‫دﻛﺘﺮ ﻧﺎﻫﻴﺪ ﻃﻬﺮاﻧﻲ ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬

‫‪١٦٨‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺳﺠﻊ ﻳﻜﻲ از اﺑﺰارﻫﺎي اﻳﺠﺎد ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در ﻛﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﻲرود‪ .‬در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑﻼﻏـﺖ ﻋﺮﺑـﻲ‬
‫ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ ﺣﻮزه در ﭘﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﻮاﺻﻞ و اﺳﺠﺎع ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ در ﻧﺜﺮ‬
‫و ﻧﻈﻢ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺠﻊ در ﻧﺜﺮ ﺣﻜـﻢ ﻗﺎﻓﻴـﻪ در ﺷـﻌﺮ را دارد ﻛـﻪ »وزن« و »ﺣـﺮف‬
‫روي« از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪة اﻧﻮاع آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازن ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع ﺳﺠﻊ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻣﻮﺟـﻮد در ﻛﺘـﺐ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‪،‬‬
‫ﻛﻠﻤﺎت در آن از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد و اﻣﺘﺪاد ﻫﺠﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ وﻟـﻲ در واك روي ﻣﺨﺘﻠـﻒاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎم و ﻛﺎر )ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ .(38 :1386 ،‬اﻳـﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺣـﻮزة وﺳـﻴﻌﻲ از واژﮔـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ارزش‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ »ﺑﻲﻧﻈﻢ و ﭘﺮواز«‪» ،‬ﻣﺎل و ﻋﻤﺮ«‪» ،‬ﻧﻴﻞ و ﺻﺎف«‪» ،‬ﺗﻤﻴـﺰ و دروغ«‬
‫و‪ ...‬را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻲ و ﺳـﻴﺮوس ﺷﻤﻴـﺴﺎ وزن‬
‫در ﺳــﺠﻊ را‪ ،‬ﺻــﺮاﺣﺘﺎً وزن ﻋﺮوﺿــﻲ داﻧــﺴﺘﻪاﻧــﺪ )ﺻــﻔﺎ‪128 :1347 ،‬؛ ﻫﻤــﺎﻳﻲ‪ 41 :1371 ،‬و‬
‫ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ .(38 :1386 ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬اﺷﻜﺎﻻت ﻣﻄﺮحﺷﺪه در ﺑﺮرﺳﻲ زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺳﺠﻊ و ﻧﻴﺰ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ آن در ﻛﺘﺐ ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻟﺰوم ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻴﻔﻴﺖ وزن در ﺳﺠﻊ را‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ آن اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺠﻊ و اﻧﻮاع آن‬

‫»ﺳ‪‬ﺠ‪‬ﻊ‪ ‬ﻳ‪‬ﺴﺠ‪‬ﻊ ﺳﺠﻌﺎً« ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﻮار و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺷﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ از آن ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺻﻄﻼح ﺳﺠﻊ ﻣﺄﺧﻮذ از آواز ﻛﺒـﻮﺗﺮ )ﺳـﺠﻊ اﻟﺤﻤﺎﻣـﻪ( اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻣﺎﻧﻨـﺪ آن ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻴﻮهاي واﺣﺪ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد )اﺑﻦﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ .(150 /8 :‬آﻧﭽﻪ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺳـﺠﻊ و اﻧـﻮاع آن‪،‬‬
‫اﻣﺮوزه در ﻛﺘﺐ ﺑﺪﻳﻊ ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﮕﻲ آن را ﻧﻘﻞ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺘـﺄﺛﺮ از‬
‫ﺣﺪاﺋﻖاﻟﺴﺤﺮ وﻃﻮاط اﺳﺖ و ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺳﺠﻊ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗـﺸﺎﺑﻪ دو ﻳـﺎ ﭼﻨـﺪ واژه در‬
‫وزن‪ ،‬ﺣﺮف روي و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻛـﻪ در ﻧﺘﻴﺠـﺔ آن ﺑـﻪﺗﺮﺗﻴـﺐ‪ ،‬اﻧـﻮاع ﻣﺘـﻮازن)‪ ، (1‬ﻣﻄـﺮّف)‪ (2‬و‬
‫ﻣﺘﻮازي)‪ (3‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد )ﻧﻚ‪ .‬وﻃﻮاط‪.(15 :1362 ،‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي دﻳﮕﺮي از ﺳﺠﻊ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ و ﺑﻠﻨـﺪي ﺟﻤـﻼت ﻳـﺎ‬
‫ﻗﺮﻳﻨﻪﻫﺎ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﺟﻤﻼﺗﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻃﻮﻟﻲ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﺴﺎوياﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻧﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺟﻤﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ از‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮﻧﺪ‪ (4) .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺠﻊ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺪاد ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺮﻳﻨﻪﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻗـﺼﻴﺮ و ﻃﻮﻳـﻞ‬
 ‫‪١٦٩‬‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫وزن در ﺳﺠﻊ‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ )اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ (5) .(336 – 333 /1 :1959 ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺟﻤﻼت ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛـﻼم‬
‫آﻫﻨﮕﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﺑﻦاﺛﻴـﺮ ﺑﻴـﺸﺘﺮ از اﻧـﻮاع ﻣﺘـﻮازي‪ ،‬ﻣﻄـﺮّف و‬
‫ﻣﺘﻮازن ﺑﻪ روح ﺳﺠﻊ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ )ﻣﻄﻠﻮب‪.(313 :2000 ،‬‬

‫وزن در ﺳﺠﻊ‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺣﺎﺻﻞ دو ﻧﻮع ﺗـﻮازن اﺳـﺖ؛ ﻳﻜـﻲ ﺗـﻮازن ﺻـﺮﻓﻲ ﻛـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ در‬
‫زﺑﺎنﻫﺎي اﺷﺘﻘﺎﻗﻲ و ﻗﺎﻟﺒﻲ ازﺟﻤﻠﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و زﺑﺎنﻫﺎي ﺳﺎﻣﻲ وﺟﻮد دارد و در آن ﺗﻨﺎﻇﺮ‬
‫ﻳﻚﺑﻪﻳﻚ ﻣﻴﺎن ﻣﺼﻮتﻫﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و دﻳﮕﺮ ﺗﻮازن ﻋﺮوﺿﻲ ﻛﻪ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑـﻲ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺎﻧﻲ ﺗﻌـﺪاد و اﻣﺘـﺪاد ﻫﺠﺎﻫـﺎ اﺳـﺖ‪ (6).‬ﻋﻤﻠﻜـﺮد وزن ﺻـﺮﻓﻲ در‬
‫ﻣﺤﺪودة واژه اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ وزن ﻋﺮوﺿﻲ از ﻣﻘﻮﻟـﺔ ﺗﻜـﺮار ﻫﺠـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻃـﻮل‬
‫ﻣﺼﺮاع و ﺑﻴﺖ ﻇﻬﻮر و ﺑﺮوز ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺮوس ﺷﻤﻴﺴﺎ و دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮان وزن را در ﺳـﺠﻊ‪،‬‬
‫وزن ﻋﺮوﺿﻲ داﻧـﺴﺘﻪاﻧـﺪ )ﻫﻤـﺎﻳﻲ)‪41 :1371 ،(7‬؛ ﺻـﻔﺎ‪ 128 :1347 ،‬و ﺷﻤﻴـﺴﺎ‪.(38 :1386 ،‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺻﻔﻮي ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺗﻌﺎرﻳﻒ اﻳﺸﺎن‪ ،‬در ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺠﻊ‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﺮح اﻳﻦ ﺳـﺆال ﻛـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺻﻨﻌﺘﻲ را ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻧﺜـﺮ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲرود‪ ،‬از ﻃﺮﻳـﻖ وزن ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻧﻤـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻨﻌﺘﻲ از ﻃﺮﻳﻖ وزن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﻳـﺪ اﺑـﺰاري‬
‫ﻧﻈـﻢﺳـﺎز ﺑــﻮده ﻛـﻪ ﻣﻌــﺎدﻟﻲ در ﻣﻴـﺎن اﺑﺰارﻫــﺎي ﺳـﻨﺘﻲ واﺑــﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈــﻢ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷــﺪ‬
‫)ﺻﻔﻮي‪ .(276 /1 :1383،‬او ﺑﺎ ﻗﺒﻮل اﻳﻦ ﺷﺮط )ﻧﻈﻢﺳﺎز ﺑﻮدن ﺳﺠﻊ( ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺳﺠﻊﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻮازن اﮔﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻜﺮار آواﻳﻲ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ در اﻳﺠﺎد ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻲِ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ وزن ﻧﺎﺗﻮاناﻧﺪ و‬
‫ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﻴﺰ و دوغ« و »ﺑﻲﻧﻈﻢ و ﭘﺮواز«‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻜﺮار آواﻳـﻲاﻧـﺪ‪ ،‬ارزش‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر آورد )ﻫﻤـﺎن‪ .(278 :‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ او در‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺠﻊ ﻣﻄﺮّف‪ ،‬ﻣﻮاردي ﻫﻤﭽﻮن »اﻃﻮار و وﻗﺎر«‪» ،‬درﻳﺎ و ﻛﺠﺎ« و »ﺑﺎﻏﺒﺎن و ﺑﺴﺘﺎن«‬
‫را از اﻳﻦ ﺣﻮزه ﺧﺎرج داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪزﻋﻢ ﺻﻔﻮي در ﺳﺠﻊ ﻣﻄﺮّف اﮔﺮﭼـﻪ دو واژه در وزن‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮدو ﺗﺎﺑﻊ ﻳﻚ وزن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻧﻘﻄـﺔ واﺣـﺪ‬
‫در وزن آﻏﺎز ﻧﺸﺪهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺪﻣﺎ‪ ،‬واژﮔﺎن ﻣﺬﻛﻮر را ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ آﻧﻜـﻪ ﺗـﺎﺑﻊ ﻳـﻚ وزن‬
‫ﻋﺮوﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻘﻮﻟﺔ ﺳﺠﻊ ﻧﻤﻲداﻧﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣـﻮارد‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً‬
‫ﺗﻜﺮار آواﻳﻲ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﻄﺢ آواﻳﻲ و ﻧﻪ واژﮔﺎﻧﻲ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪ .‬وي ﺑﺎ ﺣﺬف اﻳـﻦ‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﻧﺎﻫﻴﺪ ﻃﻬﺮاﻧﻲ ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬
‫‪١٧٠‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻫﻤﭽﻮن دﻛﺘﺮ ﺷﻤﻴﺴﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻗﺎﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازي اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺳـﺠﻊ‬
‫ﻣﻄﺮّف )ﻫﻤﺎن‪ 277 :‬و ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ .(34 :1386 ،‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻜﺎﻛﻲ و دﻳﮕـﺮ ﻋﻠﻤـﺎي‬
‫ﺑﻼﻏﺖ ﺑﺮﺧﻼف اﻳﺸﺎن ﺳﺠﻊ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻓﻴﻪ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻗﺎﻓﻴـﻪ را ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫)‪.(8‬‬
‫ﺳﺠﻊ‬
‫ﺷﻤﻴﺴﺎ در ﺑﺎب ﺳﺠﻊ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ وزن ﻋﺮوﺿﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺗﻮﺻﻴﻔﺎﺗﻲ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از درﺳﺘﻲ و ﻧﺎدرﺳﺘﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺧﻮد در اﻟﻘﺎي ﻣﻔﻬﻮم وزن ﺻﺮﻓﻲ در ﺳـﺠﻊ‬
‫ﻣﺆﺛﺮﻧﺪ‪ .‬او درﺑﺎرة ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺻﺎﻣﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦِ ﻫﺠـﺎي ﻗﺎﻓﻴـﻪ‬
‫در ﻛﻠﻤﺎت ﻳﻚﻫﺠﺎﻳﻲ و ﭼﻨﺪﻫﺠﺎﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎر و ﺑﺎر )ﻳﻚﻫﺠﺎﻳﻲ( و ﺑﺮﺳﺖ‬
‫و ﺑﺒﺴﺖ )ﭼﻨﺪﻫﺠﺎﻳﻲ(‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺮ ﺑﻌـﺪ اﺿـﺎﻓﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ در ﻛﻠﻤـﺎت ﭼﻨـﺪﻫﺠﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺻﺎﻣﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦِ ﻫﺠﺎي ﻗﺎﻓﻴﻪ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧـﺪاد و در ﻋـﻮض آن را ﻣـﺸﻤﻮل ﻫﺠﺎﻫـﺎي‬
‫ﻣﺎﻗﺒﻞ آن ﻧﻤﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘـﺮواز و آواز‪ ،‬ﺷـﻤﺎﻳﻞ و ﻗﺒﺎﻳـﻞ )ﺷﻤﻴـﺴﺎ‪ .(33 :1386 ،‬در ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺜﺎلﻫﺎ اﻟﮕﻮي ﻣﺼﻮتﻫﺎي دو ﻛﻠﻤﻪ ﺗﻜﺮار ﺷﺪه و ﺳﺠﻊ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺻﺎﻣﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺠﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دو ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﻫﻤﺴﺎن و ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺎﻣﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻫﺠﺎي دوم ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻠﻨﺎر و ﮔﻠﺒﺎر‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازي ﺑﺎ ﺟﻨﺎس ﻳﻜـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازي از ﺣﻴﺚ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺎ ﺟﻨﺎس ﻣـﻀﺎرع و ﻻﺣـﻖ و‬
‫ﺟﻨﺎس ﺧﻂ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ارزش ﻫﻨﺮي آﻧﻬـﺎ در ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﺑﻮدﻧـﺸﺎن اﺳـﺖ )ﻫﻤـﺎن‪35 :‬‬
‫و‪ .(36‬در اﻳﻦ اﻧﻮاع ﺟﻨﺎس‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﻣﺼﻮتﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ وزن ﺻـﺮﻓﻲ دو واژه ﻳﻜـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻮدن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻨﺎس ﻣﻀﺎرع و ﻻﺣﻖ ﺑﺎ ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازي ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازي ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ اﻟﮕﻮي ﻣـﺼﻮتﻫـﺎ ﺗﻜـﺮار ﺷـﻮد و ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﻌـﺪاد و اﻣﺘـﺪاد ﻫﺠـﺎ )وزن‬
‫ﻋﺮوﺿﻲ( ﺑﺮاي ﻣﺘﻮازن ﺑﻮدن ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﺎﻇﺮ ﻳﻚﺑﻪﻳﻚ ﻣﻴﺎن ﻣﺼﻮتﻫﺎي آﻧﻬـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻨﻜﻪ وي در اداﻣﺔ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ :‬ﻫﻴﭻ زﺑـﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺠﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا زﺑﺎﻧﻲ ﻗﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ‬
‫ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازياﻧﺪ و ﻳﺎ ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازن )ﻫﻤﺎن‪.(40 :‬‬
‫اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻞﺑﻦاﺣﻤﺪ‪ ،‬واﺿﻊ ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض‪ ،‬در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺳﺠﻊ ﻣـﻲﻧﻮﻳـﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﺠﻊ اﻟﺮﺟﻞ اذا ﻧﻄﻖ ﺑﻜﻼم ﻟﻪ ﻓﻮاﺻﻞ ﻛﻘﻮاﻓﻲ اﻟﺸﻌﺮ ﻣﻦ ﻏﻴﺮ وزن« ﺳﺠﻊ ﺳـﺨﻨﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي آن ﻓﻮاﺻﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻓﻴﺔ ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺑﺪون وزن)‪ (9‬وﺟﻮد دارد )ﺧﻠﻴـﻞﺑـﻦاﺣﻤـﺪ‪/1 :1405 ،‬‬
 ‫‪١٧١‬‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫وزن در ﺳﺠﻊ‬

‫‪ .(214‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد او از ﺗﻘﻔﻴﺔ ﺑﺪون وزن‪» ،‬وزن ﻋﺮوﺿﻲ« اﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا در ﺑـﺎب‬
‫ﻧﺜﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ رﻳـﺸﺔ اﻋﺘﻘـﺎد ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺑـﻪ »ﻋﺮوﺿـﻲ ﺑـﻮدن وزن در‬
‫ﺳﺠﻊ« در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺮﺻﻴﻊ و ﻣﻮازﻧﻪ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺎرﺳﻲ آن ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮﺻﻴﻊ‬
‫ﺗﺮﺻﻴﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺳﺖ و از ﺗﺮﺻﻴﻊاﻟﻌﻘﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮوارﻳﺪﻫﺎ در ﻳﻚ‬
‫ﻃﺮف ﮔﺮدﻧﺒﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ )اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ .(151/8 :‬ﻗﺪاﻣـﺔﺑﻦﺟﻌﻔﺮ در اﻳﻦﺑﺎره‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬و ﻣﻦ ﻧﻌﻮت اﻟﻮزن اﻟﺘﺮﺻﻴﻊ و ﻫﻮ ان ﻳﺘﻮﺧّﻲ ﻓﻴﻪ ﺗـﺼﻴﺮ اﻟﻤﻘـﺎﻃﻊ اﻻﺟـﺰاء ﻓـﻲ‬
‫اﻟﺒﻴﺖ ﻋﻠﻲ ﺳﺠﻊ او ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ او ﻣﻦ ﺟﻨﺲ واﺣﺪ ﻓﻲ اﻟﺘﺼﺮﻳﻒ؛ ﻛﺒﺪاء ﻣﻘﺒﻠـﺔ و رﻛﺎء ﻣﺪﺑﺮة ‪/‬‬
‫ﻗﻮداء ﻓﻴﻬﺎ اذا اﺳﺘﻌﺮﺿﺘﻬﺎ ﺧﻀﻊ ﻓﺎﻧﻲ ﺑﻔﻌﻼء ﻣﻔﻌﻠﻪ ﺗﺠﻨﻴﺴﺎ ﻟﻠﺤﺮوف ﺑـﺎﻻوزان« )ﻗﺪاﻣـﻪ ﺑـﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ 80 :‬و‪» .(81‬از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي وزن‪ ،‬ﺗﺮﺻﻴﻊ اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫ﻣﻘﺎﻃﻊ اﺟﺰاي ﺑﻴﺖ را ﺑﺮ ﺳﺠﻊ‪ ،‬ﺷﺒﻪﺳﺠﻊ)‪ (10‬و ﻳﺎ ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺖ ﺻﺮﻓﻲ ﻗـﺮار دﻫﻨـﺪ«؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺑﻴﺖ زﻫﻴﺮﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻠﻤﻲ؛ در ﺑﻴﺖ زﻫﻴﺮ ﺑـﺎ وزن ﺻـﺮﻓﻲ »ﻓﻌـﻼء ﻣﻔﻌﻠـﻪ« ﺑـﺮاي ﺣـﺮوف آن‬
‫ﻫﻤﻮزﻧﻲ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﻮازﻧﻲ ﺻﺮﻓﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »ﺟﻨﺲ واﺣﺪ ﻣﻦ ﺗـﺼﺮﻳﻒ« ﺑـﻪ آن‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه؛ درواﻗﻊ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺠﻊ‪ ،‬ﺷﺒﻪﺳﺠﻊ و ﺳﺎﺧﺖ ﺻﺮﻓﻲ ﻳﻜـﺴﺎن در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪(11‬‬
‫اﺑﻦرﺷﻴﻖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻗﺪاﻣﻪ ﺗﺮﺻﻴﻊ را ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻘﻄﻴﻊِ داﺧﻞ در ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲداﻧـﺪ‪.‬‬
‫وي ﺑﺮاي ﺳﺠﻊ ﻋﺒﺎرت‪» ‬اﻟﻌﻴﻦ ﻗﺎدﺣـﺔ‪ ،‬و اﻟﺮّﺟﻞ ﺿﺎرﺣـﺔ‪ /‬و اﻟﻴﺪ ﺳﺎﺑﺤـﺔ‪ ،‬و اﻟﻠﻮن ﻏﺮﺑﻴـﺐ«؛‬
‫و ﺑﺮاي ﺷﺒﻪﺳﺠﻊ‪ ،‬ﺑﻴﺖ‪» ‬ﻓﺘﻮر اﻟﻘﻴﺎم‪ ،‬ﻗﻄﻮع اﻟﻜﻼ‪ /‬م‪ ،‬ﺗﻔﺘـﺮ ﻋـﻦ ذي ﻏـﺮوب اﺷـﺮ« را ذﻛـﺮ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ در آن ﺗﺮﺻﻴﻊ ﻣﺎﺑﻴﻦ دو ﻛﻠﻤﺔ ﻓﺘﻮر و ﻗﻄﻮع واﻗﻊ ﺷﺪه ﻛﻪ در ﻳﻚ وزناﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ روي‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ )اﺑﻦرﺷﻴﻖ‪.(26 /2 :1972 ،‬‬
‫وﻃﻮاط در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺗﺮﺻﻴﻊ ﭘﺎرﺳﻲ در زر ﻧﺸﺎﻧﺪن ﺟﻮاﻫﺮ و ﺟﺰ ﺟﻮاﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و در اﺑﻮاب ﺑﻼﻏﺖ اﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﻮذ ﻛﻪ دﺑﻴﺮ ﻳﺎ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺨﺶﻫـﺎي ﺳـﺨﻦ را ﺧﺎﻧـﻪﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻛﻨﺬ و ﻫﺮ ﻟﻔﻈﻲ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻟﻔﻈﻲ آورذ ﻛﻲ ﺑﻪوزن و ﺣﺮوف روي ﻣﺘﻔﻖ ﺑﺎﺷﻨﺬ و در ﻧﺜﺮ ﻛﻲ‬
‫ﺣﺮوف روي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮذ از راه ﺗﻮﺳﻊ اﺳﺖ ﭼﻪ ﺑﻪﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺣـﺮوف روي ﺷـﻌﺮ را ﺑﺎﺷـﺪ«‬
‫)‪ .(3 :1362‬ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻨﻜﻪ او‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮدن اﺻﻄﻼح »روي« را ﺑﺮاي ﺳـﺠﻊ از راه ﺗﻮﺳـﻊ‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﻧﺎﻫﻴﺪ ﻃﻬﺮاﻧﻲ ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬
‫‪١٧٢‬‬

‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد او از وزن ﻧﻴﺰ وزن ﻋﺮوﺿﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺗﻮﺳﻌﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮاﻫﺪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺻﻴﻊ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬در وزن ﺻﺮﻓﻲاﻧﺪ و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫)‪.(12‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ دﻗﻴﻘﺎً رﻋﺎﻳﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬

‫ﻣﻮازﻧﻪ‬
‫در ﺗﻌﺮﻳﻒ وزن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺬا ﻳﻮازن ﻫﺬا اذا ﻛﺎن ﻋﻠﻲ زﻧﺘــﺔ او ﻛـﺎن ﻣﺤﺎذﻳــﺔ‪ .‬و واز‪‬ﻧَـﻪ‪:‬‬
‫ﻋﺎد‪‬ﻟَﻪ‪ ‬و ﻗﺎﺑ‪‬ﻠَﻪ‪) «‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ (447/13 :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﭼﻴﺰي ﻣﻮازن ﭼﻴﺰ دﻳﮕـﺮي اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ وزن آن ﻳﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ و روﺑﻪروي آن ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬واز‪‬ﻧَﻪ‪ «‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺎدل و ﻣﻘﺎﺑـﻞ آن اﺳـﺖ و‬
‫در اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲرود و در آن ﻛﻠﻤـﺎت‪ ‬ﻣﻘﺎﺑـﻞ و‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ در دو ﻗﺮﻳﻨﻪ‪ ،‬دو ﻣﺼﺮع و ﻳﺎ دو ﺑﻴﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺠﻊ ﻣﺘـﻮازناﻧـﺪ )وﻃـﻮاط‪.(14 :1362 ،‬‬
‫ﻗﺪاﻣـﺔﺑﻦﺟﻌﻔﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻳﺎ »اﺗّﺴﺎق ﺑﻨﺎ«)‪ (13‬را ﺑﺎ ﺳﺠﻊ ﻗﺮﻳﻦ ﻧﻤـﻮده و اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم )ص( را ﺑﺮاي آن ﻣﺜﺎل ﻣﻲزﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪» :‬ﺧﻴﺮ اﻟﻤﺎء اﻟﺸﱠﺒ‪‬ﻢ‪ ،‬و ﺧﻴﺮ اﻟﻤـﺎل‬
‫اﻟﻐَﻨَﻢ‪ ،‬ﺧﻴﺮ اﻟﻤ‪‬ﺮﻋ‪‬ﻲ اﻻَرك‪ ‬و اﻟﺴ‪‬ﻠَﻢ‪ ،‬اذا ﺳﻘَﻂَ ﻛﺎن ﻟَﺠﻴﻨﺎً‪ ،‬و اذا ﻳ‪‬ﺒِﺲ‪ ‬ﻛﺎن د‪‬رﻳﻨـﺎً‪ ،‬و اذا أَﻛَـﻞَ‬
‫ﻛﺎن ﻟَﺒﻴﻨﺎً« و در اداﻣﻪ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ اﮔﺮ ﺑﻪﺟﺎي ﻋﺒﺎرت‪» ‬اﺻﺒﺮ ﻋﻠﻲ ﺣﺮ اﻟﻠ‪ّ‬ﻘﺎء‪ ،‬و ﻣﻀﺾ اﻟﻨ‪ّ‬ـﺰال‪،‬‬
‫و ﺷﺪ‪‬ة اﻟﻤ‪‬ﺼﺎع‪ ،‬و دوام اﻟﻤ‪‬ﺮاس« ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠﻲ ﺣـﺮّ اﻟﺤـﺮب‪ ،‬و ﻣـﻀﺾ اﻟﻤﻨﺎزﻟـﻪ‪ ،‬و ﺷـﺪة‬
‫اﻟﻄﻌﻦ و ﻣﺪاوﻣـﺔ اﻟﻤﺮاس« روﻧﻖ وزن از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ ﻟ‪‬ﻘـﺎء و ﻧ‪‬ـﺰال و ﻣ‪‬ـﺼﺎع و‬
‫ﻣ‪‬ﺮاس وزﻧﻲ واﺣﺪ دارﻧﺪ در ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﻜﻮن و زواﺋﺪ و اﮔﺮ ﻏﻴـﺮ از اﻳـﻦ ﺑﺎﺷـﺪ وزن از ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲرود )ﻗﺪاﻣﻪ‪ 3 :1979 ،‬و‪ .(4‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در اداﻣـﺔ ﺗﻌﺮﻳـﻒ او از ﺗﺮﺻـﻴﻊ آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﺗﺮﺻﻴﻊ اﻟﻔﺎظ در ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺴﺎوي و در اﻧﺘﻬﺎ ﻣﺘﻔﻖاﻧﺪ‪ ...‬و در آن اﺟﺰاي ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻲ‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در وزن ﻣﻮاﻓﻖ و در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺳﺠﻊ ﻳﻜﺴﺎناﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﺘـﻲ ﻋـﺎد‪ ‬ﺗَﻌﺮِﻳـﻀُﻚ‪‬‬
‫ﺗَﺼﺮﻳﺤﺎً و ﺻﺎر‪ ‬ﺗَﻤﺮﻳﻀُﻚ‪ ‬ﺗَﺼﺤﻴﺤﺎَ« )ﻫﻤﺎن‪.(3 :‬‬
‫در ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﮔﺎﻫﻲ اﻳﻦ وزن ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺮوﺿـﻲ اﺳـﺖ و ﮔـﺎﻫﻲ وزن ﺻـﺮﻓﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﺖ‪ ‬زﻳﺮ از وﻃﻮاط‪:‬‬
‫ﺷﺎﻫﻲ ﻛﻲ ﺗﻴﻎ او را ﻧﺼﺮت ﺑﻮد ﻓﺴﺎن‬ ‫ﺷﺎﻫﻲ ﻛﻲ رﺧﺶ او را دوﻟﺖ ﺑﻮد دﻟﻴﻞ‬
‫ﻛﻪ در آن »دﻟﻴﻞ و ﻓﺴﺎن« و »ﺗﻴﻎ و رﺧﺶ« در ﻳﻚ وزن ﻋﺮوﺿﻲ و »دوﻟﺖ و ﻧـﺼﺮت« در‬
‫ﻳﻚ وزن ﺻﺮﻓﻲاﻧﺪ‪ .‬درواﻗﻊ ﻣﻮازﻧﻪ ﻫﻢ در وزن ﻋﺮوﺿﻲ ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻢ در وزن ﺻﺮﻓﻲ؛‬
 ‫‪١٧٣‬‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫وزن در ﺳﺠﻊ‬

‫زﻳﺮا واژﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻳﻚ وزن ﺻﺮﻓﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﻳﻚ وزن ﻋﺮوﺿﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد و اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫ﻋﻜﺲ آن ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو در ﺷﻮاﻫﺪ ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﻲ ﻣﻮازﻧـﻪ اﻏﻠـﺐ ﻧـﻮﻋﻲ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ و‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﻜﺮار ﺳﺎﺧﺖ ﻧﺤﻮي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ ﻧﺤـﻮي ﺟﻤـﻼت در‬
‫دو ﻣﺼﺮاع ﻳﺎ دو ﺑﻴﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ واژﮔﺎن آﻧﻬﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻠﻤـﺎت‬
‫در ﻳﻚ وزن ﻋﺮوﺿﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و اﻳﻦ زﻳﻨﺘﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ از ﺗﻜـﺮار ﺳـﺎﺧﺖ ﻧﺤـﻮي ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻮاﻫﺪ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻜﺮار ﺳﺎﺧﺖ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ ﺳـﺠﻊ ﻗـﺮﻳﻦ اﺳـﺖ زﻳـﺮا زﺑـﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﺠﻊ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ اﻳـﻦ اﻣﻜـﺎن ﺑـﻪوﻓـﻮر ﺣﺎﺻـﻞ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻮازﻧﻪ در ﻛﺘﺐ ﺑﺪﻳﻌﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ روﺷﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪:‬‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎ ﺟﻮد دﺳﺖ او ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫آﻧــــﻚ ﻣﺎل ﺧﺰاﻳﻦ ﮔﻴﺘـﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ در ﭘﻴﺶ ﻃﺒﻊ او دﺷﻮار‬ ‫واﻧــﻚ ﻛﺸﻒ ﺳـﺮاﻳﺮﮔﺮدون‬
‫)وﻃﻮاط(‬
‫اي دل ﺳﻮي ﻋﻴﺶ و ﻃﺮب و ﻛﺎم ﭼﻪ ﮔﺮدي؟‬
‫وي ﺗﻦ ﺳﻮي رﻃﻞ و ﻗﺪح و ﺟﺎم ﭼﻪ ﮔﺮدي؟‬
‫)ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺳﻊ ﺟﺒﻠﻲ(‬
‫وي ﻫﻤﻪ ﻃﺎﻳﻔﻪام ﺑﻨﺪة آن ﺳﻴﻨﻪ و ﺗـﻦ‬ ‫اي ﻫﻤﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪام ﺑﺮﺧﻲ آن ﻃﺮّه و رخ‬
‫)ﺟﻴﺤﻮن ﻳﺰدي(‬
‫ﻧﻮﻋﺮوس ﻓﻀﻞ را ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﻢ؛ ﻧﻌﻢاﻟﻔﺘﻲ‬ ‫ﺷﻪ ﻃﻐﺎن ﻋﻘﻞ را ﻧﺎﻳﺐ ﻣﻨﻢ؛ ﻧﻌﻢاﻟﻮﻛﻴﻞ‬
‫ﺑﺮﺗـﻦ ﻋﺰﻟﺖ ﺑﻼﺑﻐﻲ از اﺑــﺪ ﺑـﺮّم ﻗﺒـــﺎ‬ ‫ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻫﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺨﺮ‪ ،‬از ازل دارم ﻛﻼه‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺰازي‪(44 :1373،‬‬
‫ﻧﻴﻞ و زﻧﮕﺎر اﺳﺖ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻴﺨﺘﻪ در ﻣﺮﻏﺰار‬ ‫ﻣﺸﻚ و ﺷﻨﮕﺮف اﺳﺖ ﮔﻮﻳﻲ رﻳﺨﺘﻪ ﺑﺮ ﻛﻮﻫﺴﺎر‬
‫در ﭼﻤـﻦ ﮔﻮﻳــﻲ ﭘﺮاﻛﻨــﺪﻧﺪ در‪ ‬ﺷﺎﻫﻮار‬ ‫از زﻣﻴﻦ ﮔﻮﻳـﻲ ﺑﺮآوردﻧـﺪ ﮔﻨﺞ ﺷﺎﻳــﮕﺎن‬
‫)اﻣﻴﺮﻣﻌﺰي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻤﺎﻳﻲ‪(44 :1371 ،‬‬
‫ﺧــــﺎرت ﺑﺨﻮرم ﻛﻪ ﺧـــﺎر ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ‬ ‫دردت ﺑﻜﺸــــﻢ ﻛﻪ درد داروﺳـــــﺖ‬
‫××××‬
‫ﺳﭙـــﻬﺮ ﺑﺎ ﺗﻮ ﭼﻪ ﭘﻬﻠﻮ زﻧﺪ ﺑﻪ ﻏــﺪ‪‬اري‬ ‫زﻣﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﭼﻪ دﻋﻮي ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺪﻣــﻬﺮي‬
‫××××‬
‫ﭼﺸﻤﻢ ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻟﻌﻞ ﻟﺐ و ﮔﺮدش ﺟﺎم اﺳﺖ‬ ‫ﮔﻮﺷﻢ ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻗﻮل ﻧﻲ و ﻧﻐﻤﺔ ﭼﻨﮓ اﺳﺖ‬
‫وز ﻧﺎم ﭼﻪ ﭘﺮﺳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﻧﻨﮓ ز ﻧـﺎم اﺳـﺖ‬ ‫از ﻧﻨﮓ ﭼﻪ ﭘﺮﺳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﻧﺎم ز ﻧﻨﮓ اﺳﺖ‬
‫)ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از وﺣﻴﺪﻳﺎن ﻛﺎﻣﻴﺎر‪(46 :1383 ،‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﻧﺎﻫﻴﺪ ﻃﻬﺮاﻧﻲ ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬
‫‪١٧٤‬‬

‫ﻣﻲﺗﺮاود ﻣﻬﺘﺎب‬
‫ﻣﻲدرﺧﺸﺪ ﺷﺒﺘﺎب‬
‫)ﻧﻴﻤﺎ ﻳﻮﺷﻴﺞ(‬

‫ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﻲ‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻄﺮ ﺗﻮ در ﻋﻤﻖ ﻟﺤﻈﻪﻫﺎ ﺟﺎري اﺳﺖ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻜﺲ ﺗﻮ در ﺑﺮق ﺷﻴﺸﻪﻫﺎ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﺎي ﺗﻮ در ﺟﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺒﺰ اﺳﺖ‬
‫)ﻓﺮﻳﺪون ﻣﺸﻴﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از وﺣﻴﺪﻳﺎن ﻛﺎﻣﻴﺎر‪(47 :1383 ،‬‬

‫در ﺷﻌﺮ ﺳﭙﻴﺪ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫ﻣﻦ ﻣﺮگ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را‬
‫ﺑﺎ ﻓﺼﻞﻫﺎ در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎدم و‬
‫ﺑﺎ ﻓﺼﻠﻲ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﻣﻦ ﻣﺮگ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮفﻫﺎ در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎدم و‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫)ﺷﺎﻣﻠﻮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از راﺳﺘﮕﻮ‪(155 :1382 ،‬‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻣﻮارد اﻧﺪﻛﻲ از ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازن )وزن ﺻﺮﻓﻲ( ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ‪ -‬زﻳﺮ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺧﻂ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ -‬و ﺑﻘﻴـﺔ ﻛﻠﻤـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻫـﻢ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻫـﻢوزن‬
‫ﻋﺮوﺿﻲاﻧﺪ‪ .‬در ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﻮق آﻧﭽﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ وزن ﻋﺮوﺿﻲ اﺳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻘﺎﺑﻞ واژﮔـﺎن و ﺗﻜـﺮار‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﻧﺤﻮي ﺟﻤﻼت اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و آﻫﻨﮓ ﺣﺎﺻﻞ از ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازن‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎﻧﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ و زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ زﺑﺎﻧﻲ ﻗـﺎﻟﺒﻲ اﺳـﺖ از ﻋـﻮاﻣﻠﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺳﺠﻊ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺠﻊ در اﺻﻞ ﺧﺎص زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮده و‬
‫از ﻫﻤﺎن زﺑﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺑﺰاري ﺑﺮاي اﻳﺠـﺎد ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ‬
‫در ﻛﻼم ﻣﻨﺜﻮر اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎور ﻛﻪ وزن در ﺳﺠﻊ ﺣﺎﺻﻞ وزن ﻋﺮوﺿﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻮدن ﻧﻮع ﻫﺠﺎﻫﺎ و اﻣﺘﺪاد آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﻫﻢوزﻧـﻲ ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑـﻞ ﻗﺒـﻮل‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﺳﺠﻊ در ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺗﻮازن ﺣﺎﺻﻞ از آن ﺑﺎﻳـﺪ‬
 ‫‪١٧٥‬‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫وزن در ﺳﺠﻊ‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت از وزن ﺷﻌﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ آن اﻓﺰوده ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ ﺑﻴـﺸﺘﺮي اﻳﺠـﺎد ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر رود؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺻﻴﻊ در ﺷـﻌﺮ ﺑﺎﻳـﺪ آﻫﻨﮕـﻲ ﺑﻴـﺸﺘﺮ از ﻧﺜـﺮ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺠﻊﻫﺎي ﻣﺘﻮازن اﮔﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻜﺮار آواﻳﻲ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ در اﻳﺠﺎد ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻮﺳـﻴﻘﺎﻳﻲ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ وزن ﻧﺎﺗﻮاﻧﻨﺪ و ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﻴﺰ و دوغ« و »ﺑﻲﻧﻈﻢ و ﭘﺮواز«‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﻓﺎﻗﺪ‬
‫ﺗﻜﺮار آواﻳﻲاﻧﺪ‪ ،‬ارزش ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﻤﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪.‬‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺳﺠﻊ و ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ و ﺷﻮاﻫﺪ آن در ﺷﻌﺮ ﻋﺮب ﮔﻮاه آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳـﺠﻊ‪ ،‬ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﺗﻜﺮار ﺳﺎﺧﺖ ﺻﺮﻓﻲ واژﮔﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺼﻮتﻫﺎي آﻧﻬـﺎ ﺗﻨـﺎﻇﺮ ﻳـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﻳﻚ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺰد اﻋﺮاب اﻣﺮي ﺑﺪﻳﻬﻲ ﺑﻮده زﻳـﺮا ﺟـﺰ در ﺑﺮﺧـﻲ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ -‬ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ -‬در آﺛﺎرﺷﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﺮوﺿﻲ ﺑﻮدن وزن در ﺳﺠﻊ در ﻛﺘﺐ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ دﻗﻴﻖ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻗﺪﻣﺎ در اﻳﻦ ﺑﺎب و اﻛﺘﻔﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرﻳﻒ و ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي وﻃـﻮاط و ﭘﻴـﺮوان اوﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي ﻣﻮازﻧﻪ و ﺗﺮﺻﻴﻊ ﻋﺎﻣﻞ اﻳﺠﺎد اﻳـﻦ ﺑـﺎور ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺻـﻨﺎﻳﻊ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﺠﻊ ﺷﺎﻫﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻘﻄﻴﻊ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺗﻜﺮار ﺳـﺎﺧﺖ ﻧﺤـﻮي ﻣﻮﺟـﻮد در‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻮازن اﺳﺖ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻮازن ﻣﺘﻔﺎوت از ﺗﻮازن ﺣﺎﺻﻞ از ﺳﺠﻊ ﻣﺘﻮازن‬
‫و ﻣﺘﻮازي اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ آن ﻧﻴﺰ ﻗﺮﻳﻦ ﺷﻮد ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آن‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ و ﺗﺮﺻﻴﻊ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪ -1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ » ‬اﻟﻬﻲ دﻟﻲ ﭘﺮدرد دارم و ﺟﺎﻧﻲ ﭘﺮزﺟﺮ«‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» ‬ﺳﺮﻋﺸﻖ ﻧﻬﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﮔﻔﺘﻨﻲ«‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» ‬ﺷﻤﺎ را ﻃﺮب داد و ﻣﺎ را ﺗﻌﺐ«‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻮرد اﺧﻴﺮ از ﻣﻌﺎﻳﺐ ﺳﺠﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺧﻄﻴﺐ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻧﻮع ﻣﺘﻮﺳﻂ را ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬در وزن ﺻﺮﻓﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺼﻮتﻫﺎي دو واژه ﺗﻨﺎﻇﺮ ﻳﻚﺑﻪﻳﻚ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮانﻣﺜـﺎل‬
‫ﻗﺎﺑﻞ و ﻣﺎﻳﻞ ﻫﻢوزن ﺻﺮﻓﻲاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در وزن ﻋﺮوﺿﻲ ﻟﺰوﻣﺎً اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻇﺮ ﻣﻮﺟـﻮد ﻧﻴـﺴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺎن ﺑﻮدن ﺗﻌﺪاد و ﻧﻮع ﻫﺠﺎ در دو واژه ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﻞ و ﻋﺸﻖ‪.‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﻧﺎﻫﻴﺪ ﻃﻬﺮاﻧﻲ ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬
‫‪١٧٦‬‬

‫‪ -7‬ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻘﺼﻮد از وزن در اﻳﻨﺠﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﻮازﻧﻪ و ﺗﺮﺻﻴﻊ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﻜﻮن و ﺣﺮﻛﺖ ﺣﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﺣﺮﻛﺎت ﺷﺮط ﻧـﻴﺲ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻣﻘﺼﻮد وزن ﻋﺮوﺿﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺻﺮﻓﻲ«‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺳﺠﻊ در ﻧﺜﺮ ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻓﻴﻪ در ﺷﻌﺮ را دارد )ﺳﻜﺎﻛﻲ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.(228 :‬‬
‫‪ -9‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻐﺎﻳﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ دﻛﺘﺮ ﺻﻔﻮي ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣـﻮاردي ﻫﻤﭽـﻮن »اﻃـﻮار و‬
‫وﻗﺎر«‪» ،‬درﻳﺎ و ﻛﺠﺎ« و »ﺑﺎﻏﺒﺎن و ﺑﺴﺘﺎن« را از ﻣﻘﻮﻟﺔ ﺳﺠﻊ ﻧﻤﻲﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﭼﺮاﻛـﻪ در ﺳـﺠﻊ‬
‫ﻣﻄﺮّف اﮔﺮﭼﻪ دو واژه در وزن ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮدو ﺗﺎﺑﻊ ﻳﻚ وزن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ واﺣﺪ در وزن آﻏﺎز ﻧﺸﺪهاﻧﺪ )ﺻﻔﻮي‪.(277 /1 :1383 ،‬‬
‫‪ -10‬ﻣﻘﺼﻮد ﻗﺪﻣﺎ از ﺷﺒﻪﺳﺠﻊ ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮف روي در دو ﻛﻠﻤﺔ ﻫﻢوزن ﺻـﺮﻓﻲ(‬
‫ﻗﺮﻳﺐاﻟﻤﺨﺮج ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛَﺮَم و ﺳ‪‬ﺒ‪‬ﺐ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺳﺠﻊ ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺴﮕﺮي ﻣﻮاردي ﻫﻤﭽﻮن ﻛﺮم ‪/‬ﺳﺒﺐ و ﻧﺰال‪ /‬ﻣﺼﺎع‪ /‬ﻣﺮاس را ﻧﻤﻮﻧﻪ آورده اﺳﺖ )اﺑﻲﻫـﻼل‬
‫ﻋﺴﮕﺮي‪.(288 :1989 ،‬‬
‫‪» -11‬و اذا ﻛﺎن ﺗﻘﻄﻴﻊ اﻻﺟﺰاء ﻣﺴﺠﻮﻋﺎ او ﺷﺒﻴﻬﺎ ﺑﺎﻟﻤـﺴﺠﻮع ﻓـﺬاﻟﻚ ﻫـﻮ اﻟﺘﺮﺻـﻴﻊ ﻋﻨـﺪ‬
‫اﻟﻘﺪاﻣـﺔ«‪.‬‬
‫‪ -12‬ﺑﻪﻋﻨﻮانﻣﺜﺎل در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ»ﺑﻮﺳﺘﺎن و آﺳﻤﺎن« و »ﺟﻼل و ﻧﻌﻴﻢ« ﻫﻢوزن ﻋﺮوﺿﻲاﻧﺪ‪:‬‬
‫و آﺳﻤﺎﻧﻴﺴﺖ ﻗـــﺪر ﺗـﻮ ز ﺟـــﻼل‬ ‫ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﻴﺴﺖ ﺻــــــﺪر ﺗﻮ ز ﻧﻌﻴـــﻢ‬
‫و ﻧﻴﺰ‪:‬‬
‫ﻛﻲ ﻣﻜﻦ ﻳﺎد ﺑﻪ ﺷﻌﺮ اﻧﺪر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺮا‬ ‫ﻛﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺑﻪﺳﺮ اﻧـﺪر ﻋﻴ‪‬ﺎر ﻣــــﺮا‬
‫‪ -13‬اﺗّﺴﺎق= ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ‪ِ ،‬ﺑﻨﺎء = ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ )‪ ،(1959‬اﻟﻤﺜﻞ اﻟﺴﺎﺋﺮ‪ ،‬اﻟﻘﺴﻢ اﻻول‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ :‬ﻣﻜﺘﺒـﺔ ﻧﻬﻀـﺔ ﻣﺼﺮ‪.‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﻴﻖ ﻗﻴﺮواﻧﻲ )‪ ،(1972‬اﻟﻌﻤﺪه‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﺠﻴﻞ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺼﺮي )ﺑﻲﺗﺎ(‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دارﺻﺎدر‪.‬‬
‫اﺑﻮﻫﻼل ﻋﺴﻜﺮي‪ ،‬ﺣﺴﻦﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻪﺑﻦ ﺳﻬﻞ )‪ ،(1989‬اﻟﺼﻨﺎﻋﺘﻴﻦ اﻟﻜﺘﺎﺑـﺔ واﻟـﺸﻌﺮ‪ ،‬ﺣﻘﻘـﻪ اﻟـﺪﻛﺘﻮر‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ﻗﻤﻴﺤـﺔ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴـﺔ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ )‪ ،(1373‬ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎﻫﺮ )‪ ،(1374‬اﺳﺮاراﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺟﻠﻴﻞ ﺗﺠﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
 ‫‪١٧٧‬‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺑﻬﺎر ‪1389‬‬ ‫وزن در ﺳﺠﻊ‬

‫ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻟﻔﺮاﻫﻴﺪي )‪ ،(1405‬ﻛﺘﺎب اﻟﻌﻴﻦ‪ ،‬اﻟﺠﺰءاﻻول ﻗﻢ‪ :‬داراﻟﻬﺠﺮه‪.‬‬

‫راﺳﺘﮕﻮ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ )‪ ،(1382‬ﻫﻨﺮ ﺳﺨﻦ آراﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻜﺎﻛﻲ‪ ،‬اﺑﻮ ﻳﻌﻘﻮب )ﺑﻲﺗﺎ(‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ :‬اﻟﻤﻄﺒﻌـﺔ اﻻدﺑﻴـﺔ‪.‬‬
‫ﺷﻔﻴﻌﻲ ﻛﺪﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ )‪ ،(1384‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬آﮔﺎه‪.‬‬
‫ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺮوس )‪ ،(1386‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺑﺪﻳﻊ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻴﺘﺮا‪.‬‬
‫ﺻﻔﺎ‪ ،‬ذﺑﻴﺢ اﷲ )‪ ،(1347‬ﻧﺜﺮﻓﺎرﺳﻲ )از آﻏﺎز ﺗﺎ ﻋﻬﺪ ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﻚ ﻃﻮﺳﻲ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪.‬‬
‫ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﻛﻮروش )‪ ،(1383‬از زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻮره‪.‬‬
‫ﺿﻴﻒ‪ ،‬ﺷﻮﻗﻲ )‪ ،(1383‬ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻄﻮر ﻋﻠﻮم ﺑﻼﻏﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﺮﻛﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺪاﻣـﺔﺑﻦ ﺟﻌﻔـﺮ‪ ،‬اﺑـﻲاﻟﻔـﺮج )‪ ،(1979‬ﺟـﻮاﻫﺮ اﻻﻟﻔـﺎظ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ و ﺗﻌﻠﻴـﻖ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺤﻴـﻲ اﻟـﺪﻳﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‪.‬‬
‫ــــــــــــــــ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ ،‬ﻧﻘﺪ اﻟﺸﻌﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﻌﻠﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ ﺧﻔﺎﺟﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺐ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‪.‬‬
‫ﻛﺰازي‪ ،‬ﻣﻴﺮﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ )‪ ،(1373‬ﺑﺪﻳﻊ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎب ﻣﺎد‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ ،(2000‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻤﺼﻄﻠﺤﺎت اﻟﺒﻼﻏﻴﻪ و ﺗﻄﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬ﻣﻜﺘﺒـﺔ ﻟﺒﻨﺎن ﻧﺎﺷﺮون‪.‬‬
‫وﺣﻴﺪﻳﺎن ﻛﺎﻣﻴﺎر‪ ،‬ﺗﻘﻲ )‪ ،(1383‬ﺑﺪﻳﻊ از دﻳﺪﮔﺎه زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫وﻃﻮاط‪ ،‬رﺷﻴﺪاﻟﺪﻳﻦ )‪ ،(1362‬ﺣﺪاﺋﻖ اﻟﺴﺤﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ )‪ ،(1371‬ﻓﻨﻮن ﺑﻼﻏﺖ و ﺻﻨﺎﻋﺎت ادﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻫﻤﺎ‪.‬‬