ΕΘΙΑΓΕ 20 / 21

Φαινόμενα αντικατοπτρισμού στην

ατμόσφαιρα: η βρεγμένη άσφαλτος
των δρόμων και η Φάτα Μοργκάνα
Δρ Γεώργιος Μπαλούτσος, Αναπληρωτής Ερευνητής
Αθανάσιος Μπουρλέτσικας, Msc, Δασολόγος-Υδρολόγος
Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων
& Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων Αθηνών

Το ύψος της ατμόσφαιρας του πλανήτη μας σε σχέση με το μήκος της ακτίνας του και η ανατολή του ήλιου στον ορίζοντα κάποιας περιοχής
του (Η φωτογραφία “πάρθηκε” από το πλήρωμα του διαστημικού λεωφορείου STS-68 και από υψόμετρο 195 χιλ. στις 11-10-1994).

Η ύπαρξη ατμόσφαιρας στον πλανήτη μας με τη σύσταση
που την ξέρουμε σήμερα είναι μία από τις διαφορές αυτού
από τους υπόλοιπους οκτώ πλανήτες του ηλιακού μας συ-
στήματος. “Ο ωκεανός” αυτός των αερίων που περιβάλλει
τη γη προστατεύει τη ζωή (τη βιόσφαιρα) σ’αυτήν από την
επικίνδυνη υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου και τις ακραί-
ες θερμοκρασίες.
Εξετάζοντας κανείς το ύψος (το πάχος) της ατμόσφαιρας
από την επιφάνεια της γης, αυτό φαίνεται ατελείωτο και
αχανές. Στην πραγματικότητα όμως το ύψος της ατμόσφαι-
ρας σε σχέση με το μέσο μήκος της ακτίνας της γης (6.500
χιλιόμετρα) είναι ελάχιστο. Αναλυτικότερα, το ύψος της
ατμόσφαιρας στα 50 π.χ. χιλιόμετρα όπου η πυκνότητα
του αέρα είναι μόνο το 1% της πυκνότητας αυτής στην
επιφάνεια της θάλασσας, αντιπροσωπεύει το 0,77% του
μήκους της ακτίνας της γης και στα 12 χιλιόμετρα περίπου,
όπου είναι η ανώτερη επιφάνεια εκδήλωσης των καιρικών
φαινομένων και της δημιουργίας του κλίματος, αντιπρο-
σωπεύει μόνο το 0,18 %. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση η
αναλογία του ύψους της ατμόσφαιρας προς το μήκος της
ακτίνας της γης παραστατικά είναι παρόμοια με εκείνη
του πάχους του φλοιού ενός μήλου προς το συνολικό του
πάχος. Διευκρινίζεται όμως πως επιστημονικά δεν υπάρχει
αποδεκτό ύψος όπου “τελειώνει” η ατμόσφαιρα, αφού και
σε μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα από την επιφάνεια της
γης υπάρχουν ακόμα μερικά μόρια αέρα.
Το μικρό σχετικά ύψος της ατμόσφαιρας που αναφέρθηκε
πρέπει επομένως να λαμβάνεται πολύ σοβαρά υπόψη από
τον άνθρωπο αφού δείχνει την “ευκολία” μεταβολής της
χημικής της σύστασης από τις πολύ εκτεταμένες ανθρώπινες
 δραστηριότητες στην επιφάνεια της γης και εντός της ατμό-
σφαιρας, μετά την έναρξη της μεταβιομηχανικής περιόδου
και κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες. Οι δραστηριότητες
αυτές έχουν ως γνωστόν αυξήσει τα αέρια του θερμοκηπίου
στην ατμόσφαιρα και κατέστησαν την αλλαγή του κλίματος
το σοβαρότερο περιβαλλοντικό, κοινωνικοοικονομικό και
πολιτικό πρόβλημα στον πλανήτη μας σήμερα.
Η ατμόσφαιρα όμως του πλανήτη μας, εκτός της “προσφο-
ράς” της ζωής σ' αυτόν και επιπλέον της προσφοράς και
πολύτιμων “υλικών αγαθών” στον άνθρωπο, είναι και πη-
γή δημιουργίας εντυπωσιακών οπτικών φαινομένων που
εμπνέουν φιλοσόφους, στοχαστές, ποιητές, καλλιτέχνες,
φωτογράφους κ.λπ. και γενικά τέρπουν, ηρεμούν, εντυπω-
σιάζουν και προβληματίζουν τον άνθρωπο. Τα φαινόμενα
αυτά δημιουργούνται με τη συμμετοχή του ηλιακού φωτός
και της ατμόσφαιρας, των νεφών, των σταγόνων της βροχής,
της θερμοκρασίας του αέρα κ.λπ. Τέτοια φαινόμενα είναι η
φανταστική συχνά ανατολή και δύση του ήλιου, το ουράνιο
τόξο, ο κόκκινος ήλιος και η μπλε σελήνη, το φωτοστέφανο
του ήλιου και της σελήνης, ο αντικατροπτισμός κ.ά.
Από τα οπτικά αυτά φαινόμενα το άρθρο επικεντρώνεται
στους αντικατοπτρισμούς και ειδικότερα στη “βρεγμένη
άσφαλτο” των δρόμων και στη γνωστή μας “Φάτα Μοργκά-
να”. Σκοπός του είναι να ενημερώσει τους αναγνώστες πως
σχηματίζονται και πότε και που μπορούν να παρατηρηθούν
αυτά τα φαινόμενα. Οι πληροφορίες αυτές θα απαντήσουν
σε πιθανές απορίες τους και θα κάνουν πιο ρεαλιστικές τις
απόψεις τους γι’αυτά.
Κατώτερος αντικατοπτρισμός:
η “βρεγμένη άσφαλτος” των δρόμων
Τις μέρες του καλοκαιριού, οδηγώντας κανείς το αυτοκίνητό
του στους επαρχιακούς ή εθνικούς δρόμους με ηλιόλουστο
καιρό και υψηλή θερμοκρασία, αντικρίζει ξαφνικά μπρο-
στά του στα 150 – 200 μέτρα τη “βρεγμένη άσφαλτο” του
δρόμου από το ένα άκρο έως το άλλο. Και στο “βρεγμένο”
αυτό οδόστρωμα κυκλοφορούν προφανώς όλα τα αυτοκί-
νητα που είναι μπροστά του.
Το ξαφνικό αντίκρισμα του βρεγμένου δρόμου κατά την
οδήγηση ίσως φοβίζει και προβληματίζει στην αρχή.
Οι σκέψεις όμως αυτές διαψεύδονται σύντομα αφού όταν
πλησιάζει κανείς το “βρεγμένο κομμάτι του δρόμου”, δια-
πιστώνεται πως αυτό είναι ολόστεγνο και στη συνέχεια το
“βρεγμένο” εμφανίζεται όλο και μακρύτερα.
Πού οφείλεται όμως το γνωστό φαινόμενο “των βρεγμένων
δρόμων” που βλέπουμε μπροστά μας όταν οδηγούμε τις
μεσημβρινές και κυρίως τις απογευματινές ώρες του καλο-
καιριού; Και ακόμα είναι το φαινόμενο φανταστικό ή είναι
οπτικό; Σχετικά με τις απορίες αυτές επισημαίνεται πως
“οι βρεγμένοι δρόμοι” είναι το είδωλο του χρώματος του
ουρανού που καθρεπτίζεται στην άσφαλτο και είναι ορατό
από τη θέση του οδηγού (ή των επιβατών) του αυτοκινήτου
και γενικά από τον καθένα που βρίσκεται στο οδόστρωμα.
Το φαινόμενο αυτό λέγεται αντικατοπτρισμός και σημαί-
νει την εμφάνιση ενός αντικειμένου σε διαφορετική θέση
στην ατμόσφαιρα από εκείνη που πράγματι είναι. Αυτό
εκδηλώνεται όταν η ευθύγραμμη διάδοση των ακτίνων του
ηλίου (του φωτός) καμπυλώνεται καθώς αυτές φθάνουν σε
στρώματα αέρος της ατμόσφαιρας που έχουν διαφορετική
πυκνότητα εξαιτίας της διαφορετικής θερμοκρασίας τους.
Στην προκειμένη περίπτωση, το στρώμα του αέρα που
είναι κοντά στην άσφαλτο είναι πολύ πιο θερμό από το
ανώτερο στρώμα, αφού παίρνει τη θερμοκρασία από το
δρόμο. Έτσι οι ακτίνες του ηλίου στο επίπεδο διαχωρι-
σμού του θερμού και κρύου στρώματος της ατμόσφαιρας
καμπυλώνονται με φορά αντίθετη προς την κυρτότητα της
επιφάνειας της γης. Στη συνέχεια ο οδηγός του αυτοκινή-
του βλέπει τις ακτίνες να προέρχονται από την επιφάνεια
του οδοστρώματος όπου έχει σχηματισθεί το είδωλο του
χρώματος του ουρανού και αυτό δίνει την εντύπωση του
“βρεγμένου οδοστρώματος”.
Παρόμοια φαινόμενα αντικατοπτρισμού με εκείνα των δρό-
μων, παρατηρούνται βέβαια και αλλού και κυρίως στην
έρημο όταν τις μεσημβρινές ώρες του καλοκαιριού οι δι-
ψασμένοι ταξιδιώτες βλέπουν από κάποια απόσταση να
λαμπιρίζουν λίμνες με νερό στην άμμο. Ο ενθουσιασμός
τους όμως αυτός γίνεται σύντομα απογοήτευση όταν πλη-
σιάζουν και διαπιστώνουν πως “οι υδάτινες επιφάνειες”
είναι μόνο καυτή άμμος.
Στον αντικατοπτρισμό τα αντικείμενα πολλές φορές πα-
ρατηρούνται όχι μόνο σε διαφορετική θέση αλλά και
αντεστραμμένα όπως π.χ. οι φοίνικες στην έρημο. Γι’ αυτό
στους βρεγμένους δρόμους με μια πιο προσεκτική παρα-
τήρηση διαπιστώνουμε πως, εκτός του πραγματικού, είναι
ορατό και το αντεστραμμένο είδωλο του αυτοκινήτου στο
οδόστρωμα.
Το είδος αυτό του αντικατοπτρισμού όπου το αντικείμενο
φαίνεται σε χαμηλότερη θέση από την πραγματική, κα-
λείται κατώτερος και οφείλεται στο γεγονός ότι οι ακτίνες
του ηλίου φθάνουν στο μάτι του παρατηρητή “από κάτω”,
εξαιτίας της καμπύλωσής τους στο διαχωριστικό στρώμα
του θερμού και κρύου σχετικά αέρα.
Καμπύλωση του φωτός κατά τη διέλευσή του από
στρώμα αέρος διαφορετικής πυκνότητας (κρύου και
θερμού) και αντικατοπτρισμός του χρώματος του ου-
ρανού στην άσφαλτο (υγρή επιφάνεια) και μετά στο
μάτι του παρατηρητού ή του οδηγού αυτοκινήτου.
 Ε Θ Ι Α Γ Ε 22 / 23

νται και οι γνωστοί μας “Δροσουλίτες” που “εμφανίζονται”

κάθε χρόνο τον Ιούνιο στο Φραγκοκάστελο, ανατολικά της
Χώρας των Σφακίων στην Κρήτη, όταν δε φυσάει καθόλου
βόρειος άνεμος.
Όλα τα παραπάνω οπτικά φαινόμενα που εκδηλώνονται το
καλοκαίρι, εκτός από την αισθητική τους σημασία και γο-
ητεία, έχουν και την πρακτική τους χρησιμότητα. Ειδικό-
τερα η γνώση του τρόπου εκδήλωσής τους από τα παιχνι-
δίσματα των παραμέτρων της ατμόσφαιρας με τις ακτίνες
του ήλιου, μας δίνει τη δυνατότητα σωστής αντίδρασης στην
εμφάνισή τους, ικανοποίησης της ανθρώπινης περιέργειας
και διαλεύκανσης της πραγματικότητας από το μύθο.
Η “Φάτα Μοργκάνα” στην άκρη της θάλασσας. Όλη η ακτή φαίνεται
υπερυψωμένη σαν τείχη και πύργους.

Ανώτερος αντικατοπτρισμός: Πληροφορίες: Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών

η Φάτα Μοργκάνα Οικοσυστημάτων & Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων,
Ο ανώτερος αντικατοπτρισμός δημιουργείται με τις ίδιες Τέρμα Αλκμάνος, 11528 Ιλίσια, Αθήνα
διαδικασίες όπως ο κατώτερος, αλλά όταν ο αέρας είναι τηλ.: 210 7782125, 210 7783750, fax: 210 7784602
ψυχρότερος στο έδαφος από το ανώτερο στρώμα του. Στην e-mail: mpag@fria.gr
περίπτωση αυτή τα αντικείμενα εμφανίζονται ανυψωμένα
και μεγεθυσμένα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ανώτερου αντικατοπτρισμού
είναι η γνωστή μας Φάτα Μοργκάνα (η Ξανθιά Μοργκά-
να). Αυτή παρατηρείται σε ορισμένες ακτές θαλασσών και
συνίσταται στην ανύψωση των ακτών υπό μορφή τείχους,
μεγαλοπρεπών μεγάρων, παράξενων τοπίων κ.λπ., όταν
αυτές παρατηρούνται από κάποια απόσταση. Αυτό συμ-
βαίνει γιατί ο αέρας κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας
είναι πιο κρύος από τα ανώτερα στρώματα.
Η Φάτα Μοργκάνα παρατηρείται κυρίως από τις ακτές του
Ρήγιου της Καλαβρίας της νότιας Ιταλίας απέναντι στις
ακτές της Μεσσήνης στη Σικελία, από όπου είναι και η
ονομασία της. Η Φάτα Μοργκάνα σύμφωνα με το μύθο,
ήταν ετεροθαλής αδερφή του βασιλιά Αρθούρου, ζούσε σε
κρυστάλλινο παλάτι μέσα στη θάλασσα και είχε μαγικές
δυνάμεις να χτίζει κάστρα στον αέρα επάνω από τις ακτές.
Ήταν ακόμα πολύ όμορφη και επομένως περιζήτητη όπως
μας υπενθυμίζει ο Νίκος Καββαδίας στο ποίημα του:
Πουθ’ έρχεσαι; Απ’ τη Βαβυλώνα· Πού πας; Στο μάτι του
κυκλώνα.
Ποιαν αγαπάς; Κάποια τσιγγάνα· Πώς τη λένε; Φάτα Μορ-
γκάνα·
Φαινόμενα “Φάτα Μοργκάνα” στην Ελλάδα αναφέρεται
πως εμφανίζονται στο βόρειο Ευβοϊκό κόλπο κοντά στη
Λάρυμνα και πιθανόν και αλλού.
Εκτός από τη Φάτα Μοργκάνα, στην ίδια κατηγορία του
αντικατοπτρισμού, πρέπει να υπάγονται και τα “ψηλά βου-
νά” που είχαν δει οι πρώτοι εξερευνητές στις παγωμένες
εκτάσεις του βόρειου πόλου και τα οποία βέβαια ποτέ δε
βρέθηκαν από τους μετέπειτα επισκέπτες του. Ακόμα είναι
πολύ πιθανόν σε φαινόμενο αντικατοπτρισμού να οφείλο-