‫‪ENGLISH‬‬ ‫ورود ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ▼‬ ‫ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺎ‬ ‫داوران‬ ‫ارﺳﺎل ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫راھﻨﻤﺎی ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‬ ‫اطﻼﻋﺎت ﻧﺸﺮﯾﻪ‬ ‫ﻣﺮور‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ اﺻﻠﯽ‬

‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫| ارﺟﺎع ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫اﺷﺘﺮاك ﮔﺬاري‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ اﺻﻠﯽ ﻓﮫﺮﺳﺖ ﻣﻘﺎﻻت‬

‫ﮐﺎرﺑرد ھﻧری ﻓﻌل در ﻏزﻟﯾﺎت ﺣﺎﻓظ‬

‫اﺻﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ )‪(K 537.82‬‬ ‫‪ ،7‬دوره ‪ ،8‬ﺷﻤﺎره ‪ ،33‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ ،1396‬ﺻﻔﺤﻪ ‪147-164‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﮫ‬
‫ﻧﻮع ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوھﺸﯽ‬
‫ﻧوﯾﺳﻧدﮔﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﻮزی‪1‬؛ رﻣﻀﺎن ﻣﺠﻮزی‪2‬‬

‫‪1‬اﺳﺘﺎدﯾﺎر داﻧﺸﮕﺎه زاﺑﻞ ‪ ،‬ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬زاﺑﻞ‪ ،‬اﯾﺮان‪.‬‬

‫‪2‬ﻣﺪرس داﻧﺸﮕﺎه زاﺑﻞ ‪ ،‬ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬زاﺑﻞ‪ ،‬اﯾﺮان‪.‬‬
‫ﭼﮑﯾده‬
‫ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ از دﯾﺮ ﺑﺎز ﺑﻪ ﺷﯿﻮاﯾﯽ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﺸﮫﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﮋوھﺸﮕﺮان ﻣﺸﺘﺎق‪ ،‬ﺟﻨﺒﮫﮫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺷﻌﺎر زﯾﺒﺎی اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ را ﻣﻮردﮐﺎوش‬
‫ﻗﺮاردادھﺎﻧﺪ و زﯾﺒﺎﯾﯽ آﻧﺮا ﺑﮫﻨﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﮫﺎﻧﺪ ا ّﻣﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰی و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﺴﺤﻮر ﮐﻨﻨﺪة ﮐﻼم ﺣﺎﻓﻆ ﺑﮫﻄﻮر ﺷﮕﻔﺘﺎﻧﮕﯿﺰی ﺑﺪﯾﻊ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎرﺑﺮد ھﻨﺮی ﻓﻌﻞ و ﮐﺸﻒ ﺷﮕﺮدھﺎی ﺧﺎص ﺷﺎﻋﺮ در ﺑﮫﮑﺎرﮔﯿﺮی آن‪ ،‬ﺟﻨﺒﮫﮫﺎی زﯾﺒﺎﯾﯿﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻼم ﺣﺎﻓﻆ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﮋوھﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮫﺎی اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬از‬ ‫ﻣﻘﺎﻻت آﻣﺎده اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺼﻮﯾﺮﺳﺎز و ﻣﻌﻨﯿﺂﻓﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻓﻌﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و آﻣﯿﺨﺘﻦ آن ﺑﻪ ﺻﻮرﺧﯿﺎل‪ ،‬ﮐﻼم ﺧﻮﯾﺶ را رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﻤﻮده و‬ ‫ﺷﻤﺎره ﺟﺎری‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﻣﺴﺤﻮر زﯾﺒﺎﯾﯽ و اﻋﺠﺎز ﮐﻼم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎرهھﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﺸﺮﯾﻪ‬
‫ﮐﻠﯾدواژهھﺎ‬ ‫دوره ‪(1398) 10‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ؛ ﻏﺰﻟﯿﺎت؛ ﻓﻌﻞ؛ زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫دوره ‪(1397) 9‬‬

‫اﺻل ﻣﻘﺎﻟﮫ‬ ‫دوره ‪(1396) 8‬‬

‫ﺷﻤﺎره ‪34‬‬

‫ﮐﺎرﺑﺮد ھﻨﺮی ﻓﻌﻞ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ‬ ‫ﺷﻤﺎره ‪33‬‬

‫ﺷﻤﺎره ‪32‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﻮزی *]‪[1‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪31‬‬
‫رﻣﻀﺎن ﻣﺠﻮزی **]‪[2‬‬
‫دوره ‪(1395) 7‬‬
‫دوره ‪(1394) 6‬‬
‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫دوره ‪(1393) 5‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ از دﯾﺮ ﺑﺎز ﺑﻪ ﺷﯿﻮاﯾﯽ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﺸﮫﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﮋوھﺸﮕﺮان ﻣﺸﺘﺎق‪ ،‬ﺟﻨﺒﮫﮫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺷﻌﺎر زﯾﺒﺎی اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ را ﻣﻮردﮐﺎوش‬
‫دوره ‪(1392) 4‬‬
‫ﻗﺮاردادھﺎﻧﺪ و زﯾﺒﺎﯾﯽ آﻧﺮا ﺑﮫﻨﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﮫﺎﻧﺪ ا ّﻣﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰی و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﺴﺤﻮر ﮐﻨﻨﺪة ﮐﻼم ﺣﺎﻓﻆ ﺑﮫﻄﻮر ﺷﮕﻔﺘﺎﻧﮕﯿﺰی ﺑﺪﯾﻊ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎرﺑﺮد ھﻨﺮی ﻓﻌﻞ و ﮐﺸﻒ ﺷﮕﺮدھﺎی ﺧﺎص ﺷﺎﻋﺮ در ﺑﮫﮑﺎرﮔﯿﺮی آن‪ ،‬ﺟﻨﺒﮫﮫﺎی زﯾﺒﺎﯾﯿﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻼم ﺣﺎﻓﻆ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﮋوھﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮫﺎی اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬از‬
‫ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺼﻮﯾﺮﺳﺎز و ﻣﻌﻨﯿﺂﻓﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻓﻌﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و آﻣﯿﺨﺘﻦ آن ﺑﻪ ﺻﻮرﺧﯿﺎل‪ ،‬ﮐﻼم ﺧﻮﯾﺶ را رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﻤﻮده و‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﻣﺴﺤﻮر زﯾﺒﺎﯾﯽ و اﻋﺠﺎز ﮐﻼم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژھﮫﺎی ﮐﻠﯿﺪی‬
‫ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻏﺰﻟﯿﺎت‪ ،‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯿﺸﻨﺎﺳﯽ‪.‬‬

‫آﻓﺮﯾﻦ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ دﻟﮑﺶ و ﻟﻄﻒ ﺳﺨﻨﺶ‬ ‫ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ھﻤﻪ ﺑﯿﺘﺎﻟﻐﺰل ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(195 :1386 ،‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺳﺘﺎرھﺎی درﺧﺸﺎن در آﺳﻤﺎن ادب ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﮫﺎرﺗﯽ ﺷﮕﻔﺘﺎﻧﮕﯿﺰ و در اوج اﯾﺠﺎز‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ واﻻﺗﺮﯾﻦ و زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ را در‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺑﮕﺬارد‪ .‬وی ﺷﺎﻋﺮی ﺑﯿﻨﻈﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﮕﺮدھﺎی ﺧﺎص‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﻣﻌﻤﺎری ﺑﮫﮕﻮﻧﮫﺎی واژھﮫﺎ‪ ،‬وزن و ﻣﺤﺘﻮا را در ﺷﻌﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﺪ اﺷﻌﺎرش را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﺪ‪ .‬ھﺪف ﺷﺎﻋﺮ از ﺑﮫﮑﺎرﮔﯿﺮی روش ھﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻪ و ﺷﮕﺮدھﺎی ظﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﻟﺘﺬاذ ﻣﺨﺎطﺐ از ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ،‬رﺳﺎﻧﺪن وی ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻏﺎﯾﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﻌﺎر زﯾﺒﺎی اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ‪ ،‬از رواﺑﻂ ﭘﻨﮫﺎن اﺟﺰای ﮐﻼم ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ ﺷﻌﺮش ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮی داﺷﺘﻪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯿﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﮐﻠﻤﺎت ﺑﺎ ﺟﻮھﺮ روح ﻣﺨﺎطﺐ ﭼﻨﺎن‬
‫درﻣﯿﺂﻣﯿﺰد ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را از ﺳﻄﺢ ﺷﻌﺮ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﯿﺒﺮد و ﺑﻪ اوج آﺳﻤﺎن ﺧﯿﺎل و اﺣﺴﺎس رھﻨﻤﻮن ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ در ذھﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪه‬
‫ﺟﺎن ﻣﯿﮕﯿﺮد و ﻣﺨﺎطﺐ ﺷﻌﺮ را ﺑﻪ ذھﻦ ﻣﯿﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻌﺮ او اﺣﺴﺎس ﺧﺎﺻﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯿﮑﻨﻨﺪ و ﺑﺎ وی‬
‫ھﻤﺮاه ﻣﯿﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻠﯿﺘﮫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﮋوھﺸﮕﺮان‪ ،‬ﺷﻌﺮ وی را از ﺟﻨﺒﮫﮫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دھﻨﺪ اﻣﺎ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‬
‫ﭘﮋوھﺸﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎرﺑﺮد ھﻨﺮی ﻓﻌﻞ و زﯾﺒﺎﯾﯿﺂﻓﺮﯾﻨﯽ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ ﻣﯿﮑﻮﺷﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﻌﻞ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺷﮕﺮدھﺎی ﺧﺎص ﺷﺎﻋﺮ را در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﮫﺎی ﻣﺘﻔﺎوت آﺷﮑﺎر ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر دﺳﺘﻮری در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ھﻤﭽﻮن ﺗﺎر و ﭘﻮدی اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺻﻮر ﺧﯿﺎل و ﺷﮕﺮدھﺎی ﺧﺎص وی‪ ،‬ﺑﮫﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﺷﻌﺮ او را ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ در ھﻢ‬
‫ﺗﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﮑﺎﻧﺎت زﺑﺎﻧﯽ و ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺟﻨﺒﮫﮫﺎی ﺑﻼﻏﯽ ﮐﻼم اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬اﻧﮑﺎر ﻧﺎﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﻧﺸﺎن‬
‫ﺨﺺ از دو رھﮕﺬر ﺷﻌﺮ او را دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﯽ ﻧﻤﻮده‪ :‬اول ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺠﻢ ﺑﺎﻻی ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ‪-‬‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﮫﺎی از ﻧﻮآوری دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺸ ّ‬
‫ﻗﺮﻧﮫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده و دوم ﻣﮫﺎرت ﺳﺒﮑﯽ و ﺑﻼﻏﯽ ﺧﻮد اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ را در ﺗﺎرﯾﺦ ﻏﺰﻟﺴﺮاﯾﯽ ﺑﯿﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ از ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ اﺑﺰار ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﺠﺎد ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻣﻄﻠﻮب وﺗﺼﻮﯾﺮ آﻓﺮﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﺰلھﺎی ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﻓﻌﺎل‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ‪ 10065 ،‬ﻓﻌﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ از ‪ 1840‬ﻣﺼﺪر اﯾﺠﺎد ﺷﺪھﺎﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ‪ 1818‬ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﮔﺎھﯽ‬
‫اﺟﺰای ﻓﻌﻞ را ﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪ آورده و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺠﺎد ظﺮاﻓﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﯿﺎن ﻓﻌﻞ و اﺟﺰای آن ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ آﻓﺮﯾﻨﯽ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎھﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ اﺟﺰا‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﻌﻞ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ و‬
‫راﺑﻄﺔ آن ﺑﺎ زﯾﺒﺎﯾﯿﺸﻨﺎﺳﯽ را ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﺧﻮاھﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺳﺎس ﮐﺎر در اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ‪ ،‬دﯾﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ و ﻗﺎﺳﻢ ﻏﻨﯽ ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻨﺔ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن زﯾﺎدی ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﻌﻞ و ﮐﺎرﮐﺮدھﺎی آن در ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮداﺧﺘﮫﺎﻧﺪ اﻣﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﭘﮋوھﺸﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﺑﺎب ﮐﺎرﺑﺮد ھﻨﺮی ﻓﻌﻞ در ﻏﺰﻟﯿﺎت‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﭘﮋوھﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻣﯿﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮاﻧﺰاده‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﺎ ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوھﺸﮫﺎی ادﺑﯽ‪ ،1382 ،‬ﺷﻤﺎرة ‪» ،2‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﮐﺎرﺑﺮد ھﻨﺮی ﻓﻌﻞ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺳﻌﺪی« ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫وﯾﮋﮔﯿﮫﺎی ﻧﺤﻮی‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺗﻌﺪی و ﻓﺮاﯾﻨﺪھﺎی ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺳﻌﺪی ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮازن ﻧﺤﻮی ﺑﺎ ﺗﺠﺎﻧﺴﮫﺎی آواﯾﯽ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ زوج ﻓﻌﻠﮫﺎ در ﺷﻌﺮ ﺳﻌﺪی ﺑﻪ ﺗﻮازن ﺳﺒﮑﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻨﺒﮫﺎی‪ ،‬رﻗﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺔ ﺑﮫﺎر ادب‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪ ،‬ﭼﮫﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪» ،10‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﻌﻞ در ﻧﺜﺮ ﮔﻠﺴﺘﺎن)ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎص(« ﻧﮕﺎرﻧﺪه‬
‫در اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﺤﻮی ﻓﻌﻞ در ﻧﺜﺮ ﮔﻠﺴﺘﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮوج از ھﻨﺠﺎر زﺑﺎن ﺳﺒﮏ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮای ﺳﻌﺪی رﻗﻢ‬
‫زده و اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﻓﺮدی در ﺣﻮزھﮫﺎی ﻧﺤﻮی‪ ،‬زﺑﺎﻧﯽ و ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ ﻧﮫﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد ھﻨﺮی ﻓﻌﻞ در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺶ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﺼﺎوﯾﺮ زﯾﺒﺎ و ﺑﺪﯾﻊ ﺑﻪ اﻓﻌﺎﻟﯽ ﻧﯿﺎز دارد ﮐﻪ ﺑﮫﻄﻮر ﻋﺎدی در اﺧﺘﯿﺎرش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ دﺳﺖ ﻣﯿﺰﻧﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺎﺻﯿﺖ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﭼﻨﺪ واژه‪ ،‬اﻓﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻧﻮ و زﯾﺒﺎ ﺧﻠﻖ ﻣﯿﻨﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از وی ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ ﯾﮑﯽ از آﻓﺮﯾﻨﺸﮫﺎی ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن اﻓﻌﺎل ﺑﮫﮑﺎر رﻓﺘﻪ در ﻏﺰﻟﯿﺎت اﯾﻦ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺳﮫﻢ اﻓﻌﺎل ﻣﺮﮐﺐ ‪ 1818‬ﻓﻌﻞ از ‪ 898‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ 257‬ﻣﻮرد ﺑﮫﺼﻮرت اﻣﺮی‪ 278 ،‬ﻣﻮرد ﻧﻔﯽ‪ ،‬و ‪ 157‬ﻣﻮرد ﻧﮫﯽ در ﻣﯿﺎن آن ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯿ‪-‬‬
‫ﺸﻮد »ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ‪ ،‬ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﻮﻧﺪ ﯾﮏ »ھﻤﮑﺮد« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺮدن‪ ،‬ﻧﻤﻮدن‪ ،‬داﺷﺘﻦ و‪ ...‬ﺑﺎ اﺳﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻦ ﻓﻌﻞ و ﯾﺎ ﺟﺰء دﯾﮕﺮی ﮐﻪ »ﻓﻌﻠﯿﺎر«‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﭘﺪﯾﺪﻣﯿﺂﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﺒﺘﮑﺮدن‪ ،‬دوﺳﺘﺪاﺷﺘﻦ و‪ ...‬ﮐﻪ واژھﮫﺎی ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺖ را ﻓﻌﻠﯿﺎر و ﮐﺮدن و داﺷﺘﻦ را ھﻤﮑﺮدﮔﻮﯾﻨﺪ« )ﮔﯿﻮی‪،‬‬
‫‪ .(1380 :869‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ »ھﻤﮑﺮد« را ﻓﻌﻞ ﯾﺎر ﯾﺎ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻤﮑﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪھﺎﻧﺪ )ﻓﺮﺷﯿﺪورد‪ .(1384 :413 ،‬از دﯾﮕﺮ ﺷﮕﺮدھﺎی ﺣﺎﻓﻆ در ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﻌﻞ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ظﺮﻓﯿﺘﮫﺎی ﺑﻼﻏﯽ زﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ درآﻣﯿﺨﺘﻦ ﺑﻼﻏﺖ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﺑﮫﻌﻨﻮان ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮐﻼم‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﻼم ﺧﻮﯾﺶ را دوﭼﻨﺪان ﻧﻤﻮدھ‪-‬‬
‫ﺎﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﮕﺮدھﺎی ﺑﻼﻏﯽ ﺣﺎﻓﻆ در ﻓﻌﻞ آراﯾﮫﮫﺎی ﺗﮑﺮار‪ ،‬ﺗﻀﺎد‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬اﯾﮫﺎم و دﯾﮕﺮ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺑﺪﯾﻌﯽ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﻨﯿﮫﮫﺎی آواﯾﯽ‬
‫و ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﺮد ﺑﻼﻏﺖ در ﻓﻌﻞ‬
‫‪ 1‬ـ ﺧﻠﻖ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ھﻨﺮﻣﻨﺪی ﺑﯿﻨﻈﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪﯾﺸﺔ ﻋﺎﻟﯽ ﺧﻮد را در ﻗﺎﻟﺒﯽ ظﺮﯾﻒ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ و آﻧﺮا ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﻗﯿﺖ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ وی‬
‫در اﮐﺜﺮ اﺷﻌﺎرش ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ ﻏﺰﻟﮫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﮑﺮ اﺻﻠﯽ و ﻣﺤﻮری ﺧﻮﯾﺶ را در ﻗﺎﻟﺐ ردﯾﻒ ﺗﮑﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ »ردﯾﻒ ﺟﺰء ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﻏﺰل اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺰل ﻣﻮﻓﻘﯽ ﮐﻪ ردﯾﻒ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻢ دارﯾﻢ« )ﺷﻔﯿﻌﯿﮑﺪﮐﻨﯽ‪ (1373 :156 ،‬و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ ردﯾﻒ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪه ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯿﻨﻤﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺰل ‪ 16‬ﮐﻪ ردﯾﻒ »اﻧﺪاﺧﺖ« را ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن رﻓﺘﺎر ﺧﺼﻤﺎﻧﺔ ﻣﻌﺸﻮق ﺑﮫﮑﺎر ﺑﺮدھﺎﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﺎن ﻣﻦ زار ﻧﺎﺗﻮان اﻧﺪاﺧﺖ‬ ‫ﺧﻤﯽ ﮐﻪ اﺑﺮوی ﺷﻮخ ﺗﻮ در ﮐﻤﺎن اﻧﺪاﺧﺖ‬
‫زﻣﺎﻧﻪ طﺮح ﻣﺤﺒﺖ ﻧﻪ اﯾﻦ زﻣﺎن اﻧﺪاﺧﺖ‬ ‫ﻧﺒﻮد ﻧﻘﺶ دو ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻪ رﻧﮓ اﻟﻔﺖ ﺑﻮد‬
‫ﻓﺮﯾﺐ ﭼﺸﻢ ﺗﻮ ﺻﺪ ﻓﺘﻨﻪ در ﺟﮫﺎن اﻧﺪاﺧﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﺮﺷﻤﻪ ﮐﻪ ﻧﺮﮔﺲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﺮوﺷﯽ ﮐﺮد‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :20 ،‬‬

‫و ﯾﺎ در ﻏﺰل ‪ 17‬ﮐﻪ ردﯾﻒ »ﺑﺴﻮﺧﺖ« ﻟﺤﻦ و آھﻨﮓ ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ را ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن »آﺗﺶ« ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮدھﺎﺳﺖ‪:‬‬

‫آﺗﺸﯽ ﺑﻮد در اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﺎﺷﺎﻧﻪ ﺑﺴﻮﺧﺖ‬ ‫ﺳﯿﻨﮫﺎم زآﺗﺶ دل در ﻏﻢ ﺟﺎﻧﺎﻧﻪ ﺑﺴﻮﺧﺖ‬
‫ﺟﺎﻧﻢ از آﺗﺶ ﻣﮫﺮ رخ ﺟﺎﻧﺎﻧﻪ ﺑﺴﻮﺧﺖ‬ ‫ﺗﻨﻢ از واﺳﻄﺔ دوری دﻟﺒﺮ ﺑﮕﺪاﺧﺖ‬
‫دوش ﺑﺮ ﻣﻦ ز ﺳﺮ ﻣﮫﺮ ﭼﻮ ﭘﺮواﻧﻪ ﺑﺴﻮﺧﺖ‬ ‫ﺳﻮز دل ﺑﯿﻦ ﮐﻪ ز ﺑﺲ آﺗﺶ اﺷﮑﻢ دل ﺷﻤﻊ‬

‫)ھﻤﺎن‪(21 :‬‬
‫ﻗﺪرت ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدة ﻧﯿﺮوی ﺗﺨﯿﻞ و ذوق ھﻨﺮی و زﯾﺒﺎﯾﯽ آﻓﺮﯾﻨﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﭼﯿﻨﺶ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎی ﻓﻌﻞ در اﺛﻨﺎی ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ از ﺑﻼﻏﺖ و ﺷﯿﻮاﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪1‬ـ واﺟﺂراﯾﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﮕﺮدھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺮای اﯾﺠﺎد ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺑﮫﮑﺎر ﻣﯿﺒﺮد ﺗﮑﺮار واج اﺳﺖ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﺗﮑﺮار ﯾﮏ واج ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻪ در ﻓﻌﻞ وﺟﻮد دارد ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯿﮑﻨﺪ »ﺗﮑﺮار ﺻﺎﻣﺘﮫﺎ و ﻣﺼﻮﺗﮫﺎی ﻣﺸﺘﺮک در زﻧﺠﯿﺮة ﻣﺼﺮاع ﯾﺎ ﺑﯿﺖ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻈﺎم ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ در ﺷﻌﺮ او]ﺣﺎﻓﻆ[ اﺳﺖ«‬
‫)ﺷﻔﯿﻌﯿﮑﺪﮐﻨﯽ‪ .(1373 :437 ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫ﮐﻪ ﺗﺎ ز ﺧﺎل ﺗﻮ ﺧﺎﮐﻢ ﺷﻮد ﻋﺒﯿﺰ آﻣﯿﺰ‬ ‫ﺧﯿﺎل ﺧﺎل ﺗﻮ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎک ﺧﻮاھﻢ ﺑﺮد‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :185 ،‬‬

‫واج »خ« ﮐﻪ در ﻓﻌﻞ وﺟﻮد دارد در ﺑﯿﺸﺘﺮ واژھﮫﺎ ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﮑﺮار واج »خ« زﯾﺒﺎ ﻧﯿﺴﺖ و طﺒﻌﺎً ﺧﻮاﻧﻨﺪه از آن ﻟﺬت ﻧﻤﯿﺒﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺎﻋﺮ از ﺗﮑﺮار اﯾﻦ واژه ﺗﺪاﻋﯽ ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪ اﺳﺖ؛ ھﻤﺎن ﺧﻮاب اﺑﺪی و ﻣﺮگ‪ .‬واج »خ« و ﺗﮑﺮار آن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﺑﯿﺖ ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﺗﺪاﻋﯽ ﮐﻨﻨﺪة ﺻﺪای ﺷﺨﺺ در ﺣﺎل اﺣﺘﻀﺎر ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاب رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﮑﺮار واژة ﺧﺎک ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﻗﻮت ﻣﯿﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﺑﯿﻨﯿﻢ دﯾﺪار آﺷﻨﺎ را‬ ‫ﮐﺸﺘﯽ ﺷﮑﺴﺘﮕﺎﻧﯿﻤﺎی ﺑﺎد ﺷﺮطﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰ‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :12 ،‬‬

‫در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺮار واج »ش« ﮐﻪ در ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﻌﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ و اﻣﺘﺪاد آن‪ ،‬ﺻﺪای ﮐﺸﺘﯽ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﻧﻔﻮذ و ﻓﻮران آب از ﻗﺴﻤﺘﮫﺎی‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ﮐﺸﺘﯽ را ﺗﺪاﻋﯽ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬آﻣﯿﺨﺘﻦ ﺻﺎﻣﺖ »ش« ﺑﺎ واج ﭘﺮﺗﮑﺮار »ر«‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺻﺪای رﯾﺨﺘﻦ آب را ﺑﺮای ﺷﻨﻮﻧﺪه ﺗﺪاﻋﯽ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﺮار ھﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺣﺮوف و واژھﮫﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮده و ذھﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را از ﺻﻮرت ﮐﻼم ﺑﻪ ﻋﻤﻖ و ﺑﻄﻦ آن ﺳﻮق ﻣﯿﺪھﺪ و‬
‫وی را ﻣﺘﻮﺟﻪ وﺟﻮد ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺘﻌﺪد و وﺟﻮه ﻣﺘﻔﺎوت و ﻧﯿﺰ ارﺗﺒﺎط ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺑﯿﻦ اﺟﺰای ﮐﻼم ﻣﯿﻨﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦ‬
‫رواﺑﻂ ﭘﻨﮫﺎن را ﮐﺸﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ درک ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺷﮕﻔﺘﺎﻧﮕﯿﺰ از آن ﻟﺬت ﺑﺒﺮد‪ .‬اﯾﺠﺎد ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ از رھﮕﺬر ﺗﮑﺮارھﺎی آواﯾﯽ ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ دروﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎطﺐ در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ‪» ،‬واﺟﺂراﯾﯽ ﯾﺎ ﻧﻐﻤﺔ ﺣﺮوف« را ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯿﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ‪1‬ـ ردﯾﻒ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرﮐﺮد ﻓﻌﻞ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺮای ردﯾﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﺠﺎد ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﯾﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﺷﻔﯿﻌﯿﮑﺪﮐﻨﯽ »آﻧﭽﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﺻﻞ در ﺳﺮاﺳﺮ دﯾﻮان او ]ﺣﺎﻓﻆ[‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﮫﺎی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﺎﻓﯿﻪ و ردﯾﻒ و دﯾﮕﺮ ﮐﻠﻤﺎت از ﻟﺤﺎظ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﺻﻮﺗﯽ ﯾﺎ‬
‫وﺣﺪت آواﯾﯽ وﺟﻮد دارد« )ﺷﻔﯿﻌﯿﮑﺪﮐﻨﯽ‪ .(437 :1373 ،‬در اﺑﯿﺎت زﯾﺮ ﻣﯿﺘﻮان راﺑﻄﻪ آواﯾﯽ ردﯾﻒ ﻓﻌﻠﯽ را ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ اﺟﺰای ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﺎھﺪه‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﮫﺨﺼﻮص وﻗﺘﯽ از ردﯾﻒ ﺑﻠﻨﺪ »ﮐﻪ ﺗﻮ داﻧﯽ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯿﮑﻨﺪ ﻧﻤﻮد ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﮫﺘﺮ ﻣﯿﺸﻮد‪:‬‬

‫ﭘﯿﺶ ﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﭼﺮاغ ﺗﻮ ﺑﺒﯿﻨﻢ ﭼﮫﺸﻮد‬ ‫ﮔﺮ ﻣﻦ از ﺑﺎغ ﺗﻮ ﯾﮏ ﻣﯿﻮه ﺑﭽﯿﻨﻢ ﭼﮫﺸﻮد‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :160‬‬

‫ﺧﺮﻣﻦ ﺳﻮﺧﺘﮕﺎن را ھﻤﻪ ﮔﻮ ﺑﺎد ﺑﺒﺮ‬ ‫روی ﺑﻨﻤﺎ و وﺟﻮد ﺧﻮدم از ﯾﺎد ﺑﺒﺮ‬

‫)ھﻤﺎن‪(174 :‬‬

‫ﮔﺬر ﺑﮫﮑﻮی ﻓﻼن ﮐﻦ در آن زﻣﺎن ﮐﻪ ﺗﻮداﻧﯽ‬ ‫ﻧﺴﯿﻢ ﺻﺒﺢ ﺳﻌﺎدت ﺑﺪان ﻧﺸﺎن ﮐﻪ ﺗﻮ داﻧﯽ‬

‫)ھﻤﺎن‪(327 :‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫ﮔﺎه ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺮای ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮐﺮدن ﺷﻌﺮ و ﻣﻀﻤﻮن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺶ از ھﻨﺠﺎر ﮔﺮﯾﺰی ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ‪ ،‬ﺑﮫﺮه ﻣﯿﮕﯿﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻗﻄﻊ اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺮغ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮐﺮدم‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻨﺰل ﻋﻨﻘﺎ ﻧﻪ ﺑﮫﺨﻮد ﺑﺮدم راه‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :220 ،‬‬

‫ز ﻣﺪح آﺻﻔﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺟﮫﺎن ﻋﯿﺪی و ﻧﻮروزی‬ ‫ﻧﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻣﯿﮑﻨﺪ ﺗﻨﮫﺎ دﻋﺎی ﺧﻮاﺟﻪ ﺗﻮراﻧﺸﺎه‬

‫)ھﻤﺎن‪(311 :‬‬
‫در دوﻧﻤﻮﻧﺔ ﺑﺎﻻ ﺷﯿﻮة ﺑﮫﮑﺎرﮔﯿﺮی ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ »راه ﺑﺮدن« و »دﻋﺎ ﮐﺮدن« در ﺧﺪﻣﺖ اﺳﺘﺤﮑﺎم‪ ،‬ظﺮاﻓﺖ و ﺷﯿﻮاﯾﯽ ﮐﻼم ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اوﻻ ً‬
‫ﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ و ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﭘﯿﺸﻮﻧﺪ »ن« را ﺑﻪ ھﻤﮑﺮد وﺻﻞ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬ ‫»ھﻤﮑﺮد« را ﺑﺮای ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻼم ﻣﻘﺪم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﺎ ﺗﻮ ّ‬
‫ﺑﺮای ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻧﻤﻮدن ﮐﻼم ﺧﻮﯾﺶ و ﮔﺮﯾﺰ از ﺑﺪﯾﮫﯽ ﺳﺮاﯾﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ھﻨﺠﺎر ﮔﺰﯾﻨﯽ ﻣﯿﺰﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﺑﮫﺘﺮ‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﻣﺘﻌﺎرف ﻓﻌﻞ ﻧﻔﯽ را‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﻧﻤﯿﮕﯿﺮد و ﺑﺎ ﮔﺮﯾﺰ از ھﻨﺠﺎر ﮐﻼم‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻧﻪ‪ ...‬ﺑﺮدم راه« و »ﻧﻪ‪ ...‬ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ....‬دﻋﺎ« ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ھﻢ ﺑﺮ ﮐﻼم‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻧﻤﺎﯾﺪ و ھﻢ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ آﻓﺮﯾﻨﯽ در ﮐﻼم ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻣﻔﮫﻮم ذھﻨﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﻢ ھﻤﮑﺮد‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮﻧﺪ »ﻣﯽ« ھﻤﺮاه ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫وﺳﯿﻠﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ ھﻨﺮی و ﻋﻈﻤﺖ ﺷﻌﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ھﻨﺮﻣﻨﺪی ﺗﻤﺎم‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﺨﯿﻞ را ﺑﻪ ھﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺰﻧﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ظﺮاﻓﺘﮫﺎی دﺳﺘﻮری و ﺑﻼﻏﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﺤﻮ زﺑﺎن و ﺑﻼﻏﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯿﻨﻤﺎﯾﺪ‪ .‬دراﺑﯿﺎت زﯾﺮ ﺷﺎھﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ھﻨﺮﻧﻤﺎﯾﯽ ﺣﺎﻓﻆ ھﺴﺘﯿﻢ‪:‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﺧﻮدداﺷﺖ ز ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺗﻤﻨﺎ ﻣﯿﮑﺮد‬ ‫ﺳﺎﻟﮫﺎ دل طﻠﺐ ﺟﺎم ﺟﻢ ازﻣﺎ ﻣﯿﮑﺮد‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :103 ،‬‬

‫درﻣﺜﺎﻟﮫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ آن رﻓﺖ‪ ،‬ھﻨﺮ ﺣﺎﻓﻆ در ﺑﮫﮑﺎرﮔﯿﺮی ﻓﮑﺮ اﺻﻠﯽ و ﻣﺤﻮری در ﺟﺎﯾﮕﺎه ردﯾﻒ و ﺧﻼﻗﯿﺖ ﺑﯿﻨﻈﯿﺮ ﺷﺎﻋﺮ در ﺣﻔﻆ ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ ﮐﻼم‬
‫ﺑﻪ وﺿﻮح ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﺼﻮﯾﺮ و ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﻮرﯾﺘﺮﯾﻦ و ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرھﺎ ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﯿﺰان ﺧﻼﻗﯿﺖ و ﻧﻮآوری ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و ھﻨﺮی اﺷﻌﺎر آﻧ‪-‬‬
‫ﮫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﻧﻤﯿﺘﻮان ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻗﻌﯽ ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺰان ﺗﺄﺛﯿﺮی را ﮐﻪ آﻧﮫﺎ از ﺷﺎﻋﺮان ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﮫﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯽ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ ﻧﺒﻮغ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻓﮑﺎر و اﻧﺪﯾﺸﮫﮫﺎی ﺧﻮﯾﺶ را در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻋﺎطﻔﻪ و ﺧﯿﺎل در ھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ و‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮی زﯾﺒﺎ و ﻧﺎب ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﮕﺮدھﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ ﮐﻼم ﺗﺼﻮﯾﺮی ﺷﻮد و دﻻﻟﺘﮫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از زﺑﺎن ﻋﺎدی ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮ ﭘﺮدازی ﺳﺒﺐ ﺟﺬب ﻣﺨﺎطﺐ ﻣﯿﺸﻮد و ﺷﺎﻋﺮ در ﭘﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ذھﻨﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺨﺎطﺐ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫»ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﻠﻖ زدن دو ﭼﯿﺰ از دو دﻧﯿﺎی ﻣﺘﻐﺎﯾﺮ‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو ﭼﯿﺰ ﯾﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ظﺮﻓﯿﺘﮫﺎی ﻋﺎطﻔﯽ‬
‫ﯾﺎ ﻓﮑﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﮫﺎ و ﻣﮑﺎﻧﮫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪرت ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺳﺎزی‪،‬‬
‫ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺪرت ﺗﺨﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت ﺗﺨﯿﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮر و ھﯿﺠﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻪ ﺑﮫﮑﺎر ﻣﯿﺎﻓﺘﺪ ﺗﺎ اﺣﺴﺎﺳﮫﺎ و اﺷﯿﺎء و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﮫﺎ و ﻣﮑﺎﻧﮫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ را در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﮫﯽ ﺧﺎص در ﮐﻨﺎر ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮ روی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﮐﻨﺪ و در ﻟﺤﻈﮫﺎی ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﯿﮑﺮان و در‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﺤﺪود‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﭘﮫﻨﺎور را اراﺋﻪ دھﺪ« )ﺑﺮاھﻨﯽ‪.(114 :1371 ،‬‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﻼﻏﯽ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ ﻓﻨﯽ و ھﻨﺮی اﺳﺖ‪ .‬اﯾﮫﺎم‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬ﺗﻀﺎد‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ در ﺗﺼﻮﯾﺮھﺎی ﻓﻌﻠﯽ وی ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫دارد ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ آن ﻣﯿﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫‪1‬ـ‪ .3‬ﺗﻀﺎد‬
‫ھﺮﮔﺎه دو واژه ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺘﻀﺎد در ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ ﮐﺎر رود آراﯾﻪ ﺗﻀﺎد ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯿﺂﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع آراﯾﻪ ﻧﯿﺰ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﮐﺎرﺑﺮد ﺑﺎﻻﯾﯽ دارد‪.‬‬

‫ﮐﻪ ﻧﻪ در آﺧﺮ ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺪاﻣﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪی ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺰم دﻣﯽ ﺧﻮش ﺑﻨﺸﺴﺖ‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :23 ،‬‬

‫وز ﺑﮫﺮ ﭼﻪ ﮔﻮﯾﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎ وی ﻧﻈﺮم ﭼﻮن ھﺴﺖ‬ ‫آﺧﺮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﮔﻮﯾﻢ ھﺴﺖ از ﺧﻮد ﺧﺒﺮم ﭼﻮن ﻧﯿﺴﺖ‬

‫)ھﻤﺎن‪(97 :‬‬
‫‪2‬ـ‪ .3‬ﮐﻨﺎﯾﻪ‬
‫ﮐﻨﺎﯾﻪ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ و در اﺻﻄﻼح ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دارای دو ﻣﻌﻨﯽ دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ دو ﻣﻌﻨﯽ ﻻزم و ﻣﻠﺰوم‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪة آن ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﮫﺎی ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ذھﻦ ﺷﻨﻮﻧﺪه از ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دور ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدد‪ .‬در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﮐﻨﺎﯾﻪ‬
‫ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺑﺎﻻﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﮐﻨﺎﯾﺎت در ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎزار ﺑﺘﺎن ﺷﮑﺴﺖ ﮔﯿﺮد‬ ‫ﯾﺎرم ﭼﻮ ﻗﺪح ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﯿﺮد‬

‫)ھﻤﺎن‪(106 :‬‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺑﺎزار ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺑﯿﺮوﻧﻖ ﺷﺪن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻪ زﯾﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ رﻓﺘﻦ‪ ،‬طﺮﯾﻖ ﻋﯿّﺎرﯾﺴﺖ‬ ‫ﺧﯿﺎل زﻟﻒ ﺗﻮ ﭘﺨﺘﻦ ﻧﻪ ﮐﺎر ھﺮ ﺧﺎﻣﯿﺴﺖ‬

‫)ھﻤﺎن‪(53 :‬‬
‫ﺧﯿﺎل ﭘﺨﺘﻦ ﮐﻨﺎﯾﻪ از آرزوی ﻣﺤﺎل داﺷﺘﻦ اﺳﺖ‬

‫ﭼﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ زدم ﯾﮑﺴﺮه ﺑﺮ ھﺮﭼﻪ ﮐﻪ ھﺴﺖ‬ ‫ﻣﻦ ھﻤﺎﻧﺪم ﮐﻪ وﺿﻮ ﺳﺎﺧﺘﻢ از ﭼﺸﻤﺔ ﻋﺸﻖ‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :25 ،‬‬

‫ﭼﮫﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ زدن ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺗﺮک ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ‪3‬ـ اﯾﮫﺎم‬
‫اﯾﮫﺎم ﯾﺎ ﺗﻮرﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﮏ اﻧﺪاﺧﺘﻦ اﺳﺖ و در اﺻﻄﻼح ادﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮدن واژه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ در دو ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮏ و دور ﺑﻪ ذھﻦ اﺳﺖ و ھﺮ ﮐﺪام از‬
‫آن دو ﻣﻌﻨﯽ را ﺑﺘﻮان از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮد )وطﻮاط‪ .(39 :1362 ،‬اﯾﮫﺎم‪ ،‬ھﻨﺮﯾﺘﺮﯾﻦ آراﯾﻪ ﻣﻌﻨﻮی و ﺷﺎﺧﺼّﻪ اﺻﻠﯽ و وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ‬
‫)ﺧﺮﻣﺸﺎھﯽ‪ 1368 ،‬ج ‪ .(32 :1‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮای اﯾﮫﺎم‪ ،‬اﯾﮫﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ و اﯾﮫﺎم ﺗﻀﺎد ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﯿﮕﻔﺘﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﻣﯿﻨﺎب ﻣﯿﺰدم‬ ‫ﺳﺎﻗﯽ ﺑﮫﺼﻮت اﯾﻦ ﻏﺰﻟﻢ ﮐﺎﺳﻪ ﻣﯿﮕﺮﻓﺖ‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :221 ،‬‬

‫ﮐﺎﺳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ھﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ظﺎھﺮی آن اﺳﺖ و ھﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﮔﺪاﯾﯽ؛ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻨﺎی دوم ﻣﺮاد ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﮫﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ‪:‬‬

‫ﮐﺰ اول ﭼﻮن ﺑﺮون آﻣﺪ ره ﺷﺐ زﻧﺪھﺪاران زد‬ ‫ﮐﺪام آھﻦ دﻟﺶ آﻣﻮﺧﺖ اﯾﻦ آﺋﯿﻦ ﻋﯿﺎری‬

‫)ھﻤﺎن‪(110 :‬‬
‫ﺑﯿﻦ »ﻋﯿﺎر« و »رھﺰدن« ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﺑﯿﻦ آﻧﮫﺎ و ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ »ﺷﺒﺰﻧﺪھﺪار« اﯾﮫﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﮫﺎم ﺗﻀﺎد‪:‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﻧﮕﮫﺪارش ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﺳﻮاران زد‬ ‫ﺧﯿﺎل ﺷﮫﺴﻮاری ﭘﺨﺖ و ﺷﺪ ﻧﺎﮔﻪ دل ﻣﺴﮑﯿﻦ‬

‫)ھﻤﺎن‪(110 :‬‬
‫»ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ا ّﻣﺎ در ﻣﻌﻨﺎی اﯾﮫﺎﻣﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﺑﺎ »ﺷﺪن« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »رﻓﺘﻦ« اﯾﮫﺎم ﺗﻀﺎد دارد‪.‬‬
‫‪4‬ـ‪ 3‬ـ اﺳﺘﺨﺪام‬
‫اﺳﺘﺨﺪام آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ »در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺸﺒﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ و در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺸﺒﮫﺒﻪ ﻣﻌﻨﯽ دﯾﮕﺮ دارد« )ﺷﻤﯿﺴﺎ‪.(145 :1381 ،‬‬

‫واﮐﻨﻮن ﺷﺪم ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺎن ﭼﻮن اﺑﺮوی ﺗﻮ ﻣﺎﯾﻞ‬ ‫در ﻋﯿﻦ ﮔﻮﺷﮫﮕﯿﺮی ﺑﻮدم ﭼﻮ ﭼﺸﻢ ﻣﺴﺘﺖ‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :212 ،‬‬

‫»ﻣﺎﯾﻞ ﺷﺪن« در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﺑﺮو‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺧﻤﯿﺪه و ﭼﻨﺒﺮﯾﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺣﺎﻓﻆ در ﻣﻌﻨﺎی »ﻣﺸﺘﺎق و ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫او ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﺬر ﭼﻮ ﻧﺴﯿﻢ ﺳﺤﺮ ﻧﮑﺮد‬ ‫ﻣﻦ اﯾﺴﺘﺎده ﺗﺎ ﮐﻨﻤﺶ ﺟﺎن ﻓﺪا ﭼﻮ ﺷﻤﻊ‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :101 ،‬‬

‫»اﯾﺴﺘﺎده« در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ »ﻣﻦ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﭘﺎﯾﺪاری و وﻓﺎداری ﺑﺮ ﻋﮫﺪ اﺳﺖ اﻣﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺷﻤﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺳﺮ ﭘﺎ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬر ﻧﮑﺮد در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ او ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﻋﺒﻮر اﺳﺖ اﻣﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻧﺴﯿﻢ‪ ،‬وزﯾﺪن ﻧﺴﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪5‬ـ‪ 3‬ـ اﺳﺘﻌﺎره‬

‫اﺳﺘﻌﺎره‪ ،‬در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻋﺎرﯾﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮی ﻟﻐﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮی اﺳﺖ و در اﺻﻄﻼح ﺑﮫﮑﺎر ﺑﺮدن واژھﺎی ﺑﻪ ﺟﺎی واژه دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻼﻗﻪ‬
‫ﺷﺒﺎھﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺸﺒﯿﮫﯽ ﻣﻮﺟﺰ و ﻓﺸﺮده اﺳﺖ؛ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ »ﻣﺸﺒﮫﺒﻪ« آن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﺷﺎﻋﺮ در ﺗﺸﺒﯿﻪ‪،‬‬
‫ادﻋﺎی ھﻤﺎﻧﻨﺪی دو ﭘﺪﯾﺪه را دارد؛ اﻣﺎ در اﺳﺘﻌﺎره ادﻋﺎی ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ آن دو را‪ .‬اﯾﻦ دو وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره را ھﻨﺮﯾﺘﺮ و ﺧﯿﺎﻻﻧﮕﯿﺰﺗﺮ از ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺘﻌﺎره ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﻼﻗﻪ )ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﺠﺎزی( از ﻧﻮع ﻣﺸﺎﺑﮫﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﻋﻼﻗﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﮫﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪َ ،‬ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻌﺎره ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪ )ﻋﻼﻣﺖ و ﻧﺸﺎﻧﮫﺎی ﮐﻪ ذھﻦ را از ﻣﻌﻨﺎی ظﺎھﺮی ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ رھﻨﻤﻮن ﮐﻨﺪ(‬
‫دارد ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی اوﻟﯿﻪ و ظﺎھﺮی ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺴﺖ )ﺷﻤﯿﺴﺎ‪57 :1379 ،‬ـ‪.(58‬‬

‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﻮر ﺑﺎ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮔﻔﺖ‬ ‫ﮔﺮه ﺑﻪ ﺑﺎد ﻣﺰن ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﻣﺮاد رود‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :68 ،‬‬

‫ﮔﺮه ﺑﻪ ﺑﺎد زدن اﺳﺘﻌﺎره از ﻋﻤﻠﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺎس ھﺴﺘﯽ ﻣﻦ زان ﺧﺮاﺑﺂﺑﺎد اﺳﺖ‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﺘﯽ ﻋﺸﻘﻢ ﺧﺮاب ﮐﺮد وﻟﯽ‬

‫)ھﻤﺎن‪(32 :‬‬
‫ﺧﺮاب ﮐﺮد اﺳﺘﻌﺎره از ﻣﺴﺘﯽ و ﺑﯿﮫﻮﺷﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪6‬ـ‪ 3‬ـ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ ﯾﺎ »ﻧﺎﺳﺎزی ھﻨﺮی آن اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﺎﺳﺎز؛ در ھﻤﺎن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ھﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ و ھﻤﺒﺴﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو روی‬
‫ﺳﮑّﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻤﻪ ﻧﺎﺳﺎزی‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺎ ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﮫﺎﻧﺪ؛ و از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪاﯾﯽ ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ« )ﮐﺰازی‪.(107 :1373 ،‬‬
‫در واﻗﻊ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺮای ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﻗﻮة ﺧﯿﺎل ﺧﻮاﻧﻨﺪه و ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ وی از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﮫﺮه ﻣﯿﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﮫﺎی ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه در آﻏﺎز‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ راﺑﻄﺔ ﺗﻨﺎﻗﺾ در ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻧﻤﯿﺸﻮد اﻣﺎ ﭘﺲ از درک آن ﺑﻪ ھﻨﺮﻣﻨﺪی ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮدن ﺑﯿﻦ اﺷﯿﺎء ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﭘﯽ ﻣﯿﺒﺮد‪» .‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬وﻗﺘﯽ‬
‫آﯾﻨﺔ ﺗﻤﺎﻣﻨﻤﺎی ﻧﯿﺎزھﺎی ھﻨﺮی و روﺣﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻣﯿﺸﻮد ﮐﻪ »ﺧﺮﻗﺔ زھﺪ و ﺟﺎم ﻣﯽ« ـ ھﺮ دو ـ را »از ﺟﮫﺖ رﺿﺎی دوﺳﺖ« ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺣﻔﻆ ﻣﯿﮑﻨﺪ و ﺑﻪ اﺳﻠﻮب ﺷﻄﺢ و ﺑﯿﺎن ﻧﻘﯿﻀﯽ ﻣﯿﺮﺳﺪ« )ﺷﻔﯿﻌﯿﮑﺪﮐﻨﯽ‪.(1373 :432 ،‬‬

‫ﻋﻠﯿﺎﻟﺼﺒﺎح ﮐﻪ ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ را زﯾﺎرت ﮐﺮد‬ ‫ﺑﻪ آب روﺷﻦ ﻣﯿﻌﺎرﻓﯽ طﮫﺎرت ﮐﺮد‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪( :1386 :96 ،‬‬

‫طﮫﺎرت ﺑﺎ آب ﻣﯿﻮ زﯾﺎرت ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ دو ﻣﻔﮫﻮم ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻏﺮق ﮔﻨﺎه اﺳﺖ ﻣﯿﺮود ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ‬ ‫ﻗﺪم درﯾﻎ ﻣﺪار از ﺟﻨﺎزة ﺣﺎﻓﻆ‬

‫)ھﻤﺎن‪(62 :‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ رﻓﺘﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻏﺮق ﮔﻨﺎه اﺳﺖ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ آن ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﮫﻨﻈﺮ ﻣﯿﺮﺳﺪ اﻣﺎ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﭘﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ذھﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را دﭼﺎر ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪4‬ـ ﺑﮫﮑﺎرﮔﯿﺮی ﺗﺮﮐﯿﺒﮫﺎی ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ در ﻓﻌﻞ‬

‫از دﯾﮕﺮ ﺷﮕﺮدھﺎی ﺣﺎﻓﻆ در ﮔﺰﯾﻨﺶ ﻓﻌﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از زﺑﺎن ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ او ﺷﺎﻋﺮی ﻣﺮدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻋﺎدی ﺗﻌﺎﻣﻞ دارد و از ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﮫﺎی آﻧﮫﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯿﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺮﺧﯽ واژھﮫﺎی راﯾﺞ ﺑﯿﻦ آﻧﮫﺎ را در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻌﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮫﮑﺎر ﻣﯿﮕﯿﺮد‪ .‬ھﻨﺮ او در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ واژھﮫﺎی ﻣﻨﻔﯽ و دﺷﻨﺎم‬
‫آﻣﯿﺰ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ھﻨﺮﻣﻨﺪی ﺗﻤﺎم در ﺑﺎﻓﺖ ﺷﻌﺮﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده ﺑﻪ ﮔﻮﻧﮫﺎی ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ھﯿﭻ واژھﺎی ﺑﮫﺘﺮ از آن را ﻧﻤﯿﺘﻮان ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺧﺎک ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﻦ ﻏﻢ اﯾﺎم را‬ ‫ﺳﺎﻗﯿﺎ ﺑﺮﺧﯿﺰ و در ده ﺟﺎم را‬

‫)ھﻤﺎن‪(14 :‬‬

‫ﻏﻠﻂ ﮐﺮدم ﮐﻪ اﯾﻦ طﻮﻓﺎن ﺑﻪ ﺻﺪ ﮔﻮھﺮ ﻧﻤﯿﺎرزد‬ ‫ﭼﻪ آﺳﺎن ﻣﯿﻨﻤﻮد اول ﻏﻢ درﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﻮی ﺳﻮد‬

‫)ھﻤﺎن‪(108 :‬‬

‫ﻧﺎﮐﺴﻢ ﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺳﻮی ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ روم‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﺎن ره ﻋﺸﻖ ﮔﺮم ﺧﻮن ﺑﺨﻮرﻧﺪ‬

‫)ھﻤﺎن‪(248 :‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎدة ﺑﺠﺎ‪ ،‬از واژھﮫﺎی ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺧﺎک ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﻦ‪ ،‬ﻏﻠﻂ ﮐﺮدم‪ ،‬ﻧﺎﮐﺴﻢ و‪ ...‬در ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﻧﺸﺎﻧﻪ دﯾﮕﺮی از ذھﻦ ﺧﻼق ﺷﺎﻋﺮ در واژھﮕﺰﯾﻨﯽ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ او ﺣﺘﯽ از ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ واژھﮫﺎی دﺷﻨﺎﻣﺂﻣﯿﺰ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻣﻔﮫﻮم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﮫﺮه ﻣﯿﮕﯿﺮد و ﻣﺠﻤﻮﻋﮫﺎی از اﯾﻦ ﻓﻨﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ را‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻌﻞ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﭘﺮﺑﺴﺎﻣﺪﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻌﻠﯽ در ﻏﺰلھﺎی ﺣﺎﻓﻆ ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﻌﻠﯽ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺎدهﮔﺮﯾﺰی و ﺗﺮﮐﯿﺐﮔﺮاﯾﯽ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ ﻓﻌﻠﮫﺎی ﮐﮫﻦ‪ ،‬در دﯾﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﺟﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺲ از وی ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﺮاواﻧﯽ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﯾﺎﻓﺘﮫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد اﻓﻌﺎل ﻣﺮﮐﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﻏﺰلھﺎی ﺣﺎﻓﻆ ﺑﯿﺶ از ﻓﻌﻠﮫﺎی ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﺎرﮐﺮدھﺎی ﻣﺘﻌﺪد ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ و اﯾﺠﺎد ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺧﺎص‬
‫ﺧﻮﯾﺶ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﻓﻌﻞ ﺑﮫﺮه ﻣﯿﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮏ واژه در ﮔﺬر از اﻋﺼﺎر ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ را ﭘﺬﯾﺮا ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬واژھﮫﺎی ﺑﺴﯿﺎری در ذھﻦ و ﮐﺎرﺑﺮد ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن دﯾﮕﺮ در‬
‫ﻣﮑﺎﻟﻤﺎت و ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت روزﻣﺮة ﻣﺎ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪارد و دﺳﺖ ﻧﺴﯿﺎن ﻧﻘﺶ آن را از ﺻﺤﯿﻔﺔ ﺧﺎطﺮ ﺳﺘﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻮل واژﮔﺎﻧﯽ اﻣﺮی ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻗﺘﻀﺎی ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژی‪ ،‬زﺑﺎن ﻧﯿﺰ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﺮاﺗﯽ ﻣﯿﺸﻮد و ﺗﺤﻮل واژﮔﺎﻧﯽ را رﻗﻢ ﻣﯿﺰﻧﺪ‪ .‬واژه در ﮔﺬر از ﺑﺰﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﮫﺴﻮی ﻋﺼﺮ‬
‫ﻣﺪرن‪ ،‬در ﺳﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﻪ زﺑﺎن اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ورود ﭘﯿﺪا ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺷﮑﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯿﺪھﺪ ﯾﺎ ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯿﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺘﺮوک‬
‫ﺷﺪه و ﺑﮫﮑﻠﯽ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯿﺸﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﯿﺰان اﻓﻌﺎل ﻣﺮﮐﺐ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ ﮐﻪ ﭘﻮﯾﺎ و زﻧﺪه و اﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﺑﺮد دارد و ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯿﺪھﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ اﻓﻌﺎل ﮐﮫﻦ در ﺑﻮﺗﺔ ﻧﻘﺪ ﻗﺮار ﻣﯿﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪1‬ـ‪ 5‬ـ ﻓﻌﻞھﺎی ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻮﯾﺎ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت زﺑﺎن ھﯿﭻﮔﻮﻧﻪ‬
‫ّ‬ ‫ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺗﻌﺪادی اﻧﺪک‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻓﻌﻞھﺎی ﻣﺮﮐﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﻏـ زلھﺎی ﺣﺎﻓﻆ ﭘﻮﯾﺎ دﯾﺮﻧﺪه و زﻧﺪه ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮی در ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻧﺤﻮه ﮐﺎرﺑﺮد آﻧﮫﺎ اﯾﺠﺎد ﻧﻨﻤﻮده و اﻣﺮوزه ھﻢ ﺑﺎ ھﻤﺎن ﺷﯿﻮه ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ﮔﻤﮕﺸﺘﮫﺎی ﮐﻪ ﺑﺎدة ﻧﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﮐﺎم رﻓﺖ‬ ‫دﯾﮕﺮ ﻣﮑﻦ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺣﺎﻓﻆ ﮐﻪ ره ﻧﯿﺎﻓﺖ‬

‫)ھﻤﺎن‪(64 :‬‬
‫ﻓﻌﻠﮫﺎی »ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻣﮑﻦ« و »ره ﻧﯿﺎﻓﺖ« اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﮐﺎرﺑﺮد دارد‪.‬‬

‫ﮔﻮ ﻧﮕﺎھﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﭼﺸﻢ ﺷﮫﻼ ﻣﯿﺮﻣﺖ‬ ‫آن ﮐﻪ ﻋﻤﺮی ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﯿﻤﺎرم از ﺳﻮدای او‬

‫)ھﻤﺎن‪(70 :‬‬
‫»ﻧﮕﺎھﯽ ﮐﻦ« ﻧﯿﺰ ﺟﺰء اﻓﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﮐﺎرﺑﺮد دارد‪.‬‬
‫‪2‬ـ‪ 5‬ـ ﻓﻌﻞھﺎی ﻣﺮﮐﺐ ﮐﮫﻦ‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻ ّت ﻓﺮﺳﺎﯾﺸﯽ زﺑﺎن‪ ،‬در ﺑﺰﻧﮕﺎه ورود ﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه و ﺗﺤﻮﻻت را ﺗﺎب ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً از ﮔﺮدوﻧﺔ‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻓﻌﺎل در ﻏﺰلھﺎی ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪﻧﺪرت ﺑﻪﮐﺎررﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫اﺑﺮوی ﮐﻤﺎﻧﺪارت ﻣﯿﺒﺮد ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‬ ‫دل ز ﻧﺎوک ﭼﺸﻤﺖ ﮔﻮش داﺷﺘﻢ ﻟﯿﮑﻦ‬

‫)ﺣﺎﻓﻆ‪(1386 :325 ،‬‬

‫ﮔﻮش داﺷﺘﻦ‪ :‬اﻧﺘﻈﺎر ﮐﺸﯿﺪن‬

‫ﮐﻪ زﯾﺮ ﺗﯿﻎ ﺗﻮ ھﺮ دم ﺳﺮی دﮔﺮ دارد‬ ‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ وﺻﻞ ﺗﻮ ﭼﻮن ﺷﻤﻊ ﯾﺎﻓﺖ ﭘﺮواﻧﻪ‬

‫ﭘﺮواﻧﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ‪ :‬اﺟﺎزه ﯾﺎﻓﺘﻦ‬

‫اﯾﻦ ﻓﻌﻠﮫﺎ اﻣﺮوزه ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﮫﮑﺎر ﻧﻤﯿﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻓﻌﺎل ﻣﺮﮐﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﻏﺰلھﺎی ﺣﺎﻓﻆ ﻣﯿﺘﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻓﻌﺎل ﺑﮫﮑﺎر رﻓﺘﻪ در ﺷﻌﺮ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻮﯾﺎ و زﻧﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن دﭼﺎر دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎی زﺑﺎﻧﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ در دﺳﺘﺮس ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار دارد‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮدار ﺑﺴﺎﻣﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻼﻏﯽ در اﻓﻌﺎل‬

‫ﻧﻤﻮدار ﺑﺴﺎﻣﺪ اﻓﻌﺎل ﭘﻮﯾﺎ و ﮐﮫﻦ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ھﻨﺮﻣﻨﺪی ﺑﯿﻨﻈﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺎﻣﻞ از ظﺮﻓﯿﺖ اﻓﻌﺎل‪ ،‬و ﺑﮫﮑﺎرﮔﯿﺮی ﺑﻼﻏﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺷﻌﺮ ﺧﻮﯾﺶ را زﯾﺒﺎ و ﺷﮕﻔﺘﺎﻧﮕﯿﺰ ﺳﺎزد‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﺨﺶ اﺻﻠﯽ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﮔﺰﯾﻨﺶ آن دﻗﺘﯽ واﻓﺮ ﺑﮫﺨﺮج داده و از ﺗﻤﺎم اﻣﮑﺎﻧﺎت زﺑﺎن ﺣﺘﯽ زﺑﺎن ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﮫﺮه ﮔﺮﻓﺘﮫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮫﺎی از اﯾﻦ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﯾﮫﺎ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﮫﻤﺘﺎ ﺑﻮدن ﺷﻌﺮ وی ﮔﺸﺘﮫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻀﺎد از ﭘﺮﺑﺴﺎﻣﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮕﺮدھﺎی ﺑﻼﻏﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻓﻌﻞ ﺑﮫﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﻼﻏﯽ ﺑﺎ ‪ 47‬درﺻﺪ ﮐﺎرﺑﺮد در رﺗﺒﺔ ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﻌﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﺬت ﻣﺨﺎطﺐ ﻣﯿﺸﻮد‪ ،‬او ﺑﺮای ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﻀﺎد‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯿﭙﺮدازد و ﮐﺸﻒ ارﺗﺒﺎط آﻧﮫﺎ‬
‫و ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﭘﯿﺎم ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﻨﺪه‪ ،‬ﻟﺬﺗﺒﺨﺸﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻀﺎد؛ ﮐﻨﺎﯾﻪ‪ ،‬اﯾﮫﺎم‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺑﺴﺎﻣﺪ را‬
‫دارد‪ .‬از دﯾﮕﺮ ﺷﮕﺮدھﺎی ﺣﺎﻓﻆ در زﯾﺒﺎﯾﯿﺂﻓﺮﯾﻨﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ردﯾﻔﮫﺎی ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻨﻮازی ﺷﻌﺮ او ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴﺰاﯾﯽ دارد و ﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺐ‬
‫ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﺷﻌﺮ وی ﮔﺸﺘﮫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﺮﮐﺐ‪ ،‬در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻂ در ﻣﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ اﻓﻌﺎل ﻧﻤﻮد ﺑﺮﺟﺴﺘﮫﺎی دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻓﻌﻞ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﺎرﮐﺮدھﺎی ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮدھﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻓﻌﺎل ﻣﺮﮐﺐ در ﻏﺰلھﺎی ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﭘﻮﯾﺎ و زﻧﺪه اﺳﺖ و درﺻﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻤﯽ از اﻓﻌﺎل ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ را اﻓﻌﺎل ﮐﮫﻦ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯿﺪھﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ذھﻦ ﺧﻼق ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻓﻌﻞ و ﺑﻼﻏﺖ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮده و اﮐﺜﺮ ظﺮﻓﯿﺘﮫﺎی ﻓﻌﻠﯽ را در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﮫ‪-‬‬
‫ﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﯾﻦ ﺷﮕﺮدھﺎ ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ را ﺑﯿﺒﺪﯾﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺑﺨﺶ ﻣﮫﻤﯽ از ﺑﺎر ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯿﮫﺎ و ﻧﮑﺎت ﺑﻼﻏﯽ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬در‬
‫ﮔﺮو ﺑﮫﮑﺎرﮔﯿﺮی ھﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻪ اﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬

‫* اﺳﺘﺎدﯾﺎر داﻧﺸﮕﺎه زاﺑﻞ ‪ ،‬ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬زاﺑﻞ‪ ،‬اﯾﺮان‪.‬‬

‫** ﻣﺪرس داﻧﺸﮕﺎه زاﺑﻞ ‪ ،‬ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬زاﺑﻞ‪ ،‬اﯾﺮان‪.‬‬

‫ﻣراﺟﻊ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‬
‫‪1‬ـ اﯾﺮاﻧﺰاده‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﺎﻟﻪ‪» ،‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﮐﺎرﺑﺮد ھﻨﺮی ﻓﻌﻞ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺳﻌﺪی«‪ ،‬ﻣﺠﻠﺔ ﭘﮋوھﺸﮫﺎی ادﺑﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪62 ،1382 ،2‬ـ‪.37‬‬
‫‪2‬ـ اﺣﻤﺪﯾﮕﯿﻮی‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ .‬دﺳﺘﻮر ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻓﻌﻞ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬ﻗﻄﺮه‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪.1380 ،‬‬
‫‪3‬ـ ﺑﺮاھﻨﯽ‪ ،‬رﺿﺎ‪ .‬طﻼ در ﻣﺲ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬ﻣﯿﺜﺎق‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪.1371 ،‬‬
‫‪4‬ـ ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺷﻤﺴﺎﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ .‬دﯾﻮان ﺣﺎﻓﻆ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺴﺨﺔﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ و دﮐﺘﺮ ﻗﺎﺳﻢ ﻏﻨﯽ‪ .‬ﻣﺸﮫﺪ‪ :‬ﻧﯿﮑﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪.1386 ،‬‬
‫‪ 5‬ﺷﻔﯿﻌﯿﮑﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ .‬ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺷﻌﺮ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬آﮔﺎه‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.1373 ،‬‬
‫‪6‬ـ ـــــــــــــــــــــــ ‪ .‬ﺻﻮر ﺧﯿﺎل در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬آﮔﺎه‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺸﻢ‪.1375 ،‬‬
‫‪7‬ـ ﺷﻤﯿﺴﺎ‪ ،‬ﺳﯿﺮوس‪ .‬ﺑﯿﺎن و ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪.1379 ،‬‬
‫‪8‬ـ ـــــــــــــــ ‪ .‬ﻧﮕﺎھﯽ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺑﺪﯾﻊ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﮫﺎردھﻢ‪ ،‬وﯾﺮاﯾﺶ دوم‪.1381 ،‬‬
‫‪9‬ـ ﺷﻨﺒﮫﺎی‪ ،‬رﻗﯿﻪ‪» ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻌﻞ در ﻧﺜﺮ ﮔﻠﺴﺘﺎن )ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎص(«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﺑﮫﺎر ادب‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭼﮫﺎرم‪101 ،1389 ،‬ـ‪.86‬‬
‫‪10‬ـ ﻓﺮﺷﯿﺪورد‪ ،‬ﺧﺴﺮو‪ .‬درﺑﺎره ادﺑﯿﺎت و ﻧﻘﺪ ادﺑﯽ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪.1384 ،‬‬
‫‪11‬ـ ﺧﺮﻣﺸﺎھﯽ‪ ،‬ﺑﮫﺎاﻟﺪﯾﻦ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪.1368 ،‬‬
‫‪12‬ـ ﮐﺰازی‪ ،‬ﻣﯿﺮﺟﻼﻻﻟﺪﯾﻦ‪ .‬زﯾﺒﺎﯾﯿﺸﻨﺎﺳﯽ ﺳﺨﻦ ﭘﺎرﺳﯽ‪ .‬ﺗﮫﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ‪.1373 ،‬‬
‫‪13‬ـ وطﻮاط‪ ،‬رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ‪ .‬ﺣﺪاﺋﻘﺎﻟﺴﺤﺮ ﻓﯽ دﻗﺎﺋﻘﺎﻟﺸﻌﺮ‪ .‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻗﺒﺎل ﺳﻨﺎﯾﯽ‪.1362 ،‬‬

‫آﻣﺎر‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪ‪3,192 :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد درﯾﺎﻓﺖ ﻓﺎﯾﻞ اﺻﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪1,159 :‬‬

‫اﺑﺘﺪای ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ اﺻﻠﯽ | واژه ﻧﺎﻣﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ | اﺧﺒﺎر و اﻋﻼﻧﺎت | اھﺪاف و ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز | ﻧﻘﺸﻪ ﺳﺎﯾﺖ‬

‫‪Journal Management System. Designed by sinaweb.‬‬