dillerinden – her cihetle emin olduðým dostlarým ile suhbet idiyurým” – demiþ.

48
7. Tahsil yolunda ðayet ðayretli talebe-i-alimden biri:”Ve esafe ki (yazýq ki – Ý.K.) uyquda bulundýðým
zamanlar öyle faidesiz keçer de, yine ömürimden sayýlýr…” – demiþ.

8. Mevlâna hazretleri bir sofu ile bir ziyafette bulunýyurlar. Sofraya oturdýqlarýnda, her nasýl ise
sofrada tuzluq bulunmadýðýndan, sofu hizmetçilere hitaben: “Tuzluðý niçün ketirmediniz? Her
þeyden evvel sofraya tuzluq qoyulmaq lazimdir ki, taama (yemekke – Ý.K.) tuz ile baþlanýlsun,
zira taama tuz ile baþlamasý sünnettendir!” – der. Mevlâna hazretleri lâtife olaraq (yani nezaket
yaparaq – Ý.K.) “Zararý yoq, ekmekte tuz bardýr” – demiþ. Bade (soñra – Ý.K.) yemegi
baþlamýþlar. Biraz soñra sofu, ekmegi bir elile qýrmaqta bulunan bir kimseye: “Yahu, ekmegi bir
el’ ile qýrmaq mekruhtýr ! (yasaqtýr – Ý.K.)” – der. Mevlâna hazretleri: “Sofrada hazýr bulunan
adamlarýn aðýzýna baqmaq – ekmegi bir el’ ile qýrmaqtan daha mekruhtýr” – demiþ. Bunýñ üzerine
sofu süküt itti ise de, biraz soñra yine söze baþlayup: “Caným, niçün söyleþmiyursýñýz? Yemek
yerken, söyleþmek sünnettir!” – der. Mevlâna hazretleri de: “Çoq söyleþmek mekruhtýr!” –
demiþ. Sofu bundan soñra artýq aðýzýný açmamýþtýr.

9. Þairin biri Ebü-Nüvasý (Ebü-Nüvas – meþhur arap þairlerinden birisi – Ý.K.) hacv ider (yani
mýsqýlýmsý þiirler yazar, satiraða oðratýr – Ý.K.). Bir qaç kün soñra bir-biri ile körüþkende, þöyle
bir muhaverede (qonuþmada – Ý.K.) bulunýrlar:
Ebü-Nüvas : Beni hacv itmiþin, faqat bana bir þey oldumý?
Þair: Ne olacaqtý?
Ebü-Nüvas: Bir belâyamý oðradým?
Þair: Hayýr.
Ebü-Nüvas : Hanmanýmmý (ev-barqýmmý – Ý.K.) daðýldý?
Þair: Hayýr.
Ebü-Nüvas: Öyle ise, benim de ayaqlarýmdan ta boðazýma qadar kevdem seniñ
qarýñýna kirsin!
Þair: Baþýñý niçün dýþarý býraqtýñ?
Ebü-Nüvas: Ne hal kesb idecegiñi körmek içün – demiþ.

10. Dilenciniñ biri büyük qapulý evden bir þey ister. Verirler, faqat verdikleri þey qapuya köre küçük
olduðýndan, yarým saat soñra elinde balta olaraq kelüp, qapuyý yýqmaya baþlar. Ev sahibi: “Ya
kiþi, sen ne iþliyursýñ?!”- dedikte, tilenci: “Ya verdiginiz þey qapuñýza uysun,ya qapuñýz verdiginiz
þeye!”-demiþ.

11. Aqla-i-arabiden (aqýllý arablardan – Ý.K.) biri oðluna þu yolda ögüt ve nasihatta bulunmýþ: “Oðlum,
ilm-i-ekabirin (alimlerin eñ büyüklerin – Ý.K.) aðzýndan ögren, zira onlar iþittiklerinin eñ eyisini
yazarlar, yazdýqlarýnýñ eñ eyisini ezberlerler, ezberledikleriniñ eñ eyisini söylerler!”

12. Hükemadan biri demiþtir ki: “Bir þeye ihtiyac ne derece ziyade ise, oný bulmaq o qadar qolaydýr
ve bir þeye ihtiyac ne derecede az ise, oný bulmaq o nisbette çetin ve küçtir. Meselâ, bizim
dünyada muhtac olduðýmýz þeylerin eñ birincisi – havadýr! Zira beþ-on daqiqa nefes almaz isek,
helâk olurýz. Ýkinci – suv, üçünci yemek, dördünci ruba (urba – Ý.K.), beþinci – hane ve altýncýsý
– altun ve elmaz kibi bir taqým tezyinate (ziynetke – Ý.K.) dair olan þeylerdir. Hava eñ ziyade
muhtac olduðýmýz bir þey iken, ðayet qolaylýqle, altun ve elmaz eñ az muhtac olduðýmýz þeyler
iken, bir çoq meþaqatle bulunýr. Mezkür þeylerden daha ziyade Cenab Hudanýñ rahmetine muhtac
olduðýmýzdan – ona da qolaylýqle nail olmamýzýn çaresine baqmalý ki, bu da tahsil – ilim ile olur!”

13. Hükema-i-Yunaniyeden birisi bir kün bir cemiyette “tirilik ile ölümin hiç farqý yoqtur”-demiþ.
Hazýr bulunanlardan biriniñ “öyle ise, sen daha ne yaþýyursýñ, ölmelisiñ” yollu itirazýna cevaba:”Ben
dirilik ile ölümin hiç bir farqý yoqtur dedim. Daha ölümi ihtiyare (seçilmesine – Ý.K.) mücip
(sebebi –Ý.K.) ne?” – demiþ.

49
 14. Ebu Abdullah El’ Sinceriy nezdinde (yanýnda –Ý.K.) vaazlardan bahs açýldýðý bir sýrada: “Meclisinde
zenginler faqýr, faqýrlar zengin olmayan vaaz – vaaz degildir! – demiþ.

15. Hükemadan (yani alim adamlardan – Ý.K.) birine “baqma” demiþler – közlerini yummýþ, “diñleme”
demiþler – qulaqlarýný qapamýþ, “söyleme” demiþler – aðýzýný örtmiþ, “bilme” demiþler – “onda
mazurým (yani öl’müþim– Ý.K.)” – demiþ.

16. Bir qart ile bir yaþ arasýnda lâtife olaraq þu sözler olur:
Yaþ: Baba, yolculýq ne zaman?
Qart: Nereye?
Yaþ: Ahrete!
Qart: Neden sorduñ?
Yaþ: Babama sizin ile bir mektüp yollamaq isterim.
Qart: Yahþý, ama ben cehenneme oðramayacaðým! Sen baq da, anañ ile könder…

17. Bir hakimden “idare-i-mülkiyniñ (yani ülke idaresiniñ – Ý.K.) bir süret-hüsnede (güzel biçimde –
Ý.K.) ceryaný neye mütevakkiftir (baðlýdýr –Ý.K.)” – deye sual’ ittiklerinde, “ehaliniñ memurlara,
memurlarýn qanunlara riayetine mütevakkiftir” – cevabýný vermiþ.

18. Bir hakimden “yalancýlarýn cezasý nedir? –diye sual’ ittiklerinde- doðru sözlerine de
inanýlmamaqtýr” – cevabýný vermiþ.

19. Edepsizin biri bir hakimi “sen felân memleketten degilmisiñ?”-diye tahqir ittiginde, hakim:”Evet,
beni memleketim lekedar idiyur (yani lekeley –Ý.K.), sen ise memleketiñi lekedar idiyursýñ”-
cevabýný vermiþ.

20. Faqýrýn biri dostundan biraz aqça isteyup mektüp yazar. Dostu ise mektübin arqasýna:”Bu künlerde
aqçadan ziyade tarlýðým olduðýndan, ricañýzý maateessüf eda idemeyecegim” sözlerini yazýp geri
yollar. Faqýr tekrar þöyle bir þey yazýp yollar:”Dostum! Eger bu yazdýðýñýz doðru ise, Allah yalan
itsun, eger yalan ise, doðru itsun!”

21. Arab ulemasýndan biri hanesiniñ qapusý üzerine:”Benim haneme þerr (hayýrsýzlýq, fenalýq –Ý.K.)
kirmez!”... ibaresini yazar. Bunu kören bir hakim “aceba, qadýný nereden kirer?” –demiþ.

22. Ehl’ Allahtan birine sadedilin biri (yani saf, alçaqgönüllilerin biri –Ý.K.):”Sizin Hýzýr peyðamber
ile ara-sýra körüþtiginizi iþidiyurýz, aceba, haqiqatmý? –sualine cevaba külerek:”Oðlum, Hýzýrý
körene taacip olunmaz, arayana taacip olunýr!” –demiþ.

23. Mervaniyünden (yani rivayetlerde sözü yürütilen –Ý.K.) celf (kibirli, fodulý –Ý.K.) Süleyman bin
Abdülmülük, zi þerefi bulunan (itibarlý, þerefli olðan –Ý.K.) Ümer bin Abdülaziz ile bir kün birlikte
oturmaqta iken, þiddetli kök gürültisi iþidiliyur. Süleyman qorqusýndan yere qapanýr. Ümer bin
Abdülaziz asla qorqmayýp:”Rahmetin sadasýndan bu qadar qorqulýr (ise), azabýn sadasý, aceba,
nasýl olmaq lâzim kelir” – demiþ.

24. Bir kün bir adamýn birine “közleriñiz neden bozuldý?” –deyince, “sizin kibi bir heyli yarým aqýllýlara
baqmaqtan” –demiþ.

25. Hakimadan birine aqýl, yani aqýllý kimdir? –dediklerinde, “zuhre çýqýnca (yani ihtiyac olduðý vaqýtta
–Ý.K.) mahcubiyeti mücip olacaq (yani qapalý, gizli olacaq –Ý.K.) bir iþi gizlide ertekap itmeyendir
(gizli olaraq yapmaðandýr –Ý.K.)” – demiþ.

50
 Qýrýmtatarca’nýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý
Hazýrlaðan Kemâl Qoñurat.

aglomerat àãëîìåðàò aðaçbiti ïñèëëÿ, ëèñòîáëîøêà

aglomerasyon àãëîìåðàöèÿ aðaççýl äðåâåñíûé
aglomerasyonel àãëîìåðàöèîííûé aðaçeþek êîçëû (ïîäìîñòêè)
agnostik ôèëîñ. àãíîñòèê aðaçlaþ -maq îäåðåâåíåòü
agnostisizm àãíîñòèöèçì aðaçsým ïîõîæèé íà äðåâåñèíó
agnosya ìåä. àãíîçèÿ, ðàññòðîéñòâî aðaçtaþ êñèëîëèò
ðàñïîçíàâàíèÿ ïðåäìåòîâ aðalarca ïî-áðàòñêè (çàáîòëèâî)
agóni àãîíèÿ aðalan -maq âàæíè÷àòü
agonile -mek àãîíèçèðîâàòü aðalýq, -ði âåëèêîäóøèå
agorafóbya àãîðàôîáèÿ, áîÿçíü aðan ïîäíèìàþùèéñÿ, âîñõîäÿùèé
îòêðûòûõ ïðîñòðàíñòâ aðanyýldýz ìåòåîð
agráfya àãðàôèÿ, ïîòåðÿ ñïîñîáíîñòè aða -qardaþ ñîáèð. áðàòüÿ
ïèñàòü aða-qardaþlarca ïî-áðàòñêè
agrar àãðàðíûé aðar -maq ñòàíîâèòüñÿ áåëûì; áëåäíåòü
agrár -sanayi àãðîïðîìûøëåííûé aðaraq ñòàðøèíà (ó åâðååâ, êàðàèìîâ)
agraryacý àãðàðèé aðarýq áåëûé, ñâåòëûé; ñåäîé
agregat àãðåãàò aðart -maq äåëàòü áåëûì
agregatsal àãðåãàòíûé aðartý áåëèçíà
agressiv àãðåññèâíûé aðartuv îòáåëèâàíèå
aggressivlik àãðåññèâíîñòü; - gi aðaz íà÷àëî
agresya àãðåññèÿ aðazade ñûí ñòàðøåãî áðàòà
agresyacý àãðåññîð aðbaniy ðàñøèòàÿ æ¸ëòûì ø¸ëêîì
agrobaz àãðîáàçà òêàíü
agrobioloji àãðîáèîëîãèÿ aðçiq 1) ñåòêà, ñåòî÷êà; 2) àíàò.
agrobiolojik àãðîáèîëîãè÷åñêèé ðåòèíà
agrocoðrafya àãðîãåîãðàôèÿ aðda ãóñòîé ñèðîï
agrohidroloji àãðîãèäðîëîãèÿ aðdalaþ -maq ãóñòåòü (î ñèðîïå)
agroiqlimbilimi àãðîêëèìàòîëîãèÿ aðdalaþtýr -maq äîâîäèòü (âàðèòü) äî ãóñòîãî
agrokültür àãðîêóëüòóðà ñîñòîÿíèÿ
agrokültürel àãðîêóëüòóðíûé aðdalý ñ ñèðîïîì; ïåðåí. ñëàùàâûé
agromerkez àãðîöåíòð aðdalýlýq, -ði ãóñòîòà, ëèïêîñòü
agrokimya àãðîõèìèÿ aðdar -maq ñâàëèòü; ïåðåâåðíóòü
agrometeoroloji àãðîìåòåîðîëîãèÿ aðdarýl -maq ñâàëèòüñÿ; ïåðåâåðíóòüñÿ
agronom àãðîíîì aðýl 1) çàãîí, ñàðàé äëÿ ñêîòà; 2)
agronomik àãðîíîìè÷åñêèé ãàëî
agronomya àãðîíîìèÿ aðýllan -maq àñòð. áûòü îêðóæ¸ííûì ãàëî
agro -sanayi àãðîïðîìûøëåííûé aðýltým áåëîâàòûé, áåëåñîâàòûé
agropropaganda àãðîïðîïàãàíäà aðým ïîäú¸ì (íîãè)
agroteknik àãðîòåõíè÷åñêèé aðýmlý ñ âûñîêèì ïîäú¸ìîì (î
agroteknikçi àãðîòåõíèê ñòóïíå)
agroteknike àãðîòåõíèêà aðýn - maq 1) óïàñòü, çàêàòèòüñÿ (î çâåçäå);
að ñåòü; ñïëåòåíèå 2) ïåðåéòè, ïåðåâàëèòü (ãîðó)
að -maq ñêëîíèòüñÿ âáîê aðýngýç ñòðåìÿíêà
aða ñòàðøèé áðàò; ãîñïîäèí aðýq ñêîñèâøèéñÿ âáîê; áëèçêèé ê
aðabey ãîñïîäèí; ñòàðøèé áðàò çàêàòó
aðabeylik ïîëîæåíèå / îáÿçàííîñòè aðýr òðóäíûé, òÿæ¸ëûé
ñòàðøåãî áðàòà èëè ãîñïîäèíà aðýr -añlaþilðan òðóäíîïîíèìàåìûé
aðacan ñòàðøèé, ñòàðîñòà (ó aðýrayaq ( lý) íà ñíîñÿõ
õðèñòèàíñêèõ îáùèí) aðýrbaþlý ñòåïåííûé
aðaca (sýna) (ïîñòóïàòü) êàê ïîäîáàåò aðýrca äîâîëüíî òÿæåëî èëè ìåäëåííî
ñòàðøåìó áðàòó aðýrdan òÿæåëî; ñòåïåííî
aðaç 1) äðåâåñèíà; 2) äåðåâî aðýrdavranýþlý ìåäëèòåëüíûé
aðaçayaqlý ñ äåðåâÿííîé íîãîé aðýrgala -maq ïîáàëèâàòü

51
aðýr -irigen òðóäíîðàñòâîðèìûé; aðlavuq 1) ïëàêñà; 2) çàïëàêàííûé
òóãîïëàâêèé aðlavuqlýq, -ði ïëàêñèâîñòü
aðýrla -maq îêàçûâàòü ïî÷åñòè aðlayýcý ïëà÷óùèé
aðirlaþ -maq òÿæåëåòü; óõóäøàòüñÿ aðlayýþ ïëà÷; ñåòîâàíèÿ
aðýrlaþtýr -maq äåëàòü òÿæ¸ëûì; óõóäøàòü aðmayýldýz ìåòåîð
aðýrlýq, -ði òÿæåñòü, áðåìÿ aðna -maq ñì. avna-
aðýrlýqsýz íåâåñîìûé aðrý áîëü
aðýrqanlý âÿëûé, èíåðòíûé aðrý -maq áîëåòü
aðýrqanlýlýq -ði ôëåãìàòè÷íîñòü aðrýlý ïðè÷èíÿþùèé áîëü
aðýrsal ôëåãìàòè÷íûé aðrýq 1) áîëåçíü; 2) áîëüíîé
aðýr -sabur ñòåïåííûé, -î aðrýqlý áîëüíîé; ïàöèåíò
aðýrsalmaqlý âåñîìûé; òÿæåëîâåñíûé aðrýn -maq áûòü îãîð÷¸ííûì
aðýrsýn -maq òÿãîòèòüñÿ aðrýsýz áåçáîëåçíåííûé, -î
aðýrsýndýr -maq òÿãîòèòü aðrýsusturýcý áîëåóòîëÿþùèé
aðýrsoluqlý îäûøëèâûé aðrýt -maq ïðè÷èíÿòü áîëü
aðýrþaq äèñê; áëîê âåðåòåíà aðrýtýcý âûçûâàþùèé áîëü
aðýrþaqteker ìàõîâîå êîëåñî aðruv áîëåçíü
aðýr -uslu ðàññóäèòåëüíûé aðruvlý áîëüíîé
aðýryað ìàçóò, òÿæ¸ëîå ãîðþ÷åå aðsým àíàò. ñåò÷àòûé
aðýryaralý òÿæåëîðàíåííûé aðu àãó!
aðýryuvar ãåîë. áàðèñôåðà aðubebek ìëàäåíåö
aðýryüklü òÿæåëî íàãðóæåííûé aðuçýq ìëàäåíåö
aðýþ óëåòó÷èâàíèå (ãàçà, ïàðîâ) aðustos àâãóñò
aðýt ïëà÷ íàä óñîïøèì aðustosböcek öèêàäà
aðýtçý ïëàêàëüùèöà aðuþ îáúÿòèÿ
aðuv 1) ÿä; 2) ãîðüêèé
aðýtla -maq îïëàêèâàòü
aðuvaðaç áîò. îëåàíäð
aðýtlama îïëàêèâàíèå
aðuvla -maq îòðàâèòü
aðýz, -ðzý ðoò, óñòüå
aðuvlan -maq áûòü îòðàâëåííûì
aðýzbirligi ñãîâîð
aðuvlý ÿäîâèòûé
aðýzdanayaqlýlar çîîë . ðîòîíîãèå aðuvlýlýq, -ði ÿäîâèòîñòü
aðýzla -maq âçÿòü â ðîò; óêóñèòü aðuvmantar ÿäîâèòûé ãðèá
aðýzlan -maq 1) áðàòü ãðóäü âïåðâûå; 2) aðuvot áîò. áîëèãîëîâ ïÿòíèñòûé
áàõâàëèòüñÿ aðuvtilli çëîé íà ÿçûê
aðýzlandýr -maq êîðìèòü ãðóäüþ âïåðâûå aðyar ïîýò. ñîïåðíèê (â ëþáâè)
aðýzlaþ -maq àíàò. àíàñòîìèçèðîâàòü; aðza -maq âûãîâîðèòü, ïðîèçíåñòè
ïåðåðóãèâàòüñÿ aðzaki óñòíûé, -î
aðýzlaþma àíàñòîìîç, ñîóñòèå aðzar àíàò. ñåò÷àòàÿ îáîëî÷êà
aðýzlý ñ áîëüøèì ðòîì aðzav ïðîèçíîøåíèå
aðýzlýq, -ði ìóíäøòóê; íàìîðäíèê ah àõ!
aðýzsal óñòíûé aha àãà!
aðýzsýl ðîòîâîé ahbap, -bý ïðèÿòåëü,äðóã
aðýzsýz äåðæàùèé ïîñò; áåññëîâåñíûé ahbapça ïî-äðóæåñêè
aðla -maq ïëàêàòü ahbaplaþ -maq ïîäðóæèòüñÿ
aðlamalý ïëàêñèâûé (ãîëîñ) ahbaplýq, -ði ïðèÿòåëüñêèå îòíîøåíèÿ
aðlamsýq ïðèòâîðíî ïëà÷óùèé ahd, -dý îáåò, çàâåò, êëÿòâà
aðlamsýra -maq âñïëàêíóòü ahdet -mek äàâàòü îáåò, êëÿòâó
aðlan -maq ïëàêàòüñÿ ahdiatiq, -ði Âåòõèé çàâåò
aðlanacaq ïðèñêîðáíûé ahdicedit, -di Íîâûé çàâåò
aðlanuv ïðè÷èòàíèÿ ahdiy äîãîâîðíûé
aðlanuvçan âå÷íî æàëóþùèéñÿ ahdleþ -mek ïîêëÿñòüñÿ âçàèìíî
aðlar çeþme ôîíòàí ñë¸ç (â õàíñêîì ahdli ñâÿçàííûé êëÿòâîé
äâîðöå) ahdname êîíâåíöèÿ, ïàêò
aðlaþ -maq ïëàêàòü âìåñòå ahdþiken íàðóøèâøèé êëÿòâó
aðlaþuv ïëà÷ (âñåîáùèé) ahdüpeyman êëÿòâåííûå îáåùàíèÿ
aðlat -maq äîâîäèòü äî ñë¸ç ahenk àêêîðä, áëàãîçâó÷èå
aðlatýcý çàñòàâëÿþùèé ïëàêàòü; ahenkdeþ ñîçâó÷íûé
ñëåçîòî÷èâûé ahenkle -mek íàñòðîèòü ìóçûêàëüíûé
aðlav ïëà÷ èíñòðóìåíò

52
ahenkli áëàãîçâó÷íûé, ìåëîäè÷íûé ajurlý àæóðíûé
ahenklileþ -mek ñòàòü ìåëîäè÷íûì aka äèàë. ñòàðøèé áðàò
ahenklileþtir -mek ñäåëàòü ìåëîäè÷íûì akademik àêàäåìèê
ahenksiz íåáëàãîçâó÷íûé akademizm àêàäåìèçì
ahenksizlik, -gi íåáëàãîçâó÷èå akademisel àêàäåìè÷åñêèé
aheste ìåäëåííûé, -íî akademþehirçik àêàäåìãîðîäîê
ahfat ïîòîìêè; ïîñëåäîâàòåëè akademya àêàäåìèÿ
ahfeþ ïîäñëåïîâàòûé akasya áîò. àêàöèÿ
ahý (x)* áðàò akis, aksi îòðàæåíèå; ðåôëåêñ;
ahýlda -maq àõàòü ïðîòèâîïîëîæíîñòü
ahýldý àõè è îõè akkompanye àêêîìïàíåìåíò
ahým -þahým ðàñïðåêðàñíûé akkompanyeci àêêîìïàíèàòîð
ahýr* (x) ñòîéëî akkord ìóç. àêêîðä; íàñòðîéêà
ahýrla (x) -maq çàñòîÿòüñÿ â ñòîéëå akkordcý íàñòðîéùèê
ahýbaba (x) ñòàðøèíà îáùèíà akkordeon àêêîðäåîí
ahi (x) áðàò ìîé! (îáðàùåíèå) akkordeoncý àêêîðäåîíèñò
ahilik (x), -gi áðàòñòâî (îáùèííîå) akkordla íàñòðàèâàòü (èíñòðóìåíò)
ahir (x) êîíåö,-÷íûé akkordlý ìóç. íàñòðîåííûé
ahirzaman (x) êîíåö ñâåòà akkordsýz ìóç. ðàññòðîåííûé
ahiret (x), -ti òîò ñâåò akkredite àêêðåäèòàöèÿ
ahkâm ïðåäïèñàíèÿ; ñóæäåíèÿ akkreditiv àêêðåäèòèâ
ahla -maq àõàòü akkreditle -mek àêêðåäèòîâàòü
ahlap (x), -bý äèêàÿ ãðóøà akkreditlen -mek áûòü àêêðåäèòîâàííûì
ahlâq (x), -ði ìîðàëü, íðàâñòâåííîñòü akkreditlengen àêêðåäèòîâàííûé
ahlâqça (x) íðàâñòâåííî, ìîðàëüíî akr àêð
ahlâqçý (x) ìîðàëèñò akril õèì. àêðèë
ahlâqlý (x) (âûñîêî) íðàâñòâåííûé akrobat àêðîáàò
ahlâqsal (x) ýòè÷åñêèé, ìîðàëüíûé akrobatlýq, -ði àêðîáàòèêà
ahlâqsýz (x) áåçíðàâñòâåííûé akropol , -li Àêðîïîëü
ahlâqsýzlýq (x), -ði áåçíðàâñòâåííîñòü akroþiir àêðîñòèõ
ahlâqiy (x) ýòè÷åñêèé, ìîðàëüíûé akselerle -mek, ôèç. óñêîðÿòü
ahlâqiyat (x), -tý ýòèêà akselerlen -mek ôèç. óñêîðÿòüñÿ
ahlâq -týþý(x) àìîðàëüíûé, íåýòè÷íûé akselerlenme áèîë. àêñåëåðàöèÿ
ahmaq (x), -ði ãëóïåö, äóðàê akselerator àêñåëåðàòîð
ahmaqçasýna (x) ïî-äóðàöêè akseptans êîì. àêöåïò
ahmaqlýq (x), -ði ãëóïîñòü, äóðü aksessuar àêñåññóàð
ahtapot (x), -tý çîîë. îñüìèíîã aksessuarcý òåàòð. áóòàôîð
ahu, -sý çîîë. ñåðíà, äèêàÿ êîçà aksi 1) ïðîòèâîïîëîæíîå;
ahubaba 1) ñòàðè÷îê; 2) çàÿäëûé 2) ïðîòèâîïîëîæíûé
êóðèëüùèê aksial òåõ. îñåâîé
ahudutu, -ný áîò. ìàëèíà aksidevrim êîíòððåâîëþöèÿ
ahuközlü, -ni ñ áîëüøèìè ãëàçàìè aksilen -mek ïðîòèâèòüñÿ
ahval, -li ìí. ÷. îò hal aksilik ïðîòèâîäåéñòâèå
aidiyet ïðèíàäëåæíîñòü, aksine íàîáîðîò
ïîäâåäîìñòâåííîñòü aksiom àêñèîìà
aidiyetle ñ÷åñòü îòíîñÿùèìñÿ ê ÷åìó-ë. aksiomatik àêñèîìàòè÷åñêèé
aile ñåìüÿ aksiseda ýõî
ailece âñåé ñåìü¸é aksyon àêöèÿ (òæ. ôèíàíñ. )
aileli èìåþùèé ñåìüþ aksyoner àêöèîíåð
aileviy ñåìåéíûé aksolotl çîîë. àêñîëîòëü
ait ïðèíàäëåæàùèé ê êîìó-÷åìó-ë. akt àêò
aitlik ïðèíàäëåæíîñòü aktinium õèì. àêòèíèé
ajder çìåé, äðàêîí aktinya çîîë. àêòèíèÿ
ajderyýlan çìåé, äðàêîí aktiv 1) àêòèâ; 2) àêòèâíûé
ajitasyon àæèòàöèÿ, âîçáóæäåíèå aktivator àêòèâàòîð
ajur àæóð aktivist àêòèâèñò

* Yanýnda “x” iþareti olðan sözlerde “h” harfý kiril elifbesindeki “x” kibi oqulur.

53
aktivleþ -mek àêòèâèçèðîâàòüñÿ alala -maq äåëàòü ïÿòíèñòûì,
aktivleþtir -mek àêòèâèçèðîâàòü êàìóôëèðîâàòü
aktivlik, -gi àêòèâíîñòü alâlâyt àòó! yëþëþ!
aktör àêò¸ð alâlâytla -maq óëþëþêàòü
aktörlik àêò¸ðñòâî alamaç -bulamaç çàìûçãàííûé
aktris àêòðèñà alaman (ðàçíîøåðñòíàÿ) òîëïà
aktüel àêòóàëüíûé alâmet, -ti ïðèçíàê; ïðèìåòà
aktüellik, -gi àêòóàëüíîñòü alâminut ìîìåíòàëüíî
akustik , -gi àêóñòè÷åñêèé alâmod ìîäíûé
akustike àêóñòèêà alan ïëîùàäü, ïîëå
akümülle -mek àêêóìóëèðîâàòü alancý ïëåíýðèñò (õóäîæíèê)
akümüllen -mek àêêóìóëèðîâàòüñÿ alanç çàõâàò, êîíôèñêàöèÿ
akümüllengen àêêóìóëèðîâàííûé alançýq, -ði ïëîùàäêà
akümüllenme àêêóìóëÿöèÿ alanðasar âèòÿçü
akümülâtor àêêóìóëÿòîð alângle íà àíãëèéñêèé ìàíåð
akvalang àêâàëàíã alan -talan ðàçãðàáëåííûé
akvalangcý àêâàëàíãèñò alañla -maq îçèðàòüñÿ
akvamarin àêâàìàðèí alápuðu ïÿòíèñòûé îëåíü
akvanavt àêâàíàâò alâqa 1) ñâÿçü; 2) îòíîøåíèå
akvaryum àêâàðèóì alâqacý ðàáîòíèê ñâÿçè
akvaryumcý àêâàðèóìèñò alâqadar èìåþùèé îòíîøåíèå
akvatinte àêâàòèíòà (ïðîöåññ; êàðòèíà) alâqadarlýq, -ði ïðè÷àñòíîñòü
akvatipya àêâàòèïèÿ alâqalý èìåþùèé îòíîøåíèå
akvatorya àêâàòîðèÿ aláqarða çîîë. ñîéêà
akzis àêöèç alâqasýz íå èìåþùèé îòíîøåíèÿ
akzisel àêöèçíûé alâqasýzca áåçó÷àñòíî
al àëûé alâqasýzlýq, -ði áåçó÷àñòíîñòü
al -maq áðàòü, âçÿòü alaq -bulaq ìóòíûé; ìóòîðíûé
alâ îòëè÷íûé ala -qula ï¸ñòðûé
alabalýq, -ði çîîë. ôîðåëü alar -maq àëåòü
alabalýqsoylar çîîë. ëîñîñ¸âûå alaþa õîëîùåíûé êîíü, ìåðèí
alabanda ìîð. áîðò; çàëï ñ îäíîãî áîðòà alaþým ñïëàâ (ìåòàëîâ)
alabars çîîë. ëåîïàðä alaþýmlý ëåãèðîâàííûé
alabota áîò. ëåáåäà alat, -tý òåëî; ìàññà òåëà
alabros îñòðèæåííûé ïîä áîáðèê alataþ ìèí. îíèêñ
alaca ø¸ëê â ïîëîñêó alatlý â òåëå; ãðóçíûé (÷åëîâåê)
alacaaqiq, -ði ìèíåð. õàëöåäîí alâtürka íà òóðåöêèé ëàä
alaca -berece ñäà÷à è ïðè¸ìêà alâtürkacý ëþáèòåëü âñåãî òóðåöêîãî
alacaq, -ði äîëã (êîòîðûé ñëåäóåò alavcan ãîðÿ÷èé, âñïûëü÷èâûé
ïîëó÷èòü) alávere 1) ïåðåäà÷à (èç ðóê â ðóêè);
alacaqaranlýq, -ði ñóìåðêè 2) ïåðåïðîäàæà
alacaq -berecek, -gi äåëîâûå îòíîøåíèÿ alavereci ïåðåêóïùèê
alacaqlý êðåäèòîð alay 1) âåñü, âñ¸; 2) ïðîöåññèÿ;
alacalý ï¸ñòðûé 3) ïîëê; 4) äèàë. òàê
alacalýq, -ði 1) ïåñòðîòà; 2) ñóìåðêè alay -maq (î ãëàçàõ): çàêàòèòüñÿ
alaca melevþe áîò. àíþòèíû ãëàçêè alay -artýq â áîëüøåé ñòåïåíè
alâcý îòëè÷íèê alay -bulay òåì áîëåå
aláçam áîò. åëü åâðîïåéñêàÿ alaydaþ îäíîïîë÷àíèí
aláçubar ï¸ñòðûé alayiþ ïîêàçíîå, ïîìïà
alaçuq ñòîðîæêà; ëà÷óãà alayiþli ïîêàçóøíûé
alâfranga åâðîïåéñêèé, íà åâðîïåéñêèé alaylan -maq îïîë÷èòüñÿ
ëàä alaylandýr -maq îïîë÷àòü
alâfrangacýlýq, -ði ïîäðàæàíèå åâðîïåéñêèì alaylý ñàìîó÷êà
îáû÷àÿì alaylýq, -ði îáû÷íûé, ïîâñåäíåâíûé
alâfrangalaþ -maq ïîäðàæàòü åâðîïåéöàì alaysa ñì. aysa
alâfrangalýq, -ði åâðîïåéñêèå ìàíåðû alayt -maq çàêàòèòü (ãëàçà)
alâgarson (ñòðèæêà) ïîä ìàëü÷èêà alaz 1) ïëàìÿ;
alakiyik çîîë. ëàíü 2) îãîíü (êàê ýëåìåíò)

54
alazla -maq îïàëÿòü; âûæèãàòü aldanç, aldançaq, -ði
ëåãêîâåðíûé
alazlama ìåä. ýðèòåìà aldançaqlýq, -ði ëåãêîâåðèå
alazlan -maq ïëàìåíåòü, çàãîðåòüñÿ aldanýþ ñàìîîáìàí
ïëàìåíåì aldar Köse ãåðîé ñêàçîê - áåçáîðîäûé
aláztaþ ëÿïèñ îáìàíùèê
albalaq öâåòàñòûå æåíñêèå øòàíû aldártaþ ìèíåð. îáìàíêà
albastý æåíùèíà - çëîé äóõ aldat -maq îáìàíûâàòü
albatros çîîë. àëüáàòðîñ aldatýcý 1) îáìàí÷èâûé; 2) îáìàíùèê
albav æ¸ñòêàÿ (î âîäå) aldatýcýlýq, -ði îáìàííûå äåéñòâèÿ
albay ïîëêîâíèê aldatýl -maq áûòü îáìàíóòûì
albaylýq, -ði çâàíèå ïîëêîâíèêà aldatýþ 1) îáìàí; 2) ñóïðóæåñêàÿ
âlbinizm ìåä. àëüáèíèçì èçìåíà; 3) äåçèíôîðìàöèÿ
âlbinos àëüáèíîñ aldatuv îáìàí
âlbom àëüáîì aldav 1) îáìàí; 2) ñóïðóæåñêàÿ èçìåíà
âlbumin àëüáóìèí aldavcý 1) îáìàíùèê; 2) èçìåííèê
âlbuminürye ìåä. àëüáóìèíóðèÿ aldavcýlýq, -ði ïðèáåãàíèå ê îáìàíó
albura 1) îïðîêèäûâàíèå (ñóäíà); aldav -sýltav óãîâîðû
2) óáîðêà ïàðóñîâ aldavsýz áåç îáìàíà
alcaraq, -ði ðîçîâàòûé aldayýcý îáìàí÷èâûé
alcebir àëãåáðà aldehid õèì. àëüäåãèä
alcebriy àëãåáðàè÷åñêèé aldýn 1) ñïåðâà; 2) ðàíüøå, äî
alcý -maq âûæèòü èç óìà (îò ñòàðîñòè) aldýnðý ïåðåäíèé
alcýra -maq ãîâîðèòü, äåëàòü ãëóïîñòè aldýndan çàðàíåå, çàãîäÿ
alcýrat -maq ïîçâîëÿòü äóðà÷èòüñÿ aldýr -maq 1) çàñòàâëÿòü áðàòü;
alcýravuq âûæèâøèé èç óìà 2) çàìåòèòü
alçaçýq, -ði íèçåíüêèé aldýrmaz ðàâíîäóøíûé
alçaçýqtan 1) íèçêî; 2) òèõîíå÷êî aldýrmazlýq, -ði ðàâíîäóøèå
alçal -maq 1) ñìèðèòüñÿ; 2) îñåäàòü; aldýrtma -maq íå äàâàòü çàìåòèòü
3) óíèæàòüñÿ aldsahna àâàíñöåíà
alçalýþ íèçîñòü, ïîäëîñòü aldsýra ïåðåäíåãî ðÿäÿ (î ãëàñíûõ)
alçalma 1) ïàäåíèå; 2) ãåîë. îñåäàíèå aldtañlay ïåðåäíåå í¸áî
alçalt 1) ïîíèæàòü; 2) îïóñêàòü; aldtarih (x), -hi ïðåäûñòîðèÿ
3) óíèæàòü aldtatým ïðåäâêóøåíèå
alçaltýcý óíèæàþùèé alduyaq ëèò. àíàôîðà
alçaq, -ði 1) íèçêèé; ïîäëûé; 2) ïîäëåö aleksandrik àëåêñàíäðè÷åñêèé (ñòèõ)
alçáqbasýnç ôèç. íèçêîå äàâëåíèå aleksandrit ìèíåð. àëåêñàíäðèò
alçáqça äîâîëüíî íèçêî aleksi àëåêñèÿ, ïîòåðÿ ñïîñîáíîñòè
alçaqcasýna íèçêî, ïîäëî ÷èòàòü
alçaqgöñülli ñêðîìíûé alelacayip, -bi èçóìèòåëüíûé, -î
alçaqgöñüllilik,-gi ñêðîìíîñòü alelacele ïîñïåøíî, â ñïåøêå
alçaqla -maq îïóñêàòüñÿ; ïåðåí. äåãðàäèðîâàòü alelade îáû÷íûé, çàóðÿäíûé
alçaqlat -maq äåëàòü íèçêèì; ñíèæàòü aleladelik, -gi îáûäåííîñòü
alçaqlýq, -ði íèçêîå ïîëîæåíèå; ïåðåí. íèçîñòü alelem êàæåòñÿ
alçaraq, -ði (ïî)íèæå alelðafle ïî îïëîøíîñòè
alçay -maq ïðèîñàíèòüñÿ, ñåñòü ñ âàæíûì alelqaide ïî ïðàâèëàì
âèäîì alelusul êàê ïðàâèëî
alçý 1)ãèïñ; 2) ñòîðîíà, áîê àëü÷èêà alelhusus (x) â îñîáåííîñòè
alçýla -maq íàêëàäûâàòü ãèïñ alem 1) ôëàã; 2) ïîëóìåñÿö (íà
alçýn 1) èäóùèé âïåðåäè; àâàíãàðä; øïèëå ìå÷åòè)
2) íàçâàíèå òþðêñêîãî ïëåìåíè âlem (îêðóæàþùèé) ìèð
alçýnlýq, -ði àâàíãàðäèçì alemdar çíàìåíîñåö
alçýtaþ ìèíåð. ãèïñ âlemgir ïîêîðèòåëü
ald ïåðåäíÿÿ ÷àñòü âlemiy ìèðñêîé, çåìíîé, ñâåòñêèé
alda -maq îáìàíûâàòü âlemþümül âñåìèðíûé
Áldaber øåñò äëÿ ñíÿòèÿ ôðóêòîâ ñ âlemþümül -tarihiy(x) âñåìèðíî-èñòîðè÷åñêèé
âûñîêèõ âåòâåé alengirli àðãî øèêàðíûé
aldaç ìèíåð. îáìàíêà aleniy ïóáëè÷íûé, ãëàñíûé
aldan -maq áûòü îáìàíóòûì, îáìàíóòüñÿ aleniyet, -ti ãëàñíîñòü, ïóáëè÷íîñòü

55
alésta ìîð. ãîòîâ! åñòü! alým 1) ïîäàòü; 2) âçÿòèå; ïîêóïêà
alet, -ti 1) èíñòðóìåíò; alýmcý ñáîðùèê ïîäàòåé
2) ÷àñòü òåëà, îðãàí alýmlý ïðèâëåêàòåëüíûé
aletli ñíàáæ¸ííûé èíñòðóìåíòîì alýmlýlýq, -ði ïðèâëåêàòåëüíîñòü
Aleutlý àëåóò alýmsa âçÿòêà
alev ïëàìÿ alýmsaq, -ði âçÿòî÷íèê
aleviy ïîñëåäîâàòåëü aëè, øèèò alýmsaqlýq, -ði âçÿòî÷íè÷åñòâî
aleviylik, -gi øèèçì alým -satým êóïëÿ-ïðîäàæà
alevle -mek çàæèãàòü, ðàçæèãàòü (òæ. ïåðåí.) alýmsýz íå ïðèâëåêàòåëüíûé
alevlen -mek âîñïëàìåíèòüñÿ alýn ëîá
alevlendir -mek âîñïëàìåíÿòü, ðàçæèãàòü alýn -maq 1) âîñïëàìåíÿòüñÿ;
alevlendirme ðàçæèãàíèå 2) ðàññòðàèâàòüñÿ
alevlenici ëåãêîâîñïëàìåíÿþùèéñÿ alýnbalýq, -ði çîîë. ëîáàí
alevlenir ëåãêîâîñïëàìåíÿþùèéñÿ alýndý ðàñïèñêà, êâèòàíöèÿ
alevlenme âîñïëàìåíåíèå alýndýr -maq âîñïëàìåíÿòü, ðàçæå÷ü
alevlenmez íåâîñïëàìåíÿþùèéñÿ alýnðan âïå÷àòëèòåëüíûé; ìíèòåëüíûé
alevli ïëàìåííûé alýnðanlýq, -ðý âïå÷àòëèòåëüíîñòü
aleyh ïðîòèâ (êîãî-÷åãî-ë. ) alýnðý òðîôåè
aleyhdar ïðîòèâíèê, îïïîçèöèîíåð alýnýþ âçÿòèå, çàõâàò
aleyhdarlýq, -ði îïïîçèöèÿ alýnlý ëîáàñòûé
aleyhillâne áóäü îí ïðîêëÿò! alýnlýq êîçûð¸ê
aleyhisselâm ìèð íàä íèì! alýnma âçÿòûé, çàèìñòâîâàííûé
aleyhlen -mek âûñòóïàòü ïðîòèâ alýnsaçý ÷¸ëêà
aleyhlendir -mek íàñòðàèâàòü ïðîòèâ alýnsaçlý ñ ÷¸ëêîé
aleykümüsselâm è âàì ìèð! alýntý çàèìñòâîâàíèå (ñëîâ)
âlfa àëüôà alýntýla -maq çàèìñòâîâàòü (ñëîâà)
âlfa -daneçikler àëüôà ÷àñòèöû alýnuv âçÿòèå, çàõâàò
âlfa -ýþýným àëüôà-èçëó÷åíèå alýpbarýcý âåäóùèé (ïðîãðàììû)
âlfa -ýþýnlanma àëüôà-îáëó÷åíèå alýp -berecek äåëîâûå îòíîøåíèÿ
âlfa -ýþýnlar àëüôà-ëó÷è alýpqaçýcý ïîõèòèòåëü
âlfa -parçalanýþ àëüôà-ðàñïàä alýpsatýcý ïåðåêóïùèê
âlfa -radioaktiv àëüôà-ðàäèîàêòèâíûé alýpsatýcýlýq êóïëÿ-ïðîäàæà
âlfa - alýq 1) îëóõ; 2) ïðèäóðêîâàòûé
radioaktivlik, -gi àëüôà-ðàäèîàêòèâíîñòü alýqçasýna êàê îëóõ
âlfa -sayaç àëüôà-ñ÷¸ò÷èê alýqlan -maq æàðã. “áàëäåòü”, äóðà÷èòüñÿ
âlfons àëüôîíñ alýqlaþ -maq ïîãëóïåòü
algarina ìîð. ïëàâó÷èé êðàí alýqlýq îòóïåâøèé âèä
algoritm àëãîðèòì alýqsýra -maq áðåäèòü, ãîâîðèòü âçäîð
alðasavuq ñêëîííûé ê òðåâîëíåíèÿì alýqtýr -maq 1) ïîòðÿñòè; îøåëîìèòü;
alðasla -maq òðåâîæèòüñÿ (çà êîãî-ë. ) 2) îòøâûðíóòü, îòáðîñèòü
alðaslandýr -maq çàñòàâëÿòü âîëíîâàòüñÿ, alýþ âçÿòèå
ïåðåæèâàòü alýþ -maq ïðèâûêàòü
alðaslav òðåâîëíåíèÿ alýþýl -maq áåçë. îò alýþmaq
alðav -dalðav â âîëíåíèè (î ìîðå, îáùåñòâå) alýþýq ïðèâûêøèé; ïðèðó÷¸ííûé
alðý 1. 1) âçÿòîê (ñ óëüÿ); 2) òðîôåé; alýþýqlýq, -ði íàâûê; ïðèðó÷¸ííîñòü
3) âîñïðèÿòèå; 2. ïåðåäíèé alýþýqsýz íåïðèâûêøèé
alðýda íàìåäíè alýþqan ïðèâûêøèé
alðýla -maq âîñïðèíèìàòü alýþqanlýq, -ði ïðèâû÷êà
alðýlan -maq âîñïðèíèìàòüñÿ alýþqý ïðèâû÷êà
alðýlanabilir ïîçíàâàåìûé alýþqýn ïðèâûêøèé
alðýnlý ïîääàþùèéñÿ, ïîäâåðæåííûé alýþtýr -maq ïðèó÷èòü, ïðèâîäèòü,
alðýnlýq, -ði ïîäâåðæåííîñòü ïðèðó÷èòü
alðýr õâàòêèé alýþveriþ êóïëÿ-ïðîäàæà; òîðãîâëÿ
alðýrlýq, -ði õâàòêîñòü alýþveriþçi òîðãîâåö
alhidad ãåîä. àëèäàäà alýþveriþçilik, -ði çàíÿòèå òîðãîâëåé
alýcý 1) ïîêóïàòåëü; alibi àëèáè
2) áåðóùèé, ïîêóïàþùèé alim ó÷¸íûé; ìóäðûé
alýça áîò. àëû÷à alimallah êëÿíóñü Àëëàõîì

56
alimane êàê ïîäîáàåò ó÷¸íîìó Alman íåìåö, -êèé
aliment àëèìåíòû almanak àëüìàíàõ
alimentçi àëèìåíòùèê almanca 1) ïî-íåìåöêè;
alimlik ó÷¸íîñòü 2) íåìåöêèé ÿçûê
aliy âûñøèé; âîçâûøåííûé almandin ìèíep. àëüìàíäèí
aliycenap âåëèêîäóøíûé almankümüþi ìåëüõèîð
aliycenaplýq, -ði âåëèêîäóøèå almanlaþ -maq îíåìå÷èòüñÿ
aliyþan äîñòîñëaâíûé almanlaþtýr -maq îíåìå÷èòü
aliyülalâ íàèëó÷øèé almaþ 1) ïåðåñòàíîâêà;
alizarin õèì. àëèçàðèí 2) ìåñòîèìåíèå;
alize ìåòåîð. ïàññàò 3) “äâèíóòûé”(èðîí. )
alkaloid õèì. àëêàëîèä almaþ -maq ïåðåìåæàòüñÿ, ÷åðåäîâàòüñÿ
alkalölçer õèì. àëêàëèìåòð almaþýcý ïåðåìåæàþùèéñÿ
alkarna ïðîâîëî÷íàÿ ñåòü äëÿ ëîâëè almaþýq 1) ïåðåñòàíîâëåííûé;
ìèäèé 2) ïåðåìåæàþùèéñÿ
alkühül, -li àëêîãîëü, ñïèðò almaþýn -maq ìåíÿòü äðóã äðóãà (â ðàáîòå)
alkühülli àëêîãîëüíûé almaþýnuv ÷åðåäîâàíèå; ñìåíà
allah, -ha Àëëàõ almaþlýq, -ði (èðîí. ) “äâèíóòîñòü”
allahlý ïî÷èòàþùèé Àëëàõa; almaþtýr -maq ìåíÿòü, ïåðåñòàíîâèòü
ñîâåñòëèâûé alnaç ôàñàä, ïåðåäíÿÿ ñòîðîíà
allahlýq, -ði 1) áîæåñòâåííîñòü; alo àëëî!
2) áåñïîìîùíûé; ñëàáîóìíûé aloe áîò. aëîý
allahsýz áåçáîæíèê alp âèòÿçü
allâlem êàæåòñÿ alpan -talpan (õîäèòü) âïåðåâàëî÷êó
allâme áîëüøîé ó÷¸íûé, ýðóäèò âlpaka çîîë. àëüïàêà
allan -maq 1) çààëåòü (î çàðå); âlpinarium àëüïèíàðèóì
2) ðóìÿíèòü ù¸êè âlpiniada àëüïèíèàäà
allandýr -maq äåëàòü ðóìÿíûì âlpiyen àëüïèéñêèé
allaq -bullaq ïåðåìåøàííûé, ïåðåïóòàííûé alqý -maq ïîýò. áëàãîñëîâëÿòü
allegorya àëëåãîðèÿ alqým ðàäóãà
allegorik àëëåãîðè÷íûé alqýmsý ðàäóæíûé
allegretto ìóç. àëëåãðåòòî al -qýrmýzý êàðìèíîâûé (öâåò)
allegro ìóç. àëëåãðî alqýþ îäîáðåíèå; àïëîäèñìåíòû
allem -qallem óâ¸ðòêè, óëîâêè alqýþçý ïîäõàëèì; àïîëîãåò
allentri (êàêîé-òî) íåîáû÷íûé alqýþçýlýq, -ði ïîäõàëèìàæ; àïîëîãèÿ
allerji ìåä. àëëåðãèÿ alqýþla -maq îäîáðÿòü; áëàãîñëîâëÿòü
allerjik àëëåðãè÷åñêèé alqýþlan -maq áûòü áëàãîñëîâëÿåìûì;
allý èìåþùèé êðàñíûé öâåò èìåòü óñïåõ
allý -güllü öâåòàñòûé alqýþlý áëàãîäàðñòâåííûé
allý -pullu ðàçîäåòûé â ÿðêèå öâåòà al -qýzýl ïóðïóðíûé
allý -sarýlý àëîå ñ æ¸ëòûì alt 1) íèç, äíî; 2) íèæíèé
allý -yeþilli àëîå ñ çåë¸íûì; áðîñêèé altañ ïîäñîçíàíèå
allýq, -ði 1) àëûé öâåò;2) ðóìÿíà alt -añsal ïîäñîçíàòåëüíûé
alligator çîîë. àëëèãàòîð alt -aqýntý ïîäâîäíîå òå÷åíèå
alliterasyon ëèò. àëëèòåðàöèÿ altav øåñòåðî
allopatya ìåä. àëëîïàòèÿ altavlaþ -maq ñîáðàòüñÿ âøåñòåðîì
allopatik àëëîïàòè÷åñêèé altaylý àëòàåö
alloskop àëëîñêîï altbadana ãðóíòîâêà (ïîä ïîáåëêó)
alloterapi ìåä. àëëîòåðàïèÿ altboya ãðóíòîâêà (ïîä ïîêðàñêó)
allotropi õèì. àëëîòðîïèÿ altbölüm ïîäðàçäåë
allotropik õèì. àëëîòðîïè÷åñêèé altcins áèîë. ïîäâèä
allüviy ãåîë. àëëþâèé altçeñe íèæíÿÿ ÷åëþñòü
allüviyel àëëþâèàëüíûé altçý ñòàðøàÿ æåíà (â ìíîãîáðà÷èè)
alma 1) ÿáëîêî; 2) íàçâàíèå ïëåìåíè altdünya 1) ïðåèñïîäíÿÿ;
almaç òåõ. ðåñèâåð 2) äíî (îáùåñòâî)
almaçýq, -ði 1) ÿáëî÷êî; 2) àíàò. ñêóëà âlternativ àëüòåðíàòèâà, -íûé
almalýq, -ði ÿáëîíåâûé ñàä âlternator ãåíåðàòîð ïåðåìåííîãî òîêà
almalý -salmalý ñú¸ìíûé, ðàçáîðíûé altfar ïîäôàðíèê (àâòîìîáèëÿ)

57
altfýsýltý ïîäñêàçêà altlý -üstlü ñîñòîÿùèé èç âåðõà è íèçà;
altkeçit ïóòåïðîâîä äâîéêà
altkira ñóáàðåíäà altmýþ øåñòüäåñÿò
altkiþi íåäî÷åëîâåê, óáåðìåíø altmýþar ïî øåñòèäåñÿòè åäèíèö
altý øåñòü; øåñò¸ðêà altmýþdörtlük ìóç. íîòà â îäíó øåñòüäåñÿò
altýayaqlý ðàçã. ðàñòîðîïíûé; âåçäåñóùèé ÷åòâ¸ðòóþ
altýaylýq øåñòèìåñÿ÷íûé altmýþýncý øåñòèäåñÿòûé
altýgen øåñòèóãîëüíèê altmýþla -maq äîñòèãíóòü
altýköþeli øåñòèóãîëüíûé øåñòèäåñÿòèëåòíåãî âîçðàñòà
altýköþelik, -gi øåñòèóãîëüíèê altmýþlarýnda â âîçðàñòå îò 61 äî 69 ëåò
altýkünlük, -gi 1) øåñòèäíåâíûé; altmýþlýq, -ði 1) øåñòèäåñÿòèëåòíèé;
2) øåñòèäíåâêà 2) ñîäåðæàùèé 60 åäèíèö
altýkürekli øåñòèâ¸ñåëüíûé ÷åãî-ë.
altýlý øåñò¸ðêà (êàðò) altnesne ñóáñòàíöèÿ (ôèëîñ. )
altýlýq ñîäåðæàùèé øåñòü åäèíèö âlto ìóç. àëüò (ãîëîñ è èíñòðóìåíò)
altýn çîëîòî altorman ïîäëåñîê, ïîäëåñüå
altýnbaþ çëàòîãëàâûé (î ìå÷åòè, öåðêâè altösün 1) ïîðîñëü; 2) ïîäñåä (ìåõà)
è ò. ï. ) altsavut ïîäêëàäíîå ñóäíî
altýncý øåñòîé altsayý ïîäñ÷¸ò, èòîã
altýnkökü áîò. ðâîòíûé êîðåíü altsebep, -bi ïîäîïëåêà, ñêðûòàÿ ïðè÷èíà
altýnközlü ðàçã. àë÷íûé altsýnýf áèîë. ïîäêëàññ
altýn -kümüþ ðàçã. äðàãîöåííîñòè altþübe ïîäîòäåë
altýnla -maq çîëîòèòü alttaqým áîò. ,çîîë. ïîäïîðÿäîê,
altýnlý 1) ñîäåðæàùèé çîëîòî; ïîäîòðÿä
2) áîãàòûé alttekst ïîäòåêñò
altýn Orda èñò. Çîëîòàÿ Îðäà altteri áèîë. ãèïîäåðìà
altýnotu áîò. ëèñòîâèê êîëîïåíäðîâûé alttopraq, -ði ïîäïî÷âà
altýnsarýsý çîëîòèñòî-æ¸ëòûé alttürek àíàò. ãèïîôèç
altýnsaçlý çëàòîâëàñûé; çëàòîêóäðûé alt -üst â áåñïîðÿäêå, ââåðõ äíîì
altýnsýr “æèäêîå çîëîòî”, ãëÿíöãîëüä altyam ïîäñòàíöèÿ
(äëÿ ðîñïèñè ïîñóäû, ò. ï. ) altyapý ôèëîñ. áàçèñ
altýnsýrlý ðàñïèñàííûé çîëîòîì altyapýsal áàçèñíûé
altýnsuvu õèì. öàðñêàÿ âîäêà altyazý ñíîñêà; îáúÿñíåíèå ê
altýntabaq, -ði áîò. ëþòèê åäêèé èëþñòðàöèè
altýntýrnaq, -ði áîò. íîãîòêè aluv âçÿòèå
altýntop áîò. ãðåéïôðóò alümin àëþìèíèåâûé
altýoqqa et -mek êà÷àòü ÷åëîâåêà, âçÿâ çà ðóêè è alüminat ãëèíîç¸ì
çà íîãè alüminosilistaþ õèì. àëèìíîñèëèêàò
altýparmaq 1) øåñòèïàëûé; 2) çîîë. òóíåö alüminium àëþìèíèé
altýpat øåñòèçàðÿäíûé ðåâîëüâåð alüþke ãàëóøêè
altýq ïîäñïóäíûé; ïîäðàçóìåâàåìûé alveöl, -li àíàò. àëüâåîëà
altýqat â øåñòü ðàç; â øåñòü ñëî¸â alveölâr ëèíã. àëüâåîëÿðíûé
Altýqardaþ àñòð. Êàññèîïåÿ alyanaq, -ði êðàñíîù¸êèé
altýqla -maq ïîäðàçóìåâàòü âlyans àëüÿíñ
altýqlan -maq ïîäðàçóìåâàòüñÿ alyuvar ôèçèîë. ýðèòðîöèò
altýþar ïî-øåñòè am ãðóá. æåíñêèé ïîëîâîé îðãàí
altýtarlalý c.-õ. ñøåñòèïîëüíûé ama 1) ñîþç íî, îäíàêî;
altýtarlalýq, -ði ñ.-õ. øåñòèïîëüå 2) ÷àñòèöà íó è…!
altý -uclu øåñòèêîíå÷íûé amac öåëü; ìèøåíü
altýyýllýq, -ði 1) øåñòèëåòíèé; 2) øåñòèëåòêà amacla -maq èìåòü öåëüþ ÷òî-ë.
altla -maq ïîäìèíàòü ïîä ñåáÿ; îäîëåòü; amaclý èìåþùèé êàêóþ-ë. öåëü
altlan -maq ïîäâåðãàòüñÿ amaclýlýq, -ði öåëåóñòðåìë¸ííîñòü
altlanðanlýq, -ði ïîäâåðæåííîñòü amacsýz áåñöåëüíûé, -î
altlandýr -maq ïîäâåðãàòü amacsýzlýq, -ði îòñóòñòâèå öåëè
altlandýrýl -maq ïîäâåðãàòüñÿ, áûòü aman 1) ìåæä. ïîìèëóéòå!,
ïîäâåðãàåìûì ïîùàäèòå! 2) ïîùàäà
altlandýrýlðan ïîäâåðãøèéñÿ amanat, -tý çàëîæíèê
altlýq, -ði ïîäñòàâêà; ñòàíèíà aman -esen â çäðàâèè è áåçîïàñíîñòè

58
aman -esenlik, -gi çäðàâèå è áåçîïàñíîñòü amiy ïðîñòîé, ïðîñòîíàðîäíûé
amanlýq, -ði áëàãîïîëó÷èå amiyane ïðîñòîðå÷íûé, -î; âóëüãàðíûé, -î
amansýz áåñïîùàäíûé amiyat, -tý ïîñðåäíèê, ïðèìèðèòåëü
amansýzca áåñïîùàäíî amma ñì. ama
amansýzlýq, -ði áåñïîùàäíîñòü amme 1) âñåîáùèé;
amazon àìàçîíêà 2) íàðîäíàÿ ìàññà
ambal æàðã. àìáàë, óâàëåíü ammeviy âñåíàðîäíûé, ìàññîâûé
ambalaj óïàêîâêà, òàðà ammeviyleþ -mek ñòàíîâèòüñÿ âñåíàðîäíûì
ambisyon, -ný àìáèöèÿ ammeviyleþtir-mek äåëàòü âñåíàðîäíûì,
ambisyonlu àìáèöèîçíûé ïîïóëÿðèçîâàòü
ambon (öåðêîâíûé) àìâîí ammeviylik, -gi âñåíàðîäíîñòü
ambulans êàðåòà ñêîðîé ïîìîùè ammiak, -ki õèì. àììèàê
ambulatorik àìáóëàòîðíûé ammiaklý àììèà÷íûé
ambulatorya àìáóëàòîðèÿ ammonal àììîíàë
amel, -li 1) äåéñòâèå; 2) ïðàêòèêà ammonak, -ki õèì. íàøàòûðíûé ñïèðò
amelen ïðàêòè÷åñêè, íà äåëå ammonium õèì. àììîíèé
ameliy 1) ïðàêòè÷åñêèé; amnesti àìíèñòèÿ
2) äåéñòâåííûé amnestile -mek àìíèñòèðîâàòü
ameliyat, -tý 1) ïðàêòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü; amnezya àìíåçèÿ, ïîòåðÿ ïàìÿòè
2) õèðóðãè÷åñêàÿ îïåðàöèÿ amnion àíàò. àìíèîí
ameliyatçý 1) ïðàêòèê; 2) ïðàêòèêàíò; amor ìèô., ïîýò. Àìóð
3) õèðóðã-îïåðàòîð amorâl àìîðàëüíûé
ameliyathane (x) îïåðàöèîííàÿ amorâlce àìîðàëüíûé, -î
amelsýz áåçäåÿòåëüíûé amorâllik, -gi àìîðàëüíîñòü
amenna íó õîðîøî! ëàäíî! amorf àìîðôíûé
amer íàñòîéêà (âîäêà) amorflýq, -ði àìîðôíîñòü
amerikalý àìåðèêàíåö amorti ïîãàøåíèå (îáëèãàöèé)
Amerikan 1) àìåðèêàíåö; 2) àìåðèêàíñêèé amortizator òåõ. àìîðòèçàòîð
amerikanca ïî-àìåðèêàíñêèé amortiz òåõ. àìîðòèçàöèÿ
amerikancý àìåðèêàíèñò amortizel àìîðòèçàöèîííûé
amerikanizm àìåðèêàíèçì amortizle -mek àìîðòèçèðîâàòü
amerikanlaþ -maq àìåðèêàíèçèðîâàòüñÿ amortizman ýêoí. àìîðòèçàöèÿ
amerikan- amper ôèç. àìïåð
laþtýr -maq àìåðèêàíèçèðîâàòü amperlik â … àìïåð
amerisium õèì. àìåðèöèé amperölçer àìïåðìåòð
ametal íåìåòàëë ampersaat ôèç. àìïåð÷àñ
ametallik íåìåòàëëè÷åñêèé ampir àðõèò. àìïèð
ametist ìèíep. àìåòèñò amplifå ôèç. , ýëåê. óñèëåíèå
amfibrakis ëèò. àìôèáðàõèé amplifikator ýëåê. óñèëèòåëü
amfibya çîîë. àìôèáèÿ amplitüd ôèç. àìïëèòóäà
amfiteatro àìôèòåàòð amplua àìïëóà
amfor àìôîðà ampüte (etmek) ìåä. àìïóòèðîâàòü
amhar àìõàðåö, ýôèîï amyant ìèíåð. àñáåñò
amibye çîîë. àì¸áà an ìîìåíò, ìãíîâåíèå
amibyesim àì¸áîâèäíûé ana ìàòü
amidler õèì. àìèäû ana - baba ðîäèòåëè, ìàòü è îòåö
amil 1) äåéñòâóþùèé; äåÿòåëüíûé; anabaptist ðåë. àíàáàïòèñò
2) ôàêòîð; ìîòèâ anabaptizm ðåë. àíàáàïòèçì
amin õèì. àìèí anabaþ (îâöå)ìàòêà
amin àìèíü! anabioz áèîë. àíàáèîç
aminoekþilikler õèì. àìèíîêèñëîòû anaca (sýna) êàê ïîäîáàåò ìàòåðè
aminoplast õèì. àìèíîïëàñò anacýl ïðèâÿçàííûé ê ìàòåðè
âmir 1) íà÷àëüíèê; 2) âîåíà÷àëüíèê, anaç äîñòèãøàÿ çðåëîñòè, âçðîñëàÿ;
êîìàíäèð; 3) ïðàâèòåëü ìàòåðàÿ
amirâl, -li àäìèðàë anaça íàçâàííàÿ ìàòü
amirâllik, -gi 1) àäìèðàëüñêîå çâàíèå; anaçýq, -ði ìàòóøêà
2) àäìèðàëòåéñòâî anaçla (n) -maq äîñòè÷ü çðåëîñòè
âmirlik, -gi ïîñò, ôóíêöèÿ íà÷àëüíèêà anaçlýq, -ði çðåëûé âîçðàñò

59
anadaþ ðîäíûå ïî ìàòåðè anasýz ñèðîòà áåç ìàòåðè
Anadolulý àíàòîëèåö anasýzlýq, -ði ñèðîòñòâî áåç ìàòåðè
anaerki ìàòðèàðõàò anason, -ný áîò. àíèñ
anaerkil ìàòðèàðõàëüíûé anastomoz ìåä. àíàñòîìîç
anafor I. îòðàæ¸ííàÿ âîëíà (ìîðñêàÿ) anaþa ìàêîâàÿ ñîëîìêà (íàðêîòèê)
anafor II. äåðåâåíùèíà anaþacý íàðêîìàí
anáfora ëèò. àíàôîðà anatañrý ìàòü-áîãèíÿ
anaforcý ëþáèòåëü äàðîâùèíû, ana tili ðîäíîé ÿçûê
õàëÿâùèê anatomik àíàòîìè÷åñêèé
anaforcýlýq, -ði õàëÿâùèíà anatomist àíàòîì
anaforik ëèò. àíàôîðè÷åñêèé (ñòèõ) anatomla -maq àíàòîìèðîâàòü
anaforla -maq íàæèâàòüñÿ anatomya àíàòîìèÿ
anagram àíàãðàììà anayasa êîíñòèòóöèÿ
anahtar (x) êëþ÷ anayasal êîíñòèòóöèîííûé
anahtarcý (x) êëþ÷íèê anayasacý êîíñòèòóöèîíàëèñò
anahtarlýq (x), -ði ôóòëÿð äëÿ êëþ÷åé anayasacýlýq, -ði êîíñòèòóöèîíàëèçì
anakoluf ëèíã. àíàêîëóô anayasalý èìåþùèé êîíñòèòóöèþ
anakonda çîîë. àíàêîíäà anayol ìàãèñòðàëüíàÿ äîðîãà
anakronistik àíàõðîíè÷åñêèé anayön ñòîðîíà ñâåòà
anakronizm àíàõðîíèçì anayurt ðîäèíà
analý èìåþùèé ìàòü anbar àìáàð, êëàäîâêà
analýq, -ði 1) ìàòåðèíñòâî; 2) ìà÷åõà anbarcý êëàäîâùèê
analitik àíàëèòè÷åñêèé anber àìáðà
analitike àíàëèòèêà anberçiçek áîò. ãèáèñêóñ
analiz àíàëèç anberli ñîäåðæàùèé àìáðó
analizator ôèç. àíàëèçàòîð anca íî, îäíàêî
analizci òîò, êòî çàíèìàåòñÿ àíàëèçîì ancaq òîëüêî, ëèøü òîëüêî
analizle -mek àíàëèçèðîâàòü ancýlayýn òàê, òàêèì îáðàçîì
analjý ìåä. àíàëüãèÿ ançizle -mek ðàçã. óëèçíóòü
analjezi ìåä. àíàëüãåçèÿ ançüez çîîë. àí÷îóñ
analog àíàëîã anda òàì
analoji àíàëîãèÿ andaki òàìîøíèé
analojik àíàëîãè÷íûé anda -mýnda òàì-ñÿì
anamal êàïèòàë andan -mýndan îòòåëü-îòñåëü
anamalcýlýq, -ði êàïèòàëèçì andante ìóç. àíäàíòå
ana -mýna âîò-âîò, ñ ìèíóòû íà ìèíóòó andantino ìóç. àíäàíòèíî
anamnez ìåä. àíàìíåç andavallý äóðà÷îê
ananas àíàíàñ andavallýq, -ði äóðà÷ëèâîñòü
ananassoylar áîò. àíàíàñîâûå andezit ìèíep. àíäåçèò
anane òðàäèöèÿ andýz áîò. äåâÿñèë, äÿãèëü
ananeci òðàäèöèîíàëèñò ane àíàò. ëîáîê
ananeperest, -ti òðàäèöèîíàëèñò anekdot àíåêäîò
ananeperestlik,-gi òðàäèöèîíàëèçì anekdotik àíåêäîòè÷åñêèé
ananet, -ti ìåä. èìïîòåíöèÿ anele ìîð. ñêîáà ÿêîðÿ
ananeviy òðàäèöèîííûé anemi ìåä. àíåìèÿ, ìàëîêðîâèå
anaoqulý, -na äåòñêèé ñàä anemik ìåä. àíåìè÷íûé
anapest ëèò. àíàïåñò anemon áîò. àíåìîíà
anaqadýn ìàòðîíà aneroid òåõ. àíåðîèä
anaqara ìàòåðèê anestezle -mek àíåñòåçèðîâàòü
anaqaz ãóñûíÿ anestezya àíåñòåçèÿ
anaqýz ëþáèìèöà ìàòåðè anestezyolog àíåñòåçèîëîã
ana -arý ï÷åëîìàòêà anestezyoloji àíåñòåçèîëîãèÿ
anarþi àíàðõèÿ anevrizma ìåä. àíåâðèçì
anarþik àíàðõè÷åñêèé anfas àíôàñ
anarþist àíàðõèñò angaje etmek àíãàæèðîâàòü
anarþistçe (ïîñòóïàòü) êàê àíàðõèñò angajement àíãàæåìåíò
anasanlý íîñÿùèé ôàìèëèþ ìàòåðè anglikan àíãëèêàíñêàÿ (öåðêîâü)
anasýr ýëåìåíòû (àðàáñê. ìí. ÷. ) anglikancý ïðèâåðæåíåö àíãëèêàíñòâà

60
 Huve’l - Hayyü’l – Bâqî

Qýrým Geray ðazâ-pîþe han-ý âliþân

Ki misli olmadý meþhûd çeþm-i çerh-i kebûd.

Bu taht-gâh-ý fenâdan çün eyledi rýhlet

Qonaðý menzil-i uqbâ ola bi-emr-i Vedûd.

Dedim duâ ile târîh cevherini, Edîb,

Qýrým Geray olasýn tâcdâr-ý hulûd

Sene 1183 (H) Qýrým Haný Qýrým Geraynýñ (1719-1769; Hanlýðý:

(M.1769) 1758-64; 1768-69) Baðçasarayda Han Saraynýñ
mezarlýðýndaki qabriniñ körüniþi.

Bugünki qýrýmtatarcasý ile:

1. O Allah’týr ki, soñsuz hayatnýñ sahibidir!

Qýrým Geray, ðaza iþlerini maqsad edingen öyle þaný yüce bir han ki, mavý kökniñ közü oña
beñzer birisini daha körmedi.

2. Madem ki, bu faniy paytahtan köçti, çoq þefqatlý Allahnýñ emri ile qonaðý ebediyet alemi olsun

3. Ey, Edip, dua ile þu tarih cevherini dedim:“Qýrým Geray! Ebediylik yurdunýñ taclý hükümdarý ol!”

Ýhtar: Çeþit baqýmýndan noqtalý tarihniñ bir örnegi olðan bu tarih (soñ beyitteki “gevher” sözü de buña
iþaret eter), tarih mýsrasý olðan altýncý mýsradaki yalñýz noqtalý harflerniñ toplanmasý ile bulunýr.
(Baq arap harfli þeklini). Bu harflerniñ sayý degerleri toplandýðýnda (100 (Qaf)+10x3 (Ye, 3dane)+50
(Nun)+400(Te)+3(Cim)+600(Hý)= 1183) Qýrým Geraynýñ vefat tarihi olðan Hicriy 1183 (Milâdiy 1769)
senesi çýqar.

61
 GÜNSEL

Nevbetteki sayýda:

Zýncýrlý Medreseniñ açýlýþ merasiminde (1500 s.) I. Meñli Geray

Hannýñ söylegen nutqu.

Þair Ýsmetiyniñ hayat ve eserlerine dair yañý bilgiler.

“Günsel”niñ Ansiklopedisi

Halq yaratýcýlýðý hazinesinden

Peyðamberler haqqýnda qýssalar

Haza Hikâyet-i Yusuf aleyhisselâm ve Zeliha (devamý)

62