1

Θέμα: "Ιουστινιανός και Μακεδονική

Δυναστεία"

2016
 2

Περιεχόμενα

1ο Ερώτημα: Το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού και η στάση των επικριτών

του..........................................................................................................3-5

2. Ποια στοιχεία από τη δολοφονία του Μιχαήλ αναδεικνύουν και ποια

αποσιωπούν τα κείμενα εκείνα που πρόσκεινται στον Βασίλειο Α΄ και ποια τα
κείμενα που είναι ουδέτερα ή εχθρικά προς αυτόν. Οι σκοπιμότητες πίσω από
κάθε εξιστόρηση...................................................................................5-8

Βιβλιογραφία........................................................................................9
 3

1ο Ερώτημα: Το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού και η στάση των επικριτών

του

Εδώ καταρχήν θα μπορούσε να αναφερθεί η περίπτωση του περίφημου

Ιουστινιάνειου Κώδικα (Codex Iustinianus). Ο Κώδικας στην ουσία ήταν μια σύνθεση
νόμων από την εποχή του Ρωμαίου αυτοκρατορα Ανδριανού μέχρι την εποχή του
Ιουστινιανού, καθώς επίσης και μια αναθεώρηση παλαιότερων νομικών
συγγραμάτων. Στόχος ήταν η θέσπιση ενός ενιαίου κώδικα, ο οποίος θα μπορούσε να
μελετηθεί και να εφαρμοστεί καθώς έως τις αρχές του 6ου αιώνα (την εποχή με άλλα
λόγια του Ιουστινιανού) η οργάνωση του Ρωμαϊκού Δικαίου ήταν σε μια χαώδη
κατάσταση.
Ο εμπνευστής αυτού του πραγματικά μεγάλου και φιλόδοξου σχεδίου, ήταν ο
Τριβωνιανός, ένας από τους στενότερους συνεργάτες του Ιουστινιανού. Η
προσπάθεια κατέληξε τον Απρίλιο του 529 και ο Κώδικας αποτελούνταν από 12
βιβλία, κάτω από τους οποίους συγκεντρώθηκαν οι διάφορες διατάξεις, υπό τα
ονόματα εκείνων προς τους οποίους απευθύνονταν και του αυτοκράτορα. Ο
τελευταίος εξέδωσε τις Διατάξεις αυτές με χρονολογική σειρά και μαζί με την
ημερομηνία της δημοσίευσής τους γινόταν επίσης και αναφορά των υπάτων και του
τόπου εκδόσεώς τους, όταν βέβαια αυτά ήταν γνωστά.
Άλλη σημαντική νομοθετική καινοτομία της εποχής του Ιουστινιανού ήταν οι
λεγόμενοι Πανδέκται (Digesta). Οι Πανδέκται ήταν συλλογή ανθολογημένων
αποσπασμάτων από τα έργα των νομικών και διαφέρουν σε περιεχόμενο από τον
Κώδικα, ο οποίος περιελάμβανε αποκλειστικά αυτοκρατορικές διατάξεις. 1 Οι
Πανδέκται είχαν δημιουργηθεί από επιτροπή ειδικών, η οποία είχε επικεφαλής τον
Τριβωνιανό και συντάχθηκαν σε διάστημα 3 ετών.
Επιπρόσθετα, προκειμένου να προστατεύσει την ακεραιότητα αυτής της
εγκυκλοπαίδειας της ρωμαϊκής νομολογίας και για να τη διασφαλίσει από μια δίνη
αντιφατικών ερμηνειών, ο Ιουστινιανός απαγόρευσε αυστηρώς τη συγγραφή σχολίων
στους Πανδέκτες.2 Επίσης, είναι ενδεικτικό πως η επιτροπή που είχε συντάξει το έργο
αυτό, προέβη σε συντμήσεις, διορθώσεις και αναθεωρήσεις, όπου αυτό κρίθηκε
αναγκαίο, κατά την ανθολόγηση των κειμένων. Εδώ με άλλα λόγια, αναδύεται η
διάσταση του στόχου να διατηρηθεί η πιστότητα του παλαιότερου ρωμαϊκού
1
Ανάστος, Μ., "Δίκαιο" στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Βυζαντινός Ελληνισμός-Πρωτοβυζαντινοί
Χρόνοι, Τόμος Ζ΄, εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1978, σελ. 326
2
Στο ίδιο 326
 4

νομοθετικού πλαισίου και στην εποχή του Ιουστινιανού. Και αυτή η πιστότητα
συνδυάστηκε και με το στόχο όλος αυτός ο τεράστιος νομοθετικός όγκος να
απλοποιηθεί κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να συστηματοποιηθεί.
Άλλο σημαντικό νομοθετικό έργο της εποχής αυτής είναι οι περίφημες
Εισηγήσεις (Instituta). Αυτό το έργο ήταν ένα εγχειρίδιο για τους σπουδαστές των
νομικών επιστημών και με το οποίο συνοψίζονταν οι κυριότεροι νομικοί θεσμοί της
αυτοκρατορίας και το οποίο συγχρόνως θα είχε και ισχύ νόμου. Το έργο
ολοκληρώθηκε στις 21 Νοεμβρίου του 533 και τη διεκπεραίωσή του ανέλαβαν ο
Τριβωνιανός μαζί με το Θεόφιλο Κωνσταντινουπόλεως και το Δωρόθεο της Βυρητού.
Σημαντικός ήταν ο ρόλος και των περίφημων Νεαρών (Novellae). Η
νομοθεσία που είχε εκδοθεί μετά από τη δημοσίευση του Κώδικα, είχε λάβει τη
μορφή νέων διατάξεων (εξ' ου και η ονομασία Νεαραί) και ο ίδιος ο Ιουστινιανός δεν
προέβη ποτέ στην έκδοση επίσημης συλλογής των νέων αυτών νομοθετημάτων.
Ωστόσο, σώζεται μία, η οποία περιλαμβάνει 168 Νεαρές και χρονολογείται κατά
πάσα πιθανότητα επί Τιβερίου του Β΄ (578-582), καθώς έχει τρεις δικές του διατάξεις
και τέσσερις επίσης από την εποχή του Ιουστίνου του Β΄ (565-578).
Ένα σημαντικό στοιχείο αναφορικά με τις Νεαρές, είναι ότι όλες, εκτός από
εκείνες που είχε απευθύνει ο Ιουστινιανός προς τις δυτικές επαρχίες, είχαν γραφτεί σε
ελληνική γλώσσα αντί για τη λατινική και αποκαλύπτουν έτσι σε ποιο βαθμό είχε
αρχίσει να εξελληνίζεται η βυζαντινή αυτοκρατορία κατά τον 6ο αιώνα. Ιδιαίτερα
αξιοσημείωτες είναι οι καινοτομίες του Ιουστινιανού στη νομοθεσία, η οποία αφορά
θέματα κληρονομιάς (όπως βλέπουμε για παράδειγμα στις Νεαρές 118 και 127),
επίσης θέματα γάμου και διαζυγίου (παράδειγμα οι Νεαρές 22, 117 και 134), αλλά
και θέματα που αφορούν την Εκκλησία.3
Ένας βασικός στόχος και επιδίωξη της νομοθεσίας της εποχής του
Ιουστινιανού, όπως φαίνεται άλλωστε από το κείμενο Κύρωση των Εισηγήσεων στο
Corpus Juris Civilis I, είναι το με την νομοθεσία αυτή (η οποία περιελάμβανε περί
τους 50 τόμους) ήταν δυνατόν να αναδειχθεί το μεγαλείο του ίδιου του αυτοκράτορα.
Το σκεπτικό εδώ είναι ότι: "Η αυτοκρατορική μεγαλειότητα δεν πρέπει μόνο με όπλα
να είναι στολισμένη, αλλά και με νόμους, ώστε κάθε μία περίοδος, δηλαδή και του
πολέμου και της ειρήνης να μπορεί να κυβερνηθεί σωστά. Και ο Ρωμαίος
Αυτοκράτορα, όπως αναδεικνύεται νικητής σε μάχες εναντίον των εχθρών, έτσι και με
νόμιμες μεθόδους πρέπει να απομακρύνει τις αδικίες όσων μηχανεύονται σοφίσματα
και να είναι το ίδιο αυστηρός στην τήρηση του δικαίου όσον και όταν καθίσταται

3
Στο ίδιο 327
 5

θριαμβευτής απέναντι στους ηττημένους εχθρούς του".4 Εδώ με άλλα λόγια

επισημαίνεται μια διπλή διάσταση: αφενός μεν, με αυτό το νομοθετικό έργο
προβάλλεται το αυτοκρατορικό κύρος και την ίδια στιγμή τονίζεται η σημασία των
νόμων για την σωστή οργάνωση της αυτοκρατορίας και της κοινωνίας της.
Είναι χαρακτηριστικό πως ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς της
εποχής, ο Προκόπιος, στα αρχικά του κείμενα είχε δώσει βαρύτητα στο ότι ο
Ιουστινιανός είχε κατορθώσει να απλοποιήσει τη νομοθεσία. Εντούτοις ομως είναι
ενδεικτικό, πως αργότερα στάθηκε ιδιαίτερα επικριτικός τόσο ως προς το νομοθετικό
έργο του συγκεκριμένου αυτοκράτορα, όσο και προς την συνολική πολιτεία του.
Αναφέρει για παράδειγμα, στο έργο του Ανέκδοτα ή Απόκρυφος Ιστορία, ότι: "Όταν
λοιπόν, ο Ιουστινιανός έγινε αυτοκράτορας, τα κατάφερε αμέσως παντού να σπείρει τη
σύγχυση. Όσα δηλαδή ήταν προηγουμένως απαγορευμένα από το νόμο, τα καθιέρωσε
ως νόμους του κράτους, καταργώντας παράλληλα τους θεσμούς που προϋπήρχαν και
είχαν καθιερωθεί από το έθιμο σαν να είχε επί τούτω λάβει τον τίτλο του αυτοκράτορα,
για να ανατρέψει και να μεταμορφώσει τα πάντα".5 Εδώ εξάλλου, ο ιστορικός φέρνει
για παράδειγμα, ότι η νομοθεσία του είχε οργανωθεί με βάση την προσωπική του
επιθυμία για τον πλούτο διαφόρων ατόμων, πλούτο, τον οποίο είχε αρπάξει και
δαπανήσει είτε χαρίζοντάς τον σε βαρβάρους (εννοεί εδώ προφανώς στο πλαίσιο των
διπλωματικών συμφωνιών του βυζαντινού κράτους εκείνης της περιόδου με ξένους
λαούς και πρέσβεις ή με γνώμονα την ανοικοδόμηση κτισμάτων.

2. Ποια στοιχεία από τη δολοφονία του Μιχαήλ αναδεικνύουν και ποια

αποσιωπούν τα κείμενα εκείνα που πρόσκεινται στον Βασίλειο Α΄ και ποια τα
κείμενα που είναι ουδέτερα ή εχθρικά προς αυτόν. Οι σκοπιμότητες πίσω από
κάθε εξιστόρηση
Εξετάζοντας τα τρία παρατιθέμενα κείμενα, δηλαδή το Βίο Βασιλείου, το
Περί Βασιλειών του Ιωσήφ Γενέσιου, αλλά και τη Χρονογραφία του Συμεών του
Μάγιστρου και Λογοθέτη, είναι δυνατόν να λεχθεί πως και στις τρεις περιπτώσεις εν
γένει ο Μιχαήλ ο Γ΄, ο οποίος είχε δολοφονηθεί το Σεπτέμβριο του 867 από τον
Βασίλειο και μια ομάδα συνωμοτών που είχαν συνασπισθεί υπό τον τελευταίο,
παρουσιάζεται με έναν καθαρά αρνητικό τρόπο. Η πιο αρνητική περιγραφή για τον
Μιχαήλ φυσικά παρουσιάζεται στο Βίο Βασιλείου κι αυτό μπορεί να θεωρηθεί
φυσιολογικό, αν αναλογιστούμε, ότι το συγκεκριμένο κείμενο συνιστά μια
4
Κύρωση Εισηγήσεων, Corpus Juris Civilis I, μτφ. Α. Λιαρμακόπουλος - Φ. Βασιλείου
5
Προκοπίου, Ανέκδοτα ή Απόκρυφος Ιστορία, Κεφ. 11, 1-4, μετάφραση Αλόη Σιδέρη, εκδόσεις Άγρα,
Αθήνα, 1989, σελ. 82
 6

προπαγάνδα προς όφελος του διαδόχου του Μιχαήλ Γ΄ στον αυτοκρατορικό θρόνο.
Δεν είναι τυχαίο το ότι υπό αυτό το πρίσμα διαβάζουμε σε απόσπασμα αυτού του
κειμένου τα εξής: "Κι αυτός, εφόσον έζησε, όπως έζησε, δηλαδή κατά τρόπο αισχρό
και ολέθριο για τον εαυτό του και τα δημόσια πράγματα, βρήκε κι ανάλογο τέλος,
αντάξιο του προηγούμενου βίου του. Προβιβάζεται τότε αμέσως στην ανώτατη αρχή ο
Βασίλειος, που μέχρι τότε ερχόταν δεύτερος στην εξουσία. Αναγορεύεται λοιπόν
αυτοκράτορας από τη σεβαστή βουλή και τα υφιστάμενα τάγματα και όλο το στράτευμα
και τον απλό λαό της Πόλης ο Βασίλειος, τον οποίο κι από πριν επιζητούσαν με
ικετήριες προσευχές".6
Εδώ είναι σαφές, πως ο ίδιος ο Βασίλειος, καθαρά για πολιτικούς λόγους,
εμφανίζεται ως ο σωτήρας εκείνος τον οποίο ανέμεναν οι πάντες τόσο εντός της ίδιας
της κρατικής μηχανής και των διαφόρων ανώτατων αξιωματούχων του κράτους όσο
κι εντός των λαϊκών μαζών, προκειμένου να αναλάβει επιτέλους την εξουσία. Η
ανάρρησή του στο θρόνο θεωρείται πως αποτέλεσε μια φυσιολογική όσο κι ευτυχή
κατάληψη για την εξέλιξη ως προς τη σειρά διαδοχής μεταξύ των αυτοκρατόρων του
Βυζαντίου. Θα πρέπει εδώ βέβαια να λάβει υπόψη του κάποιος, το ότι ο
Κωνσταντίνος ο Ζ΄ Πορφυρογέννητος που είχε συγγράψει αυτό το κείμενο, ανήκε
στην δυναστεία των Μακεδόνων, η οποία από τον 9ο αιώνα και το 867, που
δολοφονήθηκε ο Μιχαήλ Γ΄, είχε θεμελιωθεί με την ανάρρηση του Βασιλείου. Είναι
σαφής με άλλα λόγια, η προσπάθεια για την προπαγάνδα υπέρ της συγκεκριμένης
δυναστείας που ως προς τις απαρχές της εντοπίζεται σε εκείνη την εποχή. Υπό αυτό
το πρίσμα ακόμα, θα δούμε, ότι μέσα σε αυτό το κείμενο δεν υπάρχουν εξάλλου
καθόλου αναφορές ως προς τον τρόπο θανάτου του Μιχαήλ Γ΄.
Αντίθετα, αυτή η τελευταία διάσταση, δηλαδή η σφαγή στην ουσία του
Μιχαήλ από το Βασίλειο και τους άλλους συνωμότες περιγράφεται με πολλές
λεπτομέρειες από τον Συμεών το Μάγιστρο και Λογοθέτη στη Χρονογραφία του.
Διαβάζουμε ενδεικτικά κάπου, ότι: "Οι σύντροφοι του Βασιλείου έκαναν μια μικρή
διαβούλευση για το τί θα έκαναν στη συνέχεια. Ο Ασυλέων είπε στο Βασίλειο, ότι
"αν και του κόψαμε τα χέρια, τον αφήσαμε ζωντανό, κι αν ζήσει, πώς θα
απολογηθούμε;" και θέλοντας να κάνει χάρη στο Βασίλειο επέστρεψε στο χώρο, όπου
βρισκόταν ο Μιχαήλ, ο οποίος κείτονταν χωρίς χέρια πάνω στο κρεβάτι και καταριόταν

6
Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος, Βίος Βασιλείου, Κεφ. 27-28, μτφ. Χριστίνα Σιδέρη, εκδόσεις
Κανάκη, Αθήνα, 2010, σελ. 137
 7

τον Βασίλειο, κι έμπηξε το γυμνό του ξίφος στην καρδιά του αυτοκράτορα,
διαπερνώντας τα σωθικά του".7
Σε αυτό το κείμενο είναι αλήθεια πως και ο ίδιος ο Βασίλειος δεν εμφανίζεται
εντελώς άμεμπτος. Και πάλι όμως, η φυσιογνωμία του Μιχαήλ αναδύεται με πολύ πιο
μελανά χρώματα. Το κείμενο (που επίσης είναι του 10ου αιώνα) μάλλον επιχειρεί να
κρατήσει μια στάση ουδετερότητας σίγουρα σε σχέση με το Βίο Βασιλείου και
περισσότερο κινείται κοντά στο πνεύμα, το οποίο διακρίνει το σχετικό απόσπασμα
για τη δολοφονία του Μιχαήλ, που συναντούμε στο Περί Βασιλειών του Ιωσήφ
Γενέσιου. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο απόσπασμα του Συμεών, τόσο ο Μιχαήλ, όσο
και ο Βασίλειος εμφανίζονται να δολοπλοκούν ο ένας εναντίον του άλλου, ενώ στο
τέλος υφίσταται η αίσθηση πως αυτός που επικρατεί, είναι εκείνος που υπήρξε
λιγότερο ασύνετος και επιπόλαιος, δηλαδή ο Βασίλειος.
Πάντως από την άλλη μεριά, στο κείμενο του Γενέσιου, ο Βασίλειος - αν και
το στοιχείο της ουδετερότητας για τα δύο πρόσωπα, είναι ακόμα πιο έντονο -
προβάλλεται μάλλον υπό ένα πιο θετικό πρίσμα. Η σύγκρουσή του με τον Μιχαήλ
εμφανίζεται εδώ ως αποτέλεσμα των μηχανορραφιών και της ζήλειας, διαφόρων
ατόμων μέσα από την αυτοκρατορική αυλή, που υποτίθεται πως δεν έβλεπαν με καλό
μάτι την σχέση μεταξύ των δύο τους. Μια σχέση δηλαδή, η οποία εδώ εμφανίζεται να
διακρίνεται από αλληλοσεβασμό και φιλία. Διαβάζουμε σε απόσπασμα από το έργο
του Ιωσήφ Γενέσιου, ότι: "Και σε όλα αυτά οι κακοπροαίρετοι καταφεύγουν
χρησιμοποιώντας είτε δόλια λόγια είτε συκοφαντικές επιστολές που διέστρεφαν τις
απόψεις τους. Κατορθώνουν δηλαδή να κάνουν τον Μιχαήλ να πιστέψει, ότι επρόκειτο
να δολοφονηθεί από τον Βασίλειο κατά βίαιο τρόπο, ενώ τα ίδια έλεγαν ότι θα πάθει ο
Βασίλειος από το Μιχαήλ λόγω της αστάθειας του χαρακτήρα του τελευταίου, τον οποίο
μάλιστα αποκαλούσαν μέθυσο και ματαιόφρονα".8
Μες στο κείμενο αυτό μπορεί να επισημάνει κάποιος πως ο Μιχαήλ, σε
σύγκριση για παράδειγμα με το Βίο Βασιλείου ή ακόμα και σε σύγκριση με τη
Χρονογραφία του Συμεών, εμφανίζεται με έναν κάπως πιο θετικό τρόπο. Είναι
γεγονός πως εμφανίζεται ως ένα θύμα των διαφόρων δολοπλόκων, στους οποίους
πάντως ο Βασίλειος δεν είναι ενταγμένος, στοιχείο έτσι που κατά κάποιο τρόπο στη

7
Συμεών Μάγιστρος και Λογοθέτης, Χρονογραφία συγγραφείσα εκ προστάγματος του Κωνσταντίνου
του φιλοχρίστου και πορφυρογεννήτου δεσπότου, Κεφ. 131, μτφ. Χάρης Μεσσής, Βερολίνο, 2006,
σελ. 203
8
Ιωσήφ Γενεσίου, Περί Βασιλειών, Κεφ. 28, μτφ. Παύλος Νιαβής, εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα, 1994, σελ.
209
 8

συνέχεια δικαιολογεί την ανάληψη της εξουσίας από τον δεύτερο, όπως συμβαίνει
στο Βίο Βασιλείου.
Κι εδώ ωστόσο, είναι αλήθεια, πως έστω κι έμμεσα, ο Μιχαήλ προβάλλεται
αρνητικά, καθώς επισημαίνεται, ότι αποκαλούνταν μέθυσος και ματαιόφρων. Η
αρνητικότητα αυτή εξάλλου μπορεί να συνδεθεί και με το ότι στη συνέχεια του
αποσπάσματος, ο Μιχαήλ είναι αυτός που κάνει απόπειρες για τη δολοφονία του
Βασιλείου. Η δε δολοφονία του Μιχαήλ στο τέλος δεν γίνεται από τον Βασίλειο αλλά
από άλλους. Και σε αυτό το σημείο έρχεται εκείνη η φράση με την οποία ο
συγγραφέας θα επικυρώσει τη νομιμότητα της εξουσίας που πήρε στα χέρια του ο
Βασίλειο, καθώς αναφέρει: "Εκμεταλλευόμενος για δικό του όφελος τη δολοφονία
(ενν. του Μιχαήλ) και συνειδητοποιώντας ότι η βασιλεία του δόθηκε από το Θεό, ο
Βασίλειος έπαψε να συμπεριφέρεται όπως μέχρι τότε, και ανταποδίδοντας τις
ευχαριστίες του στο Θεό, εγκαινιάζει το ναό των Αρχαγγέλων και Ταξιαρχών".9

Βιβλιογραφία

1. Ανάστος, Μ., "Δίκαιο" στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Βυζαντινός

Ελληνισμός-Πρωτοβυζαντινοί Χρόνοι, Τόμος Ζ΄, εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα, 1978

9
Στο ίδιο, σελ. 220
 9

2. Ιωσήφ Γενεσίου, Περί Βασιλειών, μτφ. Παύλος Νιαβής, εκδόσεις Κανάκη,

Αθήνα, 1994
3. Κύρωση Εισηγήσεων, Corpus Juris Civilis I, μτφ. Α. Λιαρμακόπουλος - Φ.
Βασιλείου
4. Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος, Βίος Βασιλείου, μτφ. Χριστίνα Σιδέρη,
εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα, 2010
5. Προκοπίου, Ανέκδοτα ή Απόκρυφος Ιστορία, Κεφ. 11, 1-4, μετάφραση Αλόη
Σιδέρη, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 1989
6. Συμεών Μάγιστρος και Λογοθέτης, Χρονογραφία συγγραφείσα εκ
προστάγματος του Κωνσταντίνου του φιλοχρίστου και πορφυρογεννήτου
δεσπότου, μτφ. Χάρης Μεσσής, Βερολίνο, 2006