ՀԱՅՈՑ ՆԱԽՆԻ ԱՍՏՎԱԾԸ

Համլետ Մարտիրոսյան
Հնագույն քաղաքակրթությունների հետազոտման կենտրոն

1. Նախաբան

Հայոց ազգային դիցարանի և հավատքի վերաբերյալ մեզ հասած

մատենագրական տվյալները այնքան չնչին են, որ միայն այդ տվյալների հիման վրա
անհնար է նույնիսկ Հայոց ամբողջական դիցարանը վերականգնել: Ոչ անվերադարձ,
սակայն առայժմ կորած է ազգային տոնացույցը, պաշտամունքային ծեսերն ու նրանց
կատարման կարգը, քրմական դասերի անվանումներն ու պաշտամունքային
տերմինները և այլն: Տաճարները կործանվել են հիմնովին ու անհետ վերացել:
Այս ամենն անշուշտ քրիստոնեության կատարած ավերածությունների
հետևանքն է, ինչ մասին վկայում են հենց քրիստոնեա պատմիչները (Ագաթանգեղոս,
Մովսես Խորենացի, Հովհան Մամիկոնյան և այլն):
Վերջին ~200 տարիների ընթացքում շատ հայ և օտարազգի հետազոտողներ են
անդրադարձել Հայոց ազգային հավատքի տարբեր հարցերի: Հրատարակվել են
հարյուրավոր հոդվածներ ու մենագրություններ, սակայն արմատական
բացահայտումներ չեն արվել: Այս հետազոտողների գերակշռող մեծամասնությունը և
առավել անվանիները միասնական են այն տեսակետի մեջ, թե բացառությամբ
Աստղիկի, Հայոց դիցարանի մյուս հայտնի աստվածների անունները (Արամազդ,
Վահագն, Միհր, Տիր, Անահիտ, Նանէ) փոխառություններ են միջին պարսկերենից:
Շատ հետազոտողներ նաև նշել են, թե իբր Հայոց դիցարանի վրա մեծ ազդեցություն
են գործել Հայաստանի հարավային շրջաններում ապրած սեմական ցեղերը:
Հայոց ազգային հավատքի, դիցարանի վերաբերյալ նման պատկերացում է
ձևավորվել, քանզի հետազոտողների կողմից գիտակցաբար անտեսվել են մ.թ.ա. 3÷1

1
հազարամյակների սեպագիր աղբյուրների (ժամանակակից ընդունված
անվանումներով՝ շումերական, բաբելական, խուռիական, խեթական, ուրարտական)
տվյալները: Իսկ այդ տվյալներն անտեսվել են, որովհետև դա է թելադրել
հայագիտության մեջ մինչ օրս տիրապետող այն մեծագույն կեղծիքը, որ կոչվում է
հնդեվրոպաբանություն կամ պատմա-համեմատական լեզվաբանություն:
Տարբեր լեզուների միջև առկա բառային ընդհանրություններին տալով կեղծ
մեկնաբանություն, լեզվաբանության այս ուղղությունը հայտարարում է, թե
հնդեվրոպական լեզուների կրողներն ունեցել են ընդհանուր նախահայրենիք և խոսել
են նույն լեզվի տարբեր բարբառներով: Առաջարկվել են հնդեվրոպական
նախահայրենիքի 50-ից ավել տարբերակներ: Այս լեզվական ընդհանրության
աստիճանական տրոհումների և տեղաշարժերի (որոնցից վաղագույնը տեղի է
ունեցել մ.թ.ա. 5÷4-րդ հազարամյակներում) արդյունքում առաջացել են
ժամանակակից հնդեվրոպական լեզուներն իրենց ժամանակակից բնակության
տարածքներում: Սակայն այս վարկածային տեսության ոչ մի տարբերակը շատ թե
քիչ լուրջ հնագիտական հիմնավորում չունի:
Այս տեսության կողմնակիցները պնդում են, թե իբր հայերենը ևս
հնդեվրոպական լեզու է, որի կրողները գաղթելով եվրոպական նախահայրենիքից,
մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակում հաստատվել են Հայկական լեռնաշխարհում և մ.թ.ա. 6-
րդ դարում ստեղծել իրենց առաջին պետականությունը: Ահա այս կեղծիքն է, որ
բացահայտում են սեպագիր աղբյուրների տվյալները:
Հայերենի բառապաշարի միայն 4÷5 տոկոսը ճշգրիտ զուգահեռներ ունի
հնդևրոպական լեզուներում: Որակապես հայերենը նույնքան բառային զուգահեռներ
ունի սեմական, կովկասյան, թուրք-մոնղոլական և այլ լեզուների հետ: Այս փաստը
համադրելով հնագիտական և դիցաբանական տվյալների հետ հանգեցնում է այն
եզրակացությանը, որ հայերենը եղել է Երկիր մոլորակի առաջնային
քաղաքակրթական օջախի լեզուն:
Հայերենի կրողները վերին հին քարի դարից մինչև երկաթի դար ընկած
ժամանակահատվածում իրենց ստեղծած քաղաքակրթական արժեքների հետ ողջ
աշխարհով մեկ տարածել են նաև իրենց լեզուն, այդ լեզվի հիման վրա ստեղծված
գաղափարագրությունը և իրենց գեները: Այլ լեզուների հետ հայերենի բառային

2
ընդհանրությունների մեծ մասն այդ քաղաքակրթական արժեքների անվանումներն
են:
Հայերենը հնդեվրոպական լեզվաընտանիք խցկելը նպատակ ուներ հայերին
ա. հանել իրենց բնա-պատմական միջավայրից, զրկել Հայկական լեռնաշխարհի
բնիկությունից,
բ. զրկել հին քարի դարից մինչև վաղ երկաթի դար ընկած ժամանակահատվածում
Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծված մշակույթի հեղինակը լինելու
իրավունքից:
Իսկ Հայ ազգի հնագույն պատմությունը և մասնավորապես Հայ և
Վահագն աստվածների պաշտամունքները, ինչպես կտեսնենք ստորև, սերտորեն
կապված են այդ մշակույթի հետ: Եթե այդ մշակույթը օտարվի հայերից, ապա բոլոր
հարցերը կշարունակեն մնալ անպատասխան:
Հին աշխարհից մեզ հասած լեզվական և հնագիտական տվյալները վկայում են,
որ մարդիկ իրենց ցեղը կոչում էին նախնի համարվող և դիցարանում արարչի
կարգավիճակ ունեցող աստծո անունով կամ, որ նույնն է, ցեղի անունով կոչում էին
իրենց նախնի համարվող աստծուն։ Դրա նպատակն էր ցեղին աստվածային ծագում
վերագրել։
Թեև հայտնի էր, որ Հայոց նախաքրիստոնեական դիցարանի գերագույն
աստվածն Արի մակդիրը կրող Արամազդն էր, սակայն միջնադարյան
մատենագրության մեջ Հայոց նախնի Աստված է անվանվում Քաջ մակդիրը կրող
Վահագնը (Անանիա Շիրակացի)։
Հայոց «հայ» ինքնանվանումն էլ ենթադրել է տալիս, թե Հայոց ազգային
դիցարանում պիտի լիներ Արարիչ Աստծո կարգավիճակ ունեցող և ցեղի նախնի
համարվող Հայ Աստծո պաշտամունք։ Սակայն Հայոց ազգային հիշողությունը
(բանահյուսությունը) և մատենագրությունը Հայ դիցանուն չեն հիշում։ Այս առումով
նախ նշենք, որ դիցարանում նման կարգավիճակ ունեցող Աստվածը սովորաբար կրել
է տասնեակ անուններ և հնարավոր է Հայ Աստծո մի այլ անուն է մեզ հասել։ Երկրորդ,
Հայ դիցանուն հաճախ է հիշատակվում մ․թ․ա․ 3÷1 հազարամյակների սեպագիր
աղբյուրներում; Այն շումերական դիցարանում Արարիչ Աստծո կարգավիճակ և
Իմաստուն բնութագիր կրող dEN.KI=dE2.A Աստծո անուններից մեկն է․ dE2.A=dHaia=Հայ
Աստված։ Ժամանակակից մասնագիտական գրականության մեջ կա նաև մի անհիմն
3
տեսակետ, թե իբր այն dEN.KI=dE2.A Աստծո սեմական անվանաձևն է։ Դա կպարզենք
իր տեղում։
Ենթադրելով Հայ ցեղանվան և Հայ դիցանվան ծագումնաբանական կապը,
սույն աշխատության մեջ մ․թ․ա․ 4÷1 հազարամյակների միջագետքյան
պատկերագրության տվյալների, մ․թ․ա․ 3÷1 հազարամյակների սեպագիր
աղբյուրների տվյալների, վերին հին քարի դարում փորագրված Սյունիքի
ժայռապատկերների տվյալների համեմատական քննությամբ կփորձենք պարզել Հայ
և Վահագն աստվածների պաշտամունքների էությունները, պաշտամունքների
ծագման վայրը, ժամանակն ու լեզվական միջավայրը և առնչությունները։

2. Միջնադարյան մատենագրությունը Վահագնի մասին

Միջնադարյան մատենագրությունից հայտնի է, որ Հայոց ազգային

դիցարանում Երկնքի Աստված և աստվածների հայր է համարվել Արամազդը:
Սակայն Հայ ազգը յուրահատուկ վերաբերմունք է ցուցաբերել հատկապես
Վահագն/Վահակն Աստծո նկատմամբ:
Ո՞վ է Վահագն/Վահակն Աստվածը:
Վահագնի վերաբերյալ մեզ են հասել հետևյալ փաստերը, որոնք կարող ենք համարել
հավաստի.

 Վահագնը կրել է Քաջ մակդիր (Ագաթանգեղոս),

 Վահագնը կրել է Վիշապաքաղ մակդիր (Ագաթանգեղոս),
 Վահագնը համարվել է Հայոց նախնին (Անանիա Շիրակացի),
 Վահագնի պաշտամունքի կենտրոնը եղել է Աշտիշատում (Ագաթանգեղոս),
 Վահագնը Ծիրանի Ծովի, Երկնի ու Երկրի համատեղ երկունքից ծնված
Աստված է (Մովսես Խորենացի):
Այս տվյալների հիման վրա տարբեր հեղինակների կողմից Վահագնը
համարվել է Արևի, որսի, կրակի, ռազմի, հաղթության, ամպրոպի և այլի Աստված,

4
իսկ անունը բխեցվել է զրադաշտական կրոնի աստծո կամ չար դևի
անունից:1 Որպեսզի լիարժեք համապատասխանություն ապահովվի, հավելյալ
ենթադրել, կեղծել են, թե Հայոց նախնի Աստծո անվան նախնական ձևը եղել է

: Սա կամ բացարձակ տգիտություն է, կամ մտածված կեղծիք:

Վահագնի և նրա պաշտամունքի էությունը բացահայտելու համար
մատենագրական աղբյուրներն անհրաժեշտ հավելյալ տվյալներ չեն հաղորդում:
Ուստի պիտի դիմենք մ.թ.ա. 3÷1 հազարամյակների սեպագիր աղբյուրների և
պատկերագրության տվյալների օգնությանը: Այս աշխատանքում կանդրադառնանք
վերը բերված փաստերին:

Վահագնի Քաջ մակդիրը

Սեպագիր աղբյուրներում հայերեն «քաջ» բառի և Քաջ դիցանվան հնագույն

վկայությունը հասնում է մ.թ.ա. 18-րդ դար: Բնիկ հայերեն «քաջ» բառը գրառվել է BI
սեպանշանի kaš/qaš ընթերցման միջոցով: Սա այն նույն BI սեպանշանն է, որով մ.թ.ա.
1-ին հազարամյակում գրառվել է Հայաստանի KURBI-aini =KURQaš-aini = Քաջեան երկիր,
Քաջանց երկիր անվանումը:
Նախասեպագրական շրջանում «քաջ» բառի գաղափարագրությունն
իրականացվել է հեղուկով (գինի, ջուր) լցված անոթի պատկերով (տես նկար 1), որից
էլ ծագել է BI= kaš/qaš սեպանշանը: Այդ անոթի հայերեն անվանումն է քաշի=«գինի
լցնելու անոթ»:

Նկար 1. Մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսում Ստորին Միջագետքում (Շումեր)

գործածված kaš/qaš=քաշի=«գինի լցնելու անոթ» նշանագրի նմուշներ: Այս անոթի պատկերի
ձևափոխմամբ է ստեղծվել BI = (շումերական), (բաբելական) սեպանշանը

1
. Իրանական -ին զուգահեռ է բերվում վեդայական Ինդրայի Vŗtrahan =«Վրիթրային
սպանող» մականունը: Ինդրայի և ջրերի ակունքը փակող Վրիթրա դևի կռվի վեդայական սյուժեն
տառացի կրկնվում է «Սասնա Ծռեր» էպոսում, որպես Մեծ Մհերի և Սպիտակ Ցուլի կռիվ, որը կապ
չունի Վահագնի հետ:

5
 BI սեպանշանի kaš/qaš=քաշ ընթերցմամբ է գաղափարագրվել նաև ոգելից
խմիչքների ընդհանրական անվանումը կամ դրանց ստացման պրոցեսը (գինի քաշել,
օղի քաշել):
Անոթի «քաշ-ի» անվանումը, քաշել=«օղի, գինի հանել» բայի «քաշ» արմատը և
«քաջ» բառերն ընդունելով համանուն, քաշի առարկայական պատկերով
գաղափարագրվել է «քաջ» բառը: Սրանք հայերենի համանուններն են:
Շումերի, Քաջանց («կասիտներ», «ուրարտացիներ»), «խուռիների», խեթերի,
Ասորեստանի, Քանանի մ.թ.ա. 3÷1 հազարամյակների պատկերագրության մեջ
հաճախ է հանդիպում քաշի անոթով մարդակերպ աստվածության պատկերներ: Այդ
պատկերները ներկայացրել են մի աստվածության, ով կրել է Քաջ տիտղոս:
Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի առաջին քառորդում սեմական ավազակաբարո
ցեղերին հաջողվում է ներխուժել Միջագետք և մի քանի բռնատիրական պետական
կազմավորումներ ստեղծել Հայաստանի և Ստորին Միջագետքի (Շումեր) միջև
(Համմուրապին Բաբելոնում, Շամշի Ադադ Ա-ն Ասորեստանում և այլն): Դրա
հետևանքով խզվում են առևտրա-տնտեսական կապերը Հայաստանի և Շումերի միջև:
Շումերը շինանյութի, մետաղների, թանկարժեք ու կիսաթանկարժեք քարերի, կաշվի,
բրդի և իրեն անհրաժեշտ այլ նյութերի դիմաց Հայաստան էր առաքում հացահատիկ:
Մ.թ.ա. 18-րդ դարում քաջերը (=հայերը)2 իջնելով Միջագետք, կործանում են
Հայաստանը Շումերից անջրպետած այդ պետական կազմավորումները, Բաբելոնը
դարձնում են իրենց մայրաքաղաքներից մեկը և վերականգնում առևտրա-
տնտեսական հարաբերությունները: Սեպագիր աղբյուրների և հնագիտական
տվյալների համեմատությունը Արամ արքայի մասին Մովսես Խորենացու հաղորդած
պատմությունների հետ ցույց են տալիս, որ այդ դեպքերը տեղի են ունեցել
ավանդական պատմագրության Արամ արքայի ժամանակ:
Բաբելոնում Քաջանց տիրապետությունը գործնականում անընդհատ
շարունակվում է մինչև մ.թ.ա. 6-րդ դարը: 1000 տարուց ավել տևած այդ
ժամանակաշրջանից մեզ են հասել տարբեր բնույթի հազարավոր
արձանագրություններ, որոնցում ներկայացված են աստվածների ու արքաների
անունները, բազմաթիվ անձնանուններ: Քաջանց ժամանակներից մեզ հասած

2
. Ժամանակակից մասնագիտական գրականության մեջ նրանք ներկայացվում են «կասիտներ
(kassites)» անունով:

6
հնագիտական նյութից հանրահայտ են Քաջանց արքաների անունից փորագրված
տասնյակ կոթողները (kudurru), որոնց կանդրադառնանք հետագա քննության
ընթացքում:
Բաբելոնում Քաջանց տիրապետության ժամանակ «քաջ» բառն օգտագործվել է
որպես Քաջանց նախնի Աստծո անուն, որից բխեցվել է Քաջ ցեղանունը և Հայաստանի
Քաջանց երկիր անվանումը: Հայաստանը Քաջանց երկիր (= URARTU) է կոչվել նաև
մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակում:
Այս տվյալները վկայում են, որ Քաջ դիցանվան, հայերի Քաջ ցեղանվան և
Հայաստանի Քաջանց երկիր անվանումների գործածությունն առնվազն 4000 տարվա
հնություն ունի:

Վահագնի Վիշապաքաղ մակդիրը

Որպեսզի բացահայտենք Վահագնի Վիշապաքաղ մակդիրի իմաստը և

հասկանանք, թե ինչպես է ներկայացվել պատկերագրության մեջ, պիտի սկսենք բառի
կազմությունից: Ակնհայտ է, որ, որպես հասարակ գոյական, «վիշապաքաղ» բառը
կազմված է «վիշապ» և «քաղ» բաղադրիչներից, որոնք ներկայացնում են երկու
կենդանիների. վիշապ=«կէտ ձուկ, մեծ օձ՝ մանավանդ ջրային» և քաղ=«արու այծ»:
Սրանցից առաջինը մատենագրության մեջ առավել հաճախ գործածվել է
վիշապ=«կէտ ձուկ» իմաստով և մենք ևս կվերցնենք հենց այս իմաստը:
Ուստի, որպեսզի ստանանք Վիշապաքաղի ամբողջական առարկայական
պատկերը, պիտի իրար միացնենք մեծ ձկան կամ նրա մասի և այծի կամ նրա մասի
պատկերները, ճիշտ այնպես, ինչպես «ա» շաղկապի միջոցով միացած են «վիշապ» և
«քաղ» բառերը: Արդյունքում ստանում ենք մի պատկեր, որն այսօր մեզ հայտնի է
որպես կենդանակերպի համաստեղություններից մեկի՝ Այծեղջյուրի խորհրդանշան
(տես նկար 2):

7
 Նկար 2. Վիշապաքաղի պատկերի կազմությունը:

Այսպիսով պարզեցինք, որ Վահագնի Վիշապաքաղ մականվան նշանագիրը

ներկայացրել է կես այծ և կես ձկան պատկերներից կազմված երևակայական
կենդանապատկեր՝ Այծեղջիւր: Գաղափարագրության ժամանակներում, սկսած
Սյունիքի ժայռապատկերներից, երկու կամ ավելի բաղադրիչներից/վանկերից
կազմված դիցանունների գաղափարագրման համար հաճախ են տարբեր
կենդանիների մասերից կազմել երևակայական կենդանապատկերներ, որոնց
դասական օրինակը գրիֆոնի (թևավոր առյուծ) պատկերն է: Այդպիսի ֆանտաստիկ
կենդանապատկերներն ավելի ուշ ժամանակներում (մ.թ.ա. 5÷1 հազարամյակներ)
առավել հաճախ պատկերվում էին կնիքների վրա:
Վիշապաքաղի պատկերագրության ակունքները ևս շատ հին են և հասնում են
ավելի քան 15.000 տարի առաջ փորագրված Սյունիքի ժայռապատկերներին (տես
նկար 3): Շատ ավելի ուշ (մ.թ.ա. 3÷1 հազարամյակներում), Վիշապաքաղ=Այծեղջիւրի
պատկերը հայտնվում է Շումերում, Էլամում, Քանանում, Եգիպտոսում:
Որպեսզի հասկանանք, թե ինչ է արտահատել Վիշապաքաղ անվանումը, նախ
պիտի պարզենք, թե ինչ իմաստներով են գործածվել նրա «վիշապ» և «քաղ»
բաղադրիչները: Թե այծի պատկերով և նրա «քաղ» անվանումով ինչ համանուն բառ է
գաղափարագրվել, կանդրադառնանք քիչ անց: Այժմ փորձենք հասկանալ, թե ինչ
իմաստ է արտահատել վիշապ=«կէտ ձուկ, մեծ ձուկ» բառը:

8
 Նկար 3. Վիշապաքաղի/Այծեղջյուրի
պատկերագրման նմուշներ Սյունիքի
ժայռապատկերներից:

Բնիկ հայերեն «վիշապ» բառը բարդված է վէժ, վիժ=«ներսից դուրս հանել, դուրս
հոսեցնել, բխեցնել» և ապ=«ջուր» պարզ արմատներից: Այսինքն «վիշապ» բառը
տառացի նշանակում է «ջուր բխեցնող, ջուր թափող, ջուր լցնող»:3 Ժողովրդական
բանահյուսության քրիստոնեական ժամանակների խմբագրումը ջուր բխեցնող
վիշապին դարձրել կամ նույնացրել է ջրերի ակունքները փակող հրեշի հետ: Եթե
խոսքը վերաբերում է նույն վիշապին, ապա եթե նա ջրեր բխեցնելու կարողություն
ունի, ուրեմն ջրերի ակունքը փակելու կարողությունը ևս նրանը պիտի լինի:
«Վիշապ» բառի այս ստուգաբանության հիմքում այն իրողությունն է, որ մեր
մատենագրության մեջ «վիշապ» բառը, ինչպես նշեցինք, հիմնականում գործածվել է
«մեծ ձուկ, կէտ ձուկ» իմաստով: Իսկ ջուր վիժելը, ջուր բխեցնելը կէտ ձկան
առանձնահատկությունն է: Հետևաբար վիշապ=«ջուր բխեցնող, ջուր հոսեցնող» բառը
պատկերագրության (գաղափարագրության) մեջ կարող ենք ներկայացնել մեծ ձկան
կամ նրա մարմնի առանձնահատուկ մասի պատկերով: Այս մեկնությունը
վերաբերում է նաև հանրահայտ վիշապաքարերին, որոնք հաճախ լինում են
ձկնակերպ: Դառնանք Վիշապաքաղ անվան Այծեղջիւր հոմանիշին:
Աշխարհի մյուս լեզուներում Այծեղջյուրի անվանումը հայերենից կատարված
տառացի թարգմանություն է

3
․ Հայերեն «վիշապ» բառը չի կարող փոխառություն համարվել ենթադրյալ ,
ինչպես ներկայացնում են լեզվաբանները։ Նախ, այդ իմաստով նման բառ գոյություն չունի «հյուսիսային
պահլավերենում»։ Երկրորդ, հայերեն «վիշապ» բառի «վէժ, վիժ» և «ապ» բաղադրիչները նույն իմաստներով
վկայված են մ․թ․ա․ 3-րդ հազարամյակի շումերերենում։ Իրանական ցեղերը տարածաշրջանում հայտնվել
են դրանից 2000 տարի հետո։

9
 Ինչու՞ հայերենից:
Որովհետև, նախ՝
Այծեղջյուրի (այծ+ձուկ)
պատկերը ծագել է վերին հին
քարի դարի Հայաստանում և
հետո այստեղից տարածվել
աշխարհով մեկ: Երկրորդ՝ ըստ
Նկար 4. Այծեղջյուր համաստեղության պատկերն հայերենի տվյալների, պատկերի
ըստ Յան Գեվելիուսի Uranographia ատլասի (1690թ):
«այծեղջյուր» անվանումը
պատկերագրության մեջ արտահայտել է նույն իմաստը, ինչ որ վիշապաքաղ=«ջուր
բխեցնող այծ» անվանումը:
Սնամեջ եղջյուրը մարդու կողմից որպես անոթ օգտագործված հնագույն
առարկան է: Եղջյուրն օգտագործվել է ջուր տեղափոխելու, ջուր հեղելու համար:
Այստեղից էլ ծագել է եղջյուրի (հ)եղ+ջուր > եղջիւր =«եղջյուր» անվանումը, ինչը
տառացի նշանակում է «ջուր հեղել, ջուր լցնել»: Սկսած Սյունիքի ժայռապատկերների
փորագրման ժամանակներից, եղջյուրի պատկերը գործածվել է որպես
գաղափարագիր, որն ավելի ուշ լայն գործածություն է ունեցել նաև Շումերի և
Եգիպտոսի գրային համակարգերում: Եղջյուրի պատկերից ծագած շումերական SI
սեպանշանը «եղջյուր» իմաստից զատ ունեցել է նաև «ջուր լցնել, ջուր հեղել» իմաստ:
Այս գաղափարագրությունը հիմնված է հենց «եղջիւր» բառի և «(հ)եղ ջուր»
արտահայտության համանունության վրա: Համանունների այս զույգը պատկանում է
միմիայն հայերենին: Հետևաբար այծաձկան Այծեղջիւր անվանումը տառացի
նշանակել է «ջուր հեղող այծ, ջուր բխեցնող այծ»:
Այլ կերպ ասած, այծաձկան պատկերի Վիշապաքաղ և Այծեղջիւր
անվանումները կրում են նույն իմաստը և նրանցում նույնական են այծ=քաղ և
վիշապ=եղջիւր=«ջուր հեղող, ջուր բխեցնող» բաղադրիչները:
Սյունիքի ժայռապատկերներում ջուր բխեցնող այծի բազմաթիվ պատկերներ
կան (տես նկար 5): Հիշելով, որ Վիշապաքաղ=«ջուր բխեցնող այծ»
անվանումը/պատկերը Վահագնի մակդիրն է, ապա կարող ենք ասել, որ դեռևս վերին

10
հին քարի դարում Վահագնին պաշտել են Սյունիքի ժայռապատկերները
փորագրողները:

Նկար 5. Բերանից, եղջյուրից, կճղակից ջուր բխեցնող այծապատկերի նմուշներ Սյունիքի

ժայռապատկերներից:

Ջուր բխեցնող այծի պատկերը Վիշապաքաղի պատկերից ավելի վաղ է դուրս

գալիս Հայաստանից և տարածվում Առաջավոր Ասիայում (տես նկար 6):

Նկար 6. Ջուր բխեցնող այծերի պատկերներ

(մ.թ..ա. IV-III հազ.): Կնիք (Շումեր), անոթ
(Էլամ), անոթ (Իրան):

Վիշապ բառի «ջուր բխեցնող, ջուր թափող, ջուր լցնող» մեկնաբանությունը

հաստատող կարևոր փաստ է հաղորդում միջնադարյան Նշանագիրք իմաստնոցը:

Այստեղ, որպես «վիշապ» բառի գաղափարագիր, բերվում է , = վիշապ

11
նշանագիրը, որը պատկերում է ջրի թափվող շիթեր: Այս նշանագրի մի այլ

տարբերակը ( , ) հայկական նշանագրերի համակարգում գործածվել է

«ջրհոս» իմաստը: Դա պատահական չէ, քանի որ «վիշապ» և «ջրհոս» բառերը
գործնականում կրում են նույն իմաստները: Այս վկայությունները մի հավելյալ
հիմնավորում են, որ «վիշապ» բառը կապված է ջուր բխեցնելու, ջուր թափելու, ջուր
լցնելու երևույթի հետ:

Ո՞վ է Վիշապաքաղ Աստվածը

(ըստ սեպագիր աղբյուրների)

Այժմ գանք միջագետքյան պատկերագրության և սեպագրության

ժամանակները (մ.թ.ա. 4÷1 հազարամյակներ) և տեսնենք, թե այծեղջյուրի պատկերն
ինչ աստվածության և ինչ անուններով է ներկայացրել:
Ըստ առկա տվյալների, Միջագետքում Վիշապաքաղի անվան սեպագիր
գրառումը հայտնվում է միջին բաբելական ժամանակներում (մ.թ.ա. 1800÷1500թթ),
այսինքն՝ Բաբելոնում Քաջանց տիրապետության ժամանակներում: Վիշապաքաղի
անվանումը գրառվել է երեք սեպանշանների կցագրությամբ.

(ձուկ) - (այծ) - (HA սեպանշան) = SUHUR.MAŠ2.HA

(ձուկ) - (այծ) - (HA սեպանշան) = SUHUR.MAŠ.HA

Այս գրելաձևը նույնությամբ անցել է աքքադերենին և սեպագիր

բառարաններում բերվում է աքքադերեն suhurmāšu=«ձուկ-այծ դիցաբանական

արարած»: Շումերերեն SUHUR.MAŠ(2).HA գրության դիմաց սեպագիր

բառարաններում բերվում է նաև աքքադերեն bitrû=«հայտնի, կարկառուն, հոյակապ,

սքանչելի» բառը; Անշուշտ այս վերջին իմաստը բնութագիրն է այծ-ձուկ
դիցաբանական էակի և այն աստվածության, ում ներկայացնում է:

12
 Կանգ չենք առնի Վիշապաքաղի սեպագիր գրության SUHUR =«ինչ որ ձուկ»,
MAŠ, MAŠ2 =«այծ» բաղադրիչների հայերեն զուգահեռների բացահայտման վրա:
Գրության մեջ երրորդը HA սեպանշանն է, որի KU6=«ձուկ» ընթերցումը
սեպագրության մեջ գործածվել է որպես «ձուկ» իմաստի ցուցիչ: Նաև այս
սեպանշանով է գրառվել Հայ դիցանունը ( dHai = Հայ Աստված), որին
կանդրադառնանք ստորև:
Նույն ժամանակահատվածում միջագետքյան պատկերագրության մեջ
հայտնվում է նաև այծաձկան պատկերը (կնիքներ, կոթողներ և այլն; տես նկար 11):

Նկար 11.Վիշապաքաղի պատկերներ մ.թ.ա. 2-րդ հազ. կնիքներից և կոթողներից:

Մեզ հետաքրքրող կարևորագույն հարցն այն է, թե որ Աստծուն է ներկայացրել

այծաձկան պատկերը: Այս հարցի պատասխանը նորից գտնում ենք Քաջանց
արքաների կոթողների վրա: Այն փաստը, որ Վիշապաքաղի սեպագիր անվանումը և
պատկերը մ.թ.ա. 18-րդ դարից հետո են միաժամանակ հայտնվում Միջագետքում,
վկայում է, որ Վիշապաքաղ Աստծո պաշտամունքը և նրա պատկերագրությունը
Միջագետք է բերել Քաջանց՝ Հայ ազգը:

Նկար 12 .Կոթողներ բացատրական սեպագիր գրություններով:

Քաջանց արքաների որոշ կոթողների վրա աստվածների անունների

պատկերագիր ձևերին կից նույն Աստծո անունը գրառվել է նաև սեպագիր գրությամբ
(տես նկար 12):

13
 Այդպիսի կոթողներն էլ հնարավորություն են տալիս պարզել, որ
Վիշապաքաղի պատկերը ներկայացրել է dEN.KI = dE2.A = dHai = Հայ Աստծուն
(դիցանուններից առաջ գրված d տառը դիք=«աստված» բառի առաջին տառն է, դրվում
է դիցանուններից առաջ, որպես «աստված» նշանակող ցուցիչ): Այս Աստվածը dAN և
EN.LIL2 աստվածների հետ կազմում էր շումերական դիցարանի գերագույն եռյակը:
d

Նույն ժամանակաշրջանի կնիքների վրա dE2.A = dHai = Հայ Աստվածը հաճախ է

պատկերվել որպես Վիշապաքաղի վրա կանգնած կամ նստած մարդակերպ
աստվածություն (տես նկար 13):

Նկար 13. Վիշապաքաղի վրա կանգնած կամ նստած Հայ Աստծո պատկերներ մ.թ.ա. 2-րդ
հազրամյակի կնիքներից:

Քաջանց արքաների կոթողների (=kudurru) վրա d

E2.A=dHai=Հայ Աստվածը
հիմնականում ներկայացվել է երեք նշանագրերի կցագրությամբ. խոյի գլուխ կամ
խոյագլուխ գավազան, զոհասեղան և Վիշապաքաղ (տես նկար 14): Մեզ անհայտ են
խոյի (խոյագլուխ գավազանի) և զոհասեղանի ընթերցումները:

Նկար 14. Քաջանց կոթողների վրա Հայ Աստծո անվան գաղափարագրման հիմնական ձևը:

Դառնանք այդ նշանագրերին ըստ պատկերման հերթականության:

= Խոյի գլուխ - Հայերենում «հայ» բառը (դիցանուն, ցեղանուն)

արտահայտում է վերացական իմաստ և հնարավոր չէ այն նկարել ու դարձնել
նշանագիր: Բայց չունի նաև առարկայական իմաստ կրող ճշգրիտ համանուն բառ:

14
Այդ իսկ պատճառով գաղափարագրության մեջ համանուն են վերցրել «հայ» և «խոյ»
բառերը և վերջինիս միջոցով գաղափարագրել «հայ» բառը (հիշենք Սասնա Ծռեր
էպոսի «Սասնա տան խոյ» արտահայտությունը): Հայերենին օտար չէ հ>խ
հնչյունափոխությունը, իսկ գաղափարագրության մեջ ձայնավորները չեն կարևորվել:
Հետևաբար, խոյի պատկերի համար վերցնում ենք հայ/խայ ընթերցում, որպես «խոյ»
բառի համանուն:

= Զոհասեղան - Այստեղ զոհասեղանի պատկերով և նրա

բագին=«զոհասեղան, տաճար» անվանումով գաղափարագրվել է բագ=«աստված»
բառը: Հնդեվրոպաբանության կաղապարները կրող լեզվաբանները հայերեն «բագ»
բառը փոխառություն են դնում նույնիմաստ հին պարսկերեն baga-, միջին պարսկերեն
bag բառերից: Իրականում շումերական սեպագրության մեջ «բագին» բառի
գործածությունը հասնում է մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակ, երբ իրանական ցեղերը դեռևս
գտնվում էին Սև ծովի հյուսիսային տափաստաններում: Բառը գրառվել է PA.GI=ba2-
gin=bagin, որի համար շումերագետները վերականգնել են «սրբավայր,
պաշտամունքային կենտրոն» իմաստ (աքքադերեն māhāzu): Միջնադարյան
Նշանագիրք իմաստնոցը «սեղան, զոհասեղան» իմաստի համար նշանագիր է բերում

մեջը կետ ունեցող շրջանի պատկեր ( ), որը հին պատկերագրության մեջ հաճախ է

գործածվել որպես Արևի և Արևի Աստծո անվան գաղափարագիր: Այս փաստը հիմք է
տալիս ենթադրելու, թե «բագ» բառը նախապես եղել է Արևի Աստծո անուններից մեկը
և միայն հետո է ստացել «աստված» ընդհանրական իմաստ:
Ուրեմն զոհասեղան պատկերող նշանագրի համար կվերցնենք բագ=«աստված»
ընթերցում:

= Վիշապաքաղ =«ջուր բխեցնող քաղ»:

Ունենալով կցագրության մեջ մտնող բոլոր նշանագրերի ընթերցումները, Հայ
Աստծո ամբողջական անվան համար կունենանք հետևյալ ընթերցումը.

= + + = Հայ Աստված Վիշապաքաղ:

Սա էլ համապատասխանում է Ագաթանգեղոսի հիշատակած Վիշապաքաղ
Վահագն դիցանվանը:
15
 Երբ խոյի գլուխն ընդգծված ձևով դրված է լինում գավազանի ծայրին, ապա
հարկ է գավազանի պատկերը ևս վերցնել որպես նշանագիր: Գավազանի պատկերով
և նրա անվանման «-աւազան» բաղադրիչով գաղափարագրվել է «աւազան» բառը: Այս
դեպքում Աստծո անվան պատկերագրության ընթերցումը կունենա հետևյալ տեսքը.
Հայ, Աւազանի Աստված Վիշապաքաղ:
Հայ Աստծո սրբազան կացարանը գտնվում էր քաղցրահամ ջրերի ստորերկրյա
ծովում (Ծիրանի Ծով): Քաղցրահամ ջրերի Ծովը համարվում էր աստվածների
նախահոր մարմնավորումը, ում անունը գրվում էր AB-ZU: Գաղափարագիր
ընթերցմամբ սա նշանակում է «հայր (=AB, AP) իմաստուն (=ZU)» կամ «ծով, ջուր
(=AB, AP) իմաստուն (=ZU)» և հիմնված է ապի, ապո, ափո = ab, ap =«հայր» և ապ, ափ
= ab, ap=«ջուր, ծով» բառերի համանունության վրա: AB սեպանշանով գրառված
համանուն բառերի շարքը թույլ է տալիս վերցնել նաև AB=հաւ=«նախնի, նախահայր»
ընթերցում:
Ժամանակակից հետազոտողները AB-ZU վանկագիր գրությունը, որպես
դիցանուն, ընթերցում են Apsu, իսկ որպես հասարակ գոյական՝ apsû = «ստորերկրյա
քաղցրահամ ջրերի ծովը; տաճարի ծիսական ավազան» և համարում են աքքադերեն
անվանում: Իրականում AB-ZU=aba-zu=abazu(n)=աւազան կամ AB-ZU=aba-zu-
un2=abazun=աւազան (սեպագրական u-ն ընթերցվում է ա, ու, ո): Սա «աւազան» բառի
վանկագիր գրելաձևն է, որը գրառված է նաև ha-wu-uz, ha-wu-zu=հաւուզ =«ավազան»
ձևով:

Նկար 15. Հայ Աստծո սրբազան ավազան Վիշապաքաղի պատկերներով

(Էլամ, մ.թ.ա. 13-րդ դար):

Հայ Աստվածը դյութելով քնեցնում և սպանում է Bel=«տեր» տիտղոսը կրող

Apsu-ին, ով սպառնում էր կործանել Հայ Աստծո սերնդի աստվածներին, և իր
16
սրբազան կացարանը կառուցում է Ծիրանի Ծովի կենտրոնում, սպանված Apsu-ի
մարմնի վրա: Այս դիցաբանական սյուժեն է, որ էպիկական ձևով պատմում է
պատմահայր Մովսես Խորենացին, որպես Հայկի և Բելի կռիվ: Սպանելով Apsu-ին
(Բել) Հայ Աստվածն ինքն է դառնում Աւազանի = Ծիրանի Ծովի տիրակալը:
Բոլոր տաճարներում դրվում էին ջրի ծիսական սրբազան ավազաններ, որը
ներկայացնում էր Ծիրանի Ծովը և Հայ Աստծուն: Այդ ավազանի սրբազան ջրով էին
կատարվում բոլոր ծեսերը, որոնք ունեին մաքրագործող և կենսատու նշանակություն:
Այս ավազանները հետո անցան քրիստոնեությանը, որպես մկրտության ավազաններ:
Մկրտության ծեսը ևս նախապես Հայ Աստծո տաճարներում էր կատարվում:
Ծիրանի Ծովը խորհրդանշող ավազանի սրբազան ջրով քրմերը մկրտել են միայն
նրանց, ովքեր ծագումով հաստատապես եղել են Հայ Աստծո ժառանգ:
Քրիստոնեությունը յուրացրեց մկրտության ծեսը, որի միջոցով կարող է քրիստոնեա
դարձնել ցանկացած ազգության, ռասայի, որակի ու զբաղմունքի մարդու: Այսինքն
քրիստոնեա դառնալու հարցում մարդու տեսակն ու որակը ոչ մի նշանակություն
չունի: Սա մեծագույն կեղծիք է: Դա է հաստատում Հիսուս Քրիստոսի բերանով
հնչեցված հետևյալ խոսքերը. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում քեզ. եթէ մէկը Ջրից ու
Հոգուց չծնուի, չի կարող Աստուծոյ արքայությունը մտնել» (Հովհաննէս Գ, 5):
Աշխարհի երեսին, մարդկության պատմության ողջ ընթացքում միայն մենք՝
հայերս ենք պնդում, որ ծնվել ենք Ջրից (=Հայ Աստծուց): Ճիշտ այնպես, ինչպես
Վահագն է ծնվել Ծիրանի Ծովից, ինչպես Սանասարն ու Բաղդասարն են ծնվել
Աստծո բխեցրած աղբյուրի ջրից:
Վերադառնանք Վիշապաքաղ Աստծո պաշտամունքի դրսևորումներին:
Սեպագիր աղբյուրներում նաև վկայված են dEN.KI=dE2.A=dHai Աստծո հիսունից
ավել անուններ, որոնցից յուրաքանչյուրը ներկայացնում է նրա աստվածային
էության մի ասպեկտը:
Նա բանական մարդու արարիչն է ու մարդկության հովանավորը,
իմաստության կրողն է, կյանքն է ու կյանք տվողն է, ժամանակի տիրակալն է, Երկնքի
ու Երկրի տիրակալն է, գիտության, գուշակության, արհեստների հովանավորն է և
այլն: Նա է որոշում տիեզերակարգը, վճիռներ կայացնում, ծեսեր սահմանում,
սահմանում աստվածների գործառույթն ու կարողությունները, որոշում
մահկանացուների ու երկրների ճակատագիրը:
17
 Ստորին Միջագետքում dEN.KI=dE2.A=dHai Աստծո պաշտամունքի կենտրոնը
եղել է ERIDU քաղաքը, որը, ըստ հնագիտական տվյալների, Շումերի հնագույն
բնակավայրն է, հիմնադրվել է մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակում:

Նկար 16. Քաղցրահամ ջրերի բխման ակունք հանդիսացող Հայ Աստծո պատկերագրության
նմուշներ մ.թ.ա. 3÷1 հազարամյակների կնիքներից:
Հայ Աստծո միջագետքյան պատկերագրության մեջ առավել ընդգծվել է նրա
կապը քազցրահամ կենսատու ջրերի հետ: Առավել հաճախ նա պատկերվել է ուսերից
կամ անոթից ջուր բխեցնող մարդակերպ աստվածություն (տես նկար 16):
Միջագետքի բնակիչների
համար կենսատու
նշանակություն են ունեցել
Տիգրիս և Եփրատ գետերը և
Հայ Աստծո ուսերից բխվող
գետերը նույնացվել են
Տիգրիսի ու Եփրատի հետ:
Աստվածության ուսերից
հոսող ջրի շիթերին էլ
հաճախ կցվել են ձկների
պատկերներ, որ պես նրա
Հայ անունը
գաղափարագրող
Նկար 17. Հայաստանը ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերի
նշանագրեր: Սրա մասին քիչ
ավազան և Առաջավոր Ասիայի գետերի ակունք:
անց:

18
 Այս պատկերագրության հիմքում իրական աշխարհագրության այն փաստն է,
որ Հայկական լեռնաշխարհից՝ Հայքից են բխում Առաջավոր Ասիայի բոլոր խոշոր
գետերը: Հայաստանի այս աշխարհագրական առանձնահատկությունն էլ դարձել է
այն հիմքը, որի վրա ձևավովել է այն պատկերացումը, թե Հայքի ընդերքում է
քաղցրահամ ջրերի ծովը (Ծիրանի Ծովը) և Հայքը այդ ծովի «կափարիչն» է: Իսկ
սրանցից էլ բխեցվել է, թե Ստորերկրյա աշխարհի դարպասները Հայքում են, ինչպես
տեղեկացնում է Հովհան Մամիկոնյանը Իննակնյան տեղի մասին:
Հայ Աստծո պաշտամունքը սկսած վաղ նոր քարի դարից, տարածվել է ողջ
աշխարհով մեկ, հարմարեցվել է տեղական կենցաղին և դարձել նոր կրոնների
առանցք: Դրա մասին է վկայում մասնավորապես կենսատու քաղցրահամ ջրեր
բխեցնող աստվածության պատկերագրությունը աշխարհի տարբեր մասերում,
ինչպես նաև քրիստոնեության մեջ (տես նկար 18):
Միջագետքյան
պատկերագրությունը
Վիշապաքաղին զուգահեռ մի այլ
գաղափարագիր է ներկայացնում,
որը կազմված է մարդու և ձկան

կցագիր պատկերներից ( ):
ա
բ Այստեղ այծի պատկերին
Նկար 18. ա) Ամերիկյան անասազի խորհրդավոր
փոխարինում է մարդու
ցեղի հնդիկների ժայռապատկեր, բ) Քրիստոնեական
Հայր Աստվածը (Ջուղայի խաչքար): պատկերը: Պատկերագրության
մեջ մարդաձկան պատկերը կամ կցագրվում է Հայ Աստծո մարդակերպ պատկերին,
կամ հանդես է գալիս առանձին: Երբեմն էլ Հայ Աստծո պատկերին կցագրվում է և
Վիշապաքաղի պատկերը, և մարդաձկան պատկերը (օրինակները տես նկար 19-ում):
Ինչպես Վիշապաքաղի պատկերը և նրա սեպագիր գրելաձևը, այնպես էլ
մարդաձկան պատկերը և նրա սեպագիր գրելաձևը Միջագետքում հայտնվում են
սկսած Բաբելոնում Քաջանց տիրապետության հաստատման ժամանակից (մ.թ.ա. 18-
րդ դար): Ինչպես հաղորդում են սեպագիր աղբյուրները, Վիշապաքաղի և
մարդաձկան պղնձաձույլ պատկերները փակցված էին Բաբելոնում Մարդուկի
տաճարի դռան վրա:

19
 Նկար 19. Մ.թ.ա. 2÷1 հազ. միջագետքյան կնիքներ մարդաձկան պատկերով:

Անշուշտ մարդաձկան պատկերով գաղափարագրվել է Հայ Աստծուն

բնութագրող անուններից մեկը: Եթե հենվենք միայն պատկերագրության տվյալների
վրա, ապա շատ դժվար կլինի բացահայտել մարդաձուկ պատկերող նշանագրի
ընթերցումը: Առանց օժանդակ տվյալների դժվար կլինի գտնել նշանագրի մարդ
պատկերող մասի ճիշտ ընթերցումը:
Այդ իսկ պատճառով օգտվելու ենք մարդաձուկ պատկերող նշանագրի
սեպագիր գրելաձևից: Մարդաձկան պատկերի անվանումը սեպագրության մեջ
ներկայացվել է HA LU
2 URUxMIN.LU գրությամբ: Դիցանունների սեպագիր
ցուցակներում URUxMIN = Armen/Armin և IGI = ակ(ն) =«աչք» սեպանշաններով
գրառվել է Հայ Աստծո ավագ որդու՝ Մարդուկի Արմենակ անունը, ում Մովսես
Խորենացին ներկայացնում է որպես Հայկի ավագ որդի: Ըստ Խորենացու, Արմենակը
ծնվել է Բաբելոնում, իսկ ըստ սեպագիր աղբյուրների, Բաբելոնը
Արմենակ=Մարդուկի պաշտամունքի կենտրոնն էր: Մարդուկի այս անունից է ծագել
Հայոց Արմեն ցեղանունը:
Քանի որ մարդաձկան անվան մեջ Armen/Armin անունը գրված է, ոչ թե
«աստված ցուցիչով, այլ LU2=«մարդ, մարդ արարած, այր, տղամարդ» ցուցիչով
(աքքադ. amīlu), ապա Armen/Armin անունը հարկ է վերցնել ցեղանվան իմաստով:
Մանավանդ, որ LU
URUxMIN.LU գրությունն ունի «ժողովուրդ, մարդկություն, ազգ»
2

20
իմաստ (աքքադերեն amīlūtu): Մնում է պարզենք, թե մարդաձկան անվան վերջին՝ LU
սեպանշանն ինչ դեր է կատարում:
LU սեպանշանը կրում է ինչպես LU2 սեպանշանի վերը նշված իմաստները,
այնպես էլ ունի eze = այծ, էծ =«այծ» և udu, udi = օդի =«այծ, ոչխար» ընթերցումներ:
Սեպանշանների այս իմաստներից բխում է, որ այն Armen/Armin անվանը կցագրված
բաղադրիչ է և այծի «այծ (բարբառներում՝ ած, ազ)» անվանումով գաղափարագրվել է
ազ(ն) =«ցեղ, ազգ, սերունդ, տոհմ» բառը, կամ՝ «-աց» հոլովական վերջավորությունը:
Հետևաբար
LU
2 URUxMIN.LU = Արմենազն կամ Արմենաց:
Հայ Աստվածը և նրա ավագ որդի Մարդուկը համարվել են Արմենազն ցեղի
հովիվները (rā’imu NAM LU2URUxMIN.LU):
Ինչ վերաբերում է HA սեպանշանին, որի KU6 ընթերցումը «ձուկ» իմաստի
ցուցիչն է, ապա նրա Hai ընթերցումը ներկայացրել է Հայ դիցանունը: Արդյունքում,
մարդաձկան պատկերի ամբողջական ընթերցումը կլինի
HA LU2URUxMIN.LU = Հայ (Աստված) Արմեն ազգի կամ Հայ (Աստված) Արմենաց:
Վերը նշեցինք, որ սեպագիր աղբյուրներում Հայ Աստվածը հիշատակվում է
տասնյակ անուններով, որոնցից յուրաքանչյուրն արտահայտում է նրա
աստվածային-արարչական էության մի ասպեկտը: Անդրադառնանք նր մի քանի
տարածված անվանաձևերի:
EN.KI - Աստծո այս անվանաձևի մեջ մտնող EN սեպանշանն ունի ur=ար,
d

arar=արար, banu=բան-ել ընթերցումներ և «շինել, ստեղծել, արարել» իմաստներ

(աքքադերեն epēšu): Սրանք ներկայացնում են բնիկ հայերեն ար=«շինել, ստեղծել,
արարել» արմատը, նրա «արար» կրկնական ձևը և «բան» արմատը: EN սեպանշանն
ունի նաև «տեր, տիրակալ, արքա, գերագույն քուրմ» իմաստներ:
KI/KE սեպանշանի ki, ke, ge5, gi5 ընթերցումներն ունեն «տեղ, երկիր, գետին»
(աքքադերեն mātu, qaqqaru), «ստորերկրյա աշխարհ» (աքքադերեն erşetu) և «կյանք»
(աքքադերեն napištu): Սրանց հայերեն զուգահեռներն են գիւէ=«երկիր», գետին=«հողի
երեսը», գեհ=«վիհ, անդունդ», գեհեն=«անդրաշխարհ, դժոխք» և «կեանք» բառի «կե,
կեա» արմատը:
Հետևաբար dEN.KI դիցանունը տառացի նշանակում է «երկրի, ստորերկրյա
աշխարհի արարիչ կամ տիրակալ»: մասնագիտական գրականության մեջ
21
սովորաբար մեկնաբանվում է «երկրի տիրակալ»: Դիցանվան մյուս իմաստն է «կյանքի
արարիչ, կյանքի տիրակալ»: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ dEN.KI-ն համարվել է
մարդուն արարող և կյանք տվող Աստվածը, ապա առավել ընդունելի է դիցանվան
«կյանքի արարիչ» մեկնաբանությունը․
d
EN.KE = Աստված Արար(=EN) Կե(=KE) = Աստված Արարիչ Կեանքի:
d
E2.A - Աստծո այս անվանաձևի մեջ E2 սեպանշանը «տուն, շինություն, պալատ,
տաճար» իմաստների գաղափարագիրն է, իսկ A սեպանշանը՝ «ջուր» իմաստի:
Հետևաբար այս դիցանունը կարելի է տառացի հասկանալ «(քաղցրահամ) ջրի տուն»,
որը ցույց է տալիս Աստծո կապը ջրի հետ, սակայն էական ոչինչ չի հաղորդում նրա
այս անվան մեջ ամփոփված աստվածային էության մասին:
E2 սեպանշանը ևս ունի arar=արար ընթերցում, որն այս դեպքում
ներկայացնում է հայերեն արար=«շինվածք, շինություն» բառը, որը համանուն է
արար=«շնել, ստեղծել, արարել» բառին: Հետևաբար շինության պատկերով և նրա
«արար» անվանումով գաղափարագրվել է վերացական իմաստ արտահայտող ար,
արար=«շնել, ստեղծել, արարել» արմատը:
A սեպանշանն էլ «ջուր» իմաստից զատ ունի «հղիացնել; սերմ, սերունդ,
ժառանգ, որդի» իմաստներ (հիշենք Ծովինարի հղիացումը աղբյուրի ջրից):
Հետևաբար, dE2.A դիցանունը կնշանակի «Արարիչ Աստված Ջրի», «Արարիչ
Աստված սերմի, ժառանգների»: Այս վերջին իմաստին էլ եթե հավելենք, որ dEN.KI=
E2.A Աստվածը նաև մարդու արարիչն է, ապա նա ձեռք է բերում նախնի Աստծո
d

կարգավիճակ, ինչպիսին է Վահագնը Հայոց համար, ըստ Անանիա Շիրակացու:

d
HA.NI - Այս դիցանվան ընթերցումները ստանալու համար վերցնում ենք NI
սեպանշանի i3, ia3, ni, dig/dik/tik ընթերցումները և Ha սեպանշանի համար՝ ha
ընթերցումը: Արդյունքում կազմվում են Աստծո հետևյալ անվանաձևերը.
d
HA.NI = dHa-i3 = dHa-ia3 = dHai = Աստված Հայ
d
HA.NI = dHa-ni = dHan = Աստված Հան =«աստված նախնի»
d
HA.NI = dHa-tik = dHatik = Աստված Հատիկ =«աստված սերմի»:
Միայն հայերեն լկեզուն է թույլ տալիս dHA.NI գրության միջոցով վերականգնել
Հայ Աստծո անվան այս ընթերցումներն ու իմաստները: Ընդ որում, նորից փաստվում
է, որ Հայ Աստվածը պաշտվել է որպես նախնի: Նման պաշտամունք կարող էին
ունենալ միայն հայերը, ովքեր կրում են այդ Աստծո անունը:
22
 Բերենք ևս մի հավելյալ փաստ ի օգուտ այն տեսակետի, որ Հայ Աստծո
սեպագիր անունները գրառել են հայալեզու մարդիկ: Իսկ փաստն այն է, որ Հայ
Աստծո dHA.NI անվանաձևով է գրառվել նաև սիրամարգի անունը. HA.NIHU, որտեղ
d

HU սեպանշանը «թռչուն նշանակող ցուցիչն է և ներկայացնում է բնիկ հայերեն

հաւ=«թռչուն» բառը. hu=haw=հաւ=«թռչուն»:
Թռչնանվան համար նախ կազմում ենք dHA.NIHU = dHa-i3 haw = dHa-ia3 haw =
Hai haw = հայ հաւ=«հայ թռչուն, սիրամարգ»: Ինչպես պնդում են շումերագետները,
d

սիրամարգին հայ անուն է տրվել այն պատճառով, որ թռչունն իր ծղրտուն ձայնով

կոչում է «հա՛յ, հա՛յ», այսինքն՝ «կյանք, կյանք»:
Այստեղից նախ իմանում ենք, որ հնում սիրմարգի անունը եղել է հայ հավ:
Երկրորդ՝ թռչնի անունը համանուն է Հայ դիցանվանը, հետևաբար սիրամարգի
պատկերով և նրա «հայ» անվանումով հնարավոր է գաղափարագրել Հայ Աստծո
անունը:
Քանի որ հայերենում համանուն են նաև հաւ=«թռչուն» և հաւ=«նախնի»
բառերը, ապա թռչնի «հայ հավ» անունը կարող ենք նաև մեկնաբանել որպես dHai haw
= Աստված Հայ Հաւ=«Աստված Հայ նախնի»: Սա սիրամարգի պատկերի ընթերցման
մյուս տարբերակն է: Սիրամարգի «հայ» անվանումը ևս սեպագրության մեջ երևում է
Բաբելոնում Քաջանց տիրապետության ժամանակներում: Այդ ժամանակաշրջանում
էլ միջագետքյան, «խուռիական» կնիքների վրա երևում է սիրամարգի պատկերը (տես
նկար 20):

23
 ա
դ

, բ

ե , գ
Նկար 20.
ա) Զույգ սիրամարգեր անոթի աջ և ձախ կողմերում. (մ.թ.ա. II հազ. «խուռիական» կնիք),
բ) Սիրամարգի գլխով թևավոր առյուծների պատկերներ,
գ) Սիրամարգի գլխով մարդակերպ թևավոր աստվածություն,
դ) Զույգ սիրամարգեր անոթի աջ և ձախ կողմերում (միջնադարյան մանրանկարչություն),
ե) Սիրամարգի պատկերը Թեղենյաց վանքի Կաթողիկե եկեղեցու (12-րդ դար) բեմի
ճակատային մասում:

Տարածված էր զույգ սիրամարգերի և նրանց միջև տեղադրված անոթի

պատկերագրությունը, որը հաճախ է հանդիպում հայոց միջնադարյան մշակույթում
(խճանկար, մանրանկարչություն, հարթաքանդակ և այլն): Այս պատկերագրությունը
հռոմեա-բյուզանդական մշակույթի միջոցով տարածվում է նաև Եվրոպայոմ, ուր
շատրվաններին (=ջուր բխեցնող անոթ) կից դրվում էին զույգ սիրամարգերի
արձանիկներ:
Մ.թ.ա. 2÷1 հազ. պատկերագրության մեջ, մանավանդ «խուռիական
մշակույթում և Միջերկրական ծովի արեվելյան ափերին ու կղզիներում, շատ
տարածված էին սիրամարգի գլխով թևավոր առյուծի և սիրամարգի գլխով թևավոր
մարդակերպ աստվածության պատկերները: Կանգ չենք առնի այս պատկերների
վերծանության վրա, միայն նշենք, որ այն կապված է Հայ Աստծո պաշտամունքի հետ
և մ.թ.ա. 18-րդ դարում տարածել են Քաջերը՝ դեպի Եգիպտոս կատարած

24
արշավանքի ժամանակ: Եգիպտացի քուրմ Մանեթոնը Քաջանց հիշատակում է
հիքսոսներ=ռազմիկ-քրմեր անունով:
Եվ սա դեռ ամենը չէ:
Թռչնի dHA.NIHU գրության մեջ մտնող NI սեպանշանն ունի նաև zar2 ընթերցում
և եթե այն տեղադրենք թռչնանվան մեջ, ապա կունենանք.
HA.NIHU = dHa-zar2 haw = dHazar haw = Հազար(ան) հաւ =«հազարան հավք»:
d

Սա Հայոց հրաշապատում հեքիաթների մեջ կենսատու, հրաշագործ թռչնի

անվանումն է, որ միշտ ներկայացվել է սիրամարգի տեսքով: Հեքիաթներում
Հազարան հավքի երգը վերակենդանացնում է կախարդանքով քարացած մարդկանց
և կենդանական ու բուսական աշխարհը կամ վերականգնվում ու ծաղկում է չորացած
արքայական այգին: Անշուշտ սա Հայ Աստծո կեսատու էությունն է, որ
պատկերագրության վերամեկնաբանմամբ անցել է սիրամարգ=Հազարան հավ
առասպելականացված թռչունին:
HA-A.A - Այս անվանաձևի մեջ կրկնակի A սեպանշանը (A.A) ունի ai
d

ընթերցում, որն էլ տեղադրում ենք անվան ընթերցման մեջ.

HA-A.A = dHa-ai =dHai = Աստված Հայ
d

Այսօր աշխարհում Հայ ազգից բացի չկա մի այլ ժողովուրդ, որ հավականի Հայ
անունը կրող Աստծուն համարել իր նախնի Աստվածը: Այնուամենայնիվ, որպեսզի
լիովին հասկանանք, թե ում նախնի Աստծուն են նշում սեպագիր աղբյուրները,
անդրադառնանք dEN.KI = dE2.A = dHai Աստծո մի այլ անվանաձևի:
Շումերական աստվածացուցակներից մեկում այս Աստծո թվարկվող
անունների մեջ գրառված է նաև հետևյալ դիցանունը.
EN.TUR = dE2.A = sa15 SIPAD UZ3
d

Գրությունից բխում է, որ ձախ կողմում dE2.A = Հայ Աստծո անուններից մեկն է,

իսկ աջ կողմում՝ նրա ինչ որ բնութագիր: Մեր քննությունը սկսենք ձախ կողմի
գրությունից:
sa25 SIPAD UZ3 - այստեղ sa15=սա ցուցական դերանունն է: Հաջորդ՝ SIPAD բառն
ունի «հովիվ» իմաստ և ներկայացնում է հայերեն շպետ=«հովիվ, հովվապետ» բառը:
Իսկ UZ3=«այծ» բառն էլ այծի հայերեն «այծ, էծ, ած, ազ» անվանումն է: Հետևաբար
ամբողջ արտահայտության ընթերցումն է «սա է շպետը այծերի»: Թե ովքեր են այս

25
«այծերը», ում հովվապետն է համարվել dE2.A = Հայ Աստվածը, կանդրադառնանք քիչ
անց:
Հնագույն ժամանակներից ի վեր «հովիվ» նշանակող բառերը գործածվել են
«պահապան, աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդ» իմաստով և գործածվել են որպես
աստվածների ու արքաների տիտղոս:
Հավասարության մեջտեղում Հայ Աստծո E2.A
d
անվանաձևն է, որին
անդրադարձել ենք և կվերցնենք նրա «Արարիչ Աստված
սերմի/սերունդի/ժառանգների» իմաստով, այսինքն՝Հայ Աստվածն իր արարած
մարդու սերունդների, նրանից սերված ցեղի Աստվածն է:
EN.TUR – Դառնանք ձախ կողմի դիցանվանը: Այստեղ EN սեպանշանի համար
d

կարող ենք վերցնել ինչպես «տեր», այնպես էլ «արարիչ» իմաստը: Ինչ վերաբերում է
TUR սեպանշանին, ապա սրա հիմնական իմաստներն են «որդի, սերունդ, ժառանգ,
փոքր» և TUR սեպանշանի tur, ṭur=թոռ ընթերցումը մերկայացնում է հայերեն
թոռ=«թոռ, որդու որդին» բառը: Այս սեպանշանի ընթերցումներից գործածական է եղել
DU-MU = DUMU =«որդի, սերունդ, ժառանգ» ընթերցումը, որով գրառվել է Հայ Աստծո
ավագ որդու հանրահայտ dDUMU.ZI =«որդի կյանքի, որդի ճշմարիտ» անունը:
TUR սեպանշանի dumu, tumu ընթերցումը նախ ներկայացնում է հայերեն
տոհմ, տոմփ=«ցեղ, զարմ, ազգ» բառը: Մյուս կողմից, քանի որ DU սեպանշանն ունի
ar6 ընթերցում, կարող ենք վերականգնել հետևյալ տարընթերցումը.
DU-MU = ar6-mu = arm = արմ, զարմ =«նույն ծնողներից ծնված սերունդը, ցեղ,
ազգ, տոհմ»:
Հետևաբար քննարկվող դիցանունները կստանան հետևյալ ընթերցումներն ու
իմաստները.
EN.TUR = dArar arm = Զարմի Արարիչ Աստված,
d

E2.A = dArar A = Սերմի Արարիչ Աստված,

d

sa15 SIPAD UZ3 = սա է Հովիվը Այծերի:

Նույն իմաստով է գրառվել նաև Հայ Աստծո կնոջ անուններից մեկը.
HA-A A = dNISABA = sa15 MAŠ RE-E
d

Այստեղ UZ3 =«այծ» բառի փոխարեն օգտագործվել է MAŠ=«այծ» բառը, որը

հայերենում պահպանվել է «մաշկ» բառի մեջ և այլ բարդություններում: Հաջորդ՝ RE-E

26
գրությունն ունի «մայր» իմաստ (աքքադերեն ummu): Այսինքն աջ կողմի ողջ
արտահայտությունն ունի «սա է Այծերի մայրը» իմաստ:
Դիցուհու անվան ձախ կողմի անվանաձևը հնարավոր է մեկնաբանել մի քանի
ձևերով: Կանգ առնենք միայն այն տարբերակի վրա, որն ընդունելի է վերը բերված
հավասարության համատեքստում: A սեպանշանը «ջուր», «հղիացնել; սերմ, սերունդ,
ժառանգ, որդի» իմաստներից զատ ունի նաև «հայր» և «մայր» իմաստներ, որով
աբողջացվում է Ջրի կենսատու, արարչական էությունը:
Հետևաբար ձախ կողմի անվանաձևի համար կունենանք.
HA-A A = dHa-iu10 A = dHaiu A = Հայոց Մայր Աստվածուհի:
d

Ուրեմն, ողջ գրության իմաստն այն է, որ Հայոց Մայր Աստվածուհին Այծերի

մայրն է: Անշուշտ այստեղ նույնանում են Հայ ցեղանունը և «այծ» նշանակող բառը:
Չխորանալով այս կապի մեջ, միայն նշեմ, որ այծի պատկերով ու «այծ» նշանակող
բառով է գաղափարագրվել Հայ Աստծո մի շարք անուններ: Բնական է, որ այծի այդ
անվանումը դարձել է Հայ Աստծուն պաշտողների ցեղանուն:
Այս առիթով հիշենք Փավստոս Բուզանդի բերած այն վկայությունը, որ Պարսից
Շապուհ արքայի ախոռապետը Հայոց Արշակ Բ արքային անվանում է «այծ հայերի
թագավոր»: Քրիստոնեություն ընդունած Արշակը և սպարապետ Վասակ
Մամիկոնյանը դա ընկալում են որպես Հայոց արքային հասցված վիրավորանք և
Վասակը գլխատում է ախոռապետին: Այլ կերպ ասած, Հայոց «այծ» մակդիրը եթե
նախաքրիստոնեական շրջանում ընդունելի ու պատվաբեր էր, քրիստոնեական
ժամանակներում դառնում է անպատվաբեր: Փոխաբերաբար այծ էր անվանվում
քրիստոնեությունը մերժած, չընդունած մարդը:
Հավելենք, որ Հայ անվանումից զատ, հայերը մ.թ.ա. 3÷1 հազարամյակների
սեպագիր աղբյուրներում հիշատակվել են նաև այլ անուններով, որոնք բոլորը ծագել
են Հայ Աստծո և նրա ավագ որդու՝ Մարդուկի անուններից (տես ստորև աղյուսակը):
Աստվածը Աստծո անունը Հայոց ցեղանունը Հայքի անվանումը
Հայ Հայ Հայ Հայք
Քաջ Քաջ Քաջք, Քաջանց երկիր
Արմենակ Արմեն Արմենիա
Մարդուկ Գեղ Գեղնի Գեղամ (գավառ Սյունիքում)
Արի Արի Արիք

27
 Ամփոփենք Վիշապաքաղ Հայ Աստծո նյութը, անդրադառնալով Քաջանց
ժամանակների մի կնիքի, որի վրա
համեմատաբար ամբողջական են ներկայացված
Աստծո տիտղոսները (տես նկար 20):
Կնիքի վրա պտկերված է գահին նստած
մարդակերպ աստվածություն, ոտքերը ինչ որ
կենդանու մեջքին դրած: Աստվածության աջ

ձեռքին բռնել է ձողի կցված շրջան ( ), իսկ

Նկար 20. Հայ աստծո պատկերը առջևը՝ նրա տիտղոսների նշանագրերն են:
Քաջանց ժամանակների կնիքի վրա: Բերենք այդ նշանագրերի ընթերցումներն ըստ
հերթականության:

- Շումերական և հետագա միջագետքյան պատկերագրության մեջ աստվածները

հաճախ են պատկերվում այս նշանը բռնած, սակայն մինչ օրս հայտնի չէ նրա
իմաստը (շումերագետներն սովորաբար այն անվանում են շրջանակ-գավազան (ring-
staff)):
Նույն նշանը եգիպտական պատկերագրության մեջ հայտնի է կարտուշ

անունով ( , ): Կարտուշի ներսում էին գրառվում աստվածների անունները և

փարավոնների գահակալական և ծննդյան անունները: Կախված փարավոնի անվան

երկարությունից, նույնքան ձգված էր լինում կարտուշի պատկերը: Ըստ այս

հիերոգլիֆին ուղեկցող հնչյունական լրացման ( (եզ.) և (հոգն.)) նրան

վերագրվում է mnš ընթերցում: Հիերոգլիֆի պատկերը մեկնաբանելով որպես մի

կողմում կապ ունեցող շրջան և շրջանը համարելով անվերջության նշան (սկիզբ ու
վերջ չունեցող շրջանով կարելի անվերջ պտտվել), մերօրյա եգիպտագետները նրան
վերագրել են «հավերժ, հավերժություն» իմաստ: Այսինքն ինչպես Շումերում, հին
Եգիպտոսում ևս այս նշանագիրը կատարել է նույն ֆունկցիան. արտահայտել է
աստվածային ինչ որ որակ:
Նշանագրի ճշգրիտ իմաստը գտնում ենք Հայոց միջնադարյան Նշանագիրք

իմաստնոցում, որում այս նշանագրի ( , ) համար բերվում է «անվախճան»

28
ընթերցում, որն արտահայտում է զուտ աստվածային որակ և աստվածներին
մահկանացուներից տարբերակող հայտանիշ է:
Պատահական չէ, որ նշանագիրը և նրա ընթերցումը պահպանվել է Հայոց մեջ:
«Անվախճան» նշանագիրը ստեղծվել է Սյունիքի ժայռապատկերների փորագրման
ժամանակներում (ավելի քան 15.000 տարի առաջ) և հետագա հազարամյակների
ընթացքում անընդհատ գործածվել է Հայքի տարածքում: «Անվախճան» նշանագիրը
Սյունիքի ժայռապատկերներում ներկայացված է լայնորեն և բազմազան

տարբերակներով( , , , , ): Ընդ որում, ժայռապատկերներում այն

հանդես է գալիս և որպես առանձին նշանագիր և, ինչպես եգիպտական
թագավորական կարտուշը, ներսում գրառված այլ նշանագրերով:
Այսպիսով, առաջին նշանագրի համար վերցնում ենք «անվախճան ընթերցում.

= Անվախճան:
- Աստվածության դիմաց պատկերված առաջին նշանագիրը աստղանշանն է:
Պատկերագրության մեջ այս նշանագրով, իսկ սեպագրության մեջ նրանից

ծագած AN = , սեպանշանով գաղափարագրվել է «աստված»

նշանակող բառ և գործածվել է որպես «աստված» նշանակող ցուցիչ, որը դրվել
է դիցանուններից առաջ (այժմ ընդունված այդ ցուցիչը համառոտ ներկայացնել
diger=«աստված» բառի առաջին՝ d տառով, ինչպես մենք էլ վերը գրառել ենք
դիցանունները. օրինակ՝ dEN.KI):
Այս գաղափարագրությունը հիմնված է հայերեն «աստուած» և «աստղ» բառերի
մեջ մտնող «աստ-» բաղադրիչների (աստ-ուած և աստ-եղ, աստ-ղ)
համանունության վրա:
Աստղանշան պատկերող այս նշանագրով է գաղափարագրվել նաև Աստղիկ
(=dINANNA) դիցուհու անունը: Աստղիկի մարմնավորումն է համարվել գիշերային
Երկնքի ամենապայծառ աստղը՝ Արուսեակ (Վեներա) մոլորակը: Այն թյուր ըմբռնումը
կա, թե Աստղիկ Դիցուհու անունը ծագել «աստեղ, աստղ» բառից: Իրականում
Աստղիկ Դիցուհու անունը կազմված է աստ=«ուժ, զորություն», եղ=«լինել»
արմատներից և «-իկ» փաղաքշական մասնիկից, նշանակել է «հզոր, զորավոր
աստվածուհի»: Այս դեպքում գաղափարագրության համար հիմք է ծառայել
աստ=«ուժ, զորություն» և «աստղ» բառերի համանունությունը:

29
 Աստղանշան պատկերող նշանագրի ծագման և գործածության ակունքները ևս

վերին հին քարի դարի Սյունիքի ժայռապատկերներում են ( , , , ):

Այսպիսով, աստղանշանի համար վերցնում ենք «աստված» ընթերցում:

- Այս նշանագիրը երկու նշանագրերի կցագրություն է, որոնցից մեկը

շրջանի (երբեմն քառակուսու) մեջ առնված աստղանշան է ( ), իսկ մյուսը՝ ( )

«տաշտ, նավ, աման, ավազան» պատկերող նշանագիրն է: Սրանցից առաջինից է

ծագել շումերական = LAGABxHAL =«ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերը ((cosmic)

underground waters) սեպանշանը: Հետևաբար, այս երկու նշանագրերի կցագրությունը
պիտի նշանակի «ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերի ավազան», որը շումերագետների

վերծանած տարբերակն է: Իրականում նշանագրի հայերիս ավելի ծանոթ,

հարազատ ու ճշգրիտ անվանումով հայտնի Ծիրանի Ծովն է:
Սյունիքի ժայռապատկերներում առանձին առկա են և «ստորերկրյա

քաղցրահամ ջրեր» նշանագիրը ( , , , , ) և «ավազան, աման»

նշանագիրը ( , , , , , , ), սակայն բացակայում է նրանց

կցագրված ձևը:
Ուրեմն այս նշանագրի համար էլ կվերցնենք Ծիրանի Ծով ընթերցումը:

- Սա մեր Վիշապաքաղ նշանագիրն է և այդպես էլ կընթերցենք:

- Սա քաշիկ անոթի պատկերն է, որից ծագել է BI սեպանշանը: Անոթի

պատկերով և «քաշ» անվանումով գաղափարագրվել է kaš, qaš=քաջ բառը, որի մասին
խոսել ենք: Վերջապես անոթի պատկերի համար կվերցնենք Քաջ ընթերցում:

= Ծիրանի Ծովի Աստված Ավախճան, Վիշապաքաղ Քաջ

Ինչպես տեսնում ենք, մ.թ.ա. 2-րդ հազ. պատկանող այս կնիքի վրա
գաղափարագրված Հայ Աստծո տիտղոսների մեջ հիմնական երեք բաղադրիչները
(Ծիրանի Ծով, Վիշապաքաղ, Քաջ) կապված են Վահագնի անվան հետ, ըստ
միջնադարյան մատենագրության տվյալների:

30
 Հայոց նախնի Աստվածը

Վերի մեր քննությունն ուղղորդում է այն մտքին, որ Վիշապաքաղ մակդիրը

կրող dEN.KI=dE2.A=dHai=Հայ Աստվածը և Վահագն Աստվածը նույնական են: Սակայն
մենք սեպագիր աղբյուրներից չբերեցինք ուղղակի տվյալներ, որ Վահագն (Վահակն,
Վահանկ) անունը պատկանել է Հայ Աստծուն: Այս բացը լրացնելու համար
անդրադառնանք Մովսես Խորենացու հաղորդած մի քանի տվյալների:
Խորենացին Աբգարին ներկայացնելով որպես Հայքի թագավոր, նրան
բնութագրում է որպես իմաստուն այր, իսկ նրա անունը մեկնաբանում է «ավագ այր»:
Շումերական սեպագիր աղբյուրներն էլ հաղորդում են, թե dEN.KI=dE2.A=dHai=Հայ
Աստվածն արարում է յոթ իմաստունների, ովքեր կոչվում էին AB.GAL-ներ: Յոթ
իմաստունների այս անվանումը նշանակում է Հայր (=AB=ապի, ափո) Մեծ (=GAL
=գաղ=«խոշոր, մեծ»): Ուստի, ըստ սպագաիր տվյալների, Աբգար անունը
մեկնաբանելի է «մեծ հայր» իմաստով։
Խորենացին հաղորդում է, թե Ուռհան (Եդեսիան) իր մայրաքաղաքը
դարձնելով, Աբգարը Մծբինից այնտեղ է տեղափոխում իր աստվածների կուռքերը և
բերում է աստվածների անունները՝ հետևյալ կարգով (փակագծերի ներսում բերված
են դիցանվան ձեռագրական տարբերակները).
1. Նաբոգ (Նաբագ, Նաբոկ, Նաբատ)
2. Բել (Բեղ)
3. Բաթնիքաղ (Բաթանի Քաղ, Բաթանիքաղ)
4. Թարաթայ
Ինչպես ցույց են տալիս աստվածների անվանաձևերը, Խորենացին օգտվել է
սեմական, հավանաբար ասորերեն աղբյուրից: Այժմ անդրադառնանք այս
դիցանուններից յուրաքանչյուրին և փորձենք պարզել, թե ով ով է:
Նաբոգ -–Սա ներկայացնում է հինկտակարանյան ուղղագրության Նեբո
Աստծուն և գալիս է սեպագրական Nabu (շումերերեն dNa-bi-um) դիցանունից: Սա
Արմենակ=Մարդուկի ավագ որդին է, Հայ Աստծո թոռը և, ըստ Խորենացու

31
ներկայացրած ժառանգորդական շղթայի, համապատասխանում է Արմենակի
որդիներից Կադմոսին կամ Արամայիսին:
Nabu Աստվածը գրի, գրչության հովանավոր Աստվածն էր և
պատկերագրության մեջ նրա անունը ներկայացվել է եղեգնեա գրիչի պատկերով: Մեզ
մատենագրությունից հայտնի դիցանուններից Nabu-ին համապատասխանում է Տիր
Աստվածը, ով ևս գրչության հովանավորն էր, Արամազդ=Մարդուկի որդին էր և նրա
քարտուղարը:
Բել -–Աքքադերեն bel=«տեր» տիտղոսը (շումերերեն EN) մ.թ.ա. 2÷1 հազ.
սեպագիր աղբյուրներում հիմնականում պատկանել է Արմենակ=Արամազդ=
Մարդուկին՝ Հայ Աստծո ավագ որդուն: Քաջանց դիցարանում Բել Մարդուկը
համարվել է Արարիչ Աստված, Աստվածների թագավոր և Երկնքի տիրակալ:
Դիցարանի մյուս աստվածները (ամպրոպի, արևի, անդրաշխարհի, պատերազմի և
այլն) համարվել են նրա դրսևորումները: Այսինքն դեռևս մ.թ.ա. 2-րդ հազ. Մարդուկի
պաշտամունքը կրել է միաստվածայն կրոնին յուրահատուկ բոլոր հատկանիշները:
Մարդուկը մատենագրությունից հայտնի Արամազդն է:
Մարդուկին bel=«տեր» են կոչել Բաբելոնի, Աքեմենյան Իրանի, Սելևկյան
արքաները: Բել Մարդուկը հայտնի էր նաև Որդի, Որդի Վառ, Որդի Ճշմարիտ
անուններով: Նա Քաջանց (URARTU) դիցարանի գերագույն Աստվածն էր և կրում էր
HAL.DI = Որդի Աստված անուն:
d

Բաթնիքաղ -–Սա Խորենացու ցուցակի չորրորդ Աստվածն է և նրա անվան մեջ

տեսանելի է հայերեն քաղ=«այծ» բառը: Դիցանվան Բաթնի- բաղադրիչը սեմական է և
ներկայացնում է bṭn=«վիշապ, մեծ օձ» բառը (արամերեն ptn, եբրայերեն ptn,
սիրիայերեն patnō, ուգարիթյան սեպագիր այբուբենով bṭn): Քանի որ սեմական գրերը
բաղաձայնային են, ապա bṭn=բթն գրության մեջ տեղադրելով համապատասխան
ձայնավորները, ստանում ենք ճշգրիտ Խորենացու բերած Բաթնի- ձևը:
Հետևաբար Բաթնիքաղ դիցանունը նշանակել է Վիշապաքաղ և անշուշտ
ներկայացրել է dEN.KI=dE2.A=dHai=Հայ Աստծուն՝ Վիշապաքաղ Վահագնին:
Այսպիսով Խորենացու բերած դիցանունների եռյակը ներկայացնում է Հայոց
ազգային դիցարանի երեք սերնդի աստվածների.

32
 Խորենացի Սեպագիր Մատենագիտական Հայոց նահապետներ
(Աբգարի աղբյուրներ տվյալներ (ըստ Խորենացու) Սերունդը
աստվածները)
Նաբոգ Agd
Տիր Կադմոս/Արամայիս Թոռ
Urd

d
Nabu
Բել d
Marduk Արամազդ Արամանեակ Որդի
d
HAL.DI
Բաթնիքաղ d
EN.KI Վահագն Հայկ Հայր
(Վիշապաքաղ) E2.A
d

d
Hai

Ակնհայտ է, որ այս ցուցակում բացակայում է իգական աստվածությունը

(Մայր, Տատ) և այն ներկայացնում է Խորենացու ցուցակի չորրորդ դիցանունը:
Թարաթայ - Ցուցակի չորրորդ դիցանունը համապատասխանում է սեմական
վիմագիր արձանագրություններից հայտնի Ţrṭy = Ţaraṭay = Թարաթայ դիցանվանը,
որը ներկայացրել է Մայր Աստվածուհու: Այս Աստվածուհու անունը հիշատակված է
դիցանունների և զոհաբերությունների ցուցակներում: Արձանագրություններից
մեկում նշված է, որ նրան զոհաբերվել են մի կով և մի ոչխար:
Այսպիսով Խորենացու աստվածացուցակը եզրափակում է Մայր Աստվածուհու
անունը: Կանգ չենք առնի Աստվածուհու անվան ճշգրտման վրա, միայն նշենք, որ այն
չի ստուգաբանվում սեմական լեզուներում:

Նկար 21. Քաջանց արքայի կոթող, որի վրա Խորենացու հիշատակած չորս աստվածների
անունների գաղափարագիր նշանները դրված են իրար մոտ: Ցածում երեք սերնդի արական

33
 աստվածներն են (Որդի, Թոռ,Պապ) և դրանց վերևում Մայր Աստվածուհին: Մայր
Աստվածուհու անունը գաղափարագրող և հունական գլխատառ օմեգա (Ω) հիշեցնող
նշանագրի ընթերցումն է Ծին: Այս նշանագրի հնագույն նմուշները ևս Սյունիքի

ժայռապատկերներում են ( , , , ): Փաստը վկայում է, որ Սյունիքի

ժայռապատկերները փորագրողները դեռևս վերին հին քարի դարում պաշտել են այս Մայր
Աստվածուհուն:
Մ.թ.ա. 2-րդ հազ. Քաջանց արքաների կոթողների, մ.թ.ա. 2÷1 հազ կնիքների
վրա այս չորս աստվածների անունների գաղափարագիր նշանները հաճախ են
հանդես գալիս կողք կողքի (տես նկար 21):
Կոթողների մի քանի հավելյալ պատկերներ բերված են նկար 22-ում: Այս չորս
աստվածությունների խումբն իր մեջ կրում է նաև հայոց նահապետական ընտանիքի
խորհուրդը (պապ/հայր, տատ/մայր, որդի, թոռ):

1 - Հայր Աստված
2 - Մայր Աստվածուհի
3 - Որդի Աստված
4 - Թոռ Աստված
Նկար 22. Քաջանց արքաների կոթողներ:

Քաջանց կոթողների վրա հաճախ Մայր Աստվածուհու անվան նշանագիրը դրված է

EN.KI=dE2.A=dHai=Հայ/Վահագն
d
Աստծո
անվան նշանագրին կից (տես նկար 23): Այս
դեպքում Հայ=Վահագն Աստծո և Մայր
Աստվածուհու անունների նշանագրերը dAN և
EN.LIL2 դիցանունների հետ փորագրվել են
d

կոթողի առաջին շարքում: Սա աստվածների

քառյակի մի այլ՝ ավելի վաղ տարբերական է
Նկար 23.
(Մայր Աստվածուհի, dEN.KI, dEN.LIL2, dAN):

34
 Այս փաստից բխում է, որ Մայր Աստվածուհին Հայ Աստծո կինն է, Մարդուկի
մայրը, Nabu-ի տատը:
Հազարամյակների ընթացքում այս ավանդույթը պահպանվել է և դրսևորվել է
նաև ավելի ուշ ժամանակներում (նկար 24ա)՝ նույնիսկ քրիստոնեական
ժամանակներում, որի մի նմուշը տես նկար 24բ-ում:

բ
Նկար 24. ա) Կոմմագենեի Անտիոքոս Ա արքայի (մ.թ.ա. 70÷34, ազգությամբ հայ, ծագումով
հայոց Երվանդունիների արքայատոհմից) Նեմրութ լեռան վրա կառուցած դամբարան-
սրբավայրի աստվածների արձանախումբը (վերակազմություն): բ) Թեղենյաց վանքի
Կաթողիկե եկեղեցու (12-րդ դար) բեմի ճակատային մասի չորս քառակուսի քարերի վրա
ներկայացվել են չորս աստվածները: Ինչպես նշել ենք վերը սիրամարգի պատկերը
ներկայացրել է dEN.KI=dE2.A=dHai=Հայ Աստծուն՝ Վահագնին:
Անցնենք Մովսես Խորենացու հաղորդած հաջորդ կարևոր փաստին:
Քրիստոնեություն ընդունած Աբգար թագավորի անունից Մովսես Խորենացին
Քրիստոսին բնութագրում է որպես «Հրի և Ջրի Արարիչ Աստծո Որդի»: Այս
բնութագրից բխում է, որ
ա. Հայոց ազգային դիցարանի Արարիչ Աստվածը համարվել է երկու կենսատու
և մաքրագործող տարրերի՝ Հրի և Ջրի արարիչը,

35
 բ. քրիստոնեական Հայր Աստվածը նույնանում է Հայոց ազգային դիցարանի
Հրի և Ջրի Արարիչ Աստծո հետ, իսկ Քրիստոսը՝ նրա Որդու հետ:
Անշուշտ Աբգարի աստվածների վերը հիշատակված քառյակի մեջ պիտի լինեն
նաև Հրի և Ջրի Արարիչ Աստծո և նրա Որդու անունները: Վերի մեր քննության
ընթացքում պարզեցինք Արարիչ Հայ Աստծո նույնությունը Վահագնի հետ և նրանց
պաշտամունքի կապը Ջրի հետ, բայց չանդրադարձանք Հուր տարրին: Դա կանենք
ստորև, սակայն մինչ այդ էլ կարող ենք ասել, որ Հրի և Ջրի Արարիչ Աստավածը
Վիշապաքաղ Հայ/Վահագն Աստվածն է (=քրիստոնեական Հայր Աստված), իսկ նրա
որդին՝ Մարդուկը/Արմենակը (=Քրիստոս):
Այժմ դառնանք Հուր տարերքի դրսևորմանը Հայոց ազգային դիցարանի
Արարիչ Աստծո պաշտամունքի մեջ:

Հուր և Ջուր կամ Ծիրանի Ծով

Ջուրը բնության ամենաառեղծվածային տարրն է:

Քիմիայի դպրոցական դասագրքից գիտենք, որ ջրածնի երկու ատոմների և
թթվածնի մի ատոմի միացումից է առաջանում ջրի մոլեկուլը.
2H + O2 = H2O
Դպրոցական տարիներից նաև գիտենք, որ որևէ տարրի միացումը թթվածնի
հետ այրման պրոցես է: Հետևաբար կարող ենք ասել, որ ջուրը ծնվում է այրման
պրոցեսի ընթացքում և վառված ջրածնի «մոխիրն» է: Բայց նաև գիտենք, որ ջուրը
կրակին հաղթող , հանգցնող տարրն է, այսինքն՝ կրակը ծնում է իրենից հզորին՝ ջրին:
Բնության մեջ Հուրը և Ջուրը միակ մաքրագործող տարրերն են: Սակայն եթե
Հուրը ախտի հետ ոչնչացնում է նաև ախտը կրողին (վառում է), ապա Ջուրը և ախտն
է մաքրում, և ախտը կրողին կենսատու ուժ է հաղորդում:
Բաբելոնում Քաջանց դիցարանի d
E2A=Հայ Աստծո անուններից մեկը
ներկայացվում dKA-MU-UL-LA, dKA-MUL-LA ձևով: Երկու գրելաձևերում էլ վերջի -LA

36
վանկը հնչյունական լրացում է և բուն դիցանունն է dKA-MU-UL կամ dKA-MUL: Սրա
հայերեն զուգահեռի վերականգնման երկու տարբերակ ենք տեսնում.
ա. KA սեպանշանի համար վերցնում ենք նրա qa3 ընթերցումը և դիցանվան
համար ստանում d
Qa3-mu-ul կամ d
Qa3-mul ձևերը և համապատասխանեցնում
հայերեն «քամող» բառին․ dQa3-mu-ul, dQa3-mul=Աստված Քամող: Վերջինի արմատն է
քամ=«ջուրը, հյութը դուրս հոսեցնելը» և բայական ձևն է քամել=«ճնշելով ջուրը, հյութը
դուրս հանել»: Հայերենում «քամ» է կոչվել գարնանային ձնահալից գոյացող կամ
գետնից դուրս ելնող ջուրը և ըստ այդմ, «քամ» բառը կրել է «գետ» իմաստ: Հետևաբար
E2A=Հայ Աստծո Քամող բնութագիրը նշանակել է «ջուրը դուրս հանող, դուրս
d

հոսեցնող, բխեցնող», ինչը ճշգրիտ համապատասխանում է E2A=Հայ Աստծո

d

բնությանը:
բ. Երկրորդ տարբերակում KA սեպանշանի համար վերցնում ենք qa 3
ընթերցումը, իսկ MU սեպանշանի համար՝ նրա wu4 ընթերցումը: Արդյունքում,
դիցանվան mu-ul=mul բաղադրիչի համար կունենանք -mu-ul=-wu4-ul=-wul=-ւող
(l=ł=ղ), իսկ ամբողջական դիցանունը կստանա dQa3-wu4-ul = dQawuł = Աստված Քաւող
ընթերցում: Դիցանունը կազմող «քաւ» արմատն ունի «մեղքը հանել, մեղքի
թողություն, մաքրագործում, արդարացում, սրբացում» իմաստ և արտահայտում է Հայ
Աստծո (=ջրի) մաքրագործող էությունը:
Բնության մեջ այս երկու հզոր տարրերը (հուր և ջուր) առաջացման երկու նույն
ակունք ունեն՝ Ստորերկրյա աշխարհն ու Երկինքը.
Ստորերկրյա աշխարհ - այստեղից բխում է և ջուրը (աղբյուր), և հուրը
(հրաբուխ):
Երկինք - այստեղից թափվում է ջուրը (անձրև, ձյուն) և հուրը (կայծակ):
Ստորերկրյա աշխարհից Հրի և Ջրի բխումն է, որ կապված է Հայ=Վահագն
Աստծո պաշտամունքի հետ:
Երկնքից Հրի և Ջրի բխումը կապված է ամպրոպի Աստծո պաշտամունքի հետ:
Վերջինիս անունը սովորաբար գաղափարագրվել է IM սեպանշանի միջոցով (dIM): IM
նշանագրի և դիցանվան սեպագիր գրելաձևերի քննությունից պարզել ենք, որ
ամպրոպի Աստծո հիմնական անունն էր dIM=Աստված Հովան, ով Սասնա Ծռեր
էպոսում ներկայացված է Ձենով Օհանի կերպարով: Հովան դիցանունը բնիկ հայերեն

37
հով=«քամի, հողմ» բառի հոգնակի հավաքական ձևն է։ Շումերական սեպագիր
աղբյուրներում նշվում է, թե dIM = Հովան Աստվածը dE2.A = Հայ Աստծո եղբայրն է:
Ստորերկրյա աշխարհից Հրի և Ջրի բխման բուն ակունքը Ծիրանի Ծովն է և
այս անվանումը մեզ է հասցրել Մովսես Խորենացին Վահագնի ծնունդի
նկարագրության դրվագում: Խորենացու հաղորդածի (և Վահագնի ծննդյան
նկարագրության, և Ծիրանի Ծով անվանման) իսկությունը հաստատում են
շումերական սեպագիր աղբյուրները:
Նախ անդրադառնանք ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերի ծովի Ծիրանի
անվանմանը:
Հայերենում «ծիրան» բառը ծիրան պտուղի անվանումն է, որից
ծիրանի=«ծիրանագույն, շիկակարմիր» գույնի անվանումն է: Մ.թ.ա. 3-րդ հազ.
աքքադացիները ծիրանը կոչում էին «հայկական խնձոր» կամ պարզապես
«հայկական» (armannu):
Շումերները «ծիրան» բառը գաղափարագրում էին IR/ER սեպանշանի միջոցով,
որի դիմաց սեպագիր բառարաններում բերվում էր ծիրանի աքքադերեն

armannu=«հայկական» անվանումը: IR/ER սեպանշանը ծագել է , ,

նշանագրից, որը , , = GAG նշանագրի և հորիզոնական գծիկների

կցագրություն է:
GAG նշանագիրը սեպի սխեմատիկ պատկեր է, որի եր-իթ անվանման «եր-»
հիմքը դարձել է IR/ER սեպանշանի er, ir ընթերցումն ու անվանումը: Հորիզոնական
գծիկները, որոնք հաճախ են կցագրվում այս կամ այն սեպանշանին, արտահայտում
են գույնի, գունավորելու գաղափարը և ընթերցվել են gun, gunu=գոյն=«գույն,

բազմագույն» (աքքադերեն barmu):4 Այսինքն, IR= նշանագիրն ընթերցվել է IR-gun,

ինչը տառացի նշանակել է śirani-gun=ծիրանագույն: Այս փաստերը վկայում են, որ IR

սեպանշանն ունեցել է śirani=ծիրանի ընթերցում:

4
․ Ակնհայտ է, որ եթե gun, gunu=գոյն բառը մ․թ․ա․ 3-րդ հազարամյակի սկզբից գործածվել է սեպագրության
մեջ, ապա հայերեն «գոյն» բառը չի կարող փոխառություն լինել նույնիմաստ միջին պարսկերեն gūn բառից։
Բառի գրավոր վկայությունից ավել քան 2000 տարի հետո են իրանական ցեղերը հայտնվել
տարածաշրջանում։ Իրականում իարանական լեզուներն են gūn բառը փոխառել հայերեն «գոյն» բառից։

38
 Այժմ դառնանք Երկրի ընդերքի՝ ստորերկրյա աշխարհի սեպագիր
անվանումներին, որոնց գրառումները սկսվում են IR/ER սեպանշանով: Այդ
անվանումներից ամենատարածվածն են irşetu/erşetu և irkallu/erkallu անվանումները,
որոնք համարվում են աքքադերեն բառեր: Արդյո՞ք այս բառերը սեմական ծագում
ունեն:
Ո՛չ, որովհետև դրանք գործածվել են միայն աքքադերենում և որևէ այլ
սեմական լեզվում գոյություն չունեն:
Ո՛չ, որովհետև այդ անվանումները աքքադերենում չեն ստուգաբանվում:
Ո՛չ, որովհետև այդ բառերի արտահայտած գաղափարները ձևավորվել են
Հայքում, պայմանավորված են Հայքի աշխարհագրական առանձնահատկությամբ:
Ո՛չ, որովհետև այդ անվանումները մաքուր հայերեն կազմություններ են և
հայերենից (=շումերերենից) են անցել աքքադացիներին:
Այժմ հիմնավորենք մեր այս պնդումները և հայերենի դաշտում ստուգաբանենք
Ստորերկրյա աշխարհի հիշյալ սեպագիր անվանումները:
Սկսենք irşetu/erşetu ամենագործածական անվանումից: Այն կազմված է երկու
պարզ բաղադրիչներից IR=śirani=ծիրանի և şetu: Երկրորդ՝ նշել ենք, որ şētu=«լույս,
երկնային լուսատուների ծագումը, նրանց պայծառ տեսքը» բառը ևս գործածվել է
աքքադերեն արձանագրություններում, սակայն բառը բնիկ հայերեն է և
ներկայացնում է ցայտ, ցաթ, ցէթ=«լույս ցոլալ, ծագել» պարզ արմատը
(բարբառներում՝ ծաթ, ծէթ, ցաթ, ձաթ): Հետևաբար Ստորերկրյա աշխարհի այս
անվանման իրական ձևն է IR-şētu=śirani-şētu=ծիրան-ա-ցայտ=ծիրանացայտ=
«ծիրանագույն լույս ճառագող»: Ծիրանացայտ=irşetu/erşetu ընթերցում ունի նաև
UD=«արև, լույս» սեպանշանը, որով գրառվել է ծագող Արևի Աստծո անունը․
Ծիրանացայտ=«ծիրանագույն լույս ճառագող»:
Նույն պատկերացումների հիման վրա է ձևավորվել նաև Ստորերկրյա
աշխարհի երկրորդ՝ irkallu անվանումը, որը նույնպես համարվում է աքքադերեն
անվանում: Այս մի անվանումը գործածվել է նաև որպես դիցանուն ( dIr-kal-lu): Irkallu
անվանման վանկագիր գրելաձևերը (IR-kal-la, IR-ka-al-la, IR-kal-lum, IR-kal-lu) ցույց
են տալիս, որ -la, -lum, -lu վանկերը kal բառի հնչյունական լրացումներն են և բառի
կազմության, ընթերցման և իմաստի վրա չեն ազդում: Այսինքն բուն անվանումն ունի
IR-kal կազմություն:
39
 Ցույց տանք, որ այն կարող էր կազմվել միմիայն հայերենի դաշտում:
Ստորերկրյա աշխարհի այս անվանման մեջ մտնող kal բառը ներկայացվում է որպես
աքքադերեն kalû=«բռնել, պահել»: Իրականում այն բնիկ հայերեն կալ=«բռնելու,
պահելու գործողությունը» արմատն է, որից՝ կալուլ, կալլուլ, կալնուլ=«բռնել, տիրել»:
Ըստ լեզվաբանների, այս բառն իր զուգահեռներն ունի հնդեվրոպական լեզուներում։
Կալ=«բռնելը» բառը շումերերենում հիմնականում գաղափարագրվել է GUL
սեպանշանի kul2=կալ ընթերցման միջոցով:
Արդյունքում, Ստորերկրյա աշխարհի այս անվանման մեջ ևս տեղադրելով
IR=śirani=ծիրանի ընթերցումը, կունենանք.
IR-kal = śirani-kal = Ծիրանակալ =«Ծիրանի (լույսը, ծովը) պահող, ընդգրկող»,
որտեղից արևածագին և արևամուտին դուրս է ցայտում Ծիրանի Ծովի շիկակարմիր
լույսը:
Վահագնի ծննդյան նկարագրության առաջին երեք տողերում Ծիրանի Ծովը
ներկայացնում է որպես եռոլորտ Տիեզերքի (Երկինք, Երկիր, Ստորերկրյա աշխարհ)
ստորին ոլորտը, հիմքը՝ Ստորերկրյա աշխարհը.
Երկներ Երկին,
Երկներ Երկիր,
Երկներ և Ծովն Ծիրանի...
Հաջորդ տողում (Երկն ի Ծովուն ուներ զկարմրիկն եղեգնիկ) հայտնվում է
ամենաառեղծվածային ու առանցքային կերպարներից մեկը՝ եղեգնը: Ծննդյան
հիմնում Վահագն դիցանունը չկա և, ըստ Խորենացու, նրան ներկայացնում է
խարտյաշ պատանին:
Նույն առանցքային կերպարներն ու բառերն են օգտագործվել նաև Շումերի
վաղ դինաստիական ժամանակներից (մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի առաջին կես) մեզ
հասած սեպագիր տեքստում: Ամբողջ տեքստը կազմված է չորս սյունակից: Բերենք
առաջին երկու սյունակների սեպագիր տեքստը և հայերեն տարբերակը:
Շարադրանքը չծանրաբեռնելու համար սեպանշանների տվյալ իմաստներին
համապատասխանող տարընթերցումներին (հայերեն ընթերցումներին) չենք
անդրադառնա:

40
Սեպագիր տեքստը Բառարան Հայերեն թարգմանությունը
Սունյակ I
1 GI KUK GI=եղեգն, KUK=կոկ=«մաքուր, Եղեգն սուրբ,
զարդարուն, սուրբ»
2 GI GIŠGI GIŠ
GI=«շամբ, եղեգնուտ» Եղեգն Ծիրանի Ծովի,
LAGABxHAL LAGABxHAL=Ծիրանի Ծով
3 GI PA ZU5 PA=«գագաթ, սաղարթ, ճյուղ» Եղեգն, գագաթդ
ZU5=«քո»
4 SU4 SU4 SU4=սօս=«կարմիր» Կարմիր, կարմիր՝
5 UR2 ZU5 UR2=ոռ=«տակ, հիմք, արմատ» Արմատդ:
Սունյակ II
d
1 EN.KI EN=արարիչ, KI/KE=կեանք Աստված Արարիչ Կեանքի,
2 KI U-IG KI/KE=կեանք, U-IG=ha3-ik= Կենդանի Հայկ,
Haik=Հայկ
3 PA ZU5 - Գագաթդ
4 UD KAxŠU MU-DU UD=«արև», KAxŠU=«ներսը» Արևի ներսում,
MU-DU=մուտ=«ներս մտնելը»
5 KAxSA ZU5 KAxSA=«մորուս, մորուք» Մորուսդ՝
6 ZA-KUR ZA=«ակն», KUR = erşetu= Ակնում Ծիրանացայտ:
Ծիրանացայտ
7 GI KURMUŠ3 - ŠA4 KUR
MUŠ3-ŠA4 = Մուշ երկրի Եղեգն Մուշ երկրի,
8 GI EN KI NUN KI NUN=հեղինակ=«առաջնորդ, Եղեգն՝ արարիչ կեանքի,
գլխավոր, պետ, իշխան» հեղինակ կեանքի,
9 HI GAN GA2-GA2 HI=առոյգ, GAN=հան= «նախնի,
ծնող, մեծհայր, մեծ մայր», Առոյգ նախնի հովանավոր:
GA2-GA2=«հովանավոր»

Սեպագիր տեքստի պարզ ու անպաճույճ ոճը և հիմնական բառապաշարը

(եղեգն, Ծիրանի Ծով, կարմիր, մորուս, արև) նույնական են Վահագնի ծննդյան հիմնի
ոճի ու բառապաշարի հետ:
Սեպագիր տեքստից մեզ լրացուցիչ հայտնի է դառնում, որ
d
EN.KI=Հայ=Վահագն Աստծո մի կարևոր բնութագիր. նրա գագաթը գտնվում է Արևի
ներսում (Հուր), իսկ հիմքը՝ Ծիրանի Ծովում (Ջուր) և միացնում է այդ երկու
տարերքները:
Սեպագիր տեքստում ևս կենտրոնական կերպարը եղեգն է: Ինչպես նշեցինք,
Վահագնի ծննդյան հիմնում դիցանուն չի հիշատակվում և Խորենացին է լրացուցիչ
հաղորդում, որ Վահագնի ծննդյան նկարագրությունն է: Շումերական տեքստում
հիշատակվում է dEN.KI=Հայ Աստվածը, ով ներկայացվում է որպես կենդանի Հայկ:
Շատ կարևոր է նաև սեպագիր տեքստում կատարվող այն պնդումը, թե եղեգնը
Մուշ երկրում է: Այս փաստը կարևոր է երկու առումով.

41
 ա. Մովսես Խորենացին Հայկի բնակության վայր է նշում Տուրուբերան
աշխարհի Հարք գավառը, որն ընդգրկում էր Արածանի (Արեվելյան Եփրատ) գետի
միջին հոսանքը: Այստեղ է միայն ավանդաբար հիշատակվում Մուշ տեղանունը
(գավառ, քաղաք, գետ, դաշտ):
բ, Հարքում էր Աշտիշատ քաղաքը, որտեղ Վահագնի, Աստղիկի և Անահիտի
հռչակավոր մեհյաններ էին: Գրիգոր Պարթևն ավերում է մեհյանները, տեղում
եկեղեցի է կառուցում և Աշտիշատն իր շրջական տարածքներով դարձնում է
կաթողիկոսական կալվածք: Սեպագիր տեքստում Մուշ երկրանունը գրառված է
MUŠ3 սեպանշանով, որը dINANNA = dIŠTAR = Աստղիկ Դիցուհու անվան գրառման
հիմնական գաղափարագիրն էր: Բացի այդ, MUŠ3 սեպանշանը գործածվել է նաև
«դաշտավայր», «սրբազան տարածք» և «երկիր» իմաստներով (հիշենք, որ մշեցիներն
իրենց հայրենիքը կոչում են յերգիր):
Այսինքն, Մուշը Վահագնի պաշտամունքի կենտրոն լինելու փաստի
վկայությունը հասնում է մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի սկիզբ: Հայոց ազգային հավատքի
ու պատմագիտության տեսանկյունից սա կարևոր փաստ է:
Մեր խնդրի տեսանկյունից մի ավելի կարևոր հարց ենք տեսնում. ինչո՞վ է
եղեգն բույսն արժանացել մեր նախնիների ուշադրությանը, որ նրան կապել են
Արարիչ Աստծո՝ Վահագնի պաշտամունքի հետ, համարել «արարիչ կեանքի»: Ավելին,
Վահագնը ծնվում է հենց եղեգան փողից: Ուշադրության է արժանացել բույսը՞, թե՞
նրա «եղեգն» անվանումը: Քանի որ սեպագիր տեքստը մեզ է հասել
գաղափարագրության ժամանակներից, ապա առավել հավանական է երկրորդ
տարբերակը: Այսինքն, եղեգի պատկերով և նրա «եղեգն» անունով գաղափարագրվել
է մի այլ՝ վերացական իմաստ արտահայտող համանուն բառ:
Այս պարագայում առաջանում է երկրորդ հարցը, թե որն է այդ համանուն բառը
և ինչ իմաստ է արտահայտել: Ո՞րն է ռեբուսի պատասխանը:
Այս հարցի պատասխանը բացահայտ դրված է սեպագիր տեքստի
նախավերջին տողում.
«Եղեգն՝ արարիչ կեանքի, հեղինակ կեանքի»:
Անշուշտ եղեգն ինքը չի կարող կեանքի արարիչ ու հեղինակ լինել և նրա
անունն է, որ արտահայտում է այդ իմաստը և տալիս ռեբուսի պատասխանը: Հայերեն

42
«եղեգն» բառը կարող ենք մասնատել երկու պարզ ու իմաստակիր բաղադրիչների՝
արմատների.
եղ =«գոյություն, լինելը»
էգն = այգ =«առավոտ, սկիզբ, ծագում» (հիշենք Վանի հարսնեական երգի
տողերը.
Էգ բարև, այ էգ, բարև,
Էգն արևուն տանք բարև):
Արդյունքում պարզում ենք, որ բույսի «եղեգն» անվանումը համանուն է եղ էգն =
եղէգն =«գոյության սկիզբ, գոյության ծագում» բարդված բառին:
Ահա այս եղէգն =«գոյության սկիզբ, գոյության ծագում» բառն է, որ դարձել է
d
EN.KI=Հայ=Վահագն Աստծո բնութագիրը, որն էլ գաղափարագրվել է եղեգնի
պատկերով (հետագայում նրանից ծագած սեպանշանով) և ընթերցվել նրա «եղեգն»
անվանումով:
Հետևաբար սեպագիր տեքստի հայերեն տարբերակում արդեն կարող ենք
GI=եղեգն ընթերցումը փոխարինել եղ էգն, եղէգն=«գոյության սկիզբ, գոյության
ծագում» բառով: Այժմ տեքստը կունենա հետևյալ տեսքը.

Սեպագիր տեքստը Հայերեն ընթերցումը

Սունյակ I

1 GI KUK Եղ էգն սուրբ,

2 GI GIŠGI LAGABxHAL Եղ էգն Ծիրանի Ծովի,

3 GI PA ZU5 Եղ էգն, գագաթդ

4 SU4 SU4 Կարմիր, կարմիր՝

5 UR2 ZU5 Արմատդ:

Սունյակ II
d
1 EN.KI Աստված Արարիչ Կեանքի.

2 KI U-IG Կենդանի Հայկ,

3 PA ZU5 Գագաթդ՝

4 UD KAxŠU MU-DU Արևի ներսում,

5 KAxSA ZU5 Մորուսդ՝

6 ZA-KUR Ակնում Ծիրանացայտ:

43
 7 GI KURMUŠ3 - ŠA4 Եղ էգն Մուշ երկրի,

8 GI EN KI NUN KI Եղ էգն՝ արարիչ կեանքի, հեղինակ կեանքի,

9 HI GAN GA2-GA2 Առոյգ նախնի հովանավոր:

Գաղափարագրության մեջ եղեգնի պատկերի և նրա «եղեգն» անվան

վերաբերյալ վերն ասվածը վերաբերում է նաև Վահագբի ծննդյան հիմնին:
Ավելացնենք, որ եղեգնի սխեմատիկ պատկերից ստեղծված հնագույն
նշանագրերը ևս վերին հին քարի դարում փորագրված Սյունիքի
ժայռապատկերներում են (տես ստորև աղյուսակը) :

Շումերական «եղեգն» նշանագիրը Սյունիքի ժայռապատկերների «եղեգն» նշանագիրը

(մ.թ.ա. 4-րդ հազ. վերջին քառորդ) (վերին հին քարի դար)

Այսպիսով Վահագնի ծննդյան հիմնը և Շումերի վաղ դինաստիական

ժամանակների սեպագիր տեքստը ցույց են տալիս, որ Ծիրանի Ծովում է գտնվում
Կեանքի Սերմը, այն սերմը, որից հղիանում է Ծովինարը, ըստ Սասնա Ծռեր էպոսի:
Ծիրանի Ծովից դուրս է ժայթքում Կեանքի Սերմը, որպես հուր-հրեղեն պատանի, ով
Արարիչ dEN.KI=Հայ=Վահագն Աստվածն է, ով հետո պիտի արարի Տիեզերքն ու
d
մարդուն: EN.KI=Հայ=Վահագն Աստծո հետագա արարչական գործունեությունը
մանրամասն ներկայացված է «dEN.KI-ն և աշխարհակարգը» և «dEN.KI-ն և
NIN.HUR.SAG-ը» սեպագիր ասքերում:
d

Այս պատկերից ձևավորվել է մի տեսակետ ևս, որում Ծիրանի Ծովը

ներկայացվում է որպես Աստվածածին, Աստվածամայր=Ծովինար և պատահական չէ,
որ սեպագիր աղբյուրներում Ծիրանի Ծովը ներկայացվում է որպես Կեանք ծնող
մայր, արգանդ: Ծիրանի Ծովի անվանումը գաղափարագրող սեպանշանը
(LAGABxHAL) ունի A-GA-RI-IN=«մայր, արգանդ» ընթերցում:

44
 Սեպագիր բառարաններից մեկում Ծիրանի Ծովը ներկայացվում է որպես
Երկինքն ու Երկիրը ծնող Մայր Աստվածուհի
AMA U3 TU AN KI = dLAGABxHAL = dNAMU,
d

որտեղ՝ AMA=մայր, U3=ու, TU=ծնող, AN=Երկինք, KI=Երկիր, այսինքն NAMU

d

Դիցուհին (=Ծիրանի Ծով, Ծովինար) մայրն է ու ծնողը Երկնքի և Երկրի: dNAMU

դիցանունը վանկագրվում է NA-MA, NA-MU, NA-AM-MA, NAM-MU ձևերով, որոնց
հայերեն ընթերցման մի տարբերակն է նամ=«թաց, խոնավ» և նայ=«թաց, խոնավ, ջուր,
ծով» (MU սեպանշանն ունի i ընթերցում): Հայերեն «նամ» և «նայ» բառերի նախնական
իմաստն է «ջուր»:
Կարծում եմ, հենց նայ=«ջուր» բառի կրկնությամբ է կազմված Նանէ Դիցուհու
անունը (նայ-նայ>նանայ>նանէ) և տառացի նշանակել է «ջրեր»: Նանէ դիցանունը
համանուն է նան, նանա, նանէ, նանի=«մայր, մեծ մայր» բառին: Հետևաբար Նանէ
դիցանվան իմաստներն են «մայր, մեծ մայր» և «ջուր, ծով», ինչը
համապատասխանում է սեպագիր աղբյուրների տվյալներին, մասնավորապես
LAGABxHAL սեպանշանի Ծիրանի Ծով և «մայր, արգանդ» իմաստներին: Սեպագիր
աղբյուրները հենց NAMU=Նանէ=Ծովինար
d
Դիցուհուն են նշում որպես
d
EN.KI=Հայ=Վահագն Աստծո մայր.
NAMU = AMA dEN.KI-ga-ke4 =«մայրը dEN.KI աստծո»:
d

Առաջին հայացքից Ծիրանի Ծովի մասին հաղորդվող տվյալները կարող են

թվալ հակասական: Ասվում է, թե dEN.KI=Հայ=Վահագն Աստվածն է արարել Ծիրանի
Ծովը, այնտեղ կառուցել է իր սրբազան կացարանը և նա Ծիրանի Ծովի տիրակալն է:
Մյուս կողմից վկայվում է, թե dEN.KI=Հայ=Վահագն Աստվածը ծնվել է Ծիրանի Ծովից
և Ծովը նրա մայրն է, ծնողը:
Նախ ի՞նչ հասկանանք Արարիչ Աստծո ծնունդ ասելով, երբ նա ինքնագո,
մշտագո և անեղ է, ըստ իր կարգավիճակի: Նման հարցերի մասին մենք կարող ենք
դատել միայն մարդու մտքին հասանելի պատկերացումների և գիտելիքների
շրջանակում:
Ենթադրվում է, որ Արարչի մշտնջենական գոյությունը նյութական աշխարհից
դուրս է, որի մասին մենք գաղափար չունենալով, պայմանական կոչում ենք ոգեղեն
աշխարհ: Եթե Արարիչ Աստվածը, գտնվելով ոգեղեն աշխարհում, հղացել է
նյութական աշխարհ արարելու գաղափարը, ապա նախ պիտի հոգա նյութական
45
աշխարհում իր հայտնվելու միջոցը: Եվ նա արարում է նյութական աշխարհի առաջին
կառույցը՝ Ծիրանի Ծովը, որը դառնում է ոգեղեն և նյութական աշխարհներն իրար
կապող օղակը: Ապա Արարիչը նյութականացնում է Կեանքի Սերմը և հանձնում
Ծիրանի Ծովին: Այդ սերմից առաջինն ինքն է ծնվում նյութական աշխարհում
(Սանասարի ու Բաղդասարի ծնունդն էպոսում), որպես Միածին: Ապա Ծիրանի
Ծովում արարում է նախնական սրբազան Լեռը, որպես իր կանգնելու տեղ և
նախնական Երկիր: Նա հատում, ճեղքում է Լեռը և այն դառնում է երկգագաթ:
Ճեղքված լեռից դուրս են հորդում Ծիրանի Ծովի ջրերը, իրենց հետ բերելով Կեանքի
Սերմերը: Լեռն ընդարձակվում է և ընդունում Երկրի համար նախասահմանված
չափերը: Այս պատկերացման հետևանքով է, որ Արարիչ Աստվածը ներկայացվում է
որպես Ծիրանի Ծովն արարող և միաժամանակ նրանից ծնված:
Այսպիսին է ժամանակակից մարդու պատկերացումը նյութական աշխարհի
արարման մասին, որը ձևավորվել է նախնիների թողած հոգևոր-մշակութային
ժառանգության հիման վրա:
Վերը տեսանք, որ շումերական սեպագիր տեքստում առկա են Վահագնի
ծննդյան հիմնի բոլոր առանցքային բառերը, չնշելով, որ սեպագիր տեքստում
բացակայում է Վահագնին բնութագրող «պատանի» բառը: Սակայն dEN.KI Աստծո
սեպագիր անվանաձևերը, որոնք հիսունից ավել են, վկայում են, որ նա կրել է
«պատանի» մակդիր: Այդ անուններից մեկն է dKUK GI BAN3-DA, որտեղ BAN3-DA
բաղադրիչն ունի «պատանի» իմաստ (աքքադերեն şehru) և ներկայացնում է հայերեն
«պատանի» բառը: Հետևաբար Աստծո այս անվանաձևը կարող ենք ընթերցել այսպես.
KUK GI BAN3-DA = Աստված Սուրբ Եղէգն Պատանի:
d

Վահագնի ծննդյան մասին վերը շարադրված գրավոր վկայությունները

դրսևորվել են նաև պատկերագրության մեջ: Անդրադառնանք այդպիսի մի մի
պատկերի, որը ստեղծվել է Խորենացուց շատ դարեր առաջ: Խոսքը վերաբերում է մի
քանի տարի առաջ Արեվմտյան Հայաստանի տարածքում (ժամանակակից Դուլուկ/
Dülük բնակավայրում, Եփրատի միջին հոսանքի տարածաշրջան) հայտնաբերված
բազալտե կոթողին: Կոթողի բարձրությունը մոտ 1.5մ է, վերևի մասը՝ վնասված: Այն
հայտնաբերել են գերմանացի հնագետները, միջնադարյան եկեղեցու պատի մեջ (տես
նկար 25բ):

46
 Գերմանացի հնագետները կոթողի ստեղծման ժամանակը որոշելու ոչ մի
տվյալ չունենալով, կարծիք են հայտնել, թե այն հռոմեական ժամանակների է և
ներկայացնում է Յուպիտերին: Նման կարծիքի համար հիմք է հանդիսացել այն
փաստը, որ եկեղեցու տակ հայտնաբերվել է հռոմեական ժամանակների տաճարի
հետքեր: Պեղումները ղեկավարող պրոֆեսոր Է. Վինտերը թեև նշում է, որ կոթողը
ցուցադրում է տեղական պաշտամունքային ավանդույթների անընդհատությունը,
սակայն այն համարում է հռոմեական:
Բայց կա նաև երկրորդ փաստը, որն անտեսում են գերմանացի հնագետները:
Հռոմեական ժամանակների կառույցի տակ էլ հայտնաբերվել է վաղ երկաթի դարի
(մ.թ.ա. 11÷8-րդ դարեր) սրբատեղի: Հնագետները նշելով հանդերձ, որ կոթողը
պատրաստված է հին արեվելքին յուրահատուկ ոճով, այն համարում են հռոմեական:
Կոթողի նշանագրերի ընթերցումով ստորև ցույց կտանք, որ կոթողն իսկապես
ցուցադրում է տեղական պաշտամունքային ավանդույթների անընդհատությունը,
ունի հայկական ծագում և ներկայացնում է Ծիրանի Ծովից Վահագնի ծննդյան
պատմությունը, գրառված գաղափարագիր նշանագրերի միջոցով:
Կոթողի ամբողջական պատկերը բերված է նկար 25գ-ում:

Նկար 25. ա) Կոթողը միջնադարյան եկեղեցու

պատի մեջ, բ) Կոթողի ընդհանուր պատկերը:

բ
Եթե հանենք քանդակի հենքը և մարդակերպ աստվածության պատկերը, ապա
կստանանք պատկերագրությունը կազմող նշանագրերի կցագիր պատկերը (տես
նկար 26): Ողջ պատկերը կազմված է վեց նշանագրերից. կենտրոնում եղեգնի

47
պատկերն է, նրանից ձախ՝ հոսող ջրի պատկեր է, որին տրվել է եղջյուրի ձև, աջ
կողմում՝ ճյուղի պատկեր է, իսկ ջրի և ճյուղի պատկերների տակ աստղանշաններ են:
Այս հինգ նշանագրերը վերևից կցված են Ծիրանի Ծովի Ավազան նշանագրին

( = = Ծիրանի Ծովի(= ) Ավազան(= )), որին անդրադարձել ենք:

Նշանագրերի այս դասավորությունից իսկ արդեն երևում է, որ ամեն ինչ բխեցվում է
Ծիրանի Ծովից, որ ամենի հիմքում Ծիրանի Ծովի ավազանն է:
Այժմ դառնանք այս նշանագրերի ընթերցումներին (հարմարության համար
նշանագրերը տեղադրել ենք պառկած վիճակում):

- Ծիրանի Ծովից հառնող

կենտրոնական պատկերը եղեգն է, որից էլ
ելնում է մարդակերպ աստվածությունը՝
խարտեաշ պատանի Վահագնը՝ Հայոց Արարիչ
Հայ Աստվածը: Այստեղ ևս եղեգնի պատկերը
պիտի ընթերցենք եղ էգն = եղէգն =«գոյության
սկիզբ, գոյության ծագ»:
Ինչպես վերի սեպագիր տեքստում էր,
այստեղ ևս գոյության ծագման, Տիեզերքի
արարման սկիզբը Ծիրանի Ծովից Արարիչ
Աստծո հայտնվելն է նյութական աշխարհում:

+ = Եղեգնի պատկերից
ձախ հոսող ջրի, գետի գալարուն պատկեր է,
որին տրվել է եղջյուրի տեսք: Վերը տեսանք, որ
Նկար 26.
եղջյուրի պատկերով և նրա «եղջիւր»
անվանումով գաղափարագրվել է (հ)եղ ջուր=«ջուր լցնել, ջուր թափել, ջուր բխեցնել»
արտահայտությունը:
Պարզ է, որ պատկերին եղջյուրի տեսք է տրվել, որպեսզի մարդակերպ
աստվածությունը ներկայացվի որպես ջուր հեղող, ջուր բխեցնող, ջուր արարող:

48
 Եղջյուրից ցած աստղանշանի պատկերն է, որին ևս ծանոթ ենք: Նրանով
գաղափարագրվել է «աստված» նշանակող բառ: Հետևաբար եղջյուրի և աստղանշանի
պատկերներով գաղափարագրվել է Հեղ Ջուր Աստված=Ջուր հեղող Աստված, Ջուր
Արարող Աստված արտահայտությունը:

+ = Եղեգնի աջ կողմում ճյուղի պատկեր է և, ինչպես եղջյուրի

դեպքում, նրանից ցած երկրորդ աստղանշանն է, որը ևս պիտի ընթերցենք «աստված»

իմաստով: Հետևաբար ճյուղ պատկերող նշանագրի ընթերցումը պիտի արտահայտի
աստվածության մի այլ բնութագիր:
Հայերենում «ճյուղ» նշանակող մի շարք բառեր ունեն «լույս, կրակ» իմաստն
արտահայտող համանուններ.
մոլ=«ծառի բնին բուսած ճյուղ» և մուլ=«դանդաղ այրվելը», որից՝ մլմլալ=«փայլել,
առկայծել»: Շումերական սեպագրության մեջ այս բառը գործածվել է «աստղ»
իմաստով և ծառայել է որպես աստղանունների ցուցիչ. մուլ=mul=«փայլող, առկայծող»
= «աստղ»: Սրա նշանագիրը և սեպանշանը երեք աստղանշանների կցագրություն էր

(մուլ=mul= ):
շիւղ, շուղ, շիղ=«ճյուղ» և շող=«արևի ճառագայթ, լուսավոր, փայլուն, տաք»
շառաւիղ=«ճյուղ, ընձյուղ» և շառաւիղ=«կայծ, շող, ճառագայթ»
ընձիւղ=«ծիլ, բողբոջ, ճյուղ» և ընձուիլ, ընծուիլ=«լույս ցոլալ, ճառագել, փայլել»
շողան=«եղեգի տեսակ» և շողան=«փայլուն, ճառագայթող»:
Համանունների այս շարքին է պատկանում նաև հուր=«ծառի կամ թփի ճյուղ» և
հուր=«կրակ, բոց, հրեղեն» զույգը:
Թեև համանունների վերի զույգերից յուրաքանչյուրով կարող ենք ընթերցել
ճյուղ պատկերող նշանագիրը, սակայն, քանի որ մինչ այժմ գործածել ենք «հուր»
բառը, ելնելով Վահագնի ծննդյան հիմնում և «Հրի և Ջրի Արարիչ Աստված»
արտահայտության մեջ «հուր» բառի գործածության փաստից, ապա ճյուղ պատկերող
նշանագրի համար կվերցնենք նրա հուր=«ճյուղ» անվանումը և համանունությամբ
կընթերցենք հուր=«կրակ, բոց»:

49
 Հետևաբար ճյուղ և աստղ
պատկերող նշանագրերի
կցագրության համար կստանանք
Հուր Աստված, Հրի Աստված կամ
Հրեղեն Աստված ընթերցումը:
Ընթերցելով բոլոր
նշանագրերը, արդեն կարող ենք
ներկայացնել կոթողի
նշանագրության ամբողջական
ընթերցումը (տես նկար 27).
Վահագն,
Եղ էգն Ծիրանի Ծովի Ավազանի,
Ջուր Հեղող Աստված,
Հրեղեն Աստված:
Այսպիսով այս կոթողի
նշանագրության ընթերցումը նախ
Նկար 27. Կոթողի նշանագրերի ընթերցումները:
հաստատում է Վահագնի ծննդյան
հիմնի իսկությունը, ինչպես նաև Խորենացու այն հաղորդումը, որ Հայոց Արարիչ
Աստվածը Հրի և Ջրի Աստվածն է:
Մեր քննությունը նաև ցույց է տալիս, որ կոթողը հռոմեական լինել չի կարող:
Այն կրում է Հայոց ազգային ավանդական հավատքի առանցքային էլեմենտները և
վաղ երկաթի դարում կանգնեցվել է ժամանակակից Դուլուկ բնակավայրի մոտ
հայտնաբերված սրբավայրում՝ Խորենացուց մոտ 1500 տարի առաջ:
Սեպագիր աղբյուրները հավելյալ շատ այլ տվյալներ են հաղորդում Հրի ու
Ծիրանի Ծովի և Հրի ու dEN.KI=Հայ=Վահագն Աստծո կապի վերաբերյալ:
Բերենք մեկական օրինակ:
Մի քանի սեպագիր բառարաններում բերվում է քաղցրահամ ջրերի ծովի
(ավազանի) հետևյալ բնութագիրը.
še-en war = ŠEG9 = sa15 šega9-war = aba-su-un2
Շէն Վառ = Շէկ = սա Շիկավառն է = Աւազան

50
 d
Գրության ձախ կողմում քաղցրահամ ջրերի ծովում գտնվող EN.KI=Հայ
Աստծո սրբազան կացարանի še-en war = šen war = Շէն Վառ =«շինություն փայլուն,
լուսարձակ» անվանումն է:
Հաջորդը ŠEG9 սեպանշանն է, որի բացատրությունը տրվում է նրանից աջ և
ձախ գրառված բառերով: Բառարանները ŠEG9 սեպանշանի համար բերում են
«այրվել, վառվել» իմաստ, որով սեպանշանի šeg9/šig9/šek9/šik9 ընթերցումը նույնանում
է հայերեն շէկ, շիկ=«դեղնակարմիր, խարտյաշ», որից՝ շիկանալ=«շատ տաքանալով
կամ վառվելով դեղնակարմիր դառնալ»: Հայերենում գույնի «շէկ, շիկ» անվանման
հոմանիշն է ծիրանի=«դեղնակարմիր, ծիրան պտուղի գույնը»:
Աջ կողմում ŠEG9 սեպանշանը բացատրվում է šiga9-war=շիկավառ=
«դեղնակարմիր գույնով փայլող, վառվող» բառով: Շումերերենում šeg9/šig9/šek9/šik9,
šegwar, šegawar բառերը հաճախ գործածվել են որպես կենդանիների գունային
բնութագիր: Ճիշտ այնպես, ինչպես հայերենում ունենք շիկերէ=«վայրի այծ» բառը,
որում «շիկ/շէկ» բաղադրիչը ներկայացնում է այծի (=երէ) գույնը: Ավելին, պարզվում է,
որ շումերական ŠEG9 սեպանշանը ծագել է հենց այծի գլուխ պատկերող նշանագրից
(տես ստորև աղյուսակը), իսկ ŠEG9 սեպանշանը կրել է «վայրի այծ» իմաստ
(աքքադերեն atūdu):
Ժայռապատկեր Շումերական ŠEG9 Շումերական ŠEG9 Բաբելական ŠEG9
Սյունիքից նշանագիրը սեպանշանը սեպանշանը

Արդյունքում կարող ենք փաստել, որ վերի սեպագիր գրությունը հայերեն է և

նրա գրառման մեսրոպատառ տարբերակը կունենա հետևյալ տեսքը.
Շէն Վառ = Շէկ = սա Շիկավառն է = Աւազան։
Այս դեպքում եզրակացությունը մեկն է․ ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի
Ծովի/Աւազանի šegwar, šegawar, šikawar=շիկավառ բնութագիրը հոմանիշն է նույն
Ծովի/Աւազանի Ծիրանի բնութագրի:
d
Հաջորդ օրինակը վերաբերում է EN.KI=Հայ=Վահագն Աստծուն, որպես
d
Դարբին Աստծո: Սեպագիր բառարաններում և աստվածացուցակներում EN.KI
=Հայ=Վահագն Աստվածը ներկայացվում է Դարբին Աստված և միաժամանակ «տեր
կրակի, հրի»: Դարբնության և կրակի կապը բնական է և հին դիցարաններում Դարբին

51
Աստվածը միաժամանակ հայտնի է որպես կրակի և Արևի Աստված: Օրինակ,
հունական դիցարանում Հեփեստոսը դարբնության, կրակի, արեգակնային
աստվածություն էր և հայոց միջնադարյան մատենագրության մեջ երբեմն նույնացվել
է Վահագնի հետ:
Հին աշխարհի
պատկերագրության մեջ
ճյուղ, ընձյուղ պատկերող
նշանագիրը հաճախ է
գործածվել հուր=«կրակ»
Նկար 29.
Նկար 28. բառը գաղափարագրելու համար: Եւ հաճախ էլ «ճյուղ,
ընձյուղ» նշանագիրը կցագրվել է ջուր բխեցնող անոթի պատկերին (տես նկար 28) և
Աւազանը ներկայացվել է որպես Հուր և Ջուր բխեցնող: Երբեմն էլ «ճյուղ, ընձյուղ»
նշանագիրը Աստծուն բնութագրող այլ նշանագրերի հետ, կցագրվել է
d
EN.KI=Հայ=Վահագն Աստծո պատկերին (տես նկար 29):
Մ.թ.ա. 3÷1 հազարամյակներում այս պատկերացումն այնքան հիմնարար,
առանցքային ու տարածված էր, որ դրսևորվել է պատկերագրության տարբեր
ասպարեզներում (կնիք, որմնանկար, բարձրաքանդակ և այլն): Դրանցից որոշ
նմուշներ բերված են նկար 30-ում:

,
Նկար 30. Ջուր բխեցնող անոթի պատկերի և «ճյուղ, ընձյուղ» նշանագրի կցագրության
նմուշներ: Վերջին երկու պատկերներում ներկայացված է ձեռքին ճյուղ բռնած ամպրոպ-
կայծակի Աստվածը:

52
 Հրի հետ են առնչվել նաև արեգակնային աստվածների և ամպրոպ-կայծակի
Աստծո պաշտամունքները: Վերջինս սովորաբար ներկայացվել է ձեռքում կայծակի

սխեմատիկ պատկերով ( , , ), սակայն երբեմն նրա ձեռքում

կայծակի փոխարեն ճյուղի (=Հուր) պատկեր է (տես նկար 30-ի վերջին երկու

պատկերը): Կայծակ պատկերող նշանագրերի որոշ տարբերակներ ( ,

) կարելի է նաև համարել հուր=«ճյուղ» նշանագիր:

Գաղափարագրության մեջ հայերենի հուր=«ծառի կամ թփի ճյուղ» և
հուր=«կրակ» համանունների տարածվածության և դիցաբանական սյուժեներում,
որպես աստվածների բնութագիր, «հուր» նշանագրի գործածության ցայտուն
դրսևորում է այն փաստը, որ Հին կտակարանի հեղինակներն իրենց աստծուն
Մովսեսին ներկայացնում են բոցավառվող թփի տեսքով:
Հին կտակարանի հեղինակները դրանով արտայատել են իրենց աստծո
ամպրոպային բնույթը: Նրանք գաղափար չունենալով հայերենի հուր=«ծառի կամ
թփի ճյուղ» և հուր=«կրակ» համանունների զույգի մասին, սակայն Առաջավոր
Ասիայում տարածված պատկերագրությունից տեղյակ լինելով թփի և հրի կապի
մասին, այդպես են պատկերել իրենց աստծո հրեղեն բնույթը։ Այսինքն, զուտ
մեխանիկական ընդօրինակում է։

Նկար 31․ Կադր «Մովսես» գեղարվեստական ֆիլմից։ Այն դրվագն է, որում Հին կտակարանի
աստվածը Մովսեսին երևում է վառվող թփի տեսքով։

53
 Բավարավելով քննարկված օրինակներով, կարող ենք ակնհայտ համարել այն
եզրակացությունը, թե Ծիրանի Ծովը միաժամանակ Հրի և Ջրի ավազան է: Սակայն
այս ձևակերպումը կոռեկտ չէ այն իմաստով, որ Հուրը և Ջուրը Ծիրանի Ծովից բխող
տարրերն են, բայց չգիտենք թե ինչ է պարունակում Ծիրանի Ծովի բուն ավազանը:
Ըստ մեր նախնիների պատկերացումների, այն կարող է լինել Հուր և Ջուր
ծնող/ստեղծող մի այլ երևակայական տարր կամ էություն: Մարդու արարման մասին
պատմող շումերական ասքում ասվում է, թե Ծիրանի Ծովից հանած նյութից է
d
EN.KI=Հայ Աստվածն արարում մարդուն:
Մեր նյութական աշխարհում Հուրը և Ջուրը անհաշտ տարերքներ են. ջուրը
հանգցնում է կրակը, իսկ կրակը՝ այրում, ոչնչացնում է այն ամենը, ինչ ստեղծել ու
սնուցել է Ջուրը (բնական միջավայրում այրվում են միայն օրգանական նյութերը):
Այսինքն մարդկային փորձի ու իմացության տեսանկյունից անըմբռնելի է Հրի
և Ջրի համատեղ առկայությունը նույն ավազանում՝ Ծիրանի Ծովում: Այս ամենը
գիտեին նաև մեր նախնիները: Ուրեմն պիտի ունենային նաև դրա բացատրությունը:
Այսօրվա մեր գիտելիքների շրջանակում կարող ենք միայն ենթադրել, թե մեր
նախնիների պատկերացմամբ, Ծիրանի Ծովը այնպիսի մի նախանյութ տարր է
պարունակում, որը կարող է դրսևորվել և որպես Ջուր, և որպես Հուր:

54