1

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΛΠ 11 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

ΕΥΡΩΠΗΣ

Θέμα: "Το φαινόμενο της φτώχειας στην πρώιμη νεότερη

Ευρώπη"

Όνομα Φοιτητή:

Όνομα Επιβλέποντος καθηγητή:

2017
 2

Εισαγωγή

Κατά την διάρκεια του περάσματος από την περίοδο του Μεσαίωνα σε εκείνη
της πρώιμη Νεότερης εποχής στην ευρωπαϊκό χώρο, είναι χαρακτηριστικό, ότι
αρχίζει να υφίσταται ένα πλαίσιο αλλαγών και διαφοροποιήσεων σε πτυχές, όπως η
οικονομική δραστηριότητα, το εμπόριο και η παραγωγική διαδικασία. Μέσα σε αυτό
το πλέγμα των νέων πραγματικοτήτων, κατά προέκταση επρόκειτο να αναδυθεί και
ένα πλαίσιο νέων συνθηκών και καταστάσεων σε κοινωνικό επίπεδο. Αυτές είχαν να
κάνουν, για παράδειγμα, με την ύπαρξη νέων κοινωνικών στρωμάτων, όπως μια
πρώτο - αστική τάξη που αναδύθηκε εντός των διαφόρων σημαντικών αστικών -
εμπορικών κέντρων της εποχής.

Παράλληλα όμως, δεν παύει να υπάρχει έντονο και το φαινόμενο της

φτώχειας. Η παρούσα εργασία εξετάζοντας αυτό το φαινόμενο κατά την πρώιμη
νεότερη περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας, επιχειρεί να ανιχνεύσει στοιχεία, όπως στο
ποιες ήταν οι κύριες εστίες του φαινομένου. Επιπρόσθετα, εξετάζονται οι συνέπειές
του, αναφορικά με τη συγκρότηση των αστικών και των αγροτικών κοινοτήτων της
εποχής και τις σχετικές πολιτικές και αντιλήψεις που υιοθετήθηκαν και προωθήθηκαν
από τις αρχές.

Κυρίως Μέρος: Εξέταση του φαινομένου της φτώχειας στην πρώιμη Νεότερη
Ευρώπη

Η ανάδυση του φαινομένου της φτώχειας κατά την εν λόγω περίοδο είναι
δυνατόν να θεωρηθεί πως είναι συνδεδεμένη με την ανάδυση ενός πρώτο-
καπιταλιστικού συστήματος. Στα πλαίσια των νέων οικονομικών και παραγωγικών
σχέσεων, σημαντικό ρόλο θα παίξει το κεφάλαιο. Το τελευταίο δεν είναι μόνο χρήμα,
αλλά την ίδια στιγμή εκφράζει και κάθε ολοκληρωμένη εργασία, η οποία μπορεί να
χρησιμοποιηθεί στα πλαίσια της παραγωγικής διαδικασίας.1 Ο ρόλος του καπιταλιστή
σε αυτή τη φάση πλέον είναι καίριας σημασίας, με δεδομένο άλλωστε το ότι είναι
αυτός, ο οποίος επιβλέπει παρεμβολή του κεφαλαίου στην διαδικασία της παραγωγής.
Υπό αυτό το πρίσμα δηλαδή, θα μπορούσε να πει κάποιος, ότι ο καπιταλισμός είναι
ένας τρόπος, με τον οποίο διεξάγεται αυτό το διαρκές παιχνίδι της παρεμβολής.2

1
Braudel, F., Η δυναμική του καπιταλισμού, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1992, σελ. 40
2
Στο ίδιο, σελ. 39
 3

Σε αυτό το νέο περιβάλλον, έχουμε εξάλλου την μετάβαση σταδιακά από το

οικονομικό σύστημα του φεουδαλισμού που είχε "σφραγίσει" οικονομικά τον
Μεσαίωνα, σε αυτό του καπιταλισμού.3 Παράλληλα, άρχισαν να εδραιώνονται νέες
μορφές παραγωγής που είχαν να κάνουν με την άμεση σύνδεση των κεφαλαιούχων
επιχειρηματιών με τους παραγωγούς διαφόρων προϊόντων, τόσο στα αστικά κέντρα
όσο και στην αγροτική ύπαιθρο.4 Επίσης, είναι ενδεικτικό εδώ και το ότι με το
λεγόμενο σύστημα "ανάθεσης της παραγωγής" ευνοήθηκε η μαζική παραγωγή. Με
αυτόν τον τρόπο οι κεφαλαιοκράτες επιχειρηματίες είχε επιχειρήσει να περιορίσουν
την δύναμη των διαφόρων συντεχνιών, οι οποίες με τις δραστηριότητές τους είχαν
προσπαθήσει να περιορίσουν τον ανταγωνισμό. Οι έμποροι με το σύστημα της
ανάθεσης της παραγωγής, παράλληλα είχαν λειτουργήσει και ως εργοδότες,
απορροφώντας το σύνολο της παραγωγής με συγκεκριμένη τιμή. Το σύστημα αυτό
είχε εδραιωθεί, για πρώτη φορά στην Ολλανδία, τη Ρηνανία, τη βόρεια Γαλλία και
την Αγγλία, όπου εξαρχής είχε προωθηθεί το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης της
υπαίθρου.5

Μέσα όμως, αυτό το σύστημα, ο ίδιος ο παραγωγός είχε καταστεί μισθωτός

εργάτης, καθώς επιπρόσθετα τώρα έχανε τον έλεγχο των μέσω παραγωγής. Αυτός ο
τρόπος οικονομικής και επιχειρηματικής οργάνωσης, είχε ως αποτέλεσμα το να
μετατοπιστεί (μέσα από την συνεργασία των καπιταλιστών της εποχής και με τις
οικοτεχνίες της υπαίθρου) ένα σημαντικό μέρος των οικονομικών δραστηριοτήτων
εκτός των αστικών κέντρων. Αυτό είχε σημάνει την μείωση του κ΄κλου εργασιών για
τις διάφορες συντεχνίες των πόλεων και κατά προέκταση την αύξηση φαινομένων,
όπως η ανεργία και συνακόλουθα η φτώχεια.

Μέσα από όλες αυτές τις διεργασίες ωστόσο είναι επίσης ενδεικτικό και το ότι
είχε σημειωθεί και μια διαδικασία της αύξησης των ανισοτήτων σε κοινωνικό και
οικονομικό επίπεδο. Στην ύπαιθρο άλλωστε η γη είχε περάσει στα χέρια μιας
αριστοκρατίας της γης, αλλά και στα χέρια πλούσιων αστών, ενώ από την άλλη

3
Διαλέτη Α., "Η μετάβαση από τον Μεσαίωνα στην Νεότερη εποχή στην Ευρώπη", στο Μαργαρίτα
Δρίτσα (επιμέλεια), Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης, εκδόσεις Ε.Α.Π.,
Πάτρα, 2008, σελ. 21
4
Γαγανάκης, Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 1999, σελ.
190
5
Διαλέτη Α., "Η μετάβαση από τον Μεσαίωνα στην Νεότερη εποχή στην Ευρώπη", στο Μαργαρίτα
Δρίτσα (επιμέλεια), Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης, εκδόσεις Ε.Α.Π.,
Πάτρα, 2008, σελ. 53
 4

μεριά, οι οφειλές των αγροτικών κοινοτήτων είχαν αυξηθεί βαθμιαία μέσα από την
αυξημένη φορολογία, αλλά και από την αύξηση των διαφόρων δυναστικών πολέμων
(που σήμαιναν είτε αύξηση της φορολογίας είτε αντίστοιχα καταστροφή διαφόρων
αγροτικών περιοχών και της οικονομικής τους παραγωγής, εξαιτίας των δηώσεων,
του πλιάτσικου κ.λ.π). Μια περιοχή της ευρωπαϊκής ηπείρου στην οποία σημειώθηκε
ιδιαίτερα το φαινόμενο της φτώχειας των αγροτικών πληθυσμών, ήταν η Κεντρική
και η Ανατολική Ευρώπη, όπου θεσμοί, όπως η Εκκλησία, έπαιξαν σημαντικό ρόλο
στην διατήρηση ή την παλινόρθωση φαινομένων του παρελθόντος, όπως η
δουλοπαροικία. Η τελευταία φυσικά ήταν άρρηκτα συνυφασμένη με τη φτώχεια και
συγχρόνως μια σημαντική παράμετρος ήταν και το ότι καθώς η συγκεκριμένη
γεωγραφική ζώνη αποτελούσε σημαντικό σιτοβολώνα για αιώνες, κάποια στιγμή
έπεσαν οι τιμές και η ζήτηση στα σιτηρά. Ο λόγος ήταν πως η δημογραφική
συρρίκνωση στη δυτική Ευρώπη συνέβαλε καθοριστικά στο να υπάρξει μείωση
αυτής της ζήτησης, με επακόλουθο όμως την αύξηση της φτώχειας στην Ανατολή. 6

Την ίδια στιγμή, αυτή η διαδικασία παλινόρθωσης της δουλοπαροικίας κατά

τους εξεταζόμενους αιώνες είχε σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σύγκριση με εκείνη
της μεσαιωνικής περιόδου. Εδώ με άλλα λόγια, υπήρχε από τη μια μεριά η παραγωγή
ήταν προσανατολισμένη στην παραγωγή για εξαγωγή, στοιχείο που την
διαφοροποιούσε από τον περιορισμένο γεωγραφικό χώρο της δουλοπαροικίας του
Μεσαίωνα. Η άλλη σημαντική διαφοροποίηση έγκειτο στο ότι δεν υπήρξαν
επενδύσεις σημαντικών κεφαλαίων και συγχρόνως, ήταν παντελής η έλλειψη
ελευθέρων χωρικών, γνώρισμα που τη διαφοροποιούσε εξάλλου από την έντονη
εσωτερική πολυμορφία που διέκρινε την περίπτωση της δουλοπαροικίας του
Μεσαίωνα.7

Σε όλα τα παραπάνω επιπρόσθετα, θα πρέπει να προστεθεί και το ιστορικό και

πολιτικό πλαίσιο της περιόδου εκείνης. Για παράδειγμα, η ανάδυση της
αντιπαράθεσης ανάμεσα στον Προτεσταντισμό και τον Ρωμαιοκαθολικισμό,
επρόκειτο να συμβάλλει καθοριστικά στην ύπαρξη μεγάλων μετακινούμενων
πληθυσμών, που συχνά περιέπιπταν στην ένδεια, λόγω των στρατιωτικών
επιχειρήσεων και των δηώσεων. Η κινητικότητα, πέρα από περιπτώσεις πληθυσμών,

6
Γαγανάκης, Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 1999, σελ.
147
7
Στο ίδιο, σελ. 148
 5

όπως αυτοί των επαιτών, είχε να κάνει και με την ύπαρξη μεγάλων αριθμών
εποχιακών εργατών στα πλαίσια του νέου, πρωτοκαπιταλιστικού συστήματος.8

Πέραν όλων αυτών, είναι ενδεικτικό πως σε πανευρωπαϊκό επίπεδο αυτήν την
εποχή θα αρχίσει σταδιακά να προωθείται μια διαδικασία για την δημιουργία μιας
νέας πολιτική πρόνοιας, υπό την αιγίδα του κρατικού μηχανισμού. Ιδεολογικά αυτό
το φαινόμενο συνδέθηκε με την ιδέα πως αφενός μεν οι φτωχοί, οι περιπλανώμενοι,
οι επαίτες κ.λ.π. αποτελούσαν ένα είδος ντροπής για το κοινωνικό σύνολο (υπό το
βάρος των ιδεών που είχαν προωθήσει από καιρό πριν οι Ουμανιστές) και αφετέρου
πως όφειλαν οπωσδήποτε να ενταχθούν μέσα από την εργασία στην κοινωνία και
πάλι.9 Είναι όμως χαρακτηριστικό, ότι από την άλλη μεριά, δεν θα λείψουν και
εκείνες οι τάσεις, με τις οποίες προτεινόταν η διαδικασία της απομάκρυνσης όλων
αυτών των ανθρώπων που θεωρούνταν περιθωριακοί, από τα διάφορα αστικά κέντρα.

Αυτή η τάση για την μετακίνηση των φτωχών και των απόρων μακριά από
την κοινωνία και τον υπόλοιπο πληθυσμό άλλωστε είχε προωθηθεί εν πολλοίς στη
διάρκεια του 16ου αιώνα σε χώρες, όπως η Αγγλία και η Γαλλία. Μια λύση που
επιχειρήθηκε να προωθηθεί εξάλλου, ήταν η προώθηση αυτών των στρωμάτων του
πληθυσμού στις αποικίες αυτών των χωρών, εντούτοις όμως, μια τέτοια λύση
σύντομα έγινε εμφανές, πως ήταν δύσκολο να λύσει υα διάφορα προβλήματα στον
τομέα της φτώχειας και των κοινωνικών αποκλεισμών. Παράλληλα, από τον 16ο
αιώνα υφίσταται εκ μέρους πολλών Ευρωπαίων ηγεμόνων και κυβερνήσεων μια
ριζική μεταρρύθμιση, αναφορικά με τις διαδικασίες οργάνωσης των συστημάτων
κοινωνικής πρόνοιας. Αυτή η μεταρρύθμιση είχε ως κύριους παράγοντες, για
παράδειγμα, την αυστηρή απαγόρευση της επαιτείας, τον εξαναγκασμό σε εργασία
των ικανών απόρων, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας, αλλά και υπαγωγή όλων των
υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας σε ένα "γενικό ταμείο". Είναι χαρακτηριστικό, πως
στις γαλλικές πόλεις, επί παραδείγματι, είχε επιβληθεί φόρος υπέρ των πτωχών στους
πλούσιους αστούς.10

8
Στο ίδιο, σελ. 136
9
Στο ίδιο, σελ. 135
10
Στο ίδιο, σελ. 137
 6

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα των παραπάνω αναλύσεων, είναι δυνατόν να θεωρηθεί πως η

φτώχεια που αποτέλεσε και κατά την περίοδο της πρώιμης Νεότερης Ευρώπης, ένα
ενδημικό φαινόμενο, ήταν συνάρτηση ενός συνδυασμού παραγόντων. Συνδέθηκε,
τόσο με το πλαίσιο των ιστορικών και πολιτικών εξελίξεων, όπως οι συγκρούσεις και
οι πόλεμοι μεταξύ Προτεσταντών και Ρωμαιοκαθολικών κατά το εν λόγω ιστορικό
διάστημα. Αφετέρου ήταν συνυφασμένη άρρηκτα με το νέο οικονομικό μοντέλο,
όπου, καθώς άρχισε να αναδύεται ένα πρωτοκαπιταλιστικό σύστημα, προέκυψαν νέες
παραγωγικές σχέσεις. Μέσα από αυτές τις σχέσεις είχε προκύψει μια ανισομέρεια, ως
προς την κατανομή του πλούτου, τη στιγμή που οι ίδιοι οι παραγωγοί προϊόντων
σταδιακά μεταβάλλονταν σε μισθωτούς εργάτες. Οι επιχειρηματίες από την άλλη,
κατέληξαν να είναι εκείνοι που καθόριζαν τις τιμές, τη στιγμή που οι συντεχνίες του
Μεσαίωνα ετίθεντο στο περιθώριο, ενώ στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη
σημειώθηκε μια παλινόρθωση του θεσμού της δουλοπαροικίας. Οι ευρωπαϊκές
κοινωνίες, εν τω μεταξύ, προσπάθησαν είτε να εντάξουν τους φτωχούς και απόρους
στα κοινωνικά συστήματα, είτε μέσα από την καταναγκαστική εργασία, είτε με την
θεσμοθέτηση μηχανισμών κοινωνικής πρόνοιας που στόχευαν στην αντιμετώπιση και
μείωση αυτών των κοινωνικών φαινομένων.

Βιβλιογραφία

Braudel, F., Η δυναμική του καπιταλισμού, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1992

Γαγανάκης, Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, εκδόσεις Ε.Α.Π.,
Πάτρα, 1999

Διαλέτη Α., "Η μετάβαση από τον Μεσαίωνα στην Νεότερη εποχή στην Ευρώπη",
στο Μαργαρίτα Δρίτσα (επιμέλεια), Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της
Ευρώπης, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2008