Μάθημα 3.

5 (δ)

Να ερμηνεύσετε το φαινόμενο της ανάκλασης, στηριζόμενοι στην

αρχή του ελάχιστου χρόνου.
Στην ανάκλαση το φως συνεχίζει να διαδίδεται στο ίδιο υλικό (ταχύτητα
σταθερή). Έτσι ο ελάχιστος χρόνος συμπίπτει με το ελάχιστο μήκος διαδρομής.
Στο παρακάτω σχήμα φαίνεται μία ακτίνα που, αφού ανακλαστεί σε ένα
καθρέφτη φτάνει στο μάτι του παρατηρητή. Από όλες τις πιθανές διαδρομές η έντονη
γραμμή είναι αυτή με το μικρότερο μήκος. Αυτή όμως η διαδρομή δίνει ότι η γωνία
πρόσπτωσης είναι ίση με τη γωνία ανάκλασης

(*)
Μια εκτενέστερη ανάλυση
Η ανάκλαση μπορεί να γίνει κατανοητή με βάση την αρχή του ελάχιστου
χρόνου. Ας εξετάσουμε την παρακάτω περίπτωση. Στην εικόνα (α), βλέπουμε δύο
σημεία Α και Β και κάτω από αυτά είναι ένα συνηθισμένο επίπεδο κάτοπτρο.
Πώς μπορούμε να πάμε από το Α στο Β στον μικρότερο δυνατό χρόνο; Η
απάντηση είναι πολύ απλή: Θα πάμε κατευθείαν από το Α στο Β!
Αν, όμως, επιβάλουμε την συνθήκη ότι το φως θα πρέπει να προσπέσει στο
κάτοπτρο καθώς πηγαίνει από το Α στο Β στον μικρότερο χρόνο, τότε η απάντηση
δεν θα είναι τόσο εύκολη. Ένας τρόπος θα ήταν να πάει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα
στο κάτοπτρο και εν συνεχεία στο Β, όπως δείχνουν οι συνεχείς γραμμές της εικόνας
(β). Με τον τρόπο αυτό έχουμε την μικρότερη δυνατή διαδρομή από το Α στο
κάτοπτρο, αλλά πολύ μεγάλη διαδρομή από το κάτοπτρο μέχρι το Β.
Αν αντί γι’ αυτή την διαδρομή πάρουμε ένα σημείο πιο δεξιά στο κάτοπτρο,
αυξάνουμε κάπως την πρώτη απόσταση, αλλά μειώνουμε σημαντικά την δεύτερη, και
έτσι το ολικό μήκος της διαδρομής που φαίνεται με τις διακεκομμένες γραμμές και

103
επομένως και ο χρόνος μετάβασης, είναι μικρότερος. Πώς μπορούμε να βρούμε το
ακριβές σημείο στο κάτοπτρο για το οποίο είναι ο μικρότερος; Μπορούμε να το
βρούμε πολύ απλά με ένα γεωμετρικό τέχνασμα.

(α) (β) (γ)

Σχεδιάζουμε στην «αντίθετη» πλευρά του κατόπτρου (δηλαδή «μέσα» σε

αυτό) ένα φανταστικό σημείο, Β΄, το οποίο βρίσκεται στην κάθετη ευθεία από το Β
προς το κάτοπτρο και απέχει από το κάτοπτρο όσο και το Β (εικόνα γ). Τώρα είναι
πολύ απλό να προσδιορίσουμε τη συντομότερη διαδρομή μεταξύ του Α και του
φανταστικού σημείου Β΄: είναι η ευθεία γραμμή ΑΒ΄. Η ευθεία αυτή τέμνει το
κάτοπτρο σε ένα σημείο Γ, που είναι ακριβώς το σημείο ανάκλασης για την
συντομότερη διαδρομή, και επομένως για την διαδρομή ελάχιστου χρόνου για να
μεταβεί το φως από το Α στο Β ανακλώμενο στο κάτοπτρο. Όπως μπορούμε να
αντιληφθούμε με απλή εποπτεία, η απόσταση από το Γ στο Β ισούται με την
απόσταση από το Γ στο Β΄. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το μήκος της διαδρομής από το Α
στο Β΄ διαμέσου του Γ ισούται με το μήκος της διαδρομής από το Α στο Β με
ανάκλαση στο Γ.
Με πιο προσεκτική παρατήρηση και με την βοήθεια στοιχειώδους γεωμετρίας,
βλέπουμε ότι η γωνία πρόσπτωσης του φωτός από το Α στο Γ ισούται με την γωνία
ανάκλασης από το Γ στο Β. Αυτός είναι ο νόμος της ανάκλασης και ισχύει για
οποιαδήποτε γωνία πρόσπτωσης(εικόνα 28.5):

(Από τις σελ. 537 και 538 του βιβλίο του Paul G. Hewitt: «Οι έννοιες ενός Φυσικής». Πανεπιστημιακές
εκδόσεις Κρήτης. Μετάφραση: Ε. Σηφάκη – Γ. Παπαδόγγονας. Ηράκλειο 2004).

104
 Σημείωση 1
Γνωρίζουμε ότι, όταν το φως διαδίδεται μέσα στο ίδιο ομογενές μέσο η ταχύτητά του
παραμένει σταθερή. Σύμφωνα με την αρχή του Φερμά, η διαδρομή που θα
ακολουθήσει το φως θα είναι τέτοια, ώστε ο χρόνος μετάβασής του από ένα σημείο
του μέσου σε ένα άλλο να είναι ο ελάχιστος. Επειδή η ταχύτητά του όμως είναι
σταθερή, η διαδρομή αυτή θα είναι ευθύγραμμη.

Να ερμηνεύσετε το φαινόμενο της διάθλασης, στηριζόμενοι στην

αρχή του ελάχιστου χρόνου.
Κατά τη διάδοση του φωτός από ένα υλικό σε άλλο, το φως πρέπει να
ακολουθήσει διαδρομή για την οποία απαιτείται ελάχιστος χρόνος. Επομένως πρέπει να
διανύσει μεγαλύτερη διαδρομή στο υλικό που έχει μεγαλύτερη ταχύτητα και
μικρότερη διαδρομή σε αυτό που έχει μικρότερη ταχύτητα.
Έτσι το φως ακολουθεί τεθλασμένη πορεία ώστε να φθάσει στον προορισμό
του στο λιγότερο δυνατό χρόνο. Στο σχήμα, ο χρόνος που απαιτείται για την
τεθλασμένη διαδρομή (1) είναι μικρότερος από αυτόν που απαιτείται για τη διαδρομή
(2).

(*)
Μηχανικά «μοντέλα» για την εξήγηση του φαινομένου της
διάθλασης του φωτός.
Όπως έχετε δει, το φως εκτρέπεται, καθώς περνά πλάγια από ένα μέσο σε
κάποιο άλλο. Για να βρούμε την αιτία της εκτροπής, ας εξετάσουμε πώς λειτουργούν
στα παιδικά πατίνια το ζευγάρι των τροχών, οι οποίοι είναι ενωμένοι σε έναν άξονα.
Όταν οι τροχοί κυλήσουν από το λείο πεζοδρόμιο σε μια επιφάνεια με γρασίδι και
συναντήσουν το γρασίδι λοξά, θα εκτραπούν από την ευθύγραμμη πορεία τους. Η
κατεύθυνση της κίνησης των πατινιών σημειώνεται με τη διακεκομμένη γραμμή.
Όταν οι τροχοί συναντήσουν το γρασίδι, κυλούν με μικρότερη ταχύτητα εξαιτίας της

105
τριβής. Ο δεξιός τροχός επιβραδύνεται πρώτος, επειδή συναντά πρώτος το γρασίδι,
όταν ο αριστερός τροχός βρίσκεται ακόμη στο λείο πεζοδρόμιο. Ο αριστερός τροχός
κινείται ταχύτερα και τείνει να στρίψει γύρω από το κινούμενο με μικρότερη
ταχύτητα δεξιό τροχό. Διανύει μεγαλύτερη απόσταση στον ίδιο χρόνο από το δεξιό
τροχό που κινείται πάνω στο γρασίδι. Η δράση αυτή εκτρέπει την τροχιά των
πατινιών ως προς την «κάθετη». Με παρόμοιο τρόπο εκτρέπεται και ένα φωτεινό
κύμα.

Ένα άλλο παρόμοιο μοντέλο είναι αυτό με τη στρατιωτική μπάντα.

Φανταστείτε μία μπάντα στρατιωτών διατεταγμένους σε σειρές όπως φαίνεται στο
επόμενο σχήμα. Οι στρατιώτες κατευθύνονται από μια περιοχή με στεγνό έδαφος σε
μια λασπώδη περιοχή, κινούμενοι πλάγια στη διαχωριστική επιφάνεια των δύο
μέσων. Ο κάθε στρατιώτης με τη σειρά του κινείται πιο αργά, μόλις τα πόδια του
συναντήσουν το λασπωμένο έδαφος, αφού βουλιάζουν μέσα σε αυτό. Για να
διατηρηθούν οι σειρές των στρατιωτών και οι στρατιώτες σε σωστά διαστήματα
μεταξύ τους, θα πρέπει κάθε στρατιώτης να παρεκκλίνει της ευθύγραμμης πορείας
του, με αποτέλεσμα όλη η μπάντα να κινείται σε μια διαφορετική κατεύθυνση από
την αρχική.

(Από τη σελ. 162 του βιβλίου των Μυρτώ Πουαγκαρέ – Γιαννάκη Χατζηκωστή : «Φυσική Α΄ Ενιαίου
Λυκείου». Έκδοση «Υπηρεσίας ανάπτυξης προγραμμάτων μέσης εκπαίδευσης». Λευκωσία 2001).

106
 (*)
Άλλο ένα παράδειγμα μηχανικού μοντέλου της διάθλασης
Ας υποθέσουμε ότι είστε ναυαγοσώστης σε μια παραλία και αντιλαμβάνεστε
ότι κάποιος λουόμενος κινδυνεύει. Στην παρακάτω εικόνα φαίνεται η σχετική θέση η
δική σας, της ακτογραμμής και του ατόμου που κινδυνεύει. Εσείς βρίσκεστε στο
σημείο Α και το άτομο που κινδυνεύει βρίσκεται στο σημείο Β. Υποθέτουμε ότι
μπορείτε να τρέξετε στην άμμο με μεγαλύτερη ταχύτητα απ’ ότι να κολυμπήσετε.

Θα ήταν προτιμότερο να κινηθείτε σε ευθεία γραμμή για να φτάσετε στο

σημείο Β; Εύκολα μπορείτε να αντιληφθείτε ότι η ευθύγραμμη πορεία δεν θα ήταν η
καλύτερη επιλογή. Και τούτο διότι, αν ξοδεύατε λίγο περισσότερο χρόνο τρέχοντας
μεγαλύτερη απόσταση στην άμμο, θα κερδίζατε πολύ περισσότερο χρόνο
κολυμπώντας μικρότερη απόσταση μέσα στη θάλασσα. Η διαδρομή που απαιτεί τον
μικρότερο χρόνο, σημειώνεται με τη διακεκομμένη γραμμή στο προηγούμενο σχήμα.
Η γραμμή αυτή δε συμπίπτει με τη διαδρομή του ελάχιστου μήκους. Η γωνία κατά την
οποία κάμπτεται η διαδρομή σας στην ακτογραμμή, εξαρτάται από το πόσο ταχύτερα
τρέχετε από το πόσο κολυμπάτε.

(Από τη σελ. 546 του βιβλίου του Paul. G. Hewitt «Οι έννοιες της Φυσικής»).

107
108