ZԻՆ ԹՐԻԼԻՍԻԻ ԵլԼ Հ Ա Յ - վ Ր Ա Ց Ս .

Կ Ս , Ն ԿՈԻԼՏՈԻՐԱԿԱՆ ԿԱՊԵՐԻ
ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

(ԹքՒւ11ս1փ 150Ս-ամյա1յի աոթիվ)

Լ. Մ. ՄԵԼԻՔՍեԹ-ՐԵԿ

1'ու շատ մութ Հարցեր լուծել ես արդեն

Մեր հին գրրքե րում, քո րոն իկոն ո
Բայց դեռ չրգիտես՝ ինչ տեսակ զարդեր
Ասեղնագործեց Թիֆլիսը հընում։

Ի. 1՚րի?ա;ւ||ւլ|ւ

Հին տարանցիկ ճան ա պա ըհ ր, որն առաջին դարերում մեր թվականությունից առաջ և հետո
միացնում էր Սև ծովի ավազան ր Կասպից ծովի ավազանի հետ՝ ըստ
Ա դարի հույն աշխարհագիր
Ատրարոնի (11,2 — 4), ինչպես հայտնի կ, անցնում էր Կողքիսի (Կ ո լխիդայի) ֊Ե դե րքի, ասել
(՝ Արևմտյան Վրաստանի սահմաններում՝ Ռիոն ֊Ղվիրիլա֊Ձ իրոլլա գետերով, ապա՝ Էիխի-Սու~
րամի լեռնանցքր հաղթահարելով՝՝ Վիրքի (Իբերիայի) ֊Քարթլիի, ասել է՝ Արևելյան Վրաստանի
սահմաններումճ Ս տկվարի֊Կուր գետի հովտովг
Կուր գետի հովտում արևմուտքից արևելք ուղղությամբ գոյություն ունեցող կայանների
միջև նշանակալից կին, անկասկած, նրանք, որոնք րնկած կին էիախվի և Արագւխի գետերի միա-
խառնման գոգահովիտներում, դրանց ցայտուն մնացորդներն այժմ կլ դիտվում են հին Տոնթի֊
Գորիի և Մցխեթա֊Արմաղիի տեղավայրերում, ինչպես նաև նրանց միջև ընկած այնպիսի կետե-
րում, որպիսիք կին Ո ւփլիսցիխև ֊՝9վախվրելին, Կ ասպին, 8 ի խ ե դի դի ֊Ս ա րկին են և այլն։
Իսկ եթե այժմ հայացք ձգենք՝ ուղղվելով արևելքից դեպի արևմուտք, այսպիսի կայաններ
կլինեն Հեր եթ֊Գա րդաբանիի հատվածում Մ տկվրիսցիխեն ( C v i O p < 1 i .՝ 1 կամ նույն Խունան-
Ք էսնանակե րտ֊Հնա րակե րտր և P ո и տ ան ֊քա լաք ին ( П ստան֊քաղաք ) կամ նույն Օ՚ուսթավին։
Մցխեթա — Արմազիի և Р ոստան-քա լաքի— Ռուսթավիի միջև րնկած կր տնտեսական և ռազ-
մական ֊ и տ ր ա տե գիա կան տեսակետով ա մ են ան շան ավո ր վայրը ապագա քաղաք և քաղաքամայր
Թ բիլիսիի տերիտորիան, ուր, մի կողմից, Կուր դետը լայնանում կ վերածվելով րնդարձակ
գոդահովտի, այնպես, nrujLu այլուր ոչ մի ւոնղ, և մյուս կողմից՝ նույն գետը նեղ կիրճով հո-
սում կ դեպի արևելք, ուր հեշտ կր կամուրջ ծգել մի ավէից դեպի մյուսը, այնօյես, ի ն չ պ ե ս U1J-
jntr ոչ մի տեղ:
Անկարելի կ, որ այս տերիտորիան հնագույն ժամանակներից օգտագործված չլիներ մարդու
կողմից և այստեղ գյուղեր ու ավաններ չծագեին։
Եթե անգամ մի կողմ թողնենք բազմաթիվ այլ նկատառումները, բավական կ ուշադրու-
թյուն դարձնել այն հանգամանքի վրա, որ Կուր գետի ամբողջ երկարությամբ ոչ մի տեղ չկան
բարենպաստ պայմաններ նավերով երթևեկություն հաստատելու և լաստերով անտառանյութ ու
բեռներ փոխադրելու համար, ինչպես այգ առկա կ Թբիլիսիի տերիտորիայի նախկին Մադա-
թովյան կղզու, թե թե րակղզու վայրում։
Ընդ սմին հին Թբիլիսիի տերիտորիայի վրա ոչ թե մեկ, այլ մի քանի դյուզերի թե ավանների
երբեմնի գոյությունն ապա ցուցված կ ինչպես տոպոնիմիկայի (տեղանունների) տվյալներով,
նույնպես և հնագիտական պեղումների արդյունքներով, պեղումների՝ կատարված թե քաղաքի և
թե դրսի թաղամասերի ու արվարձանների սահմաններում։
Թե ի՛նչ անունով կին հայտնի այդ գյուղերն ու ավանները մինչև մեր թվականության V
դարը, այդ մասին, դժբախտաբար, ոչ մի ստույգ գրավոր աղբյուր չունենք։ Սակայն կարելի Է
ենթադրել, թե մի գուցե այստեղ կր գտնվում II դարի հույն աշխարհագիր Պտղոմեոսի (Տ, 10)
Հիշված «Զալիսսա» ավանը, որն, անկասկած, նույն վրացական «Ձ ալիսան» կամ հետագայում
«Զելիսին» կ, նամանավանդ , որ այն հիշված կ իբրև Ա դվանք ֊Ալբան ի այի սահմանակից կետ։

Яր տնտեսական կյանքը հին Թբիլիսիի տերիտորիա յամ ծավալված պիտի լիներ նախկին
Մադաթովյան կղզու, թե թերակղղու վայրում ու նրա շրջապատում՛ Կուր ՝գետի ափերին, երևում
կ, իմիջիայլոց, և նրանից, որ հնագույն ժամանակներից այս վայրում կր կենտրոնացած լողուն
(շարժական) ջրաղացների շարանր, որի առկայությունը վաղ ֆեոդալիզմի ժամանակ անհերքելի
ւիաստ կ, քանի որ այդ ջրաղացների, իբրև խոր հնությունից եկող վերսւպրուկների, գոյությունր
շեշտված կ IX—X դդ. արաբական աշխարհագիրների երկերում։

Հենց այստեղ, сուռի և այլ ծառերի անտառով ծածկված՜У) և ((կանաչապատ» կղզում, թե թե-
րակղզում հարմարեցված կին նավերի ու լա ստերի կանդառներր, որոնց միջոցով Վրաստանի
անտառոտ վայրերից փոխադրվում կին անաառանյութեր և շին ան յո ւթե ր, ինչպես նաև հացահա-
տիկ կր հասցվում ջրաղացներին և ալյուր վախադրվում ջրաղացներից դեպի ջրափը։

Գուցե հենց այս կապակցությամբ աքդ կղզին, թե թերակղզին հայերեն «Փ ա յտ ա կա յան »

կոչվեց, իբրև բառացի թարգմանություն վրացերեն ((Զ-ելիսի»— ((Զ ալիսայի »ք որր հետագայում՝
((Փայ տա կա բանի)) վերածվեց, թեև վերջինիս իսկական ծագում ր Կարելի կ և այլ կերպ բա-
ցատրել ։

Այս կղղին, թե թերակղզին հնուց օգտագործված կր նաև իբբև լավագույն զբոսավայր,

ուր, իմիջիայլոց, XIX դարի 30— 40-ական թվականներին հաճախում կր Խ. Աբովյանն իր աշա-
կերտների հետг
Այսպիսի պայմաններում հասկանալի կ, թե ինչու ժողովրդական ստուգաբանությունը հեռւ:ւ
գնալով «Զա լիս սա» — «Ձ ալի սին» վերածեց մի կողմից «2 ելիս ա» — ((Զ ելիսիի» («ձե[ի» վրացերեն
նշանակում կ փայտ), որի հետ առնչվում են Թբիլիսիի շուրջը կուտակված տեղանունները՝ Դե֊
{իսի, Գուդելիսի, Լիսի և այլն, և մյուս կողմից՝ «հարիսայի» (((ղարի» վրացերեն նշանակում Լ
զանդ): Իսկ ((Զ ա ր ի и ան» վաղեմի անունն կ հենց այդ վայրում կառուցված Թբիլիսիի հնագույն
եկեղեցու, որր հետագա քում ((Անչիսխատի» (Անչիի սրբապատկեր)
Կ Կ՛վվել* Ս™ տԻ4ԻԿ եռա֊
նավ և երկու զույգ սյուներ պարունակող բազիլի1լա կ՝ V— VI դդ.։ Այստեղ կր գտնվում նաև
Վանքի տաճարից (XIV դ.) դեպի արևե[ք հնագույն խաչաձև եկեղեցին (տետրակոնխ), որը հի-
շատակված կ ակադ, Մ. Բրոսեի ճանապարհորդական նրթերու մ (V, 17),
Թբիլիսիի մասին գրավրր աղբյուրներր, որոնք սկսվում են V դարից, բազմազան են և տա֊
րա լեզու՝ վրացերեն, հայերեն, հունարեն, արաբերեն, ա րևմ տա ֊ե վրո պա կան լեզուներով, ռուսե-
րեն, արևելյան լեզուներով և այլն։
Ըստ վրաց տարեգրության, Փառնավազ (թե Փար[սմա]ն ֊Ավազ J թաղավորը, որն ապրում
կր I I I , թե I դ. ն.մ.թ., քաղաքամայր Մցխեթայից որսի ուղևորվելիս, անցնելով Գիղոմիի
դաշտով դեպի Թբիլիսիի ժայռե րր, այստեղ նկատել կ մի քարանձավ, որն ունեցել կ քարե դուռ
ե այդ դուռը եղել կ ւիակ։
Մյուս լեգենդր պարունակում կ զրույց այն մասին, թե ինչպես V դարի երկրորդ կեսին
ijjitug Վախթանգ Գորգասալ թագավորը (որն, ըստ Ղազար Փարպեցու, Վահան Մամիկոնյանի
համախոհն ու դաշնակիցն կր), որսի ելնելով Մցխեթայից դեպի Թբիլիսիի Ժայռերն ոլ անտառ-
ները, նկատել կ կաքավին հետապնդող բազեին, որոնք միասին ջուրն կին րնկել ու խաշվել։ Այգ
օրվանից հռչակվել են տեղիս տաք ծծմբային ջրերը, և թագավորը որոշել կ այդ տեղում հիմնել
քաղաք, որին հետագայում վիճակվեց դառնալ Քարթլիի, իսկ XII գարի սկզբից՝ ամբողջ Վրաս-
տանի մայրաքաղաքք, ե. որն այդ պատճառով կոչվեց (ГՏվւիլիսի» («տփիլի» կւսմ «թբիլի» նշա-
նակում կ տաք, ջերմ), ինչպես Ծղալտուբոն՝ Քութայիսի մոտ, Տիբիլիսր՝ հին Նումիդիայում,
Տեպլիցր՝ Բոհ եմ իայում, Կ իսլովոդսկ — Գորյւսչե վոդսկ — Ս երն ո վոդսկ—ժելեզնովոդ"կրճ Հյուսիսա-
յին Կովկասում, Զերմուկլ1՝ Հայաստանում և այլն։
Անկախ սրանից, գոյություն ունի մեկնաբանության մի այլ փորձ, որի համաձայն Թրի֊
լիսի տեղանունը կապվում կ թոբել֊թուբալ ցեղի անվան հետ, որր հիշված կ Աստվածաշնչի
տարբեր գրքերում (Ծննդոց 10,2. Առաջին Մնացորդաց 1,5• Եսայեայ 66,19. Եզեկիելի
3 2 , 2 6 , 3 8 , 2 . 3 9 , 1 ն ա և Հովսեպոս Փլավիոլսի ((Յաղագս պատերազմին հրկից» գբքոլմ, քանի որ,
րոտ վերջինիս, թոբել֊թուբալները նրա օրոք, այսինքն մեր թվականության I դ՚սրում, հայտնի են
եղել իբեր֊իվերների ա նվամրւ Ելնել ով այն վաւստից, որ թո բե լ ֊ թուբա լը Աստվածաշնչում սո-
վորաբար հիշվում կ մեշե իւ֊մոսոխ ցեղի կողքին, իսկ երկուսը միասին իբրև երկվորյակներ,
սնկասկած, վրաց ժողովրդի կազմի մեջ մտած ցեղերն են, ենթադրվում կ, որ մեշեխ ֊մ ոսոխ
կամ, որ նույնն կ՝ մեսխ֊մցխե ցեղի բնակության կենտրոնը կարող կր լինել Մցխեթան (երկրի
անունը Սամցխե), իսկ թորել ֊թուբ ալի կամ, որ նույնն կ՝ իբեր֊իվեր ցեղի կենտրոնր՝ Լոբելի֊
սի -Թուբալիսի֊Թբիլիսին։ Եվ, իրոք, Թբիլի սին դարձավ Արևելյան Վրաստանի մայրաքաղաք
նրանից հետո, երբ մեսխերն ու իբերներր ձուլվեցին ու մեսխերի քաղաքամայր Մցխեթան իր
դերր զիջեց իբեր֊իվերների քաղաք Թբիլիսիին, որր V դարից դարձավ Քար թլի ի (Արևելյան
Վրաստանի) մայրաքաղաքը։

Թբիլիսիի հիմնադրում ր ծծմբային տաք ջրերի վայրում նշանակում էր և այն, որ նրա տե-
րիտորիայի վրա ստեղծվեց մի նոր տնտեսական բազաճ «Դաբախանան», կաշեգործությամբ հան-
դերձ, որի հետագա զարգացմանը նպաստեց նորակառույց կամոլրջր Կուր դետի ամենանեղ կիր-
ճում, Մետեխիի ժայռին (և ամրոցին) առընթեր։ Այս կամուրջը, Մցխեթայի <rՄոգվթա» (այ-
սինքն՝ մոգերի) կոչված (նաև ըստ ոմանց «Պ ոմպեուսի» ) կամուրջից հետո երկրորդն կր Կուր
դետի ամբողջ տարածության վրա, որով հնարավոր դարձավ կանոնավորել անասնահոտերի տե-
ղավւոխումը հայսկույսից հայնկույս ե ընդհակառակը, այսինքն ձմեռային արոտավայրերից
դեպի ամառայինր և ամառային արոտավայրերից դեպի ձմեռայինր. դա որոշ «հաս», այսինքն
եկամուտ Կր տալիս քաղաքին: Հիշյալ Դաբախանայում, կաշեգործների շարքում կատարվում կր
խաշնարածներից ((գանձված» անասունների մորթիների լվացում, մաքրում, ներկում, մշակում և
այլ պրոցեսներ, որոնց հետ կապված կին վաղեմի մայրաքաղաք Մցխեթայի չս տա գո րծ-կոշկա -
կարներր, որոնք, րստ VI դարի վրաց անանուն հեղինակի հորինած «էվստաթի Մցխեթեցու վկա-
յաբանության», Մցխեթայից Թբիլիսի կին գալիս իրենց գործերով։

XI դարի վրաց պատմիչ էեոնս/ի Ռուիսեցին (Մրովելին) նշում կ, թե ինչպես պարսիկների

կքսպանսիայի պայմաններում, վրաց Վարազ-Րաքար թագավորի օրոք, ասել կ մ.թ, IV դարում
վրացին ե րր, հայերի քոնդրով, բացեցին Կովկասյան լեռնաշղթայի անցքերը, դուրս բերելով Հյու-
սիսային Կովկասից օսերին և լեղդիներին, որոնց մղեցին պա րսիկնե րի դեմ։ Իսկ պա րսիկներր
ն ա իւ ներխուժեցին Հայաստան, ապա Քարթ լի, և պարսից դորադլուխր ((կառուցեց Տփիլիսին,
անցքերի միջև, իբրև բերդ ընդդեմ Մցխեթայի» (վրացերեն բնագրում՝ ((աղաշենա Տւիիլիսի,
կսւՐթա ^որիս, ցիխեդ Մցխեթիսա»)։
Այս կարևորագույն վկա յություն ր հետագա վրաց պատմիչների կողմից, սկսած XII դարից,
աղամ ասվել կ այնպես, որ իբր թե Լեոնտին ասել կ, թե ((պարսիկները շինեցին բերդ Տվւիլիսիի
դռան՝ հակառակ Մցիւեթայի» (այսպես կ, իմիջիայլոց, և վրաց տարեգրության XII դարի վեր-
քերի հայերեն թարգմանության մեջ՝ ((Պարսիկք շինեցին բերդ ի դրանն Տփխեաց՝ հակառակ
Մցխեթոյ») և այդ բերդը իբր կոչվել կ ((Հյուրիս ցիխե», այսինքն Նախանձի րերդ: Մինչդեռ
վրաց պատմիչը հիդ յալ մեջբերումի տեքստում ընդգծում կ, որ պարսիկներր կառուցեցին Տ փի-
չի սին անցքերի մ ի ջ և ի բ ր և բերդ ընդդեմ Մցխեթայի (վրացերեն «շորիս» բառը, որ մակբայ կ և
նշանակում կ միջև, կարդացվել կ իբրև «շուրիս», որր սեռական հոլովն կ «շուրի»՝ նախանձ
բառի և. կապվելով հաջորդ ((ցիխե)՝ ]»Ь Ր 1| բառի հետ, տվել կ բարդ բառ՝՝ «՛չուրիս-ցիխ ե»
նախանձի րերդ. կատարյալ անհեթեթություն)։ Իսկ անցքեր բառի հոգնակիի սեռական-տրականը
(վրացերեն «կարթա», եզակի «կարի») այստեղ գ ործ ածված կ ո'չ թե «Տփիլիսիի դռան», այլ
Կ ովկս:ս ՛ան լեռնաշղթայի դոների, ուղիղ ասած՝ անցքերի իմաստով, որպիսիք կին Դ արի ալան-
Դարիա/ի կիրճը ե Կտոտից կամ ճորա֊ճողա ՏԴերբենտի) պահակր, որով, ըստ հի-յալ պսա-
միչի, հյուսիսից հար՜ավ անցնում կին о սերն ու լեզգիները։ Այս անհեթեթությունը, դժբախտա-
բար, այսօր կլ կրկնում են գործին անծանոթ և հին. վրացերենին անտեղյակ ((պատմաբ:սննեըը

Ինչպես նույն պատմիչը, այսինքն՝ Լեոնտին, և այլ սկզբնաղբյուրներն են վկայում, Թբի-

լիսիի բերդր սկզբից ևեթ կոչվել կ Կալա կամ Ղալա, հետագայում Նարիղալա, իսկ կից հար֊
Բավայրր՝ Կալայի դաշտ։ Եվ այս իմաստով կ, որ երբ «Քարթլիի դարձի պատմությունը» (IX դ•)
խոսում կ թագավորական իշխանության վերացման մասին Քարթլիում (523), նշում կ, որ
«Մցխեթան նոսրանում կր, ե Տփիլիսին կառուցվում, Արմ ազին նվազում կր, և Կալան ուժեղա-
նում»։ Այսպիսով, Թբիլի սին, իբրև նոր մայրաքաղաք, հակադրվում կր Մցխեթային, իսկ Կալան,
իբրև Թբիլի սիի ամրոց՝ Մցխեթայի նեցուկ Արմ աղիին։
Իբրև փաստ պիտի շեշտել նւսև, որ Թբիլիսիի հնագույն եկեղեցին կառուցվել կ ո՛չ թե Կա-
լայի մոտ, այլ նախկին Մադաթովյան կղզու, թե թե րակղզու, հնում՝ «Զալիս սա»— «Զ ալիսա յի»
մոտ, ուստի և կոչվել Լ «Quiրիսա.», հետագայում վերանվանվելով «Անչիսխատի»֊ի։
Մյուս հնագույն եկեղեցին Թբիլիսիում, անկասկած, Սիոնն կ՝ Թբիլիսիի միտրոպոլիտի
աթոռանիստը (քանի որ կաթողիկոսինր շարունակում Լր մնալ Մցխեթան, որի վանատունն կր
Հարիսա — Անչի սխատին)։ Սրա կառուցումը սկսվել կ, ըստ «Վրաց դարձի պատմության», Դու֊
րամ Կուրապալատի օրոք (575— 600) և ավարտվել կ Ադարնասե — Ատր ներսեհի Ժամանակ
(619 — 639), բյուգանդական Հերակլ կայսեր ներխուժման նախօրյակին։ Այդ կառուցվածքը
մինչև մեզ, դժբախտաբար, չի հասել, այժմյան Սիոնի տաճարը, հասակակից և նմանատիպ լի֊
 հեչով Գ ելա թիի տաճաբին՝ իբրև արևելյան կողմից դրսից շեշտված եռաբսիդ և քառասյուն,
եոանավ գմբեթակիր կառուցվածք, XII գարի երկրորդ քառորդի գործ կ համարվում։

VI գարում Թբիլիսիում ակտիվ գեր կ խաղում Կիրակոս անունով գործիչր, որր, համաձայն
I Հայ պատմիչ Ոլխտանեսի, հավաս,սրապես հմուտ կր թե' հայոց և թե' վրաց լեզուներին և մի
f տեսակ կամուրջ կր հայ և վրաց մտավորականների միջև։

Նույն VI դարի կեսերին, մոտավորապես 545 թ., Թբիլի иի կ մուտք գործում հայ իմաստա-
սերներից մեկը, հռչակված «Գավիթ Անյաղթ» անունով, որր, համաձայն հայ իմաստասեր
Առաքել Ս յունեցու տեղեկության, Հալածվելով Հայաստանում, ապաստան կ գանում Վրա ստա-
նում։ Գործելով Թբիլիսիում իբրև ((ասորի հայր» Գավիթ, նա այստեղ և ՚ յ ենթարկվում կ հա-
լածանքի և քարկոծման, ապա՝ մեկուսանալով «Գարեսջայի բազմ ալեռանց» անապատները և
արծարծելով ((իմաստնոց արտաքնոց» (գարե սջա J ուսմունքը, իբրև միակ հայախոս անա-
պատ ակ սւն ցմահ մնում կ այստեղ ( 5 8 2 J , թողնելով հիշատակ այն մասինf որ ին ր ր եղել կ
((անյաղթ վւիլիսաիա)), ինչպես իրոք կարդացվում ՛կ նրա գերեզմանի շրջապատում եղած բազ-
մաթիվ հայերեն արձանագրություններից մեկում:

VII դարի սկզբներին ( 6 2 8 ) Թբիլի սին ենթարկվում կ հույն-բյուղանդա ցինե րի (Հերակլ

կայսեր առաջնորդությամբ) և նրանց դաշնակից հոների ու խազարների (Զեբու-խաքանի գլխա-
վորությամբ) պաշարման, որի մանրամասն նկարագրությունը տալիս կ նույն Դարի » յ
/ ա պատ-
միչ Մովսես Կ ա ւլան կ ա տ վա ցին իր ((Աղվանից սլա տմ ո լթյան)) մեջ։

Նշելով, թե ինչպես թշ նամ իք ((սլատեալ պաշարկին ւիաւիկասուն, վաճառաշահ, հռչակաւոր

մեծ քաղաքն Տփխիս)) (գլ. 11), որտեղից նրանք տարել կին կողոպտած «զբաժակս և զըմպելիս
արծաթեղկնս քանդակունս յոսկի համակեալս» (գլ* պատմիչո, իմիջիայլոց, կանդ կ առ-

նում մի դեպքի նկարագրության վրա, որը վրաց թատերագետները սովորաբար օգտագործում

են իբրև նյութ վրաց թատրոնի պատմության շարադրման համար։ Գա այն ((խաղն» կ, ni թրի-
[իսեցիք «խաղացել են» ((յաչս» հ ո ւյն ֊ բյո ւղան դա ցին ե ր ի և հոների ու խազարների, և որի նկս-
րազրությունն, իրոք, կարևոր աղբյուր կ արվեստի պատմության համար։ Ահա այդ նկարագրու-
թյունը.

«Ել եղև. իբրև լուան բնակիչք քաւլաքին զլքս/նել վատնել նոցա, առաւել հպարտացան յան֊
ձինս իւրեանց և սկսան զպատճառ կորստեան իւրեանց զխաղն խաղալ։
((Բերկին դզում մի մեծ. նկարկին ի վերայ նորա պատկեր թագաւորին հոնաց կանգուն մի
յերկայն և կանգուն մի ի լայն, և զտեղի արտևանաց աչացն յօտ մև ծրադրեալ, ո՛i ոչ կ ս ր ՚ ր
նշմարել և զտեղի մուրո լա ցն լերկս ժպիրհս. h պտեղի շնչաւոր քթիցն թիզ մի լայն թ ւով մազից
պէրևէշտէից, զոր թէ ոք կարկ։ ճանաչել։

։Ել բերեալ եղեալ ի վերայ պա րոպին յանդիման նոցա՝ աղաղակէին աո զօրսն և աս՛ին.
((Ահաւասիկ կայսր թագաւոր ձեր, դարձարուք երկրպագէր սմա՝ Հ ՚ բ ո լ խաքան է и at Ե՚ ա՛ ալ
դեղարղ ի ձեռն՝ ծ ակոտէին յանդիման նորա զդդումն՝ դնմանե ցոլցե (Ալն ի պատկեր նոր։։։ Նույն֊
պէս ե զմիւս թագաւորն ձաղէին, ծաղր առնէին, այպանէին, պիղծ և արոլագ՚՚րծ կ ՚րդ յի՚՚ւ

aԶայս տեսեալ և լուեալ թագաւորացն՝ քինանային, փքանային, ոխս մթ՚՚ոեալս ժողովէին

h սիրտս իւրեանց, շարժէին զգլուխս I։ մեծաւ նզովիւք նզով'ին զանձինս իւր՛ անց, թէ 1ւ ոչ հոգի
մի ապրեսցի յամենեցունց, որք են րնդ թագաւորութեանց նոցա, մինև խնղրեսոե ՚ ո' մ նախ •-
քարացն այնոցիկ, զոր ծագեցան նոքա ի նոցանէ։ եվ գարձոլցեալ զերեսս իւրեանց՝ նով՛ն
ււպաոնալեօք գնացին» (գլ- H ) ։

Արաբական տիրապետության ժ ամանա!/՝ VII—AII դդ. ընթացքում, Թ՝րիլիս!ւն դադնոլմ է

կենտրոն սկզբում III ա լիֆ ա թ ի ց կախքալ, ս։պա կիսանկաիւ ե. վերջապես նրանից գ ր ՚ թ ՛ անկախ
ամիրայության, մինչդեռ Քարթլիի մայրաքաղաքր, ուր նստած կին վրաւյ ի շ !>։ ան ֊աղգ՚ս ւղ ե տ -
ներր (կրիսմ թավարի), դառնում կ Ո ււիլիս-ցիխե վիմավւոր քաղաքլյ՝ այժմյան Գորիի մոտ։
Այս ժամանակներին կ վերաբերում Աբո Թբիլիսեցոլ (Թբիլելիի) մ ա րտիրոսութ\ո նր VIII
դարում՝՝ 786—790 թթ., որի կապակցությամբ Ւոանե Ս աբանիս-ձեի հորինած վկա յա բան ութ լան
մեջ տրված են հին Թբիլիսիի տեղամասերի անուններր. 1. «Քառասնից եկեղեցի» (օոմ՚օցթա
կկլեսիա), որր հետագայում՝ վր ա ց ին ե ր ի ց հույների և հույներից հայերի ձեռն անդնհլովճ X*II
դարից կոչվել կ ((Բերդի ւիոքր եկեղեցի»՝՝ նույն ((Հրեշտակապետաց)) (իբրև Ս անահն ի վանքի
վանատուն), 2. «Սագոդեբելի» (((դոդեբա» ոպրսւլ բառից), որր հին գերերմանատ լ ՚ ն կր,
Սիրաջխանա — Սաղի սկզբում։ 3. ((Սադիլեգո՝>) (((գիլեգ» դղյակ, Ullfrng բառից), այսինքն հե-
տագա Մետեխին։

IX — X դդ . արաբացի աշխարհադիրներն ու սլատմիչներր ՝ Ալ ֊Եսթահրին, Իբն-Խաուոալր և

ուրիշն!, րր թողել են մանրամասն նկարագրություններ Թբիլիսիի, մ ա սն ա վո ր ա սլե и նրա հանք՛ս-
յին բաղնիքների, որոնք, րոտ նրանց արտահայտության, «նման են Տիբերիադայի բաղնիքներին»
ն որոնց «ջուրը եռում կ առանց կրակի»։ Նույն արաբացի գրողները նկարագրում են և Կար
դետի վրա շարված լողուն (շարժական) ջրաղացները։

X դարի պատմիչ Թովմա Արծրունին իր «Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց» աշխատության

մեջ ( 2 , 9 ) տալիս է Թբիլիսիի նկարագրությունը՝ Բուղա֊թուրքի 853 թվականի արշավանքի
մասին խոսելիս։

«Եւ հրաման ետ (Բուղա) հասանել ի վերայ քաղաքին Տփղիք\ կոչեցեալ, որում յառաջա-
գոյն Փա յա ակար ան անուանէին, և ի փայտից մայրեաց շինեալ էր քաղաքն նոցա, պարիսպք ե
պատուարք և ապարանք նոցա և ամենայն տուն բնակաց քաղաքին և ամենայն կազմած պ;ստ֊
րաստութեան նոցա»։

Նույն պատմիչը՝ «աւելորդ» համարելով «մի րստ միոջէ զանօրէնութիւն քաղաքին րնդ դրով

բացահայտել, զառա լելե ալն Սոդովմայ և Երիքովի լցեալ չարագործութեամբք» (հասկանալի է՝

օտար տիրապետության պա յմ աններում— Լ. Մ. ֊ Բ . ) , կանգ է առնում Բուղայի արշավանքի վյ1սւ,

որի րնթացքում խոսում է, իմիջիայլոց, «քաղաքապետ Սահակի (Իսմայիլյւսնի)» կալանավորման

և, սրա առնչությամբ, նրա կնոջ գործելակերպի բնութագրման մասին։

Սկսած Թովմա Արծրունուց Թբիլիսին հայ մատենագրության մեջ (Կեղծ-Շ ապուհ Բագրա֊

աունի, Հովհ. Երզնկացի, Մատթեոս վարդապետ, Հովհ, Ծարեցի, անանուն ժամանակագիրներ,

Սերոբ գրիչ, անանուն ողբասաց Թբիլիսիի, Խ. Աբովյան և այլն) հիշվում է սովորաբար երկու

անունով, մեկը՝ Տփղիս (Տվւղիք) — Տվւխիս — Թիֆլիս, մյուսը՝ Փայաակարան։ Առաջին ր, ան֊

տարակույս, վրացերեն «Տ ւիիլիսիից» է, իսկ երկրորդր եթե «Փ ա յտակա յանի ց» չէ, կարող է

կրկնություն լինել մե րձկասպյան Փայաակարան քաղաքի և նահանգի անվան, որն այնտեղ ից

ելած հայ գաղթականներր կարող էին տարածել իրենց նոր բնակատեղի՝ Թբիլիսիի վրա, ինչպես,

օրինակ, մեր օրոք Երևանի արվարձանները կոչվեցին հայրենադարձ հայերի նախկին բնակէս֊

'Լայրհ՛րի անուններով։

Թբիլիսին Խալիֆաթի ամիրայության սիստեմից վերջնականապես ազատագրվելուց հետո

(1122), 1123—1125 թթ. այստեղ Գավիթ Շինող (Ա ղմաշեներելի) թագավորի հրավերու[

գումարվում Է միասնական վրաց-հայկական եկեղեցական ժողով իդեոլոգիական (դավանաբա-

նական) խնդիրների քննության նպատակով։ Ժողովին վրացիների կողմից, բացի թագավորից,

մ ասն ա կցում են Հովհ ան վրաց կաթոզիկոսր' և ժամանակի մեծ գիտնական Արսեն Եղա լթոյեցին

(է՚զալթոելի ) , իսկ հայերի կողմից՝՝ «հյուսիսային կողմանց» վարդապետներր Հովհաննես Սովէես֊

տոս Հաղբատացու գլխավորությամբ, որոնք հենց այստեղ, րստ վրաց պատմիչի-ժամանակակցի

վկայության, «պարծենում Էին նրանով, որ հասել են ո լսմանց և գիտության գագաթնա-

կետին»։ Եվ իրոք, հենց այս իրադարձության հանդամանքներում Սուիեստոսր, մի վրաց եպիս-

կոպոսի խնդիրքով գրում Է իր «Վասն շարժման և սասանութեան երկրի» տիեզերագիտական֊

օդերևութաբանական երկր։

Սկսած 1122 թվականից Թբիլիսին ո ՛ չ միայն Քարթլիի, այլև ամբողջ Վրաստանի, այսինքն

վրաց ֆեոդալական միապետության, մայրաքաղաքն Է, որի շուրջր համախմբված և կեն տ ր ո ֊

նացված են քարթվելական (վրացական) բոլոր երկրամասերն ու ցեղերր։ Եվ այս վիճակում

քաղաքր մնում Է մինչև մոնղոլական և թուրքմենական տի րա պե տություն ր, երբ տեղի Է ունենում

Վրաստանի մ ա սն ա տում ր երեք թագավորություննե րի և հինդ իշխանությունների, որի հետևան֊

քով Թբիլիսին վերածվում Է լոկ Քարթլիի մայրաքաղաքի (մինչև 1762 թ.)։ 1762 թվականից

Թբիլիսին Ք արթլի֊Կ ախեթր միացյալ (պերսոնալ ունիայի հիմունքով ստեղծված) թագավորու-

թյան մայրաքաղաք ն Է (մինչև 1801 թ.)։

Թամար թագուհու տիրակալության օրով (1184 —1213) արքայական պալատր Թբիլիսիում

տեղավորված Էր Իսանի կամ հետագայում Հավլաբար կոչված քաղաքամասի Մետեխիի Ժայռի

վրա, և այստեղ Էր գործում նաև պետական խորհուրդր՝ «դա բբա զին»։

1197 թ. Թբիլիսիում վերոհիշյալ «Քառասնից եկեղեցու» շուրջր և այսպես կոչված « ծ ռ ա ֊

զատկի» կապակցությամբ տեղի ունեցավ մի տխուր միջադեպ, որր հետաքրքիր Է ո՛չ այնքան

իր Էությամբ, որքան լայն արձագանքներով տարբեր դրականությունների մեջ, վրացականում՝

ըստ Թամար թագուհու անանուն պատմիչի «Թագակիրների պատմականն ու գովասանքր» երկի,

հայկականում՝ րսա Մխիթար Գոշի «Գծագրութիւն յաղագս Վրաց» գրվածքի և ասորականում՝

րստ Գրիգոր Բ ա րհեբրեուս Ա բուլ֊Ֆա րաջի ժամանակագրության։

1 Ար Հեստ и կան որ են կազմված ձև Է՝ ի րր և ուղղական Հոգնակի՝ <Г Տ փ զ ի uD - ի ց , որն

ըն գոս՛'/ վաձ Է իբրև Հայցական յոգնակիէ Լ. Մ՚—Ւ*է

 Հ ին Թբ /՛լի՛՛ք՛ք՛ ՛դ " ՚ ' " մ " լ թյ ո ՚ Ա ք' g

1197—1204 թթ. Թբիլի սիում նորից հրավիրվում կ միասնական ՛էրա ց ֊հայկական եկեղեցա-
կան ժողով իդեոլոգիական {դավանաբանական) խնդիրների քննության նպատակով։ Ժողովին
մասնակցում են, բացի վրաց արքունիքի և եկեղեցական նվիրապետության ներկայացուցիչն!։-
"ՒՍ> «հյուսիսային կողմանց» հայ վարդապետները, այս անգամ, հավանական է, Մխիթար
Գոշի ղեկավարությամբ։

Թամար թագուհու ժամանակաշրջանից մեղ հասել է Թբիլիսիի միմիայն մի ճարտարապետա-

կան հուշարձան։ Դա այսպես կոչված «Լուրջի մ ոն ա и տե ր ի» ֊ն է, այսինքն Կապույտ վանքր, որի
ճարտարապետական առանձնահատկություններն առնչվում են Նովգորոդի տաճարներից մեկի
հետ։ Եվ դա հասկանալի կ, քանի որ այն կառուցվել կ Թ ամ ա րի առաջին ամուսնության (ռուս
մեծ իշխան Անդրեյ .9 ոգո լյուբսկոլ որդի 3 ո լրի ֊Գե ո րգի ի հետ) տարիներին: Սրա ապացույցն կ,
իմիջիայլոց у եկեղեցու ճակատին ցարդ պահպանված վրա ցե րեն գլխատառ արձանագրությունը,
ուր հիշված են Քարթլիի Վասիլ արքեպիսկոպոսը (ըստ Ս. Երեմ յան ի կռահման՝ նույն դավանա֊
ւիոխ հայոց Р ա րսե ղ արքեպիսկոպոսք) և նրա եղբայր Աբուլասանր, իբրև առևտրական խավի
ներկայացուցիչ և ռուսական օրիենտացիայի կողմնակից, որր հաջողեցրել կր այդ ամուսնու֊
թյունր։

Ի դեպ, նշենք, որ այս վայրը ամենասիրելի տեղն կ եղել «լուսնյակ գիշերներին» զբոսնելու
թե՛ Ն. Բարաթաշվիլու և թե' Խ. Աբու/յանի համար (իհարկե, մեկր մյուսից անկախ)։
Վրաց արքունիքի ՛ք՛այլի արտահայտիչներից մեկն կր Թամարի օրոք, իմիջիայլոցf րմբշա֊
մարտր, որր կազմակերպվում կր Թբիլիսիում թագուհու պսակադրության վայրում՝ Գիդուբե
արվարձանում, սով որա բար վրաց Բ ա դրա աո ւնինե րի հետ իւն ամ իա բար կապված Շ իրվան֊շահե ֊
րի ու նրանց շքախմբի ներկայությամբ։

Ըմբշամարտր երեք տեսակի կր. առաջինր՝ վրաց ե Շիրվանի բանաստեղծների և գուսան-

ների միջև, հանձինս Շոթս/ Ս'ուսթա վե լու և Նիզամի Գյանջևիի. երկրորդը՝ Վր՚՚՚ց և Շիրվանի
մ արմն ամ արզն երի միջև, և երրորդը՝ վրւսց ւիահլևաննե րի և առյուծի միջև։
Թամար թագուհու անանուն պատմիչը պահպանել կ մանրամասն նկարագրություն այս
վերջին րմբշամա բտի։ Նա պատմում կ, որ ( / ի բվան ֊շահն ուղարկել կր Թամար թագուհուն
իբրև նվեր մի կորյուն (առյուծի ձադ), որին վրաց արքունիքում սնեցին, մեծացրին և նա դար֊
ձավ այնքան մեծ ու ահավոր, որի նմանր ոչ ոք չկր տեսել՝ «ո՛չ վայրենի, ո՛չ ընտելացված
(ձեռնասուն), և ո՛չ կլ լսված կր առակներում»։ Ապա պատմիչը նկարագրում կ կորյունի վարքը
ներկայացումների ժամանակ f ճիշտ այնպես, ինչպես «սրա մասին պատմում են հին մետա֊
ֆրաստներր (սրբոց վարքագիրներր) վկա յա բան ո ւթյան ց գրքերում»։ Երբ նրան բերում կին
դահլիճ, այնպիսի սիրով կր համակված լինում դեպի Թամարր, որ նրան, թեև շղթայակապ կր,
ոչ ոք չկր կա րո ղան ում սանձահարել, մինչև որ գլուխ ր կռնատ ակր չկր դնի, և փրփուր կր թա-
ւի ում երախից, ինչպես հնում մարտիրոսների մե տաֆրաստներն (վկա յա բան ություննե րն) են
պատմում։ Իսկ երբ նրան բռնում կին ու կանգնեցնում, աչքերից աղբյուրի պես արցունքներ կր
թափում գետնին։

Քանի որ վրաց արքունիքի ներկայացուցիչներր, ըստ XII դարի հայ պատմիչ Գրիգոր Ակ֊
ներցոլ (Կեղծ֊Մաղաքիայի), «պարապ և անհուպ կին ի ցաւոց», նրանք սիրում կին խոսել
«առ կատակատանս»։ Իբրև օրինակ նույն պատմիչը մատնանշում կ Ռուսուդանի որդի Գավիթ
թագավորի դործելակերպր և ասում. «Իսկ բարեսէր և գեղեցիկ թագաւորն Վրաց Գաւիթ հա-
նապազ իւր ամենայն թագաւորութեամբն կայր /' մեծ ուրախութեան և ի գինարբուս յի՚֊ր թա֊
՜լ աւո բանիս տ քաղաքն Տփխիս. և յաւուր միում էր ճաշ և ուրախութիւն առաջի թագաւորին, և
սովորութիւն է վրաց հանապազ ամբար-ոաւանել և մեծամեծ բանս խօսել... յորժամ էին յանու֊
շացեալ ուտել և յրմբելն» և այլն։

Ահա այս բարքերի տպավորության տակ է նորերս հորինված վյրաց բանաստեղծ Գրիգ:ղ
Աբաշիձեի «էաշարելա» վեպր, որր ջերմ րնդունե լություն գտավ ՛էրաց րն թեր ցողի կողմից։
XIII դարի առաջին կեսին, րստ հայ պատմիչներ Կիրակոսի ե. Վարդանի, Թբիլիսիում բնա֊
կոլթյուն է հաստատում մ ոն դո լա կան ավերումներից խուսափած և Կաբինից Թբիլիս ի գաղթած
«մեծատուն վաճառական» պարոն Ումեկը, որր ֆինանսական օպերացիաներ է ծավալում վրաց
մայրաքաղաքում, նույնիսկ նպաստելով վրաց արքունիքին, որի կապակցությամբ հասկանալի
է դառնում՝ թե ինչո լ Կ իրակոսը նրան հիշում է իբրև «հայր անուանեալ թագա լորին Վր՚սց
Գաւթի»։

Պարոն Ումեկի միջոցառումներից մեկն էր, իմիջիայլոց, այսպես կոչված «Բերդի մեծ եկե-
ղեցու», հետագայում՝ Կաթողիկեի կառուցում ր 1251 թ., իբրև ընդօրինակություն Հաղբատի
 Ս. Նշանի, այսինքն միանավ գմբեթակիր դահլիճի (որր նույն Հաղբատի վանատունն Լր
Թբիլիսիում).

Այս եկեղեցում 1284 թ. քարող Լ խոսել Հովհաննես և'րղնկացին «3 աղագս երկնային

շարժմանն» թեմայով, ա и տղա բա շխությս/ն - օդե րևո ւթա բան ո ւթյան բնագավառից, որի առաջա֊
բանում ասված կ.

С<7' թվին Չ Լ Я՝ ( — 12 i f պասւահեաց գալ ի կողմանս աստուածապահ թո: դ ալորութե ան и

աշխարհիս Վրաց, ի հռչակաւոր և ի մեծ ի մայրաքաղաքն ի Տվւխիս, Փա՝յտակար:սն կոչեւյեալ
ի դիրս պատմողաց} Եվ հանգիպեցալ խօսել մեզ բանս քարոզութեան ի /լուռն եկեղեցւոյն՝՝ մե-
ծապաաիւ և խոհեմ ամ իա և մեծ իշխան հայոց՝ պարոն Քարիմատինին, զոր շինեալ [ր աստուա-
ծասկր և բարի հոդի հայր նորա պարոն ՈւմԼկն։ Եւ Լր խօսեցեալ բանն՝ Յաղագս երկնային
շս:րժմ անն» ֆ

Սիոնի տաճարի կրկնությունն Լ ներկայացնում արևելոսն կողմից դր՛՛ից շեշտված եռւսբսիգ

ե քառասյուն, եռանավ գմբեթակիր վ ՚ ո ք ր եկեղեցին Ս՚ետեխիոլմ, կառուցված Դեմետր Р Անձ-
նազոհ կոչված թագավորի օրով (1270—1282), հավանական Լ, իբբև պալատական կամ
առանին եկեղեցի, որր ցարական իշխանության ժամանակ բանտի աղոթարանի կր վերածված»

XIV դարի առաջին կեսին վերոհիշյալ պարոն Ումեկի թոռն երր՝ Ս ուջահաթ, Առյուծ և Զա ֊
լս:պ՝ հին Աալիսա֊&ալիբա֊Աարիսա կոչված վայրում, որր Թբիլիսիի սաղմնավորման օրրանն
ւր ներկայացնում, հնագույն խաչաձև (տետրակոնխ) եկեղեցուց դեպի արևմուտք կառուցում են
եռանավ եռա սեղան և երեք զույգ մույթերից բաղկացած եռագմբեթ տաճար, իբրև րն դ օըինա -
կոմ Ս անահն ի վանքի 1211 թ. եռանավ ժ ամ ա տան ֊ ն ա խազա վթ ի, Սրա անունն կր Փաշւսվանք
կամ Սոլաղենց եկեղեցի։

XVII—XVIII դդ. ընթացքում Թբիլիսիում շինարարությունը ծավալվում Լ մի քանի ուղղու֊

թյամբ։

Նախ կառուցվում են սլարիսսլներ քաղաքի չ՛1 ր и ^'"Լ^Ի!] • ո րոն ց ի ց սակայն մինչև մեր
օրերր հասել Լին հետևյալները, մեկը Սոլոլակի լեռան երկարությամբ, վերևից, «Շ ահիս֊աախ֊
է՚ւի» Cuifiji թախթ կոչված աշտարակով հանդերձ, մյուսը՝ Ս ե յդա բադ կամ Խ արւիուխ կոչված
քաղաքամասի վերջում, երրորդը՝ Փաշավանքի հյուսիսից և ազն։

Երկրորդը՝ արքայական սլա լա տ ր i n տեխիից տեղա վախ վու մ կ քաղա քամեջր, Կուր գետի
աջ ավւր, Սիոն և Ան՝ ի и իւ ա տի տաճարների միջև։ Այստեղ հետզհետե կենտրոնանում են «Սալադ՛
բո» ,4r*nvguunlj!j զա բա ւի խան ւսն, առտնին (պալատական) եկեղեցին և այլն։ Այս կառուցվածք֊
ներր, ինչսլես և քաղաքի պարսպապատումը, կապված են Ռոստոմ թագավորի (1632 —1658)
գործունեության հետ, որի մասին մանրամասն խոսում Լ ֆրանսիացի ճանապարհորդ Շարդենր
1672 թ., կցելով իր նկարագրութ յանր մայրաքաղաքի ե. Ռոստոմ ի պա լա տակտն դահլիճի տես-
քերի ն If ա րն ե րր г

Երրորդ՝ շարունակվում կ նոր և նոր վրացա՛կան- ու հայոց եկեղեցիների կառուցումր, կամ

հների վերականգնումն ու վերանորոգումը, որի ընթացքում նպատակ Լ դրվում՝ հնուց ծանոթ
ոճերի կրկնություն, օրինակ, հին Քվաշվեթին՝ իբրև դրսից և ներսից գմբեթակիր տետր \լ~ն\՛:.
Ջվարիս-մաման՝ իբրև գմբեթակիր դահլիճ. մնացածները — Բեգղեհեմ, Ս. Նշան, Զգրաշեն,
Նորաշեն և այլն՝ իբրև եռանավ գմբեթակիր բազիլիկաներ, զան գա կ ա ան ե ր՝ Անչիսխատիի, Ր'• г ֊
դե հեմ ի եռհարկ ան ի և աղնг

Լինելով վրացական կուլտուրայի գլխավոր կենտրոն, Թբիլիսին միաժամանակ գ րեոի

ընթացքում հանդիսացել / ապաստան բազմաթիվ հալ գործիչների ե մասնավորապես գրչու-
թյան արվեստին մասն- ՛լից վարպե տների, որոնք «րն դ հովանեաւ» այս կամ այն եկեղեզոլ ար֊
"՛ապրել են տասնյակ ձեռագրեր, օրինակ, Կաթողիկեին կիւ)՝ 1304, 1138, 1444, 1447, 1614,
1464, 1745 թվագրվածներր, Փաշա վան թին կից՝ 143?, 1634 — 1648, 1663, 1673, ԲեդղեհեմիՆ՝
1137, 16ՀՅ. 1665, Քաոասնիցին՝ 1238. Կրծանի,,/,ն՝ 1436> Ս. Նշանին՝ 1797 ե այլն, չհաշված,
իհարկե, թվական չունեցող գրչագիրն երր, Սրանց մի մասը զարդարված կ մանր անկ ա րնե րով։
1701) թ. Վախթանգ VI թագավորի ձեռներեցությամբ Թբիլիսիում հիմնվում Լ Վրաստանի

առաջին ապարանս, ուր 171 Լ' թ. /այս ընծայվեց Շոթա Ռոլսթավելու <!՛( ագրենավորի» անգ բա-
նիկ հրատարակությունը։ 1722 թ. այդ տպարանը վւակվեց, և 1781 թ. վերանորոգված ապարս֊
նի հետ կապված Լ Կ. Պ ո լսի ց Հերակլ Ր թագավորի հրավիրած Պոդոս Օհ ան ի и յան ի անոճը,
որր հիշվում կ 1782 ե 1783 թթ. հրատարակած գրքերում։
Մինչե 1722 թ. հիշյալ Վ ախթանդ թագավորի պալատական երգի ն Լր ՛Ն ա ղա շ ֊ Հ ովն ա թանր ,
որր՝ դժգոհ լինելով իր հայրենի Շոոոթ գյուղից, նույնիսկ Երևանից՝ ապասաան գտավ Թ/ւիլի-
սիում, ուր L հորինեց իր սքանչելի տաղը «Ի վերայ Գուըջսատնտյ գռզալներին»։
 Բանաստեղծությունն ամբողջապես ներշնչված կ Թբիլիսիի կոլորիտով, որի սկզբնական
տողերն են
Գովեմ սրտիւ ուրախական
Թիֆլիզ քաղաքն պատուական ։

Իսկ լուծ տուներ/, ( 2 , 4, 6, 8, 10, 12) կրկներգն կ՝

Վ րա ստանա յ արմաղաններն,
Շկն Թիդկիզու թտւաղներն։

էյ и ա յ ի Հասան ֊ Զ ալտ լյ անն իր «Աղվանից պատմության» մեջ նկարագրում կ Թիֆլիսի «//'-

ճակն աֆղանների արշավանքների միջոցինt «Ե ամենաւիարթամ և վայելուչ քաղաքն Տւիխիս..՛,
որպկս ամենեցուն կ յայտնի, բազմ տշխատք վաճառականք են արք տեղւոյն և փափկա սունք ե՛֊
գեղեցկատիպ կանայք ուստերք և. դստերք նոցա, և րստ կենցաղոյս քաղաքավարութեան
աննմանք ի բազմաց, ապաբանիւք դեղապաճուճօք զարդարեալ, կահիւք և կարասեօք ուռճա֊
ցեալք. և րստ ժամանակի իշխանութեան հայոց զամենայն սպասս և անօթս տանց և սեղանոց
նոցա զյոլովս վախանակ պղնձոյ արծ աթեղկնս և ոսկեղէն и կին կազմեալ, իսկ զհանդ երձից ե
զգեստուց զարդոց ականակուր դիպակաց մ ա րդա րտաշա րա ց պայծառութիւն դիտես։ որչափ որ
միտք քո բաւեն։ Այլ վասն եկեղեցեացն շքեղութեան և պայծառութեան զի նչ ասացից, զի յոյժ
շքերացուցեալ կին ոսկեղինօք և արծաթեղինօք և դիպակօք և ամենայն կահիւք և կարասեոք և
անօթեղկն սպւնսիւք» ե. այլն։

Թբիլիսիի միջավայրր XVIII դարում սնեց Սայաթ֊Նովայի պես հանճարին, որի քառալեղու
չգերազանցված ստեղծագործության ծաղկման շրջանր հիմնականում ընկնում կ 1740-—176օ
թվականներին (չհաշված 1798 —1800 թթ. Հաղբատում հորինվածները)։ Նրա Jսաղերից մեկ՛:
վերաբերում կ Թբիլիսիի հնություններից մեկիՀ Մողնիի եկեղեցու վե բան ո բո գմ ան ր 1751 թ.։
Նույն ոգով կր ստեղծագործում երկու է^դվով Սայաթ֊Նովայի տաղանդավոր հետնորդ
Շ ամչի֊Մելքոն, որի բանաստեղծություններից մեկր՝ «Ի վերայ աւերման Տւիխիս քաղաքի
գալստեամբ Աղա յ ֊ Մ ահմ ադ֊խանի» հայ եղերերգության ֊ողբա սաց ութ յան ժանրի շեդեվրն կ։
1762—1765 թթ. Թբիլիսիում Հերակլ Բ ֊ ի արքունիքին կից դանվում կ հայտնի հայ քա֊
ղաքական գործիչ Հովսեւի կմ ինը։
, Մոտավորապես նույն տարիներին Թբիլիսիում հիմնվում կ վրաց հոգևոր սեմինարիա,
որի առաջին վերատեսուչը ևւ փիլիսոփայության ու քերականագիտության դասախոսն կր Բերդի
մեծ եկեղեցու միաբան Փիլիպպոս քահ. Ղայթմազյանր (Փիլիպե Ղ ալթ մազաշվիլի), որն իր զ՚՚ԱԳ
որդիներով գլուխ կ կանգնում տեղիս գիսոսէրսն հասարակայնության։
XVIII դարի վերջերը Թբիլիսիում մեծ անուն կ հանում Նաղաշ Հովնա թան ի թոռ նկարիչ
Հովնաթան Նաղաշը, որր նկարազարդում կ Հերակլ Բ-ի պալատը և հայոց Նորաշեն եկեղեցին,
ապա* հրավիրվելով Ղուկաս կաթողիկոսի կողմից էջմիածին՝ կատարում կ էջմիածնի մայր տա-
ճարի պատկերագրության վերանորոդումր։
Նույն XVIII դարի վեըջր Մետեխիին կից կառուցվում կ Դարիս/ (Գարեջան) թագուհու
ապարանքր, որի կենտրոնում աչքի կր րնկնում այսպես կոչված «Ղա րեջանիս կոշկին»՝ Գարե-
թանի ա շ տ ա ր ա կ ը : Այս ապարանքր իր աշտարակով, որն իջնում կ մինչև Կուր գետի առա լին յա
փողոցը, և առտնին եկեղեցիով, հայտնի կ «Պ՛ա րի ան ի» անունով։
Հին Թբիլիսիի տեսարանները և քարտեզները հայտնի են XVII դարից, գրանցից են Շար֊
դենի (1672), Տուրնրֆորի (1701), վրաց աշխարհագիր Վախուշտիի ( 1 7 3 5 ) , Ա . Պիշչևիչի (1785),
Սերգեևի (մինչև 1795 թ.) և այլոց տեսարաններն ու քա րտեզնե րր։
Ըստ Վախուշտիի Թբիլիսին 1735 թ. բաղկացած կ եղել երեք մասից ա. բոլն Թբիլիսին>
բ. Կալան, գ. Իսանին։ Կալայի մեջ կր մտնում, իմիջիայլոց, Քարափի թաղը (Կլդիи ուրանի),
իսկ Իսանին հետագա Հավլաբարն կ Գրսի թաղը կոչվում կր Գարեուբանի, որի մի մասն կր
կազմում Կալոուրանին (Կւսլի թաղր), նույն հայերեն Տավւիթաղ կոչվածր։
Ռուսաց տիրապետության օրոք, սկսած 1801 թ., Թբիլիսին հաջորդաբար նստատեղի կ
եղել Վրաստանի կառավարչապետի, Վրաստանի և կից երկրների կառավարչապետի, Անդր կով֊
կասյան երկրամասի կառավարչապետի (մինչև 1844 թ.). ապա Կ ո վկա սի վախարքայի (1844 —
1882)) Կովկասի քաղաքացիական մասի կառավարչապետի (1882 —1905) և նորից Կովկասի
փոխարքայի (1905 — 1917)։
 Լ. Մ. Մելիքսեթ-Բևկ .

Հայ ուղեգիրներից, որոնք տվել են հին Թբիլիսիի նկարագրությունը, ալքի են ընկնում Վե-
նետիկի Մխիթարյաններ Ղո,Կաս Ինճիճյանր՝ XVIII դարի վերջում և Մինա и Բժշկյանը՝ XIX
գարի 20-ական թթ., ապա Մեսրոպ Թւսղիադյանր, որր եղել է Թբիլիսիում 1822 և 1834 թթ,։
Վերջինս, իմիջիայլոց, այստեղ եղած ժամանակ դրի է առել մի նմուշ տեղական ֆուԿւ"բԻՏք
նվիրված տկճորին, հետևապես կապված Բաքոսի պաշտամունքի հետ, որ կարդացվում է այս-
պես.
Ուլ էիր և տիկ դարձար,
Տ կահ ան չարչարուեցար.
Հալուաբրի գարի դուսին
Տուինք մշակի ուսին.
Ով, ով սուրբ տկճոր,
Լուլկգ բաց, միզ ողորմ իւս։

XVIII—XIX դդ. Թբիլիսիում, ինչպես և առաջ՝ XII — XIII դդտարածված կ եղել սպորտը։
Սրա մասին որոշ գաղափար են տալիս ինչպես վրացի, նույնպես և օտարազգի ու հազ հեղինակ֊
ներր։ Մասնավորապես Մ. Թաղիադյանը գրում կ. «Սովորութիւն կայր ի քաղաքի այսմիկ վնա-
սակար յոյժ, զոր վերացոյց ակր Ներսկս (Աշտարակեցի), զի յաւուր կիւրակկից յինանց (այ-
սինքն1 Զատկի տոնից մինչև Հոգեգալուստ — Լ.Մ,֊Բ.) Ժողովեալ պատանեաց թաղից
քաղաքին՝ մարտնչկին րնդ միմեանս ւիայտեայ սուսերօք, մահակօք, պարստեօք և այլ սոցին նման
գործեօք, ուստի թող թկ կէս քաղաքին միականի1 պնջատ և դոնջատ լինկր, այլ և մւսհունք ես
ի տեղւոջն պատահկին»։ Իսկ «այժմ վախւսնակ այսր,—շարունակում կ նույն հեղինակր, — ար֊
շաւարան հաստատեցաւ, և. պատանիք մեր ոչ սակաւ հմտութիւնս ցո լցան կին յայնմիկ»։

Մ. Թաղիադյանի նկարագրությունը լրացնում են Խ. Արով յան ր, Պ. Պռոշյանը և XIX դարի

այլ հեղինակներ։
Խ. Աբովյանի նկարագրությունը այսպես կոչված «շախսեյ-վախսեյի)) տարբերակն կ՝ կա֊
տարված Թբիլիսիի գյոռխանայում («Թուրքի աղջիկը»)։
Պ. Պռոշյանը նկարագրում կ «մուշտուկռիվը»։ «Բոլոր տեղերը մուշտուկռիվ կր,— գրում կ
նա,— պատառոտած գլուխներ, ա ր յո ւն ա շաղա խ երեսներ, դուրս թափւէած աչքեր ամեն տեղ
տեսնվում կին. քարեր կ, որ ամեն կողմից գալիս են կարկտի պես, լուսամուտների ապակիք են
փշրտվում» և այլն (Հուշեր, Բ մաս)։

Մի այլ հեղինակ՝ Գ. Խ ա տիսյանր նշում կ. «Մեդլոլխ թեփի մեջ կին... Աճկով իմ տեսի,
իմ տոլ պառավն ի րր սաղ օրով քուչեքոլմր IjnGjl կին խաղում, տավւերումր քոխ}1» աթուրմա,
թուրթի կին խաղում... Առուտեհան լուսանում կր թե չկ, ամեն տիղ թամաշա կր, կստի մուշտի֊
կռիվ, կնդի կա չիլ, կստի աշուղր խալխը գլխին մոդ արած՝ ի րա մ տրաքեն կր չաղեց րի, կնդի
թոկի վրա ջամբազն կր խաղում, շահիլն իրը զուռնա ֊նա զա րով դարփա֊գարվւա դես ու դեն կին
գնում ֊գալի կստի ղոչերուն կին մեկ մեկոլ հիտ կպցնիլ տալի, կնդի աքլարներուն կին կռվաց-
նում... վո ւր մեկն ասիմ» («Գաբոյի ընտանիքը»)։ Եվ այս տողերր կարդալիս ձեր առջև կենդա-
նանում են նկարիչ Խոջաբեկովի շտրիխներր։

Տարեցտարի բարեկենդանի (վրա ցե բեն՝ ղՎ^լԻ^րՒ' ռուսերեն՝ МЗСЛЯНИЦЗ) շաբթին,

սկսած XVIII գարի վերջ երից, Թբիլիսիում վ։ ո զո ցե - վ։ ո ղո ց և. կենտրոնական հրապարակներում
կատարվում կր մի կատակերգություն, որ հայտնի կ «ղեենոբա» անունով։ Ղ՝ա ծաղրական խաղ
կր, որի կենտրոնումն կր ուղտի վրա բազմած ղեենր, այսինքն 1795 թ. Թբիլիսին ավերող Աղա֊
Մահմագ֊խանը։ Աքս կատակերգութքունր կատարվում կր մինչև մեր դարի "կիղբր, և այն վար-
պետորեն օգտագործված կ. նկարիչներ Ա. Շամշին յան ի և 9 ՚ . Շ արբաբջյւսնի համապատասխան
մեծ կտավներում։

Ar, Աբովյանի մանր դրվածքներից շատերր, օրինակ, «Բ՛ուրքի աղջիկր» f «Հ աղա րփեշեն»,
(<Ունայնություն աշխարհի», «Առ հանդես ուխտի ի սուրբ լյառն Մթածմ ինդա», «Վերջին հրա֊
մարական քաջազոր արքային Հե բակլի» ե այլն, առանձին ֊առանձին վերցրած՝ հաջող կտավներ
են հին Թբիլիսիի կյանքից, որոնց այժմ ավելանում կ «Ակնարկ Թիֆլիսում ապրող հայերի
կյանքի և հատկապես նրանց հարսանեկան սովորությունների մասին» կտյոլդր (գրված գերմա֊
ներեն 1846—1847 թթ.)։ Այստեղ մեր մեծ լուսավորիչը հաղորդակի ց կ դարձնում րնթերցողին իր
ա պ ա վ ո բութ յա ն ր ՝ Թբիլիսիի արագ զարգացման և կերպարանափոխման մասին. «Ո վ տասը տարի
ո՚անից առաջ (հետևապես Խ. Ա. ֊ ի Ղորպատից վերադառնալուց հետո. է. Մ.-Բ.) Թիֆլիսը տե֊
սել կ, հազիվ թե իր աչքերին հավատա, որ մի քաղաք, որ ոչ այլ ինչ կր, քան մի աղբակույտ,
կարճ ժամանակի րնթացքում կարողանար այսպես արագորեն փոխվել»։
 15ՏՒ

Իսկ եթե Խ. Աբովյանր կենդանանար և տեսներ այժմյան սոցիալիսս/ական Թբիլիսին ու

Երևանը, հապա ի նչ կասեր...

Օգտվելով առիթից, չենք կարող չհիշել, որ Խ. Աբովյանի «Թուրքի աղջիկը)) պատմվածքը

ելակետ ունենալով Թբիլիսիի «թագավորական ամառնային այգին», ուր ինքր երբեմն զբոսնելու
էր գնում (իհարկե, մինչև 1843 թ.), միակ գրավոր աղբյուրն Լհ Թբիլիսիի բուսաբանական այգու
նախապատմության համար, որր հիմնվեց 1845 թ. հիշյալ «թագավորական» այգու տեղում։

Թբիլիսիի կենցաղի պայմաններով կարելի կ, իմիջիայլոց, բացատրել նաև այն մոտիկու֊

թյուն ր, որով Խ. Աբովյանի ստեղծագործությունն րն զհանուր առմամբ առնչվում կ Ն. Բարաթա-
2ՎԻւՈԼ ստեղծագործության ր (թեմատիկայով), ինչպես և դ. Աղա յան ինը՝ Յա. Գոգեբաշվիլու
ստեղծագործությանը (ընդհանուր ուղղությամբ)։
Հայերը Թբիլիսիում բնակություն են հաստատել հնագույն ժամանակներից, սկզբում իբրև
արհեստավորական և առևտրական խավերից բաղկացած գաղութ, որին սպասարկում կին անվանի
թե անանուն գրչի մշակներ և եկեղեցականներ։ Սակայն հայերի ներգաղթը Թբիլիսի առանձ-
նապես ուժեղացավ Ան ի ի կործանումից հետո և ավելի ուշ, երբ գա ղթականնե րի շարքերում,
բացի արհեստավորական և առևտրական խավերից, կային և գյուղացիներ։ Այգ գյուղացիները
մասամբ հաստատվեցին Իսանի (Հավլաբար) քաղաքամասում առանձին ֊առանձին հատվածնե-
րով՝ Շամքորից՝ XVIII դարի երկրորդ կեսին, էջմիածնի շրջանից՝ XIX դարի սկզբի՛ն և այլն։ Եվ
այս կ պատճառը, որ նրանց եկեղեցիներն կլ րստ այնմ կոչվեցին ((Շամքոբեցոց», ((էջմիածնե ֊
tjntp) և. այլն։

Վրաց մեծ գրող և հասարակական գործիչ Իլիա ճավճավաձեն հատուկ ակնարկ ունի դրած
/ամքորեցի հայերի վիճակի մասին Թբիլիսիում։ Հերակլ Բ թագավորր, վերադառնալով Շամքորի
պատերազմից, ինչպես նշում կ Ի. ճավճավաձեն, ղղլբաշնե րի ց ա վե րվա ծ մ ի քան ի հա յ րն տան ի ք ֊
ներ ւիոխադրում կ Թբիլիսի և բնակեցնում իր ամուսին 0՝արիա թագուհուն պա ական ող կալված֊
քում, որր Հավչաբարումն էր գտնվում։ Սրանց հատկացվում են վարելահող և արոտավայրեր, այս
համայնքը 1837 թվականին բաղկացած կր 56 ծուխից^ րնղամենր 332 հոգի, որոնք իրենց միջոց֊
ներով բարեկարգել կին իրենց նոր բնակատեղին, անցկացնելով ջրմուղ, կառուցելով քարուկրից
ջրի ավազան, գոմեր, ախոռներ և այլն։ Սրանց տարեկան եկամուտը հասնում կր 4.500 ռուբլու։

•Քաղաք Թբիլիսիի կենար ոն ր դարերի ընթացքում տեղից տեղ կր անցնում։ Եթե այդ կենտ-
րոնը րստ մեր կռահման մինչև V դաբր պիտի լիներ Զա լի ս՛ա — Զելիսի — հարիսան, այսինքն
նախկին Մադաթովյան կղզին, թե թերակղզին, ապա V դարից և մինչև XVIII գար այդպիսին
եղել կ հանքային բաղնիքներին կից հրապարակր (Մեյդանր, հետագայում՝ և Շայթան֊բազար
կոչվածր), իսկ XVII դարից սկսած «Սալաղբո» Ըրուցաահղ կոչված հրապարակր (հետագա-
յում Экзаршеская площадь, այժմ Հերակլ Բ ֊ ի ) , արքունիքին կից։ Երևանի գրավման (1827)

առնչությամբ դրսի թաղի հարթավայրր վերածվում կ հրապարակի և կոչվում «Երևանյան հրա-

պարակ» ("Эриванская площадь,), ուր մի կողմից քաղաքային վարչության շենքն կր, իսկ
մյուս կողմից՝ հետագայում թ ա տ բոն ֊քա բվան սա ր ա յի շենքր, որ հրդեհից ավերվելով վերակա-
ռուցվեց իբրև Թամամշյանների քարվանսարա։
Հետաքրքիր է Րաֆֆու տպավորությունն այս վերջինի մասին forՄինն այսպես, մյուսն
այնպես» վեպում )։

«Այդ քարվանսարայի սրտումն կ կառուցված Մելպոմենէի սրբազան տաճարր — Թիֆլիսի

աոաջին թատրոնը։ Հայն ու վրացին, կովկասյան կոպիտ լեռնցին՝ առաջին անգամ այստեղ լսե-
ցին իտալական օպերաներ, չհասկացան, բայց երկար խնդացին... Այստեղ թիֆլիսեցիԳյ տարի-
ներով զվարճանում կր անհամեստ բալետներով, որր միմիայն հասկանալի կր նրան...

Մի տարօրինակ համակցություն՝ քարվանսարայի մեջ թատրոն։ Քարվանսարայի գրկում

սեղմված կր գեղարվեստի և հանճարի թագուհին, իսկ նրա Հոլրջր թագավորում կր վաճառա-
կանության խաբեբա աստվածր—Հերմեսր։ Սրցությունր զգալի կր։ Վերջինր հաղթեց, և մի գի-
շեր կրակր լափեց ամբողջ թատրոնր։ Նրա տեղը բռնեցին դարձյալ խանութն երր»։

Այժմ այս հրապարակր՝ ազատված քարվանսարայից՝ Վ. Ի. էենինի անունն կ կրում, նրա

հուշա րձան ով զարդարված։
Ի դեպ, նշենք, որ Թբիլիսիում 1845 թ. հիմնվում կ ռուս դրամատիկ թատրոնր, 1850 թ«
վերակենդանանում կ վրաց դրամատիկ թատրոնր, 1851 թ. բացվում կ օպերային թատրոնը, իսկ
1858 թ, հայկական թատրոնր։

Իսկ որքա՜ն պատմական դեպքեր են տեղի ունեցել այս հրապարակում կապիտալիստական

Թբիլիսիի գոյության րնթացքում, սկսած 1865 թ. համքարների ապստամբությունից, որի ոգե-
շնչողն կր Գ. Սունդուկյանը, և որի ազդեցությունը վերջինիս վրա ակներև կ (Պեպոն կլ նույն
160 Լ. Մ. Մելիքսեթ֊Բեկ

ռեալ Պեպո Մ ամուլովն կ)։ Այս ապստամբության արձագանքն կր Ռիո-Նելիի, այսինքն Ն. Նիկո-
լաձեի թղթակցությունր՝ տպված Գերցենի «Կոլոկոլում» նույն 18G5 թ ի ս կ մեր օրոք Գ. Շար-
բաբչյանի համապատասխան սքանչելի կտավր։

Եվ որքա ն այսպիսի պատկերներ Թբիլիսիի բնությունից, կյանքից և կենցաղից առկա են

Գ. Ս ո ւնգուկյանի, Ր աֆֆու, Մուր ւսցանի, Նար ֊Դո սի և շատ ոլրիշնե րի գրչից ելած երկերում1 մի
կողմից, և Հովհ. Այվազովսկու, Շամշին յանի, Խոշաբեկովի, Գ. Գաբաշվիլու, Փիրոսմանիի,
Դ. Բաշինջաղյանի, Լ. Գուգիաշվիլու, Գ. Շարբաշյանի և ուրիշների վրձիններին պատկանող
կտավներում մյուս կողմից։

Որքա ն արվեստագետներ, դերասաններ, ռեժիս յորնե ր են սպասարկել Թբիլիսիում մրաց,

հայոց և ռուսաց թատրոններին, որոնք ունեն իրենց հա բուստ պա տմ ո ւթյո ւն ր յ
Որքա՛ն հայ գրողների, արվեստի մշակների, հրապարակախոսների, մանկավարժների ե.
առհասարակ մտավորականների աճյուններ կ սրբորեն պահում Թբիլիսին իր հողում։

и з ИСТОРИИ Д Р Е В Н Е Г О Т Б И Л И С И и А Р Л 1 Я Н О - Г Р У З И н е к и х
КУЛЬТУРНЫХ СВЯЗЕЙ

Л. М. М Е Л И К С Е Т - Б Е К

( Р е з ю м е )

В статье представлена попытка анализа сведений о Тбилиси в разноязычной ли-

тературе, в частности в грузинской и армянской, за VI—XIX вв., причем древнеармян-
ское название, прилагаемое к Тбилиси, в виде « П а й т а к а р а н » , по мнению автора, являет-
ся искажением армянского ж е «Пайтакайан», которое совпадает с греческим «Залис-
са», зарегистрированным греческим географом II в. Птолемеем; последнее же, в свою
очередь, является вариантом грузинского «Дзалиси» или «Дзелиси», означающего
стоянку лесоматериалов. Название ж е «Шурис-цихе», прилагаемое к крепости Кала
(впоследствии Н а р и к а л а ) , автором статьи признается результатом досужей фантазии
хронистов XII—XVIII вв_ ^ с л е д с т в и е искажения соответствующего контекста гру-
зинского историка XI в. Леонтия Мровели, т. е. неправильной рассгоновки знаков пре-
пинания и раскрытия титлов, или смешения буквы « о » с «у» инициального грузинского
письма), повторяемым, к сожалению, кое-кем и в наши дни.
Перенесение на Тбилиси названия « П а й т а к а р а н » , под которым известны были
город и область в междуречье Куры и Аракса, по мнению автора, могло иметь место
с IX—X вв., точнее с эпохи существования института арабского эмирата в Тбилиси,
причем это название покрыло собою изначальное и более древнее «Пайтакайан»,
адекватное грузинскому «Дзелиси».
Особенно усилившаяся в последующие века волна армянской иммиграции в Тби-
лиси оставила глубокий след в армянской литературе как в средние века (в особен-
ности в позднее средневековье), так и в новое время.
В статье попутно даются сведения о строительстве в Тбилиси культовых, дворцо-
вых и фортификационных сооружений, а т а к ж е памятников искусства, в частности
армянских, наконец и данные о видах спорта в древнем Тбилиси — на основании гру-
зинских и армянских источников.