1

Θέμα: "Κωνσταντίνος Κούμας και

Νεοελληνικός Διαφωτισμός"

2016
 2

Περιεχόμενα

Εισαγωγή......................................................................................................3

1ο Κεφάλαιο: Η στοχοθεσία των εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

ως προς την Παιδεία και ειδικότερα ως προς τις Επιστήμες..................4-5

2ο Κεφάλαιο: Η αξία των επιστημών σύμφωνα με τον Κ. Κούμα, ποια εμπόδια

εντοπίζει πως υφίστανται αναφορικά με την σωστή διδασκαλία τους και ποιες
λύσεις προτείνει για την υπέρβασή τους..................................................5-7

3ο Κεφάλαιο: Οι θέσεις του Κούμα σχετικά με την ιστορική εξέλιξη της

Χημείας, το ρόλο των Ελλήνων στην ανάπτυξή της και την χρησιμότητά της για
την κοινωνία..................................................................................................7-8

Συμπεράσματα..............................................................................................8

Βιβλιογραφία.................................................................................................9
 3

Εισαγωγή

Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτέλεσε ένα σχετικά σύντομο μάλλον, αλλά

ιδιαίτερα σημαντικό πνευματικό κίνημα στα πλαίσια του νεώτερου Ελληνισμού. Η
παρουσία και οι επιρροές του σαφώς θα πρέπει να συνδεθούν με το πεδίο του
κινήματος του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που εν γένει είχε επηρεάσει και
"σημαδέψει" ανεξίτηλα τον ευρωπαϊκό πολιτισμό αυτών των τελευταίων αιώνων. Στα
πλαίσια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ένα στοιχείο, που είναι δυνατόν να
σημειώσει κάποιος η επιμονή που δίνουν οι εκπρόσωποί του στο ζήτημα της
υιοθέτησης όλου εκείνου του κοσμοθεωριακού πλαισίου που προέκυπτε από τις
γνώσεις πάνω στο πεδίο των φυσικών επιστημών, ενός πλαισίου, το οποίο έθετε
πλέον στο περιθώριο τις προκαταλήψεις και το σκοταδισμό του παρελθόντος,
προκρίνοντας παράλληλα τη χρήση του ορθού λόγου.

Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Κούμας εν τω μεταξύ, ανήκει σε μια δεύτερη γενιά

Ελλήνων λογίων που προσπορίστηκαν στοιχεία από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και
που παράλληλα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο, ως προς την εξάπλωση των νέων
επιστημονικών και φιλοσοφικών ιδεών, αλλά και στην διαμόρφωση ενός καινούργιου
επιστημονικού λόγου (στην πρώτη γενιά ανήκαν άτομα, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης,
ο Χριστόδουλος Παμπλέκης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, αλλά
και ο Δημήτριος Καταρτζής). Φιλοδοξία όλων αυτών των διανοητών,
συμπεριλαμβανομένου του Κούμα, ήταν το να προκύψουν ορισμένες πνευματικές
εστίες και σχολές που θα μπορούσαν να συμβάλουν εν πολλοίς στην εισαγωγή των
νέων επιστημονικών και φιλοσοφικών ιδεών στους νέους της πατρίδας τους.1

Η συγκεκριμένη εργασία, υπό το πρίσμα και των παραπάνω εισαγωγικών

παρατηρήσεων, σε ένα πρώτο κεφάλαιο εξετάζει το ποια είναι η στοχοθεσία των
εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ως προς την Παιδεία και ειδικότερα ως
προς τις Επιστήμες. Αντίστοιχα, σε ένα δεύτερο κεφάλαιο επισημαίνεται το πώς
αντιλαμβάνεται ο Κούμας την αξία των φυσικών επιστημών, ακόμα ποια εμπόδια
εντοπίζει πως υφίστανται αναφορικά με την σωστή διδασκαλία τους και ποιες λύσεις
προτείνει για την υπέρβασή τους. Τέλος, σε ένα τρίτο κεφάλαιο, παρατίθενται όλες
εκείνες οι θέσεις του Κούμα σχετικά με την ιστορική εξέλιξη της Χημείας, το ρόλο
των Ελλήνων στην ανάπτυξή της και την χρησιμότητά της για την κοινωνία.
1
Χριστιανίδης Γ, κ.α., "Οι Έλληνες λόγιοι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας" στο Ελληνική Φιλοσοφία
κι Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα, Τόμος Β΄, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2000, σελ. 349
 4

1ο Κεφάλαιο: Η στοχοθεσία των εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

ως προς την Παιδεία και ειδικότερα ως προς τις Επιστήμες

Εξετάζοντας και την περίπτωση του ίδιου του Κούμα, είναι δυνατόν να
αντιληφθεί κάποιος πως ένας πρώτος βασικός στόχος των εκπροσώπων του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αναφορικά με το χώρο της Παιδείας, αλλά και ως προς
το θέμα των Επιστημών, είναι η σύνδεσή τους με την καθημερινή και πρακτική ζωή.
Υπό αυτό το πρίσμα δε, υφίσταται κατά τη συγκεκριμένη περίοδο η πεποίθηση πως η
νεοελληνική διανόηση μπορεί να έχει την δυνατότητα να αναλογιστεί τον εαυτό της,
όχι μόνο ως μια δύναμη μέσα από την οποία είναι εφικτή η ερμηνεία του δυτικού
πολιτισμού αλλά και ότι μπορεί να αποτελέσει κι ένα εργαλείο αυτοπροσδιορισμού
της εθνικής φιλοσοφικής παράδοσης.2

Συγχρόνως για αυτούς τους λογίους, η Επιστήμη και η Παιδεία εν γένει

μπορούν να καταστούν ένα μέσο απελευθέρωσης του ατόμου από μια πληθώρα
προκαταλήψεων, οι οποίες οδηγούν στο φόβο, λόγω της άγνοιας. Εδώ υφίσταται
(ιδιαίτερα στην περίοδο του τέλους του 18ου αιώνα, μετά το ξέσπασμα της Γαλλικής
Επανάστασης και κατά τις αρχές περίπου του 19ου αιώνα) ένα πνεύμα έντονου
αντικληρικαλισμού, που ταυτόχρονα όμως δεν σημαίνει πως οι εκπρόσωποι του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού στρέφονταν εναντίον της θρησκείας και του
θρησκευτικού αισθήματος εν γένει. Μια τέτοια πρόθεση άλλωστε για την
αποκάθαρση της θρησκείας από τη διαφθορά και την παρανόηση που ιστορικά είχαν
επιφέρει τα θρησκευτικά ιερατεία, θεωρήθηκε ως σκοπός συναφής και με την
προσπάθεια για την αναζήτηση μιας νέας ηθικής. Με βάση αυτήν εξάλλου, το άτομο
εντός της πολιτικής κοινότητας, είναι εφικτό να καταφέρει την αρμονική συμβίωση
με τους συνανθρώπους του, προσεγγίζοντας ταυτόχρονα και την προσωπική του
χειραφέτηση, πέραν από αυτήν της κοινωνίας.

Εν τω μεταξύ, εδώ τώρα πλέον, είναι χαρακτηριστικό πως η μεν εκπαιδευτική

διαδικασία αποδεσμεύεται από την έννοια της θρησκευτικής αποστολής και από την
άλλη μεριά, ο εκπαιδευτικός και κοινωνικός προσανατολισμός της αποκτά έναν πιο
κοσμικό χαρακτήρα. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, το έργο των διαφόρων λογίων και
δασκάλων αρχίζει πια να εμπεριέχει ένα φάσμα κοινωνικών στοχεύσεων. Οι
τελευταίες έχουν να κάνουν (πέρα από το γενικότερο αίτημα για την χειραφέτηση των

2
Αργυροπούλου, Ρ., Ταμπάκη Α., Νεοελληνικός διαφωτισμός, στο www.users.uoa.gr
 5

ανθρώπων από το σκοταδισμό θεσμών, όπως για παράδειγμα η θρησκεία κατά το

παρελθόν) και με την προσπάθεια να συγκροτηθεί μια νέα συλλογική ταυτότητα, η
οποία θα αφορά όλους τους ελληνικούς πληθυσμούς της τότε Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας. Με άλλα λόγια, ο επιστημονικός λόγος εντάσσεται σε ένα ευρύτερο
και νέο πλαίσιο κοινωνικών και πολιτικής φύσεων ιδεολογημάτων και χωρίς μάλιστα
να διεκδικεί κάποιου είδους αυτονομία.3

2ο Κεφάλαιο: Η αξία των επιστημών σύμφωνα με τον Κ. Κούμα, ποια εμπόδια

εντοπίζει πως υφίστανται αναφορικά με την σωστή διδασκαλία τους και ποιες
λύσεις προτείνει για την υπέρβασή τους

Με βάση τις επισημάνσεις του Κούμα, ή αξία των επιστημών, μπορεί να

αναδειχθεί μέσα από την περίπτωση της σημασίας που έχει για το χώρο της
εκπαίδευσης και της γνώσης εν γένει στη νεώτερη και σύγχρονη εποχή η επιστήμη
της χημείας. Σημειώνει ο ίδιος ενδεικτικά ότι: "Είναι δε η Χημεία επιστήμη
ενασχολούμενη εις το να γνωρίσει την εσωτερική και αμοιβαία προς άλληλα ενέργεια
όλων των σωμάτων της γης και των εξ αυτής γινομένων συνθέσεων και αναλύσεων". 4
Μέσα από αυτά τα λόγια είναι σαφές, πως η αξία επιστημών, όπως η χημεία, είναι
κάτι το συνδεδεμένο άρρηκτα με την κατανόηση του κόσμου που μας περιβάλλει και
με την προσπάθεια για την ερμηνεία των διαφόρων φυσικών φαινομένων. Συγχρόνως
η αξία των επιστημών είναι και κάτι που μπορεί να αποβεί ωφέλιμο σε ό, τι αφορά τις
τέχνες και τα διάφορα τεχνικά επαγγέλματα, από τη στιγμή, που αυτά μπορούν να
ανασυρθούν από το τέλμα της αμάθειας.5

Ως προς τη σύνδεση άλλωστε επιστημών, όπως η Χημεία, με τον πρακτικό βίο

στην καθημερινή ζωή των ατόμων, ο Κούμας φέρνει εδώ ως παράδειγμα τη σχέση
αυτής της επιστήμης (δηλ. της Χημείας) με το χώρο της Μετεωρολογίας. Επισημαίνει
στην Εισαγωγή της μετάφρασης του έργου του Αδήτου, ότι: "Η Μετεωρολογία έχει
μεγάλην χρείαν της Χημείας, εις εξήγησιν των μετεώρων. Μόνη η φυσική παρατήρησις

3
Χριστιανίδης Γ, κ.α., "Οι Έλληνες λόγιοι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας" στο Ελληνική Φιλοσοφία
κι Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα, Τόμος Β΄, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2000, σελ. 340
4
Κούμας, Κ., "Ο Μεταφραστής προς τους Έλληνας" στο Πέτρου Αυγούστου Αδήτου, Χημείας Επιτομή
- Μέρος Πρώτον, Περί Συνθέσεως, εκδοθείσα υπό Κ.Μ. Κούμα Λαρισαίου, εκ του τυπογραφείου
Γεωργίου Βενδώτου, εν Βιέννη της Αυστρίας, 1808, σελ. η
5
Παπαδημητρίου, Α., "Η χημική επανάσταση στα πρώτα ελληνικά βιβλία χημείας" στο Η Ιστορική
Εξέλιξη της Χημείας στην Ελλάδα, (επιμέλεια Γιώργος Βλαχάκης), Ένωση Ελλήνων Χημικών, Αθήνα,
1996, σελ. 123
 6

είναι ανίκανος να μας διδάξει την φύσιν και ακολουθίαν και μάλιστα τον αποχρώντα
λόγον των φαινομένων τούτων".6

Εν τω μεταξύ εδώ ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα που υφίσταται πολλές φορές
αναφορικά με το θέμα της μεταφοράς των γνώσεων των επιστημών στα άτομα, είναι
αυτό της γλώσσας. Πολλές φορές δηλαδή ο τρόπος χρήσης του λόγου δεν συμβάλλει
στο να διδαχθούν οι επιστήμες με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι αυτές καταληπτές. Δεν
είναι τυχαίο πως στα πλαίσια της διδασκαλίας επιστημών, όπως η φυσική, μερικές
ακόμα και η χρήση των μαθηματικών (ανεξαρτήτως αν αυτά δεν παύουν να
αποτελούν μια πολύ σημαντική επιστήμη, άμεσα συνδεδεμένη με τη φυσική), μπορεί
να αποτελέσει παράγοντα δυστοκίας, ως προς την κατανόηση και την απλοποίηση
διαφόρων όρων και φαινομένων Αναφέρει κάπου ενδεικτικά ο ίδιος ο Κούμας στο
κείμενο με τον τίτλο Σύνοψις Φυσικής - Εις χρήσιν πρωτοπείρων μαθητών του
φιλολογικού της Σμύρνης Γυμνασίου, ότι: "Επροσπάθησα δε, μεταχειριζόμενος την
πρωτόπειρον των μαθητών νεότητα να εκθέσω επιπολαιότερον τους λόγους
θεωρημάτων τινών χωρίς την από της Μαθηματικής βοήθειαν. Μ' όλο τούτο τα
πράγματα αυτά με ηνάγκασαν νε μεταχειριστώ πολλαχού μαθηματικάς φράσεις".7

Η υπέρβαση των όποιων προβλημάτων μάλιστα, είναι ενδεικτικό, ότι μπορεί

να καταστεί εφικτή μέσα από την χρήση μιας όσο το δυνατόν πιο κατανοητής
γλώσσας. Μέσα από της χρήση της είναι εφικτό η γνώση των διαφόρων επιστημών
να μεταδοθεί με έναν όσο το δυνατό πιο απλό και εύληπτο τρόπο σε μια μεγάλη μάζα
ατόμων και αναγνωστών, που προφανώς δεν διαθέτουν άλλωστε τις εξειδικευμένες
γνώσεις, ώστε να εντρυφήσουν σε ποικίλους επιστημονικούς κλάδους. Έτσι δεν
παραλείπει να επισημάνει στην Εισαγωγή ("Προς τους Αναγινώσκοντας") του
προαναφερόμενου έργου του, ότι: "Δια να γίνει δε το καλόν κοινότερον, και να
μεταδοθεί αληθώς η μάθησις των Φυσικών ακροαμάτων και εις τους, όσοι παρά τους
μαθητάς, τα επιθυμούσι φιλομαθείς, ως προείπα, ανάγκη ήτο να γραφεί εις γλώσσαν,
την οποίαν λαλεί και καταλαβαίνει το γένος όλον. Τοιαύτην δε εννοώ, της οποίας την
μεν ύλην δίδουσι αυτά τα στόματα του λαλούντος έθνους".8 Είναι ενδεικτικό, ως προς

6
Κούμας, Κ., "Ο Μεταφραστής προς τους Έλληνας" στο Πέτρου Αυγούστου Αδήτου, Χημείας Επιτομή
- Μέρος Πρώτον, Περί Συνθέσεως, εκδοθείσα υπό Κ.Μ. Κούμα Λαρισαίου, εκ του τυπογραφείου
Γεωργίου Βενδώτου, εν Βιέννη της Αυστρίας, 1808, σελ. μζ
7
Κούμας, Κ., "Προς τους αναγινώσκοντας", Σύνοψις Φυσικής - Εις χρήσιν πρωτοπείρων μαθητών του
φιλολογικού της Σμύρνης Γυμνασίου, εκ της τυπογραφίας Ι.Β. Σβεκίου, εν Βιέννη της Αυστρίας, 1812,
σελ. ιθ'
8
Στο ίδιο, σελ. κ'
 7

αυτή τη διάσταση, ότι ο Κούμας έκρινε, ότι διάφοροι όροι γμωσσικοί, που υφίσταντο
ήδη από την Αρχαιότητα (μέσω της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας για παράδειγμα) δεν
μπορούσαν πλέον να καλύψουν το νόημα των νέων επιστημονικών δεδομένων, με
αποτέλεσμα να είναι αναγκαία η δημιουργία νεολογισμών στο πεδίο της γλώσσας.

3ο Κεφάλαιο: Οι θέσεις του Κούμα σχετικά με την ιστορική εξέλιξη της

Χημείας, το ρόλο των Ελλήνων στην ανάπτυξή της και την χρησιμότητά της για
την κοινωνία

Οι θέσεις του Κούμα ως προς το ζήτημα της ιστορικής εξέλιξης της Χημείας
ήταν συνυφασμένες (όπως εμφανίζονται στην μετάφραση του έργου του Adet
Χημείας Επιτομή), με το ότι αυτή η επιστήμη στην πορεία είχε κατορθώσει επιτέλους
να απεμπλακεί από το πλαίσιο των αλχημιστικών ιδεών, οι οποίες εδώ μάλιστα
κρίνονται ως άμεσα συνδεδεμένες με την αμάθεια, τον τσαρλατανισμό και την
ανοησία. Η εξέλιξη της επιστήμης της Χημείας στον ευρωπαϊκό χώρο θα συντελεστεί
ήδη από τον 18ο αιώνα και θα συμπέσει εξάλλου και με τις απαρχές της
Βιομηχανικής Επανάστασης. Και δεν είναι μάλιστα τυχαίο το ότι ο Κούμας
επισημαίνει πως στην μεγάλη επανάσταση για την επιστήμη της Χημείας σημαίνοντα
ρόλο θα παίξουν άτομα, όπως ο Cavendish και ο Λαβουαζιέ. Μάλιστα, ο Κούμας
θεωρεί τον Λαβουαζιέ ως τον ιδρυτή της νέας Χημείας, ως αυτόν που άνοιξες νέους
δρόμους διατυπώνοντας πρώτος νέες γενικές ιδέες ως προς την εξήγηση σειράς
φαινομένων της Χημείας. Για παράδειγμα, ο Λαβουαζιέ ήταν ο πρώτος, που είχε
ανατρέψει τη θεωρία του φλογιστού, εξηγώντας με σωστό τρόπο την καύση και την
αναπνοή.9

Εν τω μεταξύ η προσφορά των Ελλήνων διαχρονικά - όπως εξάλλου

αναδύεται και μέσα από το έργο και τις αναφορές του Κ. Κούμα - υπήρξε
συνυφασμένη με το ότι ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα είχαν εισάγει επιστήμονες
και λόγιοι, όπως ο Ηλιάδης και ο Κωνσταντίνος Κούμας. Για παράδειγμα, ο μεν
Ηλιάδης στη Χημεία του χρησιμοποιεί όρους, που έχει ήδη εισάγει ο Άνθιμος Γαζής
το 1799 στην έκδοση της "Γραμματικής των Φιλοσοφικών Επιστημών" του Άγγλου
Benjamin Martin, όπως οξέα, αλκάλια, γαίες, οξυγόνο, υδρογόνο, άζωτο κ.λ.π.
Επίσης την ονομασία των οξυγονούχων οξέων με τις χαρακτηριστικές καταλήξεις (-

9
Παπαδημητρίου, Α., "Η χημική επανάσταση στα πρώτα ελληνικά βιβλία χημείας" στο Η Ιστορική
Εξέλιξη της Χημείας στην Ελλάδα, (επιμέλεια Γιώργος Βλαχάκης), Ένωση Ελλήνων Χημικών, Αθήνα,
1996, σελ. 121
 8

ικόν, -ώδες). Ο Κούμας εξάλλου θα αφιερώσει 14 σελίδες της εισαγωγής του στον
τρόπο μεταφοράς των χημικών όρων στην ελληνική γλώσσα και θα δώσειθ την
τελική ονομασία των αλάτων και πολλούς άλλους όρους, όπως: οξείδια,
λευκόχρυσος, ψευδάργυρος, συνοχή κ.λ.π.10

Τέλος, αναφορικά με το θέμα της προσφοράς της Χημείας ο Κούμας τονίζει

πως και αυτή, όπως και όλες οι άλλες επιστήμες μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά
στο να ωφεληθούν οι άνθρωποι στον καθημερινό τους πρακτικό βίο και στο πεδίο
των διαφόρων τεχνών. Γι' αυτό άλλωστε επισημαίνει ο ίδιος ότι: "Εμβαίνει δε η
Χημεία και εις τας οικίας μας...δίδουσα εις την οικονομίαν διάφορα μέσα, δια να
θερμαίνωμεν και να φωτίζωμεν τας οικίας μας, δια να αρτύωμε αβλαβώς τα βρώματα,
δια να παρασκευάζωμεν φορέματα, τροφάς, τ' αναγκαία σκεύη μας κ.λ.π."11

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα των παραπάνω επισημάνσεων είναι σαφές, πως για τον Κ.
Κούμα, έναν εκ των σημαντικότερων λογίων του τέλους του 18ου και των αρχών του
19ου αιώνα, οι διάφορες επιστήμες και μεταξύ αυτών και η Χημεία, συνιστούν ένα
πολύτιμο εργαλείο, με το οποίο οι άνθρωποι έχουν την δυνατότητα να βελτιώσουν
πολλαπλά τον καθημερινό τους βίο. Επιστήμες, όπως η Χημεία, έχουν να
προσφέρουν πολλά σε πεδία, όπως οι πρακτικές τέχνες και επαγγέλματα ή η
βελτίωση των όρων ζωής (καλύτερα προϊόντα, ζεστές και φωτισμένες οικίες κ.λ.π.).
Είναι αλήθεια εν τω μεταξύ, ότι όχι σπάνια υφίστανται ορισμένα προβλήματα
αναφορικά με τον τρόπο μετάδοσης και με τη διδασκαλία των επιστημών,
συμπεριλαμβανομένης της Χημείας. Αυτά τα προβλήματα έχουν να κάνουν για
παράδειγμα, με την έλλειψη διδακτικών εγχειριδίων και καταρτισμένων διδασκάλων,
αλλά και με τη χρήση μιας αρχαϊζούσης γλώσσας, που δεν βοηθάει στο να
μεταφερθούν σωστά διάφοροι σύγχρονοι όροι και νεολογισμοί, που
χρησιμοποιούνται σε επιστημονικά πεδία, όπως αυτό της Χημείας.

Βιβλιογραφία

10
Στο ίδιο, σελ. 122
11
Κούμας, Κ., "Ο Μεταφραστής προς τους Έλληνας" στο Πέτρου Αυγούστου Αδήτου, Χημείας Επιτομή
- Μέρος Πρώτον, Περί Συνθέσεως, εκδοθείσα υπό Κ.Μ. Κούμα Λαρισαίου, εκ του τυπογραφείου
Γεωργίου Βενδώτου, εν Βιέννη της Αυστρίας, 1808, σελ. νβ
 9

1. Αργυροπούλου, Ρ., Ταμπάκη Α., Νεοελληνικός διαφωτισμός, στο

www.users.uoa.gr
2. Κούμας, Κ., "Προς τους αναγινώσκοντας", Σύνοψις Φυσικής - Εις χρήσιν
πρωτοπείρων μαθητών του φιλολογικού της Σμύρνης Γυμνασίου, εκ της
τυπογραφίας Ι.Β. Σβεκίου, εν Βιέννη της Αυστρίας, 1812
3. Κούμας, Κ., "Ο Μεταφραστής προς τους Έλληνας" στο Πέτρου Αυγούστου
Αδήτου, Χημείας Επιτομή - Μέρος Πρώτον, Περί Συνθέσεως, εκδοθείσα υπό
Κ.Μ. Κούμα Λαρισαίου, εκ του τυπογραφείου Γεωργίου Βενδώτου, εν Βιέννη
της Αυστρίας, 1808
4. Παπαδημητρίου, Α., "Η χημική επανάσταση στα πρώτα ελληνικά βιβλία
χημείας" στο Η Ιστορική Εξέλιξη της Χημείας στην Ελλάδα, (επιμέλεια
Γιώργος Βλαχάκης), Ένωση Ελλήνων Χημικών, Αθήνα, 1996
5. Χριστιανίδης Γ, κ.α., "Οι Έλληνες λόγιοι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας"
στο Ελληνική Φιλοσοφία κι Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα,
Τόμος Β΄, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα, 2000