Μάθημα 8.

1 (α)

Η διάθλαση του φωτός

Τι ονομάζουμε οπτικό μέσο;

Απάντηση

Οπτικό μέσο ονομάζουμε κάθε διαφανές ισότροπο και ομογενές υλικό ή το κενό, μέσα στο

οποίο διαδίδεται το φως χωρίς να απορροφάται από το υλικό.

Ισότροπο ονομάζεται ένα υλικό στο οποίο μια ιδιότητά του έχει την ίδια τιμή σε όλες τις

κατευθύνσεις μέσα στη μάζα του.

Τι ονομάζουμε διαχωριστική επιφάνεια δύο οπτικών μέσων;

Απάντηση

Τη νοητή επιφάνεια η οποία θεωρούμε ότι διαχωρίζει δύο οπτικά μέσα, στο καθένα από τα

οποία το φως διαδίδεται με διαφορετική ταχύτητα, ονομάζουμε διαχωριστική επιφάνεια (ή διαθλαστική

ή ορική επιφάνεια) των δύο οπτικών μέσων.

Τι ονομάζεται διάθλαση του φωτός;

Απάντηση

Διάθλαση του φωτός ονομάζεται το φαινόμενο της μεταβολής της διεύθυνσης διάδοσης μιας

φωτεινής ακτίνας (ή δέσμης), όταν αυτή διέρχεται πλάγια, από ένα διαφανές μέσο σε ένα άλλο, στο

οποίο το φως διαδίδεται με διαφορετική ταχύτητα.

Όταν μια φωτεινή δέσμη προσπίπτει πλάγια στην επιφάνεια διαχωρισμού δύο διαφανών

υλικών, ένα μικρό μέρος της ανακλάται και το υπόλοιπο διαθλάται. Διάθλαση συμβαίνει μόνο όταν η

γωνία πρόσπτωσης είναι μη μηδενική.

1
Στα παρακάτω σχήματα φαίνεται η πειραματική επίδειξη της διάθλασης του φωτός:

Πού οφείλεται η διάθλαση του φωτός;

Απάντηση

Η διάθλαση του φωτός οφείλεται στο γεγονός ότι η ταχύτητα του φωτός είναι διαφορετική σε

διαφορετικά διαφανή υλικά (οπτικά μέσα). Μάλιστα όσο μεγαλύτερη είναι η μεταβολή της ταχύτητας του

φωτός κατά τη διέλευσή του από το ένα υλικό στο άλλο, τόσο εντονότερη είναι η διάθλαση που

υφίσταται.

(*)
Πώς εξηγείται αυτή η συμπεριφορά του φωτός;
Απάντηση

Το φως, όταν μεταβαίνει από ένα υλικό σε ένα άλλο, στο οποίο τρέχει με διαφορετική

ταχύτητα, συμπεριφέρεται διαφορετικά από τα συνήθη σώματα. Η συμπεριφορά του είναι διαφορετική

από εκείνη που συναντούμε στη καθημερινή εμπειρία μας. Ενώ στον αέρα τρέχει με ταχύτητα μέτρου

3. 108 m/s, μόλις εισέλθει σε ένα κομμάτι γυαλιού, τρέχει με ταχύτητα μέτρου 2. 10 8 m/s περίπου.

Κατόπιν, μόλις εξέλθει από το γυαλί στον αέρα, επανακτά την προηγούμενη ταχύτητά του και τρέχει με

ταχύτητα μέτρου 3. 108 m/s.

Η συμπεριφορά αυτή του φωτός είναι εντελώς διαφορετική από τη συμπεριφορά μιας σφαίρας,

που κινούμενη στον αέρα, μπαίνει σ’ ένα κομμάτι ξύλο και κατόπιν εξέρχεται ξανά στον αέρα. Στην

περίπτωση αυτή, η ταχύτητα της σφαίρας μειώνεται όταν εισχωρεί μέσα στο ξύλο, γιατί ένα μέρος της

αρχικής της ενέργειας δαπανάται για να σπάσουν οι ίνες του ξύλου. Όταν η σφαίρα εξέλθει από το ξύλο

και κινείται ξανά στον αέρα, η ταχύτητά της θα είναι μικρότερη από την αρχική ταχύτητα που είχε πριν

εισέλθει στο ξύλο.

2
 Η σύγχρονη φυσική εξηγεί με πληρότητα τη συμπεριφορά αυτή του φωτός. Μια εκλαϊκευμένη

ερμηνεία είναι η εξής: Ας φανταστούμε μια ακτίνα φωτός που μπαίνει από τον αέρα σε ένα κομμάτι

γυαλί, όπως φαίνεται στο επόμενο σχήμα:

Μόλις το φως εισέλθει από τον αέρα μέσα στο γυαλί, προσπίπτει πάνω σε ένα ηλεκτρόνιο που είναι

δέσμιο σε ένα τυχαίο άτομο του γυαλιού, έστω το Α. Το ηλεκτρόνιο απορροφά την ενέργεια που

μεταφέρει το φως και αρχίζει να ταλαντώνεται έντονα. Το ταλαντούμενο ηλεκτρόνιο συμπεριφέρεται

σαν κεραία και εκπέμπει το φως προς ένα γειτονικό του ηλεκτρόνιο που είναι δέσμιο ενός άλλου ατόμου

του γυαλιού, έστω του ατόμου Β. Το ηλεκτρόνιο του ατόμου Β απορροφά το φως και το επανεκπέμπει

σε ένα γειτονικό ηλεκτρόνιο ενός άλλου ατόμου. Η όλη αυτή διαδικασία θυμίζει σκυταλοδρομία. Το φως

μεταδίδεται από το ένα ηλεκτρόνιο στο άλλο με ταχύτητα 3. 10 8 m/s (ταχύτητα του φωτός στον αέρα),

αλλά η διαδικασία απορρόφησης και εκπομπής χρειάζεται κάποιο πεπερασμένο χρόνο. Έτσι, για να

διέλθει το φως μέσα από το γυαλί χρειάζεται περισσότερο χρόνο και επομένως η ταχύτητα διάδοσής

του μέσα στο γυαλί ελαττώνεται. Μόλις το φως εξέλθει από το γυαλί, παύει η διαδικασία απορρόφησης –

εκπομπής και το φως επανακτά την αρχική του ταχύτητα.

Πότε ένα υλικό 2 ονομάζεται οπτικά πυκνότερο ενός άλλου υλικού 1;

Απάντηση

Ένα διαφανές υλικό 2 ονομάζεται οπτικά πυκνότερο (ή διαθλαστικότερο) ενός άλλου

διαφανούς υλικού 1, αν η ταχύτητα του φωτός στο 2 είναι μικρότερη από την ταχύτητα του φωτός στο

1. Δηλαδή έχουμε την ισοδυναμία: Το 2 είναι οπτικά πυκνότερο του 1 : c2 < c1

Πότε ένα υλικό 1 ονομάζεται οπτικά αραιότερο ενός άλλου υλικού 2;

Απάντηση

Ένα διαφανές υλικό 1 ονομάζεται οπτικά αραιότερο ενός άλλου διαφανούς υλικού 2, αν η

ταχύτητα του φωτός στο 1 είναι μεγαλύτερη από την ταχύτητα του φωτός στο 2. Δηλαδή έχουμε την

ισοδυναμία: Το 1 είναι οπτικά αραιότερο του 2 : c1 > c2

Τι ονομάζουμε γωνία πρόσπτωσης και τι γωνία διάθλασης;

Απάντηση

Θεωρούμε τη φωτεινή ακτίνα ΑΟ που προσπίπτει στο σημείο Ο της διαχωριστικής επιφάνειας

δύο οπτικών μέσων. Φέρουμε την κάθετη ΚΚ΄ στη διαχωριστική επιφάνεια, στο σημείο Ο. Τότε:

3
 σχ. 1


Γωνία πρόσπτωσης  , ονομάζουμε τη γωνία που σχηματίζεται από την προσπίπτουσα ακτίνα

ΑΟ και την κάθετη ΚΚ΄ στη διαχωριστική επιφάνεια των δύο οπτικών μέσων, στο σημείο πρόσπτωσης

Ο. Προφανώς 0ο  α 
90ο .

Γωνία διάθλασης  , ονομάζουμε τη γωνία που σχηματίζεται από τη διαθλώμενη ακτίνα ΟΓ

του φωτός και την κάθετη ΚΚ΄ στη διαχωριστική επιφάνεια των δύο οπτικών μέσων, στο σημείο

πρόσπτωσης Ο. Προφανώς 0ο  δ  90ο .

Στο σχήμα (1), η ακτίνα ΑΟ είναι η προσπίπτουσα ακτίνα, ενώ η ακτίνα ΑΓ είναι η διαθλώμενη

ακτίνα.

Να διατυπώσετε τους νόμους της διάθλασης του φωτός.

Απάντηση

Κατά τη διάθλαση του φωτός ισχύουν οι παρακάτω δύο νόμοι:

1ος νόμος

Η προσπίπτουσα ακτίνα, η διαθλώμενη ακτίνα και η ευθεία που περνά από το σημείο

πρόσπτωσης και είναι κάθετη στην επιφάνεια επαφής των δύο υλικών, βρίσκονται στο ίδιο

επίπεδο. Τούτο φαίνεται στο επόμενο σχήμα 2.

σχ. 2

2ος νόμος

α) Όταν το φως διέρχεται από ένα οπτικά αραιότερο διαφανές μέσο 1 σε ένα οπτικά
 
πυκνότερο μέσο 2, τότε η γωνία διάθλασης  είναι μικρότερη από τη γωνία πρόσπτωσης  .

4
 σχ. 3
 
Δηλαδή, αν υ2 < υ1 τότε  <  . Λέμε τότε ότι η διαθλώμενη πλησιάζει την κάθετη.

β) Όταν το φως διέρχεται από ένα οπτικά πυκνότερο διαφανές μέσο 1 σε ένα οπτικά
 
αραιότερο μέσο 2, τότε η γωνία διάθλασης  είναι μεγαλύτερη από τη γωνία πρόσπτωσης  .

σχ. 4

 
Δηλαδή, αν υ2 > υ1 τότε  > . Λέμε τότε ότι η διαθλώμενη απομακρύνεται από την κάθετη .

Σημαντική παρατήρηση.
Όταν η προσπίπτουσα ακτίνα είναι κάθετη στη διαχωριστική επιφάνεια των δύο διαφανών

μέσων, η διαθλώμενη ακτίνα είναι επίσης κάθετη στη διαχωριστική επιφάνεια.

Δηλαδή, όταν μια δέσμη φωτός προσπίπτει κάθετα στη διαχωριστική επιφάνεια δύο διαφανών

μέσων, δεν διαθλάται (δεν εκτρέπεται) και συνεχίζει την ευθύγραμμη πορεία της στο άλλο οπτικό

μέσο. Το γεγονός τούτο συμφωνεί με την αρχή του ελάχιστου χρόνου του Φερμά. Το μέρος της

φωτεινής δέσμης που ανακλάται, θα επιστρέφει ακολουθώντας την ίδια πορεία με την προσπίπτουσα

δέσμη. Η φωτεινή ακτίνα δεν εκτρέπεται αλλά η ταχύτητα του φωτός μεταβάλλεται μόλις εισέλθει

στο άλλο διαφανές υλικό.

5
 σχ .5

Παράδειγμα 1
Να σχεδιάσετε την πορεία της μονοχρωματικής φωτεινής ακτίνας που πηγαίνει από ένα

οπτικά αραιό (π.χ. αέρα) σε ένα οπτικά πυκνότερο μέσο (π.χ. νερό ή γυαλί), στα παρακάτω σχήματα:

(α) (β)

Απάντηση

(α) (β

Παρατηρούμε ότι η διαθλώμενη πλησιάζει την κάθετη.

Παράδειγμα 2
Να σχεδιάσετε την πορεία της μονοχρωματικής φωτεινής ακτίνας που πηγαίνει από ένα

οπτικά πυκνό (π.χ. νερό ή γυαλί)) σε ένα οπτικά αραιότερο μέσο (π.χ. αέρα), στα παρακάτω σχήματα:

(α) (β)

6
 Απάντηση

(α) (β)

Παρατηρούμε ότι η διαθλώμενη απομακρύνεται από την κάθετη.

Ισχύει η αρχή της αντιστρεπτής πορείας του φωτός, κατά τη διάθλασή

του;
Απάντηση

Αποδεικνύεται ότι στη διάθλαση, ισχύει η αρχή της αντιστρεπτής πορείας του φωτός ή αρχή

της αντίστροφης πορείας του φωτός.

Σύμφωνα με αυτή, αν το φως διατρέχει ένα ορισμένο δρόμο διαδιδόμενο κατά μια

κατεύθυνση, θα διατρέξει τον ίδιο ακριβώς δρόμο, αν διαδοθεί κατά την αντίθετη κατεύθυνση.

Στο σχήμα που ακολουθεί, φαίνεται η πορεία ΑΟΓ που ακολουθεί μια μονοχρωματική φωτεινή

ακτίνα όταν διαδίδεται από τον αέρα στο γυαλί:

Σύμφωνα με την αρχή της αντιστρεπτής πορείας του φωτός, η πορεία που θα ακολουθήσει η

φωτεινή ακτίνα αν διαδοθεί από το γυαλί στον αέρα, θα είναι η ίδια ακριβώς, με τη διαφορά ότι η αρχικά

διαθλώμενη ακτίνα ΟΓ θα είναι τώρα η προσπίπτουσα ακτίνα. Δηλαδή θα ακολουθήσει τη διαδρομή

ΓΟΑ:

7
 (*)
Τι ονομάζεται γωνία εκτροπής μιας φωτεινής ακτίνας η οποία

διαθλάται;
Απάντηση

Γωνία εκτροπής ε, μιας φωτεινής ακτίνας ΑΟ η οποία διαθλάται, ονομάζουμε τη γωνία που

σχηματίζεται από την προέκταση ΟΑ΄ της προσπίπτουσας και τη διαθλώμενη ακτίνα ΟΓ.

 Η γωνία εκτροπής ε , όταν μια φωτεινή ακτίνα μεταβαίνει από ένα οπτικά αραιό σε ένα οπτικά

πυκνότερο μέσο, φαίνεται στο παρακάτω σχήμα:

Από το σχήμα παρατηρούμε ότι: �

AOK = �
A΄ OK΄ (ως κατακορυφήν) ή ˆ = eˆ + ˆ ή eˆ = ˆ - ˆ

 Η γωνία εκτροπής ε, όταν μια φωτεινή ακτίνα μεταβαίνει από ένα οπτικά πυκνό σε ένα οπτικά

αραιότερο μέσο, φαίνεται στο παρακάτω σχήμα:

Από το σχήμα φαίνεται ότι: eˆ = ˆ - ̂

(*)
Πώς μεταβάλλεται η γωνία διάθλασης, όταν αυξάνεται η γωνία

πρόσπτωσης;
Απάντηση

Κατά τη διάθλαση μιας φωτεινής ακτίνας, όταν αυξάνεται η γωνία πρόσπτωσης π,

αυξάνεται και η γωνία διάθλασης δ.

Στο σχήμα που ακολουθεί φαίνονται οι πορείες των φωτεινών ακτίνων (1) και (2) πριν και

μετά τη διάθλασή τους:

8
Στο σχήμα παρατηρούμε ότι, όταν ˆ 2 > ˆ1 ισχύει ˆ2 > ˆ1 .

(*)
Η σχέση μεταξύ της μεταβολής της ταχύτητας του φωτός και της

γωνίας εκτροπής;
Απάντηση

Έχουμε ήδη αναφέρει ότι η διάθλαση του φωτός οφείλεται στο γεγονός ότι το φως διαδίδεται

με διαφορετική ταχύτητα σε δύο διαφανή υλικά. Μάλιστα, η ταχύτητα του φωτός σε ένα οποιοδήποτε

διαφανές υλικό, είναι μικρότερη της ταχύτητας του φωτός στο κενό, η τιμή της οποίας αποτελεί μια

φυσική σταθερά και η οποία είναι το ανώτερο όριο ταχύτητας που έχει παρατηρηθεί μέχρι σήμερα στη

φύση. Πειραματικά έχει διαπιστωθεί ότι:

Όσο μεγαλύτερη είναι η μεταβολή της ταχύτητας του φωτός όταν μεταβαίνει από ένα οπτικό

μέσο σε ένα άλλο, τόσο εντονότερη είναι η διάθλαση που υφίσταται η φωτεινή ακτίνα που διαθλάται.

Είναι γνωστό ότι το φως διαδίδεται στο νερό με μεγαλύτερη ταχύτητα (2,26. 10 8 m/s), από την

ταχύτητα με την οποία διαδίδεται στο γυαλί (2. 108 m/s).

Όταν το φως περνά από τον αέρα στο γυαλί, η ταχύτητά του μειώνεται κατά: 3. 10 8 m/s - 2.

108 m/s = 108 m/s.

Όταν το φως περνά από τον αέρα στο νερό, η ταχύτητά του μειώνεται κατά:

3. 108 m/s – 2,26. 108 m/s = 0,74. 108 m/s.

Παρατηρούμε ότι, η μεταβολή της ταχύτητας του φωτός είναι μεγαλύτερη όταν περνά από τον

αέρα στο γυαλί. Επομένως η διάθλαση της φωτεινής ακτίνας θα είναι εντονότερη όταν το φως περνά

από τον αέρα στο γυαλί. Τούτο φαίνεται στα επόμενα σχήματα:

9
 Στα προηγούμενα σχήματα παρατηρούμε ότι η εκτροπή της φωτεινής ακτίνας είναι μεγαλύτερη

(για την ίδια γωνία πρόσπτωσης) όταν περνά από τον αέρα στο γυαλί, από όταν περνά από τον αέρα στο

νερό. Το συμπέρασμα αυτό είναι γενικότερο: Όσο μεγαλύτερη είναι η μεταβολή της ταχύτητας του

φωτός όταν μεταβαίνει από ένα οπτικό μέσο σε ένα άλλο, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η εκτροπή της

φωτεινής δέσμης η οποία διαθλάται.

10