‫ادب » ژبه‪ -‬لیکدود ‪ -‬امال‬

‫د مرکبو قیدونو یو بحث ‪ /‬اسدهللا غضنفر‬

‫)‪Monday, 02.13.2012, 09:09am (GMT‬‬

‫د ساري په ډول‪ ،‬د اعتراض په ډول‪ ،‬په بې رحمانه ډول‪ ،‬په قصدي توګه‪ ،‬د مرستې په توګه‪ ،‬د بډو په‬
‫توګه‪ ،‬په ظلم سره‪ ،‬په بې رحمۍ سره‪ ،‬په صراحت سره‪ ...‬دا مرکب قیدونه دي‪ .‬له شلمې پیړۍ‬
‫راهیسې د افغانستان په پښتو نثر کې ګڼ شمېر مرکب قیدونه وینو چې پخوا یا بیخي نه وو او یا دومره‬
‫زیاته استفاده ورڅخه نه کېده‪.‬‬

‫دغسې قیدونه ولې زیات شوي دي؟ په نثر باندې یې اثر څه دی؟ له منفي اغیزو سره یې د مقابلې‬
‫الرې کومې دي؟‬

‫په شلمه پیړۍ کې چې له نورو ژبو څخه په پښتو باندې ژباړه زیاته شوه‪ ،‬ژباړونکو د مقصد په ژبه (‬
‫پښتو) کې د مبدا ژبو د ګڼو مرکبو قیدونو لپاره معادل ونه لید‪ .‬دوی د کمې تجربې‪ ،‬یا لټۍ یا مجبورۍ‬
‫په وجه دغه قیدونه ټکي په ټکي ترجمه کړل‪ .‬مثال (مکررا ) یې ( په مکرر ډول ) وژباړه او دا یې‬
‫هېر کړل چې ( بیا بیا ) خو په پښتو کې شته‪ .‬دوی د( عمدا ) قید ( په عمدي ډول ) او ( قصدا) یې (‬
‫په قصدي ډول) ترجمه کړ او ( په لوی الس ) یې له پامه وغورځاوه‪ .‬د خوشحال خټک دې بیت ته یې‬
‫هم پام نه شول چې وایي‪:‬‬

‫ما په وږیو سترګو ډېر یاران خوړلي‬

‫په ځیر ځیر دې مخ ته نه ګورم له کسته‬

‫اوس مونږ په خپلو لیکنو کې د دې جملې په ځای چې ( د پیسو ارزښت وار په وار کم شو)؛ ممکن‬
‫ولیکو‪(:‬د پیسو ارزښت په تدریجي ډول کم شو‪).‬‬

‫ځینې لیکونکي ګومان کوي چې د ولس او معیار ژبې دوه مخالف قطبونه دي‪ .‬دغسې کسانو ته شاید دا‬
‫جمله چې ‪ (:‬چارې دې سمې تر سره شي‪ ).‬عامیانه واېسي او په ځای یې دا جمله ولیکي‪ (:‬چارې دې‬
‫په سمه توګه تر سره شي‪).‬‬

‫د پښتو د سوچه والي یو شمېر مینه وال هم د دا رنګه مرکبو قیدونو د زیاتېدا باعث ګرځېدلي دي‪ .‬دوی‬
‫ممکن د ( مثال ) په ځای ( د بېلګې په ډول ) یا ( د ساري په ډول ) ولیکي او دې ته اهمیت ورنه کړي‬
‫چې خبره خو ورنه اوږده شوه‪.‬‬

‫بې ځایه اطناب ته تمایل چې بې پامي‪ ،‬د کلمو د شمېر له مخې حق الزحمه یا د ډیرو اثارو د لرلو شوق‬
‫یې احتمالي عوامل بلالی شو‪ ،‬د مرکبو قیدونو د زیاتوالي بله وجه ده‪ .‬بې خونده اطناب ته مایل‬
‫لیکونکی ممکن د دې جملې په ځای چې‪ ( :‬په افغانستان کې پولیو پوره ختمه شوې نه ده) ولیکي‪ (:‬له‬
‫بده مرغه په ګران هیواد افغانستان کې ال تر اوسه پورې پولیو په بشپړه توګه له منځه نه ده تللې‪).‬‬

‫تاکیدي سبک یا په وینا کې تاکید ته ضرورت یو بل هغه علت دی چې مرکب قیدونه یې وار په وار‬
‫زیات کړي دي‪ ( .‬په صراحت ویل) او ( په صراحت سره ویل) یوه معنا لري‪ ،‬مګر په دویم عبارت‬
‫کې د ( سره ) کلمې اضافه کولو ټینګار اضافه کړی دی‪ .‬لیکوال یونیم ځای ټینګار ته اړتیا ویني او‬
‫دغه وخت شاید داسې ونه لیکي چې ( په جبر یې واده کړه‪ ).‬بلکې ولیکي چې ( په جبر سره یې واده‬
‫کړه‪ ).‬ژبپوهان وایي‪ ،‬کلمې د تکرار په وجه اشنا او عادي کېږي او کاروونکي یې ځان مجبور ویني‬
‫چې د تاکید لپاره یو څه ورباندې اضافه کړي‪.‬‬
 ‫د وضوح اړتیا هم یونیم ځل د دې باعث کیږي چې قیدي عبارت اوږد شي‪ .‬خلک وایي ‪،‬پالنی یې په‬
‫بې رحمۍ وواژه؛ خو لیکوال ممکن ولیکي ؛پالنی یې په بې رحمۍ سره وواژه‪ .‬د ( سره) له زیاتولو‬
‫به د لیکوال مقصد دا وي چې له لومړۍ جملې څخه هسې نه خلک دا معنا واخلي چې پالني بې رحمه‬
‫کوله‪ ،‬نو ووژل شو‪.‬‬

‫هغه مرکب قیدونه چې تاسې یې تر اوسه مثالونه ولوستل‪ ،‬په درې ډوله ویشالی شو‪ ( :‬د ‪ +‬اسم ‪ +‬په‬
‫‪ +‬توګه یا ډول) بل‪ ( :‬په ‪ +‬صفت ‪ +‬ډول یا بېلګه) او دریم‪ ( :‬په ‪ +‬اسم ‪ +‬سره)‬
‫په پښتو کې تر صفت لرونکو مرکبو قیدونو اسم لرونکي مرکب قیدونه طبیعي ښکاري‪ .‬خلک داسې نه‬
‫وایي چې ‪ :‬دوی په مشترک ډول کار کوي‪ ،‬بلکې وایي‪ :‬دوی په شریکه کار کوي‪.‬‬

‫د مخزن االسالم په ملحقاتو کې کریمداد لیکي‪ ( :‬اول زده کړه چې وجود د حق ژوندی دی‪ ،‬تل تتله بې‬
‫زواله‪ ،‬نه په ساه نه په اروا دی‪ ).‬کریمداد له ( سا) او ( اروا) وروسته ( سره ) نه ورکوي‪ .‬په تاریخ‬
‫مرصع کې لولو‪ ( :‬نقل دی چې څو کاله خشي په فراغت په کابل تېر کړه‪ ).‬او دا بله جمله د‬
‫عبدالقادرخټک د ګلدستې ده‪ ( :‬هر ګاه چې مقربان د پادشاه په دا حال خبر شو‪ ،‬په اکرام ‪،‬په عزت یې‬
‫وروستم‪).‬‬

‫په پخواني نثر کې د مرکبو قیدونو یوه لویه برخه د ( په ‪ +‬اسم ) په طریقه جوړېده‪ .‬په دې لړ کې د‬
‫نثر اوسني استادان تر ډېره حده د پخوانو پیروي کوي او په شعر کې چې ایجاز ته مایله‪ ،‬کوټلې ژبه‬
‫یې ده‪،‬هسې هم اوږدو قیدونو ته چندان ځای نشته‪.‬‬

‫ارواښاد خیبر اپرېدی وایي‪:‬‬

‫په بې رحمۍ دې رانه بیاتي کړې‬
‫چې بیا به کېږي وزرې ګرانې دي‬

‫ایا داسې شعر مو یادیږي چې ( په بې رحمانه ډول) عبارت ورکې راغلی وی؟ زما خو نه یادیږي‪.‬‬
‫د نثر اوسنو او پخوانو استادانو له ( په ‪ +‬صفت ‪ +‬ډول یا توګه) یا ( د ‪ +‬اسم ‪ +‬په ‪ +‬توګه یا ډول)‬
‫څخه تر وسه وسه کمه استفاده کړې ده‪ .‬په شعرونو کې هم ( په ‪ +‬صفت ‪ +‬توګه یا ډول) او( د ‪ +‬اسم‬
‫‪ +‬په ‪ +‬توګه یا ډول) ډیر کم راځي‪.‬‬

‫دغه دوه قیدي ترکیبونه په اوسنو ژورنالستي نثرونو کې زیات دي او څرنګه چې د ژبې طبیعي مال نه‬
‫دي نو تکرار یې ممکن په لوستونکي یا اورېدونکي بوج شي او لیکنه مصنوعي او په لوی الس اوږده‬
‫شوې ورښکاره شي‪ .‬موږ په مطبوعاتو کې لولو‪:‬‬

‫ښاغلی خواصي د ولسي جرګې د منشي په توګه وټاکل شو‪ .‬دلته که ولیکو چې ( منشي وټاکل شو‪ ).‬ال‬
‫به بهتره وي‪.‬‬

‫کله نا کله لولو چې ‪ :‬ده لس زره افغانۍ د بډو په توګه ورکړې‪.‬‬

‫حال دا چې عام خلک وایي او سم وایي چې ‪ :‬ده لس زره افغانۍ بډې ورکړې‪.‬‬
‫تر دې جملې چې ( هغه د یو لوی انسان په توګه ‪ ،‬په نړۍ کې سوله غوښته) دا جملې په پښتو کې‬
‫طبیعي ښکاري‪:‬‬
‫هغه یو لوی انسان و او په نړۍ کې یې سوله غوښته‪.‬‬

‫هغه چې یو لوی انسان و‪ ،‬په نړۍ کې یې سوله غوښته‪.‬‬

 ‫یوځای لیکلي وو‪ (:‬تلویزیون په امتحاني ډول خپروونې پیل کړې‪).‬‬

‫حال دا چې دا جمله بهتره او سمه وه‪ :‬تلویزیون امتحاني خپروونې پیل کړې‪.‬‬
‫( امتحاني ) د ( خپروونې) صفت دی‪ .‬موږ ډیر ځله د پاسني ترکیبي قید ( په امتحاني ډول) په ځای د‬
‫هغه د منځ له صفت ( امتحاني) څخه استفاده کوالی او مناسبه جمله جوړوالی شو‪ .‬یو بل مثال‪:‬‬

‫هغه په رسمي ډول بلنه ورکړه‪.‬‬

‫هغه رسمي بلنه ورکړه‪.‬‬

‫تر بحث الندې ترکیبونه په ژبه کې نور ځای ناستي هم لري چې د ښکال‪،‬تنوع‪ ،‬سالست او یا د ال‬
‫وضوح په خاطر پکار ده پام ورته وشي‪ .‬مثال د ( په ‪ +‬اسم ‪ +‬کې) ترکیب یې کله نا کله مناسب ځای‬
‫ناستی دی‪:‬‬

‫ده په تلویحي ډول وویل چې نه راځي‪.‬‬

‫ده په نیمه کې وویل چې نه راځي‪.‬‬
‫ده په اشاره کې وویل چې نه راځي‪.‬‬

‫د مخزن السالم په سریزه کې پروفیسر تقویم الحق کاکاخېل لیکلي دي‪ ( :‬بایزید په واضحو الفاظو کې‬
‫دا نه دي لیکلي چې خیبرالبیان آسماني کتاب دی‪ ،‬هغه ورته الهامي کتاب وایي‪).‬‬

‫دغه راز کله کله تکراري قیدونه ( لکه ‪ :‬ژر ژر‪ ،‬بیابیا‪ )...‬تر ( په ‪ +‬اسم ‪ +‬سره ) قیدونو ال ښه معنا‬
‫رسولی شي‪ .‬مثال‪ ،‬تر دې چې ووایو‪ :‬هغه په احتیاط سره ګامونه اخیستل؛ ممکن دا جمله بهتره وي‪:‬‬
‫هغه په احتیاط ‪،‬احتیاط ګامونه اخیستل‪.‬‬
‫د ( په ‪ +‬اسم ‪ +‬سره) قید ځینې بېلګې چې د ترجمې له الرې راغلې دي او په پښتو کې پردۍ لګي‪،‬‬
‫هغه وخت نثر بې خونده کوي چې ډېره استفاده ورنه وشي‪ .‬مثال ( په پام سره) قید چې که مجبوریت نه‬
‫وي‪ ،‬ډډه ورنه پکار ده‪ .‬مونږ په اخبارونو کې لولو‪ ( :‬دې ته په پام سره چې وچکالي ده‪ ،‬له بزګرو‬
‫سره مرسته پکار ده‪).‬‬

‫همدا جمله ممکن داسې بهتره وي‪:‬‬

‫وچکالي ده؛ له بزګرو سره مرسته پکار ده‪.‬‬
‫یا‪ :‬څرنګه چې وچکالي ده‪ ،‬له بزګرو سره مرسته پکار ده‪.‬‬
‫د پښتو په خپلو اصلي مرکبو قیدونو کې وضوح او ښکال زیاته ده‪ ،‬لکه دلته په دا دویمه جمله کې‪:‬‬
‫‪(۱‬هغه ته خلکو د مشر په توګه کتل‪.‬‬

‫‪)۲‬هغه ته خلکو د مشر په سترګه کتل‪.‬‬

‫تر اوږدو قیدونو د هغو لنډ معادل بهتره دي او تر ترجمه شویو قیدونو غوره ده چې تر وسه وسه په‬
‫ژبه کې د هغو طبیعي معادل ولټول شي‪.‬‬
‫په یوه لیکنه کې د قیدي ترکیبونو او عبارتونو بیا بیا راوړل‪ ،‬په تیره د هغو چې ژبې د ترجمې له‬
‫الرې خپل کړي دي‪ ،‬لیکنه بې خونده کوالی شي‪ .‬په دا وروستۍ جمله کې د ( په تېره ) په ځای په‬
‫ځینو لیکنو کې لولو چې ( په ځانګړي ډول)‪ .‬په ځانګړي ډول ناسم نه دی‪ ،‬مګر ( په‪ ...‬ډول یا توګه )‬
‫که بیا بیا راشي‪ ،‬ممکن ښه ونه لګېږي او کله کله خو ناسم هم وي‪ .‬په یوه خبر کې راغلي وو‪ (:‬ایران‬
‫د غبرګون په توګه له بریتانیا سره اړیکې کموي‪ ).‬ایا داسې سمه نه ده‪ :‬ایران په غبرګون کې‪...‬‬