Μάθημα 8.

2 (β)

Ορική ή κρίσιμη γωνία – Ολική ανάκλαση

Τι ονομάζεται ορική γωνία;

Απάντηση

Ορική ή οριακή ή κρίσιμη γωνία p�c ονομάζουμε τη γωνία με την οποία πρέπει να προσπέσει μια

μονοχρωματική ακτίνα στην επιφάνεια διαχωρισμού δύο οπτικών μέσων, όταν η ακτίνα αυτή μεταβαίνει

από ένα οπτικά πυκνό σε ένα οπτικά αραιότερο μέσο (δηλαδή σε ένα υλικό στο οποίο το φως διαδίδεται

με μεγαλύτερη ταχύτητα), ώστε η διαθλώμενη ακτίνα (εξερχόμενη) να είναι παράλληλη προς την

επιφάνεια διαχωρισμού των δύο οπτικών μέσων.

Στο παρακάτω σχήμα, έχει σχεδιαστεί η πορεία της φωτεινής ακτίνας ΑΟ, η οποία μεταβαίνει

από ένα οπτικά πυκνό μέσο (π.χ. νερό) σε ένα οπτικά αραιότερο μέσο (π.χ. αέρα) και προσπίπτει στην

� . Η διαθλώμενη ακτίνα
επιφάνεια διαχωρισμού (ΜΝ) των δύο οπτικών μέσων, με γωνία ίση με την p c

είναι η ΟΓ.

Πώς υπολογίζουμε την ορική γωνία για ένα ζεύγος υλικών;

Απάντηση

hm (p�c ) n2
Εφαρμόζουμε το νόμο του Σνελ στο προηγούμενο σχήμα: = (1) Επειδή όμως
hmd n1

n
δ = 90ο και ημ90ο = 1, η σχέση (1) γίνεται: hm (p�c ) = 2 (2) Από την σχέση (2) υπολογίζεται
n1
η ορική γωνία για ένα ζεύγος υλικών, όπως για παράδειγμα για τα ζεύγη αέρας – νερό,

αέρας – γυαλί, γυαλί – νερό, κ.α.

1
 Πώς υπολογίζουμε την ορική γωνία για ένα υλικό, όταν μια

μονοχρωματική ακτίνα πηγαίνει από το υλικό στον αέρα;

Απάντηση

Επειδή ο δείκτης διάθλασης του αέρα είναι 1 ( n2 = 1), σύμφωνα με την σχέση (2), θα έχουμε:

1
hm (p�c ) = όπου n ο δείκτης διάθλασης του υλικού.
n

(*)
Σημείωση 1
� έχει μια συγκεκριμένη τιμή για ένα ζεύγος οπτικών μέσων και για μια
Η ορική γωνία p c

καθορισμένη μονοχρωματική φωτεινή ακτίνα. Για παράδειγμα η ορική γωνία για το ζεύγος αέρας – νερό

και για μια φωτεινή ακτίνα κίτρινου χρώματος είναι 48,50 ο Για το ζεύγος αέρας – γυαλί κυμαίνεται

από 25ο μέχρι 42ο, ανάλογα με το είδος του γυαλιού και για το ίδιο είδος φωτεινής ακτίνας. H ορική

γωνία για το ζεύγος αέρας – διαμάντι (και για μια φωτεινή ακτίνα κίτρινου χρώματος) είναι 24 ο.

Παράδειγμα 1
Στο παρακάτω σχήμα, φαίνεται η πορεία μιας ακτίνας φωτός που οδεύει από ένα οπτικά πυκνό

σε ένα οπτικά αραιότερο μέσο και η γωνία πρόσπτωσης είναι ίση με την ορική γωνία :

Σημείωση 2
Σύμφωνα με την αρχή της αντιστρεπτής πορείας του φωτός, αν μια μονοχρωματική ακτίνα

πηγαίνει από ένα αραιό σε ένα οπτικά πυκνότερο μέσο (διαθλαστικότερο) και η γωνία πρόσπτωσής της

είναι 90ο, η γωνία διάθλασης της ακτίνας θα είναι ίση με την ορική γωνία των δύο υλικών. Τούτο

φαίνεται στο επόμενο σχήμα:

2
 Τι είναι η ολική ανάκλαση;
Απάντηση

Γνωρίζουμε ότι, όταν μια λεπτή μονοχρωματική δέσμη φωτός μεταβαίνει από ένα οπτικά

πυκνό σε ένα οπτικά αραιότερο μέσο (στο οποίο διαδίδεται με μεγαλύτερη ταχύτητα), η διαθλώμενη

δέσμη απομακρύνεται από την κάθετη στη διαχωριστική επιφάνεια, στο σημείο πρόσπτωσης. Δηλαδή η

γωνία διάθλασης είναι μεγαλύτερη από τη γωνία πρόσπτωσης. Στην περίπτωση αυτή, αν η γωνία

πρόσπτωσης είναι μικρότερη από την ορική γωνία, ένα μέρος της φωτεινής δέσμης ανακλάται και ένα

άλλο μέρος της διαθλάται, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα :

Αν όμως η γωνία πρόσπτωσης p� είναι μεγαλύτερη από την ορική γωνία ( p� > p�c ), τότε όλη

η φωτεινή δέσμη ανακλάται και καμία φωτεινή ακτίνα δεν εξέρχεται από τη διαχωριστική επιφάνεια

των δύο οπτικών μέσων. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται ολική ανάκλαση του φωτός και φαίνεται στο

επόμενο σχήμα:

Μπορούμε τώρα να δώσουμε τον επόμενο ορισμό:

Ολική ανάκλαση του φωτός, ονομάζουμε το φαινόμενο κατά το οποίο, όταν μια λεπτή

φωτεινή δέσμη προσπίπτει πάνω στη διαχωριστική επιφάνεια δύο οπτικών μέσων μεταβαίνοντας

από το οπτικά πυκνό στο οπτικά αραιότερο μέσο και με γωνία πρόσπτωσης μεγαλύτερη από την

ορική γωνία, τότε ολόκληρη η φωτεινή δέσμη ανακλάται στη διαχωριστική επιφάνεια και δεν

εξέρχεται από αυτή.

Στο σχήμα που ακολουθεί, φαίνονται οι πορείες 4 φωτεινών ακτίνων οι οποίες ξεκινούν από

το ίδιο φωτεινό σημείο Μ και προσπίπτουν στη διαχωριστική επιφάνεια ΚΛ δύο διαφορετικών οπτικών

μέσων, με διαφορετικές γωνίες πρόσπτωσης :

3
  Η ακτίνα (1) προσπίπτει κάθετα στη διαχωριστική επιφάνεια και συνεχίζει την πορεία της

στο άλλο οπτικό μέσο, χωρίς να εκτραπεί (η γωνία διάθλασης είναι 90 ο.

 Η ακτίνα (2) προσπίπτει στη διαχωριστική επιφάνεια με γωνία pˆ μικρότερη της ορικής

γωνίας p�c ( pˆ < p�c ), διαθλάται και ακολούθως συνεχίζει την ευθύγραμμη πορεία της στο

άλλο οπτικό μέσο. Στην περίπτωση αυτή, η γωνία διάθλασης είναι μεγαλύτερη της γωνίας

πρόσπτωσης (δηλ. η διαθλώμενη ακτίνα απομακρύνεται από την κάθετη).

 Η ακτίνα (3) που προσπίπτει στη διαχωριστική επιφάνεια με γωνία pˆ ίση με την ορική

γωνία p�c ( pˆ = p�c ), διαθλάται και η γωνία διάθλασης είναι 90 ο. Ακολούθως, συνεχίζει

την ευθύγραμμη πορεία της στο άλλο οπτικό μέσο σε διεύθυνση παράλληλη της

διαχωριστικής επιφάνειας.

 Η ακτίνα (4) προσπίπτει στη διαχωριστική επιφάνεια με γωνία pˆ μεγαλύτερη της ορικής

γωνίας p�c ( pˆ > p�c ) και ανακλάται σύμφωνα με τους νόμους της ανάκλασης. Ακολούθως,

συνεχίζει την ευθύγραμμη πορεία της, αλλά στο ίδιο οπτικό μέσο.

Σημείωση 3
Σύμφωνα με τα προαναφερόμενα, για να συμβεί το φαινόμενο της ολικής ανάκλασης, θα πρέπει

να συνυπάρχουν ταυτόχρονα οι εξής προϋποθέσεις:

α) Το φως να διαδίδεται από ένα οπτικά πυκνό σε ένα οπτικά αραιότερο μέσο. Δηλαδή, να

διαδίδεται από ένα οπτικό μέσο σε ένα άλλο, στο οποίο η ταχύτητα του φωτός είναι μεγαλύτερη.

β) Η γωνία πρόσπτωσης να είναι μεγαλύτερη της ορικής γωνίας.

4
 Πειραματική επιβεβαίωση του φαινομένου της ολικής ανάκλασης.
Σε ένα γυάλινο δοχείο που περιέχει νερό, τοποθετούμε μια συσκευή η οποία δημιουργεί

φωτεινές δέσμες διαφόρων διευθύνσεων:

Παρατηρούμε ότι σε ορισμένες φωτεινές δέσμες (όπως η ΟΑ και η ΟΑ΄) ένα μέρος τους

διαθλάται και εξέρχεται στον αέρα και ένα μέρος τους ανακλάται και επιστρέφει στο νερό. Ορισμένες

όμως φωτεινές δέσμες (όπως η ΟΔ και η ΟΔ΄), οι οποίες προσπίπτουν με γωνία μεγαλύτερη της

ορικής, στη διαχωριστική επιφάνεια, ανακλώνται ολικά και επιστρέφουν στο νερό.

Στα επόμενα σχήματα, παρουσιάζονται φωτογραφίες του πειράματος που μόλις περιγράψαμε.

Τι είναι ο αντικατοπτρισμός και πως εξηγείται.

Απάντηση

Συχνά τις πολύ ζεστές καλοκαιρινές ημέρες, καθώς ταξιδεύουμε με το αυτοκίνητο σε έναν

ασφαλτοστρωμένο δρόμο, από μακριά η άσφαλτος μας φαίνεται βρεγμένη, όπως φαίνεται στο σχήμα

που ακολουθεί:

5
Όταν όμως πλησιάσουμε κοντά, βλέπουμε ότι δεν υπάρχει σταγόνα νερού! Στην πραγματικότητα, όπως

εξηγούμε παρακάτω, στην άσφαλτο «καθρεφτιζόταν» ο ουρανός. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται

αντικατοπτρισμός και οφείλεται στην ολική ανάκλαση του φωτός.

Όταν η θερμοκρασία του περιβάλλοντος είναι υψηλή (ζεστή μέρα), η θερμοκρασία της

ασφάλτου αυξάνεται και τα στρώματα του αέρα που βρίσκονται σε επαφή μ’ αυτή, έχουν μεγαλύτερη

θερμοκρασία από τα στρώματα του αέρα που βρίσκονται ψηλότερα από το έδαφος. Έτσι, ο αέρας που

βρίσκεται κοντά στο έδαφος είναι πολύ ζεστότερος και αραιότερος από τον αέρα που είναι πάνω από

αυτόν. Όμως, όσο μεγαλύτερη είναι η θερμοκρασία του αέρα τόσο αραιότερος είναι και τόσο μεγαλύτερη

είναι η ταχύτητα του φωτός σ’ αυτόν. Επομένως, ο θερμός αέρας έχει μικρότερο δείκτη διάθλασης από

τον ψυχρό αέρα. Καθώς οι ακτίνες του φωτός «κατεβαίνουν» προς την άσφαλτο και πάνε να περάσουν

από πυκνότερο σε αραιότερο υλικό, παθαίνουν ολική ανάκλαση και φτάνουν στα μάτια μας χωρίς να

ακουμπήσουν το έδαφος, όπως φαίνεται στο επόμενο σχήμα:

Δηλαδή στα μάτια μας φτάνει φως απευθείας από «τον ουρανό» και όχι φως που ανακλάστηκε στον

δρόμο. Αυτό το φως είναι πολύ λαμπερό και κάνει τον δρόμο να φαίνεται από μακριά βρεγμένος (ή σαν

καθρέφτης, σαν κάτοπτρο, απ’ όπου και η λέξη αντικατοπτρισμός).

Το φαινόμενο του αντικατοπτρισμού είναι πολύ πιο συχνό στην έρημο, λόγω της πολύ μεγάλης

θερμοκρασίας του εδάφους και του αέρα που βρίσκεται χαμηλά. Καταλαβαίνεις λοιπόν τι είναι οι

«λίμνες» που βλέπουν από μακριά οι διψασμένοι ταξιδιώτες της ερήμου: είδωλα λαμπερού ουρανού.

Μερικά φαινόμενα που οφείλονται στον αντικατοπτρισμό.

α) Στις έρημους, τα στρώματα του αέρα που βρίσκονται κοντά στο έδαφος είναι θερμότερα και

επομένως οπτικά αραιότερα από τα υπερκείμενα στρώματα του ατμοσφαιρικού αέρα τα οποία είναι

ψυχρότερα και οπτικά πυκνότερα. Έτσι μια ακτίνα φωτός που ξεκινά από ένα ψηλό σημείο (π.χ. την

κορυφή ενός φοίνικα) , διαθλάται συνεχώς και η γωνία πρόσπτωσης αυξάνεται βαθμιαία, μέχρις ότου

6
γίνει μεγαλύτερη της ορικής γωνίας, οπότε η φωτεινή ακτίνα υφίσταται ολική ανάκλαση. Αποτέλεσμα

τούτου είναι, ο παρατηρητής να βλέπει το αντικείμενο (θυμίζουμε ότι το μάτι μας βλέπει πάντοτε σε

ευθεία γραμμή) στην πραγματική του θέση, αλλά αντεστραμμένο, σαν να υπάρχει ένας επίπεδος

καθρέφτης μεταξύ του αντικειμένου και του παρατηρητή (σχ. 12). Οι απατηλές αυτές εικόνες λέγονται

fata morgana και οφείλονται στο φαινόμενο του αντικατοπτρισμού.

β) Ένας παρατηρητής που βρίσκεται σε ένα ψηλό σημείο μιας βραχώδους ακτής και παρατηρεί

στο ανοικτό πέλαγος, θα βλέπει ένα πλοίο που προσεγγίζει την ακτή, να βρίσκεται πάνω από τον

ορίζοντά του. Τούτο συμβαίνει διότι τα στρώματα του αέρα που βρίσκονται πάνω από τη θάλασσα, είναι

ψυχρότερα και επομένως οπτικά πυκνότερα από τα υπερκείμενα στρώματα αέρα. Έτσι μια ακτίνα φωτός

που ξεκινά από το πλοίο, θα διαθλάται συνεχώς και η γωνία πρόσπτωσης θα αυξάνεται βαθμιαία,

μέχρις ότου γίνει μεγαλύτερη της ορικής γωνίας, οπότε η φωτεινή αυτή ακτίνα παθαίνει ολική

ανάκλαση. Αποτέλεσμα τούτου είναι, ο παρατηρητής να βλέπει το πλοίο να βρίσκεται πάνω από τον

ορίζοντα.

7
 (*)
ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΚΤΕΝΕΣΤΕΡΗ ΜΕΛΕΤΗ

α) Τι βλέπει ένα δύτης που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας;

β) Οι έγχρωμοι πίδακες

Κοντά στον πυθμένα ενός μεταλλικού δοχείου που είναι γεμάτο με νερό, υπάρχει μια οπή από

την οποία το νερό μπορεί να χύνεται έξω από το δοχείο. Απέναντι από την οπή υπάρχει ένα μηχανισμός

(π.χ. ένας φακός που έχει μπροστά του έναν συγκλίνοντα φακό) που στέλνει μια συγκλίνουσα δέσμη

φωτός στην οπή (σχ.12).

Η φωτεινή δέσμη εισχωρεί μέσα στη στενή φλέβα του νερού που ρέει έξω από το δοχείο,

συναντά τις διαχωριστικές του επιφάνειες υπό γωνίες μεγαλύτερες της ορικής γωνίας, με αποτέλεσμα

να παθαίνει πολλαπλές ολικές ανακλάσεις και έτσι η υγρή φλέβα φαίνεται έντονα φωτεινή. Το

φαινόμενο αυτό γίνεται πιο εντυπωσιακό αν η αρχική συγκλίνουσα φωτεινή δέσμη περάσει μέσα από

έγχρωμες γυάλινες πλάκες, οπότε η υγρή φλέβα γίνεται έγχρωμη.

β) Οι οπτικές ίνες

Η οπτική ίνα είναι ένα πολύ λεπτό διαφανές νήμα μέσα στο οποίο το φως διαδίδεται με

διαδοχικές ολικές ανακλάσεις

Κάθε οπτική ίνα αποτελείται από δύο ομόκεντρα τμήματα από διαφορετικό είδος γυαλί. Στο εσωτερικό

τμήμα το φως διαδίδεται αργότερα από όσο διαδίδεται στο εξωτερικό.

8
 Έτσι κάθε φορά που το φως κατευθύνεται από το εσωτερικό προς το εξωτερικό, παθαίνει ολική

ανάκλαση στη διαχωριστική επιφάνεια και παραμένει στο εσωτερικό τμήμα γυαλιού. Οι οπτικές ίνες

χρησιμοποιούνται στην ιατρική και στις τηλεπικοινωνίες,