SPIS TREŚCI

Wstęp ................................................................................................................................................................................. 7
Jacek Santorski

I. MAPY CHARAKTERÓW
Typologie psychosomatyczne

Bioenergetyczna analiza charakterów ................................................................................................................................................ 11

Typologia według Alexandra Lowcna

Anatomia emocjonalna....................................................................................................................................................................... 33
Cztery struktury charakteru według Stanleya Kelemana

Nerwicowe i twórcze aspekty charakteru .......................................................................................................................................... 44

John Southgate

II. ANALIZA BIOSKRYPTU

Integracja bioenergetyki i Analizy Transakcyjnej

Uwolnienie od skryptu ciała: Jak wykorzystać bioenergetykę i Analizę Transakcyjna ................................................................... 53

według Josepha Cassiusa

Bioskrypt........................................................................................................................................................................................... 67
według Vincenta Lenhardta

Trójkąt terapeutyczny: narzędzie diagnozy i terapii .................................................................................................................._. . . 76

według Patricn M. Allen

Proces skryptowy i koncepcja rriniskryptu ....................................................................................................................................... 81

Marek Matkowski

III. PROCES TERAPEUTYCZNY Analiza charakteru w

indywidualnej psychoterapii długoterminowej

Rozwojowa teoria kształtowania się charakteru................................................................................................................................. 91

według Stephena Johnsona

Terapia osób z zaburzeniami charakteru............................................................................................................................................ 97

według Gary'ego M. Yontera

Psychoterapia indywidualna. W poszukiwaniu zasad uniwersalnych czyli o nowym konserwatyzmie 112 Zofia Milska-Wrzosińska

Wybrana literatura charakterologiczna w języku polskim 126

 POZNAĆ SWÓJ CHARAKTER...
ZMIENIĆ SWOJE ŻYCIE...
P acjenci skarżą się zwykle na swoje problemy i „objawy".
Nikt nie zna ich tak, jak oni sami, i nikt nie cierpi tak bardzo
z ich powodu. Otoczenie pacjenta cierpi zaś z powodu jego
charakteru. Najbliżsi wiedza często o wiele więcej o cechach
charakteru pacjenta niż On sani. Człowiekowi, który przychodzi
do nas cierpiący i bezradny, trzeba przede wszystkim pomóc w
uzyskaniu ulgi i rozwiązaniu doraźnych problemów. Minie mniej
lub więcej czasu, zanim będzie gotowy, by zapytać, komu się to
wszystko przydarza, by zacząć badać stereotypy swoich przeżyć i
zachowań oraz ich korzenie. Dlatego analiza charakteru, praca ze
skryptem czy analiza gier należą do zaawansowanych forn
treningu i terapii, jednakże z punktu widzenia terapeuty
uchwycenie i zrozumienie zaburzeń charakteru lub stylu
charakterologicznego pacjenta może być kluczową sprawą już od
pierwszego spotkania. W inny sposób rozmawia się z „failiczno-
narcystycznym" mężczyzn.] niż z „oralna/' dziewczynka. Nawet
w NLP czy terapii behawioralnej warto wiedzieć, co zrobi z
zadaniem domowym osoba „obsesyjno-kompulsywna", co
„masochistyczna", a co „symbiotyczna-borderline".
Rozpoznanie charakteru nie zastąpi klinicznej diagnozy
objawowej ani empatycznego zrozumienia pacjenta w spotkaniu
ru-i-teraz. Może natomiast być niezastąpiona pomocą przy
ustalaniu strategii postępowania, kluczem dc zrozumienia oporu i
odnalezienia ukrytych zasobów pacjenta —■ docierania poprzez
opis tego, co w nim stereotypowe, do lego, co indywidualne i
niepowtarzalne
Terapeuta wyposażony w przetrawioną emocjonalnie wiedzę
o stereotypach charakterologicznych własnego ego. własnych
obszarach szczególne) podatności na zranienie i manipulację czy
skłonnościach zagrażających granicom pacjenta, może użyć
świadomie tych stereotypów dla jego dobra, a w każdym razie
mniej szkodzić.
A zatem wiedza charakterologiczna oraz wgląd i samo-
wiedza w tym zakresie mogą być przydatne i są potrzebne
każdemu terapeucie.
W pierwszej części niniejszej antologii znajdzie Czytelnik
wyczerpujący opis najczęściej przytaczanej typologii
charakterów, opracowanej przez Aleksandra Lowena. jest ona
twórczą transformacją koncepcji ojca somatycznej cha-
rakterologii, Wilhelma Reicha. Ponadto chciałbym zapoznać
Czytelnika z mnie] znanymi, ale bardzo użytecznymi w
klinicznej pracy z ciałem modelami pozycji charakterolo-
MAPY CHARAKTERÓW
gicznych Stanleya Kelemana i Johna Southgate'a. Oba poznałem
dzięki inspiracji Davida Boadelli, znanego w Polsce autora i
mojego nauczyciela biosyntezy, którego koncepcje
charakterologiczne prezentowałem juz w „Rezonansie i Dialogu"
nr 3-
Przedstawione w drugiej części techniki i strategie analizy
bioskryptu, wywodzące się z Analizy Transakcyjnej, nawiązują
do typologii Lowena i mogą być bardzo pomocne zarówno w
prowadzeniu psychoterapii, jak i w pracy edukacyjno-
treningowej.
W części trzeciej znajdzie Czytelnik model porządkujący i
integrujący zgromadzoną dotąd wiedzę charakterologiczną,
opracowany przez kalifornijskiego psychoterapeutę Stephena
Johnsona, oraz cenny przykład łączenia myślenia
charakterologicznego z terapią Gestalt — w ujęciu Garv'ego M.
Yonrefa.
Aczkolwiek oparte na analizie charakteru diagnozy i strategie
nadają się zarówno do jednorazowej konsultacji, jak i do
interwencji kryzysowej czy pracy z grupą, szczególne
zastosowania otwierają się dla nich w długoterminowej
psychoterapii indywidualnej. Pamiętajmy jednak, że poznanie
modelów i metod analizy charakteru nie jest równoznaczne z
opanowaniem sztuki prowadzenia psychoterapii. Aby uchronić
Czytelnika przed DOpadnięciem w to nicbczpiecznc złudzenie,
wieńczymy antologię artykułem Zofii Milskiej-Wrzosińskiej,
omawiającym zaawansowane poszukiwania względnie
uniwersalnego modelu długoterminowego postępowania
terapeutycznego.
Podstawowe reguły i zasady etyczne wywodzące się z
psychoanalizy mogą być jak szlachetna nitka; poszczególne
procedury i strategie postępowania terapeutycznego, nanizane na
nią jak paciorki', nabierają głębszego sensu. Natomiast bez tej
nitki nawet najgłębsze, najlepiej wycelowane, błyskotliwe i
poruszające techniki nie spełnią swego zadania. Podejmując się
analizy charakteru pacjenta musimy upewnić się, czy wiemy, co i
po co robimy oraz kto ponosi odpowiedzialność za rezultaty i
możliwe skutki uboczne takiej pracy- Myślę, ze taki rdzeń jest
nam bardzo potrzebny, jeśli tyiko nie odnosimy się do niego z
religijną czcią — jak do jedynego, niemodyfikowalnego kanonu.
Czy charakter można zmienić? To pytanie często zadają mi
studenci i pacjenci. Nic wiem. Ale jestem pewien, że badając
swój charakter zmieniłem swoje życie, jako terapeuta próbuje
pomagać w tym innym ludziom.
Typologie psycho-somatyczne
 BIOENERGETYCZNA ANALIZA
CHARAKTERÓW
TYPOLOGIA WEDŁUG ALEXANDRA LOWENA*
Zasada przyjemności
Autor w swoich rozważaniach wychodzi z założenia, że
pierwotną orientacją w życiu człowieka jest dążenie do
przyjemności i unikanie bólu. Ma ona biologiczne podłoże,
ponieważ na poziomie ciała przyjemność to życie i dobre
samopoczucie. Ból zaś, o czym wszyscy wiemy, doświadczany
jest jako zagrożenie dla integracji organizmu. Otwieramy się więc
na przyjemność, spontanicznie po nią sięgamy — natomiast
skuleni wycofujemy się i unikamy sytuacji dla nas bolesnych.
Jednakże, gdy sytuacja zawierająca w sobie obietnicę
przyjemności skojarzona jest z bólem, odczuwamy lęk.
Koncepcja lęku nie podważa wyrażonego na początku
poglądu. Obietnica przyjemności rodzi wychodzący w stronę jej
źródła odruch, jednak zagrożenie bólem zmusza organizm do
zdławienia tego impulsu, co w rezultacie wywołuje lęk. Prace
Pawłowa dotyczące odruchów warunkowych u psów jasno
ukazują możliwość wytworzenia lęku poprzez sytuacyjne
zestawienie bodźców bólowych z przyjemnymi. Eksperyment
Pawłowa był prosty. Najpierw badacz wytworzył u psa reakcję na
dźwięk dzwonka, podając mu pokarm zaraz po sygnale dźwięko-
wym. W krótkim czasie sam dzwonek wystarczył, by pies,
oczekujący przyjemności płynącej z jedzenia, stał się pobudzony i
zaczął wydzielać ślinę.
Gdy odruch był już dobrze wykształcony, Pawłów zmienił
procedurę, wymierzając psu uderzenie prądem elek-tfycznym po
każdym sygnale dźwiękowym. Tak więc dźwięk dzwonka został
w umyśle psa skojarzony z zapowiedzią jedzenia oraz z groźbą
bólu.
W ten sposób pies znalazł się w potrzasku (został związany) —
chcąc podążyć w stronę pokarmu, lecz jed-p.ocześnie bojąc się
tego, wpadł w stan ostrego lęku.
„Powyższy wzorzec popadnięcia w stan związania spo-
wodowany niejednoznacznymi sygnałami jest podłożem
wszelkich neurotycznych i psychotycznych zaburzeń osobowości"
— pisze Lowen. Sytuacje prowadzące do powstania takiego
związania mają miejsce w dzieciństwie — wynikają one z relacji
między rodzicami i dziećmi. Dziecko upatruje w rodzicu źródła
przyjemności, stąd też z miłością sięga ku niemu — jest to
normalny biologiczny mechanizm, gdyż rodzice stanowią źródło
pokarmu, zapewniają kontakt emocjonalny i zmysłową
stymulację, jednym słowem, są źródłem tego, czego dziecko
najbardziej potrzebuje. Dopóki niemowlę nie jest frustrowane i
nie cierpi z powodu deprywacji, dopóty całe jest sobą, czyli
sercem. Stan taki
Na podstawie: Alexander Lowen, Biuenergctics, Harmond-
sworth, Penguin Books 1975 (rozdz. 5 i 6).
nie trwa długo w kręgu naszej kultury, gdzie deprywacja
kontaktu emocjonalnego i frustracja są powszechne, gdzie
dorastaniu towarzyszą głównie karanie i strach. Rodzice nie są
więc jedynie źródłem przyjemności — w umyśle dziecka szybko
kojarzą się z możliwością bólu. Wynikający z tego lęk jest,
zdaniem Lowena, przyczyną niepokoju i nadruchliwości
przejawianej przez tak wiele dzieci. Wcześniej czy później
formowane są obrony mające obniżać lęk, jednak w
konsekwencji redukują one także procesy życia i witalność
organizmu.
Sekwencja: sięganie po przyjemność -deprywacja, frustracja
lub kara-lęk-obrona to ogólny schemat wyjaśniający wszystkie
osobowościowe konflikty. Aby zrozumieć pojedynczy przypadek,
powyższy schemat należy uzupełnić wiedzą o specyficznych
warunkach sytuacyjnych, które wytworzyły lęk oraz poznać
obrony uformowane po to, by sobie z nim radzić. Kolejnym
ważnym dla zrozumienia przypadku czynnikiem jest czas,
albowiem im wcześniej w życiu pojawia się lęk, tym jest on
bardziej dotkliwy, a obrony przeciwko niemu uformowane stają
się głębiej zakorzenione. Rodzaj i nasilenie zagrażającego lęku
odgrywają ważną rolę w wyznaczaniu pozycji obron.
W naszym społeczeństwie prawie wszyscy rozwijają obrony
przeciwko dążeniu do przyjemności. Dzieje się tak, gdyż w
przeszłości skojarzyli ją z silnym lękiem. Obrony nie blokują
jednak zupełnie wszystkich odruchów sięgania po przyjemność —
gdyby tak było rzeczywiście, skończyłoby się to śmiercią. W
ostatecznym rozrachunku można by potraktować zgon jako
totalną reakcję obronną organizmu na lęk. Ponieważ każda obrona
jest pewnym ograniczeniem życia, jest ona również częściowym
obumarciem. Obrony zezwalają co prawda na wydostanie się
niektórych impulsów, lecz tylko w ograniczonej postaci i jedynie
pod pewnymi warunkami. Pomimo tego, że obrony jednostek są
odmienne, można je pogrupować w różne typy.
W pracy Bioenergetyka poszczególne typy obron zestawione są
w rozdziale Struktury charakteru. Charakter definiowany jest tam
jako utrwalony wzór zachowania, typowy sposób radzenia sobie
jednostki z jej dążeniem do przyjemności. Ma on swój wyraz w
ciele w postaci chronicznego, przeważnie nieświadomego
napięcia mięśniowego, które blokuje lub ogranicza "rodzące się
impulsy. Charakter to także pewne nastawienie psychiczne,
wspierane przez system zaprzeczeń, racjonalizacji i projekcji, do-
stosowane i podtrzymujące wartości ego idealnego. Funkcjonalna
tożsamość psychicznego charakteru, struktury ciała czy postawy
mięśniowej jest kluczem do zrozumienia osobowości. Umożliwia
nam bowiem odczytanie charakteru z budowy ciała i
wytłumaczenie postawy cielesnej jego psychicznymi
reprezentacjami oraz vice versa.
12 Bioenergetyczna analiza charakterów

Terapeuci bioenergetyczni nie podchodzą do pacjenta jak do podczas gdy pozostała część, od bioder w dół, ma zupełnie
typu charakteru. Widzą w nim niepowtarzalną osobę, którą odmienny wygląd: słabe zabarwienie (brunatny odcień),
dążenie do przyjemności przepełniło lękiem — przeciwko nieodpowiednie napięcie mięśni i toporność kształtów —
któremu z kolei rozwinęła ona typowe obrony. Określenie przeciwieństwo dobrze ukształtowanej górnej części. Obraz taki
struktury charakteru umożliwia im analizę głębszych problemów wskazuje na występowanie bloku w przepływie uczuć,
pacjenta i, co za tym idzie, pomoc w uwolnieniu się od szczególnie seksualnych, przez dolną połowę ciała — część ta jest
ograniczeń narzuconych przez przeszłe doświadczenia życiowe. wycofana i skurczona. Innym, równie powszechnie
Przyjemność może być definiowana w rozmaity sposób. Tak obserwowanym zjawiskiem jest ciepłe ciało z zimnymi dłońmi i
na przykład uznać można, że gładkie, płynne funkcjonowanie stopami. Stan ten oznacza napięcie i „trzymanie" w peryferyjnych
organizmu wyzwala uczucie przyjemności, natomiast lęku lub strukturach ciała, a więc tych, które wchodzą w kontakt ze
bólu doświadczamy wówczas, gdy funkcjonowanie jest środowiskiem. Powiedzenie „Zimne ręce, ciepłe serce"
zachwiane lub zagrożone. Kolejną sytuacją, w której odczuwamy potwierdza taka interpretację.
przyjemność, jest sięganie. Oczywiście sięgamy po to, co — jak Gdy przyglądamy się ciału, naszym głównym celem powinno
sądzimy — okaże się przyjemne, jednak — co autor mocno być określenie stopnia, w jakim organizm potrafi się
podkreśla — sam akt sięgania daje podstawę do odczuwania rozprzestrzeniać czy też wytwarzać dostarczające mu
przyjemności. Jest on wyrazem ekspansji całego organizmu,
przyjemności reakcje na środowisko. Reakcje takie wywołują
przepływu uczucia i energii do peryferyjnych części ciała i
przepływ uczucia, pobudzenia lub energii z centrum (serca) osoby
otoczenia. Tak więc, gdy mówimy, że ktoś doznaje uczucia
do peryferyjnych struktur i narządów ciała. Reakcja dostarczająca
przyjemności, znaczy to, iż ruchy jego ciała, szczególnie ruchy
przyjemności jest reakcją serdeczną, pełną miłości, gdyż serce
wewnętrzne, są rytmiczne, nieskrępowane i zmierzające do
pozostaje wtedy w bezpośrednim połączeniu z zewnętrznym
uzewnętrznienia.
światem. Osoba dotknięta chronicznym napięciem mięśni,
Można więc zdefiniować przyjemność jako odczuwanie
blokująca kanały komunikacji z sercem oraz ograniczająca
rozprzestrzeniającego się w ciele ruchu — uczucie otwierania się,
napływ energii do peryferyjnych części ciała cierpi w różnoraki
sięgania, wchodzenia w kontakt. Zamykanie się, wycofywanie,
sposób. Może więc odczuwać frustrację, mieć poczucie
powstrzymywanie i hamowanie nie są doświadczane jako
niespełnienia w życiu, doświadczać lęku i depresji, może również
przyjemne i w rzeczywistości mogą być odczuwane jako lęk lub
ból. Ból byłby wynikiem ciśnienia powstałego z energii impulsu czuć własne wycofanie i wyobcowanie lub też rozwijać cielesne
napotykającego blok. Jedynym sposobem by uniknąć bólu czy lęku objawy zaburzeń. Z uwagi na fakt, że są to główne dolegliwości,
jest utworzenie obrony przeciwko impulsowi. Jeżeli impuls na które ludzie skarżą się psychiatrom, uzmysłowić sobie trzeba,
zostanie stłumiony, nie będziemy odczuwali bólu ani lęku, jednak że eliminacja ich możliwa jest jedynie wówczas, gdy przywrócona
w konsekwencji nie będziemy również doświadczali przyjemności. zostanie pełna zdolność do odczuwania przyjemności.
To, co dzieje się z nami w danym momencie, może zostać ustalone Ciało ludzkie ma sześć głównych obszarów, poprzez które
na podstawie ekspresji naszego ciała. Gdy doświadczamy kontaktuje się ze światem zewnętrznym: twarz — mieszczącą w
przyjemności, nasze oczy błyszczą, skóra staje się zaróżowiona i sobie narządy zmysłów, dwie dłonie, narządy rozrodcze oraz dwie
ciepła, jesteśmy mili w obejściu, pełni życia, a w naszym stopy. Można także wyróżnić mniej ważne obszary kontaktu, jak
zachowaniu wyczuwa się miękkość i swobodę. Te widoczne piersi u kobiet, skórę jako całość i pośladki podczas siedzenia.
oznaki są wyrazem przepływu uczucia, krwi i energii do Tych sześć najważniejszych obszarów tworzy ciekawą
peryferyjnych części ciała, co jest fizjologicznym odpowiednikiem konfigurację, którą widać najlepiej, gdy staniemy w szerokim
skierowanego na zewnątrz, rozprzestrzeniającego się ruchu czy im- rozkroku z rozpostartymi ramionami i dłońmi — powstanie w ten
pulsu w ciele. Ich nieobecność oznacza, że doświadczamy nie sposób figura jak na rysunku 1, ukazującym owe obszary ponu-
przyjemności, lecz bólu — i to niezależnie od faktu, czy jesteśmy merowane.
tego świadomi, czy nie. W książce Plcasurc Lowen wskazuje na Jeżeli zmienimy figurę w dynamiczny diagram, sześć ob-
to, że nieobecność przyjemności równoznaczna jest z bólem. szarów będzie reprezentowało, mówiąc językiem bioenergetyki,
„Występowanie pewnych cielesnych oznak potwierdza ten pogląd" najbardziej „wydłużone" części ciała.
— pisze autor. Tak na przykład oczy są zmatowiałe na skutek Na rysunku 2 punkt 1 oznacza głowę, będącą siedliskiem
wycofania z nich uczucia; chłód i bladość skóry, spowodowane funkcji ego oraz zawierającą organy zmysłowe słuchu, wzroku,
skurczem naczyń krwionośnych, oznaczają zablokowanie dostępu smaku i węchu. Punkty 2 i 3 reprezentują ręce, które stykają się i
krwi do powierzchni ciała; sztywność i brak spontaniczności su- manipulują (radzą sobie ze) środowiskiem. Punkty 4 i 5
gerują, że kumulowana energia nie napływa do systemu reprezentują z kolei stopy, zapewniające podstawowy kontakt z
mięśniowego. Sugeruje to stan skurczu w całym organizmie, co
ziemią. Wreszcie punkt 6 to genitalia, stanowiące najważniejszy
jest somatycznym aspektem bólu.
narząd w kontakcie i związku z płcią przeciwną.
Lowen zwraca uwagę, że w niektórych przypadkach wygląd
Ekspansywna czy też przynosząca przyjemność reakcja
ciała jest „mieszany" — jedna jego część może być miękka,
ciepła, ożywiona, druga natomiast — zimna, napięta i wywołuje przepływ energii z centrum ku wszystkim sześciu
pozbawiona koloru. Linia graniczna przebiegająca między tymi punktom. Owe punkty można uważać za przedłużenia organizmu,
obszarami nie zawsze jest ostra, jednak różnice można dostrzec i podobne do nibynóżek ameby. Pomimo tego, że są to struktury
wyczuć. Przykładem powszechnie występującego zakłócenia tego stałe, ich „wydłużanie" jest w pewnym zakresie możliwe. Tak
typu jest osoba o dobrze zabarwionej i właściwie napiętej górnej więc usta mogą być wysuwane lub cofane, również ręce
połowie ciała, można wyciągać lub kurczyć.
 Typologia według Alexandra Lowena
Rys. 1
Męskie i kobiece genitalia funkcjonują niczym prawdziwe
pseudopodia — gdy zostają dokrwione i przesycone zdolnością
czucia (naładowane), rozszerzają się. Dolne kończyny są bardziej
stabilne, mają stosunkowo mniej okazji do tego, by móc się
różnicować. Ze względu na giętkość szyi głowa może być
wysuwana w przód, cofana lub też chowana między ramiona.
Gdy jesteśmy w silnym kontakcie ze środowiskiem, wymiana
energetyczna pomiędzy tymi punktami jest intensywna. Na
przykład, kiedy dochodzi do kontaktu wzrokowego dwóch
podekscytowanych osób, wyczuć można przepływający między
ich oczami ładunek energii. Podobnie, gdy dotykają nas ręce
„naładowane", jest to zupełnie odmienne wrażenie od
dośxviadcza-nia dotyku rąk, które są zimne, suche czy napięte.
Wzajemne energetyczne oddziaływanie podczas zbliżenia se-
ksualnego jest najbardziej intensywnym ze wszystkich kon-
taktem, lecz i tu jakość oraz stopień takiej wymiany zależą od
energetycznego doładowania obszarów ciała wchodzących w
kontakt.
1 GŁOWA
2 RĘKA 3 RĘKA
4 STOPA 5 STOPA
6 GENITALIA
Rys. 2
13
Ego i ciało
Dojrzaia osoba funkcjonuje równolegle na dwóch różnych
poziomach — pierwszym z nich jest poziom umysłowy lub
psychiczny, drugi to poziom fizyczny. Mówiąc to, Lowen nie
zaprzecza jedności organizmu, bowiem podstawowym
założeniem bioenergetyki, przejętym od Reicha, jest właśnie
twierdzenie, że przeciwieństwa i jedność zarazem charakteryzują
wszystkie biologiczne procesy. Dualizm i idea jedności
zintegrowane zostają w koncepcji dialektycznej Reicha, co
ukazuje rysunek 3.
FIZYCZNOŚĆ
SOMA
CIAŁO
PROCESY ENERGETYCZNE
Rys. 3
W zdrowej osobowości umysłowy i fizyczny poziom
funkcjonowania przyczyniają się wspólnie do podtrzymywania
dobrego samopoczucia. W osobowości zaburzonej istnieją
obszary uczuć i zachowania, gdzie owe poziomy czy aspekty
osobowości pozostają w konflikcie. Obszar konfliktu stwarza
blokadę dla swobodnej ekspresji poddającej się świadomej
kontroli. Otamowania, które ma na myśli Lowen, są
nieuświadamianymi restrykcjami nałożonymi na ruch i ekspresję.
Bloki takie ograniczają zdolność do sięgania w świat po
satysfakcję płynącą z zaspokajania własnych potrzeb, tym
samym są wyrazem obniżenia zdolności do przeżywania
przyjemności.
Wyrażenie antytezy w terminach ego i ciała, zamiast po-
sługiwania się kategoriami fizyczności i umysłu, pozwala
wprowadzić pojęcie egu idealnego oraz pojęcie obrazu samego
siebie — siły te mogą stanowić przeszkodę w dążeniu ciała do
przyjemności. Pojęcia owe wywodzą się z roli ego jako czynnika
syntetyzującego. Ego jest bowiem pośrednikiem w komunikacji
między wewnętrznym i zewnętrznym światem, między Ja i nie-
Ja. Funkcja ta wynika z faktu jego umiejscowienia w obszarze
ciała i w obszarze umysłu. Ego konstruuje wizerunek świata
zewnętrznego, do którego każdy organizm musi się przystosować
— poprzez to może więc kształtować obraz siebie jednostki. Z
kolei obraz siebie dyktuje, do ekspresji jakich uczuć i impulsów
ma prawo dojść. W osobowości ego jest reprezentantem
rzeczywistości.
Lecz jak wygląda rzeczywistość? Jej obraz w naszych
umysłach nie zawsze odpowiada realnej sytuacji. Rozbu-
dowujemy ten wizerunek w trakcie dorastania, a odbija on w
większym stopniu świat naszego dzieciństwa i naszej rodziny niż
świat społeczny, świat ludzi dorosłych. Światy te nie są
całkowicie odmienne, ponieważ ten rodzinny odzwierciedla
właśnie ów większy, społeczny. Róż-
14 Bioenergetyczna analiza charakterów
nica leży w tym, iż większy świat oferuje wybór związków, jakiego
nie jest w stanie zaproponować świat rodziny. Na przykład, ktoś
mógł być pouczany jako dziecko, że proszenie o pomoc jest oznaką
słabości i zależności. Jeżeli nauki te zostały skojarzone z kpinami
okazywanymi uczuciom bezradności i uzależnienia, osoba taka
będzie miała trudności z proszeniem o pomoc nawet w sytuacji,
gdy takie postępowanie jest głęboko uzasadnione. Rozbuduje
obraz ego, zgodnie z którym musi z a w s z e być niezależna i
samodzielna; będzie się czuła ośmieszona i poniżona, jeżeli zdradzi
ten wizerunek. Poza tym całkiem nieświadomie wybierze związki,
w których ta pozorna niezależność jest podziwiana i nagradzana, co
w konsekwencji będzie wzmacniać jej zupełnie nierealistyczny
obraz samej siebie. Aby zrozumieć formację charakteru
powinniśmy wiedzieć, że w interakcji między ego i ciałem
zachodzi nieustanny, dialektyczny proces. Obraz ego kształtuje
ciało poprzez kon trolę, którą narzuca mięśniom podlegającym
naszej woli. Powstrzymujemy impuls płaczu dzięki odpo-
wiedniemu ułożeniu szczęki, zaciśnięciu gardła, wstrzymując
oddech i napinając mięśnie brzucha. Złość wyrażająca się w
uderzeniu, może być zahamowana poprzez napięcie mięśni pasa
barkowego, co prowadzi do zablokowania ruchu ramion.
Początkowo hamowanie jest świadome i ma na celu oszczędzenie
osobie dalszych konfliktów i bólu, jednak świadomy skurcz mięśni
wymaga wydatkowania energii, stąd też nie może być
utrzymywany w nieskończoność. Gdy powstrzymywanie pewnego
impulsu musi trwać bez końca z uwagi na fakt, iż nie jest on
akceptowany w otoczeniu dziecka, ego rezygnuje z kontroli nad
zakazanym posunięciem i wycofuje swą energię potrzebną do
hamowania odruchu. Trzymanie blokujące impuls staje się w ten
sposób nieświadome, a mięsień lub grupa mięśni pozostaje w stanie
skurczu z powodu braku energii niezbędnej dla ich rozszerzenia i
relaksacji. Wycofana przez ego energia może być z. kolei
lokowana w wykonanie czynności, które są akceptowane —
zachodzi proces dający początek tworzeniu się wizerunku ego.
Z faktu rezygnacji ze świadomej kontroli impulsu wynikają
dwie konsekwencje. Po pierwsze, układ mięśniowy, z którego
wycofana zostsła energia, przechodzi w stan chronicznego
napięcia czy też skurczu uniemożliwiającego ekspresję
wstrzymywanego uczucia. Impuls jest skutecznie stłumiony i
osoba nie odczuwa dłużej wyhamowanego pragnienia. Stłumiony
impuls nie zanika jednak — pozostaje on w stanie uśpienia pod
powierzchnią ciała, gdzie nie kłopocze świadomości. Jeżeli
dojdzie do dużego wysiłku organizmu lub pod wpływem
odpowiednio silnego zdenerwowania, impuls może osiągnąć tak
wysoki poziom naładowania energią, że przebija się przez
otamowanie czy blok. Dzieje się tak w stanie morderczej
wściekłości lub w napadach histerii. Drugą konsekwencją jest
spadek natężenia metabolizmu w organizmie. Stałe napięcie
mięśni nie pozwala na pełne, normalne oddychanie, przez co ob-
niża się poziom energii. Możemy mieć wystarczającą ilość denu
do wykonywania codziennych zajęć, a nasza podstawowa
przemiana materii może wydawać się bez zarzutu. Jednakże
kłopoty z oddychaniem wyjdą na jaw w sytuacjach stresowych i
będą się przejawiały albo w postaci niedotlenienia, albo — co
bardziejprawdopodobne — w niezdolności do skutecznego
radzenia sobie z przeciążeniem emocjonalnym.
Warunki powstałe w ciele sprawiają, iż dialektyczny proces
zachodzi w odwrotnym kierunku. Fizyczne uwarunkowania
zaczynają kształtować nasz sposób myślenia i obraz
siebie. Niższy poziom energii zmusza nas do poczynienia
pewnych ustępstw w dotychczasowym stylu życia. Z ko-
nieczności więc będziemy unikali sytuacji, które mogą prowadzić
do ujawnienia się stłumionych uczuć. Będziemy usprawiedliwiali
tego rodzaju uniki dzięki rozbudowaniu systemu racjonalizacji.
Manewry te są wybiegami ego mającymi zabezpieczać przed
uświadomieniem sobie konfliktów emocjonalnych, stąd też
nazywane są obronami ego. Inne obrony to: zaprzeczanie,
projekcja, prowokacja i obwinianie. Obrony owe funkcjonują
dzięki energii wycofanej z obszaru konfliktu. Jesteśmy więc teraz
charakterologicznie uzbrojeni przeciwko tłumionym impulsom.
Na poziomie fizycznym chroni nas stale napięcie mięśniowe.
Szczelnie „zamurowani" dzięki temu procesowi, możemy jednak
funkcjonować tylko w pewien określony sposób lub też poruszać
się w życiu jedynie po ściśle wyznaczonych obszarach.
Osiągając pewien stopień stabilizacji i bezpieczeństwa, ego
napawa się uczuciem dumy ze swych dokonań — wywodzimy
satysfakcję ego z jego kompromisów i kompensacji. Mężczyzna,
który nie jest zdolny do płaczu, traktuje swoją niemożność jako
przejaw siły i odwagi. Może nawet ośmieszać innych mężczyzn
czy chłopców płaczących bez wysiłku i w sposób naturalny,
szczycąc się swoją neurotyczną cechą niczym zaletą. Z kolei
osoba, która nie potrafi się rozzłościć czy też nie jest zdolna do
ataku, czyni cnotę ze swej ułomności twierdząc, że branie pod
uwagę wszystkich „za i przeciw" jest przejawem rozsądku.
Kobieta, która nie umie sięgać po miłość, będzie traktowała swą
płciowość i uległość jako środki do zdobycia potrzebnego jej
kontaktu oraz będzie uważać się za wyjątkowo atrakcyjną
seksualnie i kobiecą.
Każde napięcie mięśniowe blokuje bezpośrednie sięganie w
stronę świata zewnętrznego po przyjemność. Napotykając takie
ograniczenia ego zaczyna manipulować otoczeniem tak, aby
zaspokoić cielesną potrzebę kontaktu i przyjemności. Następnie
zaś usprawiedliwiać będzie te manipulacje jako konieczne i
naturalne. Dzieje się tak, gdyż ego zatraciło kontakt z konfliktem
emocjonalnym, który doprowadził je do takiego położenia.
Konflikt ów „odłożył się" bowiem w strukturze ciała i jest poza
zasięgiem ego. Możemy składać deklaracje słowne popierające
ideę zmiany, jednak dopóki nie skonfrontujemy się ze swoim
problemem na poziomie ciała, dopóty rzeczywista przemiana jest
mało prawdopodobna.
Aby pojąć złożone związki między ego i ciałem, musimy
zintegrować dwa przeciwstawne sposoby ujmowania ludzkiej
osobowości. Zgodnie z pierwszym wychodzimy od podłoża,
dzięki czemu hierarchia funkcji osobowości jawi się nam w
postaci piramidy, co ukazano na rysunku 4.
Podstawę piramidy stanowią procesy zachodzące w ciele,
które podtrzymują życie i wspierają osobowość. Są one osadzone
w organizmie i pozostają w kontakcie z ziemią bądź innym
naturalnym środowiskiem. Z procesów tych wyrastają uczucia i
emocje, które z kolei wiodą ku procesom umysłowym. Na
szczycie znajduje się ego, utożsamiane w bioenergetyce z głową.
Kropkowane linie wskazują na powiązanie i wzajemną zależność
wszystkich funkcji.
Pozycje ego i ciała Lowen porównuje do zależności, jaka
zachodzi między generałem i jego wojskiem. Bez generała lub
oficera dowodzącego wojsko nic tworzy tak naprawdę
 Typologia według Alcxandra Lozuena
OTOCZENIE
Rys. 4
armii, lecz motłoch. Bez wojska natomiast generał jest zwykłą
marionetką. Jeżeli sztab i wojsko harmonijnie ze sobą
współdziałają, mamy do czynienia z armią sprawną i dobrze
wyszkoloną. Kiedy są w konflikcie, dochodzi do zamieszania i
kłopotów. Może się tak zdarzyć, gdy generał traktuje żołnierzy
jak pionki w swej grze wojennej. Gdy zapomina, że wojny nie
toczy się „za pomocą" żołnierzy, ale przede wszystkim dla nich
— nie ku swojej osobistej chwaie. Również ego może w podobny
sposób przeoczać fakt, że tym, co liczy się naprawdę, jest ciało —
nie obraz, który ono usiłuje zaprezentować.
Widziana z pozycji generała, naturalna hierarchia ważności w
armii byłaby odwrotna. Odnosi się to także do ego i ciała. Patrząc
z góry, tzn. wychodząc z pozycji ego, piramidę funkcji
osobowości widzielibyśmy odwróconą (rys. 5).
Rys. 5
Poziom w piramidzie, z którego spoglądamy, określa stopień
uświadomienia i kontroli. Tak więc spośród wszystkich funkcji
najwięcej świadomości mieści w sobie ego. Zgodnie z tym,
bardziej świadomi jesteśmy myśli niż uczuć, najmniej zaś
zdajemy sobie sprawę z procesów zachodzących w ciele. Jest to
generalski sposób ustalania hierarchii w armii, oparty na zasadzie
posiadanego zakresu władzy. Może być utożsamiany z
rozpatrywaniem funkcji osobowości w kategoriach ilości
posiadanej wiedzy, co charakterystyczne jest dla klasyfikacji
dokonywanej przez ego. Z drugiej strony, ciało posiada własną,
pierwotną mądrość, która poprzedza nabywanie wiedzy.
15
Tc dwie wizje ludzkiej osobowości mogą zostać zintegro-
wane, jeżeli nałożymy na siebie oba trójkąty. Otrzymamy w ten
sposób sześcioramienną gwiazdę, która w poprzednim paragrafie
obrazowała całość ciała.
Trójkąty te mogą również wyobrażać dodatkowo wiele innych
biegunowych zależności, jak niebo i ziemia, dzień i noc,
mężczyzna i kobieta, ogień i woda. „To ciekawe — zauważa
Lowen — że Chińczycy używają odmiennego diagramu, by
oddać dualizm sił życiowych, nazywanych w filozofii chińskiej
siłami yin-yang. Różnica pomiędzy diagramami sugeruje dwa
różne style życia. Chiński diagram w kształcie koła akcentuje
równowagę, natomiast sześciokątna figura, znana pod nazwą
Gwiazdy Dawida, kładzie nacisk na interakcję" (rys. 6).
Rys. 6
W rzeczywistości siły te w organizmie nie tylko od-działywują
na siebie wzajemnie, wywołując przez to tak charakterystyczny
dla życia Zachodu pośpiech — sprawiają też, że organizm jest
agresywny w interakcji ze środowiskiem. Lowen nie używa tu
słowa „agresywny" w jego destruktywnym znaczeniu, a jedynie w
opozycji do „pasywny". Zachodnia agresywność może się
przejawiać w obydwu postaciach — pozytywnej i negatywnej.
Niezależnie jednak od tego — ma na celu zmianę, w przeciwień-
stwie do postawy Wschodu, zorientowanej na osiągnięcie
stabilności. Dla większej klarowności Lowen dzieli ludzkie
działania na cztery grupy: intelektualne, społeczne, twórcze i
fizyczne, obejmujące także aktywność seksualną. Pojęcie
interakcji staje się bardziej zrozumiałe, gdy umieścimy owe cztery
grupy działań po czterech stronach figury — ukazano to na
rysunku 7.
DZIAŁANIA:
SPOŁECZNE TWÓRCZE
INTELEKTUALNE
16 Bioenergetyczna analiza charakterów

Jeżeli teraz połączymy ten diagram z rysunkiem 2, otrzymamy względem obron wypływających z ich doświadczeń życiowych.
obraz dynamicznych sił działających w naszej osobowości (rys. Jednakże dla uzyskania jasności w komunikacji i w celu lepszego
8). zrozumienia konieczne jest mówienie o typach.
Lowen wyróżnia więc pięć następujących typów charakteru:
GŁOWA - EGO schizoidalni/, oralny, psychopatyczny, rnasochistyczny i sztywny.
RĘKA RĘKA Używa tych terminów, ponieważ są one znanymi, powszechnie
przyjętymi w psychiatrii określeniami zaburzeń osobowości. Jego
DZIAŁANIA podział nie narusza uznawanych kryteriów.
DZIAŁANIA
TWÓRCZE LUB Następujący dalej opis typów przedstawiony jest w szkicowej
SPOŁECZNE
PRODUKTYWNE postaci, ponieważ w tym ogólnym spojrzeniu na bioenergetykę
niemożliwe jest szczegółowe omawianie każdej
nieprawidłowości. Z uwagi na fakt, że typy charakteru są dosyć
STOPA STOPA
złożone, Lowen wspomina tylko o najważniejszych aspektach
każdego z nich.

Schizoidalna struktura charakteru Opis

GENITALIA DZIAŁANIA Termin „schizoidalny" pochodzi od słowa „schizofrenia" i
FIZYCZNE wskazuje na istniejące w osobowości tendencje predysponujące
Rys. 8 do zapadnięcia na schizofrenię. Pierwszą taka tendencją jest
rozszczepienie jednolitego funkcjonowania osobowości, na
przykład myślenie wykazuje skłonność do oddzielania się
Moc powyższych impulsów, tożsamych z domagającymi się
(dysocjacji) od uczuć. To, co taka osoba myśli, wydaje się mieć
uzewnętrznienia siłami wynikającymi z naszych interakcji ze
niewiele dostrzegalnego związku z tym, co czuje lub jak się
światem, zależna jest od natężenia procesów bioenergetycznych
zachowuje. Druga tendencja to wycofanie się we własne wnętrze,
w ciele. Poza tym skuteczność owych impulsów w wywołaniu
co w konsekwencji prowadzi do przerywania lub całkowitej
uczucia satysfakcji płynącej z zaspokajania potrzeb ciała zaieży
utraty kontaktu ze światem czv zewnętrzną rzeczywistością.
od możliwości swobodnej ich ekspresji. Wzory trzymania czy też
Osoba schizoidalna nie cierpi na schizofrenię i może nigdy na nią
chroniczne napięcia mięśniowe blokujące przepływ impulsów
nie zapaść, jednak skłonności do tego stanu — zazwyczaj dobrze
lub uczuć nie tylko podkopują efektywne funkcjonowanie
kompensowane — są w jej osobowości obecne.
jednostki jako osoby, lecz także ograniczają jej kontakt i
interakcję ze środowiskiem. Bloki te ograniczają również Termin „schizoidalna" określa więc osobę z obniżona
zdolnością do odczuwania własnej tożsamości, mająca słabe ego
poczucie przynależności, stanowienia części świata oraz redukują
oraz zredukowany kontakt ze swoim ciałem i uczuciami.
zdolność jednostki do pełnego odczuwania.
Lowen nie opowiada się tutaj za zachodnim stylem życia ani
przeciw niemu. Zwraca tylko uwagę na to, że będąc Uwarunkowania bioenergetyczne
nadagresywnymi, co faktycznie oznacza eksploatację i Energia nie jest dopuszczana do peryferyjnych struktur ciała,
manipulowanie, zatraciliśmy tak ważny zmysł równowagi. które wchodzą w kontakt ze światem zewnętrznym twarzy, rąk,
Pozwoliliśmy, by ego „pokonało" ciało oraz użyliśmy wiedzy w
stóp i genitaliów. Narządy te nie są w pełni. połączone
celu dyskredytacji jego mądrości. Potrzebne jest nam odzyskanie
energetycznie z centrum, co oznacza, że nie napływa do nich
stosownej równowagi — tak w nas samych, jak i w naszym
powstająca w centrum fala pobudzenia. Ładowanie blokowane
związku ze światem, w którym żyjemy. Lowen wątpi jednak, aby
jest przez chroniczne napięde mięśniowe w podstawie czaszki,
równowagę można było odzyskać poprzez odrzucenie postaw
ramionach, miednicy i stawach biodrowych. Funkcje pełnione
życiowych Zachodu na korzyść orientalnych. Wszak obecnie
przez struktury peryferyjne zostają więc oddzielone od uczuć
Wschód usilnie stara się przejąć zachodni model życia.
rodzących się wt wnętrzu.
Wewnętrzne procesy ładowania zostają zamrozon" w obszarze
centrum. W konsekwencji rozchodzenie si impulsów jest słabe.
Charakterologia Ładunek skumulowanej energii na biera właściwości
W bioenergetyce różne struktury charakteru zestawione zostały w wybuchowych (z uwagi na jego sprężenie) i może eksplodować w
pięć podstawowych typów. Każdy typ na psychologicznym i postaci gwałtownego czyn ■ lub — nierzadko - zabójstwa.
mięśniowym poziomie posiada specyficzny wzór obrony, który Następuje wówczas rozpa osobowości i rozwój schizofrenii.
odróżnia go od pozostałych typów. Lowen podkreśla, że nie jest Obrony tworzone są ze wzorów napięć mięśniowych które
to klasyfikacja ludzi, lecz nastawień obronnych. Wiadomo, że spajają osobowość dzięki zabezpieczeniu peryfen nych struktur
żadna jednostka nie jest czystym typem. W kręgu naszej kultury ciała przed napływaniem do nich uczuć i energii.
osobowość stanowi połączenie kilku lub nawet wszystkich
wzorów obronnych. Kształt osobowości jednostki, różny od
struktury charakteru, zdeterminowany jest jej witalnością, tzn.
określany jest przez siłę impulsów i obrony, które wytworzyła w
celu ich kontroli. Nie ma dwóch osób o takiej /samej
przyrodzonej witalności ani też jednakowych pod
 Typologia według Alexandra Lowena
17

W stresie, na przykład w łuku bioenergetycznym, linia ciaia

często okazuje się załamana. Nieraz obserwować można, jak
głowa, tułów i nogi ustawiają się pod nienaturalnymi katami.

Psychologiczne korelaty
Osoba o schizoidalnej strukturze charakteru w niedostatecznym
stopniu odczuwa swą tożsamość, z uwagi na brak identyfikaq'i z
ciałem. Nie czuje się spójna ani zintegrowana. Tendencja do
dysocjacji, reprezentowana na cielesnym poziomie przez brak
energetycznego połączenia głowy z resztą ciała, wywołuje
rozszczepienie osobowości, ujawniające się w sprzecznych
postawach. Tak więc można się tu doszukać wyniosłości
przemieszanej ze skłonnością do samoponiżania, uczucia własnej
świętości współ-występującego z przekonaniem, że jeJst się
„dziwką". Ta biegunowość odzwierciedla rozszczepienie ciała na
dwie połowy — górną i dolną.
Osobę o charakterze schizoidalnym cechuje nadwrażliwość,
wynikająca ze słabych granic ego, co jest psychologicznym
odpowiednikiem braku ładowania w strukturach peryferyjnych.
Rys. 9 Słabość ta obniża jej odporność na naciski z zewnątrz i zmusza
do wycofania się na pozycję obronną. Zaznacza się silna
Dochodzi tu do energetycznego rozszczepienia ciała w talii, tendencja do unikania bliskich związków uczuciowych. W
czego rezultatem jest brak integracji pomiędzy górną i dolną rzeczywistości trudno o takie związki przy rym typie charakteru,
połową. z uwagi na brak ładowania w strukturach peryferyjnych.
Bioenergetyczną analizę tego stanu prezentuje rys. 10. Fakt używania woli jako motoru działania nadaje zachowaniu
Linie podwójne oznaczają osoby schizoidalnej wymiar nieautentyczności. Zostało to
skurczone granice energetyczne
osoby schizoidalnej. Linie nazwane zachowaniem „tak jakby", tzn. opartym pozornie na
przerywane wskazują na brak uczuciach, faktycznie zaś nie będącym ich wyrazem.
ładowania w organach
peryferyjnych i brak polqczenia z
centrum. Linia przerywana w Czynniki etiologiczne i historyczne
centrum struktury schizoidalnej
oznacza rozszczepienie ciała na Podkreślając wagę pewnych danych z przeszłości jednostki
dwie polowy. mówiących o pochodzeniu jej struktury charakteru Lowen
Rys. 10 przytacza spostrzeżenia podsumowujące obserwacje poczynione
przez studentów, którzy prowadząc terapię poddawali analizie
wiele osób z tym zaburzeniem.
Cechy fizyczne We wszystkich przypadkach istnieje wyraźne potwierdzenie,
W większości przypadków że doszło do wczesnego odrzucenia przez matkę, co pacjent
ciało jest wąskie i odczuł jako zagrożenie dla swego życia. Odrzuceniu
skurczone. Tam, gdzie towarzyszyła ukryta, często również jawna wrogość z jej strony.
napotykamy w osobowości elementy paranoidalne, ciało jest Odrzucenie i wrogość wytworzyły w pacjencie obawę, że
pełniejsze, o bardziej atletycznym wyglądzie. wszelkie sięganie, domaganie się czy obrona własnych praw
Główne obszary napięcia leżą u podstawy czaszki, w doprowadzi go do unicestwienia.
przegubach ramion i nóg, w stawach biodrowych i w okolicy Przeszłość ujawnia brak jakichkolwiek znaczących, po-
przepony. Talia jest tak wąska, że wydaje się przepoławiać ciało. zytywnych uczuć bezpieczeństwa czy radości. W dzieciństwie
Główne skurcze występują w małych mięśniach otaczających osób schizoidalnych powszechne jest występowanie lęków
stawy. Można więc zaobserwować krańcowe usztywnienie lub nocnych.
nadmierną elastyczność przegubów ciała. Typowe było wycofanie lub zachowanie bezemocjonalne ze
Twarz jest maskowata. Oczy zaś, choć nie tak puste jak u sporadycznymi wybuchami wściekłości, co określamy mianem
schizofreników, są jednak bez wyrazu i nie wchodzą w kontakt. zachowania autystycznego.
Ramiona nie wyglądają na przedłużenie ciała, zwisają wzdłuż Jeżeli ponadto z pobudek seksualnych rodzic dokonał wtórnej
tułowia niczym zbędne przydatki. Stopy są w stanie skurczu, lokaty uczuć w dziecku w okresie edypalnym —' a zdarza się to
zimne, często rozstawione; ciężar ciała opiera się na ich często — osobowość wzbogaca się o elementy paranoidalne.
zewnętrznych krawędziach. Wyzwoli to pewną ilość zachowań typu acting-out
Występuje też często niezgodność między dwoma połowami (odreagowujących) w późnym dzieciństwie i okresie dojrzałości.
ciała. W wielu przypadkach wyglądają one tak,-jak gdyby nie Doświadczywszy takiej przeszłości, dziecko nie ma innego
należały do tej samej osoby. wyboru, jak tylko oderwać się od rzeczywistości (intensywne
życie wyobraźni) i od swego ciała (abstrakcyjna
18 Bioenergetyczna analiza charakterów
inteligencja) po to, by przetrwać. Z uwagi na fakt, że domi-
nującymi uczuciami dzieciństwa były lęk i mordercza furia —
dziecko w- obronie własnej odgrodziło się murem od wszelkich
uczuć.
Oralna struktura charakteru Opis
Jako oralną Lowen określa strukturę charakteru, która zawiera
wiele cech charakterystycznych dla oralnego okresu życia, czyli
niemowlęctwa. Cechy te to silne uczucie zależności, lgnięcie do
innych, obniżona agresywność i odczuwanie wewnętrznej
potrzeby, aby być przytulanym, trzymanym na rękach i
doznawać troskliwej opieki. Owe cechy wskazują na brak
zaspokojenia potrzeb okresu niemowlęctwa oraz wyrażają
stopień zafiksowania na tym poziomie rozwoju. U pewnych osób
tendencje oralne maskowane są przez świadomie przystosowane
do tego celu postawy kompensacyjne. Niektóre więc osoby z tą
strukturą wykazują przesadną niezależność, która, będąc
spoiwem osobowości, pęka jednak pod wpływem silniejszego
stresu. Kluczowym doś-wiadczeniem osób o oralnej strukturze
charakteru była deprywacja, podczas gdy u osób o strukturze
schizoidalnej doświadczeniem takim było odrzucenie.
Uwarunkowania bioenergetyczne
Pod względem energetycznym osoba o strukturze oralnej jest w
stanie niedoładowania. Energia zamrożona jest we wnętrzu, tak
jak przy strukturze schizoidalnej; napływa co prawda do
peryferyjnych struktur ciała, lecz słabo.
Z niewyjaśnionych bliżej przyczyn nasilony jest rozrost
„wzdłuż", co powoduje, że ciało jest wydłużone i szczupłe (rys.
11). Jedno z możliwych wyjaśnień jest takie, iż opóźnienie w.
dojrzewaniu prowadzi do nadmiernego wzrostu kości długich.
Innym czynnikiem może być niezdolność słabo rozwiniętych
mięśni do kontrolowania rozrostu kości.
Rys. 11
Ponieważ rozwój dziecka przebiega w kierunku od głowy ku
dołowi, brak energii i siły, cechę znamienną dla tego typu
charakteru, najłatwiej można dostrzec w dolnej polowie ciała.
Wszystkie punkty kontaktu ciała ze środowiskiem są
niedoładowane. Wzrok jest słaby, ze skłonnością do krót-
kowzroczności, a poziom genitalnego pobudzenia zredukowany.
Stan bioenergetyczny tej struktury pokazuje rys. 12.
Rys. 12
Właściwości fizyczne
Ciało wykazuje tendencję do wydłużenia i szczupłości, od-
powiadając tym samym, typowi ektomorficznemu w klasyfikacji
Sheldona. Różni się od ciała osoby o strukturze schizoidalnej
tym, że nie jest w tak silnym skurczu.
System mięśniowy jest słabo rozwinięty, lecz nie tak kruchy
jak w ciele osoby schizoidalnej. Niedorozwój najlepiej widoczny
jest w umięśnieniu rąk i nóg. Długie, wrzecionowate nogi są
typowe dla tej struktury charakteru. Również stopy są cienkie i
wąskie. Nogi sprawiają wrażenie, jakby nie były zdolne utrzymać
ciała. Kolana są na ogół zablokowane, by dzięki usztywnieniu
zapewnić dodatkową podporę.
Ciało wykazuje skłonność do załamań, częściowo z powodu
słabości systemu mięśniowego.
Mamy tu zawsze fizyczne oznaki niedojrzałości. Na przykład
miednica może być mniejsza niż normalnie — tak u mężczyzn
jak i u kobiet. Często występuje również zanik owłosienia. U
niektórych kobiet cały proces rozwoju jest zahamowany, co
nadaje ich ciałom dziecięcy wygląd.
Oddychanie jest płytkie ze względu na niski poziom
energetyczny osobowości. Deprywacja na poziomie oralnym
obniżyła siłę odruchu ssania — prawidłowe oddychanie zaś
opiera się właśnie na zdolności do zasysania powietrza.
Psychologiczne korelaty
Osoba o oralnej strukturze charakteru ma trudności ze staniem na
własnych nogach — dosłownie i w przenośni. Ma skłonność do
tego, by opierać się na innych lub przywierać do nich. Jednakże,
o czym wspomniałem wcześniej, tendencja ta może być
maskowana przez postawę przesadne; niezależności. Owo
kurczowe trzymanie się innych ma swój wyraz w niezdolności do
przebywania samemu.
 Typologia według Akxandra Lowena
Występuje tu nadmierna potrzeba kontaktu z ludźmi, z ich
ciepłem i wsparciem.
Osoba oralna cierpi z powodu wewnętrznego uczucia pustki.
Wciąż oczekuje od innych „napełnienia", chociaż może
zachowywać się tak, jak gdyby to ona spełniała ich pragnienia.
Wewnętrzna pustka odzwierciedla stłumienie silnych uczuć
tęsknoty, które — gdyby zostały wyrażone — doprowadziłyby do
głębokiego płaczu (szlochu) i pełniejszej respiracji.
W związku z niskim poziomem energii osoba o charakterze
oralnym poddana jest silnym wahaniom nastroju — od depresji aż
po stan uniesienia. Tendencja do depresji jest często związana z
cechami oralnymi w osobowości.
Kolejną typową cechą oralną jest przekonanie, że „to" mu się
należy. „Świat powinien o mnie zadbać" — myśl ta dobrze
wyraża postawę, która wywodzi się z doświadczenia deprywacji.
Czynniki etiologiczne i historyczne
Wczesna dęprywacja może być spowodowana przez rzeczywistą
utratę kochającej i podtrzymującej matki/ w związku z jej
śmiercią, chorobą, czy też nieobecnością wynikłą z konieczności
pracy. Poza tym również matka, która cierpi na depresję, jest dla
dziecka psychicznie niedostępna.
Przeszłość często ujawnia przyspieszony rozwój, wcze
śniejszą niż normalnie naukę chodzenia i mowy. Lowen
wyjaśnia to jako próbę przezwyciężenia uczucia utraty po
przez stawanie się niezależnym. ,
Inne, częste doświadczenia zawodu pojawiają się we
wczesnym dzieciństwie wówczas, gdy dziecko sięga po kontakt,
ciepło i wsparcie w stronę ojca lub rodzeństwa. Takie
rozczarowania mogą pozostawić w osobowości uczucie żalu.
Charakterystyczne dla Lej struktury charakteru są epizody
depresyjne w późnym dzieciństwie i wczesnej młodości. Dziecko
oralne nie wykazuje jednak cech zachowania autystycznego,
typowego dla struktury schizoidalnej. Należy zwrócić uwagę, że
występowanie schizoidalnych składników w osobowości oralnej
jest możliwe w takim samym stopniu, jak obecność elementów
oralnych w strukturze schizoidalnej.
Psychopatyczna struktura
charakteru
Opis
Psychopatycznej strukturze charakteru Lowen poświęca parę
słów wstępu, ponieważ jest to typ, który nie był opisywany ani
analizowany w jego poprzednich pracach. Może stanowić bardzo
skomplikowaną strukturę, jednak dla zwięzłości i klarowności
opisana została prosta forma tego zaburzenia.
Istotą postawy psychopatycznej jest zaprzeczanie uczuciu.
Postawa ta różni się od postawy charakteru schizoidalnego, który
oddziela się od swych uczuć. W osobowości psychopatycznej
ego (umysł) zwraca się przeciwko ciału i jego uczuciom,
szczególnie seksualnym. Z tendencji tej wyrósł właśnie termin
„psychopatia". Normalną funk-cją ego jest wspieranie dążenia
ciała do przyjemności — a nie odrzucanie go na rzecz zgodności
z obrazem ego. We
19
wszystkich natomiast psychopatycznych charakterach spotykamy
się z dużą lokatą energii we własny obraz. Innym aspektem tej
osobowości jest dążenie do władzy oraz potrzeba dominacji i
kontroli.
Przyczyną złożoności tego typu charakteru jest fakt istnienia
dwóch sposobów zdobywania władzy. Pierwszy to narzucenie
władzy siłą i zdominowanie. Gdy nie przeciwstawimy się
tyranowi, stajemy się w pewnym sensie jego ofiarami. Drugi
sposób to zawładnięcie przez okazywanie uwodzącej
przystępności — odnosi to skutek wobec ludzi naiwnych, którzy
wpadają w sidła psychopaty.
Uwarunkowania bioenergetyczne
Istnieją dwa typy budowy ciała, które odpowiadają dwóm typom
psychopatycznym. Typ „dominujący" daje się łatwiej wyjaśnić
bioenergetycznie i dlatego Lowen używa go jako przykładu.
Zdobywanie nad kimś władzy osiągane jest dzięki wywyższaniu
się. Występuje tu znaczne przemieszczenie energii w ciele w
kierunku głowy oraz towarzyszący temu spadek ładowania w
dolnej połowie ciała. Dwie połowy ciała są wyraźnie
nieproporcjonalne; górna wygląda okazalej i zdaje się dominować
(rys. 13).
Rys. 13
Na ogół występuje wyraźny stały skurcz („zacisk") w okolicy
przepony i bioder, który blokuje przepływ energii i uczucia w
dół.
Głowa jest przeładowana energetycznie, co oznacza
nadmierne pobudzenie aparatu umysłowego, prowadzące do
ciągłego rozmyślania o tym, w jaki sposób zdobyć kontrolę i
panowanie nad sytuacją. Oczy są czujne i nieufne. Nie potrafią
widzieć świata w całej jego złożoności. Owa niezdolność oczu do
widzenia i rozumienia jest charakterystyczna dla wszystkich
psychopatycznych osobowości.
Potrzeba kontrolowania odnosi się tu także do samego siebie.
Głowa jest więc trzymana bardzo sztywno („nie można tracić
głowy") w wysiłku podporządkowania sobie reszty ciała.
Bioenergetyczne zależności ukazuje rys. 14.
20 Bioenergetyczna analiza charakterów
-.
Rys. 14
Cechy fizyczne
Ciało osoby typu „dominującego" wykazuje nieproporcjonalny
rozwój górnej połowy, która sprawia wrażenie nadmuchanej i
koresponduje z rozdmuchanym obrazem siebie. Można rzec, iż
szczyt tej „konstrukcji" jest nazbyt ciężki. Struktura ta wykazuje
również usztywnienie. Dolna połowa ciała jest węższa i może
ujawniać słabość charakterystyczną dla struktury oralnej.
Ciało osoby drugiego typu, który Lowen nazywa „uwo-
dzącym" czy „podmmowującym", jest bardziej regularne i nie
ma napompowanego wyglądu. Plecy są przeważnie nadmiernie
giętkie.
W obu przypadkach występuje zakłócenie w przepływie
impulsów między dwoma połowami ciała. W pierwszym typie
miednica jest niedoładowana i kurczowo zaciśnięta, w drugim
jest przeładowana energią, lecz bez połączenia z reszta ciała
(odłączona). W obu typach istnieje wyraźny skurcz przepony.
Znaczne napięcia występują w segmencie ocznym ciała,
obejmującym oczy i okolicę potyliczną. Równie silne napięcia
wyczuć można dłońmi przesuwając palce wzdłuż podstawy
czaszki. Obszar ten możemy nazwać segmentem oralnym, zaś
napięcie w tej okolicy wskazuje na zablokowanie odruchu
ssania.
Psychologiczne korelaty
Osoba o psychopatycznej strukturze charakteru potrzebuje kogoś
do kontrolowania, chociaż może pozornie kontrolować osobę, od
której jest w rzeczywistości zależna. A zatem u wszystkich
jednostek psychopatycznych dostrzec można cechy oralne. W
literaturze psychiatrycznej osoby takie opisywane są jako
zafiksowane oralnie.
Potrzeba kontrolowania ściśle wiąże się z obawą, aby nie być
kontrolowanym. Poddanie się kontroli oznacza wykorzystanie.
Jak zobaczymy, w historii życia jednostek o tej strukturze
charakteru doszło do walki o dominację i kontrolą między
rodzicem a dzieckiem.
Pogoń za wygraną i dążenie do sukcesu jest tu tak silne, że
jednostka nie potrafi przyznać się ani dopuścić do porażki.
Przegrana stawia ją na pozycji ofiary, stąd też musi być
zwycięzca w każdych okolicznościach.
W owej rozgrywce o władzę zawsze wykorzystywana jest
seksualność. Typ ten jest atrakcyjny ze względu na
swą pozorną władze lub też pociągający w związku z okazywaną
czułością i nęcącym wdziękiem. Przyjemność płynąca z kontaktu
seksualnego jest tu wtórna wobec wartości wyczynu i
seksualnego podboju.
Zaprzeczenie uczuciu jest z gruntu zaprzeczeniem potrzebie.
Manewr osoby o psychopatycznej strukturze charakteru polega na
sprawieniu, aby inni jej potrzebowali, dzięki czemu nie musi
wyrażać własnej potrzeby. W ten sposób zawsze jest „górą".
\
Czynniki etiologiczne i historyczne
Tak jak we wszystkich innych typach charakteru, przeszłość
tłumaczy tu zachowanie. Lowen wysuwa ogólne twierdzenie, że
żadna osoba nie może zrozumieć swego zachowania, jeżeli nie
zna swojej przeszłości. Zatem jednym z głównych zadań każdej
terapii jest przypomnienie doświadczeń życiowych jednostki.
Staje się to bardzo trudne w przypadku struktury
psychopatycznej, ponieważ tendencja by zaprzeczać uczuciu
obejmuje zaprzeczanie doświadczeniu. Pomimo tej trudności
bioenergetyka ustaliła wiele odnośnie podłoża tego problemu.
Najważniejszym czynnikiem jest uwodzący rodzic.
Uwiedzenie jest niejawne i wynika z chęci zaspokojenia
narcystycznych potrzeb rodzica. Ma na celu przywiązanie do
siebie dziecka.
Uwodzący rodzic jednocześnie zawsze odrzuca dziecko na
poziomie potrzeby wsparcia i fizycznego kontaktu. Ten brak
niezbędnego kontaktu i wsparcia odpowiada za występowanie w
strukturze psychopatycznej elementów oralnych.
Relacja uwiedzenia tworzy trójkąt, w którym dziecko
umieszczone jest na pozycji rywalizacyjnej w stosunku do
rodzica tej samej płci, co sprzyja identyfikacji z rodzicem
uwodzącym.
W sytuacji tej wszelkie sięganie po kontakt niezwykle naraża
dziecko na zranienie. Stąd też albo przerośnie ono swoją potrzebę
(przemieszczenie w górę), albo zaspokoi ją poprzez
manipulowanie rodzicami (typ „uwodzący").
W osobowości psychopatycznej obecny jest również
pierwiastek masochistyczny, wynikający z uległości wobec
rodzica uwodzącego. Dziecko nie mogło zbuntować się ani
wydostać z takiego położenia, dysponowało jedynie obroną
wewnętrzną. Jego submisja jest powierzchowna, niemniej w
stopniu, w jakim jest otwarcie uległe, zyskuje namiastkę bliskości
z rodzicem.
.Komponent masochistyczny jest bardziej widoczny w
„kuszącej" czy „uwodzącej" odmianie tej struktury. Gambit
psychopaty polega na wejściu do związku w roli masochistycznie
uległej. Następnie zaś, gdy czar zadziała, a przywiązanie drugiej
osoby jest pewne, role się zmieniają i na jaw wychodzą
skłonności sadystyczne.
Masochistyczna struktura
charakteru
Opis
Masochizm kojarzony jest w powszechnym mniemaniu z chęcią
cierpienia. Lowen uważa, że nie jest to prawdą. Osoba
masochistyczna cierpi rzeczywiście, a ponieważ nie jest zdolna
do zmiany tej sytuacji, wyciągany jest błędny wniosek, że
pragnie cierpieć. Nie chodzi tu o osobę z per-wersją
masochistyczną, która domaga się, by ją bito, bo
 Typologia według Alexandra Lowena
tylko wtedy może cieszyć się seksem. Osoba o masochistycznej
strukturze charakteru to ktoś, kto cierpi i jęczy lub skarży się,
lecz pozostaje uległy. Uległość jest dominującą masochistyczną
tendencją.
O ile osoba masochistyczna przejawia postawę uległości w
swoim zewnętrznym zachowaniu, to jej nastawienie wewnętrzne
jest skrajnie odmienne. Na głębszym emocjonalnym poziomie
żywi silne uczucia urazy, negacji, wrogości i wyższości. Uczucia
te jednak są silnie blokowane w związku z obawą, że mogłyby
wybuchnąć w formie gwałtownych czynów. Strach przed
wybuchem masochista opanowuje dzięki mięśniowemu wzorcowi
powstrzymywania. Crube, mocne mięśnie trzymają w ryzach
wszelkie bezpośrednie dążenia, zezwalając jedynie na
wydobywanie się jęku lub narzekań.
Uwarunkowania bioenergetyczne
W przeciwieństwie do struktury oralnej, ładowanie obejmuje tu
obszar całego ciała — pomimo kurczowego powstrzymywania
nie dochodzi do zamrożenia ładunku.
Z uwagi na silne powstrzymywanie, słabo doładowane są
narządy peryferyjne. Nie dochodzi więc do rozładowania i
uwolnienia, co oznacza ograniczenie ruchu ekspre-sywnego.
Rys. 15
Powstrzymywanie jest tak silne, że wywołuje zaciśnięcie i
skurcz organizmu. Zaciśnięcie widoczne jest w talii, jako że
ciało załamuje się tu pod brzemieniem swych napięć.
Przepływające w górę i w dół impulsy zaklinowane zostają w
karku oraz w talii — blok ten odpowiada za silną w tej
osobowości tendencję do odczuwania niepokoju.
Wydłużenie ciała, traktowane jako rozprzestrzenianie się czy
sięganie, jest ograniczone, zaś redukcja tej funkcji owocuje w
postaci skrócenia opisywanej struktury.
Rys. 16 przedstawia budowę ciała osoby o masochistycznej
strukturze charakteru.
Cechy fizyczne
Typowe dla osoby masochistycznej jest ciało krótkie, masywne i
umięśnione. 2 niewyjaśnionych do końca przyczyn występuje tu
ogólne zwiększenie owłosienia ciała.
21
Rys. 16
Szczególnie charakterystyczna jest gruba, krótłća szyja,
wskazująca na wpychanie głowy do wewnątrz. Talia jest
odpowiednio krótsza i grubsza.
Kolejną "ważną cechą jest wypchnięta do przodu miednica, co
można opisać bardziej obrazowo jako skulenie i spłaszczenie
pośladków — postawa przypomina psa z podwiniętym ogonem.
Skulenie takie, wraz z obciążającym napięciem występującym
powyżej, powoduje zagłębienie lub zapadnięcie się ciała w talii.
U niektórych kobiet można zauważyć kombinaq'ę sztywności
w górnej i masochizmu w dolnej połowie ciała, co obrazują
ciężkie pośladki i uda, uniesione dno miednicy oraz ciemny
odcień skóry, spowodowany stagnacją w ładowaniu. Skóra
wszystkich jednostek masochistycznych przybiera brązowy
odcień, wynikły z energetycznego zastoju.
Psychologiczne korelaty
Z powodu silnego powstrzymania znacznie zredukowana jest
agresja. W podobny sposób osłabiona jest także zdolność obrony
własnych praw. Jej miejsce zajmuje pojękiwanie i narzekanie —
jęk jest jedyną wokalną ekspresją, która wydobywa się bez trudu
z zaklinowanego gardła. Zamiast agresji zaś dochodzi do
zachowań prowokujących, mających wywołać u innej osoby
reakcje na tyle silne, by usprawiedliwić zachowanie gwałtowne i
impulsywne — podczas seksu oraz w innych sytuacjach.
Zastój w ładowaniu wynikający z silnego powstrzymywania
prowadzi do uczucia, że „ugrzęzło się w bagnie", przez co nie
można poruszać się swobodnie.
Charakterystyczna dla zachowania masochistycznego jest
postawa uległości i przymilanie się. Osoba masochistyczna może
zdawać sobie sprawę z tego, że dąży do przypodobania się
innym, wypiera jednak urazę, wrogość i negację. Tymczasem
uczucia te kierują — z podświadomości — jej zachowaniem i
ujawiniaja się w jego skutkach.
Czynniki etiologiczne i historyczne
Masochistyczna struktura charakteru rozwija się w rodzinie, w
której miłość i akceptacja łączy się z silnym naciskiem. Matka
jest dominująca i poświęcająca się; ojciec pasywny i uległy.
Dominująca, samopoświęcająca się matka dosłownie
przytłacza swą czułością dziecko, sprawiając, że czuje się
22 Bioenergetyczna analiza charakterów

ono krańcowo winno przy każdej próbie demonstracji swojej

wolności czy wyrażenia odmiennego zdania.
Charakterystyczna jest tu silna koncentracja na jedzeniu i
wypróżnianiu, co równoznaczne jest z presją od góry i od dołu.
„Bądź grzeczny. Zrób przyjemność mamie. Zjedz wszystko...
Wypróżnij się dokładnie, no, pokaż mamusi." — takie i inne
naciski obecne są w dzieciństwie osoby masochistycznej.
Wszelkie próby przeciwstawiania się, włącznie z napadami
złego humoru, są dławione. Ludzie o masochistycznej strukturze
charakteru miewali jako dzieci częste napady złego humoru,
jednak zmuszeni zostali do poddania się — zaniechania również
tej formy protestu.
Częstym doświadczeniem było uczucie osaczenia. Wyzwalało
to tylko złość i kończyło się poddaniem — dziecko nie mogło
znaleźć żadnej drogi wyjścia z pułapki.
Pacjcn t jako dziecko zmagał się z uczuciem głębokiego
upokorzenia, ilekroć tylko pozwolił, by cokolwiek „wydostało się
na zewnątrz" — czy to w postaci np. wymiotów, czy
nieposłuszeństwa.
Osoba masochistyczna boi się „wychylić", np. wysunąć szyję Rys. 17
do przodu (dotyczy to również genitaliów) — obawia się, że
zostanie pozbawiona wysuniętej części ciała. Występuje silny lęk Powstrzymywanie jest peryferyjne. Pozwala to na przepływ
przed kastracją. Najbardziej jednak istotna jest obawa przed uczucia., lecz ogranicza jego ekspresję.
odcięciem od związku rodzicielskiego, który dostarcza miłości, Główne obszary napięcia lezą w długich mięśniach ciała, co
choć obwarowanej wymaganiami. Znaczenie lego taktu ujrzymy w związku z nałożeniem się na siebie skurczu prostowników i
wyraźniej w kolejnym punkcie. zginaczy wywołuje sztywność.
Oczywiście istnieją różne stopnie sztywności i gdy po-
wstrzymywanie przybiera łagodną formę, osobowość jest żywa i
Sztywna struktura charakteru Opis wibrująca.
Bioenergetyczne uwarunkowania tej struktury pokazano na
Nazwa struktury wywodzi się ze skłonności ludzi z tego typu rysunku 18.
charakterem, by trzymać się prosto — nieugięcie. Głowa jest
więc trzymana wysoko, a kręgosłup wyprostowany. Cechy owe
byłyby pozytywne, gdyby nie fakt, że nieugiętość jest tu obronna,
a sztywność trwała. Osoba o charakterze sztywnym boi się
poddać, utożsamiając to z upadkiem i uległością. Sztywność jest
obroną przeciwko ukrytym tendencjom masochistycznym.
Osoba o sztywnej strukturze charakteru jest czujna, boi się by
nie zostać zdominowaną, wykorzystaną lub osaczoną. Pilnowanie
się przybiera formę powstrzymywania odruchów otwierania się i
sięgania. Powstrzymywanie oznacza także „trzymanie się w
pionie", czego rezultatem jest właśnie sztywność. Zdolność
powstrzymywania wynika z silnej pozycji ego, które posiada
wysoki stopień kontroli nad zachowaniem. Zdolność owa
podtrzymywana jest także dzięki równie silnej pozycji genitaliów,
zatem osobowość z:ostaje zakotwiczona na obydwu krańcach
ciała, co zapewnia dobry kontakt z rzeczywistością. Niestety,
nacisk na rzeczywistość (nadmierny realizm) wykorzystywany
jest jako obrona przeciwko dążeniu do przyjemności i stanowi Rys. 18
podstawowy w tej osobowości konflikt.

Uwarunkowania bioenergetyczne
W strukturze sztywnej występuje dość silne ładowanie we
wszystkich peryferyjnych punktach kontaktu ze środowiskiem,
co sprzyja zdolności do badania rzeczywistości, zanim dojdzie
do działania.
Cechy fizyczne
Osoba o charakterze sztywnym jest proporcjonalna i harmonijna
w swej budowie. Wygląda i czuje się bioenergetycznie
zintegrowana i połączona. Pomimo tego można u niej dostrzec
elementy zakłóceń i zniekształceń opisanych przy innych typach
charakteru.
Ważną cechą charakterystyczną jest stopień ożywienia ciała:
błyszczące oczy, dobrze zabarwiona skóra, żywość gestykulacji i
ruchu.
Jeżeli sztywność jest ostra, dochodzi odpowiednio do redukcji
wyżej wspomnianych cech pozytywnych ■— koordynacja i
wdzięk ruchu są zmniejszone, oczy tracą coś ze
 Typologia według Alexandra Lowena
swojego namiętnego wyrazu, a barwa skóry może stać się blada
lub szarawa.
Korelaty psychologiczne
jednostki z tą strukturą charakteru są przeważnie zorientowane
werbalnie, ambitne, rywalizujące i agresywne. Bierność
doświadczana jest jako słabość.
Osoba o charakterze sztywnym może być uparta, lecz rzadko
bywa złośliwa. Jej nieustępliwość wywodzi się po części z dumy.
Obawia się, że jeśli ustąpi, może wyjść na głupca — dlatego też
„trzyma się". Po części upór wynika również z obawy, że
uległość spowodowałaby utratę wolności.
Pojęcie „charakter sztywny" przyjęte zostało w bioenergetyce,
by określić wspólny element w kilku odmiennie etykietowanych
osobowościach. Tak więc termin ten obejmuje fallicznego,
narcystycznego mężczyznę skoncentrowanego na swojej
seksualnej potencji oraz wiktoriański typ charakteru histerycznej
kobiety (opisany przez Reicha w Charakter Analysis), która
używa seksu jako obrony przed erotyczno-ścią. Staromodny
charakter kompulsywny także należy do tej szerokiej kategorii.
Sztywność w tym charakterze podobna jest do sztywności
stali. Również w strukturze schizoidalnej widoczna jest
sztywność — wynika ona jednak ze stanu zamrożenia systemu
energetycznego, jest niczym lód krucha. Ogólnie charakter
sztywny skutecznie radzi sobie ze światem.
Czynniki etiologiczne i historyczne
Przeszłość osoby o tej strukturze jest ciekawa ze względu na to,
że jednostka nie doznaje ostrych urazów stwarzających poważne
nastawienia obronne.
Istotnym urazem jest tu doświadczenie frustracji w dążeniu
do erotycznego zaspokojenia, szczególnie na poziomie
genitalnym. Dochodzi do niej poprzez zakaz dziecięcej
masturbacji oraz w relacji z rodzicami przeciwnej płci.
Odrzucenie dążenia dziecka do erotycznej, seksualnej
przyjemności spostrzegane jest przez nie jako zdrada wy-
mierzona w jego sięganie po miłość. Przyjemność bowiem,
seksualność i miłość są w umyśle dziecka synonimiczne.
Z powodu silnego rozwoju ego osoba o charakterze
sztywnym nie dopuszcza do świadomości, że została zdradzona i
opuszczona wtedy, gdy okazała swoją miłość. Jak ukazano to na
diagramie, działa ona z serca (zgodnie z impulsem), jednak
działanie to jest powściągane, kontrolowane przez ego.
Optymalnym rozwiązaniem byłoby zaniechanie tej kontroli i
sprawienie, by w ciele zapanowało serce.
Ponieważ wyrażenie miłości w formie otwartego dążenia do
fizycznej bliskości i erotycznej przyjemności spotkało się z
odrzuceniem ze strony rodziców, osoba o charakterze sztywnym
stara się osiągnąć zaspokojenie w sposób pośredni, zachowując
przy tym cały czas czujność. Nie manipuluje jednak tak jak
osoba psychopatyczna — manewruje po to, by zdobyć bliskość.
Znaczenie własnej godności w tym typie charakteru wynika z
faktu, że jest ona związana z uczuciem miłości. Odrzucenie
miłości seksualnej jest ciosem dla godności. Podobnie urażenie
godności osoby o charakterze sztywnym jest odrzuceniem jej
miłości.
* * *
Lowen nie omawia sposobów terapii powyższych problemów,
ponieważ — jak podkreśla — terapeuta nie zajmuje
23
się typami charakteru, lecz ludźmi. Terapia koncentruje się na
najbliższych reakcjach jednostki: jej stosunku do własnego ciała,
związku z ziemią, na której stoi, z ludźmi dla niej znaczącymi
oraz na relacji z terapeutą. Stanowi co prymat w podejściu
terapeutycznym. Na kolejnym jednak planie jest wiedza o
charakterze, bez której nie można zrozumieć pacjenta i jego
problemów. Wprawny terapeuta musi wykorzystywać dane z obu
tych obszarów, nie gubiąc przy tym obrazu całości.
Hierarchia typów charakteru i karta praw
Struktura charakteru określa sposób, w jaki jednostka traktuje swą
potrzebę miłości, sięganie po intymność i bliskość oraz dążenie
do przyjemności. W powyższym świetle odmienne struktury
charakteru tworzą spektrum czy hierarchię, w której na jednym
końcu znajduje się stan schizoidalny, czyli wycofanie od
intymności i bliskości jako zbyt zagrażających; na drugim końcu
zaś mieści się zdrowie emocjonalne, gdzie nie dochodzi do
trzymania skierowanego przeciwko impulsom, by otwarcie sięgać
po bliskość i kontakt. Te różne typy charakteru znajdują miejsce
w spektrum czy hierarchii zgodnie ze stopniem, w jakim
zezwalają na kontakt i intymność. Porządek będzie więc
analogiczny do użytego przy prezentacji typów charakteru.
Osoba o CHARAKTERZE SCHIZOIDALNYM całkowicie
unika intymnej bliskości.
Osoba o CHARAKTERZE ORALNYM może ustanowić relację
bliskości jedynie na podłożu swej potrzeby ciepła i wsparcia, a
więc na podstawie infantylnej.
Osoba o CHARAKTERZE PSYCHOPATYCZNYM może wejść
w związek jedynie z rym, kto jej potrzebuje. Tylko tak długo, jak
jest potrzebna, oraz w pozycji umożliwiającej kontrolę związku
pozwolić może, by rozwinął się pewien ograniczony stopień
bliskości.
Osoba o CHARAKTERZE MASOCHISTYCZNYM zdolna jest
nieoczekiwanie do ustanowienia bliskiego związku na bazie
postawy submisyjnej. Oczywiście związek taki określić można
jako tylko „połowicznie satysfakcjonujący", jednak jest on
bardziej intymny niż relacje, jakie rozwijają poprzednie trzy typy.
Lęk jednostki o strukturze masochistycznej wiąże się z
przekonaniem, że gdyby wyraziła negatywne uczucia czy ogłosiła
swą wolność, utraciłaby związek lub zostałaby odcięta od
bliskości, jakiej doświadczała.
Osoba o CHARAKTERZE SZTYWNYM tworzy względnie
bliskie związki. „Względnie", ponieważ pozostaje ona cały czas
czujna, mimo pozornej intymności i zaangażowania.
Każda struktura charakteru zawiera nieodłączny jej konflikt,
wynikający z faktu istnienia wewnątrz osobowości równoczesnej
potrzeby intymności, bliskości i potrzeby ekspresji siebie oraz
obawy, że potrzeby te wzajemnie się wykluczają. Struktura
charakteru to najlepszy kompromis, jaki osoba zdolna była
osiągnąć w swej wczesnej sytuacji życiowej. Niestety, trwa ona
przy starym rozwiązaniu, mimo że sytuacja środowiskowa uległa
zmianie. Przyjrzyjmy się tym konfliktom dokładniej. Dzięki
analizie zobaczymy również, w jaki sposób każda struktura
charakteru jest obroną przeciwko niezaspokojeniu potrzeb z
poprzedniego stadium rozwoju.
24 Bioenergetyczna analiza charakterów
TYP SCHIZOIDALNY. „Jeżeli wyrażę swoją potrzebę bliskości,
moje istnienie zostanie zagrożone". Po przestawieniu szyku
zdanie to brzmi: „Mogę istnieć, jeżeli nie będę potrzebować
bliskości". A zatem osoba o charakterze schizoidalnym musi
pozostać w stanie izolacji.
TYP ORALNY. Konflikt można wyrazić następująco: „Jeżeli
będę niezależny, muszę porzucić wszelkie pragnienie wsparcia i
ciepła". Zestawienie takie zmusza do pozostania w pozycji
zależnej. Po modyfikacji brzmi więc: „Mogę wyrażać swą
potrzebę dopóty, dopóki jestem zależny". Rezygnacja r potrzeby
miłości i intymnego kontaktu przywiodłaby osobę do stanu
schizoidalnego, który o wiele silniej zaprzecza życiu.
TYP PSYCHOPATYCZNY. W strukturze tej dochodzi do
konfliktu pomiędzy niezależnością a bliskością. Można to ująć
następująco: „Mogę być blisko, jeżeli pozwolę ci się kontrolować i
wykorzystywać". Osoba o charakterze psychopatycznym nie może
jednak do tego dopuścić, gdyż pociągnętoby to za sobą całkowitą
rezygnację z poczucia własnej tożsamości. Z drugiej strony nie
potrafi zrezygnować — jak osoba schizoidalna — z potrzeby
bliskości, ani też zaryzykować zależności — jak osoba o
charakterze oralnym. Zniewolona jako dziecko, zmuszona została
do odwrócenia ról. W swych obecnych związkach staje się wobec
drugiej osoby kontrolującym i uwodzącym rodzicem, spychając ją
tym samym na pozycję oralną. A zatem poprzez utrzymywanie
kontroli nad drugą stroną związku osoba psychopatyczna może
sobie pozwolić na pewną bliskość. Można to wyrazić następująco:
„Możesz być blisko mnie dopóty, dopóki respektujesz mnie".
Psychopatyczny pierwiastek tkwi w zamianie stwierdzenia
„Potrzebuję twojej bliskości" na patologiczne: „Łaskawie
pozwalam ci być blisko mnie, skoro ty tego tak bardzo
potrzebujesz". TYP MASOCHISTYCZNY'. Konflikt istnieje tu
między miłością i bliskością a wolnością. Krótko ujęty, brzmi on:
„Jeżeli będę wolny, nie będziesz mnie kochać". Stając wobec
takiej alternatywy osoba o masochistycznej strukturze charakteru
deklaruje: „Będę posłuszny, a ty będziesz mnie kochać".
TYP SZTYWNY. Osoba o sztywnej strukturze charakteru jest
stosunkowo wolna — stosunkowo, ponieważ nieustannie stoi na
straży tej wolności — pilnuje jej, nie dopuszczając, by
pragnienie serca „zawróciło jej w głowie". Konflikt tej
osobowości można sformułować zwięźle: „Mogę być wolny,
jeżeli nie stracę głowy i nie poddam się w pełni miłości". W
umyśle takiej osoby poddanie się uczuciom to uległość i klęska,
która — o czym jest przekonana — zepchnęłaby ją na pozycję
osoby o charakterze masochistycznym. W związku z powyższym
jej pragnienie miłości jest zawsze .pod strażą".
Możemy dodatkowo uprościć charakterystykę, dzięki
czemu konflikt staje się bardziej wyraźny: TYP
SCHIZOIDALNY: istnienie vcrsus potrzeba. TYP ORALNY:
potrzeba vcrsus niezależność. TYP PSYCHOPATYCZNY:
niezależność uersus bliskość. TYP MASOCHISTYCZNY:
bliskość versus wolność. TYP SZTYWNY: wolność vcrsus
poddanie się miłości. Rozwiązanie każdego z tych konfliktów
oznacza, że zanika antagonizm między dwoma
przeciwstawionymi sobie wartościami. I tak, osoba schizoidalna
dowiaduje się, że istnienie oraz wyrażanie potrzeb nie
wykluczają się wzajemnie — można mieć jedno i drugie. Osoba
oralna odkrywa, że
można potrzebować i być równocześnie niezależnym (stać na
własnych nogach), i tak dalej.
Rozwój osobowości i wzrastanie fizyczne to proces, podczas
którego dziecko staje się stopniowo świadome swych ludzkich
praw. Są one następujące:
PRAWO DO ISTNIENIA, tzn. do egzystencji w świecie jako
indywidualny organizm. Prawo to ustanawiane jest przeważnie w
ciągu pierwszych miesięcy życia, jeżeli nie jest dostatecznie
ugruntowane, brak ten stwarza predyspozycje do rozwijania się
schizoidalnej struktury charakteru. Ilekroć jednak prawo to jest
poważnie zagrożone — w stopniu, w jakim jednostka czuje się
niepewna swego prawa do istnienia — powstawać będą zawsze
tendencje do schizoi-dii.
PRAWO DO BYCIA SPOKOJNYM O SWOJE POTRZEBY
(braku lęku o ich zaspokojenie), które wywodzi się z czynności
wspierania i karmienia przez matkę podczas pierwszych lat życia.
Brak podstawowego poczucia bezpieczeństwa na tym poziomie
prowadzi do struktury oralnej.
PRAWO DO BYCIA AUTONOMICZNYM, oznaczające
wolność od bycia podporządkowanym realizacji potrzeb innych
ludzi. Prawo to zostaje utracone lub nie dochodzi do jego
skutecznego ustanowienia, jeżeli rodzic jest uwodzący. Poddanie
się uwodzeniu doprowadzi do poddania się władzy rodzica.
Dziecko unika tego zagrożenia dzięki temu, że samo uwodzi,
przez co ono zyskuje z kolei władzę nad rodzicem. Sytuacja taka
prowadzi na ogół do struktury psychopatycznej.
PRAWO DO BYCIA WOLNYM, które dziecko ustanawia dzięki
obronie własnych praw oraz poprzez przeciwstawienie się
rodzicom. Jeżeli obrona własnych praw i sprzeciw zostają
zdławione, jednostka rozwija osobowość masochistyczną.
Obrona własnych praw zaczyna się przeważnie w osiemnastym
miesiącu życia, gdy dziecko uczy się mówić „nie". Rozwój tej
umiejętności trwa nadal przez kolejny rok. Okres ten zbiega się z
treningiem czystości, tak więc problemy wywołane przez
forsowny trening zostają skojarzone z przejawianiem oporu i z
„domaganiem się swego".
PRAWO DO TEGO, BY PRAGNĄĆ ORAZ DĄŻYĆ DO
ZASPOKAJANIA POTRZEB OTWARCIE I WPROST.
W prawie tym występuje znaczny komponent ego, toteż jest ono
ostatnim z naturalnych praw, jakie należy ustanowić. W
przybliżeniu, jego wyłonienie się i rozwój następuje między
trzecim a szóstym rokiem życia. Okres len silnie wiąże się z
wczesnymi uczuciami seksualnymi dziecka.
Niemożność ustanowienia tych podstawowych i niezbędnych
praw prowadzi do fiksacji na krytycznym okresie oraz
zatrzymania rozwoju.
Ponieważ wszyscy wykazują pewien stopień zafiksowa-nia na
każdym z poszczególnych poziomów, każdy z konfliktów
wymagać będzie przepracowania. Lowen sugeruje, że nie istnieje
w procesie terapii owych problemów jakaś ustalona kolejność.
Najlepszą procedurą wydaje mu się podążanie za pacjentem w
jego konfrontacji z konfliktami życiowymi. Jeżeli zostanie to
wykonane poprawnie, pacjent zakończy terapię odczuwając
bardzo silnie swe prawo do bycia w świecie; będzie pragnął,
pozostając równocześnie niezależnym, oraz poczuje się wolnym,
lecz zdolny będzie przy tym do oddanej miłości i zaangażowania.
 Typologia według Alexandra Lowena
Rzeczywistość i złudzenie
Na zakończenie rozdziału o typach charakteru Lowen wspomina,
że w podejściu do pacjenta „typy" pozostają w umyśle terapeuty
na dalszym planie. Pierwszorzędną rolę odgrywa tu specyfika
sytuacji życiowej. Obejmuje ona obecne dolegliwości, obraz
własnego położenia w świecie (związek, jaki pacjent widzi
między swoją osobowością i doświadczanymi trudnościami),
stopień związku z ciałem (czy jest świadomy napięć mięśniowych
mogących współtworzyć problem), oczekiwania wobec terapii
oraz — przede wszystkim — stosunek do terapeuty jako drugiego
człowieka. Centrum uwagi stanowi początkowo orientacja
pacjenta w rzeczywistości. Autor dodaje, że koncentracja na tym
obszarze nigdy nic słabnie, więcej — wzrasta w miarę pojawiania
się w trakcie terapii kolejnych aspektów przeszłości i obecnego
życia.
Pomimo tego, iż wstępnie skupia się na rzeczywistości, Lowen
określa ją mianem wtórnej orientacji. Istotnie, jest ona wtórna
pod względem czasu swego pojawienia. Oznacza to, że orientacja
w rzeczywistości rozwija się stopniowo w procesie dorastania,
podczas gdy dążenie do przyjemności przejawiamy od urodzenia.
Od jakości tej orientacji zależeć będzie skuteczność naszych
poczynań skierowanych na osiąganie przyjemności. Autor uważa
za mało prawdopodobne, aby jednostka nierealistycznie ujmująca
swoje życie potrafiła osiągnąć przyjemność, zadowolenie i docze-
kać się spełnienia najgorętszych pragnień.
Jaka więc jest rzeczywistość? Na jakiej podstawie możemy
orzec, że dana osoba podchodzi do życia realistycznie? „Jeżeli
chodzi o pierwsze pytanie — pisze Lowen — nie upieram się, że
znam odpowiedź. Wierzę jednak w pewne ustalone prawdy oparte
na namacalnych faktach, takie jak pozytywne znaczenie dobrego
oddychania, wolności od chronicznych napięć mięśniowych,
stopnia identyfikacji z własnym ciałem. W niektórych sprawach
nie byłem realista: mniemając, że mogę coś zyskać małym ko-
sztem., straciłem pieniądze na giełdzie. Do dzisiaj istnieją kwestie
wprawiające mnie w zakłopotanie. W jakim stopniu, na przykład,
realistyczna jest moja decyzja, by prowadzić tak wielu pacjentów
i nieść brzemię wielkiej odpowiedzialności? Wątpię doprawdy,
aby ktokolwiek znał wyczerpującą odpowiedź na pierwsze
pytanie —- przejdźmy zatem do drugiego".
Osoba zgłaszająca się na terapię potwierdza na szczęście swe
kłopoty, przyznaje, iż życie jakoś nie ułożyło się jej zgodnie z
nadziejami, jakie żywiła, wyraża wątpliwość co do realności
własnych oczekiwań. Uwzględniając te informacje oraz
wykorzystując fakt, że zawsze łatwiej jest być obiektywnym
wobec innych, terapeuta może zazwyczaj rozpoznać te aspekty
jej myślenia i zachowania, które wydają się nierealistyczne.
Może stwierdzić, iż owo myślenie i zachowanie opiera się
bardziej na złudzeniach niż na realiach.
Lowen przytacza przykład. Zasięgała u niego porady pewna
młoda kobieta, załamana z powodu rozpadu swego małżeństwa.
Odkrycie, że mąż uwikłany jest w związek z „inną", zburzyło jej
obraz siebie jako „idealnej małej żo-neczki". Obydwa użyte
przez nią przymiotniki okazały się trafne: była to bystra, drobnej
budowy niewiasta, przekonana o swym poświęceniu dla męża;
wierzyła też, iż jest niezbędna dla jego szczęścia. Łatwo sobie
wyobrazić, jaki
25
przeżyła wstrząs, gdy odkryła u męża zainteresowanie inną
kobietą. Jakże ktokolwiek mógłby zaoferować mu więcej?
Z histoni tej całkiem jasno wynika, że pacjentka była nie-
realistycznie nastawiona do życia. Myśl, że można być idealną
żoną, z pewnością jest iluzją; natura ludzka — w swej istocie —
daleko odbiega od doskonałości. Przekonanie zaś, iz mężczyzna
wdzięczny będzie swojej żonie za uczynienie go człowiekiem
sukcesu, kłóci się z doświadczeniem — rezultatem takiego
nastawienia jest odmawianie mu męskości i „kastracja".
Załamanie się złudzeń zawsze owocuje depresją, co stwarza
szansę zdemaskowania własnych iluzji oraz umożliwia oparcie
swego myślenia i zachowania na solidniejszych podstawach.
Po raz pierwszy Lowen zajął się rolą złudzeń dzięki studiom
nad osobowością schizoidalną. Rozpaczliwa sytuaq'a zmusza
osobę schizoidalną do tworzenia iluzji mających wesprzeć jej
ducha, który walczy o przetrwanie. W sytuacji, gdy ktoś jest
bezradny — nie mogąc nic zmienić ani uciec z zagrażającej
rzeczywistości — dostęp do złudzeń chroni go przed
popadnięciem w beznadziejną rozpacz. Każda schizoidalna
jednostka pielęgnuje swe sekretne iluzje, marząc o ich spełnieniu.
Doświadczywszy odrzucenia swej ludzkiej natury będzie marzyć
o własnej wyższości nad zwykłymi istotami pod względem cnót
wyższego rzędu. Tak więc, on jest bardziej szlachetny niż inni
mężczyźni — ona z kolei przewyższa czystością inne kobiety.
Złudzenia te często pozostają w jaskrawej sprzeczności z
doświadczeniami życiowymi. Na przykład, pewna młoda kobieta,
która wiodła swobodne pozamałżeńskie życie płciowe,
przekonana była o swej niewinności i cnocie. Za tymi
złudzeniami skrywała się nadzieja, że pewnego dnia jakiś książę
zamknie oczy na jej powierzchowną rozwiązłość i odkryje w
głębi szczerozłote serce.
Niebezpieczeństwo iluzji polega jednak na tym, że utrwalają
one rozpacz. Poniższy cytat z Bctrayal of the Body wyjaśnia:
„Kiedy iluzje zaczną dominować, domagają się urzeczywi-
stnienia, przez co jednostka staje wobec konfliktu z rze-
czywistością prowadzącego do rozpaczliwych, bezowocnych
działań. Pogoń za urzeczywistnieniem złudzeń wymaga re-
zygnacji z obecnie istniejących przyjemnych doznań, zatem
osoba żyjąca iluzjami z definicji nic jest zdolna sięgać po
przyjemność. Zdesperowana, usiłuje zapomnieć o przyjem-
ności, pragnie odroczyć swe teraźniejsze życie — w nadziei,
że mające się ziścić iluzje położą kres rozpaczy."
Jeden z pacjentów Lowena trafnie wyraził tą ideę, mówiąc:
„Ludzie kreślą nierealne plany, potem zaś nie ustają w
rozpaczliwych wysiłkach ich urzeczywistnienia".
Problem nierealnych celów wypłynął ponownie w studium
autora o depresji. Podstawowym odkryciem była tu myśl, że
każda depresyjna osoba posiada iluzje wyciskające piętno
nierealności na jej działaniach i zachowaniu. Stało się więc jasne,
że po upadku złudzeń niezmiennie następuje reakcja depresyjna.
W książce Lowena Dcpres-sion and the Body znajduje się istotny
fragment, który autor przytacza:
,Cdi/ osoba doznała w dzieciństwie straty lub urazu
podważającego jej poczucie bezpieczeństwa i samoakceptacji,
będzie ona wprojektowywać te potrzeby w swoje wyobra-
żenie przyszłości w celu zatarcia przeszłych doświadczeń.
Zatem jednostka mająca jako dziecko poczucie odrzucenia
wymaluje sobie przyszłość jako obietnicę akceptacji i uzna-
nia, jeżeli zaś będąc dzieckiem zmagała się z uczuciem bez-
radności i niemocy, umysł w naturalny sposób skompensuje
26 Bioenergetyczna analiza charakterów
to poniżenie jej ego poprzez konstrukcje obrazu przyszłości,
w której jest potężna i kontrolująca. Umysł w swoich
fantazjach i snach na jawie próbuje odwrócić niesprzyja-
jąca, niemożliwą do zaakceptowania rzeczywistość — pro-
wadzi to do powstawania wyobrażeń i marzeń. Z czasem
jednak zatracona zostaje świadomość, że wirwodzą sic one
z doświadczeń dzieciństwa i na ich ołtarzu złożona zostanie
teraźniejszość. Wyobrażenia te są nierealnymi celami,
stanem nieosiągalnym w rzeczywistości."
Znaczenie powyższego fragmentu polega na tym, że akcentuje
on wagę złudzeń we wszystkich typach charakteru. Każda
struktura obronna jest rezultatem dziecięcych doświadczeń,
podważających do pewnego stopnia poczucie bezpieczeństwa i
samoakceptacji osoby. Przy każdej więc strukturze charakteru
spotykamy się z wyobrażeniami, iluzjami czy idealnymi
wizerunkami ego, które kompensują ten ubytek w Ja. Im
dotkliwszy uraz, tym większa ilość energii zaangażowana zostaje
w wyobrażenia i złudzenia, chociaż trzeba stwierdzić, że we
wszystkich przypadkach inwestycja owa jest znaczna. Wszelka
energia skierowana na iluzje lub nierealne cele staje się
niedostępna w życiu codziennym i w ten sposób upośledzona
zostaje zdolność jednostki do konfrontacji z własnym
rzeczywistym położeniem.
Każde ziudzenie bądź obraz ego idealnego są równie unikalne
jak osobowość jednostki. Tym niemniej, aby pogłębić
zrozumienie problemu, Lowen opisuje szerzej rodzaje iluzji
(idealne wizerunki ego) typowe dla poszczególnych struktur
charakteru.
CHARAKTER SCHIZOIDALNY. Jednostka schizoidalna czuła
się odrzucona jako istota ludzka. Odpowiedzią na odrzucenie było
poczucie wyższości. A więc jest oto zamaskowanym księciem i w
rzeczywistości nie należy do swoich rodziców. Niektóre osoby
wyobrażają sobie nawet, że zostały adoptowane. Dla przykładu,
jeden z pacjentów autora wyznał mu: „Nagle uświadomiłem
sobie, że mam wyidealizowany obraz siebie jako księcia na
wygnaniu. Wiązałem to wyobrażenie z moim marzeniem, że
pewnego dnia pojawi się krój-ojciec i uzna mnie za swego
prawowitego następcę... Zdaję sobie sprawę, że wciąż jeszcze
łudzę się, iz zostanę odkryty. W międzyczasie zmuszony jestem
rościć pretensje do należnych mi »praw«. Księciu nie przystoi
kalać się zwyczajną pracą. Muszę pokazać, że jestem wy-
jątkowy".
Maksymalne nasilenie dążeń do okazania swej wyjątkowości
obserwujemy w schizofrenii, która jest stanem de-kompensacji
charakteru schizoidalnego. Powszechnie spotyka się
schizofreników wierzących, że są Jezusem Chrystusem,
Napoleonem, boginią Izydą itp. W schizofrenii złudzenie staje się
urojeniem i jednostka nie potrafi dłużej odróżniać rzeczywistości
od iluzji.
CHARAKTER ORALNY. Uraz w tej osobowości polegał na
utracie prawa do posiadania potrzeb, czego wynikiem jest stan
cielesnego niespełnienia. W konsekwencji rozwijające się jako
kompensacja złudzenie przybiera kształt wyobrażenia doskonałej
sytości oraz przepełnienia energią i czuciem, którymi można
dowolnie rozporządzać. Gdy nastrój charakteru oralnego
przechodzi w charakterystyczne dla tej struktury uniesienie,
złudzenie zostaje odreagowane: osoba staje się pobudzoną,
gadatliwa, w przypływie uczuć sypie jak z rękawa opiniami i
pomysłami. Ideałem ego tej struktury jest pozostawanie w
centrum uwagi jako teri, kto szczodrze obdarowuje. Uniesienie
nie jest jednak trwalsze od wyobrażenia, nie mogącego
utrzymywać się dłużej
z powodu braku w strukturze oralnej koniecznej po temu energii.
Euforyczny nastrój wraz z wyobrażeniem załamują się, a osoba
popada w jeden z krańcowych stanów równie typowej dla tej
struktury depresji.
Lowen wspomina, jak wiele lat temu leczył przez jakiś czas
pacjenta, który pewnego dnia oświadczył mu, iż powinien
(terapeuta) dobrowolnie rozdać całe swoje mienie, jako że on
sam jest w pełni gotowy to uczynić. „Zamierzam podzielić się
wszystkim, co mam, proszę więc pójść w moje ślady". Lowen
zapytał go, jak wiele ma do zaoferowania. „Dwa dolary" —
brzmiała odpowiedź. „Ponieważ jednak — pisze autor — miałem
dużo więcej, przedsięwzięcie to nie wydało mi się realistyczne.
Mimo wszystko człowiek ów przekonany był o
wspaniałomyślności swej oferty".
CHARAKTER PSYCHOPATYCZNY. Iluzje dotyczą tu władzy
— osoba psychopatyczna sądzi,że skrycie ją posiada i że jest
niezwykle ważna. Złudzenie to kompensuje doświadczenie
pozostawania bezradnym, odczucie bezsilności w rękach
uwodzącego i manipulującego rodzica. Aby jednak iluzje te
mogły się ziścić, jako osoba wpływowa i zamożna unikać musi
zaangażowania. Gdy psychopata zdobywa władzę — co zdarza
się dosyć często — sytuacja staje się groźna, bowiem nie potrafi
oddzielić rzeczywistej mocy od tworzonego przez ego obrazu
siebie jako osoby u władzy. A zatem jego siła nie zostanie
wykorzystana twórczo, lecz zużyta będzie na rozbudowę
wyobrażeń ego.
Jeden z pacjentów opowiadał Lowenowi, że od lat wyobraża
sobie siebie niosącego teczkę z ośmioma milionami dolarów;
obraz ten sprawia, iż czuje się potężny i ważny. Do momentu
spotkania na terapii zgromadził już kilka milionów, proces
uświadamiania doprowadził go jednak do wniosku, że wcale nie
jest ani potężny, ani ważny. Termin „uświadamianie"*oznacza
konfrontowanie się z rzeczywistością. Iluzja władzy — wszelkie
złudzenia dotyczące możliwości, jakie ona ze sobą niesie — jest
w naszej kulturze bardzo rozpowszechnionym zjawiskiem,
omówionym jako antyteza przyjemności w książce Lowena
Pleasure.
CHARAKTER MASOCHISTYCZNY. Osoba masochistyczna
czuje się gorsza od innych. Jako dziecko doświadczała uczucia
wstydu i była poniżana, lecz w duchu uważała się za lepszą od
innych. Wyobrażenie to podtrzymywane jest przez wyparte
uczucia pogardy dla terapeuty, własnego szefa oraz każdego, kto
w rzeczywistości zajmuje wyższą pozycję.
Jedną z przyczyn znacznej trudności w pracy z tym
problemem jest to, że pacjent odczuwa przymus niedopuszczenia
do sukcesu terapii. Powodzenie terapii dowiodłoby wyższości
(większej wiedzy) terapeuty nad patentem. Cóż za związanie!
Iluzja częściowo wyjaśnia, dlaczego osoba masochistyczna w
takim stopniu jest „przywiązana" do niepowodzenia: „Zbytnio się
nie starałem" — oto stwierdzenie, które zawsze tłumaczy
porażkę. Ma ono znaczyć, iż osoba mogłaby odnieść sukces,
gdyby rzeczywiście chciała. W ten sposób porażka staje się
podporą dla iluzji własnej wyższości.
CHARAKTER SZTYWNY. Struktura ta kształtuje się, gdy
rodzic odrzuca miłość dziecka. Ma ono poczucie zdrady, doznaje
miłosnego zawodu. Opancerza się więc: obawiając się ponownej
zdrady wznosi obronę przeciwko zbytniej otwartości w
wyrażaniu swego uczucia; miłość trzyma „pod kluczem". I
chociaż ten sposób na bycie w świecie tworzy właśnie jej gorzką
rzeczywistość, iluzja czy wyobrażenie o sobie ukazuje ją jako
osobę kochającą, której miłość pozostaje niedoceniona.
 Typologia według Alexandra Lowena
Analiza charakteru sztywnego przynosi ciekawe spostrzeżenie:
jego posiadacz rzeczywiście „kocha"; serce otwarte ma na miłość,
ponieważ jednak pozostaje ono „pod strażą", strzeżone,
pozbawione jest swobodnej komunikacji. Jeśli zaś powściągamy
ekspresję naszej miłości, wartość jej maleje. A zatem osoba
sztywna to ktoś, kto w istocie kocha, lecz nie w działaniu, a
jedynie we własnych odczuciach.
* * * ekspresję. Dobrym przykładem może być dziewczyna
Ciekawe, że omawiane iluzje nie są czystym wymysłem.
Zawierają komponent rzeczywistości, zmuszający do za-
stanowienia. „Czyżby wszystkie zawierały prawdę?" — pyta
Lowen i potwiedza to przypuszczenie. Każda iluzja musi skrywać
jakieś ziarno prawdy, musi odzwierciedlać pewien fragment
rzeczywistości. Fakt ten może dopomóc nam w zrozumieniu,
dlaczego tak kurczowo się ich trzymamy. Oto parę przykładów.
Wyobrażenie osób schizoidalnych o własnej wyjątkowości
jest do pewnego stopnia prawdziwe. Niektóre z nich rzeczywiście
wyróżniają się w ciągu życia i stają się wyjątkowe — jak
wiadomo, „od geniuszu do szaleństwa tylko krok". Czy możemy
zaryzykować twierdzenie, że „odrzucenie" przez matkę związane
było z tym, iż dostrzegała ona wyjątkowość dziecka? W ujęciu
tym Lowen widzi sporo słuszności.
Osoba oralna naprawdę jest dawcą. Niestety, ma niewiele do
zaoferowania. Można zatem rozpatrywać jej iluzje jako
konstrukcję opartą nie na zachowaniu, lecz na uczuciach. Jednak
w dorosłym świecie tylko działanie jest monetą mającą wartość.
Osoba psychopatyczna istotnie „miała" coś, czego pożądał
rodzic — w przeciwnym razie nie byłaby obiektem uwodzenia i
manipulacji. Jako dziecko musiała zdawać sobie z tego sprawę,
wywodząc z owej świadomości swe pierwsze doświadczenie
władzy. Władzę posiadała jedynie we własnym mniemaniu i w
rzeczywistości była bezradna, przyswoiła sobie jednak lekcję
życia, z której skorzysta później: „Ilekroć ktoś chce czegoś od
ciebie, masz nad nim władzę".
U osoby masochistycznej trudno odnaleźć podstawy dla iluzji
wyższości, lecz Lowen jest przekonany, że takie istnieją.
Wyższość polega tu, jego zdaniem, na umiejętności cierpliwego
znoszenia bolesnych sytuacji. Rzeczywiście, osoba
masochistyczna akceptuje i podtrzymuje związki, których końca
inni wypatrywaliby z utęsknieniem. Czy postawa taka może mieć
jakąś wartość? W niektórych wypadkach tak. Na przykład w
sytuacji, gdy jest się całkowicie zależnym od innej osoby,
podporządkowanie i uległość mogą być najwyższymi zaletami.
Lowen podejrzewa, że takie były właśnie doświadczenia osoby
masochistycznej w jej relacji z matką, tak więc pozostawiło jej to
pewne wewnętrzne poczucie wartości.
Niebezpieczeństwo iluzji czy wyobrażeń ego kryje się w tym,
iż przesłaniają całkowicie rzeczywistość. Osoba masochistyczna
nie potrafi orzec, kiedy jej zgoda na cierpienie jest cnotą, w
jakiej zaś sytuacji — dobrowolnym upokorzeniem i
„masochizmem". Podobnie osoba sztywna nie umie powiedzieć,
kiedy prawdziwie kocha. Oprócz zaślepienia iluzjami zawieszeni
jesteśmy na zawartych w nich wyobrażeniach ego. Pozostając w
zawieszeniu pozbawiamy stopy kontaktu z ziemią, co
uniemożliwia odsłonięcie naszego rzeczywistego Ja.
27
Zawieszenie
Mówi się, że osoba jest zawieszona, gdy boryka się z konfliktem
emocjonalnym, który ją unieruchamia i hamuje wszelkie
skuteczne działania, mogące zmienić sytuację. W konfliktach
takich dwa przeciwstawne uczucia blokują sobie wzajemnie
„zawieszona" na chłopaku. Z jednej strony żywi dla niego
sympatię — czuje, że go potrzebuje; z drugiej strony obawia się
odrzucenia — przewiduje, iż zostanie odrzucona, jeżeli zbliży się
do niego. W ten sposób pozostaje w całkowitym zawieszeniu: lęk
uniemożliwia jej zbliżenie, pożądanie z kolei nie pozwala się
wycofać. Można również popaść w zawieszenie z powodu mało
atrakcyjnej pracy, której się jednak nie opuszcza, gdyż stanowi
źródło zabezpieczenia. Do zawieszenia dochodzi zawsze w sytu-
acji, gdy przeciwstawne uczucia uniemożliwiają jednostce
wykonanie jakiegokolwiek skutecznego posunięcia.
Zawieszenie może być uświadomione lub nieświadome. Jeżeli
ktoś zdaje sobie sprawę z konfliktu, lecz nie może go rozwiązać,
prowadzi to do poczucia, iż konflikt go zawiesza. Osoba ta -może
być jednak zawieszona przez konflikt, którego nie pamięta z
powodu wczesnego stłumienia, mającego miejsce jeszcze w
dzieciństwie. W takim przypadku nie uświadamia sobie własnego
zawieszenia.
Każde zawieszenie — świadome czy nieświadome — odbiera
swobodę ruchu nie tylko w obszarze dotkniętym konfliktem, ale
ogranicza ją także na wszystkich pozostałych płaszczyznach
życiowych. Dziewczyna zawieszona w relacji z chłopakiem
uważać będzie swą pracę czy naukę za męczącą, a jej związki z
rodziną i przyjaciółmi zostaną podważone. Odpowiada to, choć
może w mniejszej skali, efektom nieświadomego zawieszenia,
które jak wszystkie nierozwiązane konflikty emocjonalne,
utrwalone zostaje w strukturze ciała pod postacią chronicznych
napięć mięśniowych. Napięcia te rzeczywiście zawieszają ciało i
to na różne sposoby.
Na ogół nie docenia się faktu, że każda iluzja prowadzi do
zawieszenia. Osoba staje wobec nierozwiązywalnego konfliktu, w
którym z jednej strony działają naciski rzeczywistości, z drugiej
istnieją próby urzeczywistnienia złudzeń. Jednostka nie ma
zamiaru zrezygnować ze swoich iluzji, bowiem dla jej ego
oznaczałoby to porażkę. Jednocześnie nie może całkowicie
lekceważyć wymagań rzeczywistości. Ponieważ jednak do
pewnego stopnia pozbawiona jest z nią styczności, rzeczywistość
często jawi się jej jako przerażająca i stanowiąca zagrożenie.
Osoba taka ciągle jeszcze patrzy na świat oczami zrozpaczonego
dziecka.
Problem dodatkowo się komplikuje, ponieważ iluzje wiodą
ukryty żywot. Ujmując to inaczej — iluzje i marzenia stanowią
dla większości ludzi część sekretnego życia. „Być może zaskoczę
czytelnika, gdy powiem, iż rzadkością jest ich spontaniczne
ujawnienie psychiatrze — pisze Lowen. — Tak przynajmniej
wyglądają moje własne doświadczenia, lecz nie sądzę, aby były
odosobnione. Sądzę natomiast, że zatrzymywanie iluzji wyłącznie
dla siebie spowodowane jest przekonaniem większości pacjentów
o ich nieadekwatności do sytuacji". Ujawnianie owych informacji
nie ma zatem sensu. Pacjenci koncentrują się na doraźnych
kłopotach, z którymi zgłaszają się po pomoc i nie przypuszczają
po prostu, że ich wyobrażenia, iluzje i fantazje mają jakieś
znaczenie. Naturalnie, są one ważne, zaś
28 Bioenergetyczna analiza charakterów

fakt ich „ukrywania" zmusza do przyjęcia założenia o nie- uczucie, iż stopy odrywają się od ziemi. Na przykład w euforii
świadomym zaprzeczaniu. alkoholowej jednostka ma ogromne trudności w odczuwaniu
Lowen wspomina, jak leczył pewnego młodego mężczyznę z gruntu pod stopami, jej kontakt z ziemią jest niepewny. Można by
bardzo długo trwającej depresji. Terapia obejmowała intensywną to złożyć na karb zaindukowanego alkoholem braku koordynacji,
pracę z ciałem, oddychanie, ruch i wyrażanie uczuć, na co pacjent jednak takie same wrażenia pojawiają się, gdy uniesienie
reagował pozytywnie. Podczas spotkań ujawniał wiele informacji wywołane zostało niezwykle ekscytującą nowina — występuje
o swoim dzieciństwie, zdających się wyjaśniać jego problem. wówczas uczucie odpływania. Osoba zakochana sunie jak w
Mimo jednak następującej z każdą sesją drobnej poprawy w jego tańcu, ledwie muskając stopami ziemię. Z kolei „odlot"
postawie depresja nie ustępowała. 1 chociaż sytuacja taka narkotyczny przynosi wrażenie unoszenia się, uczucie
utrzymywała się pnzez parę lat, człowiek ten gorąco wierzył, że doświadczane sporadycznie również przez jednostki schizoidalne.
bioenergetyka może mu pomóc — Lowen zaś gotów był Osobę, która idzie przez życie prawie nie kontaktując się ze swym
kontynuować leczenie. otoczeniem, terapeuci bioenergetyczni nazywają szybowcem.
Jednym ze znaczących wydarzeń jego dzieciństwa była śmierć Bioenergetyka tłumaczy stan „odlotu" wycofaniem energii ze
matka, która zmarła na raka, kiedy miał dziewięć lat. Wcześniej stóp i nóg ku górze. Im silniejsze wycofanie, tym wyżej osoba
przez pewien czas chorowała. Pacjent utrzymywał, że nie zdaje się unosić — w znaczeniu energetycznym czy
odczuwa żadnych silniejszych emocji związanych z jej śmiercią, doznaniowym jest ona bowiem bardziej oderwana od ziemi. W
uniesieniu wywołanym jakimś ekscytującym wydarzeniem, na
choć przyznał, że matka okazywała mu dużo troski. Trudno było
przykład osiągnięciem upragnionego celu, wycofanie energii z
zrozumieć fakt, iż zaprzeczał, jakoby czuł jakiś żal. Można by
nóg i stóp jest częścią skierowanej ku górze fali emocji
widzieć w tym zaprzeczaniu powód jego późniejszej depresji,
napływającej do głowy. Towarzyszy jej odpowiedni przypływ
lecz stanowiło to dla pacjenta i terapeuty barierę nie do przejścia.
krwi, napełniający twarz kolorami i ożywiający całą osobę. W
Do przełomu doszło podczas jednego z seminariów, na
„odlocie" narkotycznym natomiast tylko początkowo dochodzi do
którym Lowen zaprezentował owego młodego człowieka swoim
przepływu energii ku górze, potem zaś wycofana zostaje z głowy
współpracownikom. W czasie spotkania przeanalizowali problem
oraz z dolnych partii ciała: twarz blednie, oczy stają się matowe
pacjenta w kategoriach języka ciała oraz rozpatrzyli jego lub szkliste, następuje także spadek wigoru organizmu. Pomimo
przeszłość. Skarżył się na swoją stale utrzymującą się depresję. lego utrzymuje się uczucie wzlotu, spowodowane wycofaniem ku
Wówczas jedna z koleżanek Lowena uczyniła zaskakującą górze energii z podstawy. Na przeciwległym krańcu ciała
uwagę: „Wierzyłeś, że możesz przywrócić matce życie". Pacjent wycofanie energii z głowy prowadzi do stanu odszczepienia
spojrzał na nią z wyraźnym zakłopotaniem, jakby pytając: „Skąd umysłu, który zdaje się swobodnie wzlatywać, niepomny na swą
wiedziałaś?", po czym przyznał jej rację. cielesna powłokę.
„Nie wiem, skąd wiedziała — pisze Lowen. — Była to Drugą metodą pozwalającą naocznie stwierdzić występowanie
wspaniała intuicja odsłaniająca iluzję, która zawieszała pacjenta zawieszenia jest obserwacja postawy czy też rzeźby górnej
od ponad dwudziestu lat. Myślę, że nie ujawniłby jej połowy ciała. Istnieje kilka często spotykanych form zawieszenia.
dobrowolnie — być może z powodu zawstydzenia stara! się Najbardziej popularnym jest typ nazywany przez Lowena
ukryć to przed samym sobą". Odkrycie złudzenia w istotny „wieszakiem na płaszcze". Występuje on prawie wyłącznie wśród
sposób zmieniło bieg terapii. mężczyzn: nieco kanciaste ramiona — tak jak i klatka piersiowa
Każda terapia wymaga od terapeuty intuicyjnych wglądów, — są tu uniesione, ręce zwisają bezwładnie ze stawów, zaś głowa
wymaga również zrozumienia, gdzie znajduje się pacjent jako oraz szyja wychylają się do przodu. Lowen nazywa to zawiesze-
osoba. Jeżeli od razu nie potrafimy odsłonić iluzji pacjenta — nie wieszakiem na płaszcze, ponieważ ciało wygląda, jakby
choć niektóre rzucają się w oczy — możemy przyjąć hipotezę o zawieszone było na niewidzialnym wieszaku (Rys. 19).
zawieszeniu i przyjrzeć się jego mechanice. Wolno nam tak
postąpić, gdyż zawieszenie objawia się w fizycznej ekspresji
ciała — widząc zawieszenie, możemy wnioskować o iluzjach
bez względu na to, czy znamy ich dokładną naturę czy też nie.
Istnieją dwa sposoby pozwalające ustalić na podstawie
ekspresji ciała, czy osoba jest zawieszona. Po pierwsze, musimy
sprawdzić stopień jej ugruntowania: ugruntowanie to
przeciwieństwo zawieszenia. W języku ciała sformułowanie
„mieć stopy na ziemi" oznacza, że osoba pozostaje w kontakcie z
rzeczywistością i nie jest pod wpływem żadnych świadomych
bądź nieświadomych iluzji. W dosłownym znaczeniu każdy ma
stopy na ziemi, w sensie energetycznym jednak nie stanowi to
reguły. Jeżeli energia danej osoby nie napływa swobodnie do
stóp, jej energetyczny czy czuciowy kontakt z ziemią zostaje
bardzo ograniczony. Słaby kontakt, na wzór instalacji elektrycz-
nej, okazuje się zazwyczaj niewystarczający dla zapewnienia
przepływu prądu.
Aby docenić trafność ujęcia energetycznego weźmy pod
uwagę, co dzieje się z osobą, która „odlatuje". Bywają
różnorodne stany „odlotu", lecz wszystkie łączy wspólne
 Typologia według Akxandra Lowena
Analiza ekspresji ciała ukazuje dynamikę tego rodzaju
zawieszenia. Podniesione ramiona są wyrazem lęku, o czym sami
możemy się przekonać przyjmując postawę przerażenia: ramiona
automatycznie się unoszą, a przy wydymaniu klatki piersiowej
dochodzi do spontanicznego wdechu. Reakcja na miłość —
przeciwnie — zwykle prowadzi do opadania ramion. Trwale
uniesione ramiona ujawniają osobę zatrzaśniętą w postawie
lękowej, z której nie potrafi się otrząsnąć, gdyż nic zdaje sobie
sprawy z własnego przerażenia. Na ogół zapomina się sytuację
wywołującą strach, sama zaś emocja zostaje wyparta. Utrwalone
postawy tego rodzaju nie są wynikiem jednorazowych do-
świadczeń, lecz stanowią obnażenie sytuacji ciągłego zagrożenia.
Może to być na przykład doświadczenie chłopca, który przez
długi czas bał się swego ojca.
Dla skompensowania postawy lękowej głowa zostaje
wysunięta do przodu, jak gdyby w celu zmierzenia się z za-
grożeniem lub choćby po to, by sprawdzić, czy jakieś zagrożenie
w ogóle istnieje. Ten cielesny aspekt postawy staje się w efekcie
zaprzeczeniem lęku — wszak odsłanianie głowy podczas
fizycznej konfrontacji jest niebezpieczne. Zdaje się on mówić:
„Nie dostrzegam nic, czego można by się bać". Postawa ta z
konieczności wpływa na stan dolnych partii ciała. Gdy jesteśmy
przestraszeni, kroczymy niepewnie; strach odrywa od ziemi.
Zaprzeczanie swoim obawom prowadzi do zawieszenia: z
powodu lęku osoba nie może ruszyć naprzód, lecz także nie
może się wycofać, gdyż zaprzeczyła własnemu przerażeniu.
Zostaje zatem unieruchomiona emocjonalnie, co stanowi istotę
zawieszenia.
Rezultatem wypierania lęku jest wypieranie związanego z
nim gniewu. Skoro nie ma się czego bać, nie ma również
powodu do złości. Wyparte uczucia znajdują jednak pośrednie
drogi ujścia. Lowen opowiada, jak spotkał na konsultacji
młodego człowieka, lidem studenckiego ruchu aktywistów.
Dokuczało mu uczucie niezadowolenia z siebie oraz
skrępowanie wobec dziewcząt. Bardzo niepokoiło go to, iż
podczas kilku prób odbycia stosunku płciowego stracił erekcję.
Mówił też, że ma ogromne trudności z wyborem drogi życiowej.'
Badanie ciała ujawniło uniesione ramiona oraz podniesioną
klatkę piersiową; brzuch miał wciągnięty, miednica z kolei
okazała się wypchnięta i silnie trzymana. Również osadzona na
krótkiej szyi głowa wysunięta była w przód. Postawa taka
sprawiała wrażenie, jakby pochylała się cała górna połowa ciała.
Oczy mężczyzny były czujne, zaś szczęka pozostawała w
groźnym zacisku.
Jego nogi były napięte i sztywne; miał również trudności w
zginaniu kolan. Stopy były zimne w dotyku, prawie pozbawione
energii i czucia. Kiedy usiłował przyjąć pozycję luku
bioenergetycznego, miednica zostawała w tyle, załamując tym
samym łuk ciała. Niewiele energii napływało do dolnych partii
ciała — tłumaczyło to jego trudności seksualne; młodzieniec
potwierdzał, że brak mu czucia w nogach. Jego oddychanie było
niezwykle płytkie, prawie nie angażujące podczas ruchów
respiracyjnych odcinka brzusznego.
Dlaczego pomimo tych problemów osobistych ów młody
człowiek zdecydował się nie podejmować terapii? Otóż
ponieważ ruch studencki zawieszał go zbyt wysoko, nie mógł
„zniżyć się" do poziomu umożliwiającego konfrontację ze
swoim położeniem. Lowen nigdy nie poznał iluzji
wyjaśniających, w jaki sposób ta działalność pomagała mu w
rozwiązaniu trudności osobistych. Było jednak oczywiste, iż
walkę o własną godność i wolność przeniósł
29
na scenę społeczną, gdzie mógł bronić wyobrażenia o agre-
sywnym samcu przed rzeczywistością osobistej porażki.
Wśród kobiet rozpowszechnionym zawieszeniem jest „garb
wdowi", będący przerostem tkanki gromadzącej się tuż poniżej
siódmego kręgu szyjnego, na obszarze łączącym szyję i ramiona z
tułowiem. Wypukłość zyskała swą nazwę stąd, że często
występuje u starszych kobiet, wśród młodych natomiast jest
rzadkością. Zawieszenie to, z racji jego wyglądu, Lowen nazywa
„hakiem masarskim", wydaje się bowiem, iż konfigurację taką
mógłby wywołać wbity w plecy hak na mięso (rys. 20).
Garb położony jest w punkcie, z którego rozchodzi się uczucie
gniewu, mogące napełniać ramiona i płynąć wzwyż, do głowy. U
zwierząt uczucie gniewu manifestowane jest przez stroszenie
sierści wzdłuż kręgosłupa oraz wyprężanie grzbietu, czego
przykładem może być kot lub pies. Darwin zwrócił na to uwagę w
The Expression of ■ the Emotions in Man and Animals. „Z moich
studiów nad ciałem wynika — twierdzi Lowen — że garb tworzy
się z nagromadzenia zablokowanego gniewu. Jego pojawianie się u
starszych kobiet wskazuje, iż jest on fizycznym odzwierciedleniem
stopniowego procesu kumulacji nie wyrażonej złości, rezultatu
występującej w ciągu życia frustracji". Wiele kobiet — tłumiąc w
sobie uczucie gniewu — przejawia z wiekiem skłonności do tycia i
utraty wzrostu.
Lowen zwraca uwagę, że tym, co zostaje zablokowane, jest
fizyczna ekspresja gniewu wyrażająca się w uderzaniu, nie zaś jej
słowny wyraz. Niektóre wdowy słyną wszak z ostrości swego
języka.
Analiza problemu, którego cielesną reprezentację stanowi
garb, prowadzi do wniosku o występowaniu wewnętrznego
konfliktu między postawami: aby sprawić przyjemność ojcu i
zadowolić familię dziewczynka musi być „grzecznym
dzieckiem", co kłóci się z wywoływanymi przez takie
podporządkowanie uczuciami złości i seksualnej frustracji.
Problem ma swoje korzenie w sytuacji edy-palnej, gdzie młode
dziewczęta borykają się ze sprzecznymi uczuciami wobec ojca —
są to, z jednej strony, miłość i uczucia seksualne, z drugiej zaś
złość i frustracja. Sytuacja prowadzi do zawieszenia, bowiem
dziecko — w obawie przed dezaprobatą oraz utratą ojcowskiej
miłości — nie może wyrazić mu swego gniewu; nie może też
zbliżyć się do niego z uczuciami seksualnymi, gdyż zostało by
odrzucone i zawstydzone. Nie mówię o kontakcie seksualnym z
ojcem, lecz o kontakcie erotycznym, stanowiącym
30 Bioenergetyczna analiza charakterów

komponent normalnej ekspresji miłości. Chodzi tu o uznanie przez

ojca seksualizmu własnej córki. Uległość wobec żądania, by być
„grzeczną dziewczynką" — zakładającego oczywiście akceptację
podwójnego wzorca obyczajowości płciowej — unieruchamia
kobietę w jej dążeniu do osiągania przyjemności seksualnej.
Podporządkowanie się zmusza ją do przyjęcia roli pasywnej.
Możemy sobie wyobrazić iluzje, które rozwija dziewczyna w celu
skompensowania utraty swojej seksualnej agresji.
Jest jeszcze inny sposób, w jaki moralność seksualna zawiesza
kobietę, zostaje ona mianowicie umieszczona na piedestale-
Przypadek tego typu opisuje Lowen w Dqircs-sion and tlze Body.
Żadne zawieszenie nie odrywa od ziemi skuteczniej, niż
wyniesienie na piedestał. We wspomnianym przypadku autor
zajmował się pacjentką, której ciało od miednLcy w dół
wyglądało niczym pomnik: było sztywne, nieruchome i zdawało
się służyć jedynie jako podstawa dla górnej części (rys. 21).

Rys. 22

żeli poprosimy taką osobę o rozpostarcie ramion, postawa jej

ciała niezwykłe zaskakuje swym podobieństwem do obrazów
przedstawiających ukrzyżowanego Chrystus-"; bądź ukazujących
go zaraz po zdjęciu z krzyża. Wielu schi-zofreników bardzo
silnie identyfikuje się z Jezusem Chrystusem, niektórzy
rozbudowują nawet urojenia, iż są nirr naprawdę. Zdumiewająca
jest możliwość ujrzenia owe: identyfikacji wyrażonej na
poziomie cielesnym.
Powyższe postawy ciała, ujawniające zawieszenia jednostek,
nie są kompletną listą. „Widywałem ludzi — wspomina Lowen
— których postawa i wyraz twarzy uderzająco przypominały
potocznie znany z portretów wizerunek Mojżesza. Jestem
pfzekonany, że wskazuje to na zawieszenie osobowości, jednak
nie opracowałem tego problemu na tyle dogłębnie, by wysuwać
jakieś ostateczne twierdzenia. Być może w przyszłości odkryte
zostaną inne jeszcze rodzaje zawieszenia mające swój wyraz w
ciele".
Możliwość odczytania z postawy fizycznej, jakie jest za-
wieszenie osoby, stanowi ogromną pomoc w jej zrozumieniu. W
wypadku jednak, gdy nie potrafimy na podstawie obserwacji ciała
Rys. 21 określić rodzaju zawieszenia (jego ekspresja bowiem nie zawsze
jest wyraźna), śmiało możemy przyjąć, że każda osoba, której
Na uwagę zasługują dwa dalsze rodzaje zawieszenia. Pierwsze stopy — mówiąc językiem energetyki — nie są mocno osadzone
związane jest ze schizoidalną strukturą charakteru i, z uwagi na to na ziemi, pozostaje w zawieszeniu oraz ma nierozwiązane
że postawa ciała przypomina tu kształtem postać wisielca, Lowen problemy emocjonalne. W tym stopniu, w jakim brak jej
określa je mianem „stryczka". Głowa przechyla się lekko na bok, ugruntowania, pozbawiona jest styczności z rzeczywistością.
jak gdyby jej połączenie z resztą ciała zostało przerwane. W Wiedza ta wyznacza postępowanie w podejściu do każdego
strukturze schizoidalnej istnieje wyłom w połączeniu między pacjenta: pomoc rozpoczyna się od technik zwiększających
funkcjami głowy (ego) oraz funkcjami ciała. Człowiek ugruntowanie i polepszających kontakt ze wszystkimi aspektami
powieszony za szyję nie dotyka stopami ziemi. Osobie jego rzeczywistości. Wcześnie; czy później podczas każdej terapii
schizoidalnej brakuje więc ugruntowania i jej kontakt z ukryte konflikty wychodzą na jaw, a natura zawieszenia pacjenta
rzeczywistością jest mizerny. Najbardziej istotny jest jednak fakt, wraz z iluzjami stanowiącymi jej psychiczny odpowiednik staje
że leżący u podstawy czaszki główny obszar napięcia tej struktury się oczywista zarówno dla pacjenta, jak i dla terapeuty.
rozszczepia jedność osobowości. Aby ją przywrócić, w trakcie
terapii bioenergetycznej sporo uwagi poświęca się pracy nad tymi
napięciami. Tworzą one wokół szyi pierścień, który rzeczywiście Ugruntowanie
działa jak pętla (rys. 22).
W bioenergetyce gruntowanie polega na sprowadzaniu pacjenta z
Istnieje wreszcie zawieszenie spotykane z rzadka u schi-
obłoków na ziemię. Stan ugruntowania to przeciwieństwo
zofreników borderline — Lowen nazywa je „krzyżem". Je- zawieszenia. Dla całej bioenergetyki jest znamienne, iż pojęcie
gruntowania posiada także dosłowny
 Typologia według Alexandra Lowena
31

sens: jest to ustalanie adekwatnego kontaktu ze wspierającym nas zostawała w tej pozycji doświadczając wibracji, a gdy się
gruntem. wyprostowała, rzekła: „Całe moje życie byłam na nogach, teraz
Większość ludzi uważa, że ich stopy dotykają podłoża — i w po raz pierwszy jestem wewnątrz nich", „jestem przekonany, że
fizycznym wymiarze mają rację. Można powiedzieć, ze zamiast wielu ludzi mogłoby dokonać podobnego spostrzeżenia" —
zmysłowego czy energetycznego kontaktu dochodzi do czysto konkluduje Lowen.
mechanicznego zetknięcia. Nie rozumiemy jednak tej różnicy, W wypadku bardzo dużego zaburzenia dotknięta nim osoba
dopóki jej nie doświadczymy. Lowen wspomina, jak podczas może być prawie zupełnie pozbawiona czucia w stopach. Lowen
jednego z pobytów w Esalen, gdzie co pół roku wykłada wspomina inną pacjentkę — młodą kobietę bliską stanu
bioenergetykę, podeszła do niego młoda kobieta prowadząca schizofrenii. Pewnego razu przyszła na umówione spotkanie
kurs t'ai chi dla mieszkańców i gości. Mimo iż, jak mówiła,
jedynie w trampkach, mimo iż w Nowym Jorku panowała
próbowała wykonywać ćwiczenia bioenergetyczne, nigdy nie była wówczas zima i dzień był deszczowy. Kiedy zdjęła obuwie,
w stanie wywołać w swych nogach jakichkolwiek wibracji. okazało się, że ma stopy ai posiniałe z zimna. Jednakże zapytana,
Widziała jednak, że pojawiają się one u osób uczestniczących w czy nie jest jej zimno — zaprzeczyła. Nie czuła, by jej stopy były
prowadzonym przez Lowena warsztacie, i zastanawiała się, zmarznięte, po prostu w ogóle ich nie czuła.
dlaczego omija ją to doświadczenie (owa młoda kobieta, zanim zo- Demonstrując profesjonalistom niektóre techniki bioe-
stała instruktorem t'ai chi, była tancerką). Lowen zaproponował,
nergetyczne, Lowen nakłania ich do wykonania kilku prostych
aby popracowali razem, na co skwapliwie przystała. Użył trzech ćwiczeń ugruntowujących, by na własnej skórze doświadczyli
ćwiczeń. Najpierw — w celu rozciągnięcia całego ciała i
wibracji. Zjawisko wibracji zwiększa wrażliwość oraz polepsza
pogłębienia oddechu — poprosił ją o przyjęcie pozycji łuku.
czucie w nogach i stopach. Gdy dochodzi do drżenia, można
Niektóre osoby odpowiadają na ten fizyczny stres lekkim
usłyszeć komentarze typu: „Ja naprawdę czuję swoje nogi! Czuję
drżeniem, lecz w tym przypadku wibracje nie wystąpiły -— jej je, jak nigdy dotąd". Doświadczenie to daje pewne wyobrażenie
nogi były zbyt napięte i usztywnione. Aby przełamać sztywność i o tym, czym właściwie jest ugruntowanie; przekonuje, że istnieje
przez to umożliwić pojawienie się wibracji, potrzebny był
możliwość pełniejszego odczuwania własnego „Ja" w kontakcie
silniejszy bodziec. Lowen zastosował więc kolejne ćwiczenie, w ze wspierającą nas bazą.
którym kobieta stała na ugiętej w kolanie nodze, zachowując Kilka pojedynczych ćwiczeń nie zapewni jednak pełnego
równowagę dzięki lekkiemu wspieraniu się o ustawione obok ugruntowania. Aby osiągnąć i zachować poczucie bezpieczeństwa
krzesło. Cały ciężar ciała spoczywał na jednej, zgiętej nodze.
oraz wrażenie zakorzenienia wywoływane przez pozycję
Lowen prosił, by wytrzymała w takiej pozycji najdłużej, jak
ugruntowującą, należy ćwiczyć regularnie. Lowen opowiada, że
potrafi, a gdy ból stanie się zbyt natarczywy, miała opaść na roz-
miał kiedyś sen, w którym uwiązany był za kostkę
łożony przed sobą koc. Ćwiczenie wykonała czterokrotnie, przerdzewiałym, dającym się bez trudu usunąć drutem. We śnie
zmieniając kolejno obciążaną nogę. Trzecie ćwiczenie polegało na wystarczyło tylko pochylić się, by go zdjąć. Co jednak miało to
skłonie w przód, przy lekko ugiętych w kolanach nogach, aż do oznaczać w rzeczywistości? „Ostatnio pracując intensywnie nad
zetknięcia się opuszek palców z ziemią (rys. 23)'.
swoimi nogami przekonałem się, jakie ograniczenie stanowią
moje kostki. Prawda, że nie są one równie napięte jak większość
tych, które widuję, lecz nie są też w wystarczającym stopniu
rozluźnione; zdaję sobie również sprawę z napięć w stopach.
Wiele bólu sprawia mi na przykład siadanie na piętach z
wyprostowanymi stopami — bolą mnie wtedy kostki, a w
podbiciu stóp chwytają mnie skurcze. Pewnego dnia, podczas
prowadzonych przez moją żonę ćwiczeń bioenergetycznych nogi
poczęły mi się trząść tak gwałtownie, iż pomyślałem, że nie
utrzymają mnie dłużej. Oczywiście utrzymały, ale było to dla
mnie nowe doświadczenie. Mógłbym owe problemy przypisać
wiekowi — skończyłem wszak sześćdziesiąt trzy lata — wolę
jednak myśleć o swym niewyczerpanym potencjale rozwojowym,
który ciągłe jeszcze mogę urzeczywistnić poprzez głębsze
zakorzenienie i pełniejsze ugruntowanie. A zatem kontynuuję
pracę nad samym sobą".
Zgodnie z pojęciami bioenergetyki, ugruntowanie spełnia w
systemie energetycznym organizmu tą samą funkcję, co w
instalacji wysokiego napięcia. Stanowi zawór bezpieczeństwa,
poprzez który rozładowany zostaje nadmiar pobudzenia. W
systemie elektrycznym nagły skok napięcia może spalić część
obwodu lub spowodować pożar. Również ludzka osobowość — w
wypadku, gdy jednostce brak ugruntowania — zagrożona jest
nagłym przyrostem napięcia: zbyt duży ładunek prowadzić może
Rys. 23 do rozszczepienia, histeryczności, doświadczeń lękowych albo
załamania. " Niebezpieczeństwo nasila się szczególnie w wypadku
ludzi słabo ugruntowanych, jakimi są osoby z pogranicza schi-
Pierwsze dwa ćwiczenia sprawiły, iż jej oddychanie stało się
zofrenii. Lowen i jego współpracownicy zwracają w tego
pełniejsze i głębsze. W ostatnim ćwiczeniu, gdzie jedynemu
obciążeniu poddane zostają — jeżeli są napięte — ścięgna
udowe, jej nogi zaczęły drżeć. Przez chwilę po-
 Bioenergetyczna analiza charakterów
rodzaju przypadkach szczególną uwagę na zachowanie
równowagi między ćwiczeniami doładowującymi energetycznie
(oddychanie), aktywnością rozładowującą napięcie (ekspresja
emocji) oraz technikami ugruntowującymi. Gdy pacjent
opuszcza sesję lub salę ćwiczeń z uczuciem silnego „odlotu",
istnieje duże prawdopodobieństwo, że dojdzie do katastrofy.
Zagrożenie maleje, jeżeli — zdając sobie sprawę z
niebezpieczeństwa — potrafi trzymać się blisko ziemi. Kiedy
jednak wychodzi z poczuciem wewnętrznego zrównoważenia,
przypuszczać można, iż zachowa to uczucie.
Chociaż przy obecnym stanie naszej wiedzy nie rozumiemy
jaszcze w pełni energetycznych powiązań między stopami i
ziemia, Lowen jest przekonany, że jedna zależność występuje na
pewno. Związek ten przedstawia się następująco: lepszy kontakt
z podłożem umożliwia pewniejsze trzymanie się ziemi, zwiększa
tym samym tolerancję na ładowanie, dzięki czemu wzrasta
również zdolność do radzenia sobie z silnymi emocjami. Fakt ten
sprawia, iż ugruntowanie staje się w terapii bioenergetycznej ce-
lem nadrzędnym. Główne zatem ukierunkowanie pracy stanowi,
ruch zstępujący, który ma na celu sprowadzenie osoby Jo jej nóg
i stóp.
Można by się dziwić, dlaczego sprawia to aż tyle trudności.
Otóż jest oczywiste, że przemieszczanie się w dół zawsze
wywołuje więcej obaw niż ruch wstępujący. Lądowanie samolotu
przeraża pasażerów bardziej niż start. Schodzenie w dół u
większości ludzi wzbudza wyparty zwykle lęk przed upadkiem.
Lęk związany z ideą upadku Lowen uważa za jedną z najgłębiej
zakorzenionych w osobowości obaw (omawia ten temat w innym
rozdziale swojej książki). Gdy pozwolimy swojej energii i
uczuciom napłynąć do dolnych partii ciała, to na ogół pierwszym
uczuciem, jakiego doświadczamy „schodząc w dól", jest smutek.
Jeżeli potrafimy go zaakceptować i poddać się temu uczuciu,
rozpoczyna się płacz. Mówimy wówczas o zapadaniu się w
„padół łez". Wszystkie zawieszone osoby doznają głębokiego
smutku, jednak wiele z nich woli raczej pozostać w zawieszeniu
niż skonfrontować się z wypartą emocja. Dzieje się tak, gdyż u
większości ludzi smutek prowadzi do rozpaczy. Doświadczając
pomocy rozumiejącego terapeuty, możemy zmierzyć się z
rozpaczą i przejść przez okres smutku, lecz nie jest to bezbolesne.
Smutek i płacz trzymane są w brzuchu, stanowiącym także
miejsce gromadzenia ładunku energetycznego — jego kumulacja
umożli-
wia osiąganie seksualnego uwolnienia i satysfakcji. Drc^. zatem
ku radości niezmiennie wiedzie przez rozpacz.
Wielu ludzi boi się również uczuć seksualnych nap:, wających
z dna miednicy. Mogą oni tolerować jed\r ograniczone
pobudzenie z obszaru genitaliów, które •_. płytkie, łatwo
rozładowywane oraz nie wymaga totalne.;: oddania się
orgastycznym spazmom. Związane z seksu: lizmem
miedmeznym wrażenia topnienia i rozkoszy p::-wadzą do
poddania, wywołując tym samym obawę prz_ utratą kontroli —
obawę, będącą jednym z aspektów le.. _ przed upadkiem. Problem
napotykany w trakcie terapii r. dotyczy genitalności, a
seksualizmu: jest to lęk przed rer topieniem się, czy też przed
„zstąpieniem do płonąc.;: w brzuchu i miednicy ogni
namiętności".
Istnieje wreszcie lęk przed samodzielnością, która -c jarzona
jest z „osamotnieniem". Realia egzystencji ser; wiają, że jako
ludzie dorośli sami idziemy przez życie. N.-; stety, większość
osób niechętnie uznaje taką rzeczywiste: — dla nich oznacza
ona opuszczenie. Za fasadą niez; leżności przywieramy więc do
związku, co prowadzi _. zawieszenia. Pozostawanie w
zawieszającym związku r.. szczy naturalnie jego wartość, lecz
mimo to boimy się j: puścić i stanąć na własnych nogach. Kiedy
jednak sprób. jemy, zaskakuje nas odkrycie, że wcale nie jesteśmy
sarr. jakość relacji ulega poprawie, staje się źródłem przyjemr. _-
ści dla obu stron. Jak określa to Lowen, „cała trudność le; w
okresie przejścia, bowiem od chwili puszczenia się ;. momentu
poczucia pod stopami pewnego gruntu jednostka doświadcza lęku
wywołanego wrażeniem spadania
Bibliografia
Darwin C: The exprcssi6n of the Emotions in Man and Anima..
London, Watts & Co. 1934.
Laing R. D.: The Dwidcd Self. New York, Pantheon 1969.
Lowen A.: Belrayal oj tlw Body. New York, Macmillan 19ć"
Lowen A.; Deprcssion and the Body. New York, Coward, M;
Cann &: Geoghegan, Lnc. 1972.
Lowen A.: Pleasure. New York, Coward - McCann, Ir: 1970.
Lowen A.: The Physical Dynamics of Character Structure. Ne
York, Grune & Stratton 1958.
opracowała Agata Kawalerowicz;
 ANATOMIA EMOCJONALNA
CZTERY STRUKTURY CHARAKTERU WEDŁUG STANLEYA
KELEMANA*

B udowa emocjonalna człowieka jest niesłychanie złożona. Nie

istnieje tu forma doskonała, idealny typ czy struktura lepsza od
wszystkich pozostałych. Sylwetki omawiane w tej książce to po prostu
różne rezultaty wysiłków istot y ludzkiej aby kochać i być kochanym.
Obrazują spełnienie bądź zdradę indywidualnych dążeń aby być sobą,
mieć autonomię, współdziałać z innymi. Sylwetki przedstawiają również
chwilę bieżącą, to, jak aktualnie postrzegamy świat i jak próbujemy
wchodzić z nim w interakcje, aby zdobyć kontakt, intymność i uznanie.
Historię indywidualnego, emocjonalnego doświadczenia można odnaleźć
w ciele, w jego „kanałach", „warstwach" i „jamach".1 Impulsy wzbierające
w pulsujących głębiach organizmu przedostają się poprzez jego kolejne
„warstwy" do powierzchni, aby nawiązać kontakt ze światem i uzyskać
zaspokojenie. Podobnie bodźce z otaczającego świata przenikają poprzez
pokłady naszej osobistej historii, aby dotrzeć do dna naszego jestestwa.
Wczesnodziecięce lub później-
sze urazy emocjonalne mogą spowodować zakrzepnięcie lub zamrożenie
którejś z warstw „kanałów", to z kolei może zostać zamaskowane czy
skompensowane przez inną warstwę napięć. Nadęta pewność siebie może
ukrywać ból poczucia małej wartości.
Emocjonalne warstwy „odkładające się" w organizmie można
porównać do słojów drzewa, gdzie każdy pierścień odpowiada
określonemu wiekowi i określonemu doświadczeniu. Na przykład
buntowniczość i duma może pokrywać strach i smutek, a te z kolei
ukrywać mogą nieśmiałość i lęk przed porzuceniem. Każdej z tych
konfiguracji odpowiada struktura somatyczna. Warstwa zewnętrzna może
być nieugięta i sztywna, aby zakryć wycofanie i skurczenie, które z kolei
leży na warstwie wybujałych oczekiwań porzuconego dziecka, które
czuje, że grunt ucieka mu spod nóg. Oto przykłady, ilustrujące złożoną
naturę realiów somatycznych:

Sztywna Spęczniała Zgęstniała Zapadnięta

wewnątrz wewnątrz wewnątrz wewnątrz
zgęstniałej zapadniętej sztywnej spęcznialej

Zapadnięta Sztywna Zapadnięta Zgęstniała

wewnątrz wewnątrz wewnątrz wewnątrz
zgęstniałej spęcznialej sztywnej spęczniaj ej

' Na podstawie: Stanley Keleman, Emotional Anatomyy. The Structure of Experience, Center Press, Berkeley 1985. wydania). ' Są to
metafory, których autor używa do opisu wyodrębnionych podsystemów w ciele człowieka.
34 Anatomia emocjonalna

W bieżącym życiu rzeczywistość somatyczna układa sic w dumy i wyzwania. Osoba o strukturze sztywnej działa, uzyskuje
warstwy i segmenty, aby zbudować emocjonalna logikę dla przewagę i kontroluje, wykorzystując swoją aser-tywność. Myśli
konkretnej osoby. Każdy z nas reaguje inaczej na zniewagi i rozważnie. Stosuje odrzucenie. Odsuwa innych poprzez
wyzwania, którym musi stawić czoła w różnych okresach swego introjekcję. Zmniejsza ich znaczenie, wyolbrzymiając własną
żvcia. Nasza struktura somatyczna to barwny pathwork, osobę. Wysyła komunikat .. Trzymaj się z daleka" —- i tego
przepleciony wątkiem ciągłości, który nadaje nam właśnie oczekuje, Postawa ta ma służyć radzeniu sobie ze
indywidualność. Niektóre osoby są w przeważającej mierze wzbierającymi z wnętrza uczuciami samotności, słabości, bycia w
sztywne, zgęszczone, spęczniałe lub zapadnięte. Inne są potrzebie, tymi właśnie, przeciw którym osoba o strukturze
kombinacjami tych typów, na różnych poziomach, w różnych sztywnej kieruje swoje usztywnienie i napięcie. W tej walce działa
„jamach" lub w rozszczepieniu ciała typu „góra — dół". Z kolei wbrew naturze swoich wnętrzności, kurcząc je lub wydymając.
stan „warstw" i „jam", ukształtowanych tak, aby przeciwstawić się
zadawanym im ciągle gwałtom, może odbijać się w innych
„warstwach" i „jamach" — kompensujących. Na przykład,
struktury niedo-ograniczone na powierzchni będą miały głębiej
kompensacyjne nadograniczenie. Nadmiernie naładowana
pobudzeniem głowa może stanowić kompensację dla zbyt małego
pobudzenia w miednicy. Usztywnione wnętrzności mogą
kompensować zwiotczenie mięśni. Tak więc poszczególne osoby
mogą nie „pasować" do żadnej z czterech kategorii, natomiast
można określić, do jakiej kategorii należą poszczególne
„warstwy" i „jamy" ich ciała.
Zrozumienie cielesnego kształtu emocji wymaga więc
zdolności określenia, która konfiguracja somatyczna jest
dominująca, jakie inne konfiguracje są obecne, jakie „warstwy"
lub „jamy" są w nie zaangażowane, jak wpływają one na daną
osobę somatycznie i emocjonalnie oraz jakie wzbudzają w niej
zjawiska, wrażenia i obrazy siebie.
Struktura somatyczna odzwierciedla wyuczone w domu rodzinnym
zasady bliskości i dystansu, delikatności i aser-tywności (zdolności
osiągania własnych celów). Zadany gwałt i przeżyte szoki,
napięcie i rozpacz pozostawiają swe piętno w każdej komórce ciała,
tworząc somatyczną, emocjonalną i psychologiczną całość, która
jest uwikłana we wszystkie towarzyszące wydarzenia życia.
Każdy zadany człowiekowi gwałt zaburza ciągłość pulsacji
pcrystaltycz-nej i wytwarza stan podobny do zakrzepnięcia
(sztywny lub zgęszczony) albo rozpuszczenia (spęczniały lub zapa-
dnięty), o charakterze ogólnym lub tylko w niektórych
„warstwach" i „jamach" ciała. Zdeformowane, niedostatecznie
lub przesadnie uformowane kształty ciała są odpowiedzialne za
towarzyszące im uczucia i ograniczenia. Działanie staje się
skrępowane. Boimy się utraty kontroli lub dostania się pod cudzą Emocjonalna postawa struktury sztywnej
kontrolę. Tracimy elastyczność i zdolność kierowania własnym
życiem. Tracimy zdolność do podejmowania rozmaitych ról, która Sztywność jest strategią przetrwania powstającą w rodzinach,
stanowi o sile ego. lidukacja somatyczna i proces somatycznej które dostarczają podstawowych składników wsparcia
reorganizaqi dotyczą tych właśnie wymiarów: pulsacji, struktury, emocjonalnego. Mówiąc ogólnie, osoby o strukturze sztywnej
myślenia, czucia, połączenia głowy z sercem i ciała z duszą. miały rodziców, którzy nie porzucili (emocjonalnie — przyp.
Kategorie: sztywna, zgęszczona, spęczniała czy zapadnięta red.) swoich dzieci, nie znieważali ich, ani nie wykorzystywali -
nie oznaczają patologii osobowości, zaburzenia umysłowego ani — stawiali im natomiast, w późniejszym okresie rozwoju,
choroby psychicznej. Nic są one również jakaś uproszczoną wysokie wymagania. Postawa osób o strukturze sztywnej jesl
typologią, za pomocą której można wszystkich ludzi wygodnie więc „z gruntu" asertywna.
poszufladkować. To po prostu realność somatyczna — interakcja Sztywność jest rezultatem wychowania w rodzinie, która
pomiędzy wyposażeniem genetycznym a emocjonalną biografią,
wymaga od dziecka stosowania się do ścisłych norm zachowania,
odzwierciedloną w kształtach naszego ciała i w sposobie naszego
np nie okazywania łez czy złości. Wypaczanie naturalnego kodu
myślenia, działania i uczuć.
zachowania stanowi dla rozwijającego się dziecka
Ilustracja przedstawia postawę emocjonalną osoby o
niebezpieczeństwo. Zafiksowuje się ono na wczesnym stadium
strukturze sztywnej. Każdy typ wysyła w świat pewien rodzaj
procesu adaptacji do stresu (przestrach), zamyka się w sobie aby
komunikatu. Typ sztywny mówi całym sobą: „Nie będę" (w
być czujnym, gotowym w każdej chwili odepchnąć — innych,
znaczeniu „nie zgadzam się", „nie zmusisz mnie"), „lesiem
większy i lepszy od ciebie", „Okaż mi uznanie i szacunek". Tvp własne impuls)', cokolwiek, co mogłoby spowodować, że
ten usztywnia się, spina w sobie, trzyma na wodzy i wyciąga w utraciłoby nad sobą kontrolę. Może się również zdarzyć sytuacja
emocjonalnej postawie przeciwna: podstawowym sposobem rozwiązywania konfliktów
staje się złość i atak. jednostka uczy się być wojownicza, za-
straszająca i otwarcie agresywna, zamiast przyswoić sobie
bardziej umiarkowane formy obrony swojego stanowiska
 Cztery struktury charakteru według Stanleya Kelemana
czv umiejętność odwrotu. Może nauczyć się również, ze
ujawnienie leku powoduje odsunięcie się od niej innych
ludzi.
„Sztywna" rodzina wymaga od dziecka, aby kontrolowało
swoja pulsac;ę. Dziecko stawia opór, wdając się w walkę o
władzę, przejawia nadaklywność, sprzeciw, samowolę i upór. Ta
pozycja nieugiętości usztywnia się. Osoba o strukturze sztywnej
traci elastyczność i zostaje uwięziona w swoim zawężonym
zasobie reakcji.
Osoby sztywne wzrastają w rodzinach, które hamują pulsację i
odczuwanie. Uczą dziecko walczyć o swoje, wymagają, aby było
agresywne i tłumiło przejawy słabości. W rezultacie wrażliwość
zostaje zdominowana przez agresję. Kiedy osobie sztywnej uda
się „zmięknąć", następuje powrót kontaktu z podłożem i obszarem
miednicy. Mogą pojawić się uczucia smutku i opuszczenia, a
potem łzy. Wtedy można przywrócić równowagę pomiędzy
wrażliwością a asertywnością. U osób sztywnych nasilony prze-
pływ pobudzenia skierowany ku górze wywołuje konflikt sił.
Podczas gdy osoba sztywna gromadzi w swoich górnych rejonach
potencjalną energię aby odstraszać innych, jednocześnie traci
równowagę energetyczną i grunt pod nogami. Jej organy
wewnętrzne podciągają się do góry i do tyłu. Ciśnieniu —
zobrazowanemu na ilustracji strzałkami — należy przywrócić
naturalny kierunek. Główne punkty zaciskania znajdują się w
okolicy obojczyków, w obszarze łonowym, w rejonie dolnych
żeber i przepony. Dolna „jama" ciała zostaje uciśnięta przez górną,
która nadyma się i rozszerza. W miarę jak kłatka piersiowa
podnosi się i odchyla do tyłu, wzrasta ciśnienie w gardle,
wzbudzając uczucie bycia uwięzionym i dławienia się. Obręcz
mięśni miednicy napina się — jeszcze jedno wyjście zostaje zaci-
śnięte.
Slruktura sztywna - kierunki sił
Dolnej części ciała trzeba przywrócić łączność z górną. Aby
odbudować integralność „jam" ciała, ściana mięśniowa musi
nauczyć się rozkurczać i wydłużać. W miarę jak wewnętrzne
ciśnienie maleje, rozwija się ruchliwość po-
35
zioma, pionowa i obwodowa. Sil ni e utrwalone przykurcze w
karku, głowie i lędźwiowym odcinku kręgosłupa ulegają
rozluźnieniu.
Keleman zwraca uwagę na to, że pobudzenie u osoby
sztywnej należy raczej trzymać w ryzach niż pozwolić mu ujść w
postaci gwałtownego wybuchu. Praca z miednica, mięśniem
lędżwiowo-udowym, dolną partią klatki piersiowej, mięśniami
grzbietu i brzucha pomaga odwrócić kierunek przebiegu fali
pobudzenia, tak aby skierować je w dół i przywrócić naturalny
stan we wnętrznościach i brzuchu. Chodzi tu zarówno o
odwrócenie kierunku przepływu pobudzenia, jak rozluźnienie
nadmiernego napięcia dolnej „jamy" ciała.
Generalną tenciencją struktury sztywnej jest wyciągnąć się do
góry, trzymać na wodzy, usztywnić i spiąć w sobie. „Jama"
głowy nabrzmiewa, nadyma się, umysł jest nadmiernie aktywny,
ciśnienie w głowie skierowane na zewnątrz, „jama" klatki
piersiowej wznosi się, spiętrza, zaciskając tym samym
wewnętrzne przestrzenie międzyżebrowe i rozciągajęc
zewnętrzne przestrzenie międzyżebrowe. Wynikiem tego jest
lordoza- w lędźwiowym odcinku kręgosłupa. Plecy zostały
„wzięte w garść". W rezultacie klatka piersiowa pracuje „w górę i
w dół", co powoduje, że napierające dolne żebra wywołują w
przeponie konflikt pomiędzy pragnieniem ucieczki a naturalną
tendencją wznoszenia się do góry. Naruszony zostaje zarówno
proces wdechu jak wydechu. Mięśnie żołądka zaciskają się,
broniąc przed napierającą przeponą. Organy wewnętrzne
wznoszą się do góry, nadymając klatkę piersiową i głowę.
Struktura sztywna „spręża", izoluje, powstrzymuje i
umiejscawia pobudzenie. Zamyka je do oddzielnego worka, aby
odseparować od reszty organizmu. Umiejscawia je w mięśniach
szkieletowych, w „warstwie" środkowej lub w systemie
wspierającym oraz w korze mózgowej. Ruchy perystalryczne
tracą płynność, stają się skrócone, jak u osoby cierpiącej na
zapalenie okrężnicy. Pulsacja jest nierówna, płytka, pojawia się
lokalnie. Osoba sztywna wydaje się sobie mroczna, niewzruszona
i nieekspansywna. Siły kurczące są w konflikcie z jej nadmiernie
pobudzoną ekspansją.
Jeśli spojrzeć na osobę sztywną jak na „kanał", te odmienne
dynamiki stają się jasne. Osoba sztywna ulega ciśnieniu
skierowanemu wzdłuż. Dolny worek zaciska się, a górne worki
wydymają. Osoba sztywna jest jak na pół zużyta tubka pasty do
zębów wyciskana do góry. Jej pe-rystaltyka kieruje się ku górze,
aby przeciwstawić się napierającemu ciśnieniu, stąd podobna
ruchowi akordeonu funkcja kurczenia się-rozkurczania staje się
wymuszona. Ciato wydaje się większe niż jest, w swej przesadnie
wyprostowanej pozycji, obliczonej na wywarcie przytłaczającego
wrażenia lub przestrachu. Osoba sztywna sprawia na innych
wrażenie wybuchowej.
Osoba o strukturze zgęszczonej mówi swoim ciałem: „Weź
mnie", „Nie poniżaj mnie", „Ja nie mogę". Strukturalnie jest
„sprasowana" i jak ślimak wciągnięta do własnego wnętrza.
Przybiera postawę uporu i nieustępliwości. Jej pulsacja nie
rozwinęła się. Perystaltyka jest krótka, uszczuplona, szukająca
ujścia pod naporem ciśnienia. Osoba zgęszczona przypomina
ściśnięty akordeon. Odpycha innych używając projekcji.
Zmniejsza sama siebie wciągając się do środka, powstrzymując w
sobie, nie działając i nie
- Przednie wygięcie kręgosłupa..
 Anatomi emocjonalna
a
pozwalając się nikomu ani niczemu poruszyć. Jej wysiłki aby
sprawiać wrażenie mniejszej niż jest mają chronić ją przed nią
samą. Sprawia wrażenie niezdolnej do jakiegokolwiek aktywnego
działania. Jej uczucia są powściągane i spychane w głąb. Osoba
zgęszczona jest usidlona pomiędzy ciągle utrzymującą się
zależnością a lękiem przed całkowitą niezależnością.
Emocjonalna positawa struktury zgęszczonej
Struktura zgęszczona bierze swój początek we wczesnych
doświadczeniach dzieciństwa: dziecko najpierw otrzymuje
wsparcie uwarunkowane oczekiwaniami, następnie przeżywa
dezaprobatę i wycofanie lego wsparcia, ponieważ oczekiwania
nie zostały spełnione. Struktura zgęszczona, podobnie jak
sztywna, jest rezultatem wczesnej reakcji przerażenia, kiedy
organizm zamiera w bezruchu i spina się. W strukturze sztywnej
przybiera to następnie formę nadekspansji, w celu odepchnięcia
innych na bezpieczną odległość; w strukturze zgęszczonej
następuje zamkniecie się wewnątrz siebie jak w twierdzy — w
tym samym celu. Obie reakcje następują we wczesnym dzieciń-
stwie, kiedy „zastygnięcie" staje się nicchanizmem obronnym
przeciwko lękowi i porzuceniu. Struktura zgęszczona tworzy się
na skutek inwazji. Początkowo dziecko otoczone było miłością,
ale kiedy zaczęła rozwijać się jego niezależność, zaczęło być
zawstydzane i poniżone. W rezultacie wycofało się i zamknęło w
sobie.
Dynamika rodziny osoby zgęszczonej polega na zachęcaniu
do zaangażowania i następnie wyrażaniu dezaprobaty. Reakcją
dziecka jest usztywnienie się i spięcie w obawie przed atakiem.
Dokonuje tego kurcząc się, zbierając w sobie, wciągając do
środka i zwiększając grubość zewnętrznych „warstw" swego
ciała. Ten schemat, zawiera-
jacy wsparcie, zachętę i dezaprobatę oraz odpowiedź nar
polegająca na wycofaniu, skurczeniu i usztywnieniu w „postawie
zasadniczej" niszczy zdolność do wydłużania się czyli również
ruchów ekspansji, zgniata wewnętrzną przestrzeń, skupia
pobudzenie w głęboko położonych organach, ściągając je tam /.
powierzchni. Jest to forma hibernacji — chłód na zewnątrz i
ogień w środku. Wrażliwość zostaje zachowana, natomiast
agresja obraca się przeciwko samemu sobie. Aby zdobyć się na
agresję czy działania asertywne, osoba zgęszczona musi
„wycisnąć się" siłą luz wybuchnąć. Ma trudności z dawaniem,
ponieważ jej uogólnioną skłonnością jest powstrzymywanie się.
Zaistniał tu konflikt pomiędzy dążeniem do ekspansji a towarzy-
szącą jej dezaprobatą. Łatwiej jej przyjmować, nawet gdy wiąże
się to z upokorzeniem. Osoby zgęszczone przyjmują więc — a
swoje uczucia zatrzymują dla siebie.
Osoby o strukturze zgęszczonej wywodzą się z ro-dzin, które
druzgoczą pulsację poprzez czynienie obietnic i zdradę,
upokarzanie i powątpiewanie. Rodziny te chcą aby dziecko stało
się niewolnikiem i nigdy nie zdobyło niezależności. Usłużność
zdobywa przewagę nad asertywnością, całkowicie ją wypierając.
Dla osoby o strukturze zgęszczonej przywrócenie pui-sacji
jest problemem zasadniczym. W momencie, kiedy będzie zdolna
rozciągnąć i „przenicować" swoją zwartość będzie mogła
odbudować wewnęrrzną spójność i odrębność „jam", oraz
zmniejszyć wewnętrzne ciśnienie. Rozciąganie jest tu kluczem:
wyprostowanie nóg, rozciągnięcie tułowia, rozdzielenie
sprasowanych razem klatki piersiowej i miednicy, wreszcie
znaczne rozciągnięcie kręgosłupa Proces rozciągania tego, co
odruchowo skraca się lub kurczy, wzmacnia naturalną funkcję
kurczenia się i rozkurczania. Mięsień wykonuje ją teraz jak fala
raczej niż jak imadło. Kiedy powierzchnia zewnętrzna rozrasta
się, obszary karku i głowy wyciągają się z klatki piersiowej i
oddzielają od siebie. Kiedy nacisk na zewnętrzną powierzchnię
słabnie, pobudzenie wydobywa się na powierzchnię i „rozciąga"
całe ciało. Zgęszczony „kanał" potrzebuje pulsacji, głowa i kark
muszą połączyć się, a kark wyłonić z tułowia, aby wewnętrzne
ognie mogły dotrzeć do powierzchni Przy pracy z osobami
zgęszczonymi istotne jest zachęcanie do asertywności,
zbudowanie związku pomiędzy eks-pansywnością i pewnością
siebie, asertywnością i odczuwaniem przyjemności. Pulsacja
przezwycięża wtedy narosłe ciśnienie i wywołuje uczucia, które
mogły być wcześnie wypierane.
Osoba o strukturze zgęszczonej ulega siłom zgniatającym,
sprasowującym, skracającym, ale nie wypuszcza na zewnątrz
swojej zawartości, nie opróżnia się. Wewnętrzne siły naciskają z
przodu i z tyłu, od strony głowy i od strony miednicy. Napięcie
zaciska obręcze wokół głowy obojczyków, dolnych żeber i
obszaru łonowego. Ucisk ku dołowi organów wewnętrznych jest
ułatwiony przez istnienie pasa wokół grzebienia biodrowego.
Przepona zatrzymuje się w pozycji wydechu. „Jamy" ciała są
ściśnięte zgniecione, zgrubiałe. Ich wewnętrzna przestrzeń
zmniejsza się i zagęszcza. „Jama" piersiowa i brzuszna zaczynają
funkcjonować razem, zanika ich zróżnicowanie. Mięsień
zwieracz zaciska się wokół obojczyków; osoba zgęszczona czuje
się, jakby ktoś ją chwycił za gardło. Podobnie miednica zaciska
się w poczuciu sytuacji bez wyjścia. Nic nie może zostać
wypchnięte na zewnątrz ani wciągnięte do środka. Wszystkie siły
zwracają się przeciwko sobie nawzajem. Umysł zostaje
zgnieciony, klatka piersiowa i organy
 Cztery struktury charakteru według Stanleya Kelemana
Irawiennc zepchnięte w dói i wciągnięte, jakby przypa-sane do
kręgosłupa ciasną obręczą. Przepona również podciąga się w górę
i do tyłu, podczas gdy organy wewnętrzne — okrężnica, prostata i
odbytnica — naciskają ku dołowi, na zewnątrz. Odbyt, genitalia i
pośladki zostają podciągnięte do góry i wciągnięte, jakby
przepasane drugą obręcza. Zarówno mięśnie przywodzące i jak
odwodzące sa skrócone i zgrubiałe, rezultatem jest zgęszczenie
całego ciała. Wszelki ruch zostaje zablokowany. Wewnętrzne ci-
śnienie wzrasta.
Struktura zagęszczona - kierunki sił
Patrząc na strukturę zgęszczoną jak na „kanał" dostrzegamy
inną dynamikę: przychodzi nam na myśl mocno zakręcona tubka
pasty do zębów, która ściskana jest zarówno z góry, jak z dołu i
lada chwila rozerwie się lub pęknie jak tama. Wynika to ze zlania
się „jamy" piersiowej z brzuszną oraz ucisku wokót szyi i
odbytu. Ściana ciała jest napięta, ściągnięta i zgrubiała. Cały
„kanał" zwiera się w sobie, wiec szyja i talia zanikają.
Komunikat emocjonalny osoby o strukturze spęczniałej
brzmi: „Przyjmij mnie", „Pozwól mi zbliżyć się do siebie", ..Daj
mi swoją strukturę", „Daj mi przestrzeń". Struktura ta jest wydęta
i wybuchowa. Nadyma się, powiększa, zastrasza lub próbuje się
uniezależnić. Nabrzmiewa złością, a jednak potrzebuje trzymać
się z dala od wewnętrznej pogardy. Jej tendencją emocjonalną
jest arogancja. W rzeczywistości błaga o granice i opór, chociaż
sprawia wrażenie, jakby z nimi walczyła, jej prawdziwym,
ukrytym komunikatem jest „Powstrzymaj mnie, odepchnij, tak
abym uzyskał granice". Prawdziwy lęk osoby spęczniałej to
obawa, ze się zapadnie, załamie, że siła z niej uleci, jak powietrze
z przekłutego balonu. Nie potrafi poruszać się swobodnie,
poniewnż albo naruszenie jej nietykalności osobistej wydarzyło
się zbyt wcześnie, albo późniejsze ruchy ku niezależności były
niezdecydowane. Zdarza się to w rodzinach nadopiekuńczych,
manipulujących, uwodzących, robiących wszystko za dziecko i
nie pozwalających mu stawić
37
czoła wyzwaniom. Zamiast tego, rodzina może „podcinać
korzenie" dziecku wymagając, aby żyło po to, by spełniać
oczekiwania rodziców. Dziecko natomiast żarliwie pragnie, by
pozostawiono mu samodzielność, lecz nie porzucano samego.
Osoba spęczniała nadyma się, aby odsunąć się na bezpieczną
odległość od własnego, wewnętrznego arsenału potrzeb lub
pobudzenia. Jej pcrystallyka jest pogrążona w letargu, fale są
niewyczuwalne, pozostaje jednak pod silnym ciśnieniem;
przypomina tętniak, który w każdej chwili może pęknąć. Osoba o
strukturze spęczniałej próbuje uwolnić to ciśnienie albo nie
dopuszczać do swego wnętrza zewnętrznych wymagań. Lęka się
załamania, zapadnięcia, więc rozciąga „kanały" swego ciała i
nadyma się w stałym wysiłku utrzymania wyprostowanej
postawy. Całe pobudzenie utrzymywane jest na powierzchni, z
dala od wewnętrznych „kanałów" ciała.
Osoba o strukturze spęczniałej jest „udoroślonym" dzieckiem,
kimś, kto uważany jest za dorosłego, aczkolwiek przejawia wiele
cech niedojrzałych. Jest ogarnięta potrzebą spełniania cudzych
oczekiwań. Oddaje się, w nadziei, że zostanie napełniona. Ma
problemy z trzymaniem. Trwoni samą siebie, ponieważ nie
potrafi niczego zawierać. W grupie, w rodzinie, w pracy osoba o
strukturze spęczniałej jest dobrym naśladowcą. Identyfikuje się z
innymi. Cechuje ją dobry wgląd w potrzeby innych. Mając
trudności z własną tożsamością, dobrze rozumie sposób, w jaki
funkcjonują inni. Osoba o strukturze spęczniałej potrafi być
twórcza i wiele z siebie dawać w walce o wewnętrzną,
strukturalna tożsamość.
Emocjonalna postawa struktury spęczniałej
Osoby spęczniałe rozwijają się w rodzinach, które są po-
budliwe, uwodzące i manipulujące. Nacisk kładziony jest na
bliskość i „zlewanie się", zacieranie granic. Osoby spęczniałe
mogą nauczyć się utrzymywać dystans i ustanawiać
38 Anatomia emocjonalna
granice poprzez zaciskanie i wzmacnianie powłok brzusznych,
rozszerzanie „na wdechu" klatki piersiowej i oddzielanie jej od
brzucha oraz stworzenie wewnętrznego ciśnienia aby odbudować
płynność oddechu. Jak pokazują strzałki na ilustracji, osoba
spęczniała raczej uzewnętrznia się niż zawiera w sobie. To
uzewnętrznianie różni się od wybuchu osoby sztywnej, czy
implozji osobv /.goszczone}. Osoba spęczniała, inaczej niż
sztywna czy zgęszczona, nie potrafi przenieść silnego ciśnienia z
zewnątrz do środka ani odwrotnie. Ciśnienie powoduje u niej
„spuszczenie pary", „efekt przedziurawionego balonu".
Struktura spęczniała - kierunki sil
Pionowa ruchliwość i ciśnienie przywrócić tu można poprzez
naukę powściągania i przywracania pierwotnego stanu
zewnętrznemu pobudzeniu zamrożonemu na powierzchni. Kiedy
„jama" klatki piersiowej rozszerza się, podłużne fale pulsacji
przezwyciężają zewnętrzne ciśnienie. Dla struktury spęczniałej
istotne jest, aby nauczyła się zaciskania.
Wewnętrzna ruchliwość zostaje uzyskana, kiedy po-
wierzchnia zewnętrzna skurczy się i, w tym samym czasie,
uwolni się napięcie w głowie. Kiedy struktura spęczniała
zostanie opróżniona, wtedy „wgłębi się" do właściwego
rozmiaru, odbudowując „opadłe" wprawdzie, ale nic załamane
Ja. W miarę jak odbudowywane są granice, następuje
wzmożenie odczuwania i pobudzenia. Dla osoby spęczniałej
zawieranie, kurczenie i budowanie przestrzeni wewnętrznych
daje sens wewnętrznemu życiu.
Struktura spęczniała jest nadekspansywna, nadyma się,
wzbiera jak balon gotów w każdej chwili pęknąć. Siły ekspansji
wywierają od środka nacisk. Ściany są cienkie. Ciśnienie
wzrasta; napierające siły skierowane są w dół i na zewnątrz.
Wszystkie mięśnie ulegają rozciągnięciu. Umysł puchnie.
Napięcia karku i obojczyków powodują doznania podobne do
duszenia się. Ich wewnętrzny napór napina klatkę piersiową.
Siły skierowane w dół i na zewnątrz z worka gardłowego,
obszaru dolnych
żeber, żołądka i przepony nadymają brzuch. Miednicowa i
lędźwiowa część kręgosłupa wypchnięte są do przodu, pr/.cpona
miednicy uciśnieta ku dołowi a wzgórek łonowy cofnięty.
Gruszkowaty kształt tej struktury zmusza mięśnie odwodzące do
stałego stanu rozkurczu. Perystaltyka jest znikoma. Struktura
spęczniała przypomina deltę u ujścia rzeki: rozlewa się szeroko,
pozbawiona zdolności ograniczania się, grzmiąc wdziera się w
otoczenie. Zbyt duży workowaty brzuch powoduje napięcie w
obszarze klatk; piersiowej, głowy, karku i miednicy.
Traktowana jak „kanał", struktura spęczniała sprawia
wrażenie wypełnionej płynem; jeden jej koniec ulega ciśnieniu, a
drugi pozbawiony jest zaworu. Zawartość wycieka jednym
końcem, podczas gdy drugi zaciska się. „Torba" brzuszna jest
nadmiernie ekspansywna w podobny sposób jak „torba" klatki
piersiowej w struktu rze sztywnej. Jednak brzuch struktury
spęczniałej „zbudowany jest" z ekspansji płynów i gazów, a nie
mięśni. „Kanał" jest wybrzuszony z wnętrza na zewnątrz.
Nadyma się przesadnie i jedynie kości ramion, głowy i obręczy
miednicy powstrzymują dalszą ekspansję. Zatracony został na-
turalny kształt ciała. Integralność jego „worków" oraz przepon
została zaburzona.
Emocjonalna postawa struktur./ zapadniętej
Komunikaty emocjonalne wysyłane przez strukturę za-
padniętą brzmią: „Ja nie mogę", „Daj mi oparcie", „Przyjmę cię
do siebie". Osoba taka ulega, cofa się, rozpacza. Radzi sobie ze
swoim lękiem, złością, słabością i niezaspokojo-nymi
potrzebami poddając się. Pragnie mocniejszej s t r u k tury.
Potrzebuje silnego kręgosłupa. Ponieważ nie ma wła-snego
wnętrza, jest zależna od innych, którzy mogą je dla niej
zapewnić — odwdzięcza się im lojalnością.
Zdolność utrzymania się „w pionie" osoby o struktura:
zapadniętej jest znikoma. Jej płciowość3 i pobudzenie za
3
Użyte przez Kelemana słowo gender oznacza społecznie i kul
turowo konstruowane pojęcie męskości i kobiecości.
 Cztery struktury charakteru według Stanleya Kelemana
39

s t a ł y zduszone. Brak jej powiązania z zewnętrznym światem i Osoba o strukturze zapadniętej ma osłabioną funkcję mięśni.
innymi ludźmi. Może przyjmować od innych, jeżeli cos zostaje Sprawia wrażenie pozbawionej mięśni lub kości. „Worki" jej
jej ofiarowane, lecz niewiele robi, aby to otrzymać. Równie mało ciała obwisają. Łuki ciała wskazują na ciśnienie skierowane do
wysiłku zadaje sobie, abv coś dać. Na stres reaguje wycofując się środka i w dół, tak jakby wskutek sił grawitacji ciało uginało się
i izolując. „Niedzialanie" to jej torma agresji. W sterze erotycznej pod własnym ciężarem. Mięśnie grzbietu są słabe. „Kanał"
jest bierna i wymaga wzmożonej stymulacji. trawienny zapadnięty. Przepona zwiotczała, a pierś opadła w
Osoba o strukturze zapadniętej pochodzi z rodziny, która miała pozycji wydechu. Oddychanie jest utrudnione; osoba zapadnięta
niewiele pobudzenia do ofiarowania, lub nie dawała go w ogóle, oddycha więc „brzuchem". Ponieważ umysł również „zapada
jest lo sytuacja deprywacji, emocjonalnego niedożywienia. się", pobudzenie jest minimalne. Zaciśnięcie obojczyków
Struktura „kanałów" ciała otrzymuje niewiele wsparcia. Podobna powoduje implo-zję i w rezultacie uczucie pogrążenia w smutku.
sytuacja może wystąpić w następstwie błędów w żywieniu, Implozja w obszarze miednicy powoduje z kolei uwypuklenie
ubóstwa lub zaburzeń genetycznych. Charakterystyczną postawą brzucha, tak jakby wypadał on na zewnątrz. Ta struktura ma
osoby o strukturze zapadniętej jest „Po co? Przecież to bez bardzo małą zdolność przeciwstawiania się ciśnieniu. Jej „jamy"
sensu", oczekuje więc, ze zostanie przez kogoś uratowana, jej zostały opróżnione, a niższy, „miednicowy" świat stał się
pobudzenie jest słabe, ale we wnętrzu płonie ogień. Osoba sadzawką lub grzęzawiskiem.
zapadnięta ukrywa złoża swego pobudzenia w głębi swojej
prywatności.
W pracy, rodzinie czy grupie osoba zapadnięta usuwa się na
ubocze, jest wyobcowana, pozostaje w cieniu. Pragnie domowego
zacisza i wsparcia. Unika wymagań, lecz jeśli nie jest
zniechęcana, potrafi osiągnąć cel: powoli, wytrwale, z
determinacją i hartem ducha. Jest też serdecznym przyjacielem,
wrażliwym i współczującym, z przenikliwą intuicją. Kiedy nie
daje upustu swojej agresji, jest zdolna do uczestnictwa w czułym,
delikatnym kontakcie.
Rodziny, które opuszczają swoje dzieci, okazują im obo-
jętność iub nie biorą pod uwagę ich potrzeb, często od-
powiedzialne są za powstawanie struktur zapadniętych. Osoby
zapadnięte nie są zdolne napełnić się ani opróżnić — szukają
treści oraz czegoś, co wznieci ogień ich pobudzenia.
Aby wzmóc pionową perystaltykę oraz zwiększyć ruchliwość i
pobudzenie, osoby o strukturze zapadniętej muszą odzyskać
„czucie w kościach", pobudzić pulsację w swoich organach
wewnętrznych oraz nadąć swoje wewnętrzne „jamy". Wraz z
rozwojem ruchliwości i budową wewnętrznego ciśnienia
rozpoczyna się przepływ pobudzenia. Ciśnienie jest kluczem do
ruchu we wszystkich „kanałach". Wciągnąć powietrze, zdobyć się
na oddech, podjąć działanie, stawić czoła przeciwnościom, stać
się silnym — oto czego potrzeba. Głowa wznosi się, podciągając
do góry klatkę piersiową a pobudzenie w tkance kostnej domaga
się od mięśni napięcia, w odpowiedzi na siły grawitacji.
W strukturze zapadniętej napięcie powłoki mięśniowej Struktura zapadnięta - kierunki sił
pozostaje nienaruszone, dopóki wewnętrzna witalność wy-
pływająca z pulsacji narządów oraz nasycenia tlenem jest w
Struktura zapadnięta, gdy spojrzeć na nią jak na „kanał",
st a n i e działać jako wewnętrzna siła „utrzymująca na po-
wydaje się pusta. „Jamy" obwisają i wybrzuszają się bezwładnie.
wierzchni". Osoba o strukturze zapadniętej potrzebuje we-
Ściana zawierająca jest zwiotczała. Fala pery-staltyczna zanikła,
wnętrznego ładunku energii, który wymusiłby reorganizację
bo nie jest w stanie przezwyciężyć ciążenia ku dołowi. Fala
zewnętrznej warstwy mięśni. Jeśli towarzyszy temu uczucie
pobudzenia została stłumiona, „spra-sowana".
posuwania się naprzód i budowy, osoba taka może zacząć sic
wydłużać, wyciągać do góry, wreszcie stwarzać przestr/.eń
Tak więc reorganizacja musi być inna dla struktur
impulsów domagających się wsparcia ze strony ;ej mięsni lub
nadodgraniczonych i niedoograniczonych. Strukturę sztywną i
kości.
zgęszczoną cechują odpowiednio: potężna eks-pansywno.ść i
Rozwój oddychania i ruchów rytmicznych staje się przyczyną
głęboko sięgający stan wewnętrznego skurczenia — aby zdławić
wzrostu pobudzenia, a także wezbranej fali wewnętrznych
lęk i uchronić się przed utratą kontroli. Im głębsze pokłady
doznań i pulsacji pervstaltycznej. Wszystko i o owocuje
ulegają destrukturalizacji, tym szerzej otwierają się drzwi dla
wewnętrznym wzrostem, stymulacją „kanału" oralnego i
uczuć i pragnień. Z kolei struktury zapadnięta i spęczniała
oddechowego oraz generalnym „wypełnieniem sic". Z ramion
potrzebują nie destrukturalizacji, lecz restrukturalizacji — muszą
zdjęty został ciężar, oddychanie stanie się więc pełniejsze.
ustanowić granice i przywrócić odrębność „jamom" swego ciała.
Struktura została uzupełniona. Przywrócono jej nadzieję.
Również odtworzenie pulsacji, funkcji działającej podobnie do
akordeonu, należy przeprowadzać w sposób odpowiedni dla
danej struktury. U osób nadodgraniczonych rozluźnienie
skurczonych warstw nie grozi zapadnięciem się, zała-
40 Anatomia emocjonalna
maniem. Natomiast u osób niedoograniczonych zbyt gwałtowne
rozluźnienie może pociągnąć za sobą dezorganizacje osobowości
i poważne problemy. U osób, które są jednocześnie
nadodgraniczone i niedoograniczone, prawidłowa terapia
powinna zmieniać formę na odpowiednią dla typu
reprezentowanego przez poszczególne „warstwy" i „jamy" ciała.
Interakcje somatyczne
Zdolność przemiany pulsacji w ruch perystaltyczny, a ruchu
perystaltycznego w ruch pulsującego przepływu jest podstawą
zdrowego funkcjonowania fizycznego, emocjonalnego,
umysłowego i interpersonalnego. Zdolność ta nadaje
podstawowy, emocjonalny wyraz uczuciom, z których bierze
początek ruch i ekspresja. Silne zagro-
Technika korekcyjnej pracy z ciałem, por. Dorota Kędzior, Technika Aleksandra, Jacek Santorski &. Co. Warszawa 1993.
żenie pociąga za sobą nadmierne napięcie lub zwiotczenie — co
zakłóca pulsację. Edukacja somatyczna daje ludziom głębszy
kontakt z żywotnymi podstawami egzystencji, cz.vli falami
pulsacji, które niosą pobudzenie, czucie, myślenie i działanie.
Chociaż na „rynku usług psychologicznych" istnieje wiele
technik somatycznych, nie wszystkie /. nich są odpowiednie dla
każdego. Ćwiczenia mechaniczne i powodujące kalharsis.
rozmaite „napompowu-jące" techniki oddechowe, ogólne
ćwiczenia pobudzające, trening świadomości ciała, korekta
sylwetki i wzorców ruchowych (np. technika Alexandra'1), terapia
ruchem i tańcem, akomodacje, psychodrama i ćwiczenia
ugruntowujące muszą być rozważane w kategoriach różnic
indywidualnych dotyczących struktury. Relaksujące ćwiczenia
mięśni nie wywołają emocjonalnej odpowiedzi u osoby sztywnej.
Techniki oddechowe i odreagowujące nie pomogą osobie
spęczniatej, cierpiącej na niedowład granic. Poprawianie postawy
osoby zapadniętej nic rozwinie jej wewnętrznej energii. Do
każdej struktury należy podchodzić unikalnie. Mówiąc słowami
Kelemana, „Ludzie, którzy starają się wcielić w jakiś cudzy,
upatrzony kształt, popełniają pomyłkę".
opracowała Agata Kawalerowicz
+ * *
Osoby zastanawiające się, jak „przełożyć" typologie charakterolo-
giczną Lowena na koncepcje Kelemana, chcę uczulić na jakt, że
są to tylko dwie różne mapy, których punkty orientacyjne mogą
do siebie pasować lub nie, a rzeczywistość i tak pozostaje nieu-
chwytna.
Jeśli chcesz koniecznie wszystko usystematyzować, mogę Ci
tylko przytoczyć odpowiedź Davida Bonadelli na moje pytanie w
tej sprawie: Trzy kategorie Kelemana (struktura zapadnięta,
zgęszczona i spęczniała) można odnieść do typów Lowena —
odpowiednio — oralnego, psychopatycznego i masochistycznego.
Natomiast sztywność wg Kelemana jest właściwa zarówno typów:
schizoidalnemu, jak i sztywnemu wg Lowena, a nawet skompen-
sowanemu oralnemu.
W swojej praktyce klinicznej wybieram ten system kategorii.
który w danym przypadku wydaje mi się bardziej użyteczny.
Jacek Santorsk:
 PORÓWNANIE CZTERECH STRUKTUR CHARAKTERU WEDŁUG KELEMANA
STRUKTURA ZAPADNIĘTA SPĘCZNIAŁA SZTYWNA ZGĘSZCZONA

CECHY zrezygnowany, zdystansowany, próbuje nadęty, inwazyjny, egocentrycznie em- dominujący, agresywnie wychodzi naprzeciw podróżnik w głąb siebie, ku samozagładzie
„wymigać się" od życia patyczny innym
ROLE sceptyczny, zdystansowany kameleon, pretendent, każdemu ma coś do heros, heroina, przywódca, wojownik opozycjonista, obrońca, zmagający się
zaoferowania
WYGLĄD zapadnięty, wklęsły, pozbawiony for my, nadęty, wezbrany, kształtem przypo- wyciągnięty w górę, spięty, zmrożony, zwarty, śc iś ni ę t y ku dołowi, zbity,
nieukształtowany minający gruszkę, a konsystencją — przesadnie usztywniony, nieelastyczny, twardy, sprasowany
galaretkę agresywny
POSTAWY obojętny, apatyczny, żyjący w świecie manipulujący, asymilujący, ostentacyjny, walczący, niezależny, dominujący, na- bunt, zmaganie się, obrona, odpieranie ataku,
fantazji inwazyjny, poprawny, przejmujący kontrolę stawiony na osiągnięcia, stosuje podział „my- odrzucenie
oni"

FUNKCJONOWANIE odczuwa wewnętrzną pustkę, rozczarowany,
EMOCJONALNE urażony, niedoceniony, oszukany,
opuszczony, pognębiony, zrezygnowany,
zrozpaczony, slaby, wrażliwy, posłuszny,
łatwo odpuszczający, niezagrazający,
skromny, nieefektywny
pretensjonalny, niezadowolony, zaab-
sorbowany sobą, narcystyczny, uwodzicielski,
identyfikujący się z innymi, wywołuje
ekscytację w swoim otoczeniu, korzysta z
okazji, stara się przyłączyć, eksploatujący,
podporządkowujący się, pobudliwy,
współczujący, ogarnięty wizjami przyszłości
zły, odstraszający, dumny, triumfujący, podejrzliwy, pełen obaw, niezdecydowany,
czujny, optymistyczny, furiat, od- poniżający się, usuwający się w cień,
powiedzialny, śmiały, gotowy stawić czoła solidny, stanowczy, uparty, buntowniczy,
wyzwaniu, zmierzyć się, wielkoduszny, mściwy, lojalny, służalczy, zaborczy,
okrutny, pesymistyczny, posępny, sfrustrowany, pełen nadziei, współczujący,
wybuchowy empatyczny, ochraniający

OBAWY/LĘKI przed staniem się dorosłym, przed wrogością
i obojętnością otoczenia, przed własną
bezradnością i brakiem oparcia, przed
dostaniem się pod kontrolę i odsunięciem
przez innych
przed staniem się małym, pustym, przed odrzuceniem, atakiem innych, utratą przed atakowaniem innych, przed staniem się
wchłoniętym (w sensie społecznym), nigdzie kontroli, przed staniem się małym, „dużym" (ważnym), przed niezależnością,
nie przynależącym pokonanym, znieważonym, zależnym przywiązaniem się do kogoś, u t r a t ą kontroli
nad sobą

TRADYCYJNE KATEGORIE osobowość borderline, oralno-zależna,
PSYCHOLOGICZNE depresyjna
FUNKCJONOWANIE poruszony — wycofuje się, biernie lgnie (do
PSYCHICZNE innych), oczekuje na zachętę, szuka miłości i
jedności, rozpaczliwie domaga się opieki,
przeżywa konflikt pomiędzy swoją
samotnością a tym, że potrzebuje innych
osobowość maniakalno-depresyjna, u- t y p falliczny, histeryczny, depresyjny, depresyjny, pasywno-agresywny, im-
zależniona, narcystyczna, impulsywna, maniakalny, projektujący plozywny, autoagresywny
urojenia wielkościowe
„duże dziecko", zaprzecza własnym po- honorowy, obsesyjny skrupulant, apo- pesymizm przeciw rzeczywistości, za-
trzebom; sprawia, że innym wydaje się, że go dyktyczny tyran, inspirujący oszust, przeczenie przeciw afirrnacji, niezależność
potrzebują — w rzeczywistości to on ich manipulator sprowadzający siebie i innych do przeciw zależności; trzymać się, nie
potrzebuje; powierzchowny roli przedmiotu, pesymistyczny i poddawać
optymistyczny na przemian

POBUDZENIE odizolowany, niedoladowany, stłumiony, ruchliwy, chłonny, chaotyczny, zapalający silne, zlokalizowane, stłumione, wzburzone, ograniczone na zewnątrz, wewnętrznie
zwiotczały się, wezbrany bezgłośne wulkaniczne, wybuchowe, intensywne,
zastygłe

STRUKTURA ZAPADNIĘTA
RUCHLIWOŚĆ przytłumiony, słabo odgraniczony, nie-
dostatecznie uformowany, niezdolny do
„wzięcia się w garść"
ZWIĄZEK Z PODŁOŻEM zapadający się, załamany, wtapiający się w
tlo
JAMY (WORKI, TORBY) CIAŁA zapadnięte, wydrenowane
DOZNAWANIE SIEBIE w warstwach wewnętrznych: w we-
wnętrznych mięśniach brzucha, wyrostku
lędźwiowym, miednicy, sklepieniu czaszki,
kręgosłupie; górna część tułowia wygląda tak,
jakby obwisata
POSTAWA CIAŁA opadająca głowa, osłabiony kark, za-
padnięta klatka piersiowa, skulone ramiona,
obniżona przepona, obwisły, wypięty
brzuch, wysunięta do przodu miednica
CECHY ROZPOZNAWCZE współczujący, poszukuje dożywienia
emocjonalnego, poszukuje „życia" (czegoś
lub kogoś, kto doda mu życia —
nadziei, sił)
RELACJE Z INNYMI
......................................
wpuszczający wszystkich i wszystko do
swojego wnętrza, zdystansowany,
apatyczny
SPOSÓB WALKI ugłaskiwanie ustępstwami, dostosowanie;
jego siła leży w zdolności podporządkowania
się
RELACJE Z OSOBAMI ustępuje, szuka wsparcia, posłuszny,
DYSPONUJĄCYMI SIŁĄ niewolniczy, pragnie aby nim kierować,
„pomóż mi to zrobić"
W PRACY „podczepia się" pod inne osoby lub role,
niedominujący, otwarty, niewydajny
i
SPĘCZNIAŁA
swobodny, zatracający granice, błądzący,
inwazyjny, nie potrafi zawierać
odpływa, jogo podłożem stają się inni
przesadnie powiększone wskutek spu-
chnięcia, nadęcia
w zewnętrznych warstwach, skórze,
nerwach, narządach zmysłów, w korze
mózgowej, dłoniach, ustach
nabrzmiała głowa, cofnięta, spięta klatka
piersiowa, bardzo słabo zaznaczone ramiona,
wypchnięta do przodu przepona i brzuch,
chwiejne nogi, powierzchowny kontakt
manipulujący, eksploatujący, inwazyjny
używa innych aby samego siebie uczynić
bardziej realnym, aby się „ucieleśnić"
emocjonalnie
mimikra, oszustwo
„polityk"; rozgrywa, eksploatuje, przybiera
pozory uległości; „Będę kim zechcesz —
jeśli,.,"
towarzyski, ambitny, zaradny, trudny do
„zaszufladkowania", nie dotrzymuje obietnic, chce sprawować kontrolę, otwarty na świat,
chce być zorientowany we wszystkim,
ekspansywny, bywa ofiarny
SZTYWNA
wytrwały, drążący, wstrzymujący się,
twardy, ograniczony, nie potrafi być
„miękki", nie potrafi „rozpuścić się" lub
„zmieszać"
wyrastający z podloż.a, sztywny
rozciągnięte w płaszczyźnie góra-dół,
wydłużone, spięte
w środkowych, zewnętrznych warstwach
mięśni i kości, w centralnym systemie
nerwowym, w głowie, ramionach, plecach,
klatce piersiowej, ramionach, dłoniach
nadaktywny umysł, wydłużony kark,
„gorąca" klatka piersiowa, wzniesione
przestrzenie międzyżebrowe, wzniesiona,
napięta przepona, uogólnione wewnętrzne
napięcie; nogi, mięsień biodrowo-
lędźwiowy i genitalia „podciągnięte do góry"
silny
powiększa własne znaczenie, umniejsza
znaczenie innych
agresywny, „samotny wilk"
dominuje, rywalizuje, lojalny wobec
zwierzchnika („powiem ci, jak to
zrobić")
powściągliwy, konserwatywny, nadgorliwy,
wymagający, ceremonialny, asertywny
ZGĘSZCZONA
skoncentrowane pchnięcia, grube granice,
intensywna ekspansja, nie potrafi
„zmieszać się", odczuć wspólnoty z innymi
wgnieciony w podłoże, nie poddaje się
rozjątrzone, pobudzone przez ucisk, jakiemu
podlegają
w mięśniach szkieletowych, głębiej po-
łożonych jelitach, autonomicznym systemie
nerwowym, brzuchu, klatce piersiowej, karku,
miednicy i nogach
otępiały, „ciężki" umysł, skrócony kark,
zimna, wątła klatka piersiowa, opadające
ramiona, przepona usztywniona,
spłaszczona, „zgęszczona" struktura nóg i
miednicy
powaga, powściągliwość
pomniejszanie siebie, trzymanie innych na
dystans
nieruchomieje, przeczekuje
szuka potwierdzenia, „podkopuje"; służalczy,
„powiedz mi, co mam robić"
skrępowany, oddany, walczący, nieufny,
„zastępca dowodzącego", współpracujący,
ostrożny, buntowniczy, wyizolowany,
asertywny, trzyma się siebie
STRUKTURA ZAPADNIĘTA SPĘCZNIAŁA SZTYWNA ZGĘSZCZONA

RELACJE RÓWNOŚCI ! akceptujący, zdystansowany, wychodzi bywa towarzyski, domaga się kontaktu, dominuje, wymaga, kontroluje, dzieli świat „przyjdź do mnie"; gotowy do współpracy,
PODPORZĄDKOWANIA naprzeciw potrzebom innych, opiera się uznaje innych, zwraca uwagę na siebie na „czarne" i „białe", zimny, rywalizujący lojalny, niezawodny; niejasny
kontroli, tolerancyjny dla cudzej słabości

RELACJE Z MAŁŻONKIEM I czuły, w sytuacji napięcia ustępuje, zdystansowany, wylewny i ciepły — ale bez patriarcha (lub „królowa-matka") emfatyczny, skłonny do poświęceń
DZIEĆMI uczepia się, obawia się porzucenia, kontaktu, wykorzystuje ich dla własnych
używa pobudzenia seksualnego w celu potrzeb
uzyskania kontaktu, gra rolę bezradnego

FUNKCJONOWANIE potrzebuje innych, aby doznać pobudzenia,
SEKSUALNE niezdolny do działania asertywnego w sferze
seksualnej, miednica aktywizuje się w
minimalnym stopniu, zarówno w życiu
codziennym, j a k i w pracy terapeutycznej
potrzebuje pobudzenia przez innych, ruchy są ruchy miednicy nasycone agresją, brak pchnięcia miednicą, ruch seksualny jest z
egzaltowane, n ie potrafi zawierać uczuć i czułości t r u d e m „wyciskany", jego uczucia są jakby
ruchów w potrzasku

EDUKACJA SOMATYCZNA I „napompuj" go, pomóż przybrać wy-
WSKAZÓWKI KLINICZNE prostowaną postawę, zachęć do posiadania
pragnień, zachęć do szacunku dla samego
siebie, pomagaj zbudować wewnętrzną
strukturę wspierającą z tkanki łącznej,
przywróć naturalny rytm wspierając
procesy pobudzenia, pomóż w uzyskaniu
kontroli i zdolności samodzielnego
wytrzymywania ciśnienia, odtwórz pulsującą
witalność
ściśnij go, „spuść parę", podważ jego
złudzenia, naucz go asertywności, pomóż mu
skierować ciśnienie do wewnątrz, stworzyć
granice poprzez pracę ze ścianą ciała,
rozwinąć wewnętrzne ciśnienie do
właściwego rozmiaru, zbudować strukturę
poprzez usztywnienie i zwarcie, a następnie
napełnienie; wesprzyj wewnętrzne
pobudzenie i zdolność zawierania go
przeprowadź destrukturalizację, skrócenie,
rozluźnij jego pęta, naucz jego powierzchnię
poddawać się, wydłużać, sięgać (wykonywać
rucny asertywne), sprzeciwiaj się jego
„zagrywkom", wesprzyj rytmiczne, łagodne
fale, sprowadź go na ziemię, odbuduj pulsację
w dolnych workach, pomóż mu ulegać, po-
móż mu stać się miękkim
pomóż mu zmiękczyć zewnętrzne ściany
ciała, skierować pobudzenie i pulsację na
zewnątrz, „wydłużyć" szyję z torsu, oddzielić
poszczególne worki; zachęcaj go do
asertywności, przedłużaj, rozciągaj, rozprężaj
John Southgate

NERWICOWE I TWÓRCZE ASPEKTY

CHARAKTERU*

P sychoanaliza, jak większość innych dyscyplin mających sLę

za naukowe, zawsze usiłowała klasyfikować, typy nerwicy,
typy choroby, typy objawów, typy charakteru... Zanim dochodzi
zmienny, reagujący. W warunkach patologicznych ruch jest
nieelastyczny. Ograniczony jest do określonej liczby pozycji.
Film jest niezmienny, statyczny, niereagujący.
do rozwoju teorii, trzeba móc opisać, uporządkować fakty w W życiu organicznym najbardziej podstawowym elementem
zborny i zrozumiały sposób. Mimo swej ustalonej już obecności jest pulsowanie. Pulsuje serce, przepływająca krew, pulsują
psychoanaliza nigdy napra-wdę nie dostarczyła adekwatnego mięśnie i narządy... Pulsuje pierwotniak.
systemu opisowego czy klasyfikującego, na którym mogłaby Jeśli wyobrazimy sobie balon, który na zmianę jest
oprzeć rozwój swego teoretycznego myślenia. Literatura składa nadmuchiwany, a następnie wypuszcza się z niego powietrze,
hołd zamieszaniu. Krytycy psychoanalityczni przepisywali
wówczas możemy to sobie uzmysłowić:
nawzajem swoje teorie w kolejnych próbach klasyfikacji. Krytycy
z pogranicza oskarżają psychoanalizę o etykietowanie i de Kurczenie się ....................... Rozkurczanie
humanizowanie klientów. Krytycy spoza psychoanalizy negują
całą jej strukturę myślową jako nienaukową bz.du.re. Uważam, że To właśnie robią nasze płuca. Jeśli wyobrazimy sobie, że
nie można tych problemów rozwiązać bez: przejścia na bardziej balon ma „środek", małą „kropkę", wtedy
podstawowy i ogólny poziom analizy. Problem tkwi nie w
szczegółach, ale w całym podejściu.
W tym artykule, napisanym dla grupy studentów nic mających
żadnej uprzedniej wiedzy w tej dziedzinie, podejmuj ę kwestię
analizy charakteru. Na jakiej podstawie (jeśli w ogóle) można
opisać i zrozumieć charakter, zarówno w jego wymiarze
twórczym, jak i patologicznym? U-ważam, że podstawowy
wymiar, którego należy się uchwycić, to wymiar ruchu; charakter
można analizować właśnie poprzez cielesne, emocjonalne i Ruch ROZKURCZANIA |est ruchem od
Ruch KURCZENIA SIĘ jest ruchem
poznawcze ruchy jednostki. Wychodząc z jednej z klasycznych od obwodu do środka lub "od świata środka do obwodu lub "od świata do Ja"
typologii eha rakteru pokazuję, jak można ją dopasować do ana- ku Ja'

lizy ruchu rozwiniętej przez Davida Boadellę i Davida Smitha w

latach 1976-79. Jednym z ruchów, jakie wykonuje płód w macicy, jest
pulsowanie — tzn. naprzemienne kurczenie się i rozkurczanie.
Jest to oznaką, że płód żyje. Pokarm pulsuje wzdłuż pępowiny, a
Analiza charakteru a nerwica nie zużyte produkty pulsują z powrotem, aby mógł się nimi zająć
organizm matki.
Zaczyrvamy od ruchu. Nasze ciało i umysł pozostają w ciągłym
Ale płód wykonuje też inne ruchy, które angażują cały
ruchu — mięśnie, myśli, wyobrażenia i sny. Posługując się
organizm: unosi się on i porusza w ciepłych wodach macicy. Nie
pojęciami statycznymi, jak struktura czy typy charak.teru, nie
ma tam żadnego stałego „gruntu", płód nie ma świadomości siły
tylko etykietkujemy czy urzeczawiamy, ale samych Siebie
ciążenia w tym znaczeniu, w jakim mają ją dorośli. Jest to po
wprowadzamy w błąd. Myślimy o ludziach jak o rzeczach, np.:
prostu swobodny ruch unoszenia się, podobny do tego, którego
„histeryk", „paranoik", „schizoid" itp. W rzeczywistości
doświadcza astronauta w warunkach minimalnej siły grawitacji.
określenia te oznaczają „moment" lub postawę, którą ktoś przyjął.
Ten podstawowy rodzaj mchu nazywamy ugruntowaniem
Od czasu do czasu wszyscy możemy przyjmować np. postawę
poziomym.
paranoidalną. Wyobraźmy sobie, że ktoś sfilmował człowieka w
ruchu, a następnie zbadał pojedynczy kadr; otrzymamy wtedy Przyczynę zastosowania tego terminu wyjaśnimy później.
odpowiednik przyglądania się „postawie". W warunkach Tak więc przed procesem narodzin podstawowe ruchy to:
twórczych można elastycznie przechodzić od jednej do drugiej
pozycji. Przykładem tego jest opisany przez nas we wcześniej- PULSOWANIE kurczenie się i rozkurczanie
szym artykule cykl twórczy. Film jest ruchomy, płynny,

John Southgate Neurotic and Creative Aspects of Character. Enery UGRUNTOWANIE POZIOME - swobodny ruch
and Charactcr, vol. 4/1, 1980. 1 unoszenia się

narodziny
 Nerwicowe i twórcze aspekty charakteru
45

Okres przed narodzeniem i bezpośrednio po nazywamy faza siły ciężkości, człowiek znajduje się (biorąc z grubsza) w pozycji
przywiązania. W fazie tej najbardziej podstawowe warunki bycia pionowej, podczas gdy leżąc znajduje się w pozycji poziomej.
żywym, istnienia — to opieka i bezpieczeństwo. Opieka ta i Oto dlaczego pozycję pionową nazywamy ugruntowaniem
bezpieczeństwo wyrażają się głównie w sposób fizyczny — pionowym, a pozycję unoszenia się — leżącą — ugruntowaniem
poprzez wzajemne przywiązanie matki i niemowlęcia. Bezradność poziomym.
dziecka oznacza, że każde zagrożenie w tej fazie jest zagrożeniem Kiedy można stawać lub siadać, wychodzić naprzód i cofać
prawa do istnienia. się, otwierać się i zamykać, łatwiejsze stają się komunikowanie i
kurczenie się rozkurczanie
ugruntowanie poziome -^~
wymiana z innymi ludźmi. Decydującym prawem naszego
prawo do istnienia
rozwoju jest prawo do komunikowania się i współpracy. Możemy
teraz uzupełnić nasz obraz podstawowych ruchów i „praw" z
Natychmiast nimi związanych.
po urodzeniu niemowlę płacze, ssie i wkrótce otwiera
oczy. Otwiera i zamyka dłonie w ruchu chwytania. Otwiera i
zamyka oczy. Otwiera i zamyka usta. Nadal pulsuje i (z pomocą pulsowanie

mamy) może być przemieszczane w zakresie wszystkich ruchów

rozkurczanie kurczenie się
ugruntowania poziomego, jakie były dla niego dostępne w
ugruntowanie poziome prawo do istnienia
macicy. Nowym, dodatkowym ruchem jest otwieranie sie ■ zamykaniesic

Otwieranie się ........................ Zamykanie się

wychodzenie ku ■ cofanie się -4------------ prawo do eksplorowania
W tej fazie niemowlę musi otrzymywać pokarm — mleko prawo do oparcia
oraz opiekę fizyczną — w przeciwnym razie umrze. W rym ugruntowanie pionowe ^~ prawo do komunikowania się
okresie potrzebuje ono prawa do oparcia. Możemy teraz
poszerzyć diagram.
jeśli uwzględnimy kombinacje tych
ruchów, zobaczymy, że jednostka może przyjmować każdą z
rozkurczanie kurczanio sig ośmiu pozycji. Możemy je podsumować następująco:
ugruntowanie poziome -^—

1. Otwieranie się cofanie się ugruntowanie poziome

-*
2 Zamykanie się wychodzenie ku ugruntowanie poziome
3. Otwieranie się wychodzenie ku ugruntowanie poziome
4. Zamykanie się cofanie się ugruntowanie poziome
otwieranie się zamykanie się prawo do oparcia
5. Otwieranie się cofanie się ugruntowanie pionowe
6. Zamykanie się wychodzenie ku ugruntowanie pionowe
7. Otwieranie się wychodzenie ku ugruntowanie pionowe
Kiedy dziecko potrafi juz unieść głowę i zaczyna raczkować
S. Zamykanie się cofanie się ugruntowanie pionowe
wokół bez pomocy, może ono wychodzić ku lub wycofać się od
osób lub przedmiotów. Może zacząć „o własnym napędzie"
eksplorować świat. Jest to ważny krok w stawaniu się coraz Model ten można stosować przy rozpatrywaniu rozwoju
bardziej niezależną osobą. Dziecku potrzebne jest prawo do niemowlęcia i młodej osoby w czasie. W chwili urodzenia
eksplorowania: niemowlę ma do swojej dyspozycji tylko kilka ruchów. Pierwsza
rozkurczanie kurczenie się faza życia została nazwana fazą przywiązania (ocular filuise wg
ugruntowanie poziomo -^~ prawo do istnienia
wychodzenie ku cofanie się ^~ prawo do eksplorowania Pakera). Jeśli w tym czasie niemowlę ciężko zachoruje lub
pozbawione będzie tego, co mu potrzebne — może nie być w
otwteran ie się zamykanie się -4---------- prawo do oparcia
stanie rozwinąć ruchów następnych. Wielu autorów uważa, że w
takim właśnie procesie tkwią korzenie poważnych zaburzeń
klinicznych, zwanych schizoidią, schizofrenią czy paranoją.
Kiedy młoda istota uczy Innymi słowy prawo do istnienia zagrożone jest w stadium, w
się chodzić i stać prosto, zdobywa którym dziecko posiada niewiele obron. Prawo do oparcia w
zdolność do bardziej wprawnego ustosunkowywania klasycznej terminologii freudowskiej nazywa się fazą oralną. I tu
całego swojego ciała wobec podłoża oraz otaczającego świata. również choroba czy deprywacja silnie zaburzają dalszy rozwój,
Kiedy można stać prosto i balansować względem jako że dziecko wciąż nie ma do dyspozycji ruchów wychodzenia
ku-cofania są oraz ugruntowania pionowego. Klasyczne stadium
analne dotyczy (w naszej terminologii) „prawa do
eksplorowania". Od tego momentu dziecko potrafi już rozróżniać
„ja" i „nie ja". Zaczyna rozwijać w sobie poczucie tożsamości.
Może wchodzić w dwustronne relacje.
Dotychczas dziecko miało trudności z rozróżnianiem, czy
dobre i złe doświadczenia zachodzą wewnątrz niego, czy w
świecie zewnętrznym. Podczas tej fazy w dziecku
46 John Southgate

mogą powstawać silne nksacjc, nazywane zwykle oralnymi, depersonalizacji, utraty tożsamości i odbierać wrażenia cielesnej
masochistycznymi lub obsesyjnymi. Również i te fi-ksacje wynikają z dezintegracji.
doświadczeń chorobowych i deprywacji, teraz jednak takie doświadczenia Pojawia się zagrożenie prawa do istnienia, które dotyka samych
są mniej poważne od analogicznych doświadczeń występujących we twoich korzeni. Może to być zagrożenie natury emocjonalnej, fizycznej
wcześniejszych fazach, ponieważ dziecko rozwinęło już więcej lub intelektualnej. Człowiek usiłuje zaradzić tej sytuacji, poruszając się w
możliwości obrony siebie przed niepożądanymi czy traumatycznymi kierunku od źródła zagrożenia; można to nazwać rozwiązaniem „od".
przeżyciami. Na koniec, kiedy zaczyna działać prawo do komunikowania
się, współpracy, młody człowiek staje wobec ambiwalencji miłości i
nienawiści w fazie 3-osobowego „trójkąta" czy w fazie edypalnej. W tym
2. Pozycja paranoidalna
momencie mogą powstać fiksacje czy „piętna" wielu postaw
neurotycznych (w odróżnieniu od postaw psychotycznych).
Używamy tutaj terminów nietwórczych czy patologicznych. Istnieje
możliwość twórczego przechodzenia poprzez opisane wyżej pozycje.
Większość badań klinicznych dotyczy jednak patologii, zajmę się więc
najpierw tym właśnie aspektem, ponieważ wiąże się on z podobnym zamknięty
materiałem.
W tej części pokażę, w jaki sposób osiem podstawowych wzorców
ruchowych da się zastosować do opisu niektórych klasycznych diagnoz
charakteru. Zakładam, że w rzeczywistości większość ludzi może, w
większym czy mniejszym stopniu, poruszać się pomiędzy różnymi po-
zycjami. A naprawdę jest tak, że nawet osoby nazywane psychotycznymi uarunlawany poziomo
czy neurotycznymi mają zwykle pewien, choć ograniczony, zakres
elastyczności.

lub na diagramie:
ugruntowanie poziomo zamykanie się
1. Pozycja schizoidalna
otwieranie się
cofanie się

otwarty wychodzenie ku
ugruntowanie
pionowe

Od czasu do czasu wszyscy przyjmujemy tę pozycję. Jest to często

Można to też przedstawić na diagramie:
ugruntowania pozioma cofanie się
otwieranie się *^=-
racjonalna reakcja na rzeczywiste zagroże-nie. jeśli pokój, w którym się
znajdujesz, jest faktycz-nie otoczony przez strzelców wyborowych
czekających na to, by cię zastrzelić, możesz się wtedy poczuć
zamykanie się paranoidal-nie. Fizycznie czujesz się zamknięty i ściśnięty, napina
mięśnie i w panice ruszasz do dzikiego ataku na ludzi na przedmioty,
które zdają się być niebezpieczne, zagrażają:*
I znów zagrożone jest prawo do istnienia. Ale t razem rozwiązanie
polega na szaleńczym występowanie przeciwko niebezpieczeństwom,
tzn. będzie to „rozwiąza-nie przeciwko" wobec sytuacji zagrożenia
istnienia.

wychodzenie ku
3. Pozycja oralna
ugruntowanie pionowe

Można odczuć fizycznie tę pozycję, jeśli pozwoli się sobie na uczucie

bezradnego otwarcia; niech twoje ramiona otworzą się szeroko, a także
twoje usta i oczy. Zachowuj się tak, jakbyś miał ciężko plasnąć w dół i otwarty
chciał uciekać od wszystkich i od wszystkiego. Powszechnym osoba
doświadczeniem w tej sytuacji jest ucieczka do łóżka, skulenie się w po- obiekt wewnętrzny
obiekt zawnętrzny
zycji płodu i bezradny płacz. Przypuszczalnie jest to przechodzenie do zwracający »lc
ugruntowany pozioma
pozycji schizoidalnej. Jeśli poczujesz się bardzo nieugruntowany
(patologiczny termin odpowiadający ugruntowaniu poziomemu), możesz
doświadczyć uczucia
 Nerwicowe i twórcze aspekty charakteru
47

lub na diagramie; 5. Pozycja obsesyjna

otwieranie się ugruntowania pozioma

zamykanie się
zamknięty
cofanie się
wychodzenie ku ugruntowanie poziome osoba
ugruntowanie pionowe obiekt wewnętrzny
obiekt zownętrzny

wycofujący się
W pozycji oralnej łapczywie ruszasz ku innym po pomoc,
oparcie, czepiając się ich w celu ratowania swojego życia. Tym
oparciem może być dosłownie pożywienie, ale może to też być
potrzeba oparcia emocjonalnego, seksualnego czy intelektualnego.
Jest to reakcja na frustrację prawa do oparcia. Rozwiązaniem jest
ruch ku ludziom w sensie „pozytywnym", aby otrzymać oparcie. lub na diagramie:
W swej formie patologicznej takie rozwiązanie nigdy nie da ci sa-
tysfakcji niezależnie od tego, jak wiele otrzymasz pokarmu czy
opieki. -\ zamykanie się
otwieranie się

4. Pozycja masochistyczna
wychodzenie ku cofanie się
ugruntowanie pionowe
zamknięty

osoba ob Pozycja obsesyjna podobna jest do poprzedniej, maso-

i«kt wewnętrzny chistycznej, poza tym, że teraz masz poczucie sztywnego i
obiekt zewnętrzny
upartego trzymania się ugruntowania pionowego. Typowe dla tej
wycofujący się pozycji jest maniakalne rzucanie się w wir nieefektywnej
działalności, aby uniknąć kryjącego się pod spodem poczucia
utonięcia. Tak więc, choć człowiek sprawia wówczas wrażenie
ugruntowany poziomo osoby niewiarygodnie zajętej, robiącej wokół siebie wiele
zamieszania i może się zdawać, że porusza się on ku lub
przeciwko ludziom — to naprawdę znajduje się wtedy w
lub na diagramie: „kryjówce", czyli jest „utknięty". Jest to inny rodzaj rozwiązania
„pomiędzy". Jeśli pod wpływem okoliczności wpadniesz w
panikę, możesz „wskoczyć" w pozycję horyzontalną, tzn. —
ugruntowanie poziome masochistyczną. Taki przypadek jest bardzo powszechny, a
czasem pozycje te zmieniają się na przemian. Wówczas nazywa
się je „maniakalno-depresyjnymi".
otwieranie się zamykanie się

6. Pozycja bierno-kobieca
wychodzenie ku — cofanie się

ugruntowanie pionowe

W tej pozycji czujesz się jakbyś utknął pomiędzy miłością i

nienawiścią, pragnieniem i strachem. Pozostajesz wówczas vv otwarty
osoba obiekt
odosobnieniu, często jednak przybiera to formę nienawiści do wewnętrzny obiekt
samego siebie i samooskarżeń, w połączeniu z uczuciem złości do zewnętrzny
rwracający się
świata. W postaci krańcowej taka reakcja doprowadza do pozycji ugruntowany pionowo
depresyjnej, kiedy człowiek ma wrażenie, że znajduje się w
czarnej chmurze unieruchomienia i poczucia winy. Ze względu na
charakterystyczne dla tych uczuć wrażenie „utknięcia" możemy
taką reakcję nazwać rozwiązaniem „pomiędzy", tzn. że człowiek
utknął wśród sprzecznych uczuć, pragnień czy działań. Zagrożone
może być prawo do eksplorowania (analne).
48 JoSin Soutligatć

lub na diagramie: 8. Pozycja histeryczna

ugruntowanie poziome
wychod renie ku
otwarty
ugruntowania pionowa
otwie ranie się y- zamykanie się
osoba obiekt
wewnętrzny obiekt
zewnętrzny
cofanie się
Tradycyjna wycofujący się
nazwa tej pozycji
prowadzi do dużych nie-porozumieTi. Stosujemy ją jednak,
ponieważ pozwala na powiązanie naszego myślenia z innymi
ugruntowany pionowo
pracami klinicznymi. Może to być pozycja bardzo aktywna i jest
równie powszechna wśród mężczyzn jak wśród kobiet.
W tej pozycji wychodzi się ku innym, aby dać im pożywienie,
opiekę i pomoc. W formie patologicznej będzie to kompuisywna lub na diagramie:
potrzeba służenia innym i ignorowania własnych potrzeb i praw.
W sytuacji kryzysowej można przejść do ugruntowania ugruntowanie poziome
poziomego; w tych warunkach typowym, „przeskokiem" będzie
przeskok do pozycji oralnej. Tak więc normalnie możesz
kompulsywnie dawać, a nagle wpaść w kompulsywne domaganie
się oparcia i opieki. W każdym wypadku będzie to wciąż
zamykanie się
rozwiązanie „ku".

-^— cofanie się

otwieranie się

wychodzenie ku
ugruntowanie pionowe

7. Pozycja falliczna W pozycji histerycznej pędzi się do ludzi, a gdy reagują na to,
lub na diagramie: człowiek czuje się zagrożony i ucieka. W relacjach tych pojawia
„ -• zamykanie się
się często ton wysoce seksualny. W pewnych okolicznościach
występują konkretne symptomy fizyczne (symptomy
zamkniętyugruntowanie poziome konwersyjne). Jeśli w sytuacji kryzysowej „przeskakuje się" do
osoba ugruntowania poziomego, przyjmuje się wtedy pozycję
obiekt wewnętrzny „schizoidalną". Jest to doprawdy przeskok bardzo duży; aby
obiektzawnętrzny uniknąć doświadczenia takiego przeskoku, człowiek musi
zwracający się wytrzymać trudną sytuację, na co w tym wypadku musi zużyć
ogromną ilość energii.
Również i ta pozycja jest rozwiązaniem „od".

ugruntowany pionowo Na koniec warto powiedzieć nieco więcej o wymiarze „kur-

czenia się" i „rozkurczania". Ciało i emocje jako całość mogą
kurczyć się lub rozkurczać w każdej pozycji. Stanie się to
otwieranie się jaśniejsze, jeśli pokrótce opiszę różnice między ośmioma
wychodzenie ku - -cofanie się
pozycjami w zależności od tego, czy towarzysz. im kurczenie
ugruntowanie pionowe
się, czy rozkurczanie.

Schizoidalna pozycja kurczenia się wycofanie

Pozycja falliczna to ta, w której ruszasz ku innym, aby się w siebie, wstyd, autyzm
zawładnąć nimi i ich kontrolować. Jest to butny wzorzec
Schizoidalna pozycja rozkurczania się
„przeciwko", kojarzący się zwykle z tradycyjną rolą męską, choć
halucynowanie, wrażenie cielesnej eksplozji, odczucia
występuje również u kobiet. W sytuacji kryzysowej „przeskok"
mesjanistyczne i oceaniczne
w ugruntowanie poziome prowadzi do pozycji paranoidalnej.
Paranoidalna pozycja kurczenia się
ukrywanie się w kącie aby uniknąć ciosów, panika
Paranoidalna pozycja rozkurczania się
psychopatyczne atakowanie, ślepa jurin
Oralna pozycja kurczenia się
żarłoczne objadanie się na zapas, zazdrość (spragniony oralny
chudzielec) Oralna pozycja rozkurczania się
żarłoczne sięganie po jedzenie, pożeranie (radosny oralny
grubas)
 Nerwicowe i twórcze aspekty charakteru
Masochistyczna pozycja kurczenia się
nienawiść do samego siebie, samokaranie, depresja, poczucie winy/
Masochistyczna pozycja rozkurczania się sadomasochizm,
pragnienie wybuchnięcia Obsesyjna pozycja kurczenia się
powtarzające się samopotępienie, depresyjne przeżuwanie
Obsesyjna pozycja rozkurczania się
powtarzająca się maniakalnie aktywność
Bierno-kobieca pozycja kurczenia się
naprawiactwo, przepraszanie, uczepiony innych, męczennik'
Aktywno-kobieca pozycja rozkurczania się
duszenie, kąsanie, wyidealizowana miłość
Falliczna pozycja kurczenia się
pewność siebie, groźby, skrzywiona mina, gorzkie satno-
usprawiedliwienie Falliczna pozycja rozkurczania się
dominujący, atakujący, kontrolujący, zawladający innymi
Histeryczna pozycja kurczenia się
ucieczka od seksualności, oziębłość płciowa, niedopuszczanie
do siebie (refusing entry) Histeryczna pozycja rozkurczania się
tlirt, seksualizowanie, dramatyzowanie, idealizowanie
nadziei na przyszłość, ludzenie się zwodnymi nadziejami
Analiza charakteru a twórczość
Cześć pierwsza poświęcona była całkowicie ruchom nie-
twórczym, patologicznym, jakie możemy wykonywać fizycznie,
emocjonalnie i intelektualnie. Dla wszystkich tych ruchów
istnieją ich twórcze przeciwieństw/a. Jedną z ogólnych oznak
twórczości jest elastyczność. Człowiek zmienia się zgodnie z
okolicznościami, jeśli stwierdzasz, że łatwo poruszasz się
pomiędzy różnymi pozycjami, istnieje szansa, ze znajdujesz się w
cyklu twórczym.
W innych artykułach udowadnialiśmy i pokazywaliśmy, że
twórczy cvkl orgazmiczny leży u korzeni wszelkiej twórczości,
czy to seksualne), czy lizycznej, rzemieślniczej czy umysłowej,
naukowej czy artystycznej lub jakiejkolwiek innej. W
najprostszej formie można to ująć następująco:
Jedna z ważnych właściwości tego cyklu jest fakt, że energia
libido jest energią „poszukującą obiektu". Oznacza
' Np. wg analizy Karen Horney, dotyczącej chorobliwej
zależności.
49
to, że odbywa się dialog — dialog oparty na pragnieniu
przyjemnej interakcji z kimś lub czymś innym. Obiekt takiego
libidinalnego pragnienia i energii nazywamy obiektem
pobudzającym.-
Możemy teraz na ruchy podstawowe spojrzeć w kategoriach
cyklu twórczego.
Otwieranie się — wyrażanie zainteresowania i pożądania
wobec obiektu pobudzającego, którym może być inna osoba,
idea, działalność czy cokolwiek innego. Łączy się to z
gotowością do przyjęcia tego obiektu.
Zamykanie się — zamykanie się, odcinanie się od reszty
świata zewnętrznego po to, by skoncentrować się na konkretnych
obiektach pobudzających zewnętrznych lub wewnętrznych.
Wychodzenie ku — poruszanie się w kierunku zewnętrznych
obiektów pobudzających (lub do rzeczywistych
niebezpieczeństw).
Cofanie się — poruszanie się od zewnętrznych obiektów
pobudzających (lub od rzeczywistych niebezpieczeństw).
Ugruntowanie poziome — stapianie się z obiektem
pobudzającym. Unoszenie się. W relacjach związanych z
orgazmem może to być moment samego orgazmu, kiedy traci się
świadomość siebie i człowiek czuje się jednym z drugą osobą. W
fantazji i życiu wyobrażeniowym będzie to stan wolnych
skojarzeń i unoszenia się wśród wyobrażeń. W życiu umysłowym
będzie to zdolność do unoszenia się wśród wielu idei i do
tworzenia nowych czy dziwnych połączeń. Człowiek jest wtedy
blisko nieświadomego procesu pierwotnego. Według Koestlera
stanowi to niezbędną część myślenia prawdziwie oryginalnego,
kiedy powstają niespotykane „matryce". W sferze fizycznej
będzie to unoszący się taneczny ruch.
Ugruntowanie pionowe — różnicowanie i dialog z obiektem
pobudzającym. Człowiek jest świadom swej tożsamości i
odrębności, mogąc zarazem wchodzić w dialog i komunikować
się z Innym (czy zbiorem idei lub rzeczy). W sensie fizycznym
jest to zdolność wykonywania elastycznych, złożonych ruchów
względem siły przyciągania.
Rozpatrując nasz cykl z punktu widzenia dwóch (lub więcej)
osób zaangażowanych w orgazmiczną lub inną twórcza
aktywność, możemy zobaczyć, że od czasu do czasu niezbędne
stają się wszystkie pozycje twórcze.
Większość empirycznej pracy dotychczas przez nas wy-
konanej to praca z grupami, a nie kliniczna analiza charakteru.
Na tej podstawie sformułowaliśmy próbnie implikacje
wynikające z pozycji twórczych.
W fazie odżywiania obie strony potrzebują móc dawać i
otrzymywać oparcie.
Aby dać oparcie — jesteś otwarty wobec drugiej osoby.
Wychodzisz ku niej oraz jesteś gotów odróżnić się i wejść w
dialog (ugruntowanie pionowe). |est to twórczy odpowiednik
pozycji bierno-kobiecej. Różnica polega na tym, że możesz się
zmienić. Nie masz przymusu dawania.
Aby otrzymać oparcie — jesteś otwarty na przyjęcie oparcia
drugiej osoby. Wychodzisz ku niej, aby je otrzymać oraz jesteś
gotów stopić się z pobudzającym oparciem (ugruntowanie
poziome). Mamy tu twórczy odpowiednik
Terrmin ten pochodzi od Fairbairna. Fairbairn mówi o obiek-
tach pobudzających, odrzucających i wyidealizowanych. Aby
lepiej wyjaśnić różnicę między twórczością a patologią, re-
zerwujemy zastosowanie terminu obiekt pobudzając do stery
twórczości. W relacjach patologicznych obiekt pobudzający
może przekształcić się w obiekt łudzący zwodnymi nadzie-
jami, odrzucający czy wyidealizowany.
50 John Southgate
pozycji oralnej. 1 wznów różnica polega na tym, że możesz
zamienić tę pozycję na inną. Nie tkwisz przymusowo w
domaganiu się oparcia, które nigdy nie zaspokaja. Oba te ruchy są
działaniami „twórczymi ku". Kiedy cy ki bardziej się
energetyzuje, potrzebna jest możliwość kontynuowania ruchów
powyższych przy jednoczesnym zachowaniu świadomości
samego siebie, tak by człowiek mógł naprzemiennie otwierać się i
zamykać, wychodzić ku i cofać się oraz stapiać się i różnicować
(ugruntowanie poziome i pionowe).
Na wczesnym etapie fazy energetyzowania występują:
Twórczy odpowiednik pozycji masochistycznej, tj.
wewnętrzne przygotowanie, zamknięcie się, wycofanie
i ugruntowanie poziome. W terminach twórczych jest to
sytuacja uważnej introspekcji i zaabsorbowania.
Twórcz.y odpowiednik pozycji obsesyjnej: zamknięcie się,
wycofanie i ugruntowanie pionowe, to w terminach twórczych
zdolność do wykonywania szczegółowych, drobiazgowych
operacji, które są absolutnie niezbędne dla pozostałej części
cyklu oraz zdolność do poświęcania odpowiednio dużej ilości
energii na wykonanie tych przygotowawczych zadań.
Ugruntowanie pionowe pozwala, w swej formie twórczej, na
różnicowanie i dialog.
Kiedy cykl energetyzuje się coraz bardziej, a jego uczestnicy
otwierają się i zamykają, wychodzą ku sobie i cofają się z
większą energią, na czoło wysuwa się twórczy odpowiednik
pozycji fallicznej: zamknięcie się, wychodzenie ku i
ugruntowanie pionowe.
Istnieje wtedy potrzeba jednoczesnego zwiększenia aktywności i
energii. Gdy zbliża się szczyt orgazmu, konieczna staje się
rzeczywista możliwość wyładowania nagromadzonej energii
poprzez krzyki, uderzanie rękami itp. jest to twórczy
odpowiednik pozycji paranoidalnej: zamknięcie się,
wychodzenie ku i ugruntowanie poziome.
Najwyższy punkt orgazmu, kiedy następuje utrata świa-
domości siebie oraz pojawia się zdolność do unoszenia się aż do
stopienia z obiektem pobudzającym — to twórczy odpowiednik
pozycji schizoidalnej: otwarcie się, wycofanie i ugruntowanie
poziome.
W tej pozycji można unosić się radośnie i spokojnie
odprężyć. Na koniec, kiedy powraca świadomość siebie i
ponownie budzi się świadomość drugiej osoby, człowiek
przechodzi do aktywniejszej pozycji relaksowej, która w
terminach twórczych jest odpowiednikiem pozycji histerycznej:
otwarcie się, wycofanie i ugruntowanie pio-nowe.
Tak więc możemy z grubsza przybliżyć się do twórczych
odpowiedników pozycji kompulsywnych czy patologicznych:
Patologiczne Twórcze
Pozycja schizoidalna unoszenie się, stapianie, odprężenie
Pozycja paranoidalna aktywność, wylądowanie, szczytowanie_
Pozvqa oralna otrzymywanie, odżywianie się
Pozycja masochistyczna uważna introspekeja i zaabsorbowanie
Pozycja obsesyjna aktywne, szczegółowe energetyzowane
Pozycja bierno-kobieca dawanie, karmienie
Pozycja falliczna energetyzowanie
Pozycja histeryczna aktywny relaks
W praktyce często się obserwuje, że człowiek znajdujący się
w pozycji nietwórczej może również łatwo zmieni; ją na jej
twórczy odpowiednik. Ruchy twórcze są jednak dużo bardziej
elastyczne i będąc w cyklu twórczym człowiek może
przyjmować każdą pozycję.
W pracy klinicznej stwierdziliśmy jak dotąd, ze wraz z
postępami terapii głębinowej człowiek może coraz łatwiej
przyjmować pozycje twórcze. Marzenia senne reprezentują
często pewien rodzaj walki pomiędzy siłami twórczyni: a siłami
nietwórczymi.
Ponieważ zarówno twórcze stapianie się, jak i schizoidalny
lęk przed nieistnieniem są formami pozycji ugruntowania
poziomego, to nic dziwnego, że
a) twórczą pozycję ugruntowania poziomego najtrudnie jest
osiągnąć, bo niesie ona ze sobą lęk przed nieistnieniem,
b) irn łatwiej udaje się komuś przyjmować tę pozycję, tym
bardziej odpadają sztywne obrony i pozycje patologiczne.
Zgadza się to z klinicznymi obserwacjami takich autorów jak
Fairbairn, Winnicott i Guntrip. Świadomość ruchów
twórczych może przyczynić sic
do radykalnej zmiany w pojmowaniu analizy charakteru. W
wielu formach terapii brak nawet pojęć dotyczących ruchów
twórczych i stąd w pacjencie przekonanie, że nieświadoma część
Ja jest jedynie „brzydka". Prowadzi to do lęku przed tym, co w
nas nieświadome.
Z powodu względnie malej liczby prac klinicznych na temat
charakteru twórczego nie czas jeszcze na rozszerzenie tej części
artykułu. Mamy nadzieję uczynić to w przyszłości.
Na koniec trzeba powiedzieć, że wszystkie koncepcji opisane
w częściach 1 i 2 można zastosować do innycr poziomów. Na
przykład można postawić pytanie o praw; do istnienia, oparcia,
eksploracji i komunikacji w odniesieniu do seksualizmu
nastolatków, w odniesieniu do rodziny związków
interpersonalnych, grup, organizacji i form zy-cia społecznego.
Sprawy te są tematem rozważań w innycr artykułach.
przelożyła Ryszarda Zarhariasz
 II
ANALIZA BIOSKRYPTU

Integracja bioenergetyki i Analizy

Transakcyjnej
 UWOLNIENIE OD SKRYPTU CIAŁA: JAK
WYKORZYSTAĆ BIOENERGETYKĘ I ANALIZĘ
TRANSAKCYJNĄ
WEDŁUG JOSEPHA CASSIUSA*
Wprowadzenie
Wraz ze wzrastającym zainteresowaniem najbardziej użyteczną
kombinacją „szkół" psychoterapii pojawia się zapotrzebowanie na
przewodnik umożliwiający rozumienie i stosowanie bioenergetyki
przez osoby wyszkolone w Analizie Transakcyjnej. Autor
dowodzi, że takie studium mogłoby okazać się użyteczne również
dla praktykujących psychoterapeutów, którzy próbują łączyć
obydwa te podejścia. Pierwsze z nich koncentruje się na
strukturze charakteru lub skrypcie ciała — zakorzenionych w
układzie mięśniowo-szkieletowym. Skrypt ciała, będący na usłu-
gach procesów adaptacyjnych dziecka, służy zawieraniu i
ukierunkowywaniu (a czasami dotkliwemu ograniczaniu)
koncentracji i ekspresji energii. Energia ta, którą Zygmunt Freud,
twórca psychanalizy, nazwał libido, została później przez jego
studenta Wilhelma Reicha nazwana bioenergią lub energią orgone
(organizmiczną), ponieważ istnieje ona wszędzie i jest
wypromieniowywana przez żyjące organizmy. Dla Wilhelma
Reicha „emocje" oznaczały namacalny przejaw bioenergii, a
„charakter" był specyficznym systemem blokowania jej
przepływu. Pracując z pacjentami Reich odkrył, że na charakter
można wpływać bezpośrednio drogą uwalniania biologicznej
energii czy pulsacji. Zauważył także, że pracując bezpośrednio nad
mięśniami może pomóc pacjentom szybciej uwolnić uczucia.
Kiedy podczas terapii zasoby jednostki zostały zmobilizowane lub
częściowo uwolnione, uruchamiało to odruch orga-zniiczny.
Używając języka Analizy Transakcyjnej można powiedzieć, że
jeśli dziecko otrzymuje od swych nadmiernie moralisrycznych
rodziców ukryte bądź jawne przekazy negujące ekspresję
seksualną, może zablokować swoje pobudzenie seksualne (w
naturalny sposób wzmacniające jego energię). Aby uniknąć
dezaprobaty rodziców może powstrzymywać je cofając miednicę,
napinając mięśnie ud i pośladków, powstrzymując oddech lub
zaciskając zęby, unikając w ten sposób uczuć i myśli
zagrażających samokontroli. W końcu może zupełnie odciąć się
od doznań i odczuć związanych z pragnieniami seksualnymi, co
zaburzy naturalną pulsację. Ciało stanie się ściągnięte lub
opancerzone, ze względu na to, że zarówno konflikt, jak i jego
rozwiązanie zostały zepchnięte do nieświadomości, a związana z
nimi energia zablokowana; ta kontrpulsacja
Na podstawie: Joseph Cassius (i in.), Harizons in Bioenergetics.
New Dimensions in Body - Mindl Psychotherapy. Memphis (Ten- energetyczny, Dorosły jest obiektywny, zorientowany na
nessee), Promethean Publications 1980, Chapter 12.
może doprowadzić do objawów neurotycznych, które zaburzą
komunikację, lub spowodować całkowite zablokowanie, dające w
efekcie „zastój" lęku i symptomów psychosomatycznych.
Analiza Transakcyjna (AT)
Cassius przypomina, że Analiza Transakcyjna jest teorią
ludzkiego zachowania, bazującą na koncepcjach Eduardo Weissa i
Paula Federna, korzystającą z wyników badań Wildera Penfielda i
rozwiniętą przez Erica Berne'a. Koncepcje Berne'a rozwijały się
wraz z poczynionymi przez niego obserwacjami, że gdy nowy
bodziec (słowo, gest, dźwięk) wpływał na uwagę pacjenta,
powodowało to często całkowitą zmianę jego zachowania —
ekspresji mimicznej, gestów, postawy i sposobu poruszania się.
Dalsze obserwacje nasunęły wniosek, że wewnątrz każdego
człowieka znajduje się wiele różnych „osób", i że w różnych
momentach jedna z tych osób może energetyzować i kontrolować
całą osobowość. Te początkowe obserwacje doprowadziły do
rozwoju analizy strukturalnej, zajmującej się odrębnymi,
spójnymi systemami myśli, uczuć i zachowań nazywanymi
„stanami ja", motywującymi określone wzorce zachowania. Stany
Ja ożywają jako doświadczenia i uczucia z okresu dzieciństwa,
jako wpływy postaci rodzicielskch oraz jako zdolność do
przetwarzania danych i logicznego rozwiązywania problemów.
Analiza Transakcyjna i analiza gier są efektywnymi metodami
badania relacji między ludźmi i ich wzajemnego wpływu na
siebie. Na koniec, analiza skryptu jest procesem odkrywania
sposobu życia, jaki dana osoba czuje się zmuszona powtarzać i
przeżywać.
Pierwszym celem analizy strukturalnej jest identyfikacja i
oddzielenie stanów Rodzic (exteropsyche), Dorosły (neopsy-che)
i Dziecko (archeopsyche). Są one fenomenologicznymi
rzeczywistościami wpływającymi na fizyczne, emocjonalne i
poznawcze funkcjonowanie każdej osobowości. Drugim celem
analizy strukturalnej jest wzmocnienie Dorosłego tak, aby mógł
być on stanem wykonawczym osobowości, pośredniczącym
pomiędzy Rodzicem i Dzieckiem i regulującym ich aktywność.
Stan Ja-Dorosły działa podobnie jak komputer, przetwarzając i
gromadząc dane, układając je i uzupełniając w oparciu o
poprzednie doświadczenia, a następnie, po rozważeniu faktów,
wybierając najlepsze rozwiązanie problemu. Jako system
oszacowywanie prawdopodobieństwa i rozwiązywanie
problemów.
54 Uwolnienie od skryptu ciała...
Strukturalnie, stan Rodzic zawiera spostrzeżenia, zachowania i
uczucia rzeczywistych lub przybranych rodziców. Jest on introjekcją
znaczących postaci oraz tego, w jaki sposób wpływały one na siebie i na
dziecko. Funkcjonalnie, Rodzic może- być albo Ochraniający, albo
Normatywny, czasami utożsamiany jest z Krytycznym, Dyscyplinującym
i Przesądnym, z pozytywnymi lub negatywnymi sądami, tradycjami i
wartościami. Kiedy stan Rodzic pobudzany jest przez stan Dziecko,
może on przejawiać się bezpośrednio, w postaci takich zachowań, jakie
dziecko obserwowało u swoich rodziców, lub pośrednio, poprzez wpływ
wywierany na stany Dorosły i Dziecko.
Stan Dziecko zawiera wszystkie instynktowne uczucia i impulsy,
które jednostka zapisała na różnych poziomach rozwojowych. Od
niemowlęctwa poprzez dojrzewanie, w miarę jak rozwija się
psychofizjologiczne ja, potrzeby i uczucia Dziecka zmieniają się. Stan
ton jako pierwotne źródło energii zgromadził zapisy wczesnych emocji,
które pojawiały się w reakcji na zewnętrzne i wewnętrzne bodźce.
Funkcjonalnie (funkcje stanów Ja są odpowiednikiem mięśni) Dziecko
może być Przystosowane lub Wolne i Naturalne.1 Dziecko
Przystosowane reaguje automatycznie w uległy albo zbuntowany sposób
wobec innych, lub wewnętrznie wobec siebie. Dziecko Wolne jest
spontaniczne i naturalne, nie bierze pod uwagę reakcji otoczenia. Autor
podkreśla, że każda funkcja stanu Ja, wewnętrzna lub zewnętrzna, ma
pozytywne i negatywne aspekty.
Analiza Transakcyjna akceptuje twierdzenie, że każda jednostka ludzka
jest odpowiedzialna za swoje własne zachowanie i może zmienić się
poprzez proces wglądu, rewizję wpływów rodzicielskich dokonaną w
oparciu o dane pochodzące ze stanu Dorosły oraz poprzez inkorporację
stanu Rodzic terapeuty (reparentaż). Zmiana wiąże się także z
uporządkowaniem, klaryfikacją, interpretacją i dokonaniem redecyzji
przez stan Ja-Dorosły i ja-Dziecko (gdy mamy do czynienia z traumą
prewerbalną). Wykazano, że Analiza Transakcyjna jest bardziej efektywna
w połączeniu z pracą z ciałem, ponieważ ciało pacjenta jest także kluczo-
wym czynnikiem związanym z dobrym samopoczuciem. Mówiąc prosto,
„ujawnianie siebie" i wchodzenie w kontakt z innymi poprzez ruch,
oddychanie, ekspresję emocji i zmiany w ciele wzmacnia proces
terapeutyczny, jak zapewnia autor, integracja ciała i umysłu w leczeniu
pozwala skuteczniej rozwinąć samoświadomość i osobiste możliwości
jednostki.
Analiza skryptu
Analiza skryptu jest częścią Analizy Transakcyjnej odnoszącą się się do
historii jednostki lub planu życia, który zmuszona jest ona realizować i
który znajduje odbicie w jej ciele. Każdy z. nas ma plan życia dotyczący
tego, co powinien w życiu zrobić, pewien zarys autozaprogra-mowania,
które ujawnia się poprzez ekspresję i komunikaty z ciała. Przykładem
może być pacjent ze znaczną nadwagą, który wysyła komunikat o treści:
„Zamierzam zajeść się na śmierć". Osoba, która źle wygląda fizycznie,
mówi: „Nigdy siebie nie lubiłam". Plan życiowy jest prosty do
zrozumienia, ponieważ stanowi odbicie wczesnych wniosków Dziecka
na temat tego, jak ma wyglądać jego życic. Łatwo go zaobserwować,
ponieważ jest zazwyczaj
1
Często można też spotkać termin Dziecko Spontaniczne (przyp.
M.M.V
związany ze sposobem, w jaki pacjent werbalnie przedstawia swój
problem.
Skrypt wywodzi się z wczesnodziecięcych doświadczeń skojarzonych
z zakazami rodzicielskimi, które są przekazami pochodzącymi od obojga
rodziców i które często mają więcej niż jedno znaczenie. Najsilniejsze
zakazy są zazwyczaj niewerbalne i tworzą się na podstawie obserwacji za-
chowań rodzicielskich — lub też są stwierdzeniami zakazującymi. Robert
i Mary Goulding ograniczyli listę zakazów rodzicielskich do dziesięciu:
nic mc rób, nie istniej, nic bądź blisko, nic bądź ważny, nic rozwijaj się,
nic bądź takiej.}Aci jakiej jesteś, nic bądź zdrowy psychicznie lub
fizycznie, nie rób tego, nic bądź dzieckiem, nic przynależ.2 W odpowiedzi
na te zakazy dziecko podejmuje decyzje dotyczące przetrwania.
Wybierając swój plan życia dziecko podejmuje decyzję, określa swoją
wartość w terminach pozycji życiowej, czasami identyfikuje się z
„mitycznym bohaterem" a także wykształca somatyczny obraz skryptu w
ciele. Ta wczesna decyzja odnośnie przetrwania podejmowana jest w
okresie, gdy po raz pierwszy pojawia się plan życia i pozycja życiowa.
Istnieją cztery pozycje, które odzwierciedlają poziom psychopatologii i
zdrowia: ja jestem OK, Ty jesteś OK (zdrowa); ja jestem OK, Ty nic jesteś
OK (paranoiczna); ja nic jestem OK Ty jesteś OK (depresyjna) i ja nie
jestem OK, Ty nie jesteś OK (schizofreniczna).3
Mityczny bohater jest postacią spoza realnego świata, historią lub
fantazją, która jest naśladowana w planie życia jednostki, jak stwierdzono
wcześniej, plan życia tworzony jest przez stan Dziecko w odpowiedzi na
zakazy (ukryte, psychologiczne przekazy od Dziecka w Rodzicu).4
Dziecko podejmuje następnie decyzję, która znajduje swój fizjologiczny
wyraz w zwieraczach ciała. Dotyczyć to może każdego mięśnia, gruczołu
lub organu, takiego jak gruczoły łzowe, mięśnie karku, serce lub płuca.
Mając to na względzie, przy analizie skryptu życiowego należy brać pod
uwagę historię chorób somatycznych.
Skrypt życiowy ma swój kontrskrypt lub antyskrypt,3 który jest
wyraźny, gdy jednostka wydaje się uciekać ze swego typowego
programu skryptowego włączając się w aktywności odbiegające od
skryptowych; może to sprawiać wrażenie powrotu do zdrowia.
Kontrskrypt (znany
z
W swojej oryginalnej pracy Gouldingowie wyróżnili dwanaście
zakazów: nic bądź (nie istniej), nie bądź soiyą, nie bądź dzieckiem,
nie rozwijaj się, nic zrób tego (niech ci się nic uda), mc rób (nic rób
nic), nic bądź ważny, nic przynależ, nic bądź blisko, nic czuj się
dobrze fizycznie, nie. czuj się dobrze psychicztiie (nie bądź przy
zdrowych zmysłach), nic myśl, nic czuj. (przyp. M.M.).
3
Przez pojęcie pozycji życiowej rozumie się w Analizie Trans
akcyjnej podstawowe przekonania jednostki dotyczące siebie
i innych ludzi, które są wykorzystywane do potwierdzania
własnych decyzji i zachowań. Pozycje życiowe oznaczane są
czasem znakami + i -. Tak więc mamy pozycję (++), (+—),
(—1-) oraz (--). Współcześnie tę ostatnią pozycję określa się
mianem pozycji beznadziejności (julilily) (przyp. M.M.).
4
Poprawnie zdanie to powinno brzmieć: (...) od Dziecka w Ro
dzicu. Źródłem zakazów jest stan Ja-Dziecko jednego lub
obojga rodziców (przyp. M.M.).
s
Kontrskrypt jest grupą decyzji podjętych przez dziecko w odpowiedzi
na kontr-zakazy (przekazy skryptowe pochodzące ze stanu Ja-
Rodzic rodzica). Antyskrypt jest częścią skryptu zamienioną przez
„właściciela" w swoje przeciwieństwo, co oznacza, że jednostka w
równie przymusowy sposób angażuje się w zachowania będące
odwrotnością przekazów skryptowych. Np. osoba mająca w swoim
skrypcie zakaz: nic bądź dzieckiem, może realizować taki plan
życia, w którym nigdy nie osiąga samodzielności, (przyp. M.M.).
 Według Josepha Cassiusa
55

jako nakazy typu rób)6 jest wyraźnie widoczny i wyraża się akceptacją ciebie; ty jesteś gorszy), Ratownik (wiem więcej niż ty; ty nie nadajesz
kulturowych i rodzicielskich wymagań odnośnie bycia „dobrą" osobą, się) i Ofiara (jestem bezradny; ty jesteś lepszy ode mnie). Transakcje w
wchodzenia w związki małżeńskie, posiadania pracy, osiągania sukcesów, grach mogą być werbalne i niewerbalne.
itp. Uzasadnione prześladowanie, ratowanie i bycie ofiarą związane jest z
Każdy człowiek ma także program będący odzwierciedleniem sytuacją tu-i-leraz. Na przykład, terapeutę mówiącego do pacjenla:
sposobu, w jaki rodzic tej samej pici wypełnia! zakazy pochodzące „Musisz zapłacić rachunek albo przerwiemy terapię" można uważać za
najczęściej od rodzica płci przeciwnej. Jeśli takim zakazem było „Nie usprawiedliwionego prześladowcę. Natomiast związane z grami role służą
bądź blisko", rodzice prawdopodobnie krzyczeli na siebie (walczyli ze manipulowaniu innymi bez udziału świadomości Dorosłego.
sobą) aby uniknąć bliskości. Obserwując swoich rodziców dziecko uczy Dla zrozumienia gier użyteczny jest „Plan Gry" opracowany przez
się, jak wypełniać zakazy. Johna Jamesa. Terapeuta używa tutaj serii pytań, zapisuje w skrócie
odpowiedzi i reaguje na nie pytając: „Co mogło być zrobione inaczej w
tym punkcie?"
Gry A oto pytania:
1. Co zdarza się wciąż i wciąż, pozostawiając ciebie z negatywnymi
Gra' jest zarówno zdarzeniem transakcyjnym, jak i mechanizmem uczuciami?
obronnym, prowadzącym do wypłaty wzmacniającej skrypt. Wypłata
2. Jak to się zaczyna?
wiąże się ze „złymi" emocjami, będącymi reakcjami emocjonalnymi
towarzyszącymi zakończeniu gry. Potwierdza ona pozycję życiową 3. Co zdarza się potem?
jednostki i odtwarza jej wczesne decyzje. Wypłatami mogą być negatywne 4. A potem?
emocje takie jak złość, przygnębienie, smutek i strach. Ten rodzaj 5. Jak to się kończy?
dążenia do przeżycia negatywnych emocji i „kolekcjonowania" ich, nabyty
6. Jak czujesz się, kiedy to się kończy?
najczęściej od postaci rodzicielskich, nosi nazwę emocji zastępczych
(rncket).s Emocje te, blokując prawdziwe uczucia, ograniczają 7. Jak mogą czuć się inne osoby?
możliwości kierowania sobą i świadomość jednostki. Aby pomóc jednostce Zgodnie z Jamesem, ważne jest także, aby zbadać wraz z pacjentem,
odzyskać jej prawdziwe emocje należy najpierw usunąć bloki jaką wtórną korzyść lub pozytywną wypłatę osiąga on odgrywając na
(chroniczne napięcia mięśniowe). Świadomość ich istnienia jest nowo daną grę. Ważne jest, aby mieć świadomość, że gTy często
świadomością napięcia związanego z emocjami zastępczymi, napięcia blo- zaspokajają potrzeby stymulacji, rozpoznania oraz inne potrzeby
kującego ekspresję prawdziwych emocji. Zaciskanie szczęk powstrzymuje psychologiczne zwłaszcza u tych osób, które ze względu na swe wczesne
impuls gryzienia; skulenie ramion hamuje pragnienie uderzenia lub uwarunkowania wierzą, że tylko negatywne emocje zaspokoją ich
proszenia o coś poprzez sięganie. Chroniczne napięcie jest uczuciem potrzebę uwagi i stymulacji.
zastępczym chroniącym przed prawdziwymi uczuciami. Każdy ma swoje W Analizie Transakcyjnej potrzeby stymulacji sensorycznej i
własne emocje zastępcze. Służą one, podobnie jak i gry, realizacji skryptu wzmocnienia, określane mianem potrzeby głasków, uważa się za główną
jednostki. siłę motywacyjną, uruchamiającą większość zachowań. Głaski mogą być
W przeciwieństwie do emocji zastępczych, gry są psychologicznym warunkowe, za coś co zostało zrobione, lub bezwarunkowe, związane z
„pokarmem" życia; każdy gra w nic przez 60 lub 70 procent czasu, aby samym faktem istnienia jednostki. Mogą być niewerbalne, fizyczne lub
uniknąć intymności.9 Ponieważ nie są one rozgrywane na poziomie werbalne oraz mogą być komunikowane tak w pozytywnej, jak i
świadomym, jednostka nie ma zazwyczaj poczucia uczestniczenia w nich negatywnej formie.10 Rodzaj głasków otrzymywanych lub dawanych
i gra z różnym stopniem intensywności. Stephen Karp-man w swoim innym wzmacnia pozycję życiową jednostki t posuwa do przodu jej
trójkącie dramatycznym wyróżnił trzy role, które mogą być odgrywane skrypt, wpisany w fizyczną strukturę ciała (skrypt ciała). Skrypt ten
zewnętrznie (z innymi) lub wewnętrznie (z samym sobą): Prześladowca uwarunkowany jest poprzez potrzebę głasków. Głaski używane są także
(jestem lepszy od do podtrzymywania funkcji stanów Ja, gier, emocji zastępczych,
transakcji, nierozpoznań i symbiozy.
'' Kontrskrypt utworzony jest zarówno z zaleceń typu: to rób, tego nie Na przykład, pobieranie tlenu i pożywienia wymaga ruchów
rób, jak i z definicji świata i ludzi. Typowe przykłady zleceń wchłaniających tj. otwierania się i sięgania po głaski. Ponieważ obie
kontrskryptowych to: bądź najlepszy w kłasie, pracuj ciężko, źle jest funkcje wykorzystują ten sam mechanizm, zaburzenia w jednej z nich
kłaniać, nie wynoś na zewnątrz sekretów rodzinnych itp. Kontrskrypt
jest zazwyczaj wykorzystywany w pozytywny sposób, pozwalając odbijają się na drugiej. Dziecięce okazywanie miłości (dawanie głasków) i
łatwiej dopasować się do społeczeństwa (przyp. M.M.). poszukiwanie jej (dostawanie głasków) poprzez sięganie i ssanie jest
7
Gra to powtarzający się ciąg transakcji ukrytych, przebiega decydujące dla wzrostu. Frustracja potrzeby głasków może prowadzić do
jących bez świadomego udziału jednostek i prowadzących za płaczu i niepokoju, co w konsekwencji może wzbudzać złość (głaski
wsze do tego samego rezultatu (uczucia chaosu, bycia niezro negatywne) rodziców. Dziecko otrzymuje w ten sposób niewerbalny prze-
zumianym lub chęci wykazania winy drugiej stronie) (przyp.
kaz, że aby przeżyć, nie może pragnąć głasków. Poddaje się temu
M.M.).
8 ograniczając swoje pragnienia i podejmując decyzję
Emocje zastępca oznaczają pewien typ aprobowanych w ro
dzinie emocji, emocji, których dziecko jest uczone, do prze
żywania których jest zachęcane .v dzieciństwie i które są na '" W literaturze polskiej termin głaski zastępowany bywa czasem
szymi „ulubionymi" uczuciami przeżywanymi w sytuacjach pojęciem znaków rozpoznania. W tym ostatnim-przypadku głaski
stresowycii (przyp. M.M.). rezerwowane są dla pozytywnych znaków rozpoznania, podczas gdy
'' Intymność oznacza w Analizie Transakcyjnej taki rodzaj struk- dla znaków negatywnych używa się czasem terminu kolczatki
turalizacji czasu, w którym ludzie wyrażają autentyczne uczucia i (przyp. M.M.).
potrzeby bez ich cenzurowania (przyp. M.M.).
56 Uwolnienie od skryptu ciała...
powstrzymywania się od sięgania po głaski czy też proszenia o
nie poprzez ptacz. Na poziomic ciała decyzja taka oznacza
napinanie mięśni gardła i karku prowadzące do zaciśnięcia i
zablokowania. Zaburza to równocześnie możliwość zdobywania
głasków (wzmocnień) wiążących się z wdychaniem powietrza.
Ekspansywne ruchy związane z dawaniem bezwarunkowych
głaskow i proszeniem o nie są zablokowane, zarówno na poziomie
psychicznym, jak i mięśniowym. Skryptowa decyzja
powstrzymywania się zostaje włączona w ciało w postaci
chronicznego napięcia mięśniowego. Pierwotne, bolesne
wspomnienie dotyczące wczesnej decyzji zostaje zapomniane, a
jednocześnie następuje inkorporacja odrzucającego Rodzica
(dawcy negatywnych głasków) po to, aby powstrzymać
dziecko od szukania pozytywnych głasków i intymności
(wchłaniania i kochania). W późniejszym okresie Rodzic może,
poprzez negatywne głaski, wzmocnić pierwotny zakaz Nie
potrzebuj mnie lub Nic bądź. Dziecko podporządkowywuje się,
aby utrzymać swoją strukturę" głasków. Przekaz Nic... jest
ściśle związany z napięciem mięśniowym w gardle i ramionach,
które blokuje impuls sięgania po głaski lub dawania ich z
równoczesnym wydawaniem dźwięku. Na głębszym poziomie
dziecko może doświadczać prawdziwych uczuć smutku, rozpaczy,
wściekłości — połączonych z impulsem gryzienia i związanych z
brakiem fizycznej przyjemności. Dziecięcy lęk przed gryzieniem i
tęsknota za bezwarunkowymi głaskami mogą później wymagać
przepracowania w terapii.
Jeśli na poziomie fizycznym głaski były doświadczane przez
dziecko jako coś destruktywnego, będzie ono pragnąć powrotu
do bezpiecznych, znanych sobie skryptowych wzorców głasków
dających minimum przyjemności ale też minimum strachu przed
życiem.
Autor podkreśla, że głaski są innym sposobem wzmacniania
zachowań występujących w grach. Przytacza przykłady gier
rozgrywanych z trzech podstawowych pozycji. Dziecko uczy się
ról związanych z grami i emocji zastępczych poprzez obserwację
(modelowanie) i wzmacnianie głaskami. Jak wspomniano
wcześniej, w trójkącie dramatycznym Karpmana wyróżnia się trzy
role występujące w grze: Prześladowcę, Ratownika i Ofiarę.
Przykładami gier Prześladowcy mogą być gry „Krytyk" i „Tu cię
mam, ty sukinsynu (TCMTS)". Osoba grająca w „Krytyka" nieu-
stannie poszukuje czyichś skaz i niedociągnięć. Ktoś grający w
TCMTS atakuje inną osobę, która popełniła jakiś błąd. Celem
tych gier jest bronienie się przed własnym poczuciem
nieadekwatności i usprawiedliwianie swego zachowania.
Przykładami gier Ratownika mogą być gry: „Ja tylko próbuję ci
pomóc (JTPCP)" i „Dlaczego ty nie...?". W JTPCP dawana jest
rozsądnie brzmiąca rada, która następnie odrzucana jest przez
pacjenta manipulującego tak, aby zanegować radę, a winą za to,
poprzez grę w „Zobacz co mi zrobiłeś" lub w „Zobacz jak bardzo
się staram", obciążyć terapeutę. W grze „Dlaczego ty nie...?"
pacjent udaje, że pragnie pomocy i rady, ale później rozgrywa
komplementarną grę w „Tik, ale..." odrzucając każdą radę i
znajdując powody, dla których jest ona nie do przyjęcia.
Przykładami gier Ofiary są gry: „Zobacz, jak bardzo się staram" i
„Dlaczego to zawsze przydarza się właśnie mnie?". W tej pierwszej
osoba może nadmiernie pracować, być zawsze ć ostępna, myśleć o
innych i występować z niechcianymi propozycjami, a potem mieć
poczucie, że jest do niczego, gdy jej wysiłki nie przynoszą
rezultatu. Dobrym
11
Inaczej: ekonomikę (przyp. M.M.).
przykładem gry w „Dlaczego to zawsze przydarza się ■>•. śnie
mnie" jest pacjent, który nie ptaci lub ociąga się z c . cenieni
rachunków. Jest to przykład zachowania pasywr -agresywnego i w
tym przypadku terapeuta jest zachęto do wejścia w grę w pozycji
Ofiary.
Terapia
Cassius pisze, że kiedy pracuje z bioenergetyką, wykorzy-stuje
Analizę Transakcyjną jako główny system teoretyczny. Korzysta
również wiele z terapii Gestalt oraz z własnych eklektycznych
syntez innych systemów terapeutycznych. Zwraca uwagę
pacjentowi, że stanowi on sumę zacho-wań, myśli i uczuć
wiążących się z jego stanami Ja. Wszy-scy pacjenci Cassiusa
rozpoczynają terapię od kontraktu wspólnie ustalonego planu
postępowania. W terapii pa-cjent, który doświadcza napięcia w
górnej części pleców proszony jest, aby wyobraził sobie, że to
napięcie jest jed-nym z jego rodziców i żeby mówił bezpośrednio
do niego w czasie teraźniejszym. Pacjent może zacząć rozumieć
w jaki sposób wykorzystuje swego uwewnętrznionego Ro dzica,
aby wzbudzać napięcie w Dziecku. Zachęcany jest do
uświadomienia sobie, na ile jego skrypt życiowy, saty-
sfakcjonujący lub nie, zakorzeniony jest w strukturze ciała i
podtrzymuje ją (skrypt ciała). Dowiaduje się, w jaki spo-sób
wczesne warunkowanie i doświadczenia doprowadzone do
decyzji skryptowych, widocznych w ograniczenia jego
oddechu, ruchów i ekspresji. Dalsze odkrycia dok nu ją się, gdy
pacjent spostrzega, że jego decyzje skryptów są odpowiedzią na
emocje i zachowania jego rodziców roz-poznawane jako zakazy i
atrybucje. Uczy się, że jego wcze-sne decyzje powstały jako
rozwiązania umożliwiające prze-trwanie. Na przykład dziecko,
które odczuwało zagroże-nie swej egzystencji, mogło zamrozić się
fizycznie, aby p: radzić sobie z wewnętrznym przerażeniem.
Pacjent może także rozpoznać, w jaki sposób gry i powtarzające
się se-kwencje wydarzeń (rozgrywających się poza świadomości
Dorosłego) prowadziły do negatywnych emocji i krystaliz: wałv
się w jego strukturze fizycznej. Gry stanowią odrw rżenie tego, co
działo się źle w związku ze skryptem, pa-
cjent odtwarza swoje gry (obrony) mając za każdym razem
nadzieję, że tym razem znajdzie nowe rozwiązanie stareg.
problemu. Przyczyna, dla której wielu pacjentów z niesy.
tysfakcjonującym skryptem odtwarza swój pierwotny pro
blem, leży w tym, że pragną oni ponownie przywrócić sv.-.
symbiotyczne potrzeby. Te nierozwiązane relacje symbio-tyczne
są odbiciem niezaspokojonych potrzeb Dziecka. Na-przykład
osoba obciążona, która pragnie uwolnić się, może wpędzić się w
pułapkę, czując się uwikłana i kontrolowar w każdym związku.
Poczucie bycia obciążonym jest podtrzy mywane w strukturze
fizycznej i zakłóca naturalny rozw,:
Zakazy i atrybucje przerywają swobodny przepły. energii
do Dziecka pacjenta. Oczy, usta, dłonie i ramio-doświadczającego
potrzeb dziecka nie są używane c sięgania po to, czego
chce, a także nie odrzucają tego czer - nie chce. Nogi mogą być
stawiane niepewnie odzwierciedlając brak zdolności Dorosłego do
wspierania Dzieo. podczas biegania czy kopania. Mimika może
być zamrożona przez wewnętrznego Rodzica tłumiącego łzy,
śmiech i inne uczucia Dziecka. Nieautentyczne uczucia dziecka
(emocje zastępcze) mogą być zapisane w postaci wzorów trzy-
mania ciała, Emocje te oraz powtarzające się sekwencje
zachowań (gry) pojawiają się ponownie, by utrwalić rupiecia
fizyczne i wzmocnić wczesne decyzje. Celem tera:-
 Według Josepha Cassiusa
jest wydobycie na jaw i odebranie ważności wczesnym decyzjom,
a także ich zmiana przy wsparciu ze strony terapeuty.
Jednocześnie uwalniane są charakter ciała i zbroja mięśniowa
(skrypt ciała), dzięki czemu może nastąpić rzeczywista zmiana.
W następnej części autor krótko opisuje różne typy charakteru
i pokazuje, jak można wykorzystać bioenergetykę w ramach
Analizy Transakcyjnej.
Źródła
Zgodnie z koncepcją Reicha ciało człowieka przecina po-
przecznie, od przodu ku tyłowi, siedem obręczy, które wpływają
na jego funkcjonowanie i sposób bycia w świecie. Ich
podstawową funkcją jest stabilizacja spontanicznego przepływu,
w górę i w dół ciała, metabolicznej energii życiowej, co chroni
przed zalewem, rozpadem bądź zniszczeniem. Stabilizacja
przepływającej pionowo energii życiowej jest „decyzją o sposobie
przetrwania" w skrypcie życiowym i staje się somatyczną
komponentą skryptu. Decyzja o „przetrwaniu" podjęta przez
Dziecko jest podtrzymywana w obrębie tkanek ciała przez iluzje
psychiczne, będące realnością Dziecka oraz gry i emocje
zastępcze (mechanizm obronny Dziecka).
Reich odkrył, że bezpośrednia, systematyczna mobilizacja
opancerzonego ciała rozpoczynająca się od segmentu ocznego
(oczy) i schodząca w dół poprzez segment oralny (usta), szyjny,
piersiowy (klatka piersiowa), przeponowy, brzuszny i miednicowy
może doprowadzić do czasowego rozpadu obron pacjenta (gier,
emocji skryptowych i pozycji życiowych) i przywrócenia
świadomości ich źródeł w Dziecku. Warstwy charakteru czy tez
somatyczna komponenta skryptu ulega dekompensacji, kiedy
pacjent poprzez głębokie oddychanie, ruch i bezpośredni nacisk do-
świadcza wzmożonej mobilizacji energii. W konsekwencji
pojawia się intensywna ulga emocjonalna, wywołująca zasadniczą
zmianę w Dziecku. Zapomniane decyzje dotyczące przetrwania, lub
emocje-gumki'2 pojawiają się często na powrót w świadomości.
Proces ten jest stopniowy i musi być wspierany przez odpowiednią
ochronę podczas terapii. By dojść do tego, co Wilhelm Reich
definiuje jako „charakter genitalny", i uzyskać zdolność
samoregulacji, należy doprowadzić do energetycznej równowagi
stanów Ja. Charakter genitalny może być opisany jako
równoważnik pozycji życiowej: „ja jestem OK, Ty jesteś OK".
Dojście do niego wymaga zdolności pełnego przeżywania orgazmu,
bez której jednostka nie jest zdolna do „wyjścia poza serce i głowę"
w relacji z kochaną osobą. Pełna reakcja organi-zmiczna lub
potencja orgastyczna związana jest z odzyskaniem spontanicznej
pulsacji i ruchów w całym ciele podczas oddychania.
Aleksander Lowen wraz z John Pierrakosem i Wiliamem
Wallingiem, uczniami Wilhelma Reicha, rozwinęli analizę
bioenergetyczną, stanowiącą rozszerzenie wcześniejszych prac
klinicznych Reicha nad strukturą charakteru. Pominęli oni
kontrowersyjne prace Reicha dotyczące energii orgone na
poziomach komórkowym i kosmicznym. Lowen rozwinął teorię
Freuda, Ferencziego i Reicha tworząc swoje własne koncepcje
bioenergetyczne, równoważące niektóre za-
'- Emocje-gumki są to takie emocje, które pojawiają się w sytuacji
stresowej podobnej pod jakimś względem do bolesnej Sytuacji
z wczesnego dzieciństwa. Ponieważ w rzeczywistości są one
„emocjami z przeszłości" mogą być niezrozumiale zarówno
dla otoczenia jak i dla przezywającej je osoby (przyp. M.M.).
57
sady i techniki kliniczne Reicha oraz podkreślające ugrun-
towanie, zgodne z nowoczesną, psychoanalityczną teorią ego.
Akcentuje on zasadę, że zbroja mięśniowa musi być analizowana
w kierunku z góry na dół, jednakże uważa, że w tym samym
czasie konieczne jest mobilizowanie siły ego w kierunku
odwrotnym. Daje to pacjentowi możliwość nawiązania kontaktu
z tym, jak stoi, jak się porusza w świecie i jaki ma kontakt z
podłożem, /. realnością życia. Stanowi to równoważnik
wzrastającego kontaktu ze stanem Ja-Dorosły.
Oprócz bezpośredniego kontaktu ciała i pasywnych oraz
aktywnych pozycji wykorzystywanych przez uczniów Reicha,
bioenergetyka podkreśla znaczenie samodzielnych ćwiczeń
obejmujących statyczne i dynamiczne pozycje w polu
grawitacyjnym. Ponadto techniki werbalne, syntetyzujące terapię
Gestalt, Analizę Transakcyjną i analizę charakteru oraz
bioenergetykę, mogą zostać zintegrowane — tak w pracy
indywidualnej, jak i grupowej — dla uwolnienia skryptu ciała. Po
zawarciu kontraktu głównym celem terapii w procesie uwalniania
skryptu ciała jest mobilizacja świadomości ugruntowania oraz
swoich psychicznych ograniczeń dotyczących możliwości
gromadzenia i koncentrowania energii. Istotne jest
zmobilizowanie energii metabolicznej pacjenta do szybkiego i
dynamicznego przepływu w trakcie sesji terapeutycznej.
Terapeuta może czuć i obserwować, gdzie energia jest
zablokowana, a także określić głębokość impasu odbijającego się
w braku ugruntowania. Musi odkryć, co i jak pacjent robi, aby
zablokować oddychanie, a następnie zobaczyć, na ile — w kate-
goriach postawy, struktury i ruchu — zintegrowane jest ciało
pacjenta; może wreszcie odtworzyć rozwojowa historię
problemów, które doprowadziły pacjenta do utworzenia takiego
skryptu a następnie zdecydować, w jaki sposób należy pracować z
nim, aby osiągnąć cel terapeutyczny. Pomocne w uświadomieniu
sobie przez pacjenta bloków emocjonalnych lub obron, takich jak
gry nastawione na unikanie, emocje zastępcze i nierozpoznania,
mogą być pozycje i ruchy „stresowe". Gdy ustępują chroniczne
ograniczenia oddychania, przykurcze mięśni i blokady energii,
jasno wyłaniają się wzory życia pacjenta. Staje się on świadomy
faktu odcięcia od przepływającej przez niego energii. Pozycje
stresowe, oddychanie i ruci-.\ mogą przyspieszać przepływ energii
odczuwanej jako pulsacje, wibracje i drżenia. Pacjent zaczyna
wówczas doświadczać więcej uczuć w swoich stopach, nogach,
miednicy i w pozostałych częściach ciała. Bioenergetyka kładzie
nacisk na odzyskiwanie zdolności Dziecka Spontanicznego do
odczuwania przyjemności, radości, własnej twórczości i istnienia,
wskazując także na to, że pacjent rozwija równocześnie zdolności
Dorosłego (ugruntowanie) do podtrzymywania i ochrony swego
Dziecka Spontanicznego.
Przykłady technik
bioenergetycznych
Głównym spontanicznym ćwiczeniem mającym pomóc pa-
cjentowi wejść w kontakt ze swym ugruntowaniem, jest pasywny
ruch stresowy, podczas którego stoi się w rozkroku, ze stopami
w odległości 15 do 45 cm, z palcami stóp zwróconymi do
wewnątrz, ugiętymi kolanami, głową trzymaną prosto i dłońmi
zaciśniętymi w pięści, opartymi w okolicach krzyża, wyginając
ciało w łuk tak, aby odczuć napięcie mięśniowe. Pozycja ta,
jeśli ciało jest zin-
58 Uwolnienie od skryptu ciała...

tegrowanc, powinna mieć formę doskonałego łuku, roz- z terapeutą. Kładzie się nacisk na osiągnięcie głębszego od-
poczynającego się od środka stóp i idącego do środka ramion. prężenia i zwiększenie przepływu energii z obszaru glowv i
Napięcia i brak integracji w ciele znajdują swoje odbicie w ramion w kierunku miednicy i nóg.
zniekształceniach lub załamaniu łuku. Przykładem takiej
nieprawidłowości może być cofnięcie miednicy lub odchylenie
głowy w jedną stronę albo też niemożność ugręcia kolan. Gdy
pacjent wykonuje to ćwiczenie poprawnie, oddychając i wydając Temperatura ciała i jego naładowanie
dźwięk, zaczyna w trakcie naciskania piętami odczuwać coś na
kształt połączenia z podłożem i przepływ energii w postaci (poziomy pobudzenia)
wibracji przebiegających przez jego ciało. Załamanie łuku Terapeuta wyciąga wnioski o poziomie naładowania
nieodmiennie prowadzi do bólu, zakłóceń i przerwania wibracji. poszczególnych segmentów ciała, zwracając szczególna uwagę
Aby zmniejszyć stres podczas budowania przepływu energii lub
na głowę, twarz, tors z ramionami, brzuchem, plecami i klatką
podczas zmęczenia, prosi się pacjenta o pochylenie w przód, z
piersiową oraz obszar miednicy (seksualny). Różnice między
kolanami lekko ugiętymi, stopami rozstawionymi dość szeroko,
tymi segmentami są istotne przy odtwarzaniu skryptu ciała.
piętami na zewnątrz i końcami palców rąk dotykającymi podłoża
Dotykanie różnych obszarów może pomóc w sformułowaniu
w czasie rozładowywania energii, z pośladkami wypchniętymi w
hipotez dotyczących tego, czego pacjent doświadcza, i w jaki
górę przy wydechu.
sposób wpływa to na ciepło i chłód ciała. Gdv pobudzenie
Inna lowenowska pasywna pozycja stresowa wymaga użycia
powierzchni jest niższe, a ciało chłodniejsze (niedoładowanie),
stołka, na którym pacjent leży wygięty w tył, trzymając się dla
dany segment ciała może być słabo naładowany. W przypadku
równowagi krzesła, przy czym jego stopy dotykają podłoża. W tej
fragmen-tacji niektóre obszary mogą być ciepłe, a niektóre
pozycji prosi się go o głębokie oddychanie. Obserwując sposób,
chłodne. Gdy przepływ energii pacjenta następuje od dołu ku
w jaki pacjent oddycha, doświadczony terapeuta może zobaczyć,
gdzie ulokowane są napięcia mięśniowe i bloki. Może także, górze, dolne partie jego ciała mogą być chłodniejsze. Z drugiej
wykorzystując techniki AT i Gestalt, poprosić pacjenta o wejście strony przy zgęszczonej strukturze ciała pacjent może odczuwać
w kontakt z Dzieckiem i zbadanie jego znaczenia. Aktywne ruchy chłód w głowie, dłoniach i stopach, a ciepło w torsie. Terapeuta
ciała i bezpośrednie interwencje na poziomie ciała z pozycjami powinien sprawdzić znaczenie skryptowe genitaliów, oczu i
bioenergetycznymi są użyteczne w analizie regresyj-nej. innych punktów kontaktu, takich jak stopy i dłonie pacjenta.
Doświadczenie to może pomóc niektórym pacjentom
przezwyciężyć zakazy rodzicielskie dotyczące dotykania,
patrzenia i poruszania się.

„Koszulki" i wzorce zatrzymywania

Iluzje, negatywne projekcje i idealizacje neurotycznej struktury
charakteru są uważnie analizowane w trakcie terapii, ponieważ są
one zakotwiczone w fizycznej strukturze, określanej czasem w
terminologii AT — „koszulką" (sweetshirt).13 Odpowiada to
pojęciu oporu Dziecka przed zmiana. By osiągnąć sukces
terapeutyczny, zarówno pacjent jak i terapeuta muszą rozpoznać
ramy odniesienia podtrzymujące symbiotyczny dramat, chroniące
strukturę charakteru lub homeostazę skryptu w ciele.
Nie ma czystych typów charakteru, choć jeden z wzorców
może być dominujący. Kombinacja różnych typów charakteru
sprawia, że skrypty są niepowtarzalne.
Postawa ciała i wzorce oddychania
Podczas pracy z ciałem terapeuta radzi pacjentowi, aby włożył
coś wygodnego, np. strój kąpielowy lub szorty, a także by zdjął
buty oraz skarpetki. Umożliwia to badanie postawy ciała
pacjenta, co może ujawnić różnorodne problemy, takie jak
zablokowanie kolan, zapadnięcie lub skurczenie pewnych
obszarów, a także wzajemne relacje poszczególnych części.
Przez około 10 minut obserwuje się proces oddychania pacjenta,
rejestrując jego kontakt z oddechem, a także sposób
nawiązywania i zrywania kontaktu
13
Termin koszulka rozumiany jest współcześnie jako motto, sy-
gnalizowano werbalnie lub niewerbalnie przez osobę, dzia-
łające jak ukryte zaproszenie do gier lub emocji zastępczych
(przyp. M.M.).
Ugruntowanie
Podłoże równa się ziemi i jest symbolem Matki. Sposób, w jaki
ktoś stoi, mówi o wczesnym stosunku Dziecka do Matki.
Stopień bezpieczeństwa, jaki zapewniała Dziecku ta relacja, i
sposób, w jaki Dziecko zostało w niej określone, uwidacznia się
fizycznie w codziennych transakcjach niewerbalnych z innymi.
Chroniczne napięcia mięśniowe w stopach, nogach, pasie
miednicowym i reszcie ciała odzwierciedlają słaby kontakt
Dziecka z podłożem. Tak więc, ponieważ Dziecko jest
ciałem, wysokie podbicie i wąskie stopy oznaczają ucieczkę od
podłoża, natomiast płaskie stopy i zapadnięte łuki — niezdolność
Dziecka do ruchu i oderwania się od podłoża. Napięcie lub
chroniczne skurcze w mięśniach nóg, ud, łydek, w mięśniach
odwodzących (nbductors) i ścięgnach udowych również odzwier-
ciedlają ograniczenie ruchu i ekspresji u Dziecka. Aby
właściwie rozładować napięcie, pracy z ciałem towarzyszyć
musi rozwiązanie problemów skryptowych będących jego
podłożem. Pozostawanie w kontakcie z ciałem (Dzieckiem)
oznacza posiadanie funkcjonalnego Dorosłego, świadomego sił
wewnętrznych i pośredniczącego między nimi. W miarę poprawy
jakości kontaktu z podłożem człowiek odczuwa swoje stopy jako
silnie o nie wsparte i może używać swego Dorosłego dla
podtrzymywania samodzielności Dziecka, zamiast podejmować
próby wskrzeszenia nierozwiązanej symbiozy (zależności).
Kiedy pacjent nabiera świadomości swojego ugruntowania, czyli
tego, w jaki sposób stoi, wzmacnia to funkcjonowanie Dorosłego.
 Według Josepha Cassiusa
Oddychanie
Oddychanie jest także rzeczą podstawowa dla rozwiązywania
zagadnień skryptu. Jest to aktywny proces obejmujący wdychanie,
czyli wsysanie powietrza przez Dziecko. Sposób, w jaki człowiek
oddycha, odzwierciedla uczucia Dziecka na lemat jego prawa do
otrzymywania tego, czego chce. jeśli jest to akt agresywny,
odbija męska tożsamość dziecka. Poważne zaburzenia oddechu
w Dziecku przerażonym, takim jak Dziecko w schizofreniku,
znajdują swój wyraz w klatce piersiowej, zapadniętej w pozycji
wydechu. U schizofrenika wdychanie jest ograniczone, a
mięśnie ściany klatki piersiowej, przepony i gardła wydaja się
sparaliżowane. Częściowe unieruchomienie odruchowych,
automatycznych funkcji ciała pozostaje w związku z wczesnym
doświadczeniem przez Dziecko przerażenia, doświadczeniem
mającym związek z zagrożeniem jego egzystencji. W nerwicy
natomiast klatka piersiowa może wydawać się nadmiernie wydęta
w pozycji wdechu, a pełny wydech doświadczany jest jako coś
trudnego. Wydychanie, takie jak w ekspresji gniewu, powoduje u
Dziecka przestrach. Dlatego wstrzymuje ono oddech, jak gdyby po
wypuszczeniu powietrza nie było w stanie nabrać go ponownie. W
miarę postępów pracy terapeutycznej zagadnienia skryptu stają się
wyraźne.
Głos
Użycie głosu pomaga wyzwolić oddychanie od napięcia, które je
ogranicza. Otwarcie się Dziecka na dźwięk odzwierciedla jego
uczucia i jest wskaźnikiem jego funkcjonowania. Kiedy Dziecko
adaptuje się do swego doświadczenia poprzez ograniczenie
krzyku, płaczu i pisku, powoduje to napięcie mięśniowe
ograniczające w konsekwencji jego oddychanie. Przyzwolenie na
danie upustu dźwiękom może być zapoczątkowane za pomocą
uciskania14 przednich mięśni pochyłych (anterior scnlenc
muscles), podczas gdy osoba wydaje dźwięk. Kiedy krzyk staje
się odruchowy, uczucia przepływają od czubka głowy do spodu
stóp, powodując zwiększenie świadomości ciała.
Chroniczne napięcia mięśni (bloki) hamują swobodny,
podłużny przepływ energii (Dziecko Naturalne) oraz pobudzenia
w ciele i są widoczne w zniekształceniu formy ciała i ruchu. W
bioenergetyce określane są one jako wzorce za-trzyniyioania
(holding patterns) i pozostają w związku z tym, co w kategoriach
Analizy Transakcyjnej nazywa się wczesnymi dyrektywami
scenariusza (anty icript dircctivcs).
Istnieje pięć podstawowych wzorców „zatrzymywania",
powodujących powstanie pięciu typów charakteru. Chociaż typy
czyste są bardzo rzadkie, to danego człowieka charakteryzować
może jeden wzorzec dominujący, odzwierciedlony w jego
postawie, ekspresji i skrypcie ciała. Istnieje hierarchia łych
pięciu wzorców: schizoidalny, oralny, psychopatyczny,
masochistyczny i sztywny, a każdy jest obroną przed dylematem z
poprzedniego stadium rozwojowego. W następujących niżej
opisach pięciu typów charakteru zidentyfikowanych jako skrypty
ciała użyto fikcyjnych postaci, aby pokazać ich typowe problemy
życiowe i sposób terapii. Każdej analizie lowarzyszy diagram
omówionego
żeby to wykonać prawidłowo, konieczna jest szczegółowa
wiedza anatomiczna! (przyp. .VI.M.).
59
typu budowy ciała oraz streszczenie zawierające najistotniejsze
czynniki.
Charakter schizoidalny:
fragmentaryczny skrypt ciała
Pierwszym wzorcem zatrzymywania jest struktura schizoidalna,
gdzie ciało wydaje się „pokawałkowane". Typowym przykładem
tej struktury jest pacjent imieniem Phil. Kiedy Phil był małym
dzieckiem, jego matkę przerażała odpowiedzialność związana z
wychowywaniem go. Wynikiem jej przerażenia było to, że
komunikowała ona Dziecku Naturalnemu Phiia ukryty przekaz
zakazujący wszelkich przejawów życia i złości. Ojciec Phila
pokazał mu, jak reagować na lęk matki przed odpowiedzialnością
poprzez bycie przestraszonym, wypieranie gniewu w stosunku do
niej i unikanie bliskości z nią. Ojciec unikał również kontaktu z
Philem i właśnie jego pasywno-zależny i skryty sposób bycia
przesunął ciężar odpowiedzialności za Phila na jego matkę. Aby
poradzić sobie z lękiem przed byciem zniszczonym przez
przestraszone Dziecko matki i przez własną intensywną
wściekłość na nią za to, że go odrzuca, Phil „zamroził się" i
„zebrał się w sobie" fizycznie w celu uniknięcia konieczności
radzenia sobie ze swym intensywnym strachem. Zalecenia dla
Dziecka Phila otrzymane od rodziców brzmiały: Nie istniej, nic
bądź blisko, nic czuj złości, nie miej potrzeb, nic wyrażaj siebie,
jego lęk przed samoekspresją był rezultatem ciągłych zimnych,
mechanicznych i ambiwalentnych reakcji ze strony odrzucającego
Dziecka Przystosowanego jego rodziców. Rezultatem tych
doświadczeń z dzieciństwa była wczesna „decyzja", żeby nie
zadawać bólu ani nie dać się wzruszyć sprawami innych. Introjek-
tował nienawiść i strach swojej matki jako R.odzica Krytycznego
i reprojektował swój gniew na innych, co w rezultacie
zintensyfikowało jego przerażenie i wściekłość na nich, za-
ciskając i unieruchamiając go za pomocą katastroficznych
przewidywań unicestwienia.
Phil jest teraz dwudziestoczteroletnim, skrytym mężczyzną,
odizolowanym od bliskich kontaktów z innymi, nie reagującym,
dopóki ktoś drugi nie skonfrontuje się z nim. Ma silne
przekonanie, że jeśli zbliży się zbyt blisko do członków grupy,
zostanie zraniony albo zniszczony; inwestuje więc energię w
zachowanie dystansu i powstrzymywanie się od ekspresji.
Usprawiedliwia swoje zachowanie za pomocą struktury gry. Nie
akceptuje głasków, których potrzebuje, gdyż zaakceptowanie ich
oznaczałoby bliskość, aktywizującą paranoidalne lęki przed
unicestwieniem jego Dziecka Przystosowanego.
Opis fizyczny
Ciało Phila wydaje się wąskie i ściśnięte, a jego głowa, tułów i
nogi ułożone są w stosunku do siebie pod kątem. Talia dzieli jak
gdyby jego ciało na połowę — spowodowane jest to widocznym
w tym rejonie napięciem. Oczy wydają się niezogniskowane i
nieufne, ma trudności z zachowaniem kontaktu wzrokowego.
Szyja jest wydłużona, napięta i ściągnięta. Ogólnie biorąc, jego
słaby kontakt z rzeczywistością odbija się w braku energii w
peryferyjnych punktach kontaktu.
W pozycjach stresowych ujawnia się brak integracji i nie-
skoordynowanie w ciele. Phil opisuje swoją głowę jako
odczuwaną oddzielnie od ciała; mówi też o głębokim napięciu w
małych mięśniach wokół nasady czaszki, stawów
60 Uwolnienie od skryptu ciała...

Niska wydolność energetyczna i Kiedy Phil był juz gotów rozluźnić swoje intensywne trzymanie się,
wyraźny brak l.\cznośa. Głowa dano mu przyzwolenie na wyrażenie niezaspokojonej tęsknoty poprzez
wydaje się nie być w zgodzie z wyciąganie ramion do innych członków grupy i uczenie się
ciałem. Twarz-maska o
przyjmowania glasków, które poprzednio odrzucał. Jego Dziecko
nieobecnym spojrzeniu,
zaznaczona segmentacja. potrzebowało także przyzwolenia na otworzenie gardła i uwolnienie
tłumionego krzyku. Ułatwiono to pr/.e/. nacisk dłoni na przednie mięśnie
Ciało wąskie i ściśnięte, pochyłe (anterior scalene muscles) jego szyi. Głębokie napięcia w
„pęknięte" w talii. Chroniczne
miednicy Phila zostały uwolnione i rozluźnione przez zastosowanie
napięcie w podstawie czaszki,
barkach, mied-nicy i stawach odpowiedniego naciskania na obszar miednicy. W miarę postępu terapii
biodrowych blokuje przepływ Phil nauczył się w końcu wyrażać swoje tęsknoty i frustracje bez lęku
energii. przed konsekwencjami. Wzmogła się jego umiejętność proszenia o
giaski, których potrzebował. Jednym z ćwiczeń było wyciąganie ramion
Jedna strona ciała nie jest w
dla nawiązania kontaktu z innymi członkami grupy i proszenie o głaski,
zgodzie z druga.
których potrzebował. Po zawarciu z Philem kontraktu terapeuta użył
swego własnego Rodzica Ochraniającego dla zaspokojenia potrzeby
Kierunek przepływu energii: ze kontaktu u Phila aż do czasu, kiedy ten inkorporował Rodzica
środka na zewnątrz. Ochraniającego dla swego wewnętrznego Dziecka. Strategia ta zwalczyła
lęk Dziecka przed unicestwieniem przez Dziecko Szalone Rodzica.
Linia przerywana pokazuje brak „Zapisy" zostały w terapii zmodyfikowane i Phil był zdolny do podjęcia
naładowania energetycznego redecy?,ji o swoim prawie do istnienia.
oraz pękniecie energetyczne
między dwoma połowami dala
(w talii).
Charakter oralny: potrzebujący skrypt
Linia podwójna pokazuje
obszary gromadzenia się ciała
Rys. 1. Schizoidalna struktura Drugim bioenergetycznym wzorcem zatrzymywania jest typ oralny, który
charakteru charakteryzuje „uczepianie się" czegoś za wszelką cenę. Doskonałym
przykładem takiej struktury potrzebującej jest Dave, gdyż jego
nóg, barków i miednicy. Jego skóra wydaje się cienka i nie-doladowana, a podstawowa trauma ma związek z brakiem fizycznego i emocjonalnego
oddychanie jest płytkie. odżywiania w stadium oralnym. Agresywne15 ruchy jego Dziecka w czasie
pierwszego roku życia, „wczepianie się", sięganie po głaski iub bodźce,
sfrustrowane były z powodu nieobecności rodziców. Rodzice rozwiedli
Terapia się, kiedy miał pięć lat, a matka opuściła go, kiedy miał iat siedem,
Phil po raz pierwszy zetknął się z terapią indywidualną i grupową, kiedy umieszczając Daye'a w domu dziecka. Podjął wtedy decyzję „Nie za-
miał dwadzieścia dwa lata. W terapii położono nacisk na wzmożenie ufam nigdy nikomu ani nie zbliżę się więcej do kobiet, bo znowu zostanę
uczuć poprzez nasilenie naładowania energetycznego i oddychania, aby opuszczony". Na przekór tej decyzji miał jednak skłonność do
ujawnić bloki przerywające przepływ energii w Dziecku Phila. Terapeuta „uczepiania się" złych związków, w których trwał do granic
zdawał sobie sprawę z tego, że Phil zintegrował matkę jako Rodzica wytrzymałości, co powodowane było lękiem przed samotnością i
Krytycznego, aby podtrzymywać zakazy dotyczące bycia żywym opuszczeniem. Dla podtrzymania swego skryptu gTał w „Gwałt", w
(przekaz „Nie istniej"). Terapeuta pomógł mu doświadczyć swego ciała „Gdyby nie ty" i w „Zobacz, jak bardzo się staram"; robi! to dla obrony
przez wejście w kontakt z kostnymi obszarami stawów i podkreślenie przed groźbą opuszczenia i aby zmniejszyć ogromną wściekłość w swoim
pozycji ugruntowujących. W ten sposób Phii był w stanie wejść Dziecku Przystosowanym. Wczesne przekazy niewerbalne, jakie
ponownie w posiadanie swego ciała. Terapeuta pomógł mu także w otrzymywał od rodziców i które wzmacniał za pomocą gier, brzmiały:
wyzwoleniu morderczej wściekłości jego zin-ternalizowanego Rodzica „Nie istniej; nie myśl; nie ufaj; nie bądź sobą; nie czuj tego, co czujesz".
Krytycznego i Dziecka Przystosowanego za pomocą skręcania ręcznika, Jego pozycja życiowa była przede wszystkim depresyjna: „Nie jestem
walenia rakietą tenisową w materac i innych technik bioenergetycznych OK, bo w przeciwnym wypadku nie opuściliby mnie" oraz „Zwłaszcza
przeznaczonych do oczyszczenia się z ukrytych uczuć. Aby pomóc kobiety nie są OK, bo mnie opuszczają". Odgrywał ponownie dramat ze
Dziecku Phila w uwolnieniu się od obronnej samowystarczalności i siły swego dzieciństwa, wybierając kobiety zaburzone, które go opuszczały
woli, za pomocą której ściskał się i unieruchamiał, terapeuta zastosował albo też takie, które ze względu na brak zaufania własnego Dziecka sam
bezpośrednie naciskanie za pomocą kłykci na mięśnie w szczękach po odpychał.
obu stronach (massctcr mucles). Ruchy ugruntowujące wydatnie
pomogły Philowi potraktować swego Dorosłego jako obiekt katektyczny i
wzmóc kontakt z rzeczywistością.
15
Agresja — wykonanie ruchu lub sięgnięcie po coś dla zaspokojenia
swoich potrzeb, przeciwstawność bierności (chodzi tu o agresję w
Ponieważ granice stanów Ja u Phila były już i tak rozmyte, terapeuta rozumieniu Reicha) (przyp. M.M.).
unikał przedwczesnej ekspresji uczuć aż do chwili, gdv ustaliła się
kontrola społeczna Dorosłego, głównie dzięki krystalizacji granic
stanów Ja.
 Według Josepha Cassiusa
Opis fizyczny
Dave ma wydłużone, szczupłe, niedojrzałe ciało ze znacznym
wgłębieniem w okolicy mostka (czasami oralność manifestuje się
wypukłością w tym obszarze). Mięśnie między barkami są słabe,
jednak jego głowa i twarz wydaja się nasycone energią. Z powodu
dotkliwego niedosytu tego, czego mu było potrzeba w okresie
dzieciństwa, Dave wygląda jak wysoki, pusty worek o sflaczałym
korpusie. Jego ramiona zwisają bezwładnie, wyraz oczu jest taki,
jak gdyby chciał „wypić" tego, na kogo patrzy — co można łatwo
pomylić ze „spojrzeniem pełnym miłości". Ramiona i nogi są
zimne; przepływ energii do nich wydaje się odcięty. Skórę ma
bardzo białą a na ciele nie widać żadnego owłosienia- Gdy stoi,
jego kolana kierują się ku sobie; wygląda, jak gdyby z trudnością
trzymał się na nogach.
Slaby przepływ energii w
kierunku peryferii.
Długie, szczupłe ciało o
niedorozwiniętych
mięśniach. Oddychanie
odcięte lila zabicia uczuć.
Zdarza sie zapadniecie
lub wypukłość w okolicy
mostka.
Mała miednica, brak
owłosienia ciała, dlome i
stopy mogą być małe i
przypominać płatki
kwiatu.
Sztywne sławy. Sztywne
kolana, które mogą, być
skierowane ku sobie, aż
do zetknięcia, aby
uzyskać dodatkowe
podparcie.
Brak energii i siły w
niższych partiach ciała.
Linia przerywana ozna-
cza kierunki i obszary
zredukowanego
przepływu energii.
Rvs. 2. Oralna
struktura
charakteru
Terapia
Niewerbalne błaganie Dave'a skierowane do członków grupy i do
terapeuty brzmi: „Dajcie mi to, jesteście mi to winni". Dave nie
jest w stanie domagać się od innych pomocy w sposób
bezpośredni i często „prosi" o ratunek — nic nie robiąc. Kiedy
nie otrzymuje pomocy, gdyż prosi o nią na poziomie
psychologicznym, ,ń zaczyna odczuwać złość, którą skierowuje do
środka, wytwarzając poważną depresję. Opisuje siebie jako osobę
bardzo zależną i samotną, mówi także o uczuciu wewnętrznej
pustki. Aby określić się w opozycji do swojej tęsknoty i smutku,
próbuje odgrywać rolę osoby niezależnej, proponując opiekę nad
"' Niejawnym (przyp. IM..VI.).
61
innymi. To zachowanie przejawiane w grupie pozwala mu
odsunąć własną potrzebę, żeby ktoś się nim opiekował. Z
powodu niskiego poziomu energii Dave ma skłonność do
wycofywania się z udziału w grupie i nie prosi o wsparcie
głaskami, którego potrzebuje. Zachowanie to wzmacnia także jego
bierność w podejmowaniu decyzji i w działaniu. Davc podjął
kontrakt terapeutyczny mówiący o tym, że będzie ćwiczył sięganie
— w sensie fizycznym i werbalnym — po głaski, których
potrzebuje (było to dla niego trudne, niezależnie od części ciała,
którą wykorzystywał w tym celu). W czasie sesji
terapeutycznych jego regre-sywne potrzeby związane z
odżywianiem zostały zaspokojone za pomocą symulowanego i
prawdziwego karmienia butelką. Praca regresywna wykazała, że
Davc potrzebował Rodzica Ochraniającego. W czasie terapii
bezustannie kładziono nacisk na zachowania i ruchy agresywne, a
Dave ćwiczył sięganie i proszenie o potrzebne mu głaski. Dzięki
ruchom ugruntowującym i pozycji łukowatego mostka z ciała
wzmógł się przepływ energii w ramionach i nogach Dave'a. Był
teraz w stanie dać upust głosowi i wyrazić za pomocą walenia
rakietą tenisową w materac głęboko ukrytą złość przeciw matce.
W związku ze zwiększonym przepływem energii jego ciało
zaczęło się rozrastać. Dave zaspokoił swoje potrzeby doznawania
opieki z chwilą, gdy był w stanie zinternalizować Rodzica
Ochraniającego terapeuty i użyć go do dawania głasków zarówno
swemu Dziecku, jak i innym ludziom. Sukces terapii Dave'a pole-
gał na tym, że zmienił on swoją dawną decyzję, żeby nie ufać
ludziom (zwłaszcza kobietom) i nie zbliżać się do nich, na decyzję
następującą: „Będę ufał niektórym ludziom obu płci i zbliżał się
do nich". Dave zrezygnował z negatywnych aspektów swego
skryptu wyrzekając się gier podtrzymujących odsuwanie i
pozbywanie się ludzi, zwłaszcza płci przeciwnej, a także przez
rozwinięcie związku z kobietą, której mógł ufać, oraz
zaprzyjaźnienie się z kilkoma mężczyznami w swojej grupie.
Charakter psychopatyczny:
przemieszczony skrypt ciała
Trzecim wzorcem zatrzymywania jest w bioenergetyce wzorzec
osobowości psychopatycznej, w którym energia przemieszcza się
lub wypycha ku górze (zatrzymuje się w głowie), aby uniknąć
upadku w stan bezradności, niepowodzenia i klęski. Przykładem
takiej struktury jest Bill, u którego siła Dziecka Przystosowanego
używana jest w celu kontrolowania i zdominowania innych. Jego
potrzeba dominacji znajduje swoje odbicie w nieproporcjonalnie
rozwiniętej górnej części jego ciała. Uwodzące Dziecko
Przystosowane Billa pomogło mu w zdobywaniu powodzenia.
Motywacja jego Dziecka dla dążenia do władzy jest
mechanizmem obronnym, wzbudzonym przez lęk przed byciem
wykorzystywanym. Lęk ten ma źródło w jego wczesnych
doświadczeniach z własnymi rodzicami. Jego Dziecko
doświadczyło wiele ukrytego uwodzenia ze strony matki. Ukryty
przekaz Dziecka matki do Dziecka Billa brzmiał: „Będziesz mnie
podniecał i opiekował się mną tak, że będę się czuła seksualnie
kobietą". Matka zdominowała ojca i ich związek był na poziomie
seksualnym dysfunkcjonalny. Ojciec Billa narzekał przed nim na
oziębłość matki i komunikował mu ukryty przekaz: „Nie mogę
zadowolić matki, zrób to ty". Bill introjektował zarówno swoją
uwo-
62 Uwolnienie od skryptu dala...
dzącą, eksploatującą matkę, jak i lęk ojca przed impotencją w
stosunkach z kobietami.
Dla obrony przed swoimi zinternalizowanymi uczuciami Bill
stosuje projekcję, odmowę, przemieszczenie i formowanie reakcji.
Nie dopuszcza do bliskości, gdyż oznacza ona dla niego utratę
tożsamości lub śmierć. Przekazane mu przez rodziców zakazy
brzmiały: „Nie bądź sobą; nie bądź wolny; nie ufaj". Swoje
wczesne doświadczenie związane z byciem kontrolowanym i
uwodzonym postrzega! jako odrzucenie. Zdecydował, że już
nigdy nie pozwoli sobie na przyznanie się do własnej potrzeby
pomocy i wsparcia ze strony innych. Zamiast tego będzie
manipulował innymi, aby potrzebowali go w taki sposób, że jemu
przypadnie kontrolowanie. Jego uczucia negatywne przejawiają sic
w wywyższaniu się i pogardzie dla innych, robieniu z nich głupców
albo wykorzystywaniu ich — tak, żeby oni nie wykorzystywali
jego. Stan Dorosłego u Billa skażony jest brakiem informacji
pozwalającej widzieć świat jako coś sensownego. Świat jest dla
niego czymś statycznym, gdyż dla zrozumienia go Bill polega na
odniesieniach wewnętrznych. Jego stan Rodzic mówi do Dziecka:
„Bądź mężczyzną; jesteś OK, jeśli masz kontrolę" oraz „Nasze
potrzeby są najważniejsze". Jego stan Dziecko przeżywa uczucie
opuszczenia i odrzucenia. Ukryty lęk da się określić następująco:
„Jeżeli ludzie przekonają się, jakim jestem gównem, odepchną mnie
i porzucą. Nie będę miał nikogo, kto się mną zaopiekuje; wtedy
stanę się bezradny i podatny na ciosy". Kiedy Bill był mały, matka
dawała mu pozytywne głaski za buntowanie się przeciw ojcu.
Zauważył ięk matki przed ojcem oraz innymi mężczyznami i
wymodelował taki sam lęk w stosunku do autorytetów.
Opis fizyczny
Nogi i ramiona Billa wydają się sztywne; opowiada on o
dotkliwym napięciu w barkach. Sztywność powoduje, że jego
ramiona wyglądają na unieruchomione. Oczy patrzą albo
przeszywająco — mówi to o jego potrzebie dominacji, albo też
wydają się miękkie i uwodzące, jak gdyby proszące, żeby mu
ufać. Górna połowa ciała wydaje się większa i bardziej
naładowana energetycznie niz dolna. Miednica wydaje się
ściągnięta; Bill relacjonuje poważne napięcie miednicowe w
pozycji stresowej. Widoczny jest u niego brak wsparcia o
podłoże, ma trudności z zachowaniem równowagi.
Terapia
Terapia kładzie nacisk na przezwyciężenie braku poczucia
bezpieczeństwa i fizycznej słabości doświadczanej w nogach.
Wzorzec zatrzymywania Billa, w którym energia jego Dziecka
jest przemieszczona ku górnej połowie ciała, zostaje poddany
stresowi przy użyciu stoika bioenergetycznego. Wykonanie łuku
nad stołkiem pomogło Billowi przedrzeć się przez nadmierne
trzymanie w klatce piersiowej. Gdy ładunek energii, przesunięty
ku górze, obsunął się ku dołowi, Bill doświadczy! większego
przepływu energii w nogach. Zastosowano naciskanie na klatkę
piersiową, żeby ułatwić mu wydychanie, „odpuszczenie" i
„poddanie się". Nauczył się opisywać to, co ciągle powtarzał w
życiu (gry) i unikać swego starego lęku przed utratą kontroli,
manifestowanego poprzez wydętą klatkę piersiową.
Zastosowano pośredni, boczny nacisk na gałki oczne, aby
otworzył oczy i zdał sobie sprawę, czego unika i czego nie
bierze w rachubę. Gdy to zrobił, uświadomił sobie stare
Głowa nadmiernie naładowana,
trzymana sztywno; oczy nieufne i
„zamknięte t\<\ widzenie", z
zaznaczającym sie napięciem.
Znaczne napięcie pochodzące z
zatrzymanego odruchu
Wydęty wygląd pochodzący z
przemieszczania się energii w
kierunku górnej połowy ciała.
Przepona i talia ściśnięte,
zredukowany przepływ energii do
dotnej polowy ciała.
Zakłócenia przepływu
energii między obiema
połowami ciała.
Miednica niecioładowana i
trzymana sztywno.
Linia przerywana pokazuje
obszary i kierunki zreduko-
wanego przepłvwu energii.
Linia podwójna pokazuje
obszary gromadzenia się
skumulowanej energii.
Rys. 3. Psychopatyczna
struktura charakteru
zakazy, aby nie być sobą i nie ufać innym. Poproszone go, żeby
wyciągnął ranaiona dla wyrażenia tęsknoty za ojcem. Kiedy przez
wykonanie tego ruchu potraktował jako obiekt katektyczny swoje
Dziecko, zdał sobie sprawę, w jaki sposób następowało u niego
rzutowanie na zewnątrz zin-ternalizowanego, odrzucającego ojca i
jak powstawały jegc konflikty z osobami reprezentującymi
autorytety. By! tez w stanie zwerbalizować, jak jego matka w
ukryty sposób zachęcała go do buntu i przeciwstawiania się ojcu.
Opisał, jak czuł się przez matkę wykorzystywany i w jaki sposób
zdecydował się zaprzeczyć swoim własnym potrzebom, aby
uniknąć lęku przed wykorzystywaniem. Ten lęk wyzwolił w nim
impuls Mściwego Dziecka popychający do niszczenia tego, kto go
wykorzystuje, przez uprzedzenie jego działań i wykorzystanie go
samemu. Decyzja jego Dziecka znalazła odbicie w niepoddawaniu
się (nie traceniu kontroli), aby uniknąć bezradności. Jego Mściwe
Dziecko posługiwało się manipulacją, nierozpoznaniem i
„robieniem z innych głupców" wyrażając w ten sposób
nagromadzoną złość . W miarę postępów terapii Bill przypomniał
sobie, że rodzice grali w grę „Narożnik", co powodowało, ze czuł
się podle, jeżeli coś zrobił, i tak samo podle, jeżeli nic nie robił.
Grali również w „Kłótnię", aby uniknąć bliskości, a także w „Tu
cię mam, ty sukinsynu", zęby zdobyć „punkt" przewagi nad jego
Dzieckiem; kiedy ogarniał ich gniew, naruszali tez cielesną
nietykalność Billa. Bill nauczył się posługiwać tymi samymi
grami, których nauczyli go rodzice, a także grą „Kopnij mnie"
oraz grą w „Policjantów i złodziei" dla wzmocnienia obrazu siebie
i obrazu świata. Nauczył się wyłączać wewnętrzne zapisy
rodzicielskie i bez tego wewnętrznego wsparcia doświadczył
braku ugruntowania (skażenia Dorosłego). Fizyczną manifestacją
jego skryptu był lęk przed upadkiem. Problem ten
 Według Josepha Cassiusa
63

przepracowano z Billem polecając mu stać na jednej nodze i swój scenariusz, Joe gra w „Tak, ale", „Kopnij mnie", „Nie-
krzyczeć (odpowiednio do stresu): „Nie poddam się", dopóki nie zgrabiasza" (znajdującego odbicie somatyczne w zwieraczu
upadł na matę. Po kilku powtórzeniach tego ćwiczenia analnym i mięśniu sercowym) i w „Tu cię mam, ty sukinsynu".
poproszono Billa, zęby po upadku powiedział „Poddaję się" i Granie w te gry zachęca innych do odrzucania go, nasila w nim
żeby skoncentrował się na tym, co czuje. Zdał sobie sprawę, w poczucie winy, co prowadzi później do poddania się innym
jaki sposób jego przesadne trzymanie klatki piersiowej maskuje ludziom. Nakazy od rodziców były następujące: „Życie musi być
buntowniczą postawę jego Mściwego Dziecka. Dowiedział się trudne; nie potwierdzaj siebie, nie bądź dzieckiem" oraz „Nie
też, że słabość w nogach odbija jego podstawowe poczucie braku bądź sobą i nie czuj tego. co czujesz". Przekazy kontrskryptowe
własnej wartości (pozycja nie OK), a także wewnętrzną rozpacz i od rodziców były następujące: „Pracuj ciężko; bądź silny i
brak odpowiedzialności w stawianiu czoła światu. Kiedy sprawiaj innym przyjemność"'.
trzymanie rozluźniało się stopniowo w miarę terapii, Bill
doświadczył uczuć bardziej autentycznych i był wstanie rozwinąć
Opis fizyczny
zaufanie i bliskość wobec innych w grupie. Cdy rozluźniło się
dalsze napięcie, Dziecko Naturalne uzewnętrzniało się częściej i Ciało Joe'go to struktura krótka, gruba, o nadmiernie rozwiniętej
Bill zaczął potwierdzać swoją pozycję wartościowej osoby, muskulaturze, służącej wzorcowi zatrzymywania (holding
mającej prawo przyjmować i dawać głaski. paltem). Jego skóra ma odcień brązowawy, a ciało jest dość
owłosione. Kończyny nie są tak dobrze rozwinięte jak tułów.
Miednica, uda i pośladki są masywne i zawierają ogromne ilości
energii (zostały dodatkowo rozwinięte, gdyż Joe w czasie
Charakter masochistyczny: studiów uprawiał zapasy). Brązowe oczy Joe'go są miękkie i
obciążony skrypt ciała łagodne; zaprzeczają mściwości i złości jego Dziecka. W pozycji
łuku daje się zauważyć załamanie w pasie oraz wciąganie głowy,
Czwarty, masochistyczny wzorzec zatrzymywania służy obronie ramion, nóg i pośladków. Można też zaobserwować napięcie w
przed lękiem związanym z samopotwierdzeniem. Przykładem tej szczękach, gardle i miednicy.
struktury jest Joe. którego Dziecko czuło się stłamszone przez
nadopiekuńcza, inwazyjną matkę. Kiedy Joe był zdenerwowany,
matka zmuszała go do jedzenia albo wymagała, żeby ją ściskał i
Terapia
całował. Kiedykolwiek był chory, robiła mu lewatywę. Kładła Terapia wymaga ekspresji złości, czemu Dziecko może się
nacisk na wczesny trening czystości i zwracała dużą uwagę na opierać, gdyż utrata kontroli może prowadzić do za-
funkcje wydziclnicze. W wyniku tego wszystkiego Joe doświad-
czył fizycznego pogwałcenia swojej autonomii cielesnej, przeciw
czemu bronił się fizycznie, kumulując dużo tłuszczu i mięśni.
Nadmierna uwaga ze strony Rodzica Krytycznego matki Joe'go
Glowa wciągnięta,
skierowana na jego funkcje oralne i analne zapoczątkowała
krótka, gruba szyja.
poczucie nacisku z góry i z dołu na jego Dziecko Przystosowane,
zgniatając je jak gdyby w imadle. Zęby sobie poradzić z
negatywnym obrazem siebie, Dziecko w malce Joe'go mówiło:
„Spowoduj, żebym czuła się jak dobra matka, rób to, co ja chcę,
żebyś robił (sprawiaj mi przyjemność)". To, co komunikował oj-
ciec, brzmiało: „Opiekuj się matką i mną, gdyż ja tego nie potralię Skóra ma odcień brązowy,
co jest spowodowane ospa-
uczynić". Ojciec zajęty był utrzymywaniem własnej
łym przemieszczaniem się
niezależności. Kiedykolwiek Joe wykazywał jakieś zachowanie energii. Znaczne owłosienie
agresywne, takie jak napady złego humoru, poskramiany był za ciała.
pomocą upokarzania czy zawstydzania, a następnie mógł
otrzymywać warunkowe pozytywne głaski za „bycie grzecznym".
Rodzic w ojcu Joe'go oponował przeciwko jakiejkolwiek ekspresji
złości, ale Dziecko ojca Joe'go było bardzo złe i pozwalało sobie Miednica wypchnięta do
na okazjonalne napady złego humoru, po których następowały przodu, pośladki spłasz-
czone i podciągnięte pod
wyrzuty sumienia. W rezultacie Dziecko Joe'go rozwinęło plan ży- siebie.
cia (skrypt), w którym zobowiązane było do dźwigania
ciężarów (swoich rodziców) i do cierpienia. Aby przetrwać i
uniknąć zdruzgotania i zaduszenia, Joe zdecydował się także Organy peryferyjne są słabo
naładowane, a działania
powstrzymywać swoje prawdziwe uczucia, tłumiąc swoje Wolne ekspresyjne ograniczone z
Dziecko. powodu znacznego
Inkorporując zapisy (tapes) „nie OK" Rodzica Krytycznego i powstrzymywania energii.
Ochraniającego, Joe utrwalił swoją pozycję ofiary
powstrzymując złość i zamieniając ją na depresję. Jego uczucia
negatywne ujawniają się w terapii grupowej za pomocą gry w
„Czyż To Nic Okropne" wyrażanej przez pasywno-agresywne
jęczenie i narzekanie. Aby sobie poradzić z wewnętrznym Linia przerywana pokazuje
uczuciem „nie OK" i wzmocnić obszary zredukowanego
przepływu energii.

Rys. 4. Masochistyczna struktura charakteru

64 Uwolnienie od skryptu ciała...

chowania eksplozywnego, gniewnego i odsłonięcia podstawowych
problemów. Terapeuta może odegrać uwagę poświęcaną przez miażdżącą
matkę funkcjom oralnym, udając, że karmi pacjenta siłą. Pacjent
potrzebuje zezwolenia na krzyk, potwierdzenia swego prawa do istnienia i
wyzwolenia Dziecka Spontanicznego, znajdującego się w pułapce.
Wierzganie na stołku bioenergetycznym z wykrzykiwaniem stów protestu
pomoże Dziecku otwarcie wyładować gniew. Ruchy mogą wywołać
regresję do wczesnych scen, które można teraz potraktować
terapeutycznie. Ręczne uciskanie miednicy pomaga otworzyć uczucia i
doznania. Zablokowane uczucia można też odblokować za pomocą
odbijania miednicy (jak piłki) na stołku bioenergetycznym albo na
materacu, czemu towarzyszy ekspresja uczuć. Potem może nastąpić praca
nad usunięciem bloków oddechowych, polegająca na uciskaniu rejonu
brzucha i intensywnym oddychaniu.
Inne cielesne podejścia terapeutyczne obejmują pracę nad napięciem
w szczękach i ruchy twarzy z bezpośrednim naciskaniem knykciami i
ręcznikiem. Pacjentowi trzeba przypominać, żeby się nie napinał w czasie
pracy. Przydatną metodą fizyczną jest ustawienie pacjenta pod ścianą tak,
aby jego dłonie dotykały jej, a głowa opadała w rył, podczas gdy kolana
są lekko zgięte, a pięty skierowane na zewnątrz. Pozwala to dotrzeć do
głębokich bloków w szyi, która jest „przechowalnią" złości i uporu.
Można zastosować ocłruch knebla: pacjent wkłada dwa palce do gardła i
przy wydechu słyszalnie krztusi się albo wymiotuje. Aby rozluźnić nieco
zaciskanie analne i strach przed gwałtem, można stosować bezpośrednie
uciskanie ręczne na mięsień pośladkowy wielki (gluteus maximus). Dla
uzewnętrznienia strachu przed załamaniem (collapse) i zablokowanym sa-
mopotwierdzeniem (assertion) mogą być stosowane, wraz z krzykami
protestu, różne rodzaje kopania (wierzgania). W efekcie prowokacja
obronna Dziecka — zapraszająca do odrzucenia (podtrzymywana przez
gry „Kopnij mnie" i „Tu cię n\am, ty sukinsynu") — zostaje zaniechana, a
Dziecko akceptuje przyzwolenie na to, aby się o siebie troszczyło,
zaspokajało własne potrzeby i potwierdzało się.
matkę. Ruth była świadkiem konfliktów między rodzicami i zdawała
sobie sprawę ze słabego porozumienia matki z ojcem. Zwróciła się do
ojca o uczucie, którego brakowało jej ze strony matki, dając mu do
zrozumienia: „Koch?m cie i potrzebuję". Początkowo ojciec zachęcał ją
do tego flirtu i był z niego zadowolony. Ruth dawała mu substytut mi-
łości, jakiej brakowało mu od żony, żona z kolei czuła się zagrożona
rywalizacją córki. Kiedy Ruth zaczęła dojrzewać seksualnie, ojciec
przestraszył się swoich uczuć mających podłoże seksualne. Odepchnął ją
i to zapoczątkowało u Ruth poczucie odrzucenia. Doprowadziło ją ono do
poczucia braku własnej wartości i złości przeciwko mężczyznom oraz do
decyzji skryptowej, żeby nie kochać i nie wystawiać się ponownie na
cios.
Opis fizyczny
Ruth jest bardzo atrakcyjna, a jej ciało wydaje się dobrze zrównoważone
i zintegrowane. Główne napięcie wydaje się występować w długich
zewnętrznych mięśniach ciała. Oczy Ruth są ożywione i jasne, a ręce i
obszar miednicy sama opisuje jako wysoce naładowane energią. Szyję
ma długą, głowę trzyma wysoko, z lekka przechyloną do tyłu, co
sugeruje poczucie dumy. Sztywność odzwierciedlająca zablokowaną
energię zaznacza się u niej w tyle szyi. Klatka piersiowa wydaje się
wydęta i twarda.
Terapia
Ruth zachęcona została do regresji, tak żeby mogła wyrazić tkwiącą w
jej Dziecku złość i lęk przed byciem zdradzoną.
Głowa trzymana sztywno.

Wstrzymywanie jest peryferyjne,

dlatego uczucia mogą przepływać,
Charakter sztywny: skrypt ciała bez lecz ograniczona jest ekpresja.
Trzymanie w plecach jest obroną
miłości przed masochizmem.
Sztywność (rigidity) jest piątym wzorcem zatrzymywania w Kręgosłup zwykle prosty, na-
bioenergetyce. Jego przykładem jest Ruth. Wyraża ona swoje złe uczucia pięcia w mięśniach długich.
pośrednio, za pomocą kłamstw i nie brania w rachubę
(nierozpoznawania) tego, co pochodzi od jej Dziecka Przystosowanego. Ciało proporcjonalne i harmonijne,
Ma skłonność do ukrywania (hołd back) swych prawdziwych uczuć za wygląda na wolne i zintegrowane.
pomocą zastępczej emocji lęku. Boi się, że jeżeli nie zatai uczuć, to okaże
Silne naładowanie we wszystkich
słabość lub brak charakteru i że inni będą to dostrzegali jako formę
peryferyjnych punktach kontaktu.
nieudolności czy poddania się. Ruth wyraża uczucia złości za pomocą gry
zwanej „Gwałt", w której złość zastępowana jest przez zachowania Redukcja ruchliwości i wdzięku
uwodzące w stosunku do mężczyzn. Kiedy ktoś odpowie na takie odpowiednio do stopnia
sztywności. Sztywne trzymanie
uwodzenie, ona z kolei reaguje pogardą i złością, które to uczucia są
pleców odzwierciedla dumę.
wypłatą w tej grze. Powtarza ją ciągle w celu podtrzymania swego
skryptu i przekonania, że mężczyźni nie są OK. Jądro jej konfliktu
pozostaje w związku z niespełnionym dążeniem edypalnym.
W dzieciństwie czuła się nieco odrzucona przez matkę, która w
sposób ukryty przekazywała jej: „Bądź zamiast mnie kobietą dla ojca".
Kierunek przepływu energii: ku
W rodzinie Ruth ojciec był dominujący i aby „stanąć na wysokości peryferiom.
zadania" upokarzał
Linia podwójna oznacza miejca
kumulacji energii.

Rys. 5. Sztywna
struktura charakteru
 Według
Josepha
Cassiusa
W terapii była skłonna do intelektualizowania i ukrywania
prawdziwych uczuć. Gdy rozproszyła się jej sztywność fizyczna,
przerzuciła sie w kierunku cierpienia i miała trud- ności z
potraktowaniem swego Dorosłego jako obiektu ka-tektycznego
dla rozwiązania problemu. Zdała sobie sprawę ze sfrustrowanej
potrzeby satysfakcji erotycznej na poziomie genitalnym u swojego
Dziecka Przypomniała tez sobie zakazy, jakie dawała jej matka,
dotyczące seksualności (masturbacja) i swój lęk przed byciem
zdradzona przez ojca, w wypadku gdyby wyraziła swoje zakazane
pragnienia. Uciekała się więc do gier i emocji zastępczych, aby
otrzymywać gtaski negatywne (negative strakes) i podtrzymywać
swój pogląd, że pleć przeciwna robi z niej swa ofiarę. Zdała sobie
także sprawę ze sprzeczności miedzy swoja potrzeba zależności
od mężczyzny, a równoczesna potrzeba zachowania własnej
niezależności.
Terapeuta położył nacisk na otwarcie prawdziwych uczuć jej
Naturalnego Dziecka. W pozycji łuku Ruth zaczęła odczuwać
przyjemny przepływ energii z głowy do genitaliów. Pozycja
częściowego mostka, w której przegięła była przez łóżko, a lakze
różne inne pozycje również ułatwiły przepływ energii.
Wyładowała złość w krzyku, wierzganiu i wykręcaniu ręcznika
oraz zdała sobie sprawę z prawdziwego smutku i lęku kryjących
się pod frustracją. W końcu była w stanie doświadczyć tęsknoty,
intymności i czułości w sposób naturalny i potrafiła zdecydować,
że dobrze jest kochać i podejmować ryzyko.
* t * Naturalnego, która daje dynamiczny wzorzec twórczości,
Zanim przystąpi się do stosowania metod bioenergetycznych —
indywidualnie lub w grupie — w stosunku do każdego pacjenta
dokonuje się analizy skryptu ciała. Dla uśmierzenia lęku przed
pracą z ciałem nowym pacjentom poleca się takie lektury jak
Bioenergetics Lowena czy Mc nnd the Orgone Orsona Beana.
Analizując skrypt terapeuta posługujący się tymi technikami i
dynamicznymi sformułowaniami rozpoznaje wartość wzorców
zalrzymywania jako składnika somatycznego skryptu. Nakazy,
mity osobiste i wczesne decyzje ujawniają się szybko w miarę
postępu terapii.
Cel bioenergetyki
Cassius z naciskiem podkreśla, że terapeuta nie powinien
slosować metod pracy z ciałem bez wcześniejszego przy-
gotowania i pełnego zrozumienia dynamiki ciała oraz bez odbycia
(pod nadzorem kompetentnego psychoterapeuty) treningu,
dotyczącego wielu technik lej pracy i sposobów posługiwania się
nimi. Synteza Analizy Transakcyjnej, analizy charakteru i terapii
Gestalt jest kombinacją wymagająca dużej ostrożności. Pacjenci
mogą uzależnić się od intensywnych głasków otrzymywanych od
terapeuty w czasie-stosowania podejścia nastawionego na kontakt
z ciałem i wykorzystać to do wzmocnienia pozycji infantylnej. Z
kolei niedoświadczony terapeuta może zastosować pewne
energiczne ruchy w sposób niewłaściwy lub bolesny. Wynikające
stad poczucie bycia oliarą może -— przez pacjentów biegłych w
grze „Tu cię mam, ty sukinsynu" i innych podobnych — zostać
mylnie zinterpretowane jako znieważające i wzmocnić istniejąca
już w ich skrypcie pozycję pa-ranoidalną oraz zastępczą emocję
złości.
Zasadniczym cel stosowania bioenergetyki w ramach Analizy
Transakcyjnej lo usunięcie bloków oddzielających rozszczepione
części ciała oraz lepsze zdanie sobie sprawy
65
— poprzez bezpośrednią pracę z ciałem — z potencjału
przyjemności i żywotności tkwiącego w Dziecku Naturalnym.
Mięśniowe wzorce zatrzymywania zmniejszają dostępną energię
i pomagają w utrzymaniu skryptu ciała.
Istnieją trzy podstawowe poziomy ciała (warstwy skryptu)
rozpatrywane w kategoriach opancerzenia (armoring).
Pierwszym jest warstwa p e r y f e r y j n a czyli zewnętrzna.
Odpowiada ona warstwie gier w skrypcie i odzwierciedla rolę i
postawy społeczne. Adaptacja Dziecka polega na zmniejszeniu
intensywności ruchów, uczuć i pojęć związanych z tą warstwa.
Warstwa peryteryjna wchodzi w konflikt z ciałem i prawdziwymi
uczuciami; jest to warstwa pseudokontaktów, zapobiegających
bliskości zarówno ze światem wewnętrznym, jak i zewnętrznym.
W jej skład wchodzą system mięśniowy, system narządów i
mózg; w formie bloków może ona przeszkadzać w oddychaniu za
każdym razem, kiedy pojawia się wypłata w grze, a skrypt ulega
wzmocnieniu.
Druga warstwa zawiera zarówno emocje zastępcze jak i
pewne autentyczne uczucia zablokowanej złości, smutku,
sprzeciwu i uporu — odzwierciedlenie reakcji adaptacyjnych
Mściwego Dziecka. Warstwa Dziecka Przystosowanego mieści w
sobie głębokie wzorce mięśniowe, organy wegetatywne i nerwy.
W tej warstwie tłumione są techniki Dziecka Mściwego
dotyczące wstrzymywania i ściągania impulsów. Potrzebna jest
ekspresja za pomocą ruchu, dźwięku i oddychania, żeby mogła
wyłonić się warstwa trzecia — odpowiednik istoty Dziecka
przyjemności, ożywienia i miłości.
Warstwa trzecia postrzegana jest jako jądro systemu toż-
samości osoby. Jest to warstwa intymności, która daje poczucie
łączności z kosmosem i pozwala na swobodny przepływ energii.
Podstawową rzeczą dla zmobilizowania ciała jest oddychanie,
przy czym nie chodzi tu tylko o bycie świadomym procesów
zachodzących w ciele; oddychanie jest także wskaźnikiem
pozycji życiowej danej osoby. Według Ernsta intensywne
wydychanie przy nabieraniu małej ilości powietrza odzwierciedla
pozycję gniewnego „pozbywania się". Głębokie wdychanie przy
niekompletnym wydychaniu odzwierciedla postawę „usuwania
się od" — jest lo oddychanie pełne lęku. Krótkie oddychanie
staccato, odmiana płytka zarówno w fazie wdechu, jak i
wydechu, lo odbicie pozycji „Donikąd". Głębokie i całkowite
wdechy i wydechy sugerują bycie w kontakcie z tu-i-teraz oraz
posiadanie postawy „radzenia sobie".
Skrypty i typy charakteru
Zakłada się, że wszystkie typy charakteru reprezentują względnie
stałe wzorce zachowania zdeterminowane przez nakazy skryptu.
Takie etykielki jak osobowość schizoidalna, oralna,
psychopatyczna, masochistyczna i sztywna odzwierciedlają
decyzje skryptowe, które są obecne w jakimś stopniu niemal u
wszystkich ludzi. Ujawniają się one, gdy dochodzimy do stanu
bycia „nie-OK" poprzez kuszące polecenia kontrskryptu
(przekazy ochraniające, zwane również driverami), takie jak:
„Bądź doskonały", „Bądź silny", „Staraj się", „Sprawiaj
przyjemność" i „Spiesz się". W Analizie Transakcyjnej zwrot
„myślenie zwieraczami" odnosi się do wzorców trzymania w
bioenergetyce. Wiedza o tym, który zwieracz pacjent zaciska,
odzwierciedla skrypt ciała. Struktura charakteru skupia się
wo-
66 Uwolnienie od skryptu ciała...
kół otworów ciała, co sugeruje, że analityk skryptu powinien
„myśleć w kategoriach zwieraczy" kładąc nacisk na wszystkie
zewnętrzne i wewnętrzne zwieracze ciała: oczny, oralny, analny,
moczowy, pochwowy oraz związane z nimi korelaty
psychosomatyczne. „Aleksander Lowen, John Pierrakos i
William Reich wnieśli nieoceniony wkład w leczenie i uwalnianie
charakteru oraz zbroi mięśniowej, co potwierdza koncepcję
uwalniania skryptu ciała" — pisze Cassius. Stany ja są
„mięśniami" osobowości. Funkcje stanów Ja są zazwyczaj
mechanicznie powtarzane i wpływają na „wzorce
zatrzymywania", zarazem są odbiciem tego, co ludzie robią
mięśniami: rozciągają, kurczą, przystosowują lub korzystają z
nich w naturalny (Dziecko) sposób. Dynamikę tę Cassius odnosi
do wprowadzonego przez Ernsta pojęcia operacji osobowości,
pokazującego, w jaki sposób jednostka wykorzystuje mięśnie w
relacji z ludźmi, tęskniąc za nimi, odrzucając ich, wychowując i
kształcąc, obejmując i opiekując się nimi lub nadużywając ich.
Idea ta da się odnieść do wzorców zatrzymywania skryptu ciała:
wzorca skupiania (schizoidalny), gdzie konflikt rozgrywa się
między istnieniem a potrzebą; wzorca powstrzymywania
(oralny), z konfliktem między potrzebą a niezależnością;
podtrzymywania (psychopatyczny), z konfliktem między
niezależnością a intymnością czy hamowania (masochistyczny), z
konfliktem między bliskością a wolnością („Nie potrzebuję
ciebie"). Ostatnim wzorcem trzymania jest wzorzec sztywny, z
konfliktem między wolnością a pragnieniem i miłością.
Sztywność spowodowana jest odrzuceniem przez rodzica płci
przeciwnej.
Ważne jest, aby widzieć ciało jako swoisty magazyn „emocji-
gumek" z przeszłości. Gdy Dziecko Spontaniczne jest tłumione,
prześladowane i ranione, naturalną reakcją jest naprężanie lub
trzymanie, dające początek wzorcom zatrzymywania
(używanych zamiennie z terminami skrypt ciała, pancerz
mięśniowi/ lub bloki). Sylwetka ciała i sposób, w jaki ktoś stoi
(oparte również na wzorcach zatrzymywania), uzupełniają skrypt
ciała. Widoczne jest, jak wspomnienia wbudowane są w
strukturę mięśni, postawę ciała oraz zv.'iązane z nimi impasy.
Skrypt można lepiej zrozumieć, a rozwiązanie może być
bardziej skuteczne, jeśli oddychanie, postawa oraz przepływ
energii zostaną wzmocnione. Zmiany w obrazie ciała, poprzez
rozpuszczenie postaw charakterologicznych zakłócających
harmonijne działania Dziecka Spontanicznego, mogą zwiększyć
zdolność pacjenta do przeżywania przyjemności. Każda
ekspresja fizyczna ma swoje znaczenie, ponieważ ujawnia, który
z „mięśni" (stanów Ja) jest najbardziej naładowany. Uścisk
dłoni, postawa, kontakt wzrokowy, ton głosu i ruch
odzwierciedlają dyrektywy skryptu i „gumki" z przeszłości.
Uwolnienie chronicznego napięcia mięśniowego w Dziecku
Przystosowanym pozwala na efektywną analizę regre-syjną i
daje Analizie Transakcyjnej nowy wymiar.
Wszystkie skrypty odzwierciedlają decyzje o zachowaniu
widoczne w specyficznych wzorcach trzymania ciała.
Przerażony stan Dziecko może przesadzać w wyrażaniu odwagi
(„Bądź silny") poprzez prostowanie ramion, wypychanie klatki
piersiowej i wciąganie żołądka. Dziecko może być tego
nieświadome aż do momentu, gdy odkryje, że nie może pochylić
ramion, rozluźnić klatki piersiowej i żołądka. Gdy zastosujemy
bezpośredni nacisk na ściśnięte obszary lub poszczególne
mięśnie, napięcie zostanie uwolnione i można będzie
przepracować „gumki" strachu i skrypt ciała (wzorce
zatrzymywania).
Podsumowanie
Dwa czynniki są w tym eseju oczywiste. Po pierwsze, ja-
kiekolwiek ograniczenie ruchów Dziecka Naturalnego jest
efektem wczesnych zakazów skryptowych. Zakazy te prowadzą
do decyzji Dziecka o stawianiu oporu, powstrzymywaniu,
trzymaniu się w całości, trzymaniu się kogoś. lub byciu skrytym,
które tworzą skrypt ciała. Zachowania Dziecka Przystosowanego
wykorzystywane są do uzyskiwania wewnętrznych lub
zewnętrznych głasków, a wzorzec głasków jest ważny dla
stabilizacji trzymania mięśniowego. Stałe wzmacnianie go
poprzez gry i emocje zastępcze służy utrzymaniu symbiozy i
wzorców zatrzymywania ciała; sabotuje to funkcjonowanie
Dorosłego i blokuje spójne, otwarte reakcje na otoczenie.
Drugi czynnik to ograniczenie oddychania, które jest sposobem
Dziecka Naturalnego na poradzenie sobie z lękiem
związanym z wewnętrznym lub zewnętrznym Rodzicem
Krytycznym. Jeśli swobodne oddychanie jest zakłócone, a
pancerz mięśniowy i zatrzymywanie wzmocnione, zaburzenie
może ustrukturalizować się w obszarze piersiowym z napięciem w
okolicy brzucha lub może odbić się w postawie ciała i jego
kształcie Niemożność swobodnego oddychania podczas stresu
przez Dziecko Przystosowane stanowi somatyczną bazę do
fizjologicznych reakcji na lęk. Całe opancerzenie, wzorce
zatrzymywania albo bloki są zakorzenione w Dziecku
Przystosowanym. Jeden z lęków Dziecka może być
zablokowanym impulsem (kontrpulsacją); inny może być
powiązany ze źródłem zablokowania. Uwolnienie
zablokowanego lęku lub przerażenia przy pomocy bioenergetyki
może być bardzo dramatycznym czynnikiem prowadzącym do
redecyzji. W grupie terapeutycznej można zaobserwować wielu
pacjentów, którzy regresjonują się i uwalniają zakorzeniony
fizycznie kontrskrypt i zakazy wraz ze związaną z nimi
zablokowaną złością i frustracją (Dziecko Mściwe).
Uwolnienie złości zmiękcza ciało i pozwala na rozwinięcie nowej
zdolności do zaufania i intymności. Uderzająca jest zmiana
sposobu oddychania i poruszania się, gdy pacjent porzuca — na
poziomie poznawczym i fizycznym — negatywne aspekty skryptu.
Dzięki kombinacji technik poznawczych, afektyw-nych i
behawioralnych następuje równoczesne uwolnienie Dziecka i
dekontaminacja Dorosłego.
Rzeczywista zmiana może nastąpić wtedy, gdy równocześnie
wykorzystuje się metody fizyczne, behawioralne i afektywne.
Intensywne ruchy zachęcają Dziecko do wejścia w stan regresji, a
wyjście z chaosu i zamieszania może rozpocząć się od momentu
ponownego, żywego doświadczenia sceny związanej z wczesnym
konfliktem. Końcowa wartością bioenergetyki jest desensytyzacja
pacjenta; chodzi o to, że dzięki nasilonym, powtarzającym się
ruchom i dźwiękom rozluźnia się napięcie związane z wcześniej-
szymi traumatycznymi przeżyciami. Uciskanie mięśni jest
jednym ze sposobów na to, abv skontaktować się z prawdziwymi
uczuciami, które Dorosły w Dziecku (potocznie nazywany
Małym Profesorem) zdecydował się powstrzymywać, aby
przetrwać i móc poradzić sobie z sytuacjami napełniającymi go
lękiem i przerażeniem. „Pozostaje faktem, że problematyka
dotycząca zmiany obrazu ciała, ruchów i kontaktu fizycznego w
terapii wymaga jeszcze wielu badań" — konstatuje autor na
zakończenie.
opracował Marek Matkowski
 BIOSKRYPT
WEDŁUG VINCENTA LENHARDTA*
C elem tego artykułu jest przedstawienie, zarówno z te-
oretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia syntezy
bioenergetyki i Analizy Transakcyjnej,1 której Vincent Lenhardt
dokonał wspólnie z Jean-Michelem Fourcadc.
Model wielowymiarowy
Autor zamierza wykazać, iż zmiana terapeutyczna może być
efektywna i długotrwała tylko pod warunkiem, że została
dokonana na wszystkich poziomach: behawioralnym,
poznawczym, emocjonalnym i fizjologicznym. Aby ten cel
osiągnąć, w trakcie przepracowywania mechanizmów obronnych i
podczas działań wspomagających rozwój pacjenta niezbędne jest
wielowymiarowe podejście terapeutyczne. ' Nie jest konieczne,
aby wszystkie wymiary wykorzystywane były jednocześnie.
Jednakże terapeuta musi być świadomy, że opór pacjenta może
być zogniskowany właśnie w obszarze, nad którym pracują, i że
dla jego ominięcia konieczne jest użycie strategii
wykorzystujących inne wymiary: transpersonalny, poznawczy,
behawioralny, biochemiczny, neuromięśniowy i oniryczny
(związany ze snami).
AT opiera się głównie na wymiarach: poznawczym, be-
hawioralnym i onirycznym. Przy włączeniu do pracy bioe-
nergetyki dostępny staje się również wymiar biochemiczny i
neuromięśniowy; włączenie wymiaru transpersonalnego
następuje dzięki otwarciu się na sferę duchową osoby, chociażby
przez dopuszczenie do głosu intuicji.
AT i ciało
Lenhardt rozpoczyna od cytatu: „Jednym ze sloganów analityka
skryptu jest lub powinno być »Myśl zwieraczami«!" _ Wyjaśnia,
że od strony klinicznej oznacza to, iż terapeuta w czasie sesji
grupowej powinien zwracać uwagę na wszystkie ruchy mięśni
każdego pacjenta. Berne podkreślał w ten sposób istotną rolę
języka ciała. Jednakże pomimo swego zainteresowania ciałem
Berne był bardzo powściągliwy wszędzie tam, gdzie w grę
wchodził jakikolwiek kontakt fizyczny. Autor wyraża zdziwienie,
że tak niewielu transakcjonalistów, poza Josephem Cassiusem,
włączyło do swojej pracy bioenergetykę: „Berne mawiał, że
terapeuta »nie wie, co się dzieje w głowie pacjenta, dopóki nie
zostanie to wyrażone poprzez dźwięk i ruch«".
Na podstawie: Vincent Lenhardt: Bioscripts, |w:| Erica Stern
(red.), Transactional Analysis. The State uf the Art. A European
Contńbution. Foris Publications 1994, ss. 89-106. Dalej w
skrócie: AT.
Berne używa tego zwrotu, aby podkreślić ważność skurczu
różnych zwieraczy, takich jak mięśnie wokół oczu, ust, odbytu
itp. (przyp. red.).
Osoby wyszkolone w bioenergetyce mogą „czytać" poprzez język
ciała nawet bez jakichkolwiek dźwięków i ruchów. Aspekty
bioenergetyczne mają tak duże znaczenie w praktyce
terapeutycznej Lenhardta, że określa on swoje podejście mianem
„analizy biotransakcyjnej". Używając pojęcia bioskryptu opiera
się, wraz z J. M. Pourcade, na pracach Reicha, Lowena i
Pierrakosa. Pojęcie to związane jest ze strukturami charakteru
wyróżnianymi w bioenergetyce. Pięć podstawowych to:
schizoidalna, oralna, masochistyczna, psychopatyczna i sztywna.
Autor używa pojęcia bioskrypłu, a nie skryptu dala; gdyż z jego
punktu widzenia termin bio jest tu znacznie „odpowiedniejszy".
Wskazuje bowiem, w jaki sposób energia życiowa jest
kanalizowana i struktu-ralizowana, zarówno na poziomie
psychicznym („charakter"), jak i na poziomie ciała („zbroja"), a
także jakie relacje zachodzą między nimi (patrz tabela na
następnej stronie).
Bioskrypt typu schizoidalnego
Geneza i korelaty psychologiczne
Źródłem tej struktury jest przerażenie dziecka, które czuje, że
matka nie chce, aby ono istniało. Aby zawrzeć w sobie zarówno
przerażenie, jak i wściekłość towarzysząca temu uczuciu dziecko
konstruuje system blokad emocjonalnych, przedstawiony w
tabeli. Kiedy obciążenie emocjonalne staje się zbyt silne,
zwłaszcza gdy towarzyszą ternu paranoiczne lęki, ruchy
zwiększające przepływ energii lub obciążenie, może dojść do
gwałtownego wybuchu. W takich momentach ujawnia się
równocześnie złość, przemoc i pragnienie zabicia, aby nie być
zabitym.
Opis z punktu widzenia AT Skrypt
W okresie ciąży i w pierwszych miesiącach życia dziecko jest w
kontakcie z „szalonym" Dzieckiem matki i z zakazem „Nie bądź
(nie istniej)". Aby uniknąć pojawiającego się przerażenia dziecko
odcina się od własnych emocji: nie tylko nie wyraża ich wobec
innych, ale także nie jest ich świadome. Stan Ja-Dziecko
(potrzeby, pragnienia, emocje, doznania sensorycznej jest
unieważniany. Prowadzi to do wyłączenia — schizofrenii lub
autyzmu. W okresie edy-palnym przerażenie związane z
rodzicem tej samej płci może nadać strukturze schizoidalnej
wymiar paranoidalny — uwewnętrzniony obiekt pierwotnego
lęku podlega eks-terioryzacji, co umożliwia ekspresję
nieświadomego lęku. Wściekłość i przerażenie są często ukryte.
Seks, jako środek do osiągnięcia intymności, zmniejsza
przerażenie i daje poczucie istnienia, zastępując zrepresjonowane
uczucia. Złość i smutek (depresja) wykorzystywane są jako
emocje zastępcze ukrywające przerażenie (rys. 1).
 68 Vincent Lenhardt

Typ Geneza Charakterystyka fizyczna

SCHIZOIDALNY Lek dziecka, które wyczuwało, że
matka nie chce jego istnienia.
Ciało „pokawałkowane" (fragmentaryzacja), sztywne albo „gumowe'
stawy; głowa sprawia wrażenie nie przyłączone] do ciała, twarz ma-
skowata z nieobecnym spojrzeniem, oczy pełne przerażenia, szeroko otwarte,
napięcie wokół mięsni ocznych; n a p i ę c ie u podstawy karka, twarde mięśnie
brzucha.

ORALNY Dziecko doświadczało matki jako
nieobecnej, nie zaspokajającej jego
potrzeb, nie przekazującej mu sa-
tysrakcji z życia.
Długie, słabo umięśnione ciało; niedojrzały wygląd; skąpe owłosienie
ciała; oczy z wyrazem błagania; energia skoncentrowana w systemie
usta-krtań-żołądek, kończyny bez energii, często zimne; miednica pe-
zbawiona życia; sztywne kończyny, kolana zablokowane powodujące
sztywność nóg.

MASOCHISTYCZNY Rodzice zmuszali dziecko do ro- Zwarte, krępe, napięte ciało z grubymi mięśniami, krótka szyja; oczy bienia bolesnych
dla niego rzeczy przymrużone z wyrazem złości lub cierpienia; silne napięcie w systemie w zamian za miłość z ich
strony. trawiennym, od ust do odbytu, związane z zaciskaniem; spłaszczone,
zaciśnięte pośladki.

PSYCHOPACZNY Rodzice manipulowali uczuciami Dwa typy:

strachu i miłości dziecka, aby za- — dominujący: rozdęta górna część ciała;
pewnić sobie władzę nad nim. — uwodzicielski: słabo rozwinięta górna część ciała, duża elastyczność w
talii i biodrach.
Ruchliwa miednica, często wysunięta do przodu; kontrolujące spojrzenie.

SZTYWNA Uczucia były spostrzegane jako złe, Dwa typy:

niestosowne, naganne, szczególnie — wiotki: tendencje histeryczne;
zakazane były uczucia se- — „metalowy pręt": tendencje narcystyczno-ralliczne lub obsesyjne.
Głowa uniesiona dumnie; napięcie w mięśniach długich i mięśniach
kręgosłupa; oczy unikają kontaktu; silno naładovvanie we wszystkich
peryferyjnych punktach kontaktu.

Bioskrypt typu oralnego Geneza i

Badż doskonały MATKA
Bądź silny korelafy psychologiczne
Źródlo struktury oralnej leży w tym, że dziecko doświadczało swojej
matki jako „nieobecnej", a jego potrzeby miłości nie były zaspokojone.
Dotyczy to zarówno tych sytuacji, w których matka nie była
wystarczająco obecna, jak i sytuacji, w których nieadekwatnie
wychodziła naprzeciw potrzebom dziecka (np. przekarmiała dziecko me
czując przy lym prawdziwej miłości). Podstawowym lekiem jest tu lęk
przed byciem opuszczonym. W efekcie dziecko traci radość życia
Nie bądź, (nie istnieje)
Nie czuj (radość, której matka nigdy nie potrafiła mu przekazać).
Nie bądź blisko Rezultatem lego jest struktura ciała z energia nagromadzoną wokół
(nie bądź zdrów - psychicznie) ust, gardła i żołądka, co szczególnie widoczne jest przy hiperwcnlylacji.
jedyna sfera, w jakiej osoby o strukturze oralnej pragną uzyskać
MATKA zaspokojenie, obejmuje usta i oczy. Ich wzrok zdaje się wyrażać ciche
Nie istniej
błaganie. Doświadczają głębokiego uczucia pustki i próbują znaleźć
osoby, które mogłyby tę pustkę wypełnić, nadać znaczenie ich życiu i
Rys.l. Typ schizoidalny zaopiekować się nimi jak troskliwi rodzice, których nigdy nie mieli.
Doświadczają wściekłości związanej z tym, że nigdy nie byli
wystarczająco zaspokojeni przez innych; oscylują pomiędzy nadzieją i
depresją. Uzasadniają swoje opuszczenie obwiniając siebie, uważają, ze
cierpią, ponieważ „są żli". Stąd niemożność proszenia innych o
zaspokojenie własnych potrzeb. Wypierają wściekłość w obawie, że jeśli
ją ujawnia, to ich potrzeby nigdy nie zostaną zaspokojone; blokują
przeponę, co prowadzi do niedoboru energii w brzuchu (który pozostaje
Mogę- !•■ ■ eiioliuu luli „Fruwam", „jestem mały) i dolnych partiach ciała. Ich stawy są sztywne („zablokowane"),
ilia.'-■■■'.'-rnarKw geniuszem", mogę zwłaszcza w kolanach.
•■.eobecnym albo fk-- widzieć wszystko
eć.uję
jestem przerażony
 Bioskryp
t
Bądź silny
(niezależny
) Jesteś
Jestem zupełnie sam
MATKA
Bądź silny
Nie proś
Nie zrobię tego sam \
Należy mi sie to od
świata
Typ oralny uległy
Rys. 2
Opis z punktu widzenia AT Skrypt
Dziecko doświadcza nieobecności matki i opuszczenia. Może to się
zdarzyć nawet wtedy, gdy jest ona fizycznie obecna (nawet „zbyt
obecna"), ale nie daje swemu dziecku poczucia „życia wypełnionego
miłością".
Stan la-Dzieeko jej potomka to pustka, smutek, przygnębienie, brak
naturalnego zaufania do życia. Nadmiar prowadzi do tych samych
rezultatów co pozbawienie. Braki te mogą wynikać z odwrócenia
naturalnej, pierwotnej symbiozy matka-dziecko. Relacja matka-dziecko
może przekształcić się w nienaturalną symbiozę wtórną, tak jak została
ona określona przez R. D. Philipsa: Rodzic w Dziecku dziecka przejmuje
opiekę nad Dzieckiem w Dziecku matki.
Dziecko może zareagować na dwa, pozornie przeciwstawne
sposoby:
• Nieustannie poszukuje osoby, która zaopiekowałaby się nim, dala
mu poczucie sensu i smaku życia, którego mu brak. Zaspokojenie
w len sposób pierwotnej potrzeby jest niemożliwe, co powoduje
permanentny stan przygnębienia ze względu na ciągły brak
satysfakcji (poszukiwanie „dobrej" symbiozy i „anastroficzne"
oczekiwania: „Mieć taką opiekę, jakiej nigdy nie dali Tata i
Mania").
69
MATKA
Nie proś
nieważny
(nie OK)
MATKA
Bądź silny
:ViV
proś
Nikt mi nie pomoże
Muszę to zrobić sam
Typ oralny zbuntowany
„Ponieważ nikt nie może zaspokoić moich potrzeb, będę walczył
sam"; efektem tego jest przesadna niezależność i odrzucanie
wszelkich przejawów troski ze strony innych (rys. 2).
Bioskrypt typu masochistycznego Geneza i
korelaty psychologiczne
Masochista, był manipulowany: rodzice zmuszali go/ją do robienia
bolesnych rzeczy w zamian za miłość. Dokładniej rzecz biorąc, struktura
ta ma swoje początki w treningu czystości, kiedy to prawdziwe potrzeby
dziecka nie były brane pod uwagę, a nauka skojarzona była ze wstydem
czy wręcz upokorzeniem. Rezultatem tego jest krępe, tęgie, napięte ciato
z grubymi mięśniami. Głowa jest wtulona w ramiona, szyja krótka, talia i
pośladki napięte, postawa przypomina psa z podkulonym pod siebie
ogonem. Miednica duża wysunięta jest do przodu, miednica mała
cofnięta. Energia nagromadzona jest w całym ciele, ale mocno blo-
kowana, co daje w efekcie ciemne zabarwienie skóry. Oczy są delikatne i
łagodne, aby ukryć gniew i gwałtowność. W ciele często gromadzi się
tkanka tłuszczowa: masochista ma trudności z eliminowaniem i
wyrzucaniem.
 Vincent Lenhardt

Sprawiaj przyjemność
Pracuj ciężko
Bądź doskonały

Nie mogę. pokazać

tego, co jest we mnie,
muszę odgrywać'
„grzecznego chłopca"
MATKA

potrzeb Nie spełniaj się

doznań w zakresie:
uczuć pici
sukcesu
Sprawiaj przyjemność Sprawiaj przyjemność

jesteś
„nic
dobrego"

Wstydzę się
ujawniać siebie,
Chronię się przed pracuję ciężko
wewnętrznym i cierpię
pomieszaniem i
w milczeniu
prowokuję
(westchnienia)
kopniaki

Typ masochistyczny agresywny Typ masochistyczny pasywny

Rys. 3

Opis z punktu widzenia AT Skrypt
Dziecko wzmacniane jest przez rodziców tylko wtedy, gdy jest uległe,
chore lub nieszczęśliwe, i to w sposób widoczny dla otoczenia (poprzez
skargi, symptomy psychosomatyczne itp.). Za uległością i pasywnością
ukrywają się negatywne uczucia: złość, uraza, pogarda. Dziecko
Przystosowane Uległe blokuje uczucia, aby uniknąć gwałtownych
wybuchów, podczas gdy Dziecko Przystosowane Zbuntowane zachowuje
się prowokacyjnie, wywołując negatywne reakcje otoczenia, dzięki
czemu może kolekcjonować negatywne uczucia usprawiedliwiające
własne, gwałtowne i wybuchowe reakcje. Rodzic, a zwłaszcza Matka,
zmusza dziecko do uległości i sprawiania innym przyjemności
(zinternalizowane drivery), podczas gdy nierozpozna-wane są negatywne
uczucia Dziecka.
Matka jest dominująca i poświęcająca się, ojciec zaś bywa pasywny i
uległy. Matka dominuje i manipuluje dzieckiem, wzbudzając w nim
poczucie winy, ponieważ ona „się poświęca"; dziecko nie ośmiela się
wyrażać złości, negatywizmu i potrzeby wolności (rys. 3).
Jest nagradzane tak długo, dopóki jest dobre, sprawia Matce
przyjemność, je i wypróżnia się regularnie. Ponieważ wszystkie próby
buntu są łagodzone, wyciszane dziecko czuje się złapane w pułapkę, nie
widzi żadnej drogi
wyjścia (defetyzm). Krótkie wybuchy prowadzą jedynie do poczucia
upokorzenia, później nadadaptacji, prowokacji i urazy. „Zrzędzi" sobie
wewnętrznie i czuje się Ofiarą. W późniejszym życiu obawia się
podejmowania ryzyka.
Odmiennym wariantem masochisty jest osoba, która „trzyma
wszystko w środku" nie po, to aby sprawić przyjemność, ale dla zemsty:
osoby takie z reguły tyją.
Bioskrypt typu psychopatycznego Geneza i
korelaty psychologiczne
Struktura psychopatyczna ma swoje źródło w manipulowaniu przez
rodzica (rodziców) dziecięcymi emocjami lęku i miłości w taki sposób,
aby okazać swoją władzę nad dzieckiem i nakłonić je do zrobienia tego,
czego jedno lub oboje rodzice chcą.
Efektem tego są dwa rodzaje psychopatii:
• Psychopata dominujący manipuluje ludźmi, głównie przez
stwarzanie wrażenia siły. Fizycznie i energetycznie energia
zablokowana jest w klatce piersiowej, ramiona są przesadnie
rozwinięte, podczas gdy miednica i nogi słabe, często napięte ze
względu na ich sztywność („stać na własnych nogach za wszelka
cenę").
 Bioskryp
t
Bądź silny
Bądź doskonały
Będę przerażał
innych, aby mieć do
siebie szacunek
Typ psychopatyczny dominujący
A A
Kochaj mnie,
jestem przerażony
(zależysz ode
mnie)
Rys. 4
Ponieważ energia została przesunięta w kierunku
górnych partii ciała, obręcze przepony, klatki piersiowej i
gardła powstrzymują przepływ emocji z miednicy do
gardła, gdzie mogłyby znaleźć swoje ujście. Doznania
seksualne są obecne, jednakże ich rozładowanie nie
pobudza miednicy i klatki piersiowej.
• Psychopata uwodzący manipuluje innymi przez
uwodzenie, tzn. budząc w ludziach pragnienia i nigdy ich
nie zaspokajając. Fizycznie i energetycznie energia
skoncentrowana jest tu w miednicy. Ciało zbudowane jest
harmonijnie, lecz miednica wychylona do przodu, a kręgosłup
nadmiernie giętki, zwłaszcza w talii. W obu przypadkach oczy
służą do kontroli. Są bardzo ruchliwe, często przymrużone, jakby
chciały lepiej widzieć i rozumieć. Jest w nich sporo energii i
napięcia.
Opis z punktu widzenia AT Skrypt
Dziecko było uwodzone i/lub zdominowane przez rodzica
(rodziców). Nauczyło się wykorzystywać uwodzenie lub siłę, aby
uzyskiwać przewagę nad rodzicami. Potrzeby i uczucia są
wykorzystywane po to, aby uzależnić i zdominować innych.
Psychopata manipuluje innymi poprzez ich uczucia i pragnienia.
Relacja z rodzicami, zwłaszcza z rodzicem płci przeciwnej, ma
charakter symbiotyczny, z wyłączeniem kanału Dziecko
Spontaniczne-Dziecko Spontaniczne. Rodzice bojąc się
bezpośredniej ekspresji Dziecka Spontanicznego wykorzystują
do jego ukrycia Dziecko
71
Sprawiaj
Będę uwodził Nie. bqdź sobą
innych, aby mieć do siebie szacunek Nie bądź sobą
przyjemnoś
ć
Typ psychopatyczny uwodzący
Dominuje nad tobą , Dominuję nad tobą
Kocham ciebie
(zależysz ode mnie)
Twórcze,3 a Rodzica do nakazania symbiozy („Spraw mi
przyjemność: zrozum mnie!"), w której wzmacniane jest jedynie
Dziecko Przystosowane. Dziecku nie pozwalano na prawdziwe
doznania i emocje, w efekcie czego nie jest ono autonomiczne.
Im słabszy Rodzic Krytyczny manipulującego rodzica, tym
słabsza jest wewnętrzna cenzura, więcej ekspresji potrzeb
Dziecka i silniejszy mechanizm uwodzenia i/lub dominacji.
Dziecko Przystosowane4 czuje się przymuszone do sprawiania
przyjemności, Dziecko Zbuntowane do kontrolowania innych
(rys. 4).
Bioskrypt typu sztywnego
Geneza i korelaty psychologiczne
U podłoża tej struktury leży zakazywanie dziecku lub
nastolatkowi emocji, ponieważ są one spostrzegane jako złe i
zasługujące na karę. Dotyczy to szczególnie emocji związanych z
seksem. Dziecko obawia się ich okazywania i ukrywa je,
przekształcając je w taki sposób, aby uzyskać bezpośrednie
zaspokojenie. Podstawowe zamieszanie dotyczy czułości i
pragnień seksualnych (które pierwotnie są zakazane). Fizyczną i
energetyczną tego konsekwencją jest często dobrze rozwinięte,
ale „sztywne" ciało: mięśnie długie, zwłaszcza wzdłuż
kręgosłupa, są napięte. Mięśnie mie-
3
Tzn. Małego Profesora (przyp. red.).
4
Tzn. Dziecko Uległe (przyp. red.).
72 Vincent Lenhardt
dnicv są zaciśnięte, miednica duża wysunięta do przodu, miednica mała
cofnięta. Mięśnie powodujące ruchy miednicy są zablokowane. Energia
zgromadzona jest w głowie, rękach, w obszarze genitaliów, jednakże
funkcjonowanie miednicy nie ma związku z emocjami. Wyróżnić można
dwie główne odmiany struktury sztywnej:
• Sztvwne „wiotkie",D które można odnieść do tego, co analitycy
określają mianem osobowości „histerycznych";
• Sztywne typu „metalowy pręt", które można powiązać z
osobowościami narcystyczno-fallicznymi i obsesyjno-
kompulsywnymi. W sposobie, w jaki organizują one energię wokół
zwieraczy, dopatrzyć się można u nich również pewnych cech
masochistycznych.
Oddychanie jest zablokowane, aby odciąć emocje, i odbywa się
głównie górną częścią klatki piersiowej. Klienci mają odczucie
zaciśnięcia pasa wokół talii i nie sa w kontakcie z obszarem znajdującym
się poniżej. Ujawnianie emocji powoduje zażenowanie, co ujawnia się w
przelotnych spojrzeniach i wycofywaniu ciała z kontaktu z innymi.
Opis z punktu widzenia AT Skrypt
Pewne emocje, najczęściej mające podłoże seksualne, były zakazywane
przez, rodziców. W przypadku osobowości histerycznych i
narcvstvczno-fallicznych rodzice najpierw wzbudzali, a potem karali
uczucia seksualne dziecka. Dziecko zamieniało je na inne emocje, odczucia
i objawy somatyczne, które pełniły funkcję maskujące. Szczególne
pomieszanie występuje między czułością a pragnieniem seksualnym.
Dziecko wchłania w siebie „Rodzica Krytycznego" rodziców: w przypadku
kobiet histerycznych ojciec i jego płeć są obiektem lęku i pożądania
(pragnienie skrywane jest pod czułością); matka jest źródłem złości, a na
głębszym poziomie rozpaczy, ponieważ na prośbę o uczucie odpow-iada
zakazem stania się kobietą („Jesteś moją małą dziewczynka"). Histerycy
wdają się we współzawodnictwo z osobami tej samej pici poprzez stan Ja-
Dziecko: mamy tu do czynienia z wyłączeniem Dorosłego i Rodzica. Żyją
„bez myślenia", zwracają na siebie uwagę (jest to dla nich substytut
stosunku seksualnego). Ich niezaspokoje-nie i ciągła frustracja wyrażane
są w postaci agresji i prowokacji, zwłaszcza wobec ojca. Ich schematy
zapominania można traktować jako przejawy oderwania zarówno od stanu
Ja-Dorosty jak i Ja-Rodzic: Dziecko żyje chwilą, za każdym razem
przeżywa coś innego, nie ma poczucia winy (rys. 5).
W przypadku osobowości obsesyjno-kompulsywnych Dziecko
Spontaniczne jest stłumione, a wyrażane są jedynie zachowania Rodzica,
Dorosłego i Dziecka Przystosowanego. Mamy tu do czynienia z bardzo
silną kontrolą spontanicznej ekspresji. Seks nie jest połączony z
emocjami i zastępuje je (raczej stosunek seksualny z żoną niż wyrażanie
swojej wobec niej czułości) (rys. 6).
Termin stworzony przez Jean-Michela Foureade.
Bądź silny
Bądź doskonały
Spr
awi
aj
przyje Nie bądź blisko emocjonalnie
Nie mogę być sobą Nie myśl
(emocje, odczufi.ł) Nie rozwijaj się (zostań moją małą
Będę wewnętrznie dziewczynką, nie bądź kobietą)
pomieszany Nie bądź sobą
Nie mogę być blisko Nie czuj tego, co czujesz
(emocji, pragnieńi)
Rys. 5
Strukturogram
Tylko wyjątkowo jednostka przedstawia |edną, określona strukturę
charakteru. W rzeczywistości „czysta" struktura nie istnieje, chociaż
jedna ze struktur jest zazwyczaj dominująca. Ogólnie rzecz biorąc każdy
ujawnia na różnych poziomach wszystkie oięć struktur, zgodnie z
historią osobistego rozwoju i zdarzeniami życiowymi. To doprowadziło
Lenhardla do opracowania wykresu nazwanego strukturogramem,
zainspirowanego egogramem Jacka Du-saya. Przedstawia on podział
energii pomiędzy różnymi strukturami wspć>łwvslępującvmi u
jednostki. Można zauważyć, że najczęściej jako pierwsza diada
powtarzają się:
— pierwsza schizoidalna, druga sztywna;
— pierwsza oralna, druga sztywna;
— pierwsza masochistyczna, druga oralna;
— pierwsza psychopatyczna, druga masochistyczna;
— pierwsza sztywna, druga schizoidalna lub masochistyczna.
Autor zwraca uwagę, że bardzo rzadko pracuje się z różnymi
subsiruklurami składającymi się na strukturę charakteru w czasie jednej
sesji. Sam nie uważa tego za wskazane. Tym niemniej wszystkie te
aspekty mogą być widoczne dla terapeuty, nawet jeśli nie są one
„przepracowywane", tzn. |eś!i nic stosuje się w odniesieniu do nich
różnych klasycznych procedur interwencji AT, interpretacji analitycznej
lub interwencji dotyczącej zbroi charakteru.
Lenhardt opisuje fragment pracy przeprowadzonej w basenie z
ciepłą wodą. Sytuacja wymagała podejścia wykorzystującego wszystkie
wymiary terapeutyczne i prawie zawsze prowadziła do pracy
regresyjnej, poprzez różne poziomy obron.
Rysunek 7 przedstawia strukturogram omawianej pacjentki.
Jacqueline była czterdziestopięcioletnią kobieta, lekarzem. Wysoka,
bardzo schludna. Przez kilka lat brała udział w terapii
psychoanalitycznej, dwa lata w grupie Geslall i przez rok w grupie AT z
Lcnhardtem. W trakcie terapii odkryła, jak bardzo była przerażona w
swoim życiu i jak zaniedbywała siebie. W chwili obecnej rzadziej
wchodzi w rolę Ratownika i zrealizowała kontrakt, w którym miała
nauczyć się mówić „nie" szefowi, kiedy zadanie jej nie odpowiada.
Teraz podjęła nowy kontrakt: przeżyć żałobę po ojcu, który zmarł
piętnaście lat temu, i być zdolna do bardziej satysfakcjonujących relacji
seksualnych z mężczyznami. Autor opisuje, jak mógł — dzięki pracy w
basenie — wyraźnie zobaczyć napięcie mięśni długich pleców i karku
(co
 Bioskryp 73
t

Próbuję stworzyć
dobry obraz siebie
bez seksu
Prześladuję,
Typ sztywny obsesyjny ratuję Nie jestem odpowiedzialny za
i krytykuję swoje uczucia ani za to, co mi
innych i siebie się zdarzy („Gwałt")
Rys. 6

Mówię zamiast
Nic nie rozumiem,
odczuwa*.' emocje
zapominam
i doznania
Jestem teatralny,
nieznośny i
prowokujący Mylę
seks i czułość

Typ sztywny histeryczny

związane było z jej strukturą sztywną). Na początku zrobił jej
energiczny masaż. Napięcia wskazywały na zakaz „Nie bądź
blisko" emocjonalnie i seksualnie (odciągnięta do tyłu miednica),
oraz przekazy: „Spraw, żebym był z ciebie dumny" i „Bądź silna"
(napięty kark wyrażający dumę). Pacjentka weszła w kontakt
psychiczny z obrazami dotyczącymi jej ojca i wyraziła złość w
stosunku do niego („Dlaczego chciałeś, żebym była silna,
Tatusiu?", „Byłeś zbyt wymagający" i „Mam tego dość").
Poziom
energii
Schizoidalny Oralny Masochis- Psychopa- Sztywny
tyczny tyczny
Rys. 7
Następnie Lenhardt przeszedł do masażu jej „zablokowanych"
ramion, a zwłaszcza górnej części klatki piersiowej. Oczy
pacjentki zaczęły uciekać, wskazując na lęk--przerażenie (element
struktury schizoidalnej). Pomyślał, że nie wyraziła jeszcze
dostatecznie swojej złości i że nakaz „Sprawiaj ojcu przyjemność
i spowoduj, aby był z ciebie dumny" w dalszym ciągu
powstrzymuje jej oddychanie, budząc poczucie winy i wskazując
na nierozpoznanie. Kiedy rozmasował jej brzuch, weszła w
kontakt ze złością związaną z poczuciem winy; potem, po masażu
górnej części klatki piersiowej, wyraziła smutek i rozpacz
(element struktury masochistycznej). Dopiero po dłuższym czasie
mogła walczyć przeciwko ojcu, widzieć go w fantazji, czuć
pożądanie i obawiać się go. Lenhardt odegrał rolę jej ojca, patrząc
prosto na jej twarz, w jej oczy. Kiedy przycisnął palce do jej
twarzy, zaczęła krzyczeć z przerażeniem, spu-
ściła oczy (lęk struktury sztywnej, obawa przed pragnieniami
seksualnymi i schizoidalny lęk przed odrzuceniem przez matkę).
Emocje były tak silne, że nie mogła ich jasno odczuwać.
Jednakże, ponieważ już wcześniej pracowała nad swoją relacją z
ojcem, odkryła i zaakceptowała swoje wobec niego pragnienie i
stwierdziła, że może być blisko niego emocjonalnie, mając
pragnienia seksualne. Uznała swoje prawo do pragnień.
Członkowie grupy odegrali jej ojca trzymając ją w ramionach i
wtedy „zobaczyła" blisko siebie matkę. Zdała sobie sprawę, że
matka odrzuciła ją odruchowo („Nie bądź dziewczynką"), co ona
odczuła, stąd jej schizoidalny strach (przetworzyła to na „Nie
istniej").
Z promiennym uśmiechem wzięła butelkę, którą jej Lenhardt
podał, ssąc ją w ramionach swojej matki i ojca. Pozostała jednak
odrobinę nieufna (struktura oralna buntownicza) ponieważ gdy
się nasyciła, nie wypluła butelki, tylko nadal trzymała ją w ręce.
W tej części pracy, która trwała około 1 godziny i 45 minut z
długimi przerwami między interwencjami, wzięto pod uwagę
Struktury
wszystkie substruktury Jacqueline, włączając w to również
aspekt psychopatyczny przejawiający się w jej walce z matką i
poszukiwaniu relacji zorientowanych na władzę.
Co bioenergetyka dodaje do
Analizy Transakcyjnej?
Autor pokazuje tutaj, w jaki sposób bioenergetyka wzbogaciła
jego praktykę jako terapeuty AT.
W tabeli na następnej stronie zostało umieszczone to, co
odnosi się do onirycznego (sennego) życia osoby na poziomach
2, 3 i 4 z preferencją dla poziomu 4. Aspekty trans-personalne
znajdują się na poziomach 1, 2 i 3 z preferencją dla poziomu 3.
Jak wynika z obserwacji klinicznych autora, dla uwolnienia
jednostki od obron kluczową sprawą jest, aby zmiana nastąpiła
na wszystkich czterech poziomach. Inaczej energia psychiczna
jednostki skoncentruje się na tym poziomie, który nie został
zmieniony, a zmiany uzyskane na innych poziomach nie będą
zapewne trwałe.
74 Vincent Lenhardt
Poziom obrony i zmian
1. Fizjologiczny 2. Emocjonalny 3. Poznawczy
neuromieśniowy neuromiośniowy racjonalny
transpersonalny biochemiczny oniryczny
biochemiczny oniryczny transpersonalny
transpersonalny
Lenhardt podkreśla, że musimy uświadomić sobie słabość
Analizy Transakcyjnej w takiej postaci, w jakiej jest ona
praktykowana klasycznie, zwłaszcza wtedy, gdy rozważamy
zmiany na poziomie 1 i 2. Jego celem nic jest ocena ani AT, ani
bioenergetyki, ale pokazanie, w jaki sposób wzajemnie się one
wzbogacają; bioenergetyka może z pewnością skorzystać z
bogactwa prac wykonywanych na poziomie poznawczym i
behawioralnym przez AT. Ideę tę przedstawia graficznie w
następujący sposób:
Praca Al
Praca
bioenergetyczna
Rys. 8
Rysunek 8 przedstawia w grubszych zarysach obszary
zainteresowania obu podejść. AT może zmodyfikować ramy
odniesienia pacjenta głównie poprzez Dorosłego, który
„rozprzestrzeni" energię i przeprogramuje inne stan.y Ja,
Rodzica i Dziecka. Bioenergetyka umożliwi odblokowanie w
dziecku „związanej energii", rozluźniając zbroję mięśniową i
tym samym odblokowując emocje.
Jeśli wziąć pod uwagę element czasu — pisze Lenhardt —
włączenie procedur bioenergetycznych znacząco wpływa na
długość interwencji terapeutycznych. Klasyczny etap pracy w
AT rzadko trwa dłużej niż półtorej godziny, a Gouldingowie
mówią nawet, że terapeuta pracujący dłużej niż 15-20 minut jest
Ratownikiem. W bioenergetyce etapy pracy mogą być bardzo
krótkie, ale często trwają 40 do 90 minut i dłużej, zwłaszcza jeśli
praca dotyczy przepracowania poważnych impasów. Dzieje się
tak dlatego, że rytm psychologiczny i emocjonalny związany z
tymi elementami pracy jest znacznie wolniejszy od rytmów
onirycznego i poznawczego. Inna różnica w porównaniu z
klasyczną pracą w AT dotyczy wyposażenia: poduszki, materace
i miejsce, które musi być dźwiękoszczelne, tak aby umożliwiało
nieskrępowany krzyk oraz zapewniające ochronę (bez żadnych
potencjalnie niebezpiecznych obiektów, takich jak krzesła, stoły,
narożniki, itp.).
Rys. 9 jest nieco innym przedstawieniem tego, co bioe-
nergetyka dodaje do AT. Między innymi otwiera ona drogę do
faz regresji lub wyładowania emocjonalnego. Odpowiednia, AT
działa na poziomie kierowania, z większą świado-
4. Behawioralny
neuromięśniowy
racjonalny
oniryczny
transpersonalny
rnością poznawczą pozwalającą na korzystny wgląd dający
możliwość uchwycenia całości zachodzącej zmiany.
Fazy oscylacji pomiędzy tymi dwoma poziomami są
szczególnie korzystne dla redecyzji. AT może z kolei przy-
gotować do etapu pracy bioenergetycznej, pokazując np. w jaki
sposób rozładowanie emocjonalne może być korzystne lub
zmniejszając zahamowania spowodowane obronami. Jest zatem
możliwe wykorzystywanie obu podejść na przemian.
Anali za Poziom
Transakcyjna poznawczy
Poziom afektywny,
Bioenergetyka represyjny
i poziom ciała
Rys. 9
Źródła psychoanalityczne
Lenhardi zwraca uwagę, że — choć rzadko wspomina się o tym w
praktyce i teorii — Analiza Transakcyjna w oczywisty sposób
wywodzi się z psychoanalizy i to źródło ma wielkie znaczenie.
Jest przekonany, że wiele jeszcze trzeba zrobić, zanim AT stanie
się w pełni otwarta na bogactwo podejścia psychoanalitycznego.
Nie wszczyna polemiki w tej sprawie, podkreśla jednak, że analiza
bioenergetyczna, która nie zerwała z psychoanalizą i która
poprzez ciało działa bezpośrednio na wyparty materiał, daje do-
stęp do nieświadomości. Powiązanie Analizy Transakcyjnej z
psychoanalizą wyraża się w jego przekonaniu nie tylko w
„czytaniu" z postawy ciała i zbroi mięśniowej, lecz także w
traktowaniu z uwagą procesów przeniesienia i przeciw-
przeniestenia, a w odniesieniu do języka pacjenta — w ekspresji
schematu ciała i w fantazjach seksualnych ujawniających się w
relacji edypalnej. Chodzi też w końcu o wsłuchanie się w sam
„dyskurs" i wielość zawartych w nim znaczeń, a w szczególności
znaczeń nieświadomych, na które uwrażliwia nas podejście
lakanowskie („Nieświadomość ustrukturalizowana jest jak
język").
Różne elementy diagnostyczne
a. Struktury bioenergetyczne, takie jak „bioskrypty", pozwalają
umieścić każdy symptom na wszystkich czterech
wspomnianych wcześniej poziomach w całej konstelacji
skryptu — tzn. w systemie, który jest szerszy, bardziej
kompletny i bardziej zróżnicowany niż inne klasyfikacje
skryptu.
 Bioskryp 75
t

Ilustracja przypadku trakt „społeczny", np. „Znajdę pracę w ciągu najbliższych

Czterdziestoletnia kobieta zgłosiła się da autom z zapale-
niem tkanki łącznej. A priori uznał to za symptom po-
chodząaj ze struktury masochistycznej i gdyby na poziomie
ciała istniały też inne wskaźniki masochistyczne (przy-
mrużone oczy, krótka, gruba szyja itp.) należałoby zwrócić
uwagę na werbalne wskaźniki w jej mowie. Gdyby jednak
zapalenie tkanki łącznej Injło jedynym symptomem maso-
chizmu, struktura ta byłaby jedynie substruklurą, częścią
systemu obron, która wymagałaby uwagi, lecz którą można
by się zająć później.
b. „Odczytywanie" struktury ciała rzuca światło na rela
cje pomiędzy przedstawianym problemem a skryptem
pacjenta — w kategoriach etapów rozwojowych, bądź
w kategoriach wzrastającej świadomości swego rozwoju
własnego rozwoju.
c. Możliwa jest ocena, na ile ważny (znaczący) jest symp
tom lub emocja, która pojawia się w świadomości pa
cjenta.
Ilustracja przypadku
Robert, dwudziestoośmioletni student medycyny, z wi-
doczną masochistyczną strukturą, zwerbalizował pewnego
razu sioój strach wiążący się z wyrażaniem siebie przed
grupą. Robiąc to dał sobie szansę „doświadczenia swego
strachu" i potwierdzenia swoich „przekonań" — że ludzie
zobaczą, jaki jest „zły, zasrany itp.". Nie byłby już wtedy tężyczką (uogólniony spazm mięśniowy spowodowany
„dobrym chłopcem" i grupa odwróciłaby się od niego. Było
to dla niego bardzo obciążające, jednakże znacznie mniej niż W konsekwencji prowadząc lub współ-prowadząc grupę bywał
dla dwudziestopięcioletniego Fryderyka, sprzedawcy wódki,
mającego ponad 180 cm wzrostu, bardzo szczupłego. Fry-
deryk miał wyraźnie schizoidałną strukturę i dla niego wy-
rażenie siebie przed grupą — ze względu na system prze-
konań — oznaczałoby narażenie swego życia.
d. Przy pomocy „bioskryptu" możliwa jest wstępna dia efektywnym w swojej pracy".
gnoza skryptu osoby, jeszcze zanim cokolwiek powie
czy poruszy się, o ile ubranie nie maskuje zbyt mocno jej Literatura
ciała. Lenhardt powiada, że wielokrotnie eksperymen
tował ze swoimi pacjentami; doświadczył tego w ude E. Berne: Transactional Analysis in Psychotherapy. New York,
rzający sposób również sam jako pacjent, pracując z bio
energetykami: widząc jego ciało, szczególnie kiedy był E. Berne: What Do You Say After You Say Hello? New York,
w pozycji stresowej, mogli „odczytywać" jego funkcjo
nowanie jak książkę, bez jednego słowa z jego strony.
(Jest tu mowa szczególnie o doświadczeniach autora
z Jean-Michelem Fourcade, Paulem Bindrimem, Johnem
Pierrakosem i Aleksandrem Lowenem).
Kontrakt i plan terapeutyczny
a. Znajomość skryptu jest niezwykle użyteczna przy ustalaniu
kontraktu, przewidywaniu potencjalnych sposobów
sabotowania go, a zwłaszcza przy decyzji podjęcia kontraktu
o „zamknięciu awaryjnych wyjść skryptowych". Wiadomo, że
podczas terapii realizującej kon-
sześciu miesięcy", może ujawnić się zakaz „Nie istniej".
Oznacza to przejście od impasu pierwszego stopnia z
driverem „Staraj się" do impasu drugiego stopnia, gdzie
chodzi o życie. Autor podkreśla, że niezbędne jest rozważenie
lego typu kontraktu albo na samym początku terapii, albo
nieco później, tak by pacjent miał niezbędne przyzwolenia i
ochrony w momencie, w którym dotyka zakazu „Nie istniej".
b. Na koniec, elementy tej wiedzy pozwalają poruszać się po
bezpieczniejszym gruncie, z mniejszym wydatkowaniem
energii. Lenhardt porównuje siebie jako terapeutę do
początkującego gracza w tenisa (którym kiedyś był),
biegającego za każdą piłką, nawet za taką, której nie ma
szansy odbić. Później, lepiej gospodarując swą energią i
oszczędzając ją, jest się na korcie znacznie mniej zmęczonym.
Autor zamyka ten rozdział stwierdzeniem, że bioenergetyka
dała mu coś więcej niż technikę. Po raz pierwszy pozwoliła mu
ona na rozwiązanie własnych problemów: był zdolny do ich
dekontaminacji, doświadczając ich na poziomie regresyjnym,
intensywnie w ciele, co nigdy przedtem nie udało mu się przy
pomocy AT. Skutek był bardzo korzystny dla jego życia
osobistego i jako terapeuty: od dwóch lat nie napotyka na bloki
emocjonalne w grupach, które osiągnęły pewien poziom ekspresji
emocjonalnej. -
Lenhardt opisuje, jak bardzo bywał kiedyś przestraszony
stając naprzeciw pacjentów, którzy dusili się, pacjentów z
hiperwentylacją) lub wyrażających zbyt gwałtownie przerażenie.
zawadą; nie rozpoznając swego niepokoju stawał się obiektem
manipulacji lub też będąc świadom swego niepokoju stawiał
sobie ograniczenia, zbyt często przerywając proces
terapeutyczny, z którym nie czuł się dobrze. „Dzięki integracji
bioenergii w znaczący sposób poszerzyłem i ułatwiłem sobie
pracę terapeuty AT. Mam w tej chwili większe możliwości bycia
Crove Press 1961.
Grove Press 1972, s. 159.
J. M. Fourcade i V. Lenhardt: Analyse Transactionellc et Bio-
energie.
Goulding: Impasses and Redecisions.
J. Lacan: Ecrits. Paris, Seuil 1966.
La Lorsque: Forma tion est une therapie pour normaux.
Education Pcrmancntc XXVIII (corps et formacion).
R. D. Philips: Strucłural Symbiotic Systems. Tallahassee 1975.
opracował Marek Matkowski
 TRÓJKĄT TERAPEUTYCZNY: NARZĘDZIE
DIAGNOZY I TERAPII
WEDŁUG PATRICII M. ALLEN*
A utorka na wstępie przypomina, że wprowadzając pojęcie
wejścia do terapii Ware wykazał, iż przy różnych typach
adaptacji osobowości energia zaangażowana jest w różnym
stopniu w uczucia, myślenie i zachowanie. Obszar, w który w
największym stopniu inwestowana jest energia, stanowi wejście
do terapii; to, czego jednostka unika, stanowi pułapkę, a
pozostały obszar nazywany jest wejściem do celu.
Trójkąt terapeutyczny przedstawiony na rysunku I rozwija
pojęcie „wejść" tak, aby terapia mogła być prowadzona bardziej
efektywnie, z wykorzystaniem — jak sugeruje Ware — drzwi
wejściowych do nawiązania kontaktu z pacjentem i drzwi do celu
jako wytyczonego kierunku prowadzącego do zmiany. Pułapka
ostrzega terapeutę przed niebezpieczeństwem pójścia
niewłaściwą drogą i staje się ostatecznie celem, nad którym
pacjent pracuje.
1. Punkt kontaktu (Drzwi
(Otwarte drzwi) pułapki)
2. Kieninek zmiany
(Drzwi do celu)
Rys. 1. Trójkąt terapeutyczny
Rysunek 1 pokazuje, że trzecie drzwi nie są rzeczywistą
pułapką, której naieży za wszelką cenę unikać, ale celem, do
którego pacjent powinien zmierzać, przechodząc wraz z terapeutą
przez kolejne etapy. Są to drzwi, do których trzeba w końcu
zapukać, aby móc uznać, że terapia została pozytywnie
zakończona. Drzwi te mogą stać się pułapką tylko wtedy, gdy
terapeuta próbuje otwierać je od razu, na początku terapii.
Na podstawie: Patricia M. Allen, The Therapy Triangle: A
Tool for Diagnosis and Therapy. Transactional Analysis Jour-
nal, Vol. 22. No. 1, January 1992, ss. 48-53.
Użyteczność tego narzędzia dla diagnozy — pisze Allen —
staje się szczególnie widoczna, gdy spojrzymy na rysunek 2,
przedstawiający diagramy sześciu typów adaptacji osobowości
wymienionych przez Ware'a i uzupełnimy go o pojęcie
kontrskryptowych warunków ochraniających (dńvers) oraz
pozycji życiowych. Do opisu typów autorka wprowadza nazwy
zaproponowane przez Kahlera, np. Pracoholik, Marzyciel na
Jawie, z uwagi na to, iż wydają się mniej dehuma-nizujące niż
etykietki kliniczne. Idąc za sugestiami Joinesa proponuje także
strategie terapeutyczne, wskazujące optymalne stany Ja
terapeuty, jakie mogą być użyte na różnych etapach kontaktu z
pacjentem. Stany Ja odpowiadają kanałom komunikacji
opisywanymi przez Kahlera. Kanały te wykorzystywane są do
domknięcia strategu poprzez wskazywanie najlepszego stanu Ja,
przy pomocy którego terapeuta może utrzymać kontakt z
pacjentem, w miarę jak ten przesuwa się w kierunku celu.
Zastosowanie modelu trójkąta
terapeutycznego
Osobowość obsesyjno-kompulsywna
i paranoidalna1
Obecność kontrskryptowego warunku ochraniającego (dri-ver)
jest zazwyczaj jednym z pierwszych behawioralnych
symptomów, które mogą być rozpoznane przez terapeutę. Tak na
przykład, jeśli podstawowym warunkiem jest przekaz: Bądź
doskonały, to — jak widać z rysunku 2 — możemy mieć do
czynienia albo z adaptacją obsesyjno-kompulsywna (rys. 2a),
albo paranoidalna (rys. 2b), a ścieżka, po której trzeba się
poruszać, wiedzie w obu wypadkach od myślenia poprzez
uczucia do zachowań. Terapeuta może nawiązać relację
wykorzystując swój stan )a-Dorosły, by następnie bezpiecznie
przesunąć się w kierunku kontaktu z uczuciami pacjenta
uruchamiając Rodzica Ochraniającego. Podjęcie decyzji
odnośnie tego, z jakiego typu adaptacją osobowości ma się do
czynienia, staje się łatwiejsze w chwili, gdy uwidacznia się
pozycja życiowa pacjenta.-
<
1
Wymienione w rozdziale typy adaptacji osobowości zgodne
są z DSM III.
- Pozycja życiowa oznacza trwale przekonania jednostki na temat
własnej wartości i wartości innych ludzi. Wyróżnić można
cztery podstawowe warianty pozycji życiowych: 1) ja jestem
OK, inni są OK (J+I+); 2) ja jestem OK, inni nie są OK (J + H;
3) ja nie jestem OK, inni są OK (J-1+); ja nie jestem OK, inni
nie są OK (J-I-) (przyp. M. M.).
 Rys. 2. Typy adaptacji

@ M

u
b. Adaptacja paranoidalna
a. Adaptacja obsesyjno-kompulsywna

Nadreaktywny

(Histeryczny)
SPRAWIAJ
PRZYJEMNOŚĆ
WYSILAJ SIĘ
J-I+

c. Adaptacja histeryczna
M d.
Adaptacja schizoidalna

Malkontent

(Pasywno-agresywny)
WYSILAJ SIĘ
(BĄDŹ SILNY)
J-I-

e Adaptacja pasywno-agresywna

M Myślenie
U Uczucia Odpowiedni
Z Zachowanie
Kierunek pracy terapeutycznej
 u
f. Adaptacja anty-społeczna

>wiedni stan Ja terapeuty:

DorosłyDziecko Spontaniczne

Rodzic Ochraniający Maiy Profesor

Pozytywny Rodzic Normatywny

78 Trójkąt terapeutyczny: narzędzie diagnozy i terapii

Osobowość histeryczna cji wspólna jest także pozycja życiowa J-1-, tak więc użyteczne
może być sięgnięcie do tabeli 1, w której pokazano podstawowe
Jest to jedyny spośród sześciu typów adaptacji, dla którego
różnice w zakresie emocji skryptowych spotykanych w różnych
podstawowym warunkiem ochrony jest przekaz Sprawiaj
formach adaptacji. Np. dla osobowości schizoidalnej emocją
przyjemność (rys. 2c). Podstawowa pozycja życiowa J-l+
skryptową jest odrętwienie i pomieszanie, manifestujące się jako
odróżnia ten typ osobowości od osobowości antysocjalncj (rys.
nie związane, izolowane społecznie, alienowane, „nie
2f), gdzie przekaz Sprawiaj przyjemność jest na drugim miejscu, a
podłączone", wycofujące się zachowanie w relacjach
podstawową pozycją życiową jest J + 1-. Pozycja życiowa może
być pomocna w diagnozie różnicowej między osobowością interpersonalnych; przy osobowości pasywno-agresywnej
histeryczną a pasywno-agresywną, gdzie możemy mieć trudności emocjami skryptowymi są frustracja i konflikt, manifestujące się
z zaklasyfikowaniem zachowań związanych z przekazem: Wysilaj jako frustrujące, sarkastyczne, uparte, przeciwstawiające się i
się (podstawowy warunek ochraniający dla osobowości pasywno- prowokujące zachowanie w relacjach interpersonalnych. Pacjent z
agresywnej i drugi co do ważności dla osobowości histerycznej). adaptacją antyspołeczną (rys. 2f) może być łatwiej rozpoznany,
Obecność pozycji J-l- wskazuje w tej sytuacji jednoznacznie na ponieważ drugorzędowym przekazem jest u niego przekaz
osobowość pasywno-agresywną. Sprawiaj przyjemność, a pozycją życiową pozycja J+1-.
Zarówno warunki ochraniające przedstawione na rys. 2, jak i
ich kolejność odpowiadają typologii przedstawionej przez
Osobowość schizoidalna, pasywno-- VVare'a. Jedyna różnica dotyczy adaptacji paranoicznej, w
agresywna i antysocjalna którym to przypadku, podobnie jak Joines, autorka umieszcza
Punktem kontaktu z pacjentem, którego podstawowym przekaz Bądź doskonały na pierwszym, a Bądź silny na drugim
warunkiem ochraniającym jest przekaz Wysilaj się lub Bądź silny miejscu. Zgodne jest to również z faktem, że punktem kontaktu u
jest zachowanie. Jednakże, jak pokazują rysunki 2d, 2e i 2f, tego typu osobowości jest myśle-
należy bardzo dokładnie różnicować między osobowością
schizoidalną, pasywno-agresywną i antysocialną, gdyż w każdym
z tych przypadków inny stan Ja terapeuty jest właściwy na Osobowość maniakalno-depresyjna
różnych etapach terapii. Przekazy: Wy-silaj sięi Bądź silny są
Maniakalno-depresyjna adaptacja osobowości, dla której Kahler
częste u osobowości schizoidalnych i pasy-wno-agresywnych
używa nazwy Cyc/er, została włączona do diagramu pomiędzy
(rys. 2d i 2e), jednakże nie zawsze łatwo jest określić, który z
adaptacją histeryczną i schizoidalną (pomiędzy rys. 2c i 2d). Jest
tych przekazów jest podstawowym warunkiem ochraniającym.
to zgodne z sugestią Kahlera, który uważa, że ścieżka, którą
Dla tych typów adapta-
należy podążać z pacjentem będącym w fazie maniakalnej, jest
taka sama jak w przy-

Tabela 1. Pojęcia AT i typy adaptacji osobowości

Obscsyjno- Paranoi dal na Histeryczna Schizoidalna Pasywno- Antyspołeczna

kompulsywna agresywną
Zakazy Nie ciesz się Nie ufaj Nie rozwijaj się Nie mvśl Nie osiągaj Nie ufaj
skryptowe Nie bądź Nie bądź blisko Nie myśl Nie czuj (złości sukcesów Nie czuj
dzieckiem Nie czuj Nie bądź ważny lub pobudzenia) Nie bądź blisko (przerażenia
Nie bądź blisko Nie bądź Nie bądź blisko Nie osiągaj Nie ufaj lub smutku)
Nie bądź ważny dzieckiem Nie bądź sobą sukcesów Nie czuj Nie przynależ
Nie ciesz się Nie istniej Nie bądź ważny Nie ciesz się Nie osiągaj
Nie przynależ Nie przynależ Nie rozwijaj się sukcesów
Nie bądź zdrowy Nie bądź
(psychicznie) dzieckiem
Nie istniej Nie myśl
jak rozwiązać
problem, myśl
jak przechytrzyć
innych
Rodzaj Bez miłości Bez radości Bez miłości Bez myślenia Bez rozumu Bez radości
skryptu „Dopóki" „Potem"/„Dopóki" „Prawie" „Zawsze" „Nigdy" „Prawie"/„Nigdy"
Dramatyczne Zapracowanie sit; Zabójstwo Odloty Szaleństwo Szaleństwo Zabójstwo
wyjście na smierc (w tym samobójstwo)
Emocje Lęk, poczucie Lęk i złość Smutek oszołomienie Frustracja Złość
skryptowe winy, depresja i przerażenie i pomieszanie i konflikt i pomieszanie
Gry3 Kopnij mnie TCMTS Kopnij mnie Tak, ale Tak, ale TCMTS
Wrzawa Narożnik Tępak Narożnik Kopnij mnie Narożnik
.Gdyby nie ty..." Kopnij mnie Wrzawa
5
Informacje na temat gier znaleźć można w literaturze AT, np. E. Berne, W co grają ludzie? (przyp. M.M.).
 Trójkąt terapeutyczny: narzędzie diagnozy i terapii
Myślenie
Uczucia
Rys. 3. Kompletny trójkąt dla klienta z adaptacją paranoidalną
padku osobowości histerycznej, zaś w czasie fazy depresyjnej
taka sama jak dla osobowości schizoidalnej. Tak więc, jeśli w
czasie którejkolwiek fazy zostanie nawiązany kontakt i pacjent
przemieści się w kierunku drzwi celu, jakimi jest myślenie,
kontakt na poziomie myślenia może być utrzymany w okresach
zmian nastroju.
Tabela 1 powinna być odczytywana w połączeniu z trójkątami
przedstawionymi na rysunku 2. Zamieszczone w niej informacje
można wykorzystać do pogłębienia diagnozy i planu
terapeutycznego. Przedstawiają one prawdopodobne główne
przejawy każdego z pojęć AT dla każdej adaptacji osobowości —
nie oznacza to rzecz jasna, że u danego pacjenta występują
wszystkie wymienione w ta- • beli zakazy, jednakże tabela
pokazuje, czego możemy się spodziewać.
Podstawowym źródłem wykorzystanym przy konstrukcji
tabeli były prace Ware'a i Joinesa. Na podstawie osobistych
doświadczeń autorka dodała skrypt Potem do adaptacji
paranoidalnej. Lista gier nie jest w żadnym razie wyczerpująca,
wymieniono jednak te, które grane są najczęściej. Opierając się
również na swoim osobistym doświadczeniu Allen włączyła
zakaz Nie istniej do adaptacji histerycznej i schizoidalnej, a także
zakaz Nie bądź sobą do adaptacji histerycznej.
Trójkąt terapeutyczny może być wykorzystany zarówno w
procesie diagnozy, jak i na każdym etapie planowania terapii. Z
każdym nowym pacjentem rozpoczynamy od pustego trójkąta i
stopniowo wypełniamy go treścią, w miarę jak się pojawiają
coraz to nowe informacje.
79
WĄTPIĄCY (PARANOIDALNY)
Zachowanie
Warunki ochraniające:
BĄDŹ DOSKONAŁY, BĄDŹ SILNY
Pozycja życiowa: J-I+ Typ
skryptu: Bez Radości, „Polem"
Dramatyczne wyjście skryptowe:
Morderstwo
Emocje skryptowe: Lęk & Złość
Grv: TCMTS, Gwałt
Zakazy:
Nie ufaj
Nie ciesz się
Nie bądź dzieckiem
Nie bądź blisko
Nie przynależ
Nie czuj
Przykład kliniczny: pierwsza rozmowa
Już w pierwszych zdaniach, w ich strukturze i tendencji do
nadmiernego uszczegółowiania oraz w zachowaniu pacjent
ujawnił swój warunek ograniczający Bądź doskonały, za którym
szybko pojawiły się wskaźniki przekazu Bądź silny. Mając te
informacje naniesione na jego trójkąt tera-peutka bez obaw
wykorzystała swój stan Ja-Dorosły (patrz rys. 2a i 2b). Szybko
też nawiązali kontakt na płaszczyźnie intelektualnej (myślenia).
Idąc w kierunku zmiany te-rapcutka „uruchomiła" swojego
Rodzica Ochraniającego, aby nawiązać kontakt z uczuciami
pacjenta. Powiedział, że trudno mu zaufać komukolwiek, zdał też
sobie sprawę z tego, że nigdy nie pozwolił sobie na zabawę, gdyż
— jak powiedział — „Czułem, że będę musiał za to wszystko
później zapłacić".
Biorąc pod uwagę obecność zakazów Nic ujaj oraz Nie ciesz
się, a także skryptu Potem, można było przyjąć, że jest to
adaptacja paranoidalną. W tej sytuacji terapeutka bardzo uważała,
żeby nie używać swojego stanu Ja-Dziecko Spontaniczne,
ponieważ osoby o tym typie adaptacji łatwo mogą poczuć się
wyśmiewane. Korzystając z informacji zawartych w tabeli 1
nakreśliła plan terapeutyczny wobec pacjenta, zawierający
zamknięcie dramatycznych wyjść skryptowych poprzez
zabójstwo i gwałt oraz dotarcie do skryptowych emocji strachu i
złości. Była też świadoma, że pacjent może grać z nią w grę
TCMTS lub podobne. Wykorzystując na początku każdej sesji
swój stan Ja-Dorosły (punkt kontaktu, rys. 2b) mogła ustalić
kontakt na poziomie intelektualnym (pacjent pokazał, że jest
zdolny do bardzo precyzyjnego myślenia), a potem przesuwała
się
80 Trójkąt terapeutyczny: narzędzie diagnozy i terapii
w kierunku zmiany, wykorzystując swego Rodzica Ochra-
niającego do nawiązania kontaktu na poziomie emocjonalnym.
Dopiero wtedy, gdy pacjent czuł się już bezpiecznie pracując ze
swymi uczuciami, mogła zacząć konfrontować jego zachowanie
(cel, rys. 2b) wykorzystując pozytywne aspekty swego Rodzica
Krytycznego.
Rysunek 3 pokazuje trójkąt, którego Allen używała w tej
pracy. Wyrazy napisane kursywą są tymi, które wpisała już po
pierwszej sesji (znalazły później potwierdzenie), pozostałe
wskazują sposób, w jaki trójkąt został skompletowany.
Wykorzystany w taki sposób trójkąt terapeutyczny zarówno
potwierdził wcześniejszą diagnozę, jak również towarzyszył
terapeutce w pracy, podsuwając nowe kierunki i możliwości.
Bibliografia wydanych po polsku pozycji z zakr
esu Analizy Transakcyjnej
Berne E.: W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludz-
kich. Warszawa, PWN 1987. Berne E-: Seks i kochanie.
Warszawa, Książka i Wiedza 1994.
Ernst K_: Szkolne gry uczniów. Jak sobie z nimi radzić. War-
szawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1991.
Harris T.: W zgodzie z sobą i tobą. Warszawa, PAX 1979.
James M., Jongeward D.: Narodzić się by wygrać. Poznań,
DW „Rebis" 1994.
Jankowski KL: Analiza Transakcyjna. [W:] Wardaszko-
Łyskowska H. (red.), Terapia grupowa w psychiatrii, War
szawa, PZWL 1980.
Matkowski M: Nierozpoznania. [W:] ABC psychologicznej
pomocy. Rezonans i Dialog nr S. Warszawa, Jacek Santor-
ski & Co 1993
i
Paul-Cavallier P.: Wizualizacja. Poznań, DW „Rebis" 1992.
Rogoll R.: Aby być sobą. Warszawa, PWN 1989.
j
Samek T.: Wprowadzenie do Analizy Transakcyjnej. Kraków, '
Centrum Terapii Alkoholizmu 1991.
Suchańska A.: Trójkąt dramatyczny i gry ratownicze. [W:]
ABC psychologicznej pomocy. Rezonans i Dialog 8. War
szawa, Jacek Santorski & Co 1993.
Suchańska A., Cichocka M.: Analiza Transakcyjna w teorii i
praktyce psychologicznej. Psychoterapia 3 i 4,1989.
opracował Marek Matkowski
Marek Matkowski
PROCES SKRYPTOWY I KONCEPCJA
MINISKRYPTU
P rzez pojęcie skryptu rozumie się w Analizie Transakcyjnej
„nieświadomy plan życia stworzony w dzieciństwie,
wzmocniony przez rodziców, uzasadniany przez następujące
potem zdarzenia i kulminujący się w dokonywanych wyborach"
(Stewart i Joines 1991).
Skrypt wpiywa na nasze życie w dwojaki sposób: z jednej
strony wyznacza kierunek, cel ku któremu podążamy (plan życia),
z drugiej zaś określa sposób w jaki ten cel realizujemy (styl
życia).
Plan życia, będący treściowym aspektem skryptu, przyrównuje
się często do sztuki teatralnej, mającej swój początek, środek i
zakończenie, sztuki, w której pojawiają się różne postacie —
główny bohater, aktorzy epizodyczni, statyści. Już w pierwszej
scenie zawarte są zalążki sceny końcowej — radosnej,
dramatycznej, tragicznej itp., a główny bohater przybliża się z
każdą chwilą ku nieuniknionemu przeznaczeniu zapisanemu w
scenariuszu. Uważny widz może jednak zauważyć, że choć
zmieniają się dekoracje, choć zmieniają się wypowiadane przez
poszczególnych aktorów kwestie, niezmienny pozostaje sposób, w
jaki poszczególni aktorzy funkcjonują poprzez wszystkie odsłony
sztuki. Ktoś wypowiada swoje kwestie bardzo szybko, a ktoś inny
powoli, niezależnie od tego czy dotyczy to oświadczyn czy
zamówienia hamburgera. Komuś nie udaje się skończyć żadnego
rozpoczętego przedsięwzięcia, ktoś inny doprowadza wszystkie
sprawy do końca, ale nie potrafi cieszyć się sukcesem, ktoś inny
jeszcze czerpie radość z każdego, najmniejszego osiągnięcia.
Jednym z najbardziej fascynujących odkryć dokonanych przez
Berne'a jest fakt, że niezależnie od tego jak bardzo różna i
niepowtarzalna jest treść indywidualnych skryptów, istnieje sześć
podstawowych wzorców przebiegu procesów skryptowych.
Wzorce te odnaleźć można u wszystkich ludzi, niezależnie od ich
wieku, płci, rasy, kultury itp. (Berne 1970). Berne, kierując się
czymś, co można by nazwać mottem każdego wzorca, określił je
jako: Zanim, Potem, Nigdy, Zawsze. Prawie oraz Wciąż i Wciąż. Z
uwagi na to, że powtarzalność jest czymś, co charakteryzuje
każdy z wymienionych wzorców, Thaibi Kahler (1978) idąc za
sugestią Lillian 0'Hearne zaproponował dla ostatniego wzorca na-
zwę: Bez Zakończeniu
U większości z nas zaobserwować można jeden i ten sam
wzorzec przewijający się przez wszystkie główne aspekty życia,
choć spotkać można też osoby realizujące odmienne wzorce
skryptowe w życiu osobistym i publicznym (Wool-lams i Browns
1978).
Wzorce procesów skryptowych
Jak powiedziano wcześniej, każdy z wzorców skryptowych ma
swój zasadniczy temat odróżniający go od innych.
Berne, miłośnik literatury greckiej, przypisał do każdego z nich
mitologiczną postać, której życie może stanowić ilustrację
podstawowych właściwości danego wzorca.
Zanim
Osoby realizujące taki wzorzec procesu skryptowego są
przekonane, że wszelkie dobre rzeczy zdarzające się w życiu
muszą być poprzedzone czymś niezbyt przyjemnym i że na
najmniejszą radość trzeba sobie ciężko zapracować. Prototypem
tego wzorca może być Herakles (Herkules). Wsławił się on tym,
że musiał wykonać dwanaście prac przekraczających normalne
ludzkie możliwości. Ledwie skończył jedną, musiał zabierać się
za następną — jeszcze trudniejszą i jeszcze mniej przyjemną — i
dopiero po wykonaniu wszystkich mógł mieć nadzieję na
nagrodę. Podobnie jak Herakles, osoby przeżywające swój skrypt
zgodnie ze wzorcem Zanim nie mogą czerpać radości z bieżącej
chwili, bo zawsze mają coś ważniejszego do zrobienia, coś, co w
żadnym razie nie może poczekać i bez czego nie mogą się
cieszyć, odpoczywać, kochać itp. Wzorzec ten realizowany jest
zarówno w zwyczajnych, codziennych sytuacjach, jak i na
przestrzeni całego życia. I tak np. żona może konsekwentnie
odrzucać wszelkie propozycje męża dotyczące wyjścia na spacer
czy pojechania gdzieś z dziećmi, bo najpierw musi jeszcze coś
wyprać, wyprasować, ugotować itp. Dziecko pragnie przytulić się
do mamy, ale słyszy: Poczekaj parę minut, jeszcze tylko umyję
podłogę w kuchni. Ojciec odmawia synowi wspólnej zabawy
tłumacząc, że najpierw musi skończyć rozdział w książce,
naprawić kran, przespać się itp.
Osoby realizujące wzorzec Zanim mogą wygłaszać opinie w
rodzaju: „Nie mam teraz czasu na przyjemności, najpierw muszę
postawić firmę na nogi, wychować dzieci, zaopiekować się
rodzicami" itp. Takie przekonania, jak; „Życie zaczyna się po
czterdziestce", „Odpocznę sobie dopiero wtedy, gdy będę na
emeryturze", „Moja nagroda czeka na mnie w niebie", „Najpierw
praca a potem przyjemność" — mogą być ważnym wskaźnikiem
tego, jak dana osoba przeżywa całe swoje życie.
Struktura Zanim znajduje swoje odbicie również na poziomie
języka, w strukturze wypowiadanych zdań. Częste jest tutaj
wtrącanie do wypowiedzi zdań dodatkowych, np.: „Byłem
wczoraj w kinie — nawiasem mówiąc, repertuar jest poniżej
wszelkiej krytyki — i spotkałem tam..." Ujawnia się tu
przeświadczenie, że trzeba powiedzieć absolutnie wszystko,
zanim się skończy.
Konsekwencją realizacji wzorca Zanim jest życie przy-
szłością, co pozwala na odcięcie się od emocji doświadczanych
tu-i-teraz. Osoby, które funkcjonują zgodnie z nim, często od
najwcześniejszych lat musiały brać na siebie zbyt wiele
odpowiedzialności, będąc być może najstarszym
82 Marek Matkowski
dzieckiem w rodzinie lub jedynakiem (Kahler 1978). Ich
najczęstsza pozycją życiową jest pozycja + - (Ja jestem OK — Ty
nie jesteś OK), a wśród zakazów skryptowych pojawiają się
takie, jak: nie bądź dzieckiem (nie odczuwaj radości) oraz: nie
bądź blisko (nie ufaj innym).
W pracy z tego typu pacjentami ważne jest, by nie pozwalać
na dygresje, zbaczanie z tematu i odwlekanie momentu
rozpoczęcia pracy. Terapeuta powinien dbać o to, aby sesje nie
były zbyt długie, a także aby podejmować pracę, za nim
wszystko zostanie dokładnie powiedziane i wyczerpane
(Woollams i Browns 1978).
Potem
Ten wzorzec jest odwrotnością wzorca Zanim. Osoby, które
realizują go w życiu, są przekonane, że za każdą przeżywaną
obecnie dobrą, miłą chwilę będą potem musiały zapłacić.
Dobrą ilustrację tego wzorca stanowi mit o Damoklesie. Ten
nierozważny Grek pragnąc zdobyć względy władcy Sy-rakuz
nazwał go któregoś dnia najszczęśliwszym ze śmiertelników .
Król, mający swój gorszy dzień, postanowił unaocznić
Damoklesowi ciężar panowania. Zaprosił go do swego stołu,
zachęcał do jedzenia, picia, przyglądania się tancerkom,
wcześniej jednak kazał zawiesić nad jego głową ostry miecz,
uwiązany na pojedynczym końskim włosie. Jak można się
domyślać, nie był to najszczęśliwszy dzień w życiu Damoklesa.
Miał wszystko to, czego pragnął, ale równocześnie nie mógł się
tym cieszyć — prawdopodobnie cały czas myślał o tym, jak
długo włos utrzyma ciężar miecza Ł kulił się na myśl o
nieuchronnym ciosie.
Ludzie, którzy żyją zgodnie z tym wzorcem, trwają —
podobnie jak Damokles — w ciągłym oczekiwaniu na cios, który
musi na nich spaść kiedyś, w bliżej nieokreślonej przyszłości.
Nierzadko nie potrafią powiedzieć, co by to miało być, są jednak
pewni, że to nastąpi i że będzie przykre. Można usłyszeć od nich
takie zdania jak: „Za wszystko kiedyś trzeba będzie zapłacić",
„Kto się śmieje rano, ten będzie płakał wieczorem", „Po
czterdziestce nie czeka człowieka j uż nic dobrego" itp. W ich
codziennym życiu, na wielu poziomach, można zauważyć ten
sam, powtarzający się cykl: po radości jest zawsze smutek, po
zabawie konieczność odpokutowania, po przyjemności ból itp.
Każda bieżąca chwila, która mogłaby być źródłem radości i saty-
sfakcji zatruta jest wyobrażeniem przyszłości. A oto kolejne
przykłady zdań ilustrujące wzorzec Potem: „Tak świetnie się
bawię, ale martwię się, że nie złapię taksówki i będę musiała całą
drogę iść pieszo"; „Cieszę się, że Cię spotkałem, dobrze mi z
Tobą, ale boję się, że mnie zostawisz"; „Tak, teraz czuję się
dobrze ale wiem, że wieczorem będzie mnie bolała głowa" itp. W
zdaniach tych odbija się to, co jest esencją wzorca Potem: dobry
początek, unieważniający spójnik „ale" i ostatecznie negatywne
zakończenie.
W pracy z pacjentami tego typu ważne jest, aby kontrakt
zawierał punkt o nie wykorzystywaniu tego, co pacjent osiąga w
terapii do wzbudzania w sobie negatywnych myśli i emocji (np.:
„Po raz pierwszy w życiu poczułem, co to znaczy być blisko
drugiej osoby, i kiedy pomyślę, ile straciłem, robi mi się jeszcze
bardziej smutno). Dobrze jest też wzmacniać każde pozytywne
zdanie, jeszcze zanim pojawi się druga, negatywna część, a także
aby kończyć każdą sesję jakimś pozytywnym elementem.
Nigdy
Kluczowym wątkiem tego wzorca jest przekonanie: „Nigdy nie
uzyskam tego, na czym mi najbardziej zależy". Mitologicznym
prototypem jest Tantal, który mając w swoim zasięgu i
pożywienie, i wodę nie mógł dosięgnąć ani jednego, ani drugiego
i w efekcie cierpiał z głodu i pragnienia. Osoby realizujące w
życiu ten proces skryptowy nigdy nie osiągają tego, czego
pragną: nie potrafią cieszyć się seksem, doświadczać poczucia
bliskości i intymności, osiągać sukcesów, awansować itp.
Rozpoczynają wiele przedsięwzięć i nigdy ich nie kończą,
poznają wiele kobiet (mężczyzn) i nigdy nie przechodzą na etap
bliższego związku. W szufladach ich biurek jest wiele
rozpoczętych i niedokończonych projektów, listów itp. Często
mówią o swoich kłopotach, przy czym charakterystyczne jest to,
że opowiadają o nich wielokrotnie, jakby nie pamiętając o tym, że
mówiły to samo poprzedniego dnia. Ich język jest chaotyczny,
obfitujący w gwałtowne zmiany kierunku rozmowy, ze zdaniami,
które nigdy się nie kończą, np.: „Widziałem się wczoraj z...,
hmm, no wiesz, to jest taka... hmm, no, kiedyś byliśmy tam...
miałem ci powiedzieć, ale sam rozumiesz... no wiesz, jak to jest...
oni wszyscy są tacy..."
Osoby z takim wzorcem skryptowym mają w swoich
doświadczeniach z dzieciństwa zakaz robienia rzeczy, na które
naprawdę miały ochotę. Koncentrują się na przeszłości, często z
silnym przekonaniem, że „nie ma wyjścia" i że cokolwiek zrobią,
będzie źle. Nawet jeśli jest tak, że mogłyby dostać to, czego
potrzebują, nigdy nie robią ostatniego kroku w tym kierunku.
W pracy z takimi osobami nie należy szczędzić głosków,
wzmacniając każdy krok — niezależnie od tego, jak mały —
prowadzący do „bycia OK". Korzystne jest też uruchamianie
stanu Ja-Dorosły i wzmacnianie wszelkich przejawów
spontaniczności Dziecka Naturalnego.
Zawsze
Proces ten jest odwrotnością procesu Nigdy. Najbardziej
diagnostycznym dla niego zdaniem jest pytanie: „Dlaczego to
zawsze przydarza się mnie?" Mitem, który go ilustruje, jest
historia Arachne, zadufanej w sobie starej panny, która wyzwała
boginię Minerwę do współzawodnictwa w przędzeniu. Minerwa
poskarżyła się Zeusowi, a ten, rozgniewany, zamienił Arachnę w
pająka, który w nieskończoność przędzie swoją nić.
Ludzie z takim wzorcem skryptowym zamieniają jedną
niesatysfakcjonującą relację na inną, równie niesatysfakcjo-
nującą, zmieniają pracę, miejsca zamieszkania itp. W nieomylny
sposób wynajdują w otoczeniu ludzi, którzy pozwolą im po raz
kolejny przeżyć tę samą historię z innym partnerem. „Dobrym"
przykładem mogą być tu żony alkoholików, rozwodzące się i
wychodzące za mąż. za kolejnego alkoholika, pacjenci
zmieniający z tych samych powodów kolejnych lekarzy,
terapeutów itp.
Pewną odmianą sposobu realizacji wzorca Nigdy jest po-
wstrzymywanie się od zmiany niesatysfakcjonujących decyzji.
Pacjent z takim wzorcem skryptowym może mówić: „Nie robię
specjalnych postępów z tym terapeutą, ale zostanę i miejmy
nadzieję, że coś się zmieni".
Na poziomie języka proces Nigdy przejawia się dużą ilością
wtrąceń, zmianami tematu, a także dużą liczbą zwrotów w
rodzaju: „być może, czasami, może, zobaczymy, nie jestem
pewny, nie wiem" itp. W przypadku współwy-stępowania u
jednej osoby dwóch procesów skryptowych:
 Proces skryptowy i koncepcja miniskryptu
Nigdy i Zawsze. możemy mieć do czynienia z syndromem
Madonny-Prostytutki. Im bardziej taka osoba kocha kogoś, tym
mniej pragnie być z ta osobą seksualnie i odwrotnie, im bardziej
jest zaangażowana w związek seksualny, tym mniej skłonna jest
obdarzać partnera uczuciem (Kahler 1978).
W pracy terapeutycznej z pacjentami tego rodzaju należy
zachęcać ich do podejmowania decyzji (Czego chcesz?), do
brania na siebie zobowiązań (Co zrobisz?), a także do wyrażania
uczuć, myśli i opinii (Co czujesz? Co myślisz?).
Prawie
Mitologicznym prototypem tego stylu funkq'onowania jest Syzyf.
Jak pamiętamy, ten wysilający się człowiek bezustannie toczył
pod górę ogromny głaz. Kiedy głaz był już prawie na górze,
Syzyf prawdopodobnie popełniał jakiś błąd, głaz spadał na dół i
cała praca zaczynała się od nowa.
Osoby, które w swoim życiu realizują skrypt Prawie, za-
chowują się dokładnie tak jak Syzyf. Wkładają mnóstwo energii
w jakieś działanie, prawie osiągają sukces, ale nigdy nie „stawiają
kropki nad i". Jakieś drobne zaniedbania, przeoczenia lub
zaniechanie działania uniemożliwiają im osiągnięcie celu i
cieszenie się tym. Dotyczyć to może nie tylko ważnych, ale i
drobnych spraw życiowych. Mężczyzna prawie zdążył na pociąg,
żona zrobiła prawie wszystkie zakupy, zapomniała tylko kupić
chleba, ktoś obejrzał prawie cały film i zasnął przed końcową
sceną... Jak widać, słowo „prawie" jest kluczem identyfikującym
zachowania mieszczące się w przedstawianym tu wzorcu procesu
— skrypcie. Jak pisał Berne, podstawowe zdanie identyfikujące
ten wzorzec brzmi: „Prawie to zrobiłem. Gdyby tylko, gdyby
tylko..." (Berne 1965).
Na poziomie struktury języka można wyróżnić dwa różne
wzorce językowe, które są zwiastunami wejścia w skrypt Prawie.
Wzorzec pierwszy charakteryzuje rozpoczęcie zdania od
pozytywów i zakończenie jakąś negatywną treścią („Jesień jest
piękną porą roku. Drzewa są takie kolorowe. Jest tak przyjemnie
i jasno. Zauważyłeś, jakie wstrętnie wilgotne jest powietrze?").
Wzorzec drugi polega na rozpoczęciu jakiegoś zdania, a
następnie zakończeniu go zupełnie innym tematem
(„Przepraszam, gdzie jest... to znaczy, czy mógłby Pan
powiedzieć, która jest godzina?").
Podstawową dyrektywą dla pracy z pacjentem realizującym
wzorzec skryptowy Prawic jest kończyć rozpoczętą pracę, a tam
gdzie się nie da, poprosić pacjenta o podsumowanie tego, co
zostało osiągnięte i określenie kierunku, w którym będzie dalej
chciał iść. Ważne jest też, aby pilnować kończenia wszystkich
zdań (żadnych „ale").
Bez Zakończenia
Mitologiczną ilustrację tego skryptu stanowi opowieść o Fi-
lemonie i I3aucis, którzy zostali po śmierci zamienieni przez
Zeusa w drzewa i spleceni korzeniami trwają tak przez
wieczność. Charakterystyczne dla tego procesu skryptowego jest
realizowanie do pewnego momentu konkretnych zadań
życiowych a następnie, po osiągnięciu jakiegoś punktu,
całkowity zastój, poczucie pustki i braku kierunku. Sprawia to
takie wrażenie, jakby z historii życia zaginęły ostatnie kartki, jej
zakończenie. Jako przykład można podać tu matkę, która
poświęca całe swoje życie wychowaniu dzieci, a kiedy one
dorastają i opuszczają dom,
83
pozostaje sama, nie wiedząc, co ze sobą robić. Inny przykład
może dotyczyć osoby, która ciężko pracowała przez całe życie, a
kiedy wreszcie przechodzi na emeryturę, staje wobec pytania: „l
co ja mam z sobą teraz zrobić? Czym mam wypełnić te wszystkie
wolne dni?"
Osoby te po dojściu do punktu, w którym ich plan życia urywa
się, doświadczają uczucia przygnębienia, wewnętrznego
pomieszania i niepewności. Wśród skarg zgłaszanych terapeucie
mogą pojawić się m.in. takie zdania: „Czuję się zagubiony"; „Nie
wiem co mam dalej z sobą robić"; „Byłam tak związana z
dziećmi. Tacy byliśmy szczęśliwi a teraz one dorosły i nie mam
już dla kogo żyć". Osoby te mogą być w tym momencie bardzo
otwarte na wszelkie sugestie. Jeśli trafią do grupy terapeutycznej,
mogą tam bardzo dobrze funkcjonować, akceptując wszelkie
zachęty do poszukiwania nowych obszarów zainteresowań.
* * *
Rozpoznanie procesu skryptowego skraca w istotny sposób
proces diagnostyczny, dostarcza użytecznego narzędzia, przy
pomocy którego pacjent może wraz z terapeutą analizować to, co
dzieje się w jego życiu, a jednocześnie pozwala terapeucie
uniknąć już na samym początku terapii wielu pułapek. Bywa tak,
że pracując intensywnie nad treścią skryptu pacjenta w
nieświadomy sposób wzmacniamy jego proces skryptowy.
Akceptując u kogoś z wzorcem Prawic fakt niekończenia
rozpoczętych kwestii, pozwalając osobie z wzorcem Zanim na
grzęźniecie w próbach dokładnego wyjaśnienia sytuacji i
wszystkich związanych z nią okoliczności pobocznych, godząc
się na to, aby pacjent z wzorcem Potem jednym zdaniem
unieważniał wszystko to, co osiągnął na sesji, utrwalamy
negatywny wzorzec jego funkcjonowania, zmniejszając tym
samym szansę na utrwalenie pozytywnych zmian.
Przekazy ochraniające (drivery) i ich
związek z procesem skryptowym
Koncepcja procesu skryptowego została twórczo podjęta i
rozwinięta przez Thaibiego Kahlera i jego współpracowników
(Kahler 1975). Badając słuszność poglądu Berne'a, zgodnie z
którym skrypt odgrywany jest w taki sam sposób zarówno na
przestrzeni całego życia, jak i w krótszych odcinkach czasu,
dokonał on niezwykle interesującego odkrycia. Analizując
sekwencja po sekwencji zapisy sesji terapeutycznych zauważył,
że istnieją pewne specyficzne rodzaje zachowań (słowa, ton
głosu, postawa ciała, gesty, mimika), które łączą się w odrębne
jednostki trwające od kilku sekund do kilku minut, i które
poprzedzają pojawienie się skryptowych emocji i zachowań.
Zachowania te związane są ze specyficznymi, ograniczającymi
nakazami przekazanymi nam ze struktury Ja-Rodzic naszych
rodziców. Kahler określił te nakazy mianem driverów (przekazów
ochraniających) i połączył je w pięć większych grup: Bądź
Doskonały, Spiesz się, Wysilaj się, Sprawiaj Przyjemność oraz
Bądź Silny. Każdy z przekazów ochraniających można rozpoznać
po odrębnym rodzaju słów, tonu i tempa mowy, gestów, postawy
ciała i mimiki.
Bądź Doskonały
Osoby, które mają w swoim kontrskrypcie nakaz Bądź Do-
skonały, dążą do perfekcji i oczekują tego samego od in-
84 Marek Matkowski
nych. Na poziomic słów można u nich zaobserwować tendencję
do nadmiernie drobiazgowego wypowiadania się, przekonanie, że
muszą powiedzieć wszystko, co wiedza lub myślą na jakiś temat,
aby zostać właściwie zrozumianymi. W konsekwencji ich
wypowiedzi naszpikowane są zdaniami wtrąconymi, nie
niosącymi w sobie żadnej informacji. Często pojawia się też
wyliczanie poparte odpowiednim gestem i złączanie dłoni w Inki
sposób, że palce stykają się czubkami tworząc trójkąt. Intonacja
głosu jest wyrównana, postawa ciała sztywna, wyprostowana,
oczy często uniesione w górę, tak jakby gdzieś tam była zapisana
właściwa odpowiedź. Mimika surowa, na twarzy może być
widoczne zawstydzenie lub zakłopotanie.
A oto fragment zapisu sesji terapeutycznej z pacjentem, u
którego można zaobserwować nakaz Bądź Doskonały.
Tcrapeuta: Czym chcesz się dzisiaj zająć?
Pacjent: Hmm, jakby tu powiedzieć. Mam bardzo wiele
problemów. Po pierwsze, chciałbym zrozumieć,
dlaczego nie potrafię — a właściwie nie tyle nie
potrafię, bo dokładnie wiem, co należało by zrobić,
ale dlaczego boję się podjąć nową pracę. Po drugie,
choć to wiąże się z tym, co powiedziałem wcześniej,
z jakichś powodów odczuwam lęki..., no może nie
lęki, a niepokój, bo lęk kojarzy mi się z czymś
znacznie silniejszym, można by powiedzieć
dezorganizującym, a ja przecież jestem, w pewnym
sensie, człowiekiem sukcesu, jeśli oczywiście fakt, że
mam pieniądze można by uznać za sukces. Po trzecie,
chociaż nie, najpierw muszę jeszcze dodać w sprawie
pierwszego problemu, że...
Spiesz Się
Osoba popędzana nakazem Spiesz Się funkcjonuje we wszystkich
obszarach swego życia na podwyższonych obrotach. Myśli
szybko, je szybko, kocha się szybko itp. Sposób mówienia
przypomina serie z karabinu maszynowego — mówi szybko, tak
że niejednokrotnie zacina się, jąka, połyka litery i słowa. Często
przerywa rozmówcy, wchodzi mu w słowo, kończy za niego
zdanie, tak jakby z góry wiedziała, co on chciał powiedzieć.
Używa takich zwrotów jak: „Szybko, szybko! Spieszmy się! No,
dalej... Nie ma czasu na..." itp. W jej postawie widoczne jest
pobudzenie, trudno jej usiedzieć na miejscu. Może niecierpliwie
postukiwać palcami, kiwać nogą, kręcić się na fotelu, często
spoglądać na zegarek. Trudno jej skoncentrować wzrok, często
gwałtownie zmienia kierunek spojrzenia. Przykładowy frngment
pierwszej sesji z taką osobą mógłby wyglądać następująco:
Terapeuta: Jeśli dobrze rozumiem. Pani matka...
Pacjent: Tak, tak, ona jest bardzo chorą kobietą i trudno mi w tej
chwili odejść od niej. Dlatego tak bardzo mi zależy,
żeby szybko zrobić coś dla siebie. Najlepiej byłoby,
gdybyśmy mogli spotykać się codziennie.
Terapeuta: Myślę, że tak częste spotkania nie były...
Pacjent: Wiem, co ma Pan na myśli, ale nie zgadzam się. W
moim przypadku najważniejsze jest to, aby załatwić
wszystko do końca miesiąca. Nie mogę pozwolić
sobie na stratę czasu.
Wysilaj Się
Nakaz ten może przejawiać się w odpowiadaniu na pytania nie
wprost, powtarzaniu pytań, długich przerwach pomiędzy
kolejnymi zdaniami lub też zadawaniu kilku pytań jednocześnie.
W wypowiedziach często pojawia się słowo „próbować", które
zastępuje słowo „robić". Inne typowe zwroty to: „Nie mogę. Co?
O co chodzi? Nie rozumiem. To dla mnie za trudne. Nie wiem"
(choć tak naprawdę wic). Z uwagi na napięte mięśnie gardła głos
może być zdławiony, zduszony, w tonie głosu można usłyszeć
irytację. Twarz bywa ściągnięta, czoło napięte, brwi zmarszone
tak, że między nimi ukazują się pionowe zmarszczki. Cała postać
sprawia wrażenie przygarbionej. Czasami można zaobserwować
gest osłaniania ręką oczu lub uszu, tak jakby mogło to pomóc w
lepszym widzeniu lub słyszeniu. Dłonie mogą być zaciśnięte w
pięści i położone na kolanach. A oto przykładowy fragment sesji:
Terapeuta: W jakich sytuacjach odczuwasz ten niepokój?
Pacjent: To trudno powiedzieć. Mogę spróbować przypomnieć
sobie kilka takich sytuacji, ale nie wiem, czy o to
właśnie chodzi.
Terapeuta: OK. Opowiedz ostatnią sytuację, w której odczuwałeś
coś takiego.
Pacjent: Jakoś nie mogę się skupić. Czy mógłby Pan powtórzyć
pytanie?
Terapeuta: Przypomnij sobie, kiedy ostatni raz odczuwałeś taki
niepokój.
Pacjent: No, nie wiem (dłuższa przerwa). Staram się sobie
przypomnieć, ale jakoś nic mi nie przychodzi do
głowy (dłuższa przerwa). Hmmm, właściwie... Nie
wiem, o co chodzi. Nie jestem pewny, czy ma Pan na
myśli sytuację tu, czy jakąś inną.
Sprawiaj Przyjemność
Kiedy ktoś działa pod wpływem nakazu Sprawiaj Przyjemność,
czuje się odpowiedzialny za to, aby inni czuli się dobrze. Ważne
jest dla niego aby być lubianym przez wszystkich i może dużo
inwestować w to, aby zdobyć aprobatę innych. Często mówi coś
nie dlatego, że tak myśli, ale żeby sprawić przyjemność
otoczeniu. Stara się odgadnąć oczekiwania innych i wyjść im
naprzeciw. Często zadaje pytania w rodzaju: „Tak? Dobrze? O to
ci chodziło? Dobrze to robię?" Ton głosu jest wysoki, nieco
piskliwy, wznoszący się na końcu każdego zdania. W postawie
ciała zaznaczone jest wychylenie do przodu, w kierunku roz-
mówcy, ramiona są uniesione, nieco przygarbione. W trakcie
rozmowy często kiwa głową, głowa najczęściej pochylona jesl ku
dołowi tak, że aby spojrzeć na twarz interlokutora musi unieść
brwi ku górze. Usta ułożone są do uśmiechu, sprawiającego
jednak wrażenie nienaturalnego, trochę maskowatego. Przed
udzieleniem odpowiedzi na pytanie odwraca głowę. W kontakcie
zwraca uwagę ogromna koncentracja na drugiej osobie, na
sprawianiu jej przyjemności i zaskarbianiu jej łask. Ilustracją tego
może być następujący fragment sesji:
Terapeuta: Opowiedz coś o sobie. Pacjent: Ojej, a co byś
chciał usłyszeć? Terapeuta: Coś, co wydaje ci się ważne.
Pacjent: Nie chciałabym zajmować ci czasu głupstwami. Czy
mógłbyś zadawać mi jakieś pytania?
 Proces skryptowy i koncepcja miniskrypiu 85

Terapeuta: OK. Jakiego rodzaju osoba jesteś?
Pacjent: Chodzi ci o to, co mówią o mnie inni, tak?
Bądź Silny
Osoby z taki nakazem nie okazują emocji i w większości sytuacji
zachowują stoicki spokój (mogą w tym być nieomal nieludzcy).
Odcinają się od odpowiedzialności za własne uczucia i
zachowania, sugerując, że spowodowane są one jakimiś
zewnętrznymi czynnikami („Jego postawa zmusiła mnie do tego.
Nic na to nie mogę poradzić, zezłości! mnie"). W języku pojawia
się wiele słów pozwalających na dystansowanie się od własnych
przeżyć. Słowo „ja" jest często zastępowane słowami: „ludzie,
wszyscy, to, tamci" itp. „Jest dobrze" zamiast „Ja czuję się
dobrze", „Człowiek musi panować nad sobą" zamiast „Ja chcę
panować nad sobą", „To są trudne sytuacje dla człowieka" w
miejsce „To jest trudne dla mnie". Ciało jest sztywne i zdrętwiałe.
Podstawowa obawa dotyczy okazania jakiejkolwiek słabości w
rodzaju płaczu, gniewu czy też prośby o pomoc. Twarz jest
nieruchoma, pozbawiona wszelkiej ekspresji mimicznej, głos
surowy, monotonny, wyprany z wszelkich uczuć. Ciało jest
nieruchome i usztywnione. Jeśli chodzi o postawę ciała, to często
jest to postawa zamknięta, ze skrzyżowanymi ramionami i/lub
nogami. A oto fragment zapisu sesji terapeutycznej:
Terapeuta: Jak się Pan czuje?
Pacjent: A jak człowiek może się czuć, kiedy wszyscy naokoło
go złoszczą?
Terapeuta: Złoszczą?
Pacjent: No tak Choćby się nie wiem jak opanowywać, to w
którymś momencie człowiek nic wytrzyma i
wybuchnie. To, co oni robią, przekracza wszelkie
granice. Jak długo można to znosić?
Terapeuta: Ale co się dzieje?
Pacjent: Można by dużo opowiadać, ale po co. Sam Pan wie,
jacy są ludzie. Nie można im ufać, bo człowiek
zawsze się na tym przewiezie.
Mam nadzieję, że przedstawione wyżej opisy zachowań
związanych z różnymi typami przekazów ochraniających ułatwią
w praktyce ich rozpoznawanie. Nie można jednak zapominać, że
nie należy tego robić na podstawie jednego wskaźnika. Jak pisze
Stewart, „Jeśli usłyszysz, że mówię: »Spróbuję zrobić...«, możesz
pomyśleć: »Aha, on uruchomił przekaz ochraniający Wysilaj
się«. Jeśli jednak zwrócisz uwagę na inne wskaźniki
behawioralne, możesz zauważyć, że zaciskam wargi, spoglądam
na sufit i wyliczam na palcach to, co mam zrobić. Te sygnały
pokazują, że bardziej prawdopodobne jest to, iż uruchomiłem
przekaz ochraniający Bądź Doskonały" (Stewart i Joines 1987).
Choć każdy z nas może w różnych okresach ujawniać
wszystkie pięć przekazów ochraniających, to jednak zazwyczaj
można znaleźć taki, który uruchamiamy najczęściej. Przekaz ten
określa się mianem przekazu pierwotnego. Co ważne, to fakt, że
na jego podstawie można rozpoznać podstawowy wzorzec
procesu skryptowego. Zależności te, wraz z ilustracją wzorców
zdań, pokazano w tabeli 1.

Tabela 1. Typy procesu skryptowego i przekazy ochraniające

Wzorzec Bohater Przekonania Wzorce wypowiedzi Przekazy

skryptowy mitologiczny ochraniające

ZANIM Herakles Nie możesz się cieszyć, zanim nie ... / wstawiony materiał / ... Bądź Doskonały (często
skończysz swojej pracy też Spiesz Się
i Bądź Silny)

POTEM Damokles Wszystko może być teraz dobrze, uczucia pozytywne /ale/ Sprawiaj Przyjemność
a!e potem coś się stanie. uczucia negatywne Spiesz Się
Nawet jeśli teraz czujesz się dobrze, OK ... nie-OK
będziesz nuisial za to zapłacić.

NIGDY Iantal Jako dziecku rodzice zakazywali mi robić Bądź Silny (bardzo
rzeczy, których najbardziej pragnąłem rzadko inne)

ZAWSZE Arach ne Jeśli to jest to, co chcesz robić, Brak spójnego wzorca; Sprawiaj Przyjemność
spędzisz na robieniu tego resztę życia wiele słów zawierających Wysilaj Się
Jak solne pościeliłeś tak się wyśpisz! ograniczenia

PRAWIE Syzyf Prawie to zrobiłem, ale nie całkiem. Typ 1: + + + + +---------------- Sprawiaj Przyjemność +
Gdyby tylko, gdyby tylko... Typ 2: zakończenie zdania Wysilaj Się
dotyczy innej treści Sprawiaj Przyjemność +
niż początek Bądź Doskonały

BEZ ZA KOŃ- Baucis i Nie mam żadnych planów na okres, gdy brak wyraźnego wzorca Sprawiaj Przyjemność 4-
CZENIA Filenion przejdę na emeryturę (będę stary, Bądź Doskonały
będę w okresie menopauzy itp.)
86 Marek Małkowski
Każdy przekaz ochraniający ma swoją antytezę określaną czasem
mianem przyzwolenia. A oto lista przekazów ochraniających i
odpowiadających im przyzwolcń (Stewart i
Bądź doskonały Joines 1991):
Jesteś wystarczająco dobry taki, jaki
Spiesz się
jesteś
Wysilaj się
Daj sobie czas
Sprawiaj przyje-
Zrób to
mność (innym)
Sprawiaj przyjemność sobie
Bądź silny
Bądź otwarty ł wyrażaj swoje
pragnienia
Jak przekazy ochraniający stanowią bramę do wszelkiego
rodzaju zaburzeń komunikacji (Kahler 1978), tak przyzwolenia
torują drogę do procesu wzrostu i autonomii, a efektywnie
wykorzystywane stanowią nieocenione narzędzie terapeutyczne
(Clarkson 1992).
Niebezpieczeństwo polega na tym, że przekazy ochraniające
pełnią funkcję ochronną — pozwalają nie realizować
podstawowych zakazów skryptowych. Jednostka może np.
wierzyć, że tak długo jak długo jest doskonała, nie popełnia
żadnych błędów — może nie reagować na zakaz: Nie istniej.
Przedwczesne, dane bez uprzedniego przepracowania zakazu
przyzwolenie, może w konsekwencji doprowadzić do ujawnienia
się silnego lęku czy rozpaczy związanych z nagłym odsłonięciem
zakazu.
Koncepcja miniskryptu Nie-OK
Badania nad przekazami ochraniającymi pokazały, że stanowią
one część bardziej złożonego procesu, który Kahler nazwał
miniskryptem. Składa się na niego sekwencja uczuć, zachowań i
przekonań wzmacniających właściwy skrypt. Istotą miniskryptu
jest to, że na przestrzeni bardzo krótkiego odcinka czasu, kilku
sekund do kilku minut, pozwala on zobaczyć cały proces
skryptowy. Sekwencja miniskryptu zaczyna się zawsze od
przekazu ochraniającego, który określa warunki „bycia OK".
(Jesteś OK tak długo, dopóki — jesteś doskonały, silny,
spieszysz się, sprawiasz przyjemność, wysilasz się). Jak
powiedziano wcześniej, przekazy ochraniające mogą pełnić
funkcje ochronne, przykrywając decyzje skryptowe o większym
ciężarze gatunkowym. Jednakże zawarte w nich zalecenia nie
zawsze są możliwe do spełnienia. Wystarczy jakiś gorszy dzień,
spadek energii życiowej, choroba, szczególnie trudne zadanie lub
złe samopoczucie fizyczne, aby nie móc w jakimś momencie być
wystarczająco silnym, doskonałym, sprawiającym przyjemność
itp. W takiej sytuacji ożywają na nowo wszystkie dziecięce
decyzje skryptowe wraz z towarzyszącymi im emocjami. W
miniaturze odtwarzany jest cały skrypt, co prowadzi do jego
wzmocnienia. Cały ten proces przedstawiony jest graficznie na
rysunku.
Pozycja 1. Przekaz ochraniający Driver
Sekwencja miniskryptu zaczyna się zawsze od przekazu
ochraniającego. Wejście na tę pozycję miniskryptu związane jest
albo z reakcją na zinternalizowany przekaz rodzicielski, albo z
próbą ponownego odzyskania poczucia „bycia OK". Kiedy
jednostka jest w tej pozycji, ujawnia określone, opisane
wcześniej zachowania. Nie odczuwa tu
Emocje: poczucie winy, zranienia,
1. DRIVER zamartwianie się, zaskoczenie,
(jestem OK. dopóki)zmieszanie, zakłopotanie
brak eiiux-ji
4. Desperat (Despairer) 3. Oskarżyciel (Blame) 2. Stoper {Słopner)
(J-I-) typowe emocje: złośliwy pełen
(J-I+)
potępienia, triumfujący.
wściekły, bez winy
Emocje: poczucie własnej
bezwartościowości, braku nadziei,
bycia niekochanym, znalezienia sie w
pułapce, braku ratunku
Miniskrypt Nie-OK
żadnych emocji. Jej Dziecko Przystosowane wierzy, że dopóki
realizuje zachowania wymgane przez przekaz ochraniający jest
OK. Jeśli z jakichś powodów zachowania te nie mogą być
kontynuowane, przesuwa się ona z pozycji 1 na którąś z trzech
pozostałych pozycji miniskryptu.
Pozycja 2. Stoper (Stopper)
Stoper to nic innego jak zakaz, przed którym osoba broniła się aż
do tej chwili, realizując zachowania określone przez przekaz
ochraniający. Niemożność dalszego podtrzymywania tych
zachowań prowadzi do uaktywnienia się zakazu. W ślad za
przesunięciem się na tę pozycję miniskryptu idzie także zmiana
pozycji życiowej z „Jestem OK pod warunkiem, że..." na „Ja nie
jestem OK — Inni są OK" (]-l+). Odtwarzając wczesną decyzję
podjętą w obliczu zakazu jednostka doświadcza ponownie
negatywnych, znanych z dzieciństwa emocji. Ich rodzaj będzie
zależał od indywidualnych treści skryptu.
Pozycja 3. Oskarżyciel (Blamer)
Trzecia pozycja w miniskrypcie wiąże się z próbą uniknięcia
bolesnych uczuć przez znalezienie kogoś, kogo można by
obarczyć winą i odpowiedzialnością. Zasadnicza pozycja
życiowa to „Ja-jestem-OK, Inni-nie-są-OK" (J+1-). W tym
miejscu jednostka może doświadczać irytacji, chęci dotknięcia
lub zranienia innej osoby, mściwej potrzeby odegrania się itp. Na
początkowym etapie tworzenia koncepcji miniskryptu Taibi
Kaler nazwał tę pozycję pozycją Mściwego Dziecka (Vegenful
Child). Ponieważ jednak pozycja życiowa +- może być wyrażana
funkcjonalnie nie tylko z negatywnego Dziecka
Przystosowanego ale także z negatywnego Rodzica
Kontrolującego, nazwa ta została w późniejszym okresie
zastąpiona nazwą Oskarżyciel (Bla-
Pozycja 4. Desperat (Despairer)
Jeśli czyjeś wczesnodziecięce doświadczenia doprowadziły go
do przekonania: „Ja-nie-jestem-OK, ale i Inni-nie-są-OK", to
może on w czasie sekwencji miniskryptu przesunąć się
bezpośrednio z pozycji 2 lub poprzez pozycję 3 na pozycję 4.
Pojawiające się tu emocje zgodne są z przekonaniem, że życie
pozbawione jest wszelkiego sensu i wszelkiej nadziei- W tej
pozycji jednostka może czuć się zrozpaczona, pozbawiona
wszelkiej pomocy, jakiegokolwiek ra-
 Proces skryptowy i koncepcja miniskryptu
tunku, mieć poczucie beznadziejności i daremności wszystkich
wysiłków. Efektem tego może być wycofanie się i izolacja.
W oryginalnej, Kahlerowskiej wersji miniskryptu pozycja 4
była nazywana pozycją finalnej wypłaty miniskryptu. Obecnie
przyjmuje się jednak dla tej pozycji nazwę „Desperat", ponieważ
wielu ludzi nigdy na nią nie wchodzi, co wcale nie przeszkadza
im w odebraniu wypłaty skryptowej. Może być tak, że ktoś
odgrywa swój miniskrypt głównie między pozycją 2 i 3 i że
wypłata następuje właśnie na którejś z tych pozycji.
Technika miniskryptu może być wykorzystywana zarówno
jako procedura diagnostyczna, jak i narzędzie zmiany. W
pierwszym przypadku, terapeuta może na podstawie zachowań
pacjenta (słów, tonu głosu, gestów, postawy, mimiki) w bardzo
krótkim czasie rozpoznać jego podstawowy proces skryptowy i
od samego początku osłabiać go wzmacniając te procesy, które są
z nim niespójne. (Woollams i Brown 1978).
Miniskrypt może być efektywną techniką zmiany wszędzie
tam, gdzie mamy do czynienia z impasem pierwszego stopnia
(konflikt między potrzebami Dziecka Spontanicznego a
przekazami ochraniającymi). W takim przypadku zmiana
destrukcyjnego procesu skryptowego może rozpocząć się od
dostarczenia pacjentowi informacji na temat tego, w jaki sposób
wzmacnia on swoją pozycję „nie-OK". I tak, można mu np.
podsunąć informację o rodzajach przekazów ochraniających,
wzorcach zdań związanych z określonymi typami procesu
skryptowego czy wreszcie o pozycjach miniskryptu. W oparciu o tę
wiedzę, pacjent może samodzielnie badać swoje zachowanie i
odkrywać własny proces skryptowy. Gdy już to zrobi, może, na
poziomie stanu Ja-Dorosły, podjąć kontrakt na zmianę zachowania
w taki sposób, aby nie wzmacniać negatywnych aspektów procesu.
Kontrakt taki może np. dotyczyć decyzji o powstrzymaniu się od
pewnego typu zachowań związanych z przekazem ochraniającym.
Jeśli „redecyzja" taka nie będzie skuteczna, oznaczać to może, że
impas pierwszego stopnia ma swoje korzenie w impasie drugiego
lub trzeciego stopnia. W tym przypadku praca na poziomie stanu
Ja-Dorosły może okazać się niewystarczająca i konieczne może się
okazać wprowadzenie innych technik adresowanych do głębszych
poziomów (np. reparentaż, techniki re-deeyzyjne Gouldingsów
itp.).
Ponieważ każdorazowe uruchomienie przekazu ochra-
niającego u jednej osoby zwiększa szansę uruchomienia tego
samego lub komplementarnego przekazu ochraniającego u
drugiej osoby, jest rzeczą niezwykle istotną, aby terapeuta był
świadomy swego miniskryptu, a także tego, w jaki sposób
ujawnia on w słowach i zachowaniu swoje własne przekazy
ochraniające. Świadomość ta może zabezpieczyć go przed
uruchamianiem miniskryptu swoich pacjentów. (James 1977).
Dla przykładu, terapeuta z nakazem Sprawiaj Przyjemność bywa
lubiany przez pacjentów, ale „wymusza" poprawę zdrowia dla
siebie, a nie dla pacjenta. Może on w trakcie rozmowy często
kiwać potakująco głową, unosić brwi i chwalić, uruchamiając u
pacjentów zachowania płynące z podobnego przekazu ochrania-
jącego. Terapeuta z nakazem Bądź Doskonały może z kolei
uruchamiać w pacjentach zachowania typu Wysilaj się i Sprawiaj
Przyjemność. A oto kilka przykładów pokazujących, w jaki
sposób przekazy ochraniające pacjenta i terapeuty mogą spotykać
się na sesji terapeutycznej:
Pacjent: Mam wielki problem (dłuższy okres ciszy).
87
Zdanie to jest dla terapeuty zaproszeniem do uruchomienia
przekazu ochraniającego Wysilaj Się. Terapeuta mógłby w takim
przypadku zapytać: „Czego pan(i) pragnie", jednakże żadna
reakcja nie jest tutaj potrzebna, gdyż nie został o nic poproszony.
Terapeuta: W jakiej sytuacji czujesz się przygnębiony?
Kiedy czujesz się przygnębiony bardziej?
Dwa następujące po sobie pytania wskazują na obecność u
terapeuty przekazu ochraniającego Wysilaj Się.
Pacjent: Bardzo trudno jest mi to określić.
Reakcją na to jest uruchomienie przez pacjenta tego samego
przekazu ochraniającego.
Terapeuta: Co chciałbyś dzisiaj robić?
Zwrot „Co chciałbyś..." wskazuje na przekaz ochraniający
Sprawiaj Przyjemność. Zdanie pochodzące ze stanu Ja-Dorosły
brzmiałoby raczej: „Co chcesz dzisiaj robić?"
Pacjent: Moglibyśmy porozmawiać o moich relacjach z
mężczyznami. (Sprawiaj Przyjemność)
Terapeuta: Co Pan odczuwa teraz, w tym momencie, w
swoim brzuchu? (Bądź Doskonały)
Pacjent: Bardzo chciałbym odpowiedzieć, ale nie jestem pewny.
Pomieszanie, zakłopotanie w ramach przekazu ochraniającego
Sprawiaj Przyjemność.
Pacjent: Aaach, już wiem, myślę, że już rozumiem...
Terapeuta: (przerywając w pół słowa) Tak, tak Tu chodzi o
złość. I co z tym zamierzasz zrobić? (Spiesz Się)
Pacjent: Z tą złością? (Wysilaj Się)
Terapeuta: Czy mógłby Pan powiedzieć coś więcej o tym,
jak przeżywa pan tę sytuację? Mam na myśli to,
co mówił pan chyba dwie sesje temu — a może
. trzy — o swojej żonie. (Sprawiaj Przyjemność, Bądź
Doskonały)
Pacjent: Nie chciałbym zanudzać Pana moimi kłopotami. W
końcu człowiek jest dorosły i musi sobie jakoś radzić
sam. (Sprawiaj Przyjemność, Bądź Sdny)
Jeżeli terapeuta nie da się wciągnąć w swoje nakazy
ochraniające, to pacjent albo pozostanie razem z nim w pozycji
OK, albo też pójdzie za własnymi nakazami, w nadziei, że w
końcu „dopadnie" terapeutę. Jeżeli ten nie dopuści do tego,
pacjent może eskalować w kierunku swojej ulubionej pozycji
życiowej w miniskrypcie „nie-OK" (np. - + Wprawiasz mnie w
zakłopotanie; + -Jesteś pozbawiony ludzkich uczuć, skoro żądasz
ode mnie pieniędzy za zwykłą, ludzką rozmowę; — Nawet jeśli
przestanę mówić, ty nadal będziesz to analizować, a jeśli coś
powiem, to będziesz się tego czepiać). Zapobieganie wejściu w
miniskrypt „nie-OK" polega na tym, aby nie dać się złapać na
przekaz ochraniający pacjenta. Umiejętność ta decyduje o sile
terapeuty w relacji i jego możliwości dawania efektywnych
przyzwoleń. Tylko wtedy, gdy pacjent czuje moc terapeuty, gdy
widzi, że ten nie pozwala się wepchnąć w swój własny miniskrypt
„nie-OK", może on zaakceptować przyzwolenie z jego strony i
rozpocząć trudny proces zmiany. (Kahler i Hedges 1975). Jak
pisze Woollams, „Aby terapia była efektywna, najważniejsze jest
to, aby sytuacja terapeutyczna była dla pacjenta nowym
doświadczeniem, a nie areną, na której ponownie przeżywa swój
skrypt" (1978).
88 Marek Matkowski
Mam nadzieję, że wiedza dotycząca procesu skryptowego,
przekazów ochraniających i miniskryplu będzie w tym pomocna.
Literatura
Berne E. (1970): Sex in Human Loving. New York, Simon and
Schuster.
Clarkson P. (1992): In Praise of Speed, Experimentation, Agreea
bleness, Endurance, and Excelience: Counter-script Drivers
and Aspiration. TA/, Vol. 22, no. 1, ss. 16-20.
James M. (1977): Tcdmiaucs in Transactional Anahjsis for Psy-
cholhcrapists and Counsclors. Addison-Wesley PubLishing
Company.
Kahler T. (1975): Drivers: The Key To The Process Of Scripts.
TAI, Vol. 5, no. 3, ss. 280-284.
Kahler T. (1978): Transactional Analysis Revisited. Scripting,
Treatment and Cotnmuniailioii Techniques. Human Deve-
lopment Publications.
Kahler T.. Hedges C. (1974): The Miniscript. TAI, Voi. 4, no. 1,
ss. 26-42.
Stewart l., Joines V. (1991): TA Today. A New Introduction to
Transactional Analysis. Nottingham, Lifespace Publishing.
Woolams S., Brown M. (1978): Transactional Anahjsis. Huron
Valley Institute Press.
i
 III
PROCES TERAPEUTYCZNY

Analiza charakteru w indywidualnej

psychoterapii długoterminowej
 ROZWOJOWA TEORIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ
CHARAKTERU
WEDŁUG STEPHENA JOHNSONA
Wprowadzenie
Kalifornijski psychiatra i psychoanalityk Stephen Johnson jest
autorem jednej z najbardziej zaawansowanych koncepcji
integrujących strukturalną psychoanalizę nastawioną na badanie
relacji z obiektem i rozwoju ego z neoreichowską
charakterologią. Wyłożył ją w znanych polskiemu czytelnikowi
pracach Osobowość symbiotyczna i jej leczenie oraz
Humanizowanie narcystycznego stylu. W swojej najnowszej
książce, Charactcr Stylcs,' Johnson podejmuje kolejny wysiłek
integracji współczesnej wiedzy o rozwoju człowieka z analizą
struktury charakteru.
Zgodnie z prezentowanym przez Johnsona charaktero-
logiczno-rozwojowym podejściem, każda struktura charakteru
powstaje w następstwie prób rozwiązywania określonych,
fundamentalnych problemów rozwojowych, przed którymi staje
istota ludzka. Ważne jest, że jednostka musi stawić czoła tym
problemom w okresie, w którym dysponuje bardzo
ograniczonymi możliwościami i niewielkim doświadczeniem
życiowym. Niepełne bądź dysfunkcjonalne rozwiązanie któregoś
z tych problemów w krytycznym dla niego okresie (tj. w
momencie jego pierwszego wystąpienia) może odcisnąć trwałe
piętno na całym dalszym życiu człowieka. Doświadczenie traumy
w obszarze któregoś z problemów grozi utrwaleniem się
pierwotnych sposobów jego rozwiązania, co więcej —
rozwiązania te są najczęściej sztywne i oporne na zmianę.
Prezentowany model podsuwa rozwiązanie centralnego
problemu dzielącego różne szkoły psychoanalityczne. Uznaje on
bowiem znaczenie pierwotnych popędów (takich jak seksualność
czy agresja), które podkreśla klasyczna, psychoanalityczna teoria
popędów, ale w równym stopniu bierze pod uwagę to, w jaki
sposób otoczenie odpowiada na impulsy i potrzeby jednostki —
co jest szczególnym przedmiotem uwagi w modelu
interpersonalnym. Struktura i patologia charakteru wyznaczone są
przez indywidualny wzorzec związany z naturalną reakcją orga-
nizmu na frustrację przez otoczenie potrzeb popędowych.
Konflikt, o którym mówią psychoanalitycy, jest więc po-
chodzenia interpersonalnego, chociaż bazuje na tym, co jest
biologicznym fundamentem każdej istoty ludzkiej. We
współczesnej literaturze coraz powszechniej uznaje się istnienie
dwóch „wrodzonych popędów": potrzeby bycia w relacji
(Fairbairn, Mitchell, Stern) oraz potrzeby indywidu-acji (Mahler,
Pine i Bergman, Masterson). Na ich istnieniu opierają się te
koncepcje osobowości i jej patologii, które poszukują źródeł
zaburzeń w sposobie rozwiązania podstawowych problemów
życiowych, biorąc pod uwagę stopień,
1
S. Johnson: Character Style*. Norton 1994.
w jakim zostały one dopuszczone, sfrustrowane bądź rozwiązane
oraz reakcje jednostki na trwałą frustrację w tych obszarach.
Korzystanie z podejścia rozwojowego pomaga w określeniu
sposobu wyrażania problemu, wewnętrznych możliwości
człowieka na różnych etapach życia oraz w rozpoznaniu natury
różnego rodzaju błędów i zniekształceń poznawczych, które
mogą mieć miejsce na przestrzeni całego życia.
Niezależnie od wartości teoretycznych, Johnson wskazuje
także na praktyczne korzyści płynące ze stosowania modelu
charakterologiczno-rozwojowego, zarówno dla terapeuty, jak i
pacjenta.
Z punktu widzenia terapeuty pojawia się możliwość
zdystansowania się od swoich negatywnych, osobistych reakcji na
zachowanie pacjenta oraz wzrostu empatii, rozumienia i kontroli.
Terapeuta potrafiący zobaczyć w swoim pacjencie dziecko potrafi
też zrozumieć, że w danym momencie pacjent wchodzi z nim w
jedyną możliwą dla siebie na tym etapie terapii formę związku.
Łatwiej jest mu wtedy nie zareagować negatywnymi emocjami na
wyższo-ściową czy dewaluującą postawę pacjenta, na jego
agresję, rozpacz itp. i znaleźć dla nich korzystną terapeutycznie
odpowiedź. Model wskazuje mu bowiem nie tylko najważniejsze
problemy, ale też i pewne sposoby ich rozwiązania. Znajomość
podstawowych rozwiązań charakterystycznych dla niemowlęcia,
dziecka i młodzieńca ułatwia więc terapeucie towarzyszenie
pacjentowi w przechodzeniu przez proces „dojrzewania".
Rzecz jasna, dorosły pacjent uczący się jakiejś wcześniejszej
rozwojowo umiejętności (np. przeżywania sprzecznych uczuć
wobec jednego obiektu) nie będzie tego robił w dokładnie taki
sam sposób jak dziecko, tym niemniej w jego procesie uczenia
się odnaleźć można te same podstawowe procesy.
Omawiane podejście może być też atrakcyjne dla pacjenta,
przede wszystkim dlatego, że przenosi akcent z patologii
zachowania, myślenia i uczuć na ich niedojrzałość, pokazując
równocześnie, że stosowane przez pacjenta mechanizmy były
adekwatne dla wcześniejszego etapu rozwojowego. Przesuwa to
uwagę pacjenta z samokrytyki na empatię i rozumienie samego
siebie, umożliwia czerpanie satysfakcji ze zrozumienia,
prowadząc w konsekwencji do wzrostu poczucia kontroli nad
problemami- Co więcej, teoria rozwojowa pozwala na wskazanie
brakujących umiejętności, wybór potrzebnych interwencji,
dokładne sprecyzowanie tego, co nie zostało wyuczone bądź
rozwiązane, a także wskazanie warunków koniecznych dla
rozwoju.
92 Charakterologiczno-rozwojowa teoria kształtowania się osobowości

obiektów — pisze Fairbairn — przede wszystkim z powodu

Głębokie zaburzenia osobowości, nerwica swojej potrzeby posiadania rodziców, niezależnie od tego, jak
charakteru, styl charakteru bardzo wydawaliby się oni źli; ponieważ potrzeba ta w
nieświadomości pozostaje przywiązana do nich, dziecko nic
W prezen towanej przez autora koncepcji, natura osobowości i jej może się z nimi rozstać".
patologii jest w znacznym stopniu zdeterminowana przez rodzaj i
5. Piąte i ostatnie stadium określa się mianem procesu
charakter interpersonalnych frustracji, jakie są udziałem jednostki
przystosowania. Stanowi ono próbę znalezienia kom-
próbującej zaspokoić różnego rodzaju potrzeby. Nie chodzi tu
promisowego rozwiązania dla w istocie nierozwiązywalnych
tylko o oralne, analne i fal-liczne napięcia wewnętrzne, ale także:
konfliktów. Odpowiada to pojęciu „działania na rzecz
potrzebę przywiązania do obiektu zapewniającego opiekę
bezpieczeństwa" Sullivana lub „fałszywego Ja" Winnicotta.
(Bowlby), potrzebę indywidu-acji poprzez eksplorację,
aktywność własną i budowanie psychicznych granic (Mahler), Proces autonegacji dotyczy tego, co musi zostać zaprzeczone
potrzebę autoe-kspresji (Kohout, Lowen) i potrzebę dostrojenia w lub stłumione — proces przystosowania dotyczy tego, co zostaje
związkach typu ja - inni (Kohout, Stern). Tym, co zdaniem John- rozwinięte w nadmiarze. Przy takim ujęciu struktura charakteru
sona decyduje o prawdziwie integracyjnym charakterze określana jest przez to, jakie części rzeczywistego Ja jednostka
przedstawianej teorii, jest uwzględnianie interakcji między tłumi, a jakie rozwija w sposób nadmierny. Psychopatologia
potrzebami popędowymi i naciskami otoczenia. wyjaśniana jest w kategoriach tłumienia i nadmiernego rozwoju,
W literaturze analitycznej opisano pięć stadiów rozwoju przy czym traktuje się ją jako „naturalną reakcję na konieczność
charakteru: nienaturalnego przystosowywania się dla uniknięcia bólu w
kontakcie".
1. Autoafirmacja, tj. początkowa ekspresja siły popędowej.
Prezentowany model rozwoju charakteru uzupełniany jest i
2. Negatywna (blokująca lub frustrująca) reakcja otoczenia wzbogacany przez współczesne odkrycia psychoanalitycznej
społecznego na tę potrzebę. teorii rozwojowej, a także wyniki badań rozwojowych. Stephen
3. Reakcja organizmu, tj. spontaniczna, naturalna reakcja na Johnson podaje w swojej ostatniej książce ich obszerna
doświadczaną frustrację, przejawiająca się zwykle bibliografię. Dostarczają one informacji o właściwej naturze
doświadczaniem i ekspresją silnych uczuć negatywnych, pierwotnych ekspresji Ja, dokumentują ich pierwsze przejawy,
głównie wściekłości, przerażenia i smutku związanego z utratą kategoryzują możliwe frustracje środowiskowo-społeczne, na
obiektu. jakie napotyka niemowlę lub dziecko oraz jego reakcje na nie, a
4. Autonegacja, będąca taką formą zwrócenia się przeciw także dostarczają informacji o tych właściwościach
własnemu Ja, w której jednostka naśladuje otoczenie w tym, co strukturalnych, na których w ciągu całego życia jednostki bazują
dotyczy blokowania ekspresji pierwotnego impulsu procesy autonegacji i przystosowania. Dane te, choć pochodzące
popędowego, a także powstrzymania naturalnych reakcji na to przecież z różnych źródeł (zarówno empirycznych, jak teoretycz-
zablokowanie. Etap ten zapoczątkowuje wewnętrzny konflikt nych), wykazują uderzającą zbieżność w tym, co dotyczy
między potrzebami (których stłumienie jest niemożliwe) i przebiegu podstawowych procesów, stanowiąc solidną postawę
reakcjami popędowymi a zinternalizowanym procesem ich teorii charakterologiczno-rozwojowej.
blokowania. Identyfikacja z otoczeniem obraca się ru Przedstawiając swoje poglądy na psychopatologię Johnson
przeciwko jednostce. Jak pisze Johnson, „następuje podkreśla, że wszystkie formy psychopatologii tworzą
uwewnętrznienie procesu blokowania ekspresji Ja i tworzy się kontinuum i że centralne miejsce zajmuje tam strukturalne
psychopatologia". Po to, aby nie doświadczać pierwotnej po- funkcjonowanie jednostki (często określane terminem ego). W
trzeby i nieprzyjemnych skutków jej frustracji, jednostka modelu tym można wyraźnie zobaczyć, jak w różnych formach
blokuje ekspresję Ja na poziomie ciała. Blokada ta, psychopatologii przejawia się ten sam, leżący u podstaw danego
przejawiająca się chronicznym napięciem mięśniowym (bloki charakteru, problem. Poszczególne typy psychopatologii
mięśniowe), może w rezultacie doprowadzić do zniekształcenia odzwierciedlają stopień niedoboru psychicznej i behawioralnej
sylwetki i postawy ciała. Jej pierwotną funkcją jest uniknięcie spójności w zakresie pewnych podstawowych problemów
bólu i frustracji będących następstwem kontaktu z życiowych. Autor jest przekonany, że człowieka można najlepiej
nieprzyjaznym otoczeniem, stąd też duża oporność na zmianę. zrozumieć patrząc na jego stosunek do podstawowych wątków
Bloki mięśniowe nie dopuszczają też do powstania egzystencjalnych i przyjmując przy tym, że poziom strukturalnej
nieuchronnych lęków związanych z antycypacją zranienia integracji może być różny w odniesieniu do różnych problemów.
(Reich, Lowen). To „energetyczne" ujęcie autonegacji zostało 1 tak np. dobrze na co dzień zintegrowana jednostka może ulec
uzupełnione i rozwinięte przez Fairbairna, który skoncentrował dezintegracji tub regresji w sytuacji, gdy stanie wobec
się na nieświadomych skutkach tych procesów, a także zagrożenia opuszczeniem, obniżeniem poczucia bezpieczeństwa
zafiksowa-nych, wewnętrznych związkach z obiektem, które czy też samooceny.
odpowiadają za trwałą psychopatologię oraz opór wobec Ilustrację zasadniczych poglądów Johnsona przedstawia
nowych związków, uczenia się i zmiany. Jego zdaniem proces tabela 1, w której każdy problem charakterologiczny przy-
autonegacji przebiega zawsze w odniesieniu do relacji i osób. porządkowano do jednego z trzech okresów rozwojowych, tj.
Powodem, dla którego jednostka opiera się zmianie, jest nie okresu więzi - przywiązania, rozwoju ja-inni oraz rozwoju Ja w
tylko obawa przed wskrzeszeniem zin-temailizowanych, złych systemie. Opisano sześć zasadniczych problemów
obiektów i wypartych impulsów wobec nich, ale także jej charakterologicznych, pokazując równocześnie, jak ujawniają się
przywiązanie do tych obiektów. „Dziecko jest zmuszone do one w zachowaniu i postawach. Po prawej stronie tabeli znajduje
internalizowania złych się kontinuum rozwoju strukturalnego z zaznaczonymi na nim
trzema punktami: zaburzeniami osobowości, nerwicą charakteru
i stylem charakteru.
 według Stephena Johnsona 93

Tabela 1. Problemy charakterologiczne i rozwój strukturalny

Okres Charakter Problem Ekspresja Kontinuum rozwoju strukturalnego i diagnoza
charakterologiczna według DSM-IV

rozwojowy Zaburzenia Nerwica Styl charakteru

osobowości charakteru

Więź / Schizoidalny Inni jako źródło boles- Wyłączenie, wycofanie Schizoidalne Ucieczkowa
przywiązanie (bezpieczeń- nego dyskomfortu Biegunowość': Schizotypiczne
stwo) obecność' - nieobecność' Psychozy
funkcjonalne

Oralny Potrzeby zaprzeczone

Zależność od innych lub
Osobowość Osobowość-----------------------------------------------------------------------------------------------►-
(potrzeba) lub zbyt wielkie, by gratyfikacja innych koszt- zależna zależna
je zaspokoić' tern siebie skompensowana*
Biegunowość': poszukiwanie-
dostarczanie gratyfikacji
zależności

Rozwój ja-inni Symbiolyczny Tożsamość budowana Ekspresja Ja podporząd- Bordertine

Bordertine Osobowość
(granice Ja) w oparciu o innych, kowana fuzji zależna
Osobowość
a nie o własne Ja Prawdziwe Ja wywołuje zależna
poczucie winy
Biegunowość:
autonomia- fuzja

Narcystyczny Tożsamość oparta na Próby utrzymywania Narcystyczne

j (szacunek fałszywym Ja, a nie na wielkościowego Ja
! do siebie) osłabionym rzeczywi- Biegunowość:
stym Ja bezwartościowość -
- „wielkościowość"
Masochisty- Ograniczanie własnej Służalczość, wzbudzanie Osobowość
czny inicjatywy na rzecz poczucia winy, postawa samounicestwia-
(wolność) dominacji drugiej pasywno-agresywna, jąca się*
osoby złośliwość
Biegunowość:
kontrolowany -
- kontrolujący

| Rozwój Ja w sy- Edypalny Brak spójności i częste Zaprzeczenie lub przesada Obsesyjno-kompulsywne
' stemie (miłość - odszczepienie miłości w obszarze seksu, rywali- Histrioniczne
►■|
seks) od seksu zacji i miłości Mieszane
: Biegunowość: i
| seksualny - aseksualny
i___________„___________________________„______________________________________________________________________________________'____________________________________,_________________________________i
* Diagnozy nie uwzględniane przez DSM-IV.
Uwaga: psychoanalityczna psychologia rozwojowa obejmuje: psychologię ego (Hartmann, A. Freud), związki z obiektem (Mahler, Kernberg, Stern,
Winnicott, Fairbairn), psychologię Ja (Kohut, Cedo, Goldberg) i analizę charakteru (Reich, Lowen, Horowitz,
Odzwierciedla ono wzrastający stopień spójności w funk- Johnson uważa, że wszystkie zaburzenia osobowości
cjonowaniu strukturalnym, szczególnie w odniesieniu do danego charakteryzuje niska tolerancja jakiegokolwiek podwyższenia
problemu charakterologicznego. poziomu takich emocji, jak: lęk, frustracja, agresja, smutek lub
Przykładowo jeśli chodzi o problem schizoidalny (kwestia poczucie straty, miłość, intymność itp. oraz niewydolność w
bezpieczeństwa), głębokie, schizoidalne zaburzenie osobowości zakresie ich mieszczenia w sobie (zawierania). W odpowiedzi na
charakteryzuje się bardzo niskim poziomem rozwoju trudności w mieszczeniu iv sobie emocji osoby z zaburzeniami
strukturalnego i wysoka niespójnością w funkcjonowaniu, osobowości skłonne są do uruchamiania podstawowego dla nich
szczególnie tym, które jest związane z relacjami społecznymi, mechanizmu obronnego, jakim jest rozszczepienie. W przypadku
bezpieczeństwem, sprawną regulacją afektu oraz tendencją do osób schizoidalnych rozszczepienie to może zachodzić na
skrajnego używania odszczepienia i wycofania w obronie przed najbardziej globalnym i prymitywnym poziomie. Jednostka
zagrażającymi sytuacjami. W tej samej kolumnie można umieścić odszczepia się od aktualnego doświadczenia * przechodzi w stan
schizotypiczne zaburzenia osobowości i psychozy funkcjonalne, całkowicie odmienny, nie mający powiązania z rzeczywistością.
gdzie również mamy do czynienia z wysoką niespójnością w W przypadku zaburzeń osobowości o charakterze narcystycznym
funkcjonowaniu ego, zwłaszcza w obszarze wspomnianych lub symbiotycznym możemy mieć do czynienia z bardziej
wątków podstawowych. specyficznym rozszczepieniem, zachodzącym
»
94 Charakterologiczno-rozwojowa teoria kształtowania się osobowości
na wyższym poziomie, dotyczącym siebie lub innych osób.
Rozszczepienie takie obejmuje utrzymywanie jednego, zazwyczaj
skrajnego punktu widzenia na innych, samego siebie lub też na
życie w ogóle. Doświadczanie rzeczy jako rozszczepionych lub
położonych na rozszczepionych krańcach kontinuum chroni przed
stresem, jaki pociągnęłaby za sobą praca nad zbudowaniem
bardziej dojrzałego, złożonego spoj:rzenia: zintegrowanego
zrozumienia i doświadczania rzeczy takimi, jakie są. Tak więc
osoba z zaburzeniami osobowości idealizuje lub dewaluuje innych
bądź też postrzega siebie jako istotę omnipotentną lub kompletnie
bezwartościową. Co więcej, możliwa jest ciągła oscylacja między
tymi skrajnymi punktami widzenia.
Innym częstym mechanizmem towarzyszącym zaburzeniom
osobowości jest projekcja. W tym przypadku trudność, jaką
napotyka zawieranie w sobie emocji, powoduje, że zostają one
przerzucone na innych, dzięki czemu jednostka nie musi
doświadczać ich wewnętrznie. Jeszcze innym mechanizmem jest
fuzja (stapianie się z innymi), czemu towarzyszy komfort
związany z iluzją zjednoczenia się z drugą osobą. Iluzja taka
może utrzymywać się, dopóki obok fuzji nie pojawi się
jednocześnie projekcja. W takim przypadku wyprojektowane
uczucia stają się jeszcze bardziej zagrażające i wymagają
uruchomienia dodatkowych obron, gdyż jednostka identyfikuje
się z nimi, nawet gdy wymierzone są w nią samą. Mechanizm ten
nosi nazwę identyfikacji projekcyjnej. Gdy zostanie wzbudzony,
jednostka może uruchamiać liczne zachowania, których celem jest
obrona przed postrzeganym zagrożeniem. Zachowania te mogą
mieć bardzo kontrolujący charakter i prowokować właśnie takie
reakcje, jakie zostały wyprojektowane.
Podczas gdy we wszystkich zaburzeniach osobowości można
znaleźć tę podstawową, prymitywną i niedojrzałą strukturę,, którą
Kemberg nazywa organizacją osobowości typu borderline, różne
style charakteru pozwalają przewidzieć, jakie kwestie mogą z
największym prawdopodobieństwem stać się przedmiotem
rozszczepienia, projekcji, „stapiania się", identyfikacji
projekcyjnej itp. oraz w jaki sposób będą one wyrażane.
Obok defensywnej struktury zaburzeniom osobowości
towarzyszy często defekt w zakresie internalizacji wartości lub
rozwoju świadomości. Pomiędzy tymi problemami znaleźć
rnożna z jednej strony brak lub znaczne osłabienie poczucia winy,
z drugiej zaś wyolbrzymione i sadystyczne karanie siebie za
wyimaginowane lub realne przewinienia. I na koniec,
zaburzeniom osobowości często towarzyszy bardzo powikłana
historia związków interpersonalnych, od najwcześniejszego
dzieciństwa aż do starości. Historia ta może zawierać całkowity
brak relacji z innymi (zwłaszcza relacji intymnych), poważnie
ograniczenie tych relacji lub ich chroniczną dystunkcjonalność. Z
punktu widzenia koncepcji związku z obiektem, we wszystkich
tych relacjach odtwarza ne są wcześniejsze związki, które były
pierwotnie źródłem problemów. Zdaniem Johnsona, „dopóki we-
wnętrzna reprezentacja innych i siebie nie zostanie zmieniona
oraz dopóki nie zostanie osiągnięty bardziej dojrzały poziom
mechanizmów obronnych i radzenia sobie, dopóty przyszłość
będzie zawsze kopią przeszłości".
Z tego punktu widzenia celem terapii, a także wszelkich
programów nastawionych na rozwój jednostki z zaburzeniami
osobowości, musi być dojrzewanie i integracja. Zdaniem
Johnsona stosowanie rozmaitych technik — takich jak
zrozumienie, katharsis, odreagowanie, restrukturalizacja
poznawcza lub behawioralna — nie będzie skuteczne tak długo,
dopóki nie zostanie osiągnięty pewien poziom
dojrzałości, a przeciwności określające styl charakteru nie
zostaną zintegrowane.
U osób, które osiągnęły średni poziom rozwoju struktu-
ralnego, nic obserwuje się poważnych niespójności struk-
turalnych, zwłaszcza w tych obszarach, które nie dotyczą wątku
podstawowego. 1 tak np. dla osobowości ucieczkowej
charakterystyczny jest długotrwały, wyniszczający konflikt
wewnętrzny prowadzący do zachowań neurotycznych. Jednostka
chce być z innymi ludźmi, ale jednocześnie doświadcza silnego
lęku związanego z kontaktem. Jak pisze Johnson, „taka
podzielona przeciwko sobie osobowość może wypracować
kompromisowe rozwiązania, aby pogodzić w sobie obie
konkurencyjne tendencje, kreujące tę niewątpliwie neurotyczną
jakość".
Gdy przystosowanie charakterologiczne ma charakter
neurotyczny, można zauważyć przewagę mechanizmów
obronnych bazujących na represji wszystkiego, co jest
źródłem konfliktu. Terapia osoby o charakterze neurotycznym
obraca się wokół odkrywania i rozwiązywania nieświadomych
konfliktów oraz przekraczania kompromisowych rozwiązań.
„Rozwiązania" te mają często jawnie neurotyczny i obronny
charakter, jednakże przy bardziej dokładnym badaniu okazują się
służyć „uciszeniu" obu stron konfliktu, ze szkodą dla jednostki,
która je wybrała. W funkcjonowaniu osoby o charakterze
neurotycznym dużą rolę odgrywa poczucie winy, zwłaszcza nieu-
świadamiane, co wynika z lepszej internalizacji struktury wartości,
która wpływa nieustannie na zachowanie jednostki. Podczas gdy
w zaburzeniach osobowości mamy do czynienia z trudnością
tolerowania emocji i mieszczenia ich w sobie, u osób o charakterze
neurotycznym spotykamy bardziej dojrzałe obrony, pozwalające
radzić sobie z konfliktowymi uczuciami nawet przez bardzo długi
czas. Osoby te jednak często nie mają kontaktu z szalejącymi we
wnętrzu siłami, decydującymi o ich zachowaniu. Takie
powstrzymywane, niedopuszczane do ekspresji emocje mogą
zatruwać jednostkę, prowadzić do klasycznych objawów
neurotycznych będących źródłem realnego cierpienia w sferze
cielesnej, behawioralnej, poznawczej i afektywnej. Jak pisze
Johnson, konflikt — barwny i oczywisty w przypadku zaburzeń
osobowości —• jest obecny także w nerwicach charakteru, tyle
tylko, że może być on nieświadomie przetworzony i
utrzymywany w ryzach przez bardziej dojrzałe i dobrze
funkcjonujące mechanizmy obronne. Dlatego w terapii kładzie się
tu nacisk nie tyle na dojrzewanie i integrację, co na odkrywanie i
rozwiązywanie tych nieświadomych konfliktów. Naturalnym
efektem ich rozwiązania jest poniechanie kompromisowych,
neurotycznych rozwiązań.
Tam, gdzie mamy do czynienia ze stylem charakteru, pojawia się
większa świadomość tego, co jest dla jednostki źródłem
dyskomfortu i konfliktu, względny brak symptomów, a także
zdrowsze mechanizmy radzenia sobie i przystosowania. Byłoby
niedorzecznością oczekiwać, iż ludzkie życie może być wolne od
konfliktów czy dyskomfortu, jednakże możliwa jest
niedestrukcyjna obrona i dążenie do wyższego poziomu
mądrości. Z teoretycznego punktu widzenia niemożliwe jest
osiągnięcie „właściwego końca" kontinuum funkcjonowania
strukturalnego, jednakże to, co jest możliwe, to konsekwentne
podążanie w jego kierunku. Dla przykładu, przy schizoidalnym
stylu osobowości nawet dobrze wyszkolony klinicysta może
mieć kłopoty z zaklasyfikowaniem takiej osoby, z uwagi na
dobre funkcjonowanie jej mechanizmów adaptacyjnych,
obronnych i radzenia sobie. Dokładne badanie wszystkich
poziomów funk-
 według Stephena Johnsona 95

Tabela 2. Kontinuum rozwoju strukturalnego

Wysoki poziom roz.voju Niski poziom rozwoju

Rozwój afcktywny

Stabilność afektywna Wysoka Afekty wysoce labilne

tolerancja na lęk Lęk traktowany jest Niska tolerancja na lęk
jako sygnał Wysoka zdolność Lęk traumatyzujący i dezorganizujący
samouspokojenia Dobre różnicowanie Niska zdolność samouspokojenia
uczuć Wyrównany poziom uczuć Słabe różnicowanie uczuć
Wysoka tolerancja na frustrację Uczucia rozregulowane
Doświadczanie spójności Ja Niska tolerancja na frustrację
Niepodatność na stany regresywne Fragmentacja Ja
Pbdatność na stany regresywne

Rozwój poznawczy

Obiektywna percepcja siebie (dobre ego obserwujące) Percepcja siebie nie oparta na rzeczywistości
Stałość percepcji siebie Rozszczepienie Ja
Przewaga dojrzałych form obrony Przewaga niedojrzałych form obrony
Dojrzały rozwój poczucia moralnego Moralność oparta na niedojrzałych postawach
Dobra percepcja rzeczywistości Słaba percepcja rzeczywistości
Adekwatna ocena Osłabiona zdolność oceniania
Wysoka zdolność syntezy Niska zdolność syntezy
Jasne formułowanie celów i ich osiąganie Osłabiona zdolność stawiania celów i planowania
Regresje twórcze i zapośredniczone przez ego Regresje nie pośredniczone przez ego
„Uznawanie" projekcji i regresji „Nieuznawanie" projekcji i regresji

Rozwój interpersonalny

Stałość obiektu
Dobre różnicowanie granic ja - inni Obiekt rozszczepiony
Dobra regulacja dystansu Zatarcie granic
Związki charakteryzujące się przywieraniem, izolacją
Bliskie osoby traktowane zwykle jako stałe obiekty lub ambiwalencją Związki charakteryzujące się lękiem przed
Percepcja innych oparta na rzeczywistości
opuszczeniem,
odrzuceniem lub narażeniem się na destruktywne
działania innych Związki charakteryzujące się fuzją,
przeniesieniem
bliźniaczym, lustrzanym bądź idealizacją

cjonowania może odsłonić pozostałości problemów ogniskujących się wokół bezpieczeństwa, ekspozycji społecznej i dobrego kontaktu z
innymi. Niezależnie jednak od tego intymne związki tej osoby z ludźmi, jej funkcjonowanie społeczne, jej mechanizmy obronne itp. są
efektywne, nie dopuszczają do rozwoju patologii i wspierają rozwój. Johnson przypomina, że mówimy tutaj raczej o modelu kontinuum
niż modelu bazującym na ustalonych sztywno kategoriach. Tak jak najlepiej można zrozumieć daną osobę patrząc na nią jak na mieszaninę
różnych wątków charakterologicznych, tak też najlepszemu rozumieniu jej zachowania służy złożony model funkcjonowania
strukturalnego. I tak np. pacjent może funkcjonować na poziomie zaburzeń osobowości w sytuacji dotyczącej jego kluczowych
problemów, kiedy znajduje się pod wpływem skrajnego stresu, bądź też kiedy otrzymuje jedynie minimalne wspar-
cie. Z kolei w bardziej sprzyjających warunkach najbardziej pomocne może być myślenie o nim jako o kimś, kto musi jedynie rozwiązać
nieświadomy konflikt lub osiągnąć wyższy poziom mechanizmów przystosowawczych i radzenia sobie.
Podejmując próbę odniesienia strukturalno-rozwojowe-go kontinuum do terminologii zaburzeń osobowości zawartej w DSM-IV
Johnson wskazuje na fakt, że (z wyjątkiem nerwicy ucieczkowej) w DSM-IV nie można znaleźć terminów opisujących średni i wysoki
poziom funkcjonowania strukturalnego, gdyż wyróżnione tam kategorie odnoszą się wyłącznie do głębokich zaburzeń osobowości. Nieza-
leżnie od pewnych podobieństw między obydwoma systemami istnieją też poważne różnice: DSM-IV za punkt wyjścia przyjmuje
zachowanie, podczas gdy system Johnsona — etiologię; w DSM-IV odnaleźć można szkice najczę-
96 Charakterologiczno-rozwojowa teoria kształtowania się osobowości
ściej spotrykanych konstelacji zaburzeń osobowości, podczas gdy
-w podejściu charakterologiczno-rozwojowym — pewne typowe
historie rozwojowe, bazujące na określonych zasadach
psychologicznych i prowadzące do wytworzenia się powszechnie
występujących adaptacji charakterologicznych.
Zdaniem Johnsona zachodzenie na siebie obu systemów jest
prawdopodobnie najmniejsze w przypadku osobowości typu
bordcrlinc i osobowości zależnej. Jak pisze, bordcr-linc stanowi
bardzo użyteczną klinicznie, ale też bardzo heterogeniczną
kategorię diagnostyczną, zawierającą rozmaite etiologie, w tym
również organiczną. Zgodnie z jego doświadczeniem, jednostki
które zostają zdiagnozowane jako bordcrlinc w oparciu o kryteria
DSM-IV, mają zazwyczaj problemy z co najmniej dwoma lub
więcej wątkami egzystencjalnymi (bezpieczeństwo, potrzeby,
wolność itp.).
Przedstawiany przez Johnsona model ma charakter
„funkcjonalny". Oznacza to, że koncentruje się na uwarun-
kowaniach środowiskowych, pomijając to, co jest uwarunkowane
organicznie lub genetycznie (np. głęboką psychopatologię w
rodzaju psychoz, zaburzeń dwubiegunowych, zaburzeń
antyspołecznych i autyzmu).
Z praktycznego punktu widzenia ważne jest wyjaśnienie
kontinuum strukturalno-rozwojowego przedstawione w tabeli 2.
Johnson wymienia w niej cechy wysokiego i niskiego poziomu
rozwoju strukturalnego, w oparciu o które można oceniać daną
osobę globalnie lub w od-
niesieniu do każdego problemu rozwojowego. Zwłaszcza to
ostatnie jest niezwykle ważne, gdyż „ktoś może mieć bardzo
dobrą percepcję rzeczywistości w ogóle, ale z powodu wątków
narcystycznych błędnie spostrzegać takie społeczne sygnały, które
mogłyby wpłynąć na jego samoocenę. U kogoś innego regulacja
afektu może być zupełnie prawidłowa, z wyjątkiem sytuacji, które
uruchamiają lek przed opuszczeniem". Zrozumienie wzajemnych
powiązań między problemami charakterologicznymi danej osoby
a jej rozwojem strukturalnym dostarcza z jednej strony bardzo
użytecznych informacji diagnostycznych, z drugiej zaś pozwala
dokładnie przewidzieć zagadnienia, które mogą pojawić się w
terapii, zaplanować kolejne kroki, a także przewidzieć, które
interwencje mogą być korzystne, a które wręcz szkodliwe.
opracowali Marek Matkowski i lacek Santorski
Szczegółowy opis formacji rozwojowo-charaktcrologicznych i stra-
tegii pracy z nimi znaleźć można w książkach Stephena M. John-
sona: „Osobowość symbiotyczna i jej leczenie", „Humanizowanie
narcystycznego stylu" i „Przemiana clmraktcrologiczna" (wszy-
stkie trzy nakładem Agencji Wydawniczej Jacek Santorski & Co)
oraz w najnowszej pracy tego autora — „Character Styles" (Nor-
ton & Co, New York-London 1994), która ukaże się wkrótce w
przekładzie polskim nakładem wydawnictwa Zysk i S-ka (red.).
 TERAPIA OSÓB Z ZABURZENIAMI
CHARAKTERU
WEDŁUG GARY'EGO M. YONTEFA*
Y ontef jest zdania, że w dziedzinie terapii nastąpił w ciągu
ostatnich dwudziestu lat znaczny postęp: jest bardziej
skuteczna, mniej pacjentów doświadcza nietrafnych lub
uszkadzających interwencji. Dotyczy to szczególnie pacjentów z
zaburzeniami charakteru. Tego rodzaju postęp autor zaobserwował
w swojej praktyce. Podkreśla też, że dużo skorzystał poznając
doświadczenia rozmaitych terapeutów. Uważa, że nie można
pracować opierając się jedynie na swojej intuicji, uczuciach,
wskazówkach jednego nauczyciela czy patrząc z perspektywy
tylko jednego systemu.
W swoim artykule pokazuje, jak diagnoza i wiedza o
strukturach charakteru wpływa na sposób pracy terapeuty Gestalt i
na skuteczność terapii. W tym celu porównuje terapię pacjentów z
osobowością narcystyczną i z zaburzeniami osobowości typu
borderlinc. Autor wybrał te dwa typy zaburzeń, ponieważ często
stykamy się z nimi w praktyce klinicznej. Postawienie właściwej
diagnozy ma ogromne znaczenie dla przebiegu terapii, rodzaju
interwencji, oceny wewnętrznego wsparcia i potrzeb pacjenta.
Jeżeli dobrze zrozumiemy naturę zaburzeń, możemy tych
pacjentów skutecznie leczyć, w przeciwnym wypadku ich stan
może się pogorszyć wskutek naszych działań. Ponadto brak
właściwej perspektywy może sprawić, że praca z tymi pacjentami
okaże się niebezpieczna dla zdrowia psychicznego terapeuty.
Yontef podkreśla, że w terapii Gestalt nie istnieje coś takiego
jak „jedyna właściwa droga". Zwraca także uwagę, że aby
zachować holistyczną integralność systemu terapii Gestalt,
wszelkie uogólnienia zapożyczane z psychoanalizy winny być
asymilowane, a nie introjektowane w całości. Dotyczy to
zarówno częstości odbywania sesji jak i postawy terapeutycznej.
Dobra terapia Gestatt wymaga pewnej podstawowej
znajomości natury zaburzeń (w czym niezwykle pomocna może
okazać się literatura psychoanalityczna), jak również trafnej i
głębokiej samowiedzy terapeuty oraz dobrego teoretycznego i
praktycznego rozumienia systemu terapii Gestalt.
Autor ze szczególnym naciskiem podkreśla, że modele terapii
Gestalt nie są, nie mogą i nie powinny być traktowane jako
„książka kucharska", zestaw technik i dogmatów.
Na podstawie: Cary M. Yontef, Awareness, Dialogue and Process
Essays on Gestalt Tlu-rapy. Highland (USA), Tlie Gestalt Journal
Press 1993 (rozdz. 14: Tmiting People with Charactcr Disoniers).
Ogólna charakterystyka zaburzeń
charakteru
Zdaniem autora neurotyków charakteryzuje obniżona
świadomość, podwyższony niepokój, depresyjność, konflikty
wewnętrzne. Pozostają jednak zdolni do zrozumienia
rzeczywistości umownej, w tym fenomenologicznej rze-
czywistości innych. Wykazują także stałość poczucia tożsamości,
przynajmniej minimalne poczucie wartości własnej i szacunku dla
innych, a także potrafią w twórczy sposób dostosowywać się do
sytuacji. Osoby z zaburzeniami charakteru nie potrafią utrzymać
tego rodzaju aktywności i spójności wewnętrznej. Mają trudności
z osiągnięciem poczucia wewnętrznej spójności iAub nie potrafią
brać pod uwagę umowności sytuacji i/lub nie potrafią nawiązać
bliskiego lub opartego na dialogu kontaktu interpersonalnego,
czyli kontaktu, który uznaje istnienie różnych rzeczywistości
fenomenologicznych i nie dąży w sposób instrumentalny do
określonego celu, ale pozwala raczej na swobodny przepływ idei i
uczuć.
Osobowość narcystyczna
Według kryteriów diagnostycznych zaczerpniętych z DSM
III zaburzenia osobowości typu narcystycznego to:
1. Wielkościowe poczucie własnej wartości lub niepowta-
rzalności.
2. Zaabsorbowanie fantazjami na temat nieograniczonych
sukcesów, władzy, talentów, urody lub idealnej miłości.
3. Ekshibicjonizm: domaganie się stałej uwagi i podziwu.
4. Reagowanie zimną obojętnością lub jawną wściekłością albo
poczuciem niższości, wstydu, upokorzenia lub pustki na
krytykę, obojętność czy atak ze strony innych.
5. Przynajmniej dwie cechy z niżej wymienionych:
a) domaganie się specjalnych względów bez jednoczesnego
brania na siebie odpowiedzialności;
b) wykorzystywanie innych do zaspokajania własnych
potrzeb lub do zwiększania poczucia własnej wartości;
brak szacunku dla integralności i praw innych;
c) relacje zazwyczaj oscylujące między skrajnościami na skali
idealizacji i oceny;
d) brak empatii: niezdolność do rozpoznania uczuć innych,
np. nieumiejętność dostrzeżenia złego samopoczucia osoby
bardzo chorej.
Autor uważa, że pacjenci narcystyczni są podwójnie wy-
alienowani. Nie mają kontaktu z innymi, ponieważ zanadto
skupiają się na sobie. Są także wyobcowani w sto-
98 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
sunku do samych siebie, gdyż koncentrują się raczej na obrazie
swojego Ja niż na tym, kim są naprawdę. Poza tym są często
odcięci od własnej przeszłości. Zdarza się, że czują wstyd, gdy są
kojarzeni z kimś, kim byli, zanim osiągnęli obecny, „wspaniały"
stan.
Autor zaobserwował, że ludzie z osobowością narcystyczną
często myślą, czują i zachowują się jak dzieci w wieku
przedszkolnym. Mają rozbudowane poczucie wielkości i nie
potrafią dostrzegać potrzeb innych ludzi. Muszą być kimś
wyjątkowym. Manipulują ludźmi i wykorzystują ich, choć
jednocześnie uważają, że to oni sami są krzywdzeni,
niezrozumiani, niedoceniani. Nie znają empatii. Zasadniczym
kryterium diagnozy osobowości narcystycznej jest niezdolność do
reagowania empatią na potrzeby i uczucia innych.
Zdaniem autora nie możemy istnieć niezależnie od pola,
którego jesteśmy częścią i które dostarcza nam psychologicznego
i fizycznego pożywienia (jedzenie, szacunek, miłość, informacje
zwrotne itp.). Osoby narcystyczne są jednak znacznie bardziej
uzależnione od pola niż reszta ludzi. Większość dorosłych, nawet
neurotycznych, potrafi utrzymać poczucie wewnętrznej
spójności, bezpieczeństwa i pozytywne nastawienie do siebie
także wtedy, gdy ich potrzeby nie są zaspokajane. Pacjenci
narcystyczni często czują się boleśnie niedostrzegani. A kiedy nie
są doceniani, kiedy ich uczucia i przekonania nie są
odzwierciedlane, zagrożone zostaje nie tylko ich dobre
samopoczucie, ale cała psychologiczna egzystencja.
Frustracje, konflikty, porażki, deprywacja, trudności, krytyka
i uczucie wstydu prowadzą do czterech charakterystycznych dla
osoby narcystycznej stanów: wrażenia, że „całe powietrze uszło z
ciała", poczucia próżni, depresji i rozpaczy. Osoba narcystyczna
może czasem odnosić wrażenie, jakby „nie miała Ja". Czuje się
pusta, pozbawiona energii, jak balon bez powietrza. W obliczu
trudności popada w depresję; jej funkcjonowanie na bio-
psychologicznym poziomie energetycznym jest zaburzone,
poczucie własnej wartości — niskie, unika prawdziwych emocji
(np. wybiera depresję zamiast uczucia samotności i smutku).
Przeżywa rozpacz, nie potrafi utrzymać nadziei lub wiary w to,
że obecny kryzys minie.
Procesowi terapii, podobnie jak każdemu procesowi uczenia,
towarzyszy frustracja, konflikty, trudności. Aby osoba
narcystyczna mogła przez nie przejść, potrzebuje oparcia w
postaci długotrwałej relacji, w której terapeuta stale dostraja się
do potrzeb pacjenta, chroniąc go przed obezwładniającym
uczuciem osłabienia i pustki.
Osoba narcystyczna znajduje się na fenomenologicznej
huśtawce, której jeden koniec stanowi „rozdęcie", a drugi
„zapadnięcie się". Z jednej strony obszar wielkościowych
roszczeń, bycia gwiazdą, Panem Wspaniałym itp., czemu często
towarzyszy pogarda, wykorzystywanie i lekceważenie innych —
na drugim krańcu huśtawki („Jeżeli nie jestem wspaniały, jestem
śmieciem") siedzi głodne, zagubione, bezbronne niemowlę, pełne
zazdrości, wściekłości i wstydu. Poczucie wielkości pomaga w
unikaniu świadomości tego drugiego stanu.
Jednym z deficytów podtrzymujących zaburzenie osobowości
typu narcystycznego jest sposób radzenia sobie z
rozczarowaniem. Osoby narcystyczne zazwyczaj nie przeżywają
„niewielkiego rozczarowania", które można zasymilować. Ich
oczekiwania są rozdmuchane na zasadzie „wszystko albo nic".
Przypominają balon, który pęka pod wpływem najdrobniejszego
rozczarowania.
Autor stawia hipotezę, że ludzie zdrowi mają do samych
siebie życzliwe, pozytywne nastawienie, które utrzymuje się
mimo przeżywanych rozczarowań, choć ulega wtedy pewnemu
osłabieniu. Innymi słowy, potrafią przezywać rozczarowanie nie
tonąc w uczuciu wstydu i pustki. Proces narcystycznego urazu
polega na tym, że nie ma żadnego stanu pośredniego pomiędzy
rozdętym balonem niezaspo-kajanych oczekiwań i całkowitą
klęską. Nie jest to kontinuum, lecz dychotomia.
Cechą wczesnych doświadczeń dziecięcych wszystkich
narcystycznych pacjentów autora był brak autentycznego
kontaktu między nimi i rodzicami. Prawdziwe Ja dziecka, jego
przeżycia emocjonalne, potrzeby, umiejętności i słabości nie były
dostrzegane. Rzadko było chwalone za osiągnięcia rozwojowe,
chyba że podnosiło to poczucie wartości własnej rodziców.
Często stykało się z nadmiernymi pochwałami przy braku
realnych osiągnięć lub też jego rzeczywiste osiągnięcia były
minimalizowane czy przypisywane zasługom rodziców.
Zakłada się, iż w tych wczesnych latach rozwijające się
normalnie dziecko dostrzega, że rodzice mają wady, a mimo to są
wspaniali i że ono samo też ma wady i nadal jest wspaniałe.
Dzieci uczą się, że małe rozczarowania nie stanowią katastrofy,
że można cieszyć się tym co zwyczajne i kochać to. Pacjent
narcystyczny doświadcza w dzieciństwie zbyt wielu rozczarowań
(lub przynajmniej zbyt gwałtownych), albo też jest tak chroniony,
że rozwija wielkościowe poczucie wartości i zbyt mało wie o
rozczarowaniu. Pacjenci, którzy na początku terapii stwierdzają,
że nigdy nie doświadczali rozczarowania, walki, utraty złudzeń
itp., później często odkrywają i przyznają, że tak naprawdę czuli
się niezrozumiani, wykorzystani, że nie dostrzegano ich
prawdziwego Ja.
Analizując zaburzenia granic pacjentów narcystycznych
Yontef stwierdza, że stapiają się oni ze swoimi wielkościowymi i
wyidealizowanymi obrazami siebie. Mają w sobie wiele
introjekcji, między innymi mitów i wierzeń rodzinnych, na temat
tego, co jest warte miłości i szacunku.
Zazwyczaj nie potrafią dokonywać zdrowej retrofleksji
rozczarowania — nie potrafią zawierać i utrzymywać swoich
uczuć, wyrażać ich w społecznie konstruktywny sposób,
pocieszać się, troszczyć się o siebie i utrzymywać pozytywnych
uczuć w stosunku do własnej osoby. Podlegają także często
projekcji i identyfikacji projekcyjnej. Projektują swój krytycyzm
wobec własnej osoby na innych i interpretują ich wypowiedzi
przypisując im własne negatywne osądy, cechy i emocje.
Terapia osobowości narcystycznej
Akceptacja i empatyczne dostrojenie
Pierwszą i najważniejszą sprawą w pracy terapeutycznej z
pacjentami tego typu jest okazywanie prawdziwego szacunku i
zaufania dla rzeczywistości fenomenologicznej pacjenta. „Traktuj
jego przeżycia poważnie! — podkreśla Yontef. — Zacznij od
miejsca, w którym znajduje się pacjent". Przytacza tu stare,
sprawdzone gestaltow-skie pojęcie „pozostawania" w obszarze
świadomości pacjenta. W przypadku omawianego typu
pacjentów terapeuta w swoim podejściu powinien kłaść nacisk
raczej na zawieranie lub empatię niż na ekspresję swoich uczuć
czy też aktywne dążenie do otwartego dialogu, eksperymenty,
 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
99

interpretacje lub uczenie skupiania się na tym, co pojawia się w tkaniu grupowym, dlatego że nie czułaś się bezpiecznie,
polu fenomenologicznym. ponieważ Joe mógł cię skrytykować".
,,W każdym momencie bądź obecny, potwierdzaj praw- Inna omawiana pacjentka, Josephine, funkcjonowała
dziwość i autentyczność doświadczenia pacjenta. Nie staraj się odmiennie. Często czuła się jak bezradna ofiara — uważała
pogłębiać jego świadomości lub poprawiać sposobu na- jednak, że błąd tkwi w niej samej. Nie roztaczała wokół siebie
wiązywania kontaktu, nie bądź obronny, a raczej śledź jego atmosfery goryczy jak Ellen. Wyglądała na zrezygnowaną i
strumień świadomości". przygnębioną. Wszystkie interpretacje terapeuty przyjmowała z
Pacjenci narcystyczni postrzegają wszystkie typowe i taką samą rezygnacją. Nie oczekiwała, że będzie idealny, nie
użyteczne w tym kontekście interwencje terapeutyczne jako chciała też, aby bez przerwy odzwierciedlał jej doświadczenie.
żądanie spełniania wymagań terapeuty i próbę zepchnięcia ich Potrzebowała uważnego wysłuchania, możliwości „uwieszenia
potrzeb na drugi plan. Kiedy tak się dzieje, świat przestaje być się" i opowiadania o różnych sprawach. Na przykład o tym, jak
miejscem wystarczająco bezpiecznym, aby mogło ujawnić się ich szanuje swojego męża, którego łatwo zranić i który chroni siebie
prawdziwe Ja, i wszystkie siły poświęcają wtedy atakując i utrzymując dystans. Początkowo wszelkie sugestie, że
psychologicznemu przetrwaniu. jej mąż stanowi część problemu — z powodu łatwości z jaką ulega
W relacji z empatycznyni terapeutą mogą po raz pierwszy w zranieniu i bezwzględności, z jaką atakuje broniąc się — spotykały
życiu doświadczyć, że ktoś naprawdę ich słucha, odbiera przekaz się z naiwnym niedowierzaniem. Błąd tkwił przecież w niej. Czuła
nadawany przez prawdziwe Ja, rozumie ich sposób przeżywania się lepiej, kiedy terapeuta z szacunkiem słuchał tego, co mówiła.
— że jest ktoś, kto nie twierdzi, iż powinni doświadczać czegoś Rodzina nigdy jej tego nie zapewniała, a mąż — rzadko. Kiedy
innego niż to, czego doświadczają- Może to być jedyny jednak Yon-tef proponował, aby powiedziała mężowi, że czuje się
przypadek w ich życiu, kiedy osoba znacząca ani wprost, ani zraniona i zawstydzona jego krytyką, lub aby w jakikolwiek inny
pośrednio nie nalega, by dostosowali się do potrzeb, przekonań, prosty sposób wyrażała swoje uczucia, odpowiadała: „Co? Chyba
zainteresowań drugiej osoby. żartujesz".
Ważne jest więc, by pacjenci z osobowością narcystyczną Po kilku miesiącach stopniowo zaczęła dostrzegać, na czym
mogli nawiązać relację terapeutyczną względnie wolną od polega wkład męża w ich relacje i lepiej rozróżniała, co każde z
interwencji, które byłyby dla nich inwazyjne i podważałyby ich nich wnosi. Była pacjentką narcystyczną, która powoli uczyła się
doświadczenie fenomenologiczne. Do interwencji takich zaliczyć brania pod uwagę odmiennego zdania — częściowo dlatego, że
można: klaryfikowanie tego, co prezentuje pacjent lub terapeuta okazywał jej ciepło i szacunek, częściowo dzięki
fenomenologicznego doświadczenia terapeuty, dzielenie się przez zawieraniu, jakie praktykował w kontakcie z nią, a częściowo
terapeutę swoimi doświadczeniami życiowymi lub uczuciami, dlatego, że go idealizowała. Stawała się bardziej spójna
obserwacje i sugestie, uwagi wyjaśniające, propozycje wewnętrznie i niezależna od męża. Potrafiła utrzymać minimalne
eksperymentów itp. Pewne interwencje są jeszcze bardziej poczucie wartości własnej i dystans, kiedy on odsuwał się lub
raniące, na przykład agresywne strukturalizowanie sesji lub atakował. Rosnące poczucie wewnętrznej spójności w sposób
naleganie, by uwaga była skupiona raczej na terapeucie niż na nieunikniony prowadziło do poprawy umiejętności utrzymywania
pacjencie. granic. Od prymitywnych wybuchów emocjonaLnych,
Ellen, jedna z pacjentek Yontefa, była inteligentną kobietą przyklejania się iub izolowania przeszła do zachowań bardziej
pochodzenia żydowskiego, z niezwykle niskim poczuciem nastawionych na kontakt. „Obecnie sytuacja w jej małżeństwie
wartości własnej. Bardzo podatna na zranienie, często czuła się zmienia się w sposób cykliczny, ale w sumie jest niewiele lepsza.
tak urażona i spięta, że aż kucała (!). Kiedy opowiadała o Nie satysfakcjonuje ani jej, ani jego i pozostaje w impasie.
sytuacji, w której czuła się bezradna, niewinna i wykorzystana, Małżeństwo jest na granicy rozpadu. Aby mogła nastąpić poprawa,
całe jej ciało, twarz i ton głosu wyrażały retrofleksyjnie także mąż musiałby poddać się terapii. On jednak nie decyduje się
zatrzymany gniew. Emanowała rozgoryczeniem. Z sarkazmem na to" — pisze Yontef.
opowiadała o swoim krzywdzicielu. Z pogardą odonosiła się do Oczywiście wszyscy pacjenci doświadczają czasami roz-
każdego, kto różnił się od niej. czarowania, lęku, narcystycznego uszkodzenia, zranienia itp.
Naturalne wydawało się zaproponowanie jej eksperymentów Jeżeli zdarzy się to w pracy z pacjentem narcystycznym, terapeuta
polegających na ekspresji uczuć. Ellen dekony-• wała bowiem nie powinien ani bronić swoich interwencji i przepraszać za nie
retrofleksji gorzkiej, gniewnej energii. Poczuła się jednak urażona (chyba że rzeczywiście czuje się winny), ani aktywnie starać się
propozycjami terapeuty, nienawidziła eksperymentowania i zmieniać doświadczenia pacjenta. Właśnie w takich sytuacjach
robienia czegokolwiek, co odsłaniałoby ją przed innymi. Była najbardziej pożądana jest postawa, którą zaleca autor: poznaj
zniecierpliwiona tym, że terapeuta pracuje wolno, ale nie godziła doświadczenie pacjenta, weź odpowiedzialność za to, co wnosisz
się na żadne eksperymenty. Nawet na dzielenie się z nią w relację i potwierdzaj jednocześnie prawdziwość doświadczenia
obserwacjami (na przykład zwracanie uwagi, że zatrzymuje pacjenta.
oddech), sugerowanie, ze częściowo sama przyczynia się do Często w terapii pacjentów narcystycznych przez dosyć długi
niepowodzeń w relacjach z ludźmi, eksperymenty w wyobraźni itp. czas należy koncentrować się jedynie na ich doświadczeniu — nie
reagowała negatywnie. Jedynymi interwencjami, które nie starając się poprawiać umiejętności dostrzegania tego, co znajduje
zwiększały jej poczucia wstydu i po których nie czuła się się w polu fenomenologicznym, nie poświęcając uwagi
niezrozumiana, były uwagi w rodzaju: „To tak, jakby wbił w ciebie eksperymentom, dialogowi lub klaryfi-kacjom i interpretacjom,
nóż", „Kiedy ona oceniła poziom twojego opracowania jako niski, chyba że jest to inicjowane przez pacjenta. Jeżeli pacjent spotyka
przypominało to sytuację z przeszłości, kiedy dla twojej matki nic się w terapii z tego rodzaju uwagą — organizmicznie niezbędną,
nie było wystarczająco dobre", „Oczywiście, że nie mogłaś uważać aby po raz pierwszy mogła pojawić się wewnętrzna spójność i
się za atrakcyjną kobietę po tym, jak on powiedział, że nie jest tobą autonomia —
zainteresowany", „Wygląda na to, że nie mogłaś pracować na spo-
100 Terapia osób z zaburzeniami charakteru

stopniowo rośnie w nim wsparcie wewnętrzne pozwalające chodzi się do osoby, a nie tylko do prezentowanych przez nią
korzystać z. bardziej tradycyjnych form pracy terapeutycznej, umiejętności. Nie oznacza to jednak zawieszania wymagań
takich jak dialog, skupianie uwagi na tym, co pojawia się w polu sytuacji szkoleniowej lub egzaminacyjnej. Traktowanie uczniów
fenomenologicznym, eksperymenty i interpretacje. tak, jakby byli zbyt delikatni by sprostać uczciwym
Nic dziwnego więc — twierdzi autor — że pacjenci nar- wymaganiom, ograniczeniom i zadaniom odpowiadającym
cystyczni często budują związki oparte raczej na narcystycznym wysokim standardom, jest niezwykle protekcjonalne i w efekcie
przeniesieniu, niż na rzeczywistym kontakcie. Oznacza to, że wzmacnia narcystyczną skłonność do czucia się albo kimś
przeniesienie prawdopodobnie przybierze formę, w której wspaniałym, albo „śmieciem".
terapeuta zostanie zredukowany do lustra odbijającego W tradycyjnej terapii Cestalt i w psychoanalizie pacjent
rzeczywiste lub wielkościowe doświadczenia pacjenta (co jest nalegający na utrzymanie idealizującej lub lustrzanej relacji
przeniesieniem lustrzanym według Kohuta), lub taką, w której przeniesieniowej staje się przedmiotem takich interwencji
pacjent idealizuje terapeutę. Trzecią możliwością jest to, co Kohut terapeutycznych jak interpretacje, dialog, eksperymenty itp. Jeżeli
nazywa przeniesieniem bliźniaczym, gdy pacjent „uwieszą się" na pacjent nie dostosowuje się do struktury terapii i nie pracuje
terapeucie. Być może tego właśnie potrzebuje, choć może zgodnie z wcześniejszymi oczekiwaniami terapeuty, staje się to
wydawać się, że nie spełnia to funkcji terapeutycznej. przedmiotem komentarzy, interpretacji, konfrontacji i
Kiedy terapeuta nawiązuje kontakt oparty na takim em- eksperymentów. W psychoanalizie nazywa się to
patycznym dostrojeniu, pacjenci mogą poczuć się na tyle
interpretowaniem narcystycznego przeniesienia. W terapii Cestalt
bezpiecznie, by ujawnić swoje skłonności wielkościowe i/lub
oznacza dzielenie się z pacjentem obserwacjami na temat takich
pustkę. Potem, gdy prezentują swoją reakcję na rozczarowanie i
zagadnień jak odpowiedzialność, praca, dialog, gotowość do
frustrację, pojawia się szansa na dalsze wykorzystanie relacji
podejmowania eksperymentów itp. Taka postawa terapeutyczna w
terapeutycznej opartej na empatycznej więzi i przepracowanie
niedostatecznym stopniu uwzględnia rzeczywiste wewnętrzne
niedokończonych spraw. Pacjenci są wtedy także bardziej spójni
wsparcie pacjenta i istotę relacji terapeutycznej. Jeżeli terapeuta
wewnętrznie, czują się bezpieczniej i mają więcej pozytywnych
naprawdę zawiesza osądy, co zakłada fenomenologiczny model
uczuć w stosunku do siebie. Proces świadomości staje się bardziej
wyraźny i jest . wykorzystywany w celu zapokajania terapii Cestalt, tego typu postawa pojawiać się będzie rzadko i
organizmicznych potrzeb własnych i innych ludzi. Pacjenci natychmiast będzie korygowana poprzez odwołanie się do
dostrajają się lepiej do innych, traktowanych jako niezależne istoty, rzeczywistych doświadczeń pacjenta.
a jednocześnie ich poczucie bezpieczeństwa i dobry nastrój stają Często pacjent narcystyczny przychodzi tydzień po tygodniu i
się mniej zależne od pola. Pacjenci wchodzą więc w coraz bardziej na bieżąco opowiada o tym, co dzieje się w jego życiu. W
elastyczny kontakt. bardziej tradycyjnym podejściu było to traktowane jako
Coraz częściej mówi się — podkreśla Yontef — że wszyscy przeszkoda w pracy terapeutycznej, strata czasu, manipulacja itp.
ludzie mają do pewnego stopnia narcystyczną podatność na Z naszego punktu widzenia takie zachowanie jest ważne, gdyż
zranienie. Praca z pacjentami narcystycznymi pokazuje, w jakim pacjenci doświadczają zainteresowania ze strony ważnej i
stopniu problem ten dotyczy wszystkich ludzi. Oparta na dialogu szanowanej osoby, która może wysłuchać, zrozumieć i
terapia Cestalt idzie więc w kierunku zawracania większej uwagi zareagować*na ich przeżycia, pomóc w zintegrowaniu wydarzeń
na zawieranie, co stanowi równowagę dla nacisku, jaki wcześniej bolesnych, w świętowaniu zwycięstw itp.
kładziono na obecność. Jeżeli terapeuta pragnie bardziej aktywnej lub emocjonalnie
Zaspokajanie potrzeby empatycznego dostrojenia okazało się intensywniejszej pracy i jest sfrustrowany tym, co robi pacjent
tak skuteczne, że niektórzy terapeuci celowo podtrzymują w narcystyczny, dzieje się tak dlatego, że nie rozumie on
pracy z pacjentami narcystycznymi przeniesienie idealizujące lub konieczności i użyteczności takich zachowań pacjenta oraz nie
lustrzane. Są nadmiernie troskliwi, zawsze potwierdzają obawę dostrzega swojej frustracji i nie bierze za nią odpowiedzialności.
pacjenta, że sytuacja nie jest bezpieczna z powodu Pacjent często wyczuwa brak wrażliwości, otwartości,
narcystycznego zagrożenia, zwalniają go z wszelkiej pozytywnego nastawienia i ciepła ze strony terapeuty. Jeżeli
odpowiedzialności za jego zachowanie. Niektórzy posuwają się terapeuta staje się obronny, zaprzecza trudnościom lub swojej
tak daleko, że traktują wszystkich pacjentów tak, jakby mieli oni odpowiedzialności za nie i projektuje je na pacjenta, pacjent traci
osobowość narcystyczną, i w ten sam sposób prowadzą grupy poczucie bezpieczeństwa, czuje się zraniony itp. W taki
treningowe. Jednak tego rodzaju kontakt sprawia wrażenie raczej warunkach nie można wykonać potrzebnej pracy nad
manipulacyjnego niż autentycznego. „wielkościowością", pustką, rozczarowaniem.
Yontef uważa, że takie podejście jest niekorzystne. Terapeuta
powinien pracować tak jak zwykle, modyfikując jedynie swoje
działania w zależności od poziomu wewnętrznego wsparcia Rozczarowanie
pacjenta, aby mógł on czuć się bezpiecznie i kontynuować relację Yontef uważa, że rozczarowanie jest nieuniknionym składnikiem
terapeutyczną — nie oznacza to jednak modyfikowania każdej relacji. W pewnym memencie terapii każdy pacjent czuje
interwencji i przejawów obecności terapeuty w celu się w jakimś stopniu rozczarowany terapeutą. W przypadku
kontrolowania, wywoływania przeniesienia lub manipulowania pacjentów narcystycznych rozczarowanie prowadzi często do
nim. wyraźnej demonstracji braku spójności wewnętrznej i integracji
W procesie szkolenia właściwe podejście polega na tym, że oraz przybiera formę intensywnej wściekłości, paniki, pogardy,
docenia się wartość osobistego doświadczenia ucznia, jako destrukcji i zazdrości. Rozpadają się mechanizmy broniące
niezwykle ważne traktowane są czynniki wyznaczające poczucie wielkościowego lub idealizowanego Ja i pojawia się trudność z
bezpieczeństwa w grupie, z szacunkiem pod- zaakceptowaniem zwykłych cech dalekiego od ideału terapeuty
lub terapeu-
 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
tycznej relacji, a także z tym, że i im samym daleko do ideału.
Yontef opisuje sytuację, kiedy w prowadzonej przez niego
grupie była pacjentka w wieku dwudziestu paru lat. Jej ojciec był
agresywny fizycznie i psychicznie, a matka nie potrafiła nawet w
minimalnym stopniu obronić jej lub okazać empatii. Interwencje
terapeuty w trakcie spotkań grupowych często rozczarowywały
pacjentkę. Wyjaśniał więc każdą interwencję i sprawdzał,
dlaczego nie czuła się wysłuchana, ale to nie wystarczało. W
końcu zrezygnowała z terapii. Yontef poniewczasie uświadomił
sobie, że nie omówił wpływu, jaki miał na nią fakt, iż nie był ide-
alnym, najlepszym na świecie terapeutą. Kiedy „odkryła" jego
niedoskonałość, całkowicie straciła spokój, zadowolenie, poczucie
bezpieczeństwa i własnej wartości.
Sytuację dodatkowo pogarszają zazwyczaj obronne reakcje
terapeuty: interpretacje, konfrontacje, ataki lub negatywne oceny.
Często przybierają one formę żartobliwych uwag, propozycji
eksperymentów, konfrontacji dotyczącej .odpowiedzialności" lub
zwracania uwagi na granice kontaktu.
Yontef przedstawia przykład: Norman korzystał zarówno z
terapii indywidualnej, jak i grupowej. Kiedy na początku spotkania
grupowego opowiadał różne historie, nie nawiązywał żadnego
kontaktu z innymi, nie pokazywał prawdziwych, opartych na tu-i-
teraz uczuć, nie zwracał uwagj na innych i powtarzał się. Zarówno
terapeuta, jak i grupa czuli się sfrustrowani. Grupa wyrażała swoją
frustrację dosyć otwarcie, zachowanie terapeuty było bardziej
elastyczne. Pewnego wieczoru jednak frustracja terapeuty znalazła
swój wyraz w jego zaciętym głosie i ostrości sformułowań.
Obserwator mógł zauważyć wyraz przygnębienia, który pojawił się
na twarzy pacjenta w odpowiedzi na szorstką reakcję terapeuty.
Norman zakończył tamto spotkanie z uczuciem zawstydzenia,
przygnębienia i myślą o odejściu z grupy. Na następnej sesji
terapeuta powiedział, że jego zdaniem Norman źle się czuł po
ostatnim spotkaniu. Norman nie potrafił powiedzieć zbyt wiele o
swoim nastroju lub o tym, co go wywołało. Na szczęście terapeuta
potrafi! to dostrzec i postawił hipotezę, że nastrój pacjenta mógł
być następstwem wyraźnie negatywnej reakcji terapeuty. Norman
przyjął ją do wiadomości i potwierdził prawdziwość
przypuszczenia. Tę sesję zakończył zadowolony, że terapeuta
zwraca uwagę na problemy dotyczące relacji między nimi i na jego
(Normana) uczucia. Wziął także odpowiedzialność za swój wkład
w to, co się stało.
Yontef przytacza też inny przypadek, który nie zakończył się
tak pomyślnie. Jeden z uczestników warsztatu szkoleniowego,
będący w roli pacjenta, wykazywał niezdolność lub niechęć do
pójścia na kompromis w sytuacji konfliktu, wpadał we
wściekłość, jeżeli informacje zwrotne nie były pochlebne, był
bardzo roszczeniowy. Jego terapeuta, pracujący bardzo
technicznie, zaproponował, by pacjent wstał i wyobraził sobie, że
jest strażnikiem w obozie jenieckim. Pacjent powiedział, że nie
chce tego robić, wyglądał na zdenerwowanego. Terapeuta
naciskał pytając o przyczyny odmowy. Pacjent wymienił wiele
powodów: to głupie, do niczego nie doprowadzi itp. Utknęli w
impasie i praca nie posunęła się naprzód.
Terapeuta wysunął tę propozycję bez wcześniejszego na-
wiązania dobrej relacji z pacjentem. Zaczął więc od tego, że nie
stworzył atmosfery zaufania i dobrego kontaktu — nie zbudował,
nawet w minimalnym stopniu, właściwej relacji
101
terapeutycznej. Poza tym nie była to tak naprawdę propozycja
eksperymentu, wynikała ona z frustracji terapeuty wywołanej
obronnością pacjenta. Ton i sposób przedstawienia propozycji
był więc konfrontacyjny i wrogi. Momentem oferującym
najwięcej możliwości w trakcie tej nieudanej pracy była chwila,
gdy pojawiły się uczucia pacjenta. Pytanie „Jakie są powody
twojej odmowy" nie pozwoliło jednak na ujawnienie tych uczuć.
Dopiero później, w trakcie pracy tego pacjenta z innym
uczestnikiem szkolenia, wyszła na jaw przyczyna jego
obronności. Miał poczucie, ze poprzedni terapeuta robił z niego
głupca. Prawdziwość lub fałszywość tego stwierdzenia jest mniej
istotna niż fakt, że takie było doświadczenie pacjenta i że nie
zostało to dostrzeżone. Technika i frustracja pierwszego
terapeuty wzięły górę nad potrzebami pacjenta.
Pacjent był przerażony, a w sytuacji konfliktu wpadał w
panikę. Konflikt zagrażał jego spójności wewnętrznej i
sztywność reakcji stanowiła próbę „utrzymania się w całości". Po
nawiązaniu empatycznego kontaktu z drugim terapeutą, będąc
świadomy paniki i wyrażając istniejący w grupie lęk, pacjent
mógł złagodnieć i zrezygnować z wcześniejszej, wojowniczej
postawy.
Mniej istotny błąd pierwszego terapeuty polegał na tym, że
zdecydował się na zastosowanie techniki. Była to reakcja
przeciwprzeniesieniowa, terapeuta wykazał słabe wyczucie czasu
i nie wziął pod uwagę wrażliwości pacjenta. Większym błędem
było to, że nie zrozumiał siły i rodzaju reakcji pacjenta, a w
czasie pracy więcej szacunku i troski okazał własnym wstępnym
założeniom niż pacjentowi.
Nawet pomijając interwencje oparte na przeciwprze-niesieniu,
robienie tego, co robimy w sposób naturalny w pracy z
pacjentami nie-narcystycznymi, tylko pogarsza sprawę. „W wielu
sytuacjach — pisze Yontef — mam tendencję do prowadzenia
dialogu, słuchania i dzielenia się moim doświadczeniem. W
pracy z średnio lub poważnie zaburzonymi pacjentami
narcystycznymi należy to zmodyfikować". Autentyczny dialog
stanowi skuteczny sposób bycia w kontakcie z większością
pacjentów — ale nie z osobami narcystycznymi. Z doświadczeń
autora wynika, że zanim można będzie nawiązać tego rodzaju
kontakt, należy przez jakiś czas stosować interwencje
uwzględniające niski poziom wewnętrznego wsparcia pacjenta.
Marsha była 35-letnią studentką i indywidualną pacjentką
Yontefa. Czasami dzwoniła między sesjami zapłakana,
przygnębiona, zdenerwowana lub zła na niego. Zdenerwowanie
było zazwyczaj wywołane lub nasilone czymś, co wydarzyło się
na ostatniej sesji. Yontef często wyjaśniał sytuację i po poznaniu
punktu widzenia pacjentki mówił o swoich wspomnieniach,
intencjach i uczuciach. Łagodziło to trochę sytuację, ale nie było
terapeutycznie skuteczne. Pacjentka była w zasadzie zadowolona
ze wspólnej pracy i doceniała troskę terapeuty, ale postęp był
powolny. Jedną z przyczyn — uważa Yontef — był fakt, że w
trakcie rozmów telefonicznych często popełniał ten sam błąd te-
rapeutyczny: był wspierający, otwarty, gotowy do dialogu, ale nie
odpowiadał na uczucia będące podstawą zdenerwowania. Nie
następował więc żaden prawdziwy wgląd, to znaczy nie pojawiała
się wyraźna figura związana z podstawowymi zagadnieniami.
Kiedy na przykład pacjentka czuła się zrozpaczona, bezradna i
rozgoryczona tym, jak inni ją traktują, i jednocześnie pełna
pogardy dla nich, nie wyczuwała ze strony terapeuty zrozumienia
dla jej uczuć. Rozmawiał z nią zbyt krótko aby potwierdzić, że
rozumie.
102 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
jak ponuro wyglądają sprawy z jej perspektywy, jak źle traktują
ją inni ludzie.
Pacjenci narcystyczni chcą, by terapeuci zwracali uwagę na
ich przeżycia, na znaczenie, jakie mają one dla nich oraz na
znaczące doświadczenia rozwojowe. W początkowej fazie terapii
ważniejsze jest sprawdzanie, jakie znaczenie mają te
rozczarowania niż korygowanie świadomości pacjenta (na
przykład raczenie go fenomenologicznym opisem jego osoby) lub
komunikowanie przez terapeutę, czego doświadcza on w
kontakcie z pacjentem. Dopiero w późniejszej fazie pojawia się
wsparcie pozwalające na podjęcie tych form aktywności
terapeutycznej.
Jeżeli diagnoza jest trafna, a interwencje następujące po
rozczarowaniu lub „narcystycznym zranieniu" pozwolą na
empatyczne dostrojenie, pacjent będzie czuł się lepiej. Pacjenci
zazwyczaj szybko to dostrzegają i doceniają, choć poprawa
nastroju wydaje im się nieco tajemnicza i mało zrozumiała. KJedy
pacjenci poczują się lepiej, znowu mogą zacząć zawierać,
regulować i kanalizować swoje uczucia, wracać do życia i zadań
terapeutycznych. Taka sama poprawa samopoczucia następuje
zazwyczaj po sesji, na której pacjenci relacjonują wydarzenia z
ostatniego tygodnia i pozornie nie wykonują żadnej pracy
terapeutycznej. Pacjenci wychodzą czując większe oparcie w
sobie, są bardziej zadowoleni z siebie, bardziej gotowi do
nawiązywania takich kontaktów, które pozwolą im na rozwój.
Zwyczajność
Pacjenci narcystyczni żyją w świecie rzeczy wielkich i „śmieci",
przy czym to, co „zwykłe" — jest śmieciem. Nie doświadczają
zapału ani ciepła towarzyszącego niewielkiemu, „zaczarowaniu",
nie znają stanu niewielkiego rozczarowania. Jeżeli następuje mała
zmiana w stworzonym przez nich w wyobraźni obrazie,
całkowicie znikają towarzyszące mu dobre uczucia. Jeśli nie są
wspaniali, są niczym. „Bycie niczym" zagraża ich psychicznemu
istnieniu. Tracą złudzenie bycia kimś niezwykłym lub specjal-
nym.
Jednym z zadań, przed jakim stają ci pacjenci w trakcie terapii,
jest „stawanie się kimś zwyczajnym". Uczą się jak być
kompetentnym bez konieczności bycia najlepszym; jak kochać
także wtedy, gdy dostrzegają skazę na obiekcie miłości; jak być
kochanym bez konieczności prezentowania doskonałego obrazu
siebie. Yontef przekonany jest — co opiera na swoich
doświadczeniach w pracy z tymi pacjentami — że w dzieciństwie
nie doświadczali oni odpowiedniego pocieszania i uspokajania;
nie spotykali się z reakcjami dostosowanymi do poziomu ich
wsparcia wewnętrznego ani z empatycznym dostrojeniem
umożliwiającym asymilację. Aby móc okazywać opanowanie w
obliczu rozczarowania potrzebna jest umiejętność uspokajania
samego siebie i tego właśnie brakowało w ich wczesnym
dzieciństwie. Muszą utrzymywać wielkościową pozycję, gdyż nie
dysponują umiejętnością uspokajania samych siebie.
Zdenerwowanie staje się ogromne, gdyż nie potrafią go
zmniejszyć. Kiedy zupa jest gorąca, nie potrafią dmuchać na nią
aby ją ochłodzić. Często także ich rodzice, szczególnie matki, nie
posiadały tej umiejętności.
Z drugiej strony, kiedy byli chwaleni, często nie miało to
związku z niczym, co mogłoby być rzeczywistym osiągnięciem
dziecka w ich wieku i z ich poziomem inteligencji. Przesadne
reakcje, zachwycanie się tym, co nie stanowi osiągnięcia, są
jednoznaczne z niedostrzeganiem w dziecku jego prawdziwej
istoty. Dziecko, które „nie
może zrobić nic złego", mały książę lub księżniczka, otrzymuje
przekaz, że tylko jego wielkościowe Ja jest godne miłości, uwagi
i szacunku. Nie oczekuje się od niego ani nie pozwala mu na
bycie kimś zwyczajnym lub jedynie „wystarczająco dobrym".
Tacy pacjenci często przeżywają ogromne rozczarowanie (lub
rozczarowanie, które pojawia się zbyt nagle); nie wolno im było
bowiem przeżywać realistycznego rozczarowania lub musieli je
znosić bez niezbędnego, opartego na empatii kontaktu. Dziecko,
aby móc się odpowiednio rozwijać, powinno podejmować
ryzyko, czasami przegrywać, uczyć się odnosić sukcesy i ponosić
porażki, poznawać swoje mocne i słabe strony. Musi dowiedzieć
się, że uczenie się polega na byciu kimś niedoskonałym i
nabywaniu umiejętności. W tym celu powinno spoglądając na
rodziców stwierdzać, że mają oni pewne wady, a mimo to są
wspaniali. Potrzebują rodziców, którzy potrafią dostrzegać
słabości dziecka, a mimo to traktują je jak kogoś cudownego.
Stosuj indywidualne podejście
Dotychczas przedstawione zalecenia dotyczą pacjentów
narcystycznych w ogóle, najważniejsze jest jednak, byśmy
rozumieli danego pacjenta i indywidualizowali swoje podejście
terapeutyczne. Zdaniem Yontefa dobra terapia nie sprowadza się
do „stosowania zasad przypominających przepisy kulinarne".
Terapia Cestalt jest sztuką opartą na czystej, fenomenologicznie
ugruntowanej świadomości dialogu oraz na kontakcie, a wszelkie
techniki pozostają jedynie pomocnymi sugestiami.
Konieczność stosowania indywidualnego podejścia stała się
dla Yontefa oczywista, gdy pewnego razu jednocześnie przyjął
do terapii dwoje pacjentów z problemami narcystycznymi. Ich
struktury charakteru były bardzo podobne. Oboje mieli kontakt z
pracą w dziedzinie zdrowia psychicznego: kobieta była
terapeutką, mężczyzna kończył studia. Przypadek zrządził, że
trafili do niego tego samego dnia.
Pacjentka — z którą spotkał się najpierw — zdecydowanie
nalegała, by terapia dotyczyła jedynie jej doświadczeń. Potrafiła
wyraźnie zwerbalizować to, co większość pacjentów czuje, ale
czego nie potrafi wyrazić. Przez większość swojego życia dbała o
potrzeby innych i chciała, aby ten czas był poświęcony jej.
„Gdyby dowiedziała się czegoś o mnie — stwierdza Yontef —
pociągnęłoby to za sobą ryzyko, że zacznie dbać raczej o moje
potrzeby niż o swoje". Przez jakiś czas jej terapia była oparta na
doświadczeniu, nawet na eksperymentach, jednocześnie
pacjentka nie dowiadywała się niczego o terapeucie. W miarę
upływu czasu uległo to zmianie. Po około półtora roku relacja
stawała się coraz bardziej interakcyjna i w końcu jej pytania
dotyczące osoby terapeuty stały się ważną częścią terapii: Czy ją
rozczaruje? Czy okaże się inwazyjny? Czy ją porzuci? A może
zanim został terapeutą, robił jakieś straszne rzeczy?
W trakcie pierwszych sesji z drugim pacjentem Yontef zaczął
od odzwierciedlania i empatycznych reakcji, których
potrzebowała poprzednia pacjentka. W trakcie drugiej lub trzeciej
sesji mężczyzna wykrzyknął sfrustrowany: „Nie mów mi, czego
ja doświadczam. Ja to wiem. Powiedz mi, czego ty
doświadczasz!" Kiedy Yontef to uczynił, pacjent zareagował
pozytywnie. Potrzebował potwierdzenia, że terapeuta był
naprawdę obecny i przejęty jego osobą — a także, że ma w sobie
dość wsparcia, by zapewnić mu bezpieczny grunt.
 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
Pracując, terapeuta buduje związek między niepowtarzalnymi
jednostkami, pacjentem i sobą. Wykorzystuje swoje ogólną
profesjonalną wiedzę, aby uwrażliwić się na główne problemy,
prawdopodobną kolejność zdarzeń, możliwe zmiany itp.
Najcenniejsze wskazówki uzyska, jeżeli będzie poważnie
traktować przeżycia, o których pacjent mu opowiada
(uwzględniając oczywiście także to, co przeżywa terapeuta).
Opłakiwanie straty
Po przeanalizowaniu fantazji na temat idealnego stopienia i
zaakceptowaniu rozczarowania pacjent coraz wyraźniej widzi, że
świat kontaktu będzie tylko przybliżeniem tego, czego szuka w
wyobraźni. Idealny rodzic, który jest doskonały i nieegoistyczny,
który odzwierciedla potrzeby dziecka i dba o nie bardziej niż o
swoje, który jest zawsze obecny, gdy dziecko go potrzebuje, i
usuwa się, gdy dziecko potrzebuje przestrzeni, rodzic, który zna
pragnienia dziecka i nie musi o nie pytać, nie istnieje nawet w
dzieciństwie. Jeszcze mniejsze jest więc prawdopodobieństwo, że
pojawi się w życiu dorosłym.
Niesłychanie ważną rolę gra właściwe wyczucie momentu lub
decyzja, kto pierwszy nazwie fantazje fantazjami. Yontef
przytacza tu słowa Lynn Jacobs, której narcystyczni pacjenci
często „opisują doświadczenie wspaniałego, idealnego
zestrojenia ze mną. We wczesnej fazie w ich doświadczeniach
dominują fantazje na temat kontaktu. Jeżeli przeżyją zawód z
mojej strony, a potem to naprawimy, zaczynają dostrzegać
pragnienie lub fantazję, która różni się od bezpośredniego
doświadczenia. Jeżeli jednak podważam doświadczenie totalnego
zespolenia, nazywając je fantazją, zanim oni to zrobią, często
rezygnują z terapii".
Kontakt w najlepszym wypadku stanowi jedynie przybliżenie
tego pragnienia. Tb, co nie jest możliwe, należy opłakać. Aby
odzyskać zdrowie człowiek musi poznać granice tego, co jest
możliwe, opłakać stratę i żyć dalej. W przypadku pacjenta
narcystycznego to on wyznacza rytm tego procesu. Yontef cytuje
słowa starej modlitwy:
„Boże daj nam siłę ducha, abyśmy mogli pogodzić się z tym,
czego nie możemy zmienić, odwagę, abyśmy mogli zmienić to,
co zmienić możemy, i mądrość, abyśmy potrafili odróżnić jedno
od drugiego".
Uwaga końcowa
Kontynuację rozważań na temat terapii pacjentów narcy-
stycznych Znajdziemy we fragmencie poświęconym terapii
pacjentów borderlinc, gdzie terapia tych dwóch rodzajów
zaburzeń jest przedstawiona porównawczo.
Zaburzenie osobowości typu
borderline
Autor podając charakterystykę pacjentów o osobowości typu
borderline pisze, że choć czasami wydają się oni funkcjonować
zadziwiająco dobrze, często przeżywają kryzysy. Są bardzo
labilni i w chwilach zdenerwowania źle funkcjonują. Mogą tracić
podstawowe funkcje ego, których nie tracą pacjenci narcystyczni,
co oznacza, że możliwe są zaburzenia postrzegania, myślenia i
poczucia własnej tożsamości. Zwykle mają słabo rozwinięte
poczucie stałości
103
obiektu, a w warunkach stresu zacierają się dla nich granice
czasu, przestrzeni oraz granice Ja.
W stresie rozpaczliwie dążą do stopienia. Marzą o rym, że
ktoś się nimi zaopiekuje i stopi z nimi, a jednocześnie ta wizja
ich przeraża. Chęć stapiania się i unikanie separacji sprawiają, że
kontakt stanowi dla nich psychologiczne zagrożenie.
Pacjent borderlinc często ma za sobą wiele zakończonych
niepowodzeniem prób leczenia lub długotrwałą terapię, która nie
przyniosła żadnych zmian. Podczas gdy pacjent narcystyczny
często zaczyna terapię wykazując pewnego rodzaju paranoję,
podejrzliwość w stosunku do terapeuty, pacjent borderlinc
pragnie zbawienia. Pacjent narcystyczny poszukuje doskonałości,
będzie idealizował, a następnie — w chwili rozczarowania —
niszczył ikonę niedoszłego zbawcy. Pacjent borderline nie tylko
idealizuje, ale też oczekuje opieki i magicznego rozwiązania
swoich problemów. Pacjent narcystyczny pragnie, by terapeuta
stał się częścią jego wielkościowego obrazu siebie; pacjent bor-
derline chce stopić się z terapeutą. Podczas gdy jednostka z
osobowością narcystyczną czuje się wyalienowana i pragnie
potwierdzenia prawdziwości swego istnienia, jednostka
borderlinc przeżywa poczucie bezradności, fragmenta-ryzacji i
opuszczenia i szuka schronienia w opiekuńczych ramionach
terapeuty.
Terapię pacjentów borderline, podobnie jak ich życie, cha-
rakteryzują częste kryzysy, słaby rezultat końcowy — nawet
jeżeli są właściwie leczeni — oraz ograniczona zdolność do
szybkiej odbudowy równowagi. W okresach pomiędzy sesjami
przejawiają poważną regresję, fragmenta-ryzację i utratę więzi z
terapeutą.
Autor podaje listę kryteriów diagnostycznych osobowości
typu borderline, powstałą w oparciu o doświadczenia własne i
publikacje Kernberga oraz Cundersona. Zaznacza, że stanowi
ona jedynie propozycję.
1. Duża liczba objawów. Jedną z pierwszych wskazówek
pozwalających na postawienie diagnozy osobowości
borderlinc jest zestaw objawów znacznie szerszy niż
zazwyczaj i/lub rzadko występujący u jednej osoby (na
przykład pacjent jednocześnie obsesyjny, histeryczny i
depresyjny).
2. Działania impulsywne, nałogi i zachowania odreago-
wujące. Pacjenci ci często zachowują się niedojrzale, nie
biorą pod uwagę konsekwencji, norm moralnych, zasad
bezpieczeństwa lub norm prawnych. Nie są socjopatami,
nie są pozbawieni poczucia winy — zachowaniom ich
towarzyszy silny afekt, gdyż w ten sposób pozbywają się
energii emocjonalnej przerastającej posiadany przez nich
system wewnętrznego wsparcia.
3. Manipulacje i tendencje samobójcze. Pacjenci borderline
często manipulują, używając gestów i gróźb samobójczych.
Nie oznacza to, że można takie groźby lekceważyć.
4. Pacjenci borderline zazwyczaj przeżywają intensywne
emocje i są uczuciowo labilni. Szczególnie wyraźnie
przejawiają nastrój dysforyczny, z małą zdolnością
doświadczania uczuć pozytywnych. Dominuje gniew,
wściekłość, gorycz i depresja.
5. Pacjenci borderlinc w warunkach stresu przeżywają
czasami przejściowe, dystoniczne z ego doświadczenia
psychotyczne.
104 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
6. Pacjenci bordcrlinc często bardzo mocno się przywiązują.
W oczywisty i nieunikniony sposób przeżywają zranienie
w bliskich związkach i skarżą się, że są „ofiarami". Inny
możliwy wzorzec polega na wchodzeniu w długotrwałą,
lecz powierzchowną relację, pozbawioną prawdziwej
bliskości. Często są bardzo zależni i wymagający w
stosunku do partnera, a jednocześnie krytykują go.
Manipulują i sprawiają wrażenie masochistów.
7. Niespecyficzne przejawy słabości ego. Często prezentują
kLasycznie prepsychotyczną strukturę osobowości, z.
infantylnym narcyzmem, masochizmem i prymitywnymi
mechanizmami obronnymi. Szczególnie interesująca jest
ich tendencja do używania mechanizmu rozszczepienia.
Analizując deficyty ego pacjentów bordcrlinc autor zaczyna
od pojęcia stałości obiektu. Stałość ta jest podstawą integracji
oraz rozwoju względnie stałego i prawdziwego obrazu świata
interpersonalnego. Od pewnego wieku potrafimy wyobrazić
sobie przedmiot, który jest częściowo lub całkowicie
niewidoczny. Uczymy się także, że ludzie istnieją nawet wtedy,
gdy znikają z pola widzenia. Dziecko nabywa także świadomość
emocjonalnej stałości obiektu; rodzice robią rzeczy, które
dziecko lubi, a także takie, których nie lubi. Dobrzy rodzice
czasami robią złe rzeczy. Dobre dzieci czasami robią złe rzeczy.
Pacjent bordcrlinc, podobnie jak małe dziecko, ma trudności
z utrzymaniem obrazu osoby, z którą się rozstał. Trudno mu czuć
związek z czymś, co nie jest konkretnie reprezentowane w jego
polu sensorycznym. Ponieważ pacjent bordcrlinc dysponuje tak
ograniczoną zdolnością utrzymywania relacji w warunkach
separacji, rozstanie jest dla niego równoznaczne z porzuceniem,
grozi mu dezintegracją i śmiercią psychologiczną.
Dychotomizacja jest w terapii Gestalt uważana za pod-
stawowy aspekt wszelkiej psychopatologii i patologicznych
przejawów współczesnego życia. Osoby z zaburzeniami
charakteru mają trudności z łączeniem przeciwieństw xv
zintegrowane polaryzacje i raczej dychotomi-zują je.
Pacjenci bordcrlinc uświadamiając sobie istnienie przeci-
wieństw przeżywają paniczny lęk, toteż za wszelką cenę unikają
tej świadomości. Poza tym stosują szczególny sposób
dychotomizacji, zwany rozszczepieniem. W procesie tym <:zęści
doświadczenia zazwyczaj stanowiące całość utrzymywane są w
świadomości oddzielnie, tak że nie wpływają na siebie
nawzajem. Osoba dokonująca rozszczepienia może być
świadoma obu tych części z osobna, ale nigdy jednocześnie.
Pacjent bordcrlinc rozszczepia także obrazy innych. Kiedy
jest zły na kogoś, nie pamięta żadnego dobrego uczucia
związanego z tą osobą. Kochając nie pamięta niczego
negatywnego.
W literaturze psychoanalitycznej często wspomina się o
rozszczepieniu „dobrego" i „złego". Zdaniem Yontefa proces
rozszczepienia ma związek z wszystkimi podstawowymi
fu_nkcjami ego i nie dotyczy jedynie dobra i zła.
Autor jest zainteresowany raczej procesem rozszczepienia
niż j«go treścią. Jeżeli spojrzymy na zjawisko rozszczepienia jak
na proces, okazuje się, że jest ono wszechobecne w psychice
pacjenta borderline i obejmuje wiele obszarów jego myślenia,
postrzegania i uczuć.
Pacjent bordcrlinc rozszczepia połączenie i separację.
Każdy, kto dysponuje podstawową wiedzą na temat terapii
Gestalt, wie, że na kontakt składa się zarówno łączenie, jak i
separacja. Te podstawowe pojęcia teorii Gestalt są bardzo
użyteczne w zrozumieniu i leczeniu zaburzenia borderlinc. Fakt,
że w terapii Gestalt tak istotny jest kontakt — zarówno jako
pojęcie teoretyczne, jak i podstawa terapii — jest powodem, dla
którego autor uważa, iż Gestalt, a przynajmniej Gestalt
zorientowany psychoanalitycznie, stanowi dobrą propozycję
terapii dla pacjentów borderlinc.
Yontef wypowiada się na temat poglądów Mastcrsona
dotyczących etiologii zaburzenia osobowości typu borderlinc.
Masterson uważa, że zaburzenie to rozwija się między 18 i 36
miesiącem życia (według Mahler jest to okres ponownego
zbliżenia w fazie separacji-indywiduacji) i jest wyłącznie
następstwem braku wsparcia ze strony matki lub wręcz
aktywnego utrudniania przez nią wchodzenia przez dziecko w
fazę separacji i autonomii.
Zdaniem Yontefa Masterson dobrze ujmuje dynamikę
zaburzenia borderlinc, ale jednocześnie stawia błędną tezę, iż
przyczyna leży wyłącznie w sferze relacji z matką w tym okresie
życia dziecka. Autor odrzuca tego typu linearne, historyczne,
jednokierunkowe, mechanistyczne rozumienie przyczynowości.
Stwierdza, że istnieją także argumenty empiryczne podważające
ten aspekt teorii Mastersona.
Autor, podobnie jak wielu terapeutów, uważa, że problem
rozwija się wcześniej i objawia w fazie, którą Masterson uważa
za początek zaburzenia. Istnieją dowody na to, że zaburzenie
borderlinc nie jest związane wyłącznie z tą fazą. Bardziej ogólne
obiekcje autora związane są z pytaniem, czy jakikolwiek problem
charakterologiczny dorosłego może być wyłącznie następstwem
tego, co działo się w określonej fazie rozwoju. Tego typu linearny
model przyczynowości, uznawanie za jedyną zmienną zacho-
wania matki i pomijanie czynników genetycznych, zachowania
dziecka oraz ogólnych warunków społecznych, jest sprzeczny z
teorią terapii Gestalt.
Propozycje dotyczące terapii (porównanie terapii
pacjentów borderline i narcystycznych)
Zalecenia terapeutyczne w przypadku pacjentów bordcrlinc
bywają skrajnie różne. W obrębie psychoanalizy proponowana
jest czysta psychoanaliza, a także jej odmiany, w których
wprowadzane są różne parametry: psychoanaliza z nasiloną
regresją lub ze zwiększonym wsparciem. Część analityków
twierdzi, że z pacjentami borderlinc w ogóle nie można pracować
psychoanalitycznie. Niektórzy psychiatrzy proponują leczenie
farmakologiczne, co zdaniem autora jest bezużyteczne i
szkodliwe (podtrzymuje fantazje na temat magicznych rozwiązań,
stale odwraca uwagę pacjenta i przynosi więcej negatywnych
skutków ubocznych niż korzyści).
Masterson proponuje podejście bliższe dialogowemu —
pacjent powinien być w realistyczny i zdecydowany sposób
konfrontowany z odpowiedzialnością za swoje zachowania
odreagowujące. Należy także nalegać, by brał odpowiedzialność
za udział w realizacji zadań terapeutycznych. Twierdzi on, że
niezbędne są granice i „konfrontacja" oraz że sama empatia nie
wyleczy pacjenta bordcrlinc.
Aby powstrzymać regresję, ustanowić jasne granice i
zapewnić warunki umożliwiające skuteczną terapię, potrzebna
jest wyraźna obecność terapeuty. Wielu pacjentów traktowanych
w ten sposób wcześnie rezygnuje z terapii. Ci, którzy pozostają,
mają szansę na poprawę swego stanu.
 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
Próby utrzymania pacjenta borderline w terapii samą empatia i
wsparciem, bez względu na jego zachowania odreagowujące i
brak z jego strony minimalnej odpowiedzialności za pracę
terapeutyczną, skazane są na niepowodzenie. Zazwyczaj terapia
rozpoczęta w ten sposób zaowocuje skrajnie negatywnym
przeniesieniem (i przeciwprze-niesieniem), zachowaniami
odreagowującymi, a czasami nawet epizodem psychotycznym.
Yontef opisuje pewną pacjontkę, która zjawiła się u niego po tym,
jak zaatakowała nożem poprzedniego terapeutę, stosującego
podejście regresjonujące.
Autor formułuje dziewięć propozycji dotyczących terapii
pacjentów borderlinc.
I. Zwracaj uwagę na realne granice
kontaktu
Rozwój następuje w wyniku kontaktu i eksperymentowania w
polu organizm-środowisko. Oznacza to, że terapeuta i pacjent
wchodzą w kontakt jako niezależne osoby, a rozwój następuje w
wyniku tego „poszerzonego" kontaktu. Jakość psychoterapii jest
głównie funkcją jakości kontaktu nawiązywanego z pacjentem.
Dobra terapia z pacjentem borderlinc zależy głównie od
okazywanej przez terapeutę troski, empatii, autentyczności i
stałości, jego wiedzy klinicznej, osobistej świadomości i sposobu
nawiązywania kontaktu. Poza tym istnieją pewne specyficzne wy-
magania, które są tematem tego artykułu.
W pracy z pacjentem borderlinc terapeuta musi poświęcać
szczególnie dużo uwagi podkreślaniu słownego i pozasłownego,
ugruntowanego w teraźniejszości kontaktu, w którym
potwierdzana jest rzeczywistość pacjenta, terapeuty i innych
ludzi. W przypadku tego rodzaju kontaktu wszyscy ludzie
biorący w nim udział występują jako osobne jednostki
wpływające na siebie nawzajem. Spotkanie takie może przybrać
formę konfrontacji lub może polegać jedynie na nawiązaniu
udanego kontaktu wzrokowego między terapeutą i pacjentem.
Kontakt w terapii Gestalt przybiera różne formy w zależności
od kontekstu, pacjenta, terapeuty, kultury, instytucji. Czasami
sesja terapii Gestalt poświęcona będzie wyrażaniu uczuć, analizie
historii życia lub obecnych związków, stylowi myślenia pacjenta
lub ponownemu rozpatrywaniu introjekcji itp. Zdarza się, że ha
plan pierwszy wysuwa się kontakt między członkami grupy, zaś
kontakt pacjenta z terapeuta schodzi na plan dalszy. Czasami
skupiamy się na edukacji, np. gdy zajmujemy się umiejętnością
wchodzenia w kontakt.
Osoby narcystyczne potrzebują dialogu w węższym zakresie,
zaś borderlinc w szerszym. Terapia pacjenta borderlinc powinna
być wyraźnie skupiona na tych aspektach dialogu, które
związane są z obecnością i wyłanianiem się figury. Często
konieczne jest większe odkrycie się terapeuty. Terapeuta
powinien energicznie mówić o swoich reakcjach emocjonalnych,
przekonaniach i myślach — lub być obecny jako rzecznik
potrzeb wszystkich członków systemu, którego częścią jest
pacjent.
Pacjenci narcystyczni na początku potrzebują nawiązania
empatycznej więzi z terapeutą. Zazwyczaj nawiązywanie z
pacjentem narcystycznym relacji poprzez empatyczne słuchanie
opowieści o wydarzeniach z jego życia i o tym, co dzieje się
obecnie, okazuje się terapeutyczne. W przypadku pacjenta
borderline zalecane jest prowadzenie bardziej aktywnego i
dwustronnego dialogu, „jestem przekonany, że samo śledzenie
subiektywnych przeżyć pacjenta
105
borderline jest w najlepszym przypadku niewystarczające, a
może okazać się niebezpieczne" — pisze Yontef.
Pacjent borderline, lak samo jak narcystyczny, potrzebuje
empatycznego związku, ale nic potrafi z niego korzystać, dopóki
nie zostaną przepracowane inne zagadnienia terapeutyczne.
Najpierw trzeba przerwać ciąg zachowań odreagowujących, a
przed zagłębieniem się w tematy prowadzące do uwolnienia
podstawowych emocji wzmocnić oparty na kontakcie związek.
Zanurzenie się w empatii przy braku wizji ogólnej (ze strony
terapeuty) może okazać się niebezpieczne.
Praca z pacjentem borderlinc wymaga ze strony terapeuty nie
tylko troski i emocjonalnego dostrojenia, ale także nawiązania
osobistego kontaktu podkreślającego rzeczywistość
fenomenologiczna pacjenta w jego różnych stanach
emocjonalnych. Terapeuta może na przykład przypominać
pacjentowi borderlinc, że doświadcza jednej części rozszcze-
pionej całości, jaką stanowią unikane przez niego aspekty
bieżących doświadczeń.
Można to robić z troską i empatią, w sposób potwierdzający i
wyjaśniający bieżące doświadczenia pacjenta. Yontef cytuje
Lynn Jacobs: „Terapeuta: Rozumiem, że stan, w którym jesteś
teraz, wydaje ci się nieskończony, nieograniczony. Inne obszary
twojego życia nic dla ciebie nie znaczą. Czuję smutek, kiedy
widzę twój ból, i żałuję, że nic mogę ci przekazać mojego obrazu
sytuacji, który jest szerszy niż ten, do którego ty masz obecnie
dostęp".
Pacjent borderline często bywa emocjonalnie ekspresyjny,
mimo iż nie jest w kontakcie z aktualną sytuacją. Terapeuta
winien być wyczulony na tego rodzaju „kontakt" nawiązywany
przez pacjenta. Proces świadomości pacjenta borderline często
bywa mocno zanieczyszczony, to znaczy skupia się wokół
natrętnych myśli nie związanych z percepcją oczywistych
aspektów danej sytuacji. Pacjent może więc nawet nie zauważać
ograniczeń sytuacji, konsekwencji, rywalizujących potrzeb,
elementów swojej osobowości będących w tym momencie raczej
w tle, faktu, że terapeuta jest osobą dla niego ważną, a
jednocześnie odrębną.
Podkreślanie znaczenia kontaktu, w którym dostrzegana jest
zarówno rzeczywistość własna, jak i rzeczywistość drugiej
osoby, jest spójne z dwoma aspektami terapii Gestalt. Pierwszy
aspekt stanowi nawiązywanie opartego na dialogu kontaktu
między terapeutą i pacjentem, drugi — zwiększanie
uświadomienia własnego procesu świadomości pacjenta. Aby
osiągnąć to w pracy z pacjentem borderlinc niezbędna jest
autonomia i czujność terapeuty. Terapeuta oprócz empatycznego
dostrajania często musi także podejmować walkę z pacjentem.
Terapeuta powinien stworzyć relację, która stale buduje w
pacjencie poczucie „i", holistyczną więź między Ja i Inny,
między różnym i takim samym, połączonym i oddzielnym,
kochającym i nienawidzącym, niezależnym i zależnym. Często
pacjent borderlinc rozszczepia zróżnicowane całości, takie jak
ja-inny, łączenie-oddzielanie, różne-takie samo. Jest lo jeden z
głównych procesów charakterologicznych tych pacjentów.
Świadomość ja- inny i kontakt pozwalają na rozwój, fa-inny
stanowi także rodzaj zróżnicowanej całości sprawiającej kłopot
pacjentowi borderlinc. Świadomość skierowana jedynie na
siebie, z pominięciem pola, nie wynika z dialogu i w zasadzie nie
prowadzi do rozwoju. Świadomość skierowana tylko na innych
także nie wynika z dialogu i zazwyczaj nie prowadzi do rozwoju.
Jeżeli terapeuta pozwoli pacjentowi borderlinc skoncen-
trować się jedynie na Ja, tzn. na jednym aspekcie całości,
106 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
jaką tworzą ja-inny. pacjent nie będzie się rozwijał i pozostanie
bardzo niedojrzały. Wzmacnia to regresję, która nie pomaga, nie
służy rozwojowi, a raczej infantylizuje.
Pacjent borderline nie nauczy się dostrzegać zróżnicowanych
całości, jeżeli terapeuta nie będzie uparcie, zdecydowanie i stale
koncentrował się na Ja i na Innym, jeżeli pacjent sadzi, że branie
pod uwagę rzeczywistości innych oznacza konieczność poddania
się im, zrozumiały staje się powód, dla którego nie może on brać
innych pod uwagę. Nie może mieć i nie będzie miał wówczas
dostępu do umożliwiaj ących rozwój świadomości i kontaktu.
Pacjent borderline musi odbyć długą drogę, zanim nauczy się, że
może uwzględniać zarówno to, czego sam potrzebuje, jak
również potrzeby innych.
Pacjent borderline potrzebuje terapeuty, który energicznie,
odpowiedzialnie, wprost, konsekwentnie i uparcie będzie skłaniał
go do brania pod uwagę wymagań otoczenia. Działanie to ma nie
tyle doprowadzić do zmiany w pacjencie lub przekonać go o
konieczności zmiany, co skłonić go do zajmowania się tą częścią
otoczenia, której nie dopuszcza do świadomości i w rezultacie
umożliwić mu bycie świadomym własnego procesu
świadomości.
Yontef podkreśla, że „skłonić do zajmowania się" nie oznacza
narzucania czegokolwiek. Należy okazywać najwyższy szacunek
fenomenologicznej rzeczywistości pacjenta. Skłaniając pacjenta
borderline do zajmowania się czymkolwiek, należy robić to w
sposób rzeczowy, bez mo-ralizowania, oceniania, nie narzucając
niczego autorytarnie. Często sprowadza się to do uświadamiania
pacjentowi opcji, które inaczej nie byłyby mu dostępne. Na przy-
kład pacjent jest często w momencie podejmowania działań
nieświadomy logicznych konsekwencji swych zachowań, mirno
że później cierpi na skutek tych konsekwencji. Rozważając
następstwa pacjent często utyka w martwym punkcie i podejmuje
wybory typu albo-albo, ponieważ nie wie, że istnieją inne
możliwości. Wymagania stawiane przez sytuację i przez innych
ludzi uważa za całkowicie sprzeczne z interesem osobistym.
Zgoda oparta na kontakcie nie będzie możliwa, dopóki pacjent
nie uzna swojej własnej rzeczywistości, jak również
rzeczywistości innych. Terapeuta może podsunąć do rozważenia
potrzeby całości, którą tworzą Ja i Inny i w ten sposób pokazać
nowe możliwości.
Większość pracy psychoterapeutycznej ma związek z
granicami kontaktu. W pracy z pacjentem borderline temat len
staje się szczególnie ważny. Terapeuta musi stale kierować
uwagę z powrotem na granice kontaktu miedzy nim i pacjentem.
Jeżeli praca koncentruje się na relacjach spoza terapii, generalnie
należy podkreślać świadomość granic kontaktu w tamtej relacji,
jak również granic kontaktu między terapeutą i pacjentem w
trakcie sesji.
Uczy się nas, że dobre interwencje psychoterapeutyczne
oparte są na akceptowaniu rzeczywistości doświadczanej przez
pacjenta. Uznane i użyteczne podejście kliniczne zaleca, by
praca koncentrowała się na tym, co jest dystoniczne z ego, a
pomijała to, co syntoniczne, dopóki nie stanie się to dla pacjenta
źródłem niewygody. „W przypadku pacjentów borderline —
pisze Yontef — często konieczna jest modyfikacja tej
procedury".
W pracy z pacjentem borderline często trzeba zajmować się
zachowaniami, myślami, uczuciami, przekonaniami itp., które są
jeszcze syntoniczne z ego. Nie nalegać, by pacjent rezygnował
ze swojej „rzeczywistości", z tego, co jest syntoniczne, ale by
szerzej spojrzał na świat biorąc pod uwagę odmienną
świadomość terapeuty i innych osób znaczących.
Prowadzi to, poprzez poszerzoną świadomość, do dialektycznej
transcendencji, a nie do konieczności dokonywania wyboru
między rzeczywistością swoją i terapeuty. Rozwój jest owocem
tej interakcji. W przypadku pacjenta borderline samo empatyczne
dostrojenie, bez walki i konfliktu, nie prowadzi do rozwoju, ale
jeżeli terapeuta lekceważy rzeczywistość pacjenta i dąży do
konfrontacji ze swoją wizją rzeczywistości, także nie następuje
rozwój.
Yontef przyznaje, że zadanie to jest niezwykle trudne, a
dodatkowo utrudnia je silnie odczuwana przez pacjenta potrzeba
wsparcia i uzyskania regresyjnej opieki ze strony terapeuty oraz
częsta niezdolność do stworzenia Gestaltu, który brałby pod
uwagę potrzeby pacjenta, potrzeby innych oraz ograniczenia
narzucane przez sytuację.
Pacjent borderline trzymający się destrukcyjnych, lecz
syntonicznych z ego zachowań robi to z ważnych przyczyn.
Zachowania takie mogą zapewnić mu pewnego rodzaju
przetrwanie psychiczne. Zadanie terapeuty polega zarówno na
wyjaśnianiu pacjentowi i uznawaniu razem z nim funkcji takich
zachowań, jak i na wprowadzaniu do pola percepcyjnego innych
aspektów, systematycznie usuwanych ze świadomości przez
pacjenta. Obejmują one świadomość złożoności własnych
potrzeb, potrzeb innych, ograniczeń, możliwości i potrzeb
wynikających z sytuacji, a także innych możliwości zaspokajania
tych potrzeb. Przede wszystkim zaś, aby opanować rozpacz
pacjenta i odkryć nowe możliwości, konieczna jest wiara i
zaufanie terapeuty. Proces ten jest stopniowy i długotrwały.
Najistotniejsze jest by terapeuta, z dobrym wyczuciem czasu,
w jakiś sposób wprowadzał w pole fenomenologiczne to, co
skoncentrowany na sobie i rozszczepiony pacjent borderline
odrzuca.
W dobrej terapii z pacjentem borderline empatia służy jako
podstawa wielu różnych reakcji, takich jak odsłanianie siebie,
stawianie granic, radzenie sobie z trudnymi sytuacjami, edukacja,
eksperyment, walka z pacjentem. Celem nie jest uzyskanie
konformistycznej zgody pacjenta na rzeczywistość terapeuty, ale
raczej doprowadzenie do tego, by zarówno pacjent, jak i
terapeuta brali pod uwagę świadomość drugiej strony.
Odpowiedzialność i proces uczenia się. Oparty na rzeczywistości
kontakt pomaga także w procesie uczenia się. Podczas gdy w
pracy z pacjentem narcystycznym można śledzić jego strumień
świadomości, a następnie zachęcać go do rozmów o przeszłości,
to w przypadku pacjenta borderline już na początku terapii trzeba
kłaść nacisk na odpowiedzialność za uczenie się i na proces
świadomości. Pacjent musi przejąć odpowiedzialność za proces
uczenia się, w przeciwnym wypadku prawie na pewno myślenie
magiczne wymknie się spod kontroli i opanuje wyobraźnię.
Autor przytacza — użyteczną jego zdaniem — opinię Jacobsa:
„Mam zwyczaj skupiać uwagę nie na braniu na siebie
odpowiedzialności, ale na tym, w jaki sposób pacjenci dają do
zrozumienia, że nie są odpowiedzialni lub nie czują się zdolni do
wzięcia odpowiedzialności na siebie. Ta niewielka zmiana
akcentu sprawia, że pacjenci stają się bardziej zainteresowani
odpowiedzialnością. Robią to dlatego, że odkrywają przyjemność
w możliwości wpływania na swoje życie; nie jest to reakcja na
kazania terapeuty". Jednocześnie podkreśla konieczność
niemoralizującej konfrontacji z „nie mogę" wyrażanym przez
wielu pacjentów borderline.
Pomysł, że to pacjent miałby pracować w trakcie terapii, obcy
jest pacjentom borderline. Choć z dotychczasowych
 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
107

doświadczeń terapeutycznych mogli wynieść odpowiednie line uczy się odpowiedzialności dopiero pod koniec terapii. W
słownictwo, ma ono — jak pisze Yontef — „wartość słownika miarę jak proces się rozwija, opowiada on o swoich fantazjach na
papugi". Jeszcze bardziej obcy jest im pomysł wspólnej pracy. lemat stopienia się i uzyskania opieki oraz swoim przekonaniu, że
Prawda jest laka, że jeżeli nie przejma odpowiedzialności za głęboka identyfikacja jest jedynym, mimo utraty autonomii,
swoją część procesu uczenia się, na dłuższa, mele terapia okaże sensownym sposobem połączenia się. Dzięki temu można zwracać
się nieskuteczna. W przypadku pacjenta borderlinc nie można pacjentowi uwagę, że — jak to określi) Jacobs — „jego tożsamość
traktować uczenia się jako czegoś oczywistego. i odpowiedzialność różni się od tożsamości i odpowiedzialności
„Maslerson radzi, aby już we wczesnej fazie terapii zde- terapeuty". Oczywiście trzeba to powtarzać wiele razy. W
cydowanie pracować nad sprawą odpowiedzialności za pracę międzyczasie terapeuta może unikać podtrzymywania
terapeutyczną. Zgadzam się z tym" — pisze Yon-lef. Jeżeli regresyjnych fantazji i konfrontować się z nasilonymi
pacjent nie chce lub nie może wziąć na siebie tej zachowaniami odreagowującymi, nie oczekując, że pacjent
odpowiedzialności i domaga się nadmiernego wsparcia ze strony weźmie pełną odpowiedzialność za siebie. Nasilone zachowania
terapeuty, naeży posłuchać rady Maslersona i pozwolić mu odreagowujące i dojrzałość osobista w pewnym sensie wykluczają
odejść. Maslerson twierdzi, że nie słyszał o pacjencie, który by się nawzajem.
przerwał terapię dlatego, że terapeuta nie wspierał regresyjnego Ja
i który by potem pracował skutecznie z innym terapeutą. Ograniczenia. Problem ograniczeń bywa często terenem, na
Oczywiście wskazuje to na ograniczenia sztuki terapeutycznej, jak którym toczy się walka o granice i odpowiedzialność, lerapia z
również na ograniczenia w możliwościach rozwoju pacjenta. pacjentem borderlinc, któremu pozwalamy opuszczać sesje
Nasza umiejętność udzielania pomocy nie jest nieograniczona, (szczególnie bez płacenia za nie), nie płacić rachunków, dzwonić
ale zakłada pewne minimum niezbędnych warunków. Yonlef poza wcześniej ustalonymi godzinami itp. skazana jest na
uważa, że warunkiem niezbędnym do tego, by praca niepowodzenie.
terapeutyczna z pacjentem borderlinc okazała się skuteczna, jest Wcześniej wspomniana pacjentka, która zaatakowała
wzięcie przez pacjenta we wczesnej fazie terapii przynajmniej poprzedniego terapeutę nożem, rozpoczęła terapię u Yon-tefa
minimalnej odpowiedzialności za proces uczenia się. dzwoniąc do niego o szóstej rano i mówiąc o samobójstwie lub
Jeżeli regresyjne fantazje pacjenta znajdują swój wyraz w jego hospitalizacji. Okazało się, że skontaktowała się już z lokalnym
zachowaniu, a terapeuta przyczynia się do tego okazując szpitalem psychiatrycznym. Po krótkiej rozmowie terapeuta
nadmierne „wsparcie" i empatię, za rok lub dwa nastąpi kryzys, oznajmił pacjentce, że chętnie podejmie się terapii, ale tylko pod
pacjent będzie czuł się przygnieciony, nasili zachowania pewnymi warunkami. Powiedział jej, w jakich godzinach może do
odreagowujące, zwiększy wymagania w stosunku do terapeuty i niego dzwonić i oświadczył, że nie będzie spotykał się z nią w
pojawi się silna negatywna reakcja przeniesieniowa. Pacjent nie szpitalu (w tamtym momencie nie chciał pracować w szpitalu i nie
będzie potrafił udzielić sobie lepszego wsparcia w takich sądził, by hospitalizacja była dobrym rozwiązaniem dla tej
sytuacjach, ponieważ na początku terapii terapeuta nie nalegał na pacjentki). Powiedział też, że jeżeli uzna ona, iż nie może
rozwój odpowiedzialności, umiejętności związanych z zastosować się do tych ograniczeń, to pomoże jej znaleźć innego
budowaniem relacji i kontaktem itp. (współmałżonek terapeuty terapeutę. Podkreślił w rozmowie, że to ona jest odpowiedzialna
rozpoznaje ten okres terapii pacjenta borderlinc po telefonach w za wybór między dalszym życiem lub samobójstwem, choć ma
środku nocy i zdenerwowaniu partnera!). nadzieję, że nie zabije się, zanim będą mieli szansę się poznać.
Jeżeli we wczesnej fazie terapii pacjenta narcystycznego Powiedział to bardzo stanowczo. Na szczęście pacjentka,
kładziemy nacisk na rozwój świadomości i odpowiedzialności, zgodziła się na jego warunki i dotrzymała ich. Był to dobry znak.
czuje się on niezrozumiany i atakowany. Pacjenci borderlinc Miewała potem jeszcze myśli samobójcze, ale nigdy nie
potrzebują konfrontacji, choć także są bardzo podami na próbowała tego naprawdę zrobić (a miała za sobą cztery poważne
narcystyczne zranienie. Najlepiej robić to z miłością, empatią, próby). Trzymała się także wyznaczonych przez terapeutę godzin.
sympatią — ale jednocześnie zdecydowanie trzymać się Okazało się, że o hospitalizacji myślała jedynie w przypływie
teraźniejszości. „Jestem przekonany, że terapia pacjenta paniki, że lak naprawdę pragnęła uniknąć jej za wszelką cenę.
borderlinc bez lego rodzaju konfrontacji nie ma szans „W pracy z Bundinim' — opowiada Yontef — nie miałem tyle
powodzenia" — stwierdza stanowczo autor. szczęścia". Spotkał go znacznie wcześniej i popełnił więcej
Pacjenci borderlinc nie tylko musza stać się świadomi błędów. Nic rozumiał wówczas w pełni, na czym polega proces
odpowiedzialności za swoją własną terapię, ale także od- borderlinc, tak więc jego interwencje nie były tak zdecydowane i
powiedzialności i konieczności kontrolowania zachowań trafne, jak mogłyby być. Nie postawił także jasno sprawy godzin,
odreagowujących. Terapia pacjenta borderlinc nigdy nie będzie w których pacjent mógł dzwonić do niego, ten zaś nie potrafił
skuteczna, jeżeli tego typu zachowania nie zostaną ograniczone opanować impulsywnej chęci telefonowania często i o dowolnej
(najlepiej na początku terapii) i w końcu wyeliminowane. Jeżeli porze. Kiedy terapeuta stał się bardziej konfrontacyjny, często
pacjent się upija, narkotyzuje, wchodzi w liczne relacje seksualne dzwonił i odkładał słuchawkę. Yonlef sądzi, że możliwość
lub używa przemocy itp., jeżeli przeżywa stresy — lerapia nie usłyszenia jego głosu stanowiła dla pacjenta wsparcie, pozwalała
będzie skuteczna. Nic tylko sam stres zaburzy rytm terapii — mu na nawiązanie kontaktu, upewnienie się, że terapeuta żyje.
częściowo dlatego, że zachowania odreagowujące pogarszają Być może chciał także ukarać go w ten sposób. „Ciekawe jest —
sytuację — ale także normalne kryzysy terapeutyczne zaowocują zwraca uwagę Yontef — że w pracy z Bundinim od początku
w postaci większej liczby zachowań odreagowujących, co unie- bardzo stanowczo nie zgadzałem się leczyć go
możliwi dalszą pracę.
Tylko niektóre formy zachowań odreagowujących wygasają 1
Pacjent, którego przypadek opisuje autor w innej części
w środkowej fazie terapii. Zazwyczaj pacjent border-
książki (przyp. red.).
108 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
na kredyt i nalegałem, by na czas płacił za wizyty: tu byłem
zdecydowany i dlatego nigdy nie mieliśmy problemów
związanych z rachunkami".
II. Nie podtrzymuj regresji Ja
W innej części książki Yontefa omówione zostały dwa skrajnie
różne przypadki: Bundiniego i „córki strażnika". W przypadku
Bundiniego autor nie podtrzymywał jego regresyjnych tendencji,
był wręcz ostry i konfrontacyjny, pozwalał mu jedynie na telefony
do domu. W przypadku „córki strażnika" podtrzymywał jej
regresję poprzez udzielanie nadmiernego wsparcia i
niekonfrontowanie niektórych jej zachowań (zachowań
odreagowujących w trakcie sesji indywidualnych i na spotkaniach
grupowych). Bundini w trakcie pięciu lat terapii u Yontefa miał
najdłuższy w swoim życiu okres dobrego funkcjonowania i unika-
nia hospitalizacji. Z kolei „córka strażnika" przerwała terapię w
furii wynikającej z reakcji przeniesieniowej, która miała znamiona
psychotyczne. Przez rok i kilka miesięcy wydawało się, że miała z
terapeutą dobrą relację. „Była to jednak błędna percepcja —
ubolewa Yontef. — Nie rozumiałem jeszcze wtedy, na czym
polega zaburzenie typu borderline". Brak zdecydowania,
określenia bardzo jasnych granic oraz wspieranie regresji
doprowadziły do niefortunnego zakończenia.
Autor jest przekonany, że brak stanowczości i lego rodzaju
odgraniczonego kontaktu, który omówił, prowadzi do długiej i
nieskutecznej terapii lub — często po roku lub dwóch — do
wybuchu przybierającego formę skrajnego i niemożliwego do
opanowania negatywnego przeniesienia. Sądzi, że jego
doświadczenia z opisanym dwojgiem pacjentów są typowe.
Wybuch może nastąpić w chwili, kiedy terapeuta zacznie lepiej
pracować, robiąc w końcu to, co do niego należy, lub może być
jedynie skutkiem tego, że wstępna faza nie przebiegła
prawidłowo.
Wynika stąd rada: rób to, co jest niezbędne dla rozwoju i
leczenia. Poznaj swoje własne ograniczenia. Pozwól pacjentowi
odejść, jeśli będzie usilnie do tego dążył.
III. Przeciwprzeniesienie
Jeżeli mieliście pacjenta, na którego reagowaliście obronnie,
zdenerwowaniem, silną reakcja przeciwprzeniesieniową, był to
prawdopodobnie pacjent borderlinc. Pacjenci ci często wywołują
w terapeutach uczucie winy, wstydu i niechęci. Terapeuci pragną
ratować tych pacjentów lub ich pacyfikować — często leż
pojawiają się obie te tendencje naraz.
W przypadku pacjentów narcystycznych praca posuwa się
zwykle powoli i niektórzy terapeuci zaczynają wątpić w swoje
umiejętności, stają się niecierpliwi. Także pacjent narcystyczny
może prezentować ataki wściekłości, jeżeli jednak terapeuta
zrozumie proces i zareaguje empatycz-nymi uwagami,
prawdopodobnie zobaczy pozytywne rezultaty swojego
postępowania i uzyska jakieś wiarygodne wzmocnienie ze strony
pacjenta.
Pacjent borderline często uderza w najczulszy punkt poczucia
wartości własnej terapeuty. Powtarzające się kryzysy prowadzą
do tego, że terapeuta zaczyna obawiać się katastrofy, na przykład
udanej próby samobójczej.
„Ostrzeżenie jest wyciągnięciem ręki — cytuje Yontef. —
Poznaj siebie i swoje ograniczenia. Wiedz, kiedy powinieneś
szukać pomocy u superwizora".
Należy także pamiętać, że z powodu zdolności pacjentów
borderlinc do budzenia w innych złych uczuć i ich
tendencji do projektowania jednego aspektu intensywnych uczuć
na jedną osobę, a innego na drugą, potralią oni doprowadzić do
tego, że ludzie zaczynają walczyć między sobą. Jedna osoba
będzie nieświadomie reprezentować jeden aspekt wewnętrznego
konfliktu pacjenta, a ktoś inny — drugi. Na przykład dwie osoby
z zespołu terapeutycznego mogą czuć złość do siebie w sytuacji,
gdy każdy zna tylko część historii wspólnego pacjenta. Pacjenci
borderline często potrafią skłócić profesjonalistów ze sobą i mogą
oddziaływać destrukcyjnie na ośrodki i grupy. W grupach często
tworzą system sojuszy rodzący niesnaski. Często dochodzi do
tego poza spotkaniami i ma niszczący wpływ na grupę jako
całość.
Yontef opowiada o pacjencie borderlinc. który, kiedy był na
niego zły, regularnie dzwonił cło innych terapeutów. Niestety, w
Los Angeles jest ich ogromna liczba. Opowiadał historie, w
których Yontef przedstawiał się w najlepszym wypadku jako
głupiec. Kiedy w końcu mówił mu, że rozmawiał z innym
terapeuta, z jego opowieści wynikało, że tamten bez ogródek
uznawał Yontefa za niekompetentnego i radził pacjentowi
zakończyć współpracę. W kilku pierwszych przypadkach Yontef
czuł złość do tych terapeutów (których nawet nie znał osobiście),
dopóki nie zdał sobie sprawy, że pacjent borderline stosuje swoją
metodę skłócania ludzi i doprowadzania do tego, by jego walka
wewnętrzna toczyła się na gruncie interpersonalnym.
IV. Praca z materiałem z dzieciństwa
Pacjent narcystyczny potrafi pracować nad materiałem z
dzieciństwa, choć wchodzi w ten obszar wolniej niż inni
pacjenci. Terapeuta może więc z powodzeniem pytać o sko-
jarzenia z wydarzeniami z przeszłości i delikatnie sprawdzać, co
leży pod opowieściami o idealnym dzieciństwie i „najlepszej na
świecie mamusi".
Niestety, nie odnosi się to do pacjentów borderlinc. Pracę nad
tym materiałem należy proponować ostrożnie, sprawdzając
sprawność funkcji Ja, takich jak granice kontaktu, jakość i
stabilność relacji z terapeutą, siłę świadomości, zdolność do
zawierania podstawowych, pierwotnych emocji i integrowania
przeciwieństw. Niesprawdzenie tego może pociągnąć za sobą
dwa rodzaje konsekwencji.
Bardziej niewinnym następstwem braku ostrożności w
dawkowaniu materiału do pracy jest duża liczba nic nie
znaczących wypowiedzi przybierających pozory ważności.
Początkujący terapeuci często wpadają w tę pułapkę. Pacjent
rozwija swoją „świadomość" i — nic się nie zmienia. Bardziej
niebezpieczną drogę stanowi ryzyko fragmenta-ryzacji, regresji,
dekompensacji. Jeżeli na przykład prymitywna wściekłość
zostanie pobudzona, zanim wzmocnieniu ulegnie system
wewnętrznego wsparcia pacjenta, może on podejmować
zachowania odreagowujące, wariować, dzwonić do terapeuty w
środku nocy, ale na pewno nic uda mu się dokonać asymilacji i
integracji.
Pracując nad materiałem z dzieciństwa nie należy sięgać po
fragmenty przerastające swym rozmiarem zdolność pacjenta do
asymilacji.
V. Rozeznanie terapeuty w doświadczeniu
pacjenta
Pacjent borderlinc będzie wypowiadał wiele fałszywych słów i
prezentował wiele nieprawdziwych emocji. Pewien pacjent
Yontcfa na początku terapii zaraz po wejściu zaczął
 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
109
mówić o zagadnieniach edypainych. Opowiadał o uwodzeniu w chwytu technicznego i zdarza się, że dodaję: »a jednocześnie nie
relacji z matka i o wrogości między nim i ojcem. Szczegóły, wiek, decyduję się tobą opiekować«. jeżeli czuję troskę, ciepło, mówię
w którym wydarzenia te miały miejsce potwierdzały, że jest to o tym. Jeżeli jednak występują regrcsyjne fantazje na temat
problem edypalny. Jednak tak naprawdę problemy pacjenta opieki z mojej strony, robię co mogę, aby dzielenie się przeze
pochodziły z okresu przededy-palnego. Podstawowe zagadnienia mnie uczuciami nie zwiększało zamieszania dotyczącego granic
związane były z inwazja i porzuceniem przez matkę. Niezależnie relacji".
od tego, jak wiele uwagi poświęciłoby się zagadnieniom Rozmawiając o zaradności dobrze jest dodać kilka zdań na
edypalnym, nie nastąpiłaby żadna poprawa, gdyż były to po temat zdrowej zależności od innych. Z kolei zaś w trakcie
prostu problemy nie związane z sednem zaburzeń pacjenta. rozmowy o oczekiwaniach w stosunku do innych warto
Terapeuta często styka się z tego rodzaju niespójnością. podkreślać znaczenie autonomii i kompetencji.
Pacjent borderline zazwyczaj rozszczepia aspekty niespójne, Dla pacjentów bordcrlinc i dla ludzi pracujących z nimi
spontanicznie nie podejmuje pracy nad nimi i nie reaguje zagadnienia winy, wstydu i odpowiedzialności są bardzo
najlepiej na uwagi terapeuty na ten temat. Jednego dnia może poruszające i trudne. Mówiąc o odpowiedzialności należy bardzo
odpowiedzieć dowcipem, innego wybuchem złości. Ponieważ wyraźnie odróżniać ją od winy i wstydu. Omawiając sprawę
pacjent borderline dokonuje rozszczepienia, oczekujeodpowiedzialności za coś, co dotyczy także innych ludzi, należy
wybawienia i nie bierze odpowiedzialności za pracę bardzo wyraźnie podkreślać, że pacjent nie jest jedyną osobą
terapeutyczną, terapeuta musi być wyczulony na brak au- ponoszącą za to odpowiedzialność.
tentyczności, a szczególnie na wyrażane przez pacjenta emocje, Yontef opisuje, jak przez kilka tygodni pracował z pewną
nie będące najbardziej istotnymi spośród przeżywanych w danej pacjentką bordcrlinc nad zagadnieniami dotyczącymi jej
chwili. małżeństwa. Na poprzednich sesjach bardzo wyraźnie podkreślał
W większości przypadków najlepszy kompas stanowi odpowiedzialność jej męża za to, co on wnosi do ich relacji (jak
doświadczenie z pacjentem i za tym można podążać. Jeżeli potem odkrył, prawdopodobnie nie mówił równie jasno o tym, że
terapeuta czuje się zagubiony, rozmowa z pacjentem doprowadzi ona jest w takim samym stopniu odpowiedzialna). Na jednym ze
go do prawdziwego problemu. Daje to doskonałe rezultaty w spotkań stwierdził, że to ona ponosi odpowiedzialność za jeden z
pracy z pacjentem narcystycznym. aspektów sytuacji, o której opowiadała. Pacjentka zakończyła tę
Nie odnosi się to jednak do pacjentów borderline. Będą sesję z poczuciem winy, wstydu, miała wrażenie, że terapeuta
opowiadać o nieistotnych zagadnieniach, skojarzeniach lub oskarża ją, przerzucając na nią wyłączną odpowiedzialność za
wnioskach opartych wyłącznie na nietrafnej interpretacji trudności małżeńskie.
rzeczywistości lub swojej osoby, tak jakby było to prawdziwe, Przekaz, który odebrała, nie miał żadnego związku z ko-
munikatami słownymi i pozasłownymi. Dla większości pa-
kluczowe i istotne dla ich pracy lu-i-teraz. Często są przejęci tym,
co mówią, i nawet okazują emocje, jakie powinny towarzyszyć cjentów byłoby to jasne, zwłaszcza w kontekście wcześniejszych
omawianej treści. W przypadku pacjenta borderline intuicja i rozmów o odpowiedzialności jej męża. Ona była jednak
doświadczenie kliniczne terapeuty wystawione są na ciężką próbę pacjentką borderline i należało wprost powiedzieć, że chociaż ona
i musi on posiadać swój własny kompas, „jeżeli terapeuta pogubi ponosi odpowiedzialność za x i y, jej mąż jest odpowiedzialny za
się i będzie poruszał się obok istotnych w danym momencie a i b. Jednego dnia za wszystkie swoje kłopoty oskarżała
spraw, pacjent odleci razem z terapeutą prosto w świat swoich wyłącznie siebie, a drugiego — wyłącznie swojego męża.
urojeń'' — ostrzega autor. Kolejna polaryzacja, którą należy podkreślać, polega na
empatycznym rozumieniu uczucia rozpaczy bez jednoczesnego
dzielenia czarnych wizji pacjenta dotyczących jego przyszłości.
VI. Reakcje spolaryzowane W artykule poświęconym polaryzacji (zamieszczonym w innym
Z powodu skłonności pacjenta do rozszczepiania i dla utrzymania miejscu książki) Yontef wspomina o pacjentce bordcrlinc, która
rozeznania w jego doświadczeniu terapeuta powinien zachęcać omal nie popełniła samobójstwa, kiedy wyjechał na wakacje.
go do opisywania obu biegunów różnych polaryzacji. W Tcrapcutka, która odbyła z nią w tym czasie kilka sesji, okazała
przypadku pacjenta narcystycznego podążanie za jego wspaniałą empatię, pozwalając jej być z uczuciem rozpaczy, ale
doświadczeniem zazwyczaj prowadzi do tego, że pacjent nie dała jasno do zrozumienia, że ona (terapeutka) lej rozpaczy
poszerza swoją perspektywę i akceptuje przeciwieństwa. Może to nie podziela. Pacjentka omal nie popełniła samobójstwa, ale czuła
trwać długo, ale prawie na pewno do tego dojdzie. W pracy z się na tyle związana z Yontefem, że wytrzymała do jego powrotu.
pacjentem borderline dobrze jest zawsze ukazywać Potrzebowała prostych stwierdzeń, takich jak: „Chcę być z tobą, z
dwubiegunowość jak najbardziej bezpośrednio. twoimi uczuciami, chociaż nie uważam, żeby twoja sytuacja była
Na przykład w trakcie prowadzenia dialogu Yontef zaleca beznadziejna".
podkreślanie istnienia zarówno zdania pacjenta jak i terapeuty.
„Ty nie chcesz wyjść, a ja chcę zakończyć teraz naszą sesję". VII. Kontakt przed i po
„Sądzę, że popełniłeś błąd odchodząc z pracy, ale nie uważam
cię za osobę niekompetentną, popełniającą same błędy — ty zaś „Zanim zacznę jakąkolwiek pracę i po zakończeniu każdej pracy
uważasz, że jeżeli raz popełniłeś pomyłkę, oznacza to, że jesteś nawiązuję z pacjentem bordcrlinc osobisty kontakt — taki, jaki
niekompetentny i nie potrafisz stawiać trafnych ocen". jest możliwy" — pisze Yontef. Odnosi się to do zarówno do
sytuacji grupowej, jak i sesji indywidualnych. Kiedy kończy się
Ani sama konfrontacja i zdecydowanie, ani sama empatia nie
spotkanie grupowe i ludzie zbierają się do wyjścia, Yontef ma
pomogą pacjentowi borderline. „Czasami mówię o mojej trosce
zwyczaj mówić każdemu dobranoc. Czasami jednak bywa to zbyt
w stosunku do pacjenta — pisze Yontef — ale tylko wtedy, gdy
powierzchowne lub ktoś wychodzi bez pożegnania. W przypadku
jest to prawda, nigdy nie robię z tego
pacjentów bordcrlinc może okazać się (o niebezpieczne. Dletego
Yontef bardzo
110 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
stara się nawiązać dobry kontakt wzrokowy w ważnych
momentach sesji. Zauważył bowiem, że jeżeli pacjent wychodzi
emocjonalnie poruszony bez ponownego nawiązania dobrego
kontaktu z terapeutą, zwiększa się prawdopodobieństwo
dodatkowych telefonów tego dnia lub nazajutrz.
VIII. Separacja
Ponieważ: porzucenie jest centralnym problemem pacjentów
borderlinc oraz z powodu stosowanego przez nich rozszczepienia
i kłopotów z utrzymaniem stałości obiektów, każda separacja czy
rozstanie stanowi potencjalny kryzys w terapii. Zakończenie
każdej kolejnej sesji może dla pacjenta oznaczać całkowite
emocjonalne zerwanie relacji, poczucia więzi międzyludzkiej.
Separacja bez umiejętności utrzymania stałości obiektu oznacza
utratę osoby bez szansy na ponowne połączenie. Pacjentowi
borderlinc trudno uwierzyć, że między sesjami pozostanie dla
terapeuty rzeczywistą osobą.
Czasa mi pacjent broni się przed tym, całkowicie zaprzeczając
jakoby separacja miała dla niego znaczenie i pozostawiając
terapeucie wyrażenie uczuć na ten temat. Pacjent unika
przyznania się do tego aspektu, projektując i identyfikując się z
terapeutą, który jest postrzegany jako osobą odchodząca. „Ojej,
Gary, robisz taki wielki problem ze swojego wyjazdu" —
powiedział kiedyś Yontefowi jeden z pacjentów. Taka reakcja
często pojawia się w fazie, w której pacjent czuje się
autonomiczny i kompetentny. Zaprzeczenie znaczenia związku
stanowi ochronę dla autonomii. Na tym etapie pacjenci częściej
obronnie się dystansują niż pracują nad problemem separacji i
zakończenia relacji. Ma to związek z niektórymi przypadkami
przedwczesnego kończenia terapii przez pacjentów borderlinc.
Będą chronić poczucie zaradności, minio iż odchodzą
nieświadomi znacznej części przeniesienia i bez zintegrowania
swoich potrzeb i umiejętności. Yontef przytacza przedstawione
przez Mastersona omówienie uczuć związanych z porzuceniem,
wskazujące, na co należy zwracać uwagę pracując nad tym
zagadnieniem z pacjentami borderlinc. Cytujemy je w całości:
1. Depresja i opłakiwanie (oraz żałoba). Uczu
cie bycia porzuconym, zarówno to przesadne, towa
rzyszące każdej separacji, jak i to znaczące, doświad
czane przez pacjenta borderlinc w kontakcie ze swoją
rodziną, wiąże się z utratą. Po stracie żałoba i opłaki
wanie są emocjami właściwymi i leczącymi. Jeżeli nie
dojdzie do doświadczenia smutku, bycia z nim, wyra
żenia go i pożegnania, wtedy miejsce płaczu zajmuje
depresja. Często tak się dzieje w przypadku pacjen
tów narcystycznych, ponieważ porzucenie stanowi
dla nich doświadczenie niezwykle traumatyczne.
2. Gniew (i wściekłość). Emocjonalną reakcją
na porzucenie jest często gniew lub wściekłość. Pa
cjenci borderlinc mają tendencję do utrzymywania wy-
sokiego poziomu gniewu i trudność z uwalnianiem
się od negatywnych emocji.
3. Lęk (i panika). Całkowita samotność wzbudza
w dzieciach we wczesnym wieku przedszkolnym lęk.
W tym właśnie okresie tworzy się struktura border
linc. Pacjenci tacy wątpią w swoją zdolność do da
wania sobie wewnętrznego wsparcia i w to, że śro
dowisko może zapewnić im odpowiednią opiekę. Są
więc pełni lęku. Jeżeli podchodzą do lęku histerycz-
nie, często przybiera on formę paniki. Pacjenci powinni
wówczas, podobnie jak w przypadku wściekłości, przejść
do bardziej ugruntowanego stanu zwyczajnego lęku lub
gniewu, zamiast trwać w przesadnym i nie dającym
wsparcia stanie paniki lub wściekłości.
4. Poczucie winy (i wstydu). Masterson wymienia
jedynie poczucie winy, zdaniem Yontefa porzuceniu
częściej towarzyszy wstyd. Dzieci zakładają przeważ
nie, że są zostawiane, ponieważ są w jakiś sposób złe.
Pacjenci borderlinc przeżywają silny wstyd. Często są
także pełni poczucia winy.
5. Bierność (i poczucie bezradności). Osoba porzucona
często czuje się zagubiona, bezradna i bierna. Jest w stanie
szoku, rezygnacji, rozpaczy. Podobnie dzieje się z
pacjentami borderlinc, kiedy uświadamiają sobie
porzucenie i przeżywają związane z nim emocje.
6. Pustka (i unikanie). Pacjenci borderlinc bardzo
intensywnie przeżywają związane ze stanem impasu
uczucie pustki wewnętrznej, otchłani, wrażenie, że są w
pustym, bezdennym szybie. Aby wyjść z impasu
potrzebują kontaktu, empatii i wiary terapeuty. Próba
wypełnienia pustki wydaje im się niewykonalnym,
skazanym na niepowodzenie zadaniem. Pozostawanie w
kontakcie z tymi uczuciami, korzystanie z kontinuum
świadomości, pracy wyobrażeniowej, koncentracji na
oddechu itp. może prowadzić do poczucia odbudowania
pogody wewnętrznej.
IX. Wściekłość i zemsta
Pacjenci borderlinc doświadczają wielu intensywnych wście-
kłych, mściwych uczuć. Mają mętne granice, przeżywają
rozmaite silne, zwariowane i trwałe przeniesienia (dotyczące
terapeutów, kochanków, szefów, lekarzy itp.). Ich granice są
mgliste i „wypełnione ciężkimi sprawami, które wiszą w
powietrzu".
Pacjenci borderlinc nie mogą wyleczyć się, jeśli nie zre-
zygnują z zemsty. Pragnienie zemsty i gorycz występują we
wszystkich ich działaniach i w końcowym rozrachunku zwracają
się przeciwko nim samym. Wściekłość i pragnienie zemsty są
kolejną przyczyną przedwczesnego przerywania terapii przez
pacjentów borderlinc. Odchodzą przedwcześnie, aby ochronić
swoje poczucie zaradności i uniknąć stopienia się, którym grozi
im prawdziwy kontakt z terapeutą, a także aby ukarać terapeutę
za to, że nie zatroszczył się o nich i nie dokonał cudu.
Czują się okradzeni, zrozpaczeni, rozczarowani i pełni
zawiści. Chcą mieć to, co mają inni — szczególnie dobro-stan i
swobodę. Czują się uzależnieni od hojności innych, rzadko
usatysfakcjonowani i niezdolni do samodzielnego zdobycia tego,
czego pragną. Ponieważ chcą być otaczani opieką, często nie
mają ochoty pracować w celu zaspokojenia swoich potrzeb.
Silnie przeżywają uczucie niezadowolenia, ich zawiść jest często
gorzka, pełna złości i chęci zranienia tych, którym się dobrze
powodzi.
Obawiają się, że jeżeli będą sami pracować na to, czego
pragną, zagłodzą się emocjonalnie. Boją się również słabości i
poczucia bezradności stanowiących nieuchronna cenę każdej
zależności. Wraz z nawiązaniem relacji pojawiają się dwa
bliźniacze zestawy lęków: z jednej strony obawa przed inwazją,
kontrolą, manipulacją i stopieniem się, a z drugiej — przed
osamotnieniem, głodem i porzuceniem.
 Terapia osób z zaburzeniami charakteru
Wina za swoją sytuacje obarczają innych. Każdy nowy
ratownik witany jest z ogromna nadziejo i porównywany z
okropną osobą odpowiedzialno za ich nieszczęścia. Kiedy
ratownik przynosi kolejne rozczarowanie, pacjent border-line
pragnie go ukarać, zranić, upokorzyć i zemścić się na kolejnej
rodzicielskiej figurze, która poniosła klęskę — to samo chce
uczynić swoim rodzicom i rodzicielskim figurom z przeszłości.
Pacjentom „tiborderline brak zdolności do integrowania
przeciwieństw, maja. więc trudności z uwolnieniem uczuć
negatywnych, takich jak rozczarowanie, lęk, gniew itp. Unikają
ograniczeń, nie potrafią więc zatrzymać impulsywnych zachowań
i wrócić do punktu równowagi. Oskarżają innych i nie przyjmują
odpowiedzialności, mają więc trudności z dokonaniem zmian,
niezbędnych aby móc dotrzeć tam, gdzie chcieliby być.
Wściekłość i pragnienie zemsty utrzymują status quo,
skupiając myśli, uczucia i zachowania pacjenta borderline
111
na bezowocnym oskarżaniu i odwracając jego uwagę od działań
konstruktywnych. Oparte to jest na podejściu zakładającym, że
„Nie jestem OK taki, jaki jestem" i „Oni są winni (lub ty)".
„Cdyby on lub ona czuli upokorzenie, które ja przeżywam,
czułbym się lepiej", jednak żaden wybuch wściekłości i żadna
zemsta nic dadzą pacjentowi tego, czego rzeczywiście pragnie, i
w ostatecznym rozrachunku okazują się jałowe.
„Jedynie rezygnując z wściekłości i pragnienia zemsty pacjent
borderline może dojrzeć do wybaczenia rodzicom, terapeutom,
kochankom i sobie samemu — pisze Yontef. — Aby poczuć się
OK, aby osiągnąć minimalną równowagę i pogodę ducha, musi
zaakceptować przeszłość i nieuniknione ograniczenia oraz
wykazać odwagę w zmienianiu tego, co może zmienić
Wściekłość i pragnienie zemsty nie idą w parze z mądrością i
pogodą ducha".
na podstawie przekładu Danuty Golec
opracowała Agata Kawalerowicz
Zofia Milska-Wrzosińska
PSYCHOTERAPIA INDYWIDUALNA
W POSZUKIWANIU ZASAD UNIWERSALNYCH
CZYLI O NOWYM KONSERWATYZMIE
D ługoterminowa psychoterapia indywidualna zdobywa sobie
w Polsce w ciągu ostatnich kilku lat coraz większą
popularność. Pacjenci już w trakcie pierwszej konsultacji często
deklarują, że są zainteresowani właśnie taką formą pomocy —
chociaż jeszcze niedawno ktoś, kto przychodził do psychologa,
nastawiony był najczęściej na jednorazowe spotkanie zakończone
poradą lub oceną. Z drugiej strony psychologowie i inni
profesjonaliści powołani do pomagania innym zaczynają
traktować etykietkę „psychoterapeuty indywidualnego" jako coraz
bardziej nobilitującą. Działalność taka stała się szykowna i — nie
da się ukryć — zyskowna. A zatem popyt spotyka się z podażą i
w rezultacie mnożą się najrozmaitsze gabinety i prywatne
praktyki prowadzone często przez osoby bez uprawnień —
formalnych (takich jak np. uznana licencja) lub choćby nie-
formalnych (jak niekwestionowana wiedza, doświadczenie i
umiejętności psychoterapeutyczne).
W Polsce w zasadzie nie ma osób dobrze wyszkolonych
— w każdym razie wedle zachodnich standardów — w za
kresie psychoterapii indywidualnej, zwłaszcza długotermi
nowej. Istnieje wprawdzie szczupłe grono psychoanality
ków mających licencje poważnych zachodnich towarzystw
analitycznych, ale psychoanaliza ze swoimi ściśle określo
nymi założeniami formalnymi, merytorycznymi i świato
poglądowymi na pewno nie jest propozycją dla każdego
pacjenta — ani też dla każdego psychoterapeuty.
W polu widzenia dominuje zatem rzesza chaotycznie
— nie zawsze ze swojej winy — wykształconych „poma-
gaczy", często legitymujących się co najwyżej udziałem
w licznych warsztatach, sporadycznie prowadzonych przez
lepszych czy gorszych profesjonalistów z zagranicy, otoczo
nych u nas nimbem mistrzostwa. Brakuje spójnych wie
loletnich programów szkoleniowych prowadzonych przez
kompetentnych psychoterapeutów, zamiast tego funkcjo
nują rozmaite „szkółki", często nie dające teoretycznych
ani praktycznych podstaw do wykonywania zawodu. Zre
sztą nawet bez ukończenia jakiegokolwiek szkolenia można
po prostu ogłosić się w prasie pod hasłem „psychotera
peuta" czy „psychoanalityk" albo np. „Instytut Psychoso
matyczny" i zacząć przyjmować chętnych. Mamy teraz
dogodny czas dla osób nierzetelnych, zadufanych czy co
najmniej nieświadomych własnych braków. Oczywiście są
wyjątki — kompulsywno-obsesyjni entuzjaści przekopu
jący się na własną rękę przez stosy obcojęzycznej litera
tury (bo z kanonu psychoterapeutycznego po polsku nie
ukazało się właściwie nic), poddający superwizji każdego
pacjenta (na dobrą sprawę nie bardzo mając u kogo) i in-
westujący czas oraz pieniądze w zagraniczne szkolenia. Ale
generalnie mamy do czynienia z radosną twórczością bez
wyraźnych kryteriów i ograniczeń.
Oczywiście można też zauważyć tendencje przeciwstawne,
zmierzające do uznawania kompetencji psychoterapeutów wedle
jakichś arbitralnie przyjętych wymogów formalnych. Przykładem
może tu być kuriozalna teza zamieszczona w skądinąd poważnie
zamierzonym podręczniku Kokoszki i Drozdowskiego,1 jakoby
psychoterapia opierała się przede wszystkim na diagnozie
medycznej i jako taka mogła być uprawiana wyłącznie przez
osoby z wykształceniem lekarskim. Podstawowym kryterium dia-
gnostycznym miałoby tu być pojęcie „zdrowia", traktowane przez
autora jako obiektywne, w odróżnieniu od rozmaitych
subiektywnych systemów oceny proponowanych — zdaniem
autora — przez niemedycznie myślących psychoterapeutów. A
wydawało się, że teza o względności norm zdrowia psychicznego
i braku jednoznacznych, obiektywnych kryteriów w tym
względzie została już dostatecznie udowodniona (w literaturze
polskojęzycznej warto przeczytać chociażby interesujące
rozważania Julii Sowy). Na marginesie dodajmy, że wedle J. A.
Arlowa, współautora jednego z najpoważniejszych podręczników
psychoterapii wydanych ostatnio (pod redakcją Aronsona i
Scharfmana), bardzo niewielka część wiedzy nabywanej na
uczelniach medycznych ma jakiekolwiek odniesienie do praktyki
terapeutycznej.
I tak sobie dryfujemy między absurdalnym rygoryzmem a
kompletną profesjonalną nieświadomością (by nie rzec —
nieodpowiedzialnością). Oczywiście jest wiele osób zamie-
rzających poważnie uczyć się zawodu, do którego aspirują lub
który wykonują. Ale czasem trudno im się rozeznać w mozaice
takich czy innych tendencji.
Większość aktualnie czynnych zawodowo polskich psy-
choterapeutów zdobywała doświadczenia w latach siedem-
dziesiątych i osiemdziesiątych, pod wpływem pojawiających się
u nas z pewnym opóźnieniem nurtów psychologii
humanistycznej, antypsychiatrii, treningów grupowych typu
encounter, ideologii discharge'u i intensywnych doświadczeń
bioenergetycznych. Rozpoczynaliśmy
1
Spis cytowanych pozycji znajduje się w bibliografii na
końcu tekstu.
 Psychoterapia indywidualna
113

zatem od kontestacji, nie znając jednak zupełnie tego, przeciwko za czasów Freuda. W pracy terapeutycznej znacznie mocniejszy
czemu się buntujemy. Nie mieliśmy solidnego fundamentu nacisk kładzie się na cmpatyczny rezonans i więcej miejsca
psychoanalitycznego czy psychopalologicznego, zamiast niego poświęca na analizę tzw. tu-i-teraz w relacji pacjenta i terapeuty.
przyjęliśmy szlachetną ideologię i efektowną praktykę rodem z To samo zaleca wybitny kontynuator koncepcji relacji z obiektem
Kalifornii. Nieznaną nam właściwie psychoanalizę potępiliśmy — Kernberg (1989), zwłaszcza w pracy z pacjentami borderline.
za mechanicystyczną wizję człowieka i chłód wobec pacjenta, A zatem psychoanaliza nie jest monolitem, który można w
którego notabene w owych czasach nazywaliśmy „klientem", nie całości przyjąć lub odrzucić. Jest to raczej obszar wielu koncepcji
bacząc na polskie zabarwienie znaczeniowe tego określenia. wywodzących się ze wspólnych korzeni i pozostających ze sobą
Byliśmy zatem, delikatnie mówiąc, niedouczeni, ale warto dodać w mniej lub bardziej luźnych związkach, koncepcji czasami
na marginesie, że tkwił w tym też pewien pozytywny potencjał — nawet wzajemnie sprzecznych. Dylematy ważne z punktu
mianowicie brak oporu w przyjmowaniu rozmaitych nowinek. widzenia psychoanalityka pojawiają się również w każdej innej
Odwiedzający Polskę zachodni psychoterapeuci takiej czy innej terapii długoterminowej. Dlatego w dalszym ciągu tych rozważań
orientacji twierdzili dość zgodnie, że polscy profesjonaliści przedstawimy niektóre pojęcia psychoterapii analitycznej,
cechują się niezwykłą otwartością i brakiem przywiązania do wybrane ze względu na swoją uniwersalność i przydatność dla
sztywnych kanonów. Była to zapewne prawda — nie mogliśmy każdego terapeuty indywidualnego stawiającego sobie inne cele
być przywiązani do klasycznej wiedzy i reguł sztuki niż doraźna pomoc objawowa lub interwencja kryzysowa.
psychoterapeutycznej, bo na ogół ich po prostu nie znaliśmy... Ale
powoli przychodzi czas dojrzałości, rewidowania dawnych
fascynacji i uprzedzeń. Zaczynamy uzupełniać braki i szukać Popęd czy relacja?
nowych źródeł inspiracji, a jednym z nich okazuje się koncepcja
psychoanalityczna wraz ze swoimi obrzeżami (a może zwłaszcza z Aczkolwiek wszyscy uznają, że w życiu człowieka mają
znaczenie zarówno pragnienia popędowe, jak i relacje z innymi
nimi).
ludźmi, to nie ma zgody co do tego, który z tych elementów jest
Jeśli ktoś twierdzi, że znajomość koncepcji psychoanalitycznych
pierwotny. Stanowisko w psychoanalizie chronologicznie
jest przydatna (o ile nie niezbędna) w uprawianiu nie tylko
pierwsze głosi, że wszystko zaczyna się od popędu, a inni ludzie
analitycznych, ale również nieanalitycznych form psychoterapii są istotni tylko ze względu na rozładowanie popędu — mogą je
długoterminowej, musi liczyć się ze sprzeciwem po obu stronach utrudniać, ułatwiać lub być jego obiektem (por. np. Brenner). Na
barykady. Terapeuci identyfikujący się z nurtem psychologii drugim krańcu spotykamy się z poglądem, że to właśnie relacje z
humanistycznej czy z ruchem treningowym obawiają się, że innymi ludźmi są cegiełkami, z których buduje się nasze życie
uwzględnienie dorobku psychoanalizy zmusiłoby ich do psychiczne. Podstawową siłą motywującą nie jest tu rozładowanie
profesjonalnego skostnienia i rezygnacji ze swobody w relacji z popędu, lecz tworzenie czy odtwarzanie specyficznych wzorców
pacjentem. Nie bez znaczenia jest leż obawa przed koniecznością relacji z innymi ludźmi (Greenberg i Mitchell). Nie miejsce tu na
pracochłonnego pogłębiania wiedzy. Trzeba przyznać, że ta szczegółowe rozważania teoretyczne czy metodologiczne
ostatnia jest dość uzasadniona... Nie jest natomiast prawdą, że dotyczące tych dwóch stanowisk.' Przyjrzyjmy się natomiast, co
otwarcie się na psychoanalizę spycha nas na pozycje sztywnych wynika z nich dla praktyki psychoterapeutycznej.
konserwatystów. Rzecz wygląda raczej odwrotnie. Ostatnie Wedle zwolenników pierwszego, bardziej klasycznego
tendencje w obrębie nurtu pracy z ciałem (Aalberse) czy podejścia podstawą psychoterapii jest zrozumienie konfliktów
psychoterapii Gestalt (Ycntef) uwzględniają psychoanalizę jako popędowych i tego, w jaki sposób powodują one neurotyczne
podstawowe źródło kategorii do diagnozy i analizy relacji objawy i patologię charakteru. Dokonuje się to poprzez
długoterminowej oraz do budowania długofalowych strategii emocjonalnie znaczący wgląd wywodzący się z interpretacji
terapeutycznych. Gdy pozbędziemy się naszych uprzedzeń, nieświadomych konfliktów interpsychicz-nych (patrz np.
będziemy mieli okazję przekonać się, jak wiele ciekawych i Aronson).
przydatnych wątków można znaleźć właśnie w ramach Drugie skrzydło kładzie nacisk na podstawowe znaczenie
psychoanalizy lub kierunków od niej pochodnych. relacji z psychoterapeutą. Różni autorzy wydobywają na światło
Z drugiej strony nie wszyscy psychoanalitycy akceptują dzienne rozmaite elementy tej relacji, traktując je jako
narastającą tendencję do zawłaszczania psychoanalizy przez szczególnie istotne. Gdzieś na granicach współczesnej
„laików". W tej sprawie pozwolę sobie pozostać przy psychoanalizy (niektórzy twierdzą, że już poza nią) znajduje się
przekonaniu, że psychoanaliza nic jest własnością psycho- Heinz Kohut ze swoją koncepcją psychologii self. Podstawą
analityków i można z niej dowolnie czerpać pozostając na zmiany psychoterapeutycznej miałoby tu być nowe i znaczące
odmiennych pozycjach profesjonalnych, jest to tym bardziej doświadczenie emocjonalne uzyskane dzięki empatycznemu
uzasadnione, że wśród współczesnych psychoanalityków nie ma rozumieniu pacjenta przez terapeutę.
zgodności co do tego, jakie koncepcje teoretyczne i praktyczne Tak czy inaczej, w ostatnich kilkudziesięciu latach relacja
jeszcze należą do psychoanalizy, a jakie już nie. Jesteśmy zdobyła sobie niekwestionowaną pozycję w praktyce i teorii
świadkami powolnego zacierania się granic. Oczywiście psychoterapeutycznej. Wydaje się, że jest to jedno z tych pojęć
ortodoksyjna psychoanaliza nie akceptuje tego zjawiska, jest psychoanalitycznych, bez których nie może się obejść żaden
jednak wielu bardziej otwartych jej przedstawicieli, którzy profesjonalny pomagacz, nawet jak najdalszy od psychoanalizy.
uważają je za całkiem naturalne (por. np. Wallerstein, Blanek i Rozważymy teraz znaczenie różnych możliwych relacji obecnych
Blanek, liergmann, Horner). Ponadto wielu spośród uznanych — realnie czy potencjalnie — w psychoterapii.
współczesnych psychoanalityków (np. Giovacchini, Gill, Bollas)
podkreśla, że dozwolona relacja z pacjentem wygląda obecnie
inaczej niż
114 Zofia Milska-Wrzosińska
Psychoterapia jako relacja
Psychoterapia indywidualna opiera się na spotkaniach dwóch
osób. Nawet jeśli psychoterapeuta podaje konkretne interpretacje
czy proponuje określone procedury, to i tak ważne jest, że rzecz
dokonuje się między dwojgiem ludzi, gdyż w przeciwnym razie
wystarczyłby podręcznik lub kaseta wideo. Ale z drugiej strony ta
relacja osobista również nie jest wystarczająca, aby dokonała się
zmiana: nasi pacjenci przed zgłoszeniem się do psychoterapii na
ogól mieli takie czy inne relacje osobiste, nierzadko naładowane
dobra wolą, poradami i zachętą. Mimo nawet najlepszych intencji
nie było to wystarczająco pomocne, często nawet przynosiło
szkody. A zatem, jak formułuje to Hamilton, potrzebna jest relacja
terapeutyczna, zawierająca w sobie elementy techniczne i osobiste
w kontekście profesjonalnym. To ostatnie jest bardzo ważne —
aspekt profesjonalny oznacza, że wyznacznikiem działań
terapeutycznych jest zawsze interes pacjenta, a nie osobista
gratyfikacja psychoterapeuty i że to ten ostatni ponosi
odpowiedzialność za przebieg psychoterapii, gdyż jest to jego
zawodowe zobowiązanie. Oczywiście nie należy tego rozumieć
jako wymogu, by'terapeuta był wszechmocny czy nieomylny, na-
tomiast w żadnych okolicznościach nie powinien zrzucać
odpowiedzialności za niepowodzenia w procesie psycho-
terapeutycznym na pacjenta czy obwiniać go.
W swoim czasie wśród terapeutów zainspirowanych
psychologią humanistyczna modna była koncepcja „part-
nerskości" — psychoterapeuta i pacjent spotykają się jako dwoje
ludzi odpowiadających za kształt ich relacji, każdy z nich jest tu
w pełni sobą i nikt nie jest zdegradowany do roli „narzędzia" lub
„przypadku". Ten model, mający stanowić przeciwwagę dla
poniżającego i odbierającego pacjentowi podmiotowość
paradygmatu medycznego miał jednak pewne cechy szlachetnej
iluzji. Przede wszystkim zaprzeczał istocie psychoterapii —
temu, że oto jedna osoba zwraca się do profesjonalisty o pomoc i
że profesjonalista odpowiada za to, jak pomoc zostanie udzielona
— choćby dlatego, że otrzymuje za swoje działania
wynagrodzenie finansowe.
Profesjonalna relacja terapeutyczna nie zakłada symetrii,
partnerstwa czy współodpowiedzialności — co nie znaczy, że w
toku psychoterapii nie ma chwil bliskiego spotkania dwóch osób.
Ale kontrakt psychoterapeutyczny — zwerbalizowany lub nie —
ma chronić pacjenta przed tym, by psychoterapeuta stał się realna
osobą w rzeczywistym życiu pacjenta.
Zajmiemy się teraz kilkoma poziomami, które pojawiają się
w ramach relacji pacjenta i psychoterapeuty.
Podstawowe pojęcia służące do opisu relacji terapeutycznej to
tzw. relacja rzeczywista (ang. real relationship), przymierze
terapeutyczne (ang. therapeulic alliancc lub wor-king alliancc)
oraz przeniesienie i przeciwprzeniesicnie.
Relacja rzeczywista opiera się na postrzeganiu przez obie
osoby prawdziwych właściwości drugiej osoby i na reagowaniu
na nie. Na przykład jeśli psychoterapeuta jest mężczyzną
atrakcyjnym fizycznie, to jego pacjentka może odczuwać wobec
niego zainteresowanie seksualne i nie musi to być klasyfikowane
jako czyste przeniesienie, aczkolwiek może się w takie
przekształcić. Psychoterapeuta często zmieniający terminy
spotkań lub zapominający o nich wzbudza złość u pacjenta i
dzieje się
to jak najbardziej w ramach relacji rzeczywistej — chociażby
terapeuta w sposób dla siebie wygodny próbował od owego
rzeczywistego poziomu uciekać. To zresztą jest dość często
spotykane zakłócenie procesu terapeutycznego —
psychoterapeuta nie chce lub nie może uznać swoich cech lub
zachowań, które spowodowały określoną reakcję pacjenta i
uporczywie dowodzi, że ta reakcja wynika wyłącznie z
wewnątrzpsychicznych mechanizmów pacjenta i tylko w takich
kategoriach warto się nią zajmować. Pacjent z coraz większym
zaangażowaniem usiłuje udowodnić, że przyczyną są zachowania
terapeuty.
Przykład: Pacjentka T., atrakcyjna dziewczyna około dwu-
dziestki, zgłosiła się na konsultację do psychoterapeuty,
który zaproponował jej cykl spotkań w konwencji pracy z
ciałem. Sesje polegały na krótkiej wymianie słownej, po
której terapeuta zalecał pacjentce przyjęcie pozycji neorci-
chowskiej (leżenie na wznak na materacu z ugiętymi kola-
nami) i pogłębione oddychac, które wspierał swoim dotykiem.
Po kilku spotkaniach pacjentka na początku sesji powiedziała o
swoim wstydzie związanym z terapią, która wydawała jej się
dziwna. Podzieliła się też przypuszczeniami, że terapeuta
musi czuć się podniecony w takiej sytuacji. Terapeuta
lekceważąc pewną realną dwuznaczność zawartą w
stosowanej przez niego technice uparcie pokazywał pacjentce,
jak jej lęk wobec pragnień seksualnych i kobiecości stal się
źródłem projekcji. Pacjentka próbowała dowodzić, że
przecież to on zaproponował całe to leżenie i dotykanie,
terapeuta nic przyjmował jej argumentów koncentrując się
na ujawnionym lęku. Czynił to tym gorliwiej, że w istocie
dostrzegał wyjątkową atrakcyjność pacjentki i był świadom,
że czasem czul wobec niej seksualne zainteresowanie. W re-
zultacie powstała sytuacja patowa — głównym celem pa-
cjentki stało się udowodnienie terapeucie jego seksualnego
■ pobudzenia, głównym celem terapeuty przerzucenie całej
odpowiedzialności na pacjentkę. Nie trzeba dodawać, że
terapia uległa wkrótce przerwaniu w atmosferze wrogości i
niezrozumienia tego, co się właściwie wydarzyło.
Błąd niejako odwrotny polega na tym, że dopuszczamy do
rozwinięcia się zbyt znaczącej relacji rzeczywistej, która zaczyna
dominować nad relacją terapeutyczną. Nie chodzi tu o sytuacje
skrajne, takie jak na przykład przyjaźnie i romanse z pacjentami,
robienie z nimi interesów czy korzystanie z ich znajomości, gdyż
to nie są błędy, lecz po prostu etyczne nadużycia
dyskwalifikujące psychoterapeutę. Mam tu na myśli układ
znacznie subtelniejszy, w którym stajemy się dla pacjenta kimś
innym niż psychoterapeutą — doradcą, nauczycielem duchowym
czy partnerem do miłego plotkowania. Szczególnie wiele tego
rodzaju niebezpieczeństw wiąże się z terapią profesjonalistów
pozostających jednocześnie w jakiejś formie szkolenia.
Przykład: Znana psychoterapeutka przyjeżdżała dwa razy
w miesiącu do miasta S., gdzie przez cały dzień prowadziła
warsztaty szkoleniowe dla grupy profesjonalistów. Po
pienoszym półroczu część uczestników zaproponowała, aby
— oprócz szkolenia — odbywali u niej również psy-
choterapię indywidualną. Terapeutka z sobie tylko wiado-
mych względów przyjęła tę propozycję. Od tej pory przez
jeden dzień odbywała warsztat, gdzie udzielała superwi-
zji, przekazywała pewną terapeutyczną ideologię i oceniała,
a następnego dnia miała sześć sesji indywidualnych z nie-
którymi uczestnikami grupy szkoleniowej. Jak można było
się spodziewać, proces terapeutyczny przebiegał dość spe-
cyficznie. Zwłaszcza dało się zauważyć zjawisko „dobrego
 Psychoterapia indywidualna
ucznia". Pacjenci terapeutki mimo wielu różnic indywidu-
alnych wieli skłonność do odgadywania jej ocen i wartości,
a następnie próbowali je gorliwie i pochopnie wprowadzać
w czyn. Wprowadziło to wiele perturbacji w życie ich i ich
bliskich.
Jest oczywiste, że pacjent pozostający ze swoim psycho-
terapeutą w relacji szkoleniowej będzie miał znaczne trudności w
oddzieleniu od siebie dwóch związków z tą samą osoba. Mogą tu
wystąpić wszelkiego rodzaju powikłania, a opisana powyżej
sytuacja opisuje tylko jedno z nich.
Trzeba dodać, że relacja rzeczywista od stosunkowo niedawna
znalazła swoje miejsce w terapii analitycznej. Wedle
ortodoksyjnej psychoanalizy całkowita neutralność i nieza-
angażowanie psychoanalityka powinny uniemożliwiać ja-
kąkolwiek relację osobistą, tak by pacjent mógł zajmować się
wyłącznie swoimi fantazjami na temat osoby analityka.
Współcześnie jednak coraz większy nacisk kładziony jest na
interakcję wewnątrz terapii. Oczywiście sprzyja temu
psychoterapia odbywana w formule tzw. twarzą w twarz (ang.
face lo face), czyli w pozycji siedzącej, naprzeciw siebie, tak że
pacjent może cały czas być w kontakcie wzrokowym ze swoim
psychoterapeuta. Formuła ta w sposób naturalny skłania do
przejścia na formę znacznie bardziej dialogową — terapeuta mówi
więcej, częściej i nie stosuje długich okresów milczenia — w
porównaniu z klasyczną, „kozetkową" psychoanalizą, mającą
raczej charakter samotnego monologu. Pacjent ma kontakt z
psychoterapeutą — realnym człowiekiem, który jakoś wygląda,
miewa różne wyrazy twarzy, mówi rozmaite rzeczy, prezentuje się
lepiej lub gorzej. Dlatego rzeczywista relacja jest tu wyraźnie
obecna. Ważnym zadaniem psychoterapeuty jest zatem ciągłe
odróżnianie relacji rzeczywistej od rozmaitych przejawów
przeniesienia i przeciwprzeniesienia.
Przeniesienie jest pojęciem stosunkowo dobrze znanym, choć
wywołującym pewne nieporozumienia. Oznacza ono
przemieszczenie wzorców uczuć, myśli i zachowań, pierwotnie
przeżywanych w relacji ze znaczącą postacią z dzieciństwa na
osobę z bieżącej relacji interpersonalnej. Ponieważ zaangażowane
tu procesy są w dużej mierze nieświadome, ludzie na ogół nic
zdają sobie sprawy ze źródeł swoich postaw przeniesieniowych.
Przeniesienie jest cechą wszystkich ludzkich relacji, ale w
kontekście psychoterapii jest lo techniczny termin oznaczający
zniekształcenia, którym podlega pacjent w swoim postrzeganiu
terapeuty. Klasyczna psychoanaliza traktuje rozwój pełnego,
regresywnego przeniesienia, przybierającego postać tzw. nerwicy
przeniesieniowej, jako podstawowy element pracy. Dlatego
psychoanalityk dąży do wytworzenia jak najmocniejszego
przeniesienia, nie zajmując się w ogóle jego wczesnymi
przejawami i pozwalając mu się pogłębiać. Psychoterapeuta —
czy to o orientacji psychoanalitycznej czy innej •— postępuje
inaczej: docenia wagę przeniesienia, ale nie nadaje mu tak
podstawowej roli, jaką ma ono w psychoanalizie. Nie dąży do
wytworzenia regresywnej nerwicy przeniesieniowej, gdyż ze
względu na znacznie mniejszą niż w psychoanalizie częstotliwość
sesji (nie rzadszych jednak niż raz w tygodniu) i ich charakter
„twarzą w twarz" przeniesienie o takiej sile i związana z nim
frustracja musiałyby doprowadzić do zerwania terapii. Niemniej
przeniesienie tak czy inaczej jest obecne w procesie
terapeutycznym.
Przeniesienie negatywne to projekcja na terapeutę złego (tj.
opuszczającego, zdewaluowanego, agresywnego itp.)
115
obiektu wewnętrznego. Obraz „złego" obiektu jest zazwyczaj
skojarzony z uczuciami wrogości, strachu czy żalu. Uczucia te
powinny być wydobywane i omawiane, tak by pacjent mógł je
rozpoznać, zmodyfikować i zintegrować, jeżeli się je pozostawia
samopas, to narastający gniew i rozczarowanie pacjenta mogą
spowodować impas czy wręcz przerwanie terapii. Dlatego
bezpośrednie przejawy przeniesienia, zwłaszcza negatywnego lub
erotycznego, powinny od razu stawać się przedmiotem terapii —
by zwiększyć wgląd, ale też by zapobiec ich poszerzaniu i
pogłębianiu. Natomiast pośrednie przejawy przeniesienia (czyli
różnego rodzaju komunikaty nie wprost) nie stają się
przedmiotem pracy (czy to interpretacyjnej czy innej, zależnie od
konwencji), dopóki nie zaczynają przeszkadzać w pracy
terapeutycznej albo nie nabierają charakteru zagrożenia dla
pacjenta.
Co to oznacza konkretnie? Na przykład gdy pacjentka skarży się,
że czuje się nieszczęśliwa i samotna, nikt jej nie rozumie i ona
właściwie nawet nie wie, po co przychodzi na terapię, to terapeuta
może powiedzieć: „Musi pani być rozczarowana. Przyszła pani do
mnie, by uzyskać pomoc i zrozumienie, a wciąż czuje się pani tak,
jakby nikt pani nie rozumiał". Jeśli pacjent mówi po sesji: „I
znowu bez sensu", po każdej naszej parafrazie komentuje: „Nie o
to mi chodzi" albo wiele opowiada o wspaniałym lekarzu, który
bez wielogodzinnych posiedzeń pomógł jego znajomej — możemy
traktować lo jako raczej jawny wyraz negatywnych elementów
przeniesienia i zajmować się tym. Jeżeli pacjentka zaczyna
przychodzić w mini i w głębokim dekolcie, opowiada o swoich
szczególnych możliwościach seksualnych albo dopytuje po
wielokroć, czy widzieliśmy modny erotyczny dreszczowiec —
możemy zacząć jej pokazywać wyraźne tu elementy przeniesienia.
Z kolei gdy komunikaty są bardziej upośrednione — np. gdy
pacjentka wiele uwagi poświęca swojej ekscytującej relacji z
trenerem gimnastyki albo gdy mówi, jak czuje się poniżona
brakiem zainteresowania ze strony szefa — nie omawiamy tego w
kategoriach przeniesienia, chociaż związek tych treści z relacją z
terapeutą wydaje się prawdopodobny. Dopiero gdyby pacjentka
zaczęła się angażować w destrukcyjny dla siebie romans z owym
trenerem (tzw. zachowanie acting-out) albo gdyby na sesjach była
zainteresowana wyłącznie wykrzykiwaniem gróźb pod adresem
odrzucającego szefa (tzw. acling-in), to można pomóc jej
zobaczyć, jaki związek mają owe zachowania z negatywnym
przeniesieniem wobec terapeuty. Oczywiście jest kwestią często
arbitralną uznanie, co jest jawnym, a co niejawnym wyrazem
przeniesienia, co pozytywne, a co negatywne, a także od którego
momentu pośrednie przejawy przeniesienia blokują terapię lub
stają się autodestrukcyjne. Trzeba tu się kierować wiedzą i
stopniowo nabywanym doświadczeniem. Natomiast w tym akurat
obszarze nie zachęcałabym do kierowania się tym, co często
nazywa się zbyt pochopnie intuicją. Bywa to zbyt często jedynie
wygodnym alibi dla kwitnącego w nas procesu
przeciwprzeniesiowego (patrz dalej) i popycha nas do zachowań
niezgodnych z długofalowym interesem pacjenta.
Przykład: Miody psychoterapeuta W., skądinąd bardzo
przystojny wysoki blondyn, trzykrotnie w ciągu jednego
roku byi zmuszony do przerwania terapii z kobietą — decy-
zją swoją lub pacjentki. Każdorazowo wiązało się to z na-
silonymi pragnieniami erotycznymi pacjentki wobec tera-
peuty. Ostatnia z tych pacjentek znalazła się na krawędzi
psychozy przeniesieniowej, gdyż uporczywie twierdziła, ja-
koby W. odwzajemniał jej uczucia, co czytała z jego spojrzeń
116 Zofia Milska- Wrzosińska
i intuicyjnie wyczuwała. Gdy doszło do tego. że wybrała się
na rozmowę z jego narzeczoną, W. podjął aktywniejsze próby
pokazania jej, że rozwinęła siłne przeniesienie erotyczne.
Było jednak już zdecydowanie za późno. Pacjentka oskarżyła
go, że najpierw ją prowokował, a potem odrzucił, a
koronnym dowodem łn/ł dla niej fnkt. że W. nigdy nie mówił
nic na temat jej jawnie erotycznych zachowali, chociaż różne
inne jej reakcje na ogół komentował na bieżąco. Czuła sic
tak, jakby ona i W. zawarli bezsłowny pakt o wspólnej
tajemnicy. Natomiast z perspektywy terapeuty rzecz
oczywiście miała się zupełnie inaczej. Nie komentował on
rzeczywiście dość przejrzystych erotycznych prowokacji
pacjentki, gdyż sądził, że pomijanie ich milczeniem
stopniowo wygasi tę jej skłonność. Być może miał też jakieś
bardziej osobiste powody — np. wstyd lub chęć ukrycia
złości, którą w nim budziło zachowanie pacjentki. Tak czy
inaczej, wybrał najgorszą z możliwycli strategii, która
-zaowocowała wyhodowanym masywnym przeniesieniem,
niemożliwym do przepracowania w stosowanej przez niego
konwencji.
Przykład: Gdy po kilku miesiącach terapii pacjentka B.
zaczęła obwiniać terapeutkę A. o brak serca i niekompeten-
cję, było to dla terapeutki przykrym przeżyciem. Czuła się
zaangażowana w terapię, a z drugiej strony niektóre argu-
menty pacjentki wydawały jej się słuszne. Wobec tego zro-
biła rachunek sumienia i postanowiła zaspokoić roszczenia
pacjentki, które wydawały jej się uzasadnione, a przekonać
ją o niesłuszności pozostałych zarzutów. Najpierw opo-
wiedziała jej o metodzie, którą się posługuje i o zawartym w
niej niezbędnym elemencie frustracji. Następnie zgodziła się,
bij pacjentka mogła czasem przedłużyć sesję, jeśli rze-
czywiście lego potrzebuje, a na koniec poinformowała pa-
cjentkę, że czuje się przygnębiona jej totalnym atakiem. Co
było dałej? Pacjentka przyszła na jeszcze dwie sesje, z
których pierwszą przedłużyła o pół godziny, a na drugiej
zaatakowała terapeutkę jeszcze mocniej niż poprzednio. Na-
stępnie przerwała terapię. Pół roku później zgłosiła się do
innego psychoterapeuty, opowiadając, jak bardzo czuje się
skrzywdzona przez A. Ten, bardziej doświadczony od ko-
leżanki, zorientował się dość szybko, że popełniła ona dość
typowy błąd — nie mogąc znieść negatywnego przenicsie-
nia, bo wzbudzało ono w niej poczucie winy i niekompetencji
zawodowej, zrobiła wszystko, by przekonać pacjentkę o
swoich dobrych intencjach. W rezultacie pacjentka ode-
brała komunikat nie wprost, że jej negatywne uczucia są nie
w porządku, bo przecież terapeutka jest idealna. Poczuła leż,
że terapeutka nie jest w stanie przyjąć jej złości i urazy, gdyż
boi się tego i jest gotowa zrobić wiele, by pacjentkę
udobruchać. Tymczasem la pacjentka potrzebowała właśnie
uznania i zrozumienia jej negatywnych uczuć, a nie pacy-
fikowania ich.
Przykład: Pacjent terapeuty G. zgłosił się do innej tera-
peutki z prośbą o pomoc, gdyż nie dawał sobie rady z opa-
nowaniem uczuć pojawiających się w procesie terapii z G.
Uważał G. za idealnego mężczyznę i sam chciał stać się
kimś takim. Od początku miał wobec G. bardzo silne ocze-
kiwania tyczące wsparcia i pomocy. Okazało się jednak, że
G. nie zamierza tych oczekiwań spełniać. W tej sytuacji
pacjent zaczął czuć się coraz gorzej, jego życie uległo dezor-
ganizacji, a na pierwszy plan wysuwały się ambiwalentne
uczucia wobec terapeuty. Czy G. popełnił jakieś błędy czy
też tak nasilony kryzys pacjenta był niezbędnym etapem
jego terapii? Bliższa analiza wykazała, że psychoterapeuta
miał trudności w przyjmowaniu reakcji pacjenta i zacho-
wywał się tak, jakby pacjent miał sam wziąć za to odpo-
wiedziałność. Rył chłodny i wycofany tym bardziej, im sil-
niejsze były uczucia pacjenta. Pokazywał pacjentowi niea-
dekwatność i nierealność jego pragnień, zamiast pomóc mu
je zrozumieć i zaasymiłować. jednocześnie komunikował
mu nie wprost swoje wymaganiu dotyczące samodzielności
i dojrzałości. W rezultacie pacjent czuł się coraz gorzej,
gdyż nic dosyć, że terapeuta swoim frustrującym wycofa-
niem doprowadził do niekontrolowanego rozwoju przenie-
sienia, to dodathnoo zaczął funkcjonować jako realne źródło
wymagań w życiu pacjenta.
jak z tego widać, właściwe przyjmowanie przeniesienia
pacjenta wymaga dużej samoświadomości, a także dobrego
różnicowania między tym, co przeniesieniowe, a tym, co wynika
z relacji rzeczywistej. Co więcej, ledwie uda się nam coś
zrozumieć, już sytuacja ulega zmianie. Bollas pisze o
wielokrotnej przydatności terapeuty jako obiektu przeniesienia w
czasie trwania procesu terapeutycznego, co oznacza, że terapeuta
przyjmuje na siebie wiele rożnych przeniesień, czasem wzajemnie
sprzecznych. Gdy właśnie zorientował się, że pacjent spostrzega
go aktualnie jako okrutnego rodzica, a siebie jako bezbronne
dziecko poddane tyranii, już okazuje się, że jest atrakcyjnym
mężczyzną, z którym pacjent chce rywalizować. A jednocześnie
jest idealnym opiekunem, od którego oczekuje się ciągłego
wsparcia. Dlatego psychoterapeuta musi być wciąż otwarty na
nowe wątki przeniesienia i na wciąż zmieniający się jego kształt.
Ponadto powinien uwzględniać istniejącą w przeniesieniu
ambiwalencję i wewnętrzne sprzeczności.
Sprawy komplikują się dodatkowo, ponieważ w psychoterapii
w ramach relacji między terapeutą a pacjentem występuje
również zjawisko zwane przeciwprzeniesieniem.
Przcciwprzcnicsicnie może być rozumiane na kilka sposobów,
a zależnie od tego, jak jest rozumiane, może uchodzić za poważną
przeszkodę w terapii lub za wspierające ją narzędzie. Pierwotnie
oznaczało ono dziecięcą, nieświadomą reakcję psychoterapeuty na
pacjenta, a w szczególności na jego przeniesienie, i było czymś,
co gwoli czystości terapii winno być wyeliminowane. Wedle lego
postulatu terapeuta powinien być stuprocentowo neutralny nie
tylko w swoich zachowaniach wobec pacjenta, ale również w
swoich uczuciach i myślach. Przeciwprzeniesienie natomiast
powoduje, że psychoterapia przestaje być być dla terapeuty
działalnością wolną od konfliktów i dostosowaną do realności, a
nabiera nieświadomego konfliktowego znaczenia. Może się to
zdarzyć, gdy terapeuta identyfikuje się z pacjentem lub jakimś
jego aspektem, albo gdy reaguje osobiście na materiał
przynoszony przez pacjenta. Wtedy nieświadome tendencje
terapeuty mogą zostać pobudzone i znaleźć wyraz w jego
myślach, uczuciach i działaniach. Reakcje wywodzące się z
nieświadomych pragnień i konfliktów terapeuty oczywiście różnią
się od „czystych" reakcji na osobowość pacjenta i to, co on
przynosi. W ten sposób proces terapii zostaje zniekształcony.
Współcześnie, uwzględniając oczywiście negatywne skutki
przeciwprzeniesienia opisanego powyżej, nadaje się temu
terminowi również inne zabarwienie. Po pierwsze, może ono
oznaczać świadomą emocjonalną reakcję na pacjenta i być w ten
sposób źródłem wartościowych informacji o tym, jak pacjent
kontaktuje się z innymi ludźmi — bo prawdopodobnie uczucia
terapeuty są próbka reakcji, jakie pacjent wzbudza u innych. Po
drugie, przeciwprzeniesienie może być oparte na empatii i tą
drogą do-
 Psychoterapia indywidualna
starczać nam możliwości lepszego zrozumienia świata we-
wnętrznych przeżyć pacjenta. Polega to na krótkotrwałym
zidentyfikowaniu się z pacjentem, a zatem doświadczeniu niejako
od środka jego konfliktów i napięć. Bardzo wielki nacisk na to
zjawisko kładł Kohut, który nazywał je „zastępcza introspekcją" i
uważał, że jest to warunek sine ąua non psychoterapii
indywidualnej, jeśli choć przez chwilę poczujemy się tak, jak on
się czuje, znacznie wyraźniej zrozumiemy, dlaczego robi to, co
robi, i łatwiej go z tym zaakceptujemy. Ale żeby narzędzie to było
skuteczne, musimy umieć dość jasno odgraniczyć to, co nasze, od
tego, co zewnętrzne. Inaczej poczujemy się, nie wiedzieć kiedy i
dlaczego, uwikłani w wewnętrzny świat pacjenta i pełni różnych
nie całkiem zrozumiałych dla nas uczuć, których nie potrafimy
jednoznacznie przypisać sobie, pacjentowi czy procesowi
psychoterapii. Na dodatek większa część tego pomieszania
odbywać się będzie poza naszą świadomością.
A zatem współcześnie sądzi się na ogół, że przeciwprze-
niesienie samo w sobie nie jest ani dobre ani złe. O jego wartości
przesadza użytek, jaki potrafimy z niego zrobić dla lepszego
zrozumienia pacjenta.
Skąd możemy wiedzieć, że uruchamia się w nas proces
przeciwprzeniesieniowy? jest tu bardzo wiele znaczących
objawów. Jeśli pacjent nas złości albo nudzi, jeśli wiele o nim
myślimy pomiędzy sesjami, gdy ogarnia nas terapeutyczna
gorliwość, jeśli nic możemy się powstrzymać przed udzielaniem
bardzo konstruktywnych porad, gdy nie lubimy jakiejś osoby z
jego życia albo gdy z utęsknieniem czekamy, by wreszcie
zrealizował swoje zamierzenie — uwaga! To tylko niektóre z
objawów przeciwprzeniesienia. Od nas zależy, na ile rzetelności i
odwagi się zdobędziemy, by w rezultacie lepiej rozumieć
pacjenta — ale też i siebie. Często niezbędna okazuje się
superwizja.
Przykład: Terapeuta M. przez dwa lata prowadził psycho-
terapię trzydziestoletniej kobiety, pełnej uroku osoby nale-
żącej do sfer uznawanych za elitarne. Przez kilka ostatnich
mięsięcy kontakty ich miały charakter tyleż towarzyski, co
profesjonalny. Terapeuta miał poczucie, że relacja jest bardzo
dobra, pełna empatii i bliskości. Zdecydował się zakończyć
proces terapeutyczny, gdyż jego zdaniem niewiele więcej
mogło być zrobione. Był z siebie, prawdę mówiąc, dość
zadowolony. Jakież było więc jego zdumienie, gdy ta
nadzwyczajna pacjentka stała się w niedługim czasie agre-
sywną i wrogo nastawioną znajomą. Ponieważ obracali się w
zbliżonym kręgu towarzyskim, M. dowiadywał się z na-
rastającą irytacją i poczuciem krzywdy, że pacjentka wy-
głasza o nim wrogie i ironiczne uwagi, a o swojej terapii
mówi jako o jednej wielkiej pomyłce. Co właściwie się
wydarzyło? Superwizja wykazała, że układność pacjentki i jej
żywa psychoterapeutyczna współpraca, w połączeniu z
osobistym urokiem, wywołały w M. proces przeciwprze-
niesieniowy. Tak jak ona chciała chciała uniknąć wszelkich
kontrowersji pokazując M., że jest miłą i zgodną pacjentką,
tak M., mający podobny kłopot w wyrażaniu złości, nie-
świadomie unikał jakiejkolwiek konfrontacji i idealizował
swoją więź z pacjentką, jednak po zakończeniu terapii nie-
wyrażony gniew pacjentki wziął górę i zaczął się przejawiać w
życiu pozapsychoterapeulycznym. Cały proces mógłby
oczywiście przebiegać zupełnie inaczej, gdyby M. wykorzystał
swoją osobistą trudność, która ujawniła się w relacji z
pacjentką, do lepszego zrozumienia jej kłopotów w uświa-
domieniu sobie złości i urazy. Nie trzeba oczywiście do-
dawać, że absolutnie niedopuszczalne łn/ło utrzymywanie
relacji towarzyskich z pacjentką.
117
Przykład: terapeutka 1. w drugim roku terapii ze swoim
pacjentem zaczęła dość nieoczekiwanie mieć z nim wiele
problemów. Wyglądało na to, że pacjent z niejasnych przyczyn
postanowił się zbuntować — zapominał o sesjach, narzekał na
zastój w terapii i w życiu, opowiadał z przewrotną satysfakcją u
swoich niemożnościach i porażkach. Często zapowiadał, że być
może niedługo przestanie zarabiać i będzie musiał przerwać
terapię. Terapeutka czuła coraz większą złość i niechęć.
Przyłapywała samą siebie na fantazjach o tym, jak mogłaby się
na nim odegrać. Myślała o nim krytycznie i złośliwie. Na
kolejnej sesji opowiedział, że znowu nic załatwił ważnej dla
siebie sprawy, przez co on i jego rodzina poniosą dość uciążliwe
konsekwencje — no ale po prostu nie mógł się zmobilizować...
Terapeutka zareagowała na to zniecierpliwieniem i próbą
wykazania pacjentowi, jak bardzo jest on nie w porządku. Pacjent
obwinił ją — skądinąd nie bez podstaw — o brak zrozumienia i
akceptacji. Kryzys w relacji terapeutycznej zaczął się nasilać.
Superwizja, której poddała się terapeutka. pokazała, że za-
chowanie pacjenta naruszyło jej poczucie omnipołencji, tym
bardziej, że podobnego rodzaju trudności przeżywała akurat ze
swoim dwudziestoletnim synem. Im bardziej pacjent czuł się
przez nią odrzucony, tym mocniej esknlował swoje prowokujące
zachowania, nieświadomie dążąc do tego. by wyczuwana złość
terapeutki ujawniła się wprost. Przeciw-przenicsienie polegało
tu na tym, że terapeutka reagowała na pacjenta poprzez swoje
własne ograniczenia, które wzbudzały w niej złość i niepokój, a
uczucia te przenosiła na swojego pacjenta.
Przeciwprzeniesienie (które w szerszym rozumieniu nazywa
się czasem przeciwreakcją) jest zjawiskiem występującym w
większym lub większym stopniu w każdej relacji
psychoterapeutycznej. Może ono być bardzo trudne dla obu stron.
Na szczęście mamy też sojusznika — jest to inny element relacji,
a mianowicie przymierze terapeutyczne.
Przymierze terapeutyczne nie jest terminem powszechnie
przyjmowanym w psychoanalizie, ale zdobyło sobie szerokie
zastosowanie w psychoterapii analitycznej i innej. Pojęcie to
odwołuje się do racjonalnych, względnie nieneu-rotycznych i
dojrzałych elementów relacji pacjenta z terapeuta. Po części
opiera się na pozytywnym przeniesieniu (Scharfmann), po części
na niektórych aspektach rzeczywistej relacji. Termin ten
zaproponowała Zetzel, a rozwinął go Greenson jako „przymierze
robocze" (ang. working ałliance). Oznacza ono rzeczywisty
związek między terapeutą a pacjentem oparty na zdolności do
współpracy prowadzącej do osiągnięcia wspólnego celu. Ten
związek może podlegać różnym perturbacjom ze względu na
proces prze-niesieniowy, ale ważne jest, że istnieje i że w
trudnych momentach można się do niego odwołać. Jest to
przymierze między wolną od konfliktu częścią ego pacjenta (cza-
sami używa się terminu „ego obserwujące"), a działającą
psychoterapeutycznie częścią ego terapeuty. Bazuje ono na
częściowej identyfikacji pacjenta z nieoceniającą, badawczą
postawą terapeuty. Innymi słowy pacjent może czasem
ustosunkować się do siebie w podobnie obserwujący sposób jak
odnosi się do niego terapeuta. Ten rodzaj więzi, choćby
potencjalnej, jest niezbędny w każdej terapii długoterminowej o
charakterze wglądowym (Chalfin). Przymierze terapeutyczne
powinno wzrastać w miarę posuwania się terapii (chociaż zdarzają
się tu kryzysy zaufania, przelotne zawieszenie obserwacyjnych
funkcji ego itp.), gdyż pacjent uczy się nowego typu relacji z
obiektem, jaka oferuje mu terapeuta. Ale aby tak się działo,
pacjent musi
118 Zofia Milska-Wrzosińska
wiedzieć i czuć, że jego terapeuta jest skoncentrowany i oddany
przede wszystkim interesom prawdziwego ja pacjenta (Homer) i
że jest to dla terapeuty ważniejsze niż na przykład omnipotentne
dążenie do trafnego zinterpretowania, efektownego eksperymentu
czy energetycznego naładowania lub rozładowania.
Ten — z. konieczności uproszczony — przegląd rozmaitych
aspektów relacji psychoterapeuty i pacjenta nie pokazuje — nawet
w przybliżeniu — catej złożoności poruszonej problematyki.
Osoby chcące pogłębić wiedzę z tego zakresu zachęcani do
zapoznaniami się z pozycjami podanymi w bibliografii.
Nie koniec na rym. Nawet najdoskonalsze opisanie procesu
terapeutycznego z perspektywy relacji nie wyczerpuje istoty
sprawy. Jest wprawdzie bardzo ważne dla zrozumienia istoty
psychoterapii indywidualnej by pamiętać, że ma ona miejsce w
kontakcie dwóch osób, ale równie ważne jest umieć odpowiedzieć
sobie na pytanie, co właściwie między tymi osobami się dzieje —
lub co dziać się powinno.
Psychoterapia jako przebieg wydarzeń
Zwięzłe przedstawienie generalnego modelu psychoterapii
indywidualnej wydaje się być zadaniem niemożliwym do
wykonania. Trudność wiąże się nie tylko z tym, że prawie każ:dy
piszący terapeuta proponuje własną koncepcję — co oznacza, że
funkcjonuje olbrzymia ilość modeli, nierzadko sprzecznych ze sobą
— ale przede wszystkim z bardzo zróżnicowanym poziomem
ogólności tych modeli. Niektórzy psychoterapeuci formułują cele i
założenia uprawianej przez siebie psychoterapii w kategoriach
filozoficznych czy zgoła parareligijnych, inni natomiast trzymają
się głównie kategorii warsztatowych. Różnice te występują
zarówno między autorami identyfikującymi się z tym samym
nurtem psychoterapii, jak — co bardziej zrozumiałe — między
przedstawicielami koncepcji wobec siebie polemicznych. Dlatego
w tym miejscu ograniczymy się do prezentacji kilku możliwych
sposobów rozumienia tego, co zdarza się w terapii. Wybór takich, a
nie innych podejść jest wyrazem osobistych preferencji autorki i
obejmuje przede wszystkim pogranicze psychoterapii analitycznej i
psychoterapii inspirowanej psychologią humanistyczną. Celem tej
prezentacji nic jest dokonanie jakiejkolwiek spójnej syntezy.
Czytelników zainteresowanych próbą takiej syntezy odsyłani do
interesujących książek znanego na polskim gruncie Stephena
Johnsona.
Zmiana strukturalna
Psychoterapeuci związani z takimi kierunkami jak psychologia
ego, psychologia self czy relacja z obiektem często definiują cel,
do którego dążą w pracy z pacjentem, jako naprawę struktury.
Oznacza to, że o człowieku myśli się przede wszystkim w
kategoriach pewnych trwałych wewnętrznych konfiguracji
(różnie nazywanych zależnie od danej koncepcji), a nie w
kategoriach zewnętrznych ob-serwowalnych zjawisk. Oczywiście
zjawiska te są bardzo ważne m.in. jako główne źródło informacji
o pacjencie, ale wedle psychologów ego w swoim rozumieniu i
budowaniu strategii nie należy zatrzymywać się na poziomie
zewnętrznym. Wszelkie uczucia i zachowania, w tym również
ob-
jawy, należy rozumieć w kategoriach leżącej u ich podstaw
struktury charakteru.
Pojęcie struktury odnosi się do trwałego zorganizowania
rozmaitych elementów Ja: doświadczenia cielesnego, reakcji
uczuciowych, impulsów, spostrzeżeń, myśli. Proces
organizowania Ja rozpoczyna się wraz z początkiem życia i
wymaga spójnej i przewidywalnej obecności matki (lub innej
osoby przyjmującej jej funkcję) dobrze wypełniającej swoją rolę.
Matka pomaga dziecku powiązać razem swoje doświadczenia,
zintegrować je wewnętrznie, z uwzględnieniem zewnętrznej
rzeczywistości, której matka jest przedstawicielką. W ten sposób
doświadczenia zdobywane w kontekście interpersonalnym — w
relacji z drugą osobą — uwewnętrzniają się, stają się elementami
struktury intra-psychicznej i z kolei one determinują dalsze koleje
relacji interpersonalnych. Proces ten trwa całe życie, ale oczywi-
ście unikalna jakość pierwszej relacji ma największe znaczenie w
dalszych związkach z innymi ludźmi.
W pewnym sensie analogiczna do relacji z pierwszym
obiektem (czyli — mówiąc prostszym językiem — na ogół
matką) jest relacja z terapeutą w ramach psychoterapii
długoterminowej. Psychoterapeuta poprzez swoją spójną,
przewidywalną i wiarygodną obecność oraz przez swoje
empatyczne towarzyszenie utrzymuje razem rozmaite roz-
szczepione elementy Ja pacjenta i właśnie w ramach tej relacji
pacjent może ich doświadczyć, wyrażać je i stopniowo
integrować. Jednocześnie samo istnienie psychoterapeuty w
kontakcie z pacjentem wprowadza pewne uporządkowanie w
sytuację (zewnętrzną i wewnętrzną), która bez tego mogłaby
wydawać się pacjentowi całkowicie niezrozumiała i przerastająca
go. Wszystko to umożliwia dokończenie procesu separacji i
zmianę istoty relacji z innymi ludźmi.
Podstawowym celem pracy strukturalnej, jak ujmuje to
bardzo jednoznacznie Kohut, nie jest wzrost świadomości sam w
sobie, ale zwiększenie spójności Ja. Chodzi o zasymilowanie i
zintegrowanie różnych aspektów Ja, które były odcięte,
zaprzeczone lub wyparte i które mogą mieć dezorganizujący
wpływ na funkcjonowanie człowieka. Proces ten wiąże się z
większym różnicowaniem świata wewnętrznego i z bardziej
adekwatnym oddzielaniem tego, co do Ja należy, od tego, co
pozostaje poza jego obrębem.
Nie jest możliwe, by w tak powierzchownym omówieniu
opisać kolejne etapy procesu zmiany struktury charakteru,
zwłaszcza że istnieją tu dość zasadnicze różnice w pracy z
różnymi typami pacjentów. Zainteresowanych wiedzą bardziej
szczegółową odsyłam do książek Blanc-ków, Horner, Kernberga,
Mastersona i innych.
Być może dla części czytelników, zwłaszcza tych mających
niewielkie przygotowanie teoretyczne, analizowanie przebiegu
psychoterapii w kategoriach struktury charakteru wydaje się dość
abstrakcyjne. Spróbujmy zatem przyjrzeć się temu procesowi w
kategoriach bliższych subiektywnemu doświadczeniu. Co
konkretnie może się wydarzyć w toku długoterminowej
psychoterapii indywidualnej? Jakie zjawiska przyczyniają się do
owej zmiany struktury charakteru?
Wyjaśnianie historii osobistej
Jak wiadomo, spora część treści pojawiających się w trakcie
psychoterapii dotyczy kolei życia pacjenta. Wyłaniają się
rozmaite wątki, którym towarzyszą takie czy inne emocje.
Terapeuta uczestniczy w tym procesie, towarzysząc
 Psychoterapia indywidualna
mu swoja uwagą i doznając rozmaitych uczuć. W miarę upływu
czasu w umyśle psychoterapeuty tworzy się pewna „mapa"
doświadczeń życiowych pacjenta, tak jak pacjent je sobie — i
terapeucie — przedstawia. Staje się widoczne, że pewne obszary
są niejasne, w innych pojawiają się sprzeczności, czegoś brakuje,
czegoś jest zbyt wiele. Czasami uderzają nas pewne oczywiste
niespójności logiczne, kiedy indziej pewnym wydarzeniom nie
towarzyszą uczucia, które
— wydawałoby się — nieodzownie powinny się pojawić Zdarza
się też odwrotnie — pojawia się uczucie, które wydaje się być
odizolowane od przyczyn, które je wywołały. Zaczynamy
wspólnie z pacjentem odtwarzać to, czego brakuje, porządkować
to, co sprzeczne. Stopniowo różne uczucia, wyłaniające się
aspekty siebie w relacji z innymi
— łączą się na nowo, ujawniając znaczenia, które do tej pory
były ukryte. Można ten proces nazwać uzyskiwaniem wglądu, ale
trzeba pamiętać, że jest to coś zupełnie innego niż intelektualne
wyjaśnianie. Wgląd to postęp w świadomym i nieświadomym
integrowaniu rożnych elementów Ja i wewnętrznych reprezentacji
obiektów (wewnętrzne reprezentacje obiektów to — w dużym
skrócie — zabarwione uczuciowo obrazy innych ludzi).
Przykład: Pacjentko pamięta swoje dzieciństwo jako jedno-
znacznie smutne i wymagające od niej przedwczesnej doj-
rzałości (ojciec alkoholik, zaprzeczająca problemom matka).
Nic doznawała oparcia, podlegała wielu manipulacjom i
nadużyciom. Mimo trwającego właściwie cale życie stanu
subdepresyjnego zdarzają jej się chwile głębokiej harmonii
2 sobą i otoczeniem, kiedy potrafi zadbać o siebie i być w do-
brym kontakcie z innymi. Po dwóch latach (!) terapii przy-
pomina sobie z głębokim wzruszeniem, że przez kilkanaście
lat życia spędzała każde wakacje u swojej babci, wiejskiej
kobiety, która ją kochała i troszczyła się o nią. Były to dla
pacjentki ważne i dobre chwile. ale po śmierci babci poczuła
się pozbawiona wszelkiej nadziei i stłumiła te wspomnienia,
gdyż wzbudzały zbyt wiele cierpienia w konfrontacji z jej
codziennym życiem. Ponowne zasymilowanie obrazu babci,
siebie samej w relacji z babcią i uczuć z nią związanych
pozwoliło pacjentce na stopniowe zmiany w stosunku do
siebie i do innych ludzi.
Przykład: Pacjent przez cale lała uważał swój dom ro-
dzinny za doskonały, a matkę za idealnie pełniącą swą rolę.
Wspomina z uznaniem dbałość matki o zapewniane trojgu
dzieciom odpowiedniego wykształcenia, zajęć sportowych,
zdrowego jedzenia i wyjazdów w atrakcyjne miejsca. Skąd-
inąd w toku terapii okazuje się, że wszystkie jego związki z
kobietami (w tym z własnymi córkami) nacechowane są
głęboką ambiwalcncją — z jednej strony wrogość i nieuf-
ność, z drugiej nadmierne uzależnienie. Stopniowo w pa-
mięci pacjenta pojawiają się inne fakty związane z jego kon-
taktami z matką: nigdy z nim nie rozmawiała, a jedynie
wydawała polecenia, cały czas spędzała w pracy i u znajo-
mych, zdając adą opiekę nad dziećmi na mniej lub bardziej
kompetentne pomoce domowe, unikała wszelkich przytu-
lali... Powoli do świadomości dochodzi głębokie poczucie
odrzucenia i upokarzającej go. nigdy nie zaspokojonej tęsk-
noty. Różne aspekty funkcjonowania pacjenta zaczynają
łączyć się razem, kształtuje się nowa wewnętrzna integra-
cja i pacjent ma szansę coraz lepiej rozumieć siebie i swoje
potrzeby.
Przykład: Pacjentka pozostaje w kilkuletnim układzie z
partnerem, który nie może zdecydować się na małżeństwo,
gdyż jego rodzice nie akceptują tego związku. Sytuacja nic
ulega żadnej zmianie, a pacjentka zmuszana jest
119
do upokarzającej — wydawałoby się — konspiracji (np. nic
wolno jej odbierać telefonu w mieszkaniu swojego partnera,
bo przecież może dzwonić ktoś z rodziny, może tam wejść
dopiero po uprzednim wielokrotnym upewnieniu się. że nikt
z sąsiadów nie stoi w oknie, do kin i teatrów chodzą oddziel-
nie, spotykając się dopiero w ciemnej sali itp.). Z drugiej
strony pacjentka deklaruje, że wszystko jest w porządku i
ona się na to godzi, bo rozumie, że jej partner potrzebuje
czasu do namysłu. Nie czuje się poniżona, zia ani roz-
czarowana, czerpie wystarczająco dużo radości ze związku
takiego, jaki jest. Skąd ma ona tyle akceptacji dla niezbyt w
końcu racjonalnie uzasadnionego zachowania mężczyzny
wobec niej? Wyjaśnienie tkwi w przeszłości. Pacjentka uro-
dziła się z pewną wadą fizyczną, obecnie już zupełnie nie-
widoczną, ale przez całe lata powodującą wstyd i złość jej
ojca. Ojciec bywał dla niej miły, ale przy ludziach czuł się
zakłopotany i traktował ją lekceważąco. Pacjentka wyczu-
wała ten wstyd, czuła się winna i próbowała schodzić ojcu
z oczu. Z drugiej strony rzadkie chwile bliskości z ojcem
znaczyły dla niej bardzo wiele — aby móc z nich skorzy-
stać, usprawiedliwiała jego postępowanie i tłumiła żal, jaki
do niego czuła. Kiedy w trakcie terapii uświadomiła sobie
ogrom tego żulu, odkryła też smutek i upokorzenie, jakiego
doświadcza w relacji z obecnym partnerem. I znowu — jak
w poprzednich przykładach — różne rozszczepione i wy-
parte doświadczenia zaczynają się integrować powodując
wzmocnienie ja.
Wyjaśnianie historii życia wymaga odsłaniania tego, co
ukryte, łączenia ze sobą tego, co zostało rozdzielone. Jest to długi
i złożony proces, trwający nieprzerwanie od początku do końca
psychoterapii i przynoszący obu stronom wciąż nowe i nierzadko
fascynujące odkrycia. Psychoterapeuta wedle sformułowania
Bergmanna „przyjmuje w siebie" niespójną, zdeformowaną
biografię pacjenta i na podstawie pracy z nim „oddaje " mu
stopniowo tę biografię w wersji poprawionej, tzn. bliższej
rzeczywistemu głębokiemu doświadczeniu pacjenta. Nie ma to
wiele wspólnego 7, tzw. „zbieraniem wywiadu "czy „anamnezą".
Rozmaite fragmenty wewnętrznego życia pacjenta układają się w
coraz to inne mozaiki, za każdym razem widziane w odmiennym
świetle. Nic nie zostaje ustalone raz na zawsze, poprzez
ujawnianie się ciągle nowych połączeń dochodzi do kolejnych
integracji — i różnicowania. Nie sposób opisać w tym miejscu
kolejnych faz tego procesu, ani też wdać się w bardziej
szczegółowe rozważania na temat warszta^ (owych aspektów
pracy psychoterapeuty. Na najogólniejszym poziomie można
stwierdzić, że podstawowe techniki służące do odsłaniania i
wyjaśniania, a co za tym idzie, do uzyskiwania wglądu — to
klaryfikacja, konfrontacja i interpretacja.
Klaryfikacja ma miejsce, gdy terapeuta poszukuje więcej
informacji. Może w tym celu postawić bezpośrednie pytanie (np.
„Czy może mi pan powiedzieć dokładniej, co ma pan na myśli
mówiąc, że żona pana poniżyła?" „Wielokrotnie mówi pani o
nieudanych wakacjach. Czy mogłaby pani opowiedzieć, na czym
to polegało?" albo „Co pan wtedy poczuł?"), zachęcić do
mówienia dalej (np. „I co?" „Proszę opowiedzieć o tym coś
jeszcze", „Tak?"), można też wprost wyrazić swoje poczucie
niejasności („Nie do końca rozumiem przebieg wydarzeń", „Jest
dla mnie trochę niejasne, na kogo pan wtedy krzyczał", „Nie
bardzo wiem, na czym polega specyfika tego kontraktu, o którym
pan mówi"). Bezpośrednim celem terapeuty jest tu uzyskanie
brakujących informacji, potrzebnych mu do lepszego rozumienia
pacjenta.
120 Zofia Milska-Wrzosińska
Konfrontacja to techniczne określenie oznaczające jakąś
uwagę, komentarz czy obserwację na lemat pacjenta
wypowiedzianą przez terapeutę. Wbrew utartemu rozumieniu
konfrontacja nie musi mieć zabarwienia agresywnego- Może być
np. zwykłą empatyczną wypowiedzią („To musiało być dla pani
bardzo bolesne", „Dumny jest pan z sukcesu syna"). Taka
interwencja daje pacjentowi zewnętrzne potwierdzenie dla jego
wewnętrznego doświadczenia, co dla niektórych osób jest bardzo
ważne. Na ogół konfrontacja mniej lub bardziej wykracza poza
bieżące doświadczenie pacjenta — uzupełnia je o jakiś nowy
element albo łączy coś w nowy sposób. Oczywiście niektóre na-
sze uwagi czy komentarze dotyczące pacjenta mają charakter
bardziej konfrontacyjny (w potocznym sensie tego słowa) lub
przynajmniej są jako takie przez pacjenta odbierane. Może to
dotyczyć interwencji pokazujących pacjentowi pewną
sprzeczność czy niespójność (np. „Ostatnio mówił pan o tym, jak
bardzo terapia jest dla pana ważna, a dziś zastanawia się pan nad
rezygnacją", „Mówi pani o swoim lekceważeniu dla koleżanek z
biura, a jednocześnie tak bardzo zależy pani na ich opinii"). Inne,
bardziej „konfrontacyjne" konfrontacje wiążą się z sytuacjami,
gdy pacjent narusza kontrakt, np.: „Zapowiadałam panu,że nie
godzę się na nocne telefony. Mimo to w zeszłym tygodniu
zadzwonił- pan dwa razy" albo „Przykro mi, ale z pewnością nie
przyjmę od pani perfum". Konfrontacja daje pacjentowi
możliwość zestawienia swoich uczuć i zachowań z jakąś
zewnętrzna reakcją.
Interpretacja — w najprostszym ujęciu — sprowadza się do
stwierdzenia, że w przeżyciach pacjenta coś się z czymś wiąże.
Często jest to informacja, że jakieś bieżące uczucie, posta wa czy
zachowanie jest powtórzeniem (często dalekim od dosłowności)
czegoś, co zdarzyło się wcześniej. Pod anie takiej informacji
wcale nie musi zakładać, że między tymi elementami istnieje
zależność przyczynowa, czyii że jeden z nich spowodował drugi.
Jest to raczej teza o pewnej równoległości zjawisk. Jeśli terapeuta
mówi np.: „Jest pani zła na mnie, że nie zareagowałem na pani
telefon o ataku lęku. Poczuła się pani tak samo opuszczona, jak
wtedy kiedy pani mama wychodziła do pracy zostawiając panią
chorą i samą", to nie przesądza niczego na temat zależności
przyczynowej. Nie zakłada, że pacjentka była na niego zła
dlatego, że kiedyś matka ją opuszczała. Terapeuta jedynie
zestawia razem dwa wydarzenia wskazując na pewne analogie.
Najbardziej znaczące interpretacje to takie, które pokazują
równoległość pewnych wydarzeń z przeszłości (na ogół z
dzieciństwa), wątków z aktualnego życia pacjenta i
przeniesieniowych elementów z relacji pacjenta z terapeutą (np.:
„Próbuje mi pan udowodnić, że jestem nikim, tak jak często robi
to pan wobec swojej żony. Pamiętam też, że wspominał mi pan
kiedyś o poniżających zachowaniach ojca wobec pana, kiedy pan
był mały"). Oczywiście interpretacji raczej nie podaje się w tak
skondensowanej formie, dostosowując formę przekazu do
aktualnych możliwości poznawczych pacjenta. Należy jednak
mieć na uwadze, że aczkolwiek trafność czy słuszność jest tu
bardzo ważna, to jednak zasadnicze znaczenie ma moment, w
którym naszą interpretację podajemy. Najgenialniejsza
interwencja, jeśli przekażemy ją przedwcześnie (czyli wtedy, gdy
pacjent nie ma jeszcze strukturalnych możliwości, by ją przyjąć)
albo w sytuacji, gdy pacjent uzna ją (często niebezpodstawnie) za
obronę terapeuty przed zarzutami — okaże się co najmniej
nieskuteczna, a często szkodliwa.
Warto zwrócić uwagę, że część opisanych powyżej in-
terwencji terapeutycznych (zwłaszcza konfrontacja i inter-
pretacja) jeszcze niedawno wedle kanonu psychoterapii
inspirowanej psychologią humanistyczną uchodziłaby za tak
zwany wcisk. A wcisk był ciężkim grzechem i oznaczał próbę
podrzucenia pacjentowi własnych poglądów czy ocen terapeuty.
Dysertacja Wcisk a interpretacja w polskiej psychoterapii lal
1970-90 czeka jeszcze na swojego autora...
Wyjaśnianie historii osobistej i wynikający z tego wgląd oraz
wewnętrzna integracja mogą się dokonywać w toku psychoterapii
tylko wtedy, gdy pacjent przeżywa kontakt terapeutyczny w
szczególny sposób — sposób, który umożliwia mu przyjęcie
zmiany.
Korekcyjne doświadczenie
emocjonalne
Pojęcie doświadczenia korekcyjnego od samego początku było
zarzewiem konfliktu w psychoanalizie. Zostało wprowadzone
przez AIexandra i Frencha w latach czterdziestych i opierało się
na założeniu, że pacjent, który zgłasza się do psychoterapii,
wielokrotnie już przeżył swoje dziecięce urazy w dorosłym życiu.
Jeśli tak, to nie będzie dla niego leczące, jeśli te same urazy
przeżyje ponownie w relacji z terapeutą. Przeciwnie,
doświadczenie takie byłoby dla niego dodatkową, zbędną traumą.
Pacjent — zdaniem Ale-xandra i Frencha — powinien zamiast
tego skonfrontować się z tymi urazami we „wzmocnionym
kontekście" zapewnionym przez dobrą relację z psychoterapeutą.
Te sformułowania nie były wystarczająco jasne, dopuszczały
— w ramach budowania relacji interpersonalnej — stosowanie
pewnych zabiegów o charakterze manipulacyjnym i —• jak pisze
Gustafson — stworzyły na całe lata pole do rozmaitych nadużyć
pod hasłem dostarczania pacjentowi „korekcyjnego
doświadczenia emocjonalnego". Tymczasem warto wyraźnie
powiedzieć, że to pojęcie nie ma wiele wspólnego z procedurami,
które w sposób sztuczny generują dla pacjenta doświadczenia —
zdaniem jego psychoterapeuty — ważne, a brakujące. Nie jest
zatem korekcyjnym doświadczeniem emocjonalnym ani
„reparenting", ani „akomodacja", ani „domykanie Gestaltu", ani
„zmiana historii osobistej", ani „ponowne narodzenie", ani
„poszerzanie repertuaru osobistego", aczkolwiek niektóre z wy-
mienionych procedur, stosowane przez doświadczonych,
uczciwych oraz świadomych ich i własnych ograniczeń te-
rapeutów, mogą być użyteczne.
Cóż zatem jest owym korekcyjnym doświadczeniem
emocjonalnym? W miarę upływu czasu wyłoniły się z grubsza
trzy, przenikające się zresztą nawzajem, sposoby rozumienia tego
pojęcia: zaakceptowanie pacjenta takiego, jakim jest,
nierealizowanie oczekiwań pacjenta opartych na negatywnym
przeniesieniu oraz zapewnienie pacjentowi unikalnej w jego
życiu relacji.
Korekcyjne doświadczenie
emocjonalne jako doznanie
akceptacji
Wiele koncepcji psychoterapeutycznych opiera się na założeniu,
że to, co najbardziej pomaga pacjentowi w korzystnej zmianie,
to akceptacja dla niego w całości, dla
 Psychoterapia indywidualna
takiego, jakim jest, gdy przychodzi poszukując pomocy. Chyba
najbardziej znanym wyrazicielem tej idei na gruncie
niepsychoanalitycznym był Carl Rogers, a w wyrafinowanej
poznawczo formie przejawia się ona w terapii Cestalt jako tzw.
paradoksalna teoria zmiany, głosząca — w dużym uproszczeniu
— że aby coś zmienić, trzeba to przede wszystkim uznać i
zaakceptować. Z kolei w łonie psychoanalizy wyżej
wzmiankowani AIexander i French głosili, ze pacjenta trzeba
przyjąć z tym, z czym przychodzi i wzmacniać jego podstawowy
wzorzec, który lepiej lub gorzej służył mu do tej pory. Dopiero
gdy pacjent poczuje się wystarczająco wzmocniony i
zaakceptowany, można próbować zasiać ziarno czegoś nowego.
W innych koncepcjach ten sposób myślenia wyraża się w haśle
„nie atakuj obron". Oznacza to, że dajemy pewien kredyt takiemu
sposobowi wewnętrznego zorganizowania, jaki prezentuje
pacjent, gdyż wychodzimy z założenia, że widać miało to czemuś
ważnemu służyć. Jakkolwiek patogenne wydawałoby nam się
funkcjonowanie pacjenta, nie powinniśmy dążyć do zmiany, póki
w toku terapii pacjent nie wytworzy lepiej działających
mechanizmów przystosowawczych i obronnych.
Chyba najbardziej wyrazistym i rozbudowanym współ-
czesnym kierunkiem reprezentującym taki sposób myślenia jest
psychologia self stworzona przez Kohuta i rozwijana przez
licznych kontynuatorów. Przykładowo Rowe i Mac Isaac
podkreślają, że faza jakichkolwiek wyjaśnień, zwłaszcza
mających charakter nawet w niewielkim stopniu konfrontacyjny
— powinna być potwierdzona długą fazą em-patycznego
rozumienia. Dopiero gdy pacjent rzeczywiście czuje się
rozumiany, a jednocześnie jest w stanie tolerować pojawiające się
od czasu do czasu nieuniknione pomyłki terapeuty w tym
względzie, można stopniowo przejść do wyjaśnień i interpretacji.
Interpretacje są pomocne szczególnie wtedy, gdy nastąpiły pewne
problemy (czy wręcz błędy) związane z rozumieniem pacjenta
przez terapeutę i można poprzez tego rodzaju wyjaśniającą
interwencję odtworzyć empatyczną więź. Tak czy inaczej
podstawowym nakazem dla psychoterapeuty jest tu rozumienie i
przyjmowanie subiektywnego świata pacjenta bez konfrontacji z
jakaś realną obiektywnością czy normalnością (por. np. Jackson).
Korekcyjne doświadczenie
emocjonalne jako niepotwierdze-nie
się negatywnych oczekiwań i wzorców
Jest oczywiste, że zarówno pacjenci, jak i terapeuci, a mówiąc
ściślej — w ogóle wszyscy ludzie, noszą w sobie głęboko
zapisane doświadczenia swoich wcześniejszych relacji z innymi.
Część tych zapisów ma charakter mniej lub bardziej
jednoznacznie negatywny — obiektywnie lub subiektywnie. Du/
naliśmy wiele cierpienia, przeżywaliśmy opuszczenie, poniżenie
czy smutek. Bliskie nam osoby nie troszczyły się o nas albo
troszczyły się w sposób niedostatecznie uważny, czuły czy
mądry. Wchodzimy w dorosłe życie wyposażeni w wizję takiej
relacji z drugim człowiekiem, jaka była nam dana (lub jak jej
subiektywnie doświadczaliśmy) i oczekujemy — na ogół
nieświadomie —' że taki typ związku, jakiego najmocniej i
najdłużej doświadczaliśmy w dzieciństwie, będzie się w naszym
dal-
121
szym życiu powtarzać wraz ze wszystkimi trudnymi i bolesnymi
aspektami. A nawet więcej — nie tylko spodziewamy się takich
relacji, ale mniej lub bardziej aktywnie dążymy do ich
odtwarzania na przykład poprzez dobór odpowiednich (a może
raczej należałoby powiedzieć — nieodpowiednich) partnerów.
Wypracowujemy też różne metody, żeby prowokować osoby z
naszego otoczenia do zachowań, które są nam dotkliwie znane,
choćby nawet osoby te wcale nie miały skłonności do
zachowywania się w dany sposób. Zjawisko to określa się czasem
w psychoterapii jako przymus powtarzania. Jest na ogół
konsekwencją urazowego doświadczenia — w jego rezultacie
człowiek czuje nieświadomą skłonność do wchodzenia w
sytuacje, w których trudną relację — analogiczną do relacji
prototypowej związanej z pierwotnym urazem — można przeży-
wać znowu i znowu. Jednym z powodów przymusu powtarzania
jest pragnienie „unieważnienia" urazu — przeżycia jeszcze raz
takiej samej relacji, ale bez związanych z nią negatywnych
doznań, poczucia niemocy i rozczarowania. Na ogół jednak
struktura ego jest zbyt słaba, by w kolejnej relacji (podobnej do
poprzednich) przekroczyć dawny uraz — w rezultacie dawna
trauma zostaje zresty-mulowana i wzmocniona nowym urazem
podobnego rodzaju.
Oczywiście wszystko to, co zostało powiedziane, tyczy również
— a może nawet szczególnie — relacji psychoterapeutycznej.
Pacjenci zgłaszający się na psychoterapię wnoszą w relację z
terapeutą wszelkie oczekiwania zbudowane na swoich
dotychczasowych związkach z ludźmi. Ale jest to coś więcej niż
tylko opisywane już uprzednio negatywne przeniesienie. Bo o ile z
jednej strony spodziewają się, że powtórzą się ich negatywne
doświadczenia, to z drugiej — mają nadzieję, że tym razem
wreszcie po raz pierwszy w ich życiu będzie inaczej. Proces ten
bardzo interesująco opisali nowatorscy psychoanalitycy Weiss i
Sam-pson wraz z kolegami z ośrodka Mr. Zion (patrz Eagle oraz
Johnson). Twierdzą oni, że w toku terapii pacjent — na ogół
nieświadomie — poddaje psychoterapeutę wielokrotnym testom.
Testy te mają na celu sprawdzenie, czy sprowokowany terapeuta
da się wciągnąć w rolę pełnioną niegdyś w życiu pacjenta przez
jakąś ważną dla niego osobę. Jeżeli tak się stanie — pacjent
doznaje wiele lęku i nieufności, gdyż czuje, że jego przewidywania
na temat relacji z ludźmi sprawdziły się po raz kolejny. Może to
spowodować głęboki impas w terapii — lub wręcz jej przerwanie.
Niestety nie zawsze udaje się takiej sytuacji uniknąć, gdyż pułapki
zastawiane przez pacjentów bywają bardzo subtelne i trudne do
rozpoznania. Nawet psychoterapeuci z wieloletnim
doświadczeniem mogą zorientować się poniewczasie, że oprócz
relacji terapeutycznej odgrywają ze swoim pacjentem jakąś
zupełnie inną inscenizację. Oczywiście układ ten dzieje się
głównie w wewnętrznym planie pacjenta, ale pożywkę stanowią
jakieś realne ■— choć często pozornie o minimalnym znaczeniu
— zachowania terapeuty.
Jeżeli jednak terapeuta przejdzie pozytywnie większość testów
pacjenta (czyli nie da się na dłuższą metę obsadzić w żadnej
urazowej roli), to ustalają się warunki bezpieczeństwa. Te
warunki bezpieczeństwa umożliwiają pacjentowi zrobienie tego,
do czego nieświadomie dąży — zmianę swoich patogennych
przekonań na temat relacji z innymi i przekroczenie uczuć lęku i
winy związanych z tymi przekonaniami.
Przykład: Terapeuta B. zawarł z nową pacjentką O. ścisły
kontrakt, dotyczący również warunków i wysokości płatno-
122 Zofia Milska-Wrzosińska
ści. Zgodnie ze swoimi zasadami zadbał o to, by umowa była
klarowna i jednoznaczna. Po dwóch miesiącach pacjentka
poprosiła o przełożenie płatności za jedną sesję, tłumacząc
się, że przed chwilą okradziono jq na dworcu. Terapeuta
zgodził się na to. ale na następnym spotkaniu pacjentka znów
nie uregulowała zaległości, nie wspominając nic na ten
temat. Terapeuta nie zdecydował się zwrócić jej uwagi na to
przeoczenie, jednak po odczekaniu dwóch kolejnych sesji
przypomniał pacjentce o należnym honorarium. Ona
zareagowała na to zdziwieniem, twierdząc, że zapłaciła od
razu. Terapeuta zdecydowanie zaprzeczył, w rezultacie
pacjentka zapłaciła, ale demonstrując urazę i poczucie
krzywdy. Na następną sesję nie przyszła (bez wcześniejszego
odwołania), a na kolejnej odmówiła zapłacenia za po-
przednią, twierdząc — wbrew faktom — że nic było takiej
umowy, by miała płacić za sesję, której nie odbyła. B. z pew-
nym naciskiem przypomniał warunki kontraktu. O. zarea-
gowała na to złościli i obwinianiem terapeuty o chęć wyko-
rzystania jej oraz bezduszną interesowność. Następne sesje
przebiegały w duchu biernego oporu, wycofania i urazy. Te-
rapeucie dopiero po kilku miesiącach udało się zrozumieć, co
właściwie się wydarzyło. Pacjentka nieświadomie prowo-
kowała sytuację, w której B. czuł się zmuszony w sposób dość
zdecydowany egzekwować kontrakt. To z kolei umożliwiło
pacjentce uznanie B. za kolejną w jej życiu osobę, która jest
bezwzględnie skoncentrowana na własnym interesie i traktuje
O. wyłącznie jako obiekt do zaspokojenia własnych potrzeb.
Zapewne sytuacja nic zaostrzyłaby się aż tak bardzo, gdyby
terapeuta przypomniał o zaległych pieniądzach od razu na
następnej sesji, zamiast czekać, aż pacjentka sama zapłaci —
zmniejszyłoby to jej szanse fantazjowania, że zapłaciła i
terapeuta domaga się czegoś, co mu się nic należy. Ponadto
wczesne nazwanie i zinterpretowanie prowokacyjnego
zachowania O. mogłoby również dać pacjentce więcej
oparcia.
Przykłjd: Pacjent K. zgłosił się do terapii w związku z
poczuciem samotności, izolacji i niemożnością wchodzenia
w związki z innymi ludźmi. Po kilku miesiącach zaczął
delikatnie dawać do zrozumienia terapeutce, zestala się dla
niego bardzo ważną osobą i jeśli nawet iv jego życiu i samo-
poczuciu nic się nic zmienili, io cotygodniowe sesje psycho-
terapcu tyczne stanowią wartość samą w sobie. Cenił sobie
możliwość korzystania ze skoncentrowanej na nim uwagi
lerapeu tki i czasu przeznaczonego tylko dla niego. Czul się
rozumiany i akceptowany. Coraz częściej napomykał jed-
nocześnie, że czuje się zawstydzony tak nietypowym dla
siebie zaangażowaniem wobec drugiego człowieka i byłoby
mu o wiele łatwiej, gdyby wiedział, że psychoterapeutka go
chocia± trochę lubi. a nie traktuje jak zło konieczne. Od
czasu do czasu zwracał się z prośbą o opinię dotyczącą np.
zamiaru kupienia nowej kurtki lub uprawiania takiego czy
innego sportu, podkreślając, że nigdy w życiu nikomu nie
zadawał takich pytań i jest dla niego samego niezrozumiałe,
że aż tak bardzo jej zaufał.
Pointa tej historii jest łatwa do przewidzenia. Tera-
peutka datn się w końcu skusić tak subtelnie jej oferowana
wyjątkową pozycją i kilkakrotnie wyszła naprzeciw dekla-
rowanym oczekiwaniom pacjenta — pochwaliła jego nowa
fryzurę, rozmawiała z nim o swoich ulubionycli lekturach i
pochwaliła jego szczególne poczucie humoru. Wszystko to
wydaje się zapewne dość nieioinne. A jednak rezultaty nie
kazały na siebie długo czekać. K. zaczął narzekać na
pogorszenie samopoczucia, zwłaszcza na nasilające się
uczucie beznadziejności i uwięzienia w matni bez wyjścia.
Stopniowo okazało się, że jego zaufanie do terapeutki
znacznie Spadło, a głównym powodem było to, co odebrał
on jako „szczególne i nadmierne zainteresowanie". Wbrew
wstępnej ocenie psychoterapeutki uraz pacjenta nic dotyczył
przede wszystkim chłodu i dystansu, a wręcz przeciwnie —
inwazyjnego, niedelikatnego kontaktu z nim. I to właśnie
pacjent nieświadomie sprawdzał — czy przypadkiem nic
grozi mu możliwość, że stanie się on dla terapcutki kimś
szczególnie ważnym. Gdy nabrał przekonania, że może tak
być poczuł znany sobie lęk przed inwazją i wchłonięciem.
W ten sposób zrealizował swój przymus powtarzania, nic
da się ukryć, że przy aktywnej współpracy terapcutki.
Jak ilustruje powyższe przykłady, nie jest łatwo uniknąć
ponownego urażenia pacjenta w bolesne dla niego miejsce,
zwłaszcza, że nie zawsze trafnie to miejsce lokalizujemy, a
czasami pacjent jest tak obolały, że czego byśmy nie robili, i tak
powtarzamy jakaś jego traumę. A gdyby nawet jakimś cudem
udałoby nam się ominąć wszystkie rafy, to i tak może się okazać,
że to, jak pacjent postrzega nasze zachowanie, nie ma wiele
wspólnego z naszym rzeczywistym zachowaniem w sytuacji
terapeutycznej. Dlatego nie możemy — mimo najlepszej woli —
zapewnić pacjentowi takiej sytuacji w relacji z terapeutą, by
nigdy nie poczuł, że powtarza się jakieś jego negatywne
doświadczenie. Ale możemy być na to szczególnie uważni i
pomocni w ukazywaniu pacjentowi jego ukrytych przekonań i
uczuć z nimi związanych.
Zapewnienie pacjentowi unikalnej w jego
dotychczasowym doświadczeniu relacji
Niezwykłość relacji psychoterapeutycznej jest uważana przez
niektórych za najważniejszy element leczący. Zostało to po
części omówione powyżej, ale istnieją jeszcze inne (oprócz
akceptacji i unikania wzbudzania urazu) przejawy specyfiki tej
relacji.
W literaturze tematu funkcjonuje wiele pojęć określających
zjawisko polegające na tym, że psychoterapeuta może przyjąć
uczucia i fakty, które dla pacjenta wydają się niemożliwe do
przyjęcia. Hamilton określa to na przykład (za Bionem) jako
zawieranie lub mieszczenie w sobie (conlaining). Prototypem jest
tu zachowanie rodzica wobec przestraszonego dziecka — ojciec
nie tylko nie boi się pająka, który wzbudza paniczny lęk jego
córeczki, ale jest w stanie zrozumieć jej lek i dać jej oparcie
stosowne do jej wieku. Podobne znaczenie ma pojęcie
„trzymania" {holding) wprowadzone przez Winnicotta.
Pierwowzorem jest tu fizyczne trzymanie (utrzymywanie,
podtrzymywanie) niemowlęcia przez matkę, tak by nie upadało i
czuło się pewnie. Analogicznie psychoterapeuta swoją uwagą,
koncentracją i spokojem „trzyma" pacjenta, by nie upadł on bez
żadnego oparcia w otchłań swojego lęku i niepewności.
Ciovacchini pisze, że terapeuta jest jak matka pocieszająca
dziecko, aby stan dziecka nie zaczął traumatycznie przerastać
jego możliwości asymilacji jakiegoś trudnego doświadczenia.
Oczywiście nie należy z tego wnosić, że terapeuta dosłownie
pociesza pacjenta. Odpowiednikiem rodzicielskiego pocieszania
jest tu wprowadzenie przez terapeutę zewnętrznego,
obserwacyjnego układu odniesienia. Dzięki temu terapeuta wnosi
jakiś rodzaj uporządkowania w sytuację, której bez tego oparcia
pacjent mógłby doświadczać jako beznadziejnie zagmatwanej.
 Psychoterapia indywidualna
Jak z tego wynika, wcześniej postulowane akceptacja i empatia
nie oznaczają pełnego i trwałego utożsamienia się z pacjentem.
Żeby terapeuta mógł „zawierać" czy „trzymać" psychiczne
przeżycia pacjenta, musi zachować swoją odrębność i możliwość
neutralnej obserwacji. W toku psychoterapii pacjent ma
możliwość częściowego uwewnętrz-nienia takiej postawy, co daje
mu szansę na „zawieranie" w przyszłości samego siebie, bez
konieczności uzależnienia od zewnętrznego źródła oparcia.
Zgodnie z podsumowaniem Lasky'ego korekcyjne do-
świadczenie emocjonalne w psychoterapii sprowadza się do tego,
że relacja pacjenta z terapeuta jest zdrowsza niż wcześniejsze
relacje pacjenta z innymi ludźmi i dlatego jest lecząca sama przez
się. Ale by rzeczywiście relacja psychoterapeutyczna była
krokiem naprzód w porównaniu z poprzednimi związkami
pacjenta, musi być spełniony szereg warunków. Wspomnimy teraz
o niektórych z nich, mianowicie o regułach ustalenia (setting),
abstynencji i neutralno-ści.
Zasada ustalenia sprowadza się do tego, że sposób formalnego
zorganizowania procesu psychoterapii ma zawierać w sobie
możliwie najmniej niejasności. Innymi słowy pacjent powinien
wiedzieć precyzyjnie, jak często będzie się spotykał ze swoim
psychoterapeutą, gdzie to się będzie odbywać, kiedy i w jakich
okolicznościach spotkania mogą być przerwane lub zawieszone,
ile Czasu trwa pojedyncza sesja i ile kosztuje. Ważne jest też
ustalenie, co dzieje się w sytuacjach awaryjnych: jeśli pacjent się
spóźni albo nie przyjdzie na sesję (uprzedzając o tym terapeutę
lub nie). Pacjent powinien wiedzieć, w jakim zakresie i na jak
długo jego terapeuta będzie dla niego dostępny. O wszelkich
ewentualnych zmianach (czas, miejsce, częstotliwość, cena,
ciągłość) powinien być uprzedzany najwcześniej jak to możliwe.
Reguła settingu oznacza nie tylko, że terapeuta ze swojej strony
stara się zapewnić jak największą stabilność i powtarzalność
sytuacji psychoterapeutycznej, ale również zakłada, że jest
uważny na próby zakłócenia tej stabilności mające miejsce ze
strony pacjenta.
Reguła abstynencji oznacza, że terapeuta utTzymuje na
poziomie tolerowalnego minimum gratyfikację dziecięcych
pragnień pacjenta wyłaniających się w toku terapii. Spróbujmy
przyjrzeć się, co oznacza to w praktycznym działaniu. Zaczniemy
od praktyki psychoanalitycznej, gdyż stamtąd wywodzi się reguła
abstynencji. A zatem abstynencja w psychoanalizie oznacza, że
analityk, jakkolwiek ciepły i życzliwy, nie oferuje pacjentowi
podtrzymania, porady, pocieszenia, nie odpowiada na osobiste
pytania, nie przyjmuje od niego prezentów, nie godzi się na za-
branie czegoś od siebie (np. pożyczenie książki z poczekalni), nie
częstuje pacjenta herbatą, nie komplementuje zmian w jego
wyglądzie. Jednym z celów utrzymywania tak daleko idącej
abstynencji jest spowodowanie frustracji, co sprzyja rozwinięciu
regresywnego przeniesienia, które z kolei jest, jak wiemy,
niezbędnym warunkiem psychoanalizy.
Czy wobec lego zasada abstynencji obowiązuje również w
psychoterapii, w której przecież interpretacja przeniesienia nie
jest podstawowym sposobem pracy? Zgodna odpowiedź
teoretyków i praktyków psychoterapii brzmi: tak. W każdym
rodzaju psychoterapii długoterminowej powinno się przestrzegać
reguły abstynencji, chociaż niekoniecznie w tak skrajny i
bezwyjątkowy sposób, jak zostało to powyżej opisane. Dlaczego?
Istnieje wiele powodów, w tym miejscu ograniczymy się do
dwóch bardzo istotnych.
123
Po pierwsze, zbyt duża ilość ciepła, zachęty i podtrzymania ze
strony terapeuty wywołuje często u pacjenta skutek w postaci
przeniesienia idealizującego, ze skłonnością do całkowitego
oddania się i podporządkowania. W rezultacie negatywne, wrogie
elementy przeniesieniowe nie ujawniają się i nie ma możliwości
rozpoznania i rozwiązania ważnych elementów wewnętrznego
konfliktu (Aron-son). Po drugie, wspólnym celem większości
gatunków terapii długoterminowej jest wzmocnienie (lub
budowanie) ego pacjenta, chociaż często jest to określane innym
językiem (por. np. Ericsonowskie „zasoby"). Jeśli tak, to każda
interwencja naruszająca zasadę abstynencji musi być prze-
testowana na okoliczność swojego wpływu na rozwijające się ego.
Czy nie zmniejszy ona zdolności ego pacjenta do obserwowania,
pamiętania czy oceniania, gdyż terapeuta przejmuje za niego te
funkcje? Czy nasza aktywna odpowiedź na pragnienie pacjenta nie
zinfantylizuje jego ego wzmacniając postawę bierności i dając
podstawę do nierealistycznych życzeń i fantazji (Horner)? Bardzo
często odpowiedź na takie pytania jest pozytywna. Dlaczego
wobec tego bardzo wielu psychoterapeutów często i bez dosta-
tecznego uzasadnienia narusza zasadę abstynencji? Pomijając
przypadki ewidentnej nierzetelności lub niedoucze-nia, przyczyną
może być brak własnego — u terapeuty — doświadczenia
abstynencji w swojej terapii. Według Blanc-ków jeśli przeszło się
własną rzetelną profesjonalną terapię długoterminową, to wie się z
własnego doświadczenia, że abstynencja nie jest niczym okrutnym
i że per saldo wynika z niej wiele dobrych i satysfakcjonujących
skutków. Zważywszy, że mało kto z dominującego obecnie pokole-
nia polskich psychoterapeutów przeszedł własną terapię, nie ma się
co dziwić, że zasada abstynencji łamana jest nagminnie.
Nie należy mylnie sądzić, że terapeuta trzymający się reguły
abstynencji nie ma pacjentowi nic do zaoferowania. Może
zaspokajać potrzeby rozwijającego się ego. Co to realnie
oznacza? Odsyłam tu czytelnika do najbardziej znanych koncepcji
opisających taki sposób pracy. Klasyczne jest wspomniane
wcześniej pojęcie podtrzymującego środowiska (holding
envirment) Winnicotta, ale chyba najbardziej inspirujące okazały
się poglądy Kohuta, a w tym kontekście w szczególności pojęcie
odzwierciedlania (mirro-ring). W Polsce wydane zostały książki
Johnsona, w których proponowane przez niego metody
rekonstruowania historii osobistej i doświadczenia korekcyjnego
(rozumianego w specyficzny sposób) również ilustrują możliwość
odpowiadania na rozwojowe potrzeby pacjenta bez gratyfiko-
wania jego pragnień popędowych. Aby jednak umieć za-
proponować i elastycznie zmieniać odpowiedni dla danego
pacjenta rodzaj nowej relacji z nowym obiektem, nie wystarczy
intuicja i doświadczenie. Trzeba umieć ocenić poziom rozwoju
ego, zatem niezbędna jest tu wiedza o prawidłowościach
dotyczących tego rozwoju oraz o konkretnych przejawach
dojrzałości takich czy innych funkcji. Dopiero wtedy nasze
terapeutyczne interwencje mogą przyczyniać się do wywołania
trwałej zmiany strukturalnej. Poza klasyczną teorią psychologii
ego Heinza Hartmanna (1958) najbardziej pomocne koncepcje z
tego kręgu stworzyli Kern-berg, Maslerson, Blanckowie i Horner.
Wracając do praktycznej realizacji zasady abstynencji: każdy
z psychoterapeutów nie uprawiających psychoanalizy musi na
każdym etapie terapii z każdym konkretnym pacjentem umieć
odpowiedzieć sobie na pytanie, jak wiele abstynencji i jakiego
rodzaju jest tu absolutnie niezbędne. A na pewno należy uważnie
przyglądać się sytu-
124 Zofia Milska- Wrzosińska
acjom, w którym odczuwamy pokusę, by regułę abstynencji
złamać Warto przypominać sobie sformułowanie angielskiego
psychoanalityka polskiego pochodzenia, Victora Sedlaka, że
jednym z najistotniejszych celów psychoanalizy (a także —
dodajmy — psychoterapii) jest zrozumienie i zaakceptowanie
przez pacjenta faktu, że terapeuta jest oddzielnym człowiekiem.
Warto zasygnalizować, że w kontekście reguły abstynencji
wiele niejasności nasuwają rozmaite formy terapii oparte na
fizycznym kontakcie pacjenta z terapeutą (lub w każdym razie taki
kontakt dopuszczające) — czyli tzw. praca z ciałem,
psychoterapia somatyczna i inne. Problem ten wymagałby
oddzielnego opracowania, ale wydaje się oczywiste, że takie
metody ze względu na bliski i intensywny kontakt stwarzają
szczególne możliwości niezamierzonego przez terapeutę
gratyfikowania i traumatyzowa-nia pacjenta. Stąd postulat, by
osoby, które chcą stosować taką konwencję pracy, były
szczególnie dobrze wyszkolone w zakresie rozumienia procesu i
relacji terapeutycznej. Niestety, wielu adeptów pracy z ciałem
zakłada paradoksalnie, że taka wiedza nie jest im potrzebna, gdyż
w ich konwencji wystarczy opanować pewne umiejętności
warsztatowe i stosować — niekiedy bez większego zrozumienia
— takie magiczne pojęcia jak „przepływ", „energia" czy „blok".
W rezultacie tego — wydaje się — nadmiernego dążenia do
wyodrębnienia się i określenia własnej tożsamości zawodowej
odrzucone zostają pewne fundamentalne założenia psychoterapii
sformułowane przede wszystkim ze względu na dobro pacjenta.
Reguła neutralności wzbudza wiele niechęci i nieporozumień
wśród terapeutów identyfikujących się z orientacją
humanistyczną. Przypuszczają oni, że neutralność jest tożsama z
intelektualną, lodowatą sztywnością i brakiem zaangażowania w
problemy pacjenta. Tymczasem neutralność — pojęcie, którego
znaczenie zmieniło się od czasów Freuda ■— ma niewiele
wspólnego z emocjonalnym chłodem, aczkolwiek wiąże się z
pewną powściągliwością.
Neutralność polega na powstrzymaniu się od narzucania
pacjentowi — wprost czy nie wprost — wartości wyznawanych
przez terapeutę, niezależnie od tego, jak korzystne dla pacjenta by
się one nam wydawały. Kierujemy się aktualnymi możliwościami
pacjenta, a nie własnymi pragnieniami, choćby nasze intencje
były kryształowo czyste. Nasze zaangażowanie wobec pacjenta
ma charakter zawodowy, opiera się na chęci pomocnego zrozu-
mienia, natomiast nie dopuszcza nadmiernego uwikłania lub
obojętnego zdystansowania. Nie wchodzimy w żadne inne relacje
z naszymi pacjentami oprócz relacji terapeutycznej. Oznacza to,
że pacjent nie może być dla nas źródłem żadnych gratyfikacji
poza wynagrodzeniem finansowym, zaspokojeniem ciekawości
poznawczej oraz przyjemnością z towarzyszenia czyjemuś
rozwojowi i dojrzewaniu (Hamilton). Przeżywanie przez terapeutę
narcystycznych, symbiotycznych lub innych osobistych satysfak-
cji w związku z relacją terapeutyczną jest dla tej relacji i dla
pacjenta szkodliwe, a jeśli już nam się przydarza, powinno być
poddane superwizji i użyte dla lepszego rozumienia pacjenta.
Szczególnie delikatną kwestią jest tu religia — zarówno
terapeuty, jak i pacjenta. Zdarza się, że terapeuta, szczególnie
jeśli jest religijnym neofitą, chce poprowadzić pacjenta w
kierunku, który wydaje mu się najlepszy, czyli w kierunku
wyznawanej przez siebie wiary. Oczywiście mimo szlachetnych
intencji terapeuty próba tego rodzaju wpływu na światopogląd
pacjenta jest daleko idącym nadużyciem.
Interesująco pisze o tym Dobroczyński w miesięczniku „Znak",
aczkolwiek przy okazji niezbyt sprawiedliwie obwinia ci tego
rodzaju praktyki psychoterapeutów związanych ze środowiskiem
Laboratorium Psychoedukacji, gdzie od dłuższego już czasu
dbamy, by nie indoktrynować pacjentów naszymi wartościami
lub ich brakiem.
Inny aspekt neutralności, zwany czasem neutralnością
strukturalną lub techniczną (Kernberg 1989) polega na za-
chowywaniu w każdej sytuacji równego dystansu wobec
wszystkich sił emocjonalnych zangażowanych w konflikt
pacjenta, czyli wobec id, superego, rzeczywistości zewnętrznej
oraz ego działającego (w odróżnieniu od ego obserwującego, z
którym, jak zostało wyżej powiedziane, psychoterapeuta ma
prawo wchodzić w sojusz). Nie oznacza to obojętności, ale
przeciwnie, troskliwe, obiektywne, zrównoważone
zainteresowanie nastawione na wzrost rozumienia siebie przez
pacjenta, bez osobistego inwestowania w jakikolwiek aspekt jego
zachowania czy interakcji.
Oczywiście niektóre wartości terapeuty są dla pacjenta
czytelne i mają na niego znaczący wpływ. Są to wartości
przejawiane przez terapeutę w procesie terapeutycznym: uwaga,
empatia, głębsze rozumienie; i te wartości pacjent nie tylko
spostrzega, ale często także uwewnętrznia. Nie jest to sprzeczne z
zasadą neutralności, chodzi o wartości związane z ego
obserwującym.
Giovacchini za najważniejszy i bezwzględnie wymagany
przejaw neutralności uważa postawę nieoceniającą. Oznacza to,
że terapeuta nie używa ocen moralnych ani żadnych innych
wobec treści psychicznych pacjenta.
Jak widać z powyższych uwag, neutralność nie oznacza
obojętności ani wycofania. Jest ona po prostu niezbędnym
warunkiem rozwoju pacjenta wedle jego pragnień i możliwości, a
nie zgodnie z naszymi mniej lub bardziej szlachetnymi
szablonami.
Na koniec rozważań o psychoterapii długoterminowej
spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, czy w tej „długo-
terminowości" tkwi jakaś szczególna wartość. Można by się na
przykład zastanawiać, czy analogicznych rezultatów nie dałoby
się osiągnąć pracując krócej, ale za to bardziej intensywnie.
Istnieje jednak wiele argumentów na rzecz poglądu, że trwała
zmiana (czyli to, co wcześniej zostało tu określone jako zmiana
na poziomie strukturalnym) może się dokonać tylko podczas
psychoterapii trwającej dość długo, choć oczywiście nie sposób
jednoznacznie odpowiedzieć generalnie na pytanie „jak długo?"
Oto zatem kilka powodów uzasadniających pogląd, że trwała
zmiana w psychoterapii wymaga czasu:
• Wzmocnienie funkcji ego jest oparte na procesie uczenia
się i jak każdy tego rodzaju proces wymaga wielokrotnych
ćwiczeń i powtórek rozłożonych w czasie.
• Pacjent musi w toku terapii po wielokroć, w rożnych
okolicznościach i na różnych etapach przetestować te-
rapeutę, by z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że w
relacji nie powtórzy się taki czy inny uraz i wobec tego
można pozwolić sobie na wzięcie czegoś z tej sytuacji.
• „Przepracowanie" oznacza zajmowanie się czymś w wielu
kontekstach, a różne konteksty ujawniają się w różnych
momentach relacji terapeutycznej.
• Relacja z psychoterapeutą musi trwać wystarczająco
długo, by miała szansę nabrać znaczenia i podlegać
pewnej ewolucji.
 Psychoterapia indywidualna
• Musi być czas zarówno na pojawienie się doświadczenia
frustracji, jak i na zintegrowanie go.
• Coś, co kształtowało się przez lata, nie może zostać
zmienione w ciągu dni: nie dysponujemy niczym, co
można by nazwać „psychochirurgioterapią", niczego
naszemu pacjentowi nie wytniemy, niczego mu też nie
zaimplantujemy, co najwyżej możemy uważnie
towarzyszyć w żmudnym — choć bardzo interesującym —
procesie jego wewnętrznej zmiany.
Bibliografia
Aalberse M.: Od jedni poprzez dwoistość — ku odkrywaniu
jedności. [W:] Rezonans i dialog, T. III, Jacek Santor-ski &
Co 1991.
Alexander F., French T. M.: Psychoanalytic Tlierapy: Principles
and Application. Ronald Press 1946.
Arlow J. A.: Foreword. [W:] Aronson M.)., Scharfman M. A.
(red.), Psydiotherapy: the Analytic Approach. Jason Aronson
1992.
Aronson M. ].: Principles of Psychoanalytic Psychotherapy. [W:]
Aronson M. J., Scharfman M. A. (red.), Psydiotherapy: The
Analytic Approach. Jason Aronson 1992.
Bergmann M.: The Evolution and Transformation of Psy-
choanalytical Models: an Historical Perspective. Issues of Ego
Psychology. vol. 14, 1991.
Blanek C, Blanek R.: Ego Psychology II. Psychoanalytic Deve-
lopmental Psychology. Columbia Universiry Press 1979.
Bollas C: Forccs of Dcstiny. Psychoanalysis and the Humań
Idiom. Jason Aronson 1989.
Brenner C: An Elementary Tcxtbook of Psychoanalysis. Anchor
Books Doubleday 1973. ■
Chalfin R. N.: The Naturę of Interpretation. [W:] Aronson M. [.,
Scharfman M. A. (eds), Psychotherapy: the Analytic
Approach. Jason Aronson 1992.
Dobraczyński B.: Homo Psychologicus versus Homo Reli-giosus.
„Znal-" 771994.
Eagle M. N.: Rccent Developments in Psychoanalysis: a Critical
Evaluation. Harvard University Press 1984. Gilł M.; The
Analysis of the Transference. Journal of the
American Psychoanalyłical Associntion 27/1979. Ciovacchini
P. L.: Technical Problems in Treating Some Cha-
racterological Disorders: Countertransference Problems.
International Journal of Psychoanalytic Psydiotherapy 1/1972.
Giovacchini P. L.: Changing Perspectives in Psychoanalytic
Trentment. Issues in Ego Psychology vol. 14, 1991.
Greenberg J. R., Mitchell S. A.: Object Relation in Psychoana-
lytic Theory. Harvard University Press 1983.
Greenson R. R.: The Working Alliance and the Transference.
Psychoanalytic Quarterly vol. 34, 1965.
Greenson R. R.: The Techniaue and Practice of Psychoanalysis.
Vol. 1, International Universities Press 1967.
Gustafson J. P.: The Complex Secret of Brief Psychotherapy.
Norton 1986.
Hamilton N. G.: Self and Others: Object Relation Theory in
Practice. Jason Aronson 1988.
Hamilton N. G. A Critical Review of Object Relation Theory.
American Journal of Psychiatry vol. 12, 1989.
125
Hartmann H.: Ego Psychology and the Problem of Adaptation.
International Universities Press 1958.
Horner A. J.: Object Rclatious and the Devcloping Ego in The-rapy.
Jason Aronson 1984.
Horner A. J.: Tlie Primacy of Structure: Psychotherapy of Undcr-
lying Charactcr Pathology. Jason Aronson 1990.
Jackson H. (red.): Using Sclf Psychology in Psychotherapy. Jason
Aronson 1994.
Johnson S. M.: Cud ciężkiej pracy. Przemiana charakterolo-
giczna. Jacek Santorski & Co 1991.
Johnson S. M.: Humanizowanie narcystycznego stylu. Jacek
Santorski & Co 199Z
Johnson S. M.: Osobowość symbiotyczim i jej leczenie. Jacek
Santorski & Co 1993.
Johnson S. M.: Charactcr Stylcs. Norton 1994 (przekład polski:
Zysk i S-ka, Poznań 1995).
Kernberg O. F.: Psychodynamic Psychotherapy of Borderlinc Pa-
tients. Basic Books 1987.
Kohut H.: The Analysis of the Sclf. Internationa! Universities
Press 1971.
Kohut H.: Tlie Restoration of the Self. International Universi-ties
Press 1977.
Kohut H.: How docs Analysis Cure? International Universi-ties
Press 1984.
Kokoszka A., Drozdowski P. (red.): Wprowadzenie do psydw-
terapii AM Kraków 1993.
Lasky R.: Dynamics of Developinent and the Therapeutic Process.
Jason Aronson 1993.
Masterson }.: Countertransference and Psychotherapeutic Tech-
nique. Brunner & Mazel 1983.
Masterson J.: Tlie Real Self: A Dcvelopmenlal, Sclf and Object
Relation Approach. Brunner & Mazel 1985.
Moore B. E., Fine B. D. (red.): Psychoanalytical Tenns and
Concepts. The American Association and Yale Univerity
Press 1990.
Rowe C. E., Mac Isaac D. S.: Emphatic Attunement. The „Tech-
nique" of Psychoanalytic Self Psychology. Jason Aronson
1991.
Scharfman M. A.: The Therapeutic Relationship and the Role of
Transference. [W:] Aronson M. ]., Scharfman M. A. (red.),
Psychotherapy: the Psychoanalytic Approach. Jason Aronson
1992.
Sedlak V.: Wpływ lęku psychotycznego na psychoanalityczny
dialog. Referat wygłoszony na zjeździe Polskiego
Towarzystwa Psychoanalitycznego, 1994.
Sowa J.: Kulturowe założenia normalności w psychiatrii. PWN
1984.
Yontef G.: Assimilating Diagnostic and Psychoanalytic Per-
spective into Gestalt Therapy. Gesstalt Journal vol. 11, Spring
1988.
Wallerstein R.: Reconctruction and Mastery in Transference
Psychosis. Journal of American Psychoanalytical Association
vol. 15, 1967.
Winnicott D. W.: The Maturational Process and the Facilitating
Environment. Intenational Universities Press 1960.
Zetzel E. R.: Current Concepts of Transference. International
Journal of Psychoanalysis vol. 37, 1956.
REZONANS I DIALOG

JACEK SANTORSKI & CO

AGENCJA WYDAWNICZA