MGA ELEMENTO NG SANAYSAY

ELEMENTO NG SANAYSAY

Tema at Nilalaman - anuman ang nilalaman ng isang sanaysay ay itinuturing na paksa dahil sa
layunin sapagkakasulat nitoat kaisipang ibinahagi.

Anyo at Istruktura - ang anayo sat istruktura ng sanaysay ay isang mahalagang sangkap sapagkat
nakaaapekto ito sa pagkaunawa ng mga mambabasa, ang maayos na pagkakasunud-sunod ng edeya
o pangyayari ay makatututlong sa mambabasa sa pagkaunawa sa sanaysay.

Kaisipan- Mga ideyang nabanggit na kaugnay o panlinaw sa tema.

Wika at Istilo - ang uri at antas ng wika at istilo ng pagkakagamit nito ay nakaapekto rin sa
pagkaunawa ng mambabasa, higt na mabuting gumamit ng simple, natural at matapat na mga
pahayag.

Larawan ng Buhay - Nilalarawan ang buhay sa isang makatotohanang salaysay, masining na

paglalahad na gumagamit ng sariling himig ang may akda.

Damdamin -Naipapahayag ang isang magaling na may-akda ang kaniyang damdamin nang may
kaangkupan at kawastuhan sa paraang may kalawakan at kaganapan.

Himig - naipapahiwatig ng kulay o kalikasan ng damdamin. Maaaring masaya, malungkot, mapanudyo

at iba pa.

BAHAGI NG SANAYSAY

Panimula - ang pinakamahalagang bahagi ng isang sanaysay sapagkat ito ang unag titingnan ng mga
mambabasa, dapat nakapupukaw ng atansyon ang panimula upangipagpatuloy ng mamababasa ang
pagbasa sa akda.

Katawan - Sa bahaging ito ang sanaysaya makikita ang pagtalakay sa mahahalagang puntos ukol sa
tema at nilalaman ng sanaysay, dapat ipaliwanag nang mabuti ang bawat puntos upang maunawaan
ito ng maigi ng mambabasa.

Wakas - nagsasara sa talakayang naganap sa katawan ng sanaysay. Sa bahaging ito nahahamon ang
pag-iisip ng mambabasa na maisakatuparan ang mga tinalakay ng sanaysay.

Sanggunian : www.filipino3zhchs.multiply.com/journal/item/20/sanaysay

http://malacanang.gov.ph/7981-sa-mga-kababaihang-taga-malolos-ni-jose-rizal/

https://m.facebook.com/notes/cynthia-a-villar/ang-liham-ni-dr-jose-rizal-sa-mga-kadalagahan-sa-
malolos-bulakan/409186115791247/

Noong ika-12 ng Disyembre 1888, isang pangkat ng kababaihan ang iginiit sa pamahalaang Kastila
ang kanilang hangaring makapag-aral. Nang mabalitaan ito, sinulatan sila ni Jose Rizal ng liham na
naglalaman ng pitong habilin, na para sa kaniya ay dapat magsilbing panata ng bawat Pilipina. Bilang
pag-alala sa anibersaryo ng pagkasilang ni Rizal, narito ang mga pagsasalarawan ng mga habiling ito.
Kalakip ng orihinal na mensahe ni Rizal na nasa lumang Tagalog ang bersyong isinakonteksto para sa
ating panahon.

Infographic_PML_WomenOfMalolos_140619_1311

Photo from MKL-IMP Archives, courtesy of Mr. Ian-James R. Andres of the Pearl of the Orient:
Discover Old Philippines Facebook page.

“Unang-una. Nagiging taksil ang ilan dahil sa kaduwagan at kapabayaan ng iba.”

Infographic_PML_WomenOfMalolos_140619_1311

Photo from Underwood and Underwood, courtesy of Mr. Ian-James R. Andres of the Pearl of the
Orient: Discover Old Philippines Facebook page.

“Ikalawa. Ang taong nagpapaalipusta ay kulang ng pagmamahal sa sarili at labis na nasisilaw sa

umaalipusta.”

Infographic_PML_WomenOfMalolos_140619_1311

Photo from Keystone View Company, courtesy of Mr. Ian-James R. Andres of the Pearl of the Orient:
Discover Old Philippines Facebook page.

“Ikatlo. Ang kamangmangan ay pagkaalipin; sapagkat kung ano ang isip ay ganoon ang tao: ang taong
walang sariling isip ay taong walang pagkatao; ang bulag na tagasunod sa isip ng iba ay parang hayop
na susunod-sunod sa tali.”

Infographic_PML_WomenOfMalolos_140619_1311

Photo from H. C. White Company, courtesy of Mr. Ian-James R. Andres of the Pearl of the Orient:
Discover Old Philippines Facebook page.

“Ikaapat. Kapag nagtago ka, para mo na ring hinimok ang ibang magtago rin, dahil kung pabayaan mo
ang iyong kapwa ay pababayaan ka rin naman; madaling baliin ang nag-iisang tingting, pero mahirap
baliin ang isang bigkis na walis.”

Infographic_PML_WomenOfMalolos_140619_1311

Photo from Keystone View Company, courtesy of Mr. Ian-James R. Andres of the Pearl of the Orient:
Discover Old Philippines Facebook page.

“Ikalima. Kung hindi magbabago ang babaeng Tagalog, hindi siya dapat magpalaki ng anak, at sa halip
ay gawing paanakan lamang; dapat alisin sa kaniya ang kapangyarihan sa bahay, sapagkat kung hindi
ay walang-malay niyang ipapahamak ang asawa, anak, bayan, at lahat.”

Infographic_PML_WomenOfMalolos_140619_1311

Photo from Artura Postcard, courtesy of Mr. Ian-James R. Andres of the Pearl of the Orient: Discover
Old Philippines Facebook page.
“Ikaanim. Ipinanganak ang tao na pare-parehong hubad at walang tali. ‘Di sila nilikha ng Diyos upang
maalipin, ‘di binigyan ng isip para magpabulag, at ‘di biniyayaan ng katwiran upang maloko ng iba.
Hindi pagmamataas ang hindi pagsamba sa kapwa-tao, ang pagpapaliwanag ng isip, at pagiging tuwid
sa anumang bagay. Ang mapagmataas ay ang nagpapasamba, ang nambubulag sa iba, at ang ibig
panaigin ang kaniyang gusto sa matuwid at tama.”

Infographic_PML_WomenOfMalolos_140619_1311

Photo from Retrato: Filipinas Photo Collection, courtesy of Mr. Ian-James R. Andres of the Pearl of
the Orient: Discover Old Philippines Facebook page.

“Ikapito. Pagnilayan ninyong maigi kung ano ang relihiyong itinuturo sa atin. Tingnan ninyong mabuti
kung iyan ba talaga ang utos ng Diyos o ang pangaral ni Kristong panlunas sa hirap ng mahirap, pang-
aliw sa dusa ng nagdurusa. Alalahanin ninyo ang lahat ng itinuturo sa inyo, ang pinatutunguhan ng
lahat ng sermon, ang nasa kaibuturan ng lahat ng misa, nobena, kuwintas, eskapularyo, larawan,
milagro, kandila, sinturon, at iba’t iba pang iginigiit, inihihiyaw at idinidiin araw-araw sa inyong loob,
tainga, mata. Hanapin ninyo ang puno’t dulo at ihambing ninyo ang relihiyon sa malinis na relihiyon
ni Kristo. At tingnan kung ang inyong pagka-Kristiyano ay kapareho ng inaalagaang gatasang hayop o
kaya ng pinatatabang baboy, na pinatataba hindi dahil sa pagmamahal sa kaniya, kundi upang
maipagbili nang mas mahal at nang lalong pagkakitaan.”

KATIPUNAN MARARAHAS NGNGA ANAK NG BAYAN

(MULA SA THE WRITINGS ANG TRIAL OF ANDRES BONIFACIO;

Ang inyong ipinakilalang katapangan sa pakikihamok sa kaaway na mga kastili buhat pa nang simulan
itong paghihimagsik ay siyang nagsasabing mataas na di ninyo ikasisindak ang ugong ng paghahanda
at pagsalakay dito ng hukbong akay ni Polavieja; na sa kaunting panahon ay nagpakilala na ng malabis
na karuwagan at hamak na kaasalan sa kanyang pagpapahirap at malimit na pagpatay sa makapal na
kalahing hindi nagsisilaban. Yaong pagpapasunog nito sa mga bata, yaong paglapastangan at
pagdungis sa kapurihan ng mga babae na di na pinakundanganan ang kanilang kahinaan, yaong
pagputol ng buhay ng mga matandang hindi na makausad at sanggol na sumususo pa, na kailanman
ay hindi aasalin at gagawin ng sino pa mang lalaking may puri at may tapang, ay humihingi ng isang
masiglang paghihiganti at matinding kaparusahan. Sa inyong pamimiyapis, mangyayaring abutin ang
kayo"y tanghaling bangkay sa gitna ng parang ng pakikidigma; ngunit ito"y kapurihang maipamamana
sa ating Bayan, sa ating Lahi at sa ating Angkan.

Ang inyong mapupugtang hininga ay siyang magbaibigay buhay sa ating bayan at siyang matamis
ba alaala sa gunita ng inyong mga kapatid na maiiwan.

Dapat naman ninyong mabatid, na ang kadahilanan ng ating paggugul ng lalong mahalaga sa loob at
sampu ng ingat na buhay, ay nang upang tamuhin at kamtan yaong nilalayong kalayaan ng ating
Bayang tinubuan na siyang magbabagay buong kaginhawaan at magbabangon ng kapurihan na
inilugmok ng kaalipinan sa hukay ng kadustaan walang katulad. Sasagi kaya sa inyong loob ang
paglulumo at aabutin kaya ng panghihinayang na mamatay sa kadahilanang iti? Hindi! hindi!
sapagkat nakikintal sa inyong gunita yaong libu-libong kinitil na buhay ng mapaganyayang kamay ng
kastila, yaong daing, yaong himutok at panangis ng mga pinapangulila ng kanilang kalupitan, yaong
mga kapatid nating nangapipit sa kalagimlagim na bilangguan at nagtitiis ng walang tilang pag-agos
ng luha ng mga nawawalay sa piling ng kanilang mga asawa, at matatandang magulang na itinapon sa
iba-ibang malalayong lupa at ang katampalasang pagpatay sa ating pinakaiibig ng kababayan na si M.
JOSE RIZAL, ay nagbukas na sa ating puso ng isang sugat na kailan pa may hindi mababahaw. Lahat ng
ito"y sukat nang magpaningas sa lalong malamig na dugo at magbunsod sa ating pakikihamok sa
hamak na kastila na nagbibigay sa atin ng lahat ng kahirapan at kamatayan.

Kaya mga kapatid, igayak ang loob sa pakikipaglaban at pakaasahan ang pagtatagumpay, pagkat nasa
atin ang katwiran, at kabanalang gawa; ang kaaway, iyang kasuklamsuklam na dayuhang dito"y
napasoot ang tanging ipinaglalaban ay ang maling katwiran panggaga at panglulupig dito sa di nila
bayan.

Sa lahat ng ito, ang kabanalan at kapurihan sa ating lahi, nang tanghalin ng sandaigdigan ang
kamahalan na ating kalooban, ay huwag nating tularan ang ating mga kalaban sa pag-kahamak na
asal na ugaling gamit sa pakikidigma huwag tayong makipaghamok sa kaibigan lamang na pumatay,
kundi sa pagtatanggol ng kalayaan ng ating Bayan, ay maihiyaw ng lakas na Mabuhay! Mabuhay! ang
haring Bayang Ktagalugan!

ANDRES BONIFACIO

MAY PAGASA

1897

http://gatandresbonifacio.blogspot.com/2010/05/mararahas-na-mga-anak-ng-bayan.html?m=1

MARARAHAS NA MGA ANAK NG BAYAN

ni Andres Bonifacio

Ang inyong ipinakilalang katapangan sa pakikihamok sa kaaway na mga Kastila buhat pa ng simulan
itong panghihimagsik ay siyang nagsasabing mataas na di ninyo ikinasisindak ang ugong ng
paghahanda at pagsalakay dito ng hukbong akay ni Polavieja, na sa kaunting panahon ay nagpakilala
na ng malabis na karuwagan at hamak na kaasalan ng alipin sa kanyang pagpapahirap at malimit na
pagpatay sa makapal na kalahing hindi nagsisilaban. Yaong pagpapasunog nito sa mga bayan, yaong
paglapastangan at pagdungis sa kapurihan ng mga babae na di pinakundanganan ang kanilang
kahinaan, yaong pagputol ng buhay ng mga matatandang hindi na makausad at sanggol na sumususo
pa, na kailanman ay hindi aasalin at gagawin ng sino pa mang lalaking may puri at may tapang, ay
humihingi ng isang masiglang paghihiganti at matinding kaparusahan.

Sa inyong pamimiyapis, mangyayaring abutin ang kayo’y tanghaling bangkay sa gitna ng parang ng
pakikidigma; nguni’t ito’y isang kapurihang inyong maipamamana sa ating Bayan, sa ating lahi, at sa
ating angkan.

Ang inyong mapupugtong hininga ay siyang magbibigay buhay sa ating Bayan at siyang matamis na
alaala sa gunita ng inyong mga kapatid na maiiwan.
Dapat naman ninyong mabatid na ang kadahilanan ng ating paggugugol ng lalong mahalaga sa loob
at sampu ng ingat na buhay ay nang upang tamuhin at kamtan yaong nilalayong Kalayaan ng ating
Bayang tinubuan na siyang magbibigay ng buong kaginhawahan at magbabangon ng ating kapurihan
na inilugmok ng kaalipinan sa hukay ng kadustaang walang makatulad.

Sasagi kaya sa inyong loob ang panlulumo at aabutin kaya ng panghihinayang na mamatay sa
kadahilanang ito? Hindi! Sapagka’t nakikintal sa inyong gunita yaong libolibong kinitil na buhay ng
mapanganyayang kamay ng Kastila, yaong daing, yaong himutok at pananangis ng mga pinapangulila
ng kanilang kalupitan, yaong mga kapatid nating nangapipiit sa kalagimlagim na bilangguan at natitiis
ng walang awang pagpapahirap, yaong walang tilang pag-agos ng luha ng mga nawalay sa piling ng
kanilang mga anak, asawa at matatandang magulang na itinapon sa iba’t ibang malalayong lupa at
ang katampalasanang pagpatay sa ating pinakaiibig na kababayan na si M. Jose Rizal ay nagbukas sa
ating puso ng isang sugat na kailan pa ma’y hindi mababahaw. Lahat ng ito ay sukat nang
magpaningas sa lalong malamig na dugo at magbunsod sa atin sa pakikihamok sa hamak na Kastila na
nagbibigay sa atin ng lahat ng kahirapan at kamatayan.

Kaya mga kapatid, igayak ang loob sa pakikipaglaban at pakaasahan ang pagtatagumpay, sapagka’t
nasa atin ang tunay na katuwiran at kabanalang gawa. Ang kastila, iyang kasuklamsuklam na lahing
dito’y napasuot, ang tanging ipinaglalaban ay ang maling katuwirang panggagaga at panlulupig dito
sa di nila bayan.

Sa lahat ng ito, nang malubos ang kabanalan at kapurihan ng ating lahi, ng tanghalin ng sandaigdigan
ang kamahalan ng ating kalooban, ay huwag nating tularan ang kalabang Kastila sa pagkahamak ng
asal na ugaling gamit sa pakikidigma. Huwag tayong makipaghamok sa kaibigan lamang na pumatay
kundi sa pagtatanggol ng Kalayaan ng ating Bayan, at abutin sa mahigpit na pagkakayakap nating mga
anak ng Bayan ay maihiyaw ng buong lakas na Mabuhay! Mabuhay ang Haring Bayang Katagalugan!

http://malacanang.gov.ph/7013-andres-bonifacios-decalogue-and-the-kartilya-ng-katipunan/

Sampung Utos ng mga Anak ng Bayan ni Andres Bonifacio

Sampung Utos ng mga Anak ng Bayan

ni Andres Bonifacio

I. Ibigin mo ang Dios ng buong puso.

II. Pakatandaang lagi na ang tunay na pagibig sa Dios ay siya ring pagibig sa Tinubuan, at iyan din ang
pagibig sa kapwa.

III. Itanim sa iyong puso na, ang tunay na kahalagahan ng puri’t kaginhawahan ay ang ikaw’y
mamatay dahil sa ikaliligtas ng Inang-Bayan.
IV. Lahat ng iyong mabuting hangad ay magwawagi kapag ikaw’y may hinahon, tiyaga, katwiran at
pag-asa sa iyong inaasal at ginagawa.

V. Pagingatan mo, kapara ng pagiingat sa sariling puri, ang mga pasya at adhikain ng K.K.K.

VI. Katungkulan ng lahat na, ang nabibingit sa malaking kapahamakan sa pagtupad ng kanyang
tungkulin ay iligtas sukdang ikapariwara ng sariling buhay at kayamanan.

VII. Ang kaugalian natin sa ating sarili at sa pagtupad ng ating tungkol ay siyang kukunang halimbawa
ng ating kapwa.

VIII. Bahaginan mo ng iyong makakayanan ang sino mang mahirap at kapus-palad.

IX. Ang sipag sa paggawa ng iyong ikabubuhay ay siyang tunay na sanhi ng pag-ibig, pagmamahal sa
sarili, sa iyong asawa’t mga anak, sa iyong kapatid at mga kababayan.

X. Parusahan ang sinomang masamang tao’t taksil at purihin ang mabubuting gawa. Dapat mong
paniwalaan na ang tinutungo ng K.K.K. ay mga biyaya ng Dios; na anopa’t ang mga ninasa ng Inang-
Bayan, ay mga nasain din ng Dios.

Mula sa opisyal na programa para sa inagurasyon ng monumento ni Andres Bonifacio, 1933

THE PHILIPPINES MATRIX PROJECT

ALEJANDRO ABADILLA, FILIPINO POET: Homage & Critique by E. SAN JUAN, Jr.

philcsc

8 years ago

Advertisements

MEMORABILIA & SIPAT SA SINING NI ALEJANDRO G. ABADILLA, MANLILIKHANG MAPANGHIMAGSIK

ni E. SAN JUAN, Jr.

Mahigit na apat na dekada na ang lumipas pagkamatay ni Alejandro G. Abadilla (AGA ang maikling
pantukoy ko rito sa awtor) noong 26 Agosto 1969. Bukod sa pamilya, kaunti lamang ang nakiramay,
bagamat pinarangalan siya ng “Cultural Heritage Award” noong 1966. Hindi siya “National Artist.”
Walang makatawag-pansing libing ang nasaksihan noon. At bihira lamang, sa pagkaalam ko, ang
nagtanghal ng pagdiriwang sa malaking kontribusyon niya sa ating kultura liban na sa puta-putaking
pulong ng mga masugid na alagad ng makabagong panulaan sa MetroManila.

Sa katunayan, sa milenyong ito ng Internet at globalisasyong neoliberal, maliban sa ilang akademiko,

tiyak na wala pang 1% ng mahigit 99 milyong Pilipino ngayon ang may kabatiran tungkol sa buhay at
panitik ni AGA. Bakit? Ang literatura ay kahuli-hulihang bagay na ipinapag-ukulan ng pansin ng
sosyedad sibil at gobyerno sa tinaguriang “distribution of the sensibles,” (Ranciere 2004) ang
paghahati ng mga nadarama’t nararanasan at pakikibahagi niyon sa mga mamamayan. Sino talaga sa
lipunang nakapokus sa negosyo at paghahanap-buhay ang may malasakit sa kapakanan ng mga taong
dalubhasa sa paglikha ng kagandahan? Pagkakuwaltahan ba ang produkto ng makata at pintor? Sino
si AGA na dapat pagtuunan ng pansin? Sa dahilang ito, angkop na sipiin ko sa pambungad ang ilang
datos na maaring mapulot sa cyberspace o Internet. Walang ibang pagpapatibay ng katotohanan ang
mga sumusunod na ulat na magagamit bilang panimulang antas sa pananaliksik.

Interogasyon ng Awtor– Nasaan, Kailan?

Sumilang si AGA sa Salinas, Rosario, Cavite noong 10 Marso 1906. Kahuhuli pa lamang noon kina
Heneral Macario Sakay at Col. Lucio de Vega, na siyang nagpatuloy sa rebolusyon laban sa hukbong
Amerikano pagkaraang sumuko si Aguinaldo. Patuloy pa rin ang gerilyang pakikidigma ng mga kawal
ng Republika tulad ni Felipe Salvador (nahuli at pinarusahan noong 1910), nina Papa Isio sa Negros, at
mga pulajanes sa Cebu (Constantino 1975). Pagkatapos ng haiskul sa Cavite City, nagtrabaho si AGA
sa isang imprenta sa Seattle, Washington, USA. Pinamatnugutan niya ang seksiyong Filipino sa
magasing Philippine Digest. Naging editor din siya ng Philippine-American Review at nagtayo ng
Kapisanang Balagtas upang itaguyod ang wikang Tagalog sa mga kababayan roon. Bumalik si AGA sa
Pilipinas, natapos ang BA sa pilosopiya sa Unibersidad ng Santo Tomas, at naging konsehal sa Salinas,
Cavite, hanggang 1934, bago nabuo ang Philippine Commonwealth. Bukod sa nagsilbing ahente ng
Philippine-American Life Insurance, si AGA ay kumita ng kabuhayan bilang katulong sa pangasiwaan
sa iba’t ibang pahayagan at magasin. Nakalikom siya ng maraming antolohiya ng tula, kuwento,
sanaysay, atbp., na siyang ipinagtawid sa buhay at kalusugan ng asawa’t walong anak.

Nabanggit din sa mga tala na naging gerilya si AGA noong panahon ng pananakop ng Hapon, at
nakaranas siya ng pagmamalupit ng Hapon, kaya siya nabingi. Di kaipala’y bayani rin ang makata sa
panahon ng karahasan, kung saan ang mamamayang tumututol sa poder ng status quo ay kabilang sa
kolektibong lakas ng bansa, bagay na dapat mapaglirip upang hindi manatili ang maling pasiya na ang
indibidwalismo ng makata ay walang kaugnayan sa kalagayang panlipunan. Sinapantahang iyon ay
pansariling udyok o hilig na hindi maipapaliwanag sa paraan ng agham-panlipunan o agham-
pampulitika. Kung hindi, paano maiintidihan ang programang “sining-para-sa sining” nina Oscar
Wilde, Walter Pater at Theophile Gautier kung hindi ipapasok ang argumento na iyon ay reaksiyon
nila sa utilitaryanismo at moralistikong puritan na laganap sa kapaligiran? Kailangan ang konteksto,
lumulukob na balangkas, at pagkakaugnay-ugnay ng bawat sangkap at bahagi sa totalidad/larang
(“field,” ayon kay Bourdieu [1993]) ng diskursong tinatalakay upang magkaunawaan at
magkapagpalagayan.

Ang maikling karanasan ni AGA sa Amerika noong mga taong 1921-28 ang nagbigay sa kanya ng
kamalayan tungkol sa industriyalisadong lipunan at kalinangang Kanluranin. Tandaan na ang
kolonyang pag-aari ng Estados Unidos noon ay agraryo, mala-piyudal, laganap ang sinaunang
animistikong paniniwala ng mga tribu na hinaluan ng medyibal na Katolisismong pang-madla. Ang
milyung kinagisnan ng binatang AGA ay saklot ng pananampalatayang bulag, pagsunod sa doktrina ng
simbahan, bagamat may hinagap na sa halaga ng karapatan ng bawat indibidwal salig sa katuwiran at
rasyonalidad. Hindi pa nakapaimbabaw ang mga demokratikong prinsipyong ipinaglaban nina Rizal,
Del Pilar, Bonifacio, Isabelo de los Reyes, at mga kapanalig na manunulat tulad nina Lope K. Santos,
Antonio Abad, Faustino Aguilar, Severino Reyes, atbp.

Katapat ng lumang kultura ng kolonyang Pilipinas ang makabago’t teknolohikal na kalakal at

industriya ng Amerika at Europa. Dominante ang siyensiya at pragmatikong pananaw. Bukod sa
lumulubhang krisis ng kapitalismong pinansiyal na sumukdol sa pagbagsak ng Wall Street noong
1929, bumulas ang modernismong sining (futurism, surrealism, cubism) sa Europa at Amerika: noong
1922, nailathala ang The Waste Land ni T. S. Eliot, Ulysses ni James Joyce, at Jacob’s Room ni Virginia
Woolf. Bukod sa abstraksiyon sa pintura at stream-of-consciousness, at iba pang avant-garde na
estilo, ang teknik ng vers libre (simula kina Arthur Rimbaud at mga post-symbolist) ay nagkaroon ng
sopistikadong kalaliman sa panulaan nina Ezra Pound, W.B. Yeats, Wallace Stevens, e.e. cummings at
William Carlos Williams; at sa prosa nina Gertrude Stein, F. Scott Fitzgerald, William Faulkner, Ernest
Hemingway at John Dos Passos. Sa katunayan, ang kilusang cubism ang siyang bukal ng paradigmang
nagbibigay-kahulugan sa fragmentasyon, pagsasalisi ng imahen, pagbubuhol ng tayutay at talinghaga,
at sari-saring pagsasaayos ng taludtod sa tula na bunyag sa Cantos ni Ezra Pound. Marahil, sa mga
pakikihalubilo niya sa mga intelektwal at kolega sa Seattle, nasagap at naisadibdib (kundi naisaulo) ni
AGA ang mga kaunlarang ito sa larangan ng sining at agham at manipestasyon nito sa araw-araw na
gawain at kalakaran.

Danas at Dalumat

Nakatala pa rin sa mga makokonsultang Website ng Wikipedia (June 2011) at WikiPilipinas (July
2010) ang pagdakila kay AGA bilang “father of modern Tagalog poetry,” ayon kay Pedro Ricarte.
Bakit? Dahil hindi siya sumunod sa nakaugaliang tradisyon, itinakwil niya ang de-kahong balangkas na
klasikong panulaang itinakda nina Francisco Balagtas at Jose Corazon de Jesus, sampu ng ginagad na
romanitikong pagpapahayag at melodramatikong pamantayan na humubog sa mga awit at koridong
naimpluwensiyahan ng ebanghelistang Kastila.

Sa pagtataguyod ng “free verse,” na hindi gumagamit ng kinamihasnang pagbibilang ng pantig at

pagsusunod ng tugma, ang “Ako ang Daigdig” (1955) ni AGA ang nagpasimuno ng unang pag-aklas o
pagtakas sa tradisyonal na paglikha ng tula sa Tagalog. Kailangan ang kalipikasyon dito. Sa Inggles,
maraming halimbawa ang naisipi ni Bienvenido Lumbera sa kanyang mahusay na pagsisiwalat na ang
praktika ng malayang taludturan ay matagal nang ginamit sa mga tula nina Rafael Zulueta da Costa,
Marcelo Gracia de Conception, at iba pa, na mga kapanahon ni AGA (1967). Litaw na alingawngaw
iyon ng praktika nina Whitman, Carl Sandburg, Amy Lowell, Ezra Pound, atbp. Tiyak na hindi taga-
hawan o “pioneer” si AGA. Matiyagang tinilakay ni Virgilio Allmario, sa kanyang pormalistang analisis
sa Taludtod at Talinghaga (1985), ang uri ng paglihis ni AGA sa namanang ideolohiyang Balagtasista
hinggil sa sukat at tugma, simula sa paggamit ng bokabularyong kolokyal o pampalengke. Ngunit
walang paliwanag kung bakit ganoon ang istratehiya at taktika ng paglihis, kung bakit iyon ang napili
sa mga alternatibong inihandog ng mga pagkakataong naganap.

Noong 1935, itinatag ni AGA ang Kapisanang Panitikan at naglunsad ng maraming kalipunan tulad ng
Mga Kuwentong Ginto (1936; kasama si Clodualdo del Mundo); Mga Piling Katha (1954; kasama sina
F.B. Sebastian at A.D. G. Mariano), Tanagabadilla (1964, 1965), at Parnasong Tagalog (1949; 1964)—
ang huli’y naging mabiling teksbuk. Ang unang koleksiyon ng mga tula niya ay lumabas noong 1955,
pinamagatang Ako ang Daigdig at Iba Pang Tula, na sumagisag sa kanyang ikonoklastikong rebelyon
laban sa makalumang panukatan at istandard sa sining. May dalawang nobela ring natapos si AGA:
Sing-Ganda ng Buhay (1947) at Pagkamulat ni Magdalena (1958, kasama si Elpidio Kapulong), isang
utopiko’t satirikong akda na hindi pa nabibigyan ng karampatang kilates. Pinamatnugutan niya ang
magasing Panitikan na nagpatuloy hanggang huling dako ng dekada 60.

Sa huling yugto ng kanyang pakikipagsapalaran, dito ko inabutan si AGA. Noong 1964, humiling siya
ng introduksiyon para sa kanyang 1655 Piniling Mga Tula ni AGA, at iyon nga ang maituturing na
siyang unang masusi’t masinop na panunuring nakasulat sa Inggles bago mailathala ang maikli ngunit
matalas na kuro-kuro ni Bienvenido Lumbera sa Brown Heritage (1967). Kaipala’y wala pang ganoong
katalisik na pag-hihimay ng panulaan ni AGA ang matatagpuan.

Laro ng Talambuhay

Sa okasyong ito, nais kong isingit ang ilang gunita upang mabigyan-konteksto ang sosyo-estetikong
diskriminasyong sumusunod. Sa di ko matiyak na aksidente o sugal ng pagkakataon, nagkatagpo kami
ni AGA marahil sa pamamagitan ni Roger Mangahas nang nagtuturo pa si Roger sa University of the
East. Noo’y abala si Roger sa paghahanda ng antolohiyang Manlilikha at iba pang proyektong
pampanitikan. Kababalik ko pa lamang mula sa pagtatapos sa Harvard University noong Hunyo 1965
at nag-umpisang magturo sa University of the Philippines, at minsan isang linggo sa Centro Escolar
University. Kontribyutor din ako sa Free Press sa Filipino ni Ben Medina Jr at Graphic Weekly.

Kaya ang mga pook ng aming mga huntahan ay sa Mendiola, Legarda (kasama na sina Florentino
Dauz, Teodosio Lansang, at iba pang kabalikat sa dating Philippine College of Commerce ni Dr.
Nemesio Prudente); sa Espanya, Morayta, Quiapo, Sta Cruz, at mga restoran sa Soler at Florentino
Torres sa Avenida Rizal. Sa puso’t budhi ng mga binatang alagad ng sining nakakintal ang masalimuot
na pakikibakang sosyo-pulitikal ng bansa at matalas na paghihimay ng mga paraang magagamit
upang malutas ang bawat suliranin sa gitna ng magusot at nag-aapoy na lansangan ng MetroManila.

Nasa sukdulang yugto na ng “Cold War” ang kasaysayang pandaigdig na ginagalawan namin noon,
matapos magtagumpay ang Pulang Hukbo ni Mao Tsetung sa Tsina at ang gerilyang pangkat nina
Fidel Castro at Che Guevara sa Cuba noong 1960. Limang taong pagkatapos nangyari ang
nakaririmarim na masaker ng isang milyong “komunista” sa Indonesia sa kamay ng diktadurang
Suharto at US-CIA. Noong 1966-67 ang pagpupulong ng mga kaibigang “panitikero” sa Soler, Sta.
Cruz, at Quiapo. Matagal na ring nasugpo ang rebelyong Huk ng rehimeng Magsaysay kakutsaba ang
CIA ni Edward Lansdale. At sa dilig ng alimbukay ng Rebolusyong Pangkultura sa Tsina sumibol at
lumago ang nasyonalismong ipinunla nina Claro Recto at Lorenzo Tanada, na kalauna’y namulaklak sa
“First Quarter Storm” ng 1969-70. Pumapasok na ang napipintong pagbulusok ng imperyalismong
U.S. na sinikap igupo ang masang Biyetnam, na walang humpay namang nagtanggol sa kanilang
soberanya hanggang matamo ang tagumpay noong 1973. Ang modernismong kanluranin ay
naigpawan at nailakip sa bagong bugso ng postmodernismong nagpalabo na sa isyu ng identidad:
kung ano ang pagkukunwari o pagpapanggap sa katunayan at realidad. Sa patlang ng mga
pangyayaring nabanggit sumulpot ang postmodernong salinlahing kinabibilangan ko at mga kasama.

Muling Pagdalaw sa Nakaraan

Malaki ang agwat sa edad namin ni AGA, ngunit ang pook at lugar ng paghinog ng kamalayan ay iisa.
Isinilang ako sa isang ospital sa Oroquieta, Santa Cruz, malapit sa Karerang San Lazaro (binuwag na’t
pinatayuan ng SM at Ayala Condominium) at Simbahang Espiritu Santo, bago sumiklab ang WW2
nang si AGA ay naglalako ng insurance. Taga-Montalban Rizal, ang ama ko na naging kalihim ni
Senador Eulogio Rodriguez; at ang ina ko’y may ninuno sa Cavite at Pampanga. Kapwa sila kasama
nina Loreto Paras at iba pang manunulat sa Inggles sa U.P. sa Padre Faura noong mga dekadang
1930-1935. Dahil tubo sa Blumentritt at nag-haiskul sa Jose Abad Santos High School sa Reina
Regente, malapit sa Binondo at San Nicolas, noong 1950-1954, kabisado ko ang entablado ng dulaang
tanghalan ng mga diskusyon at pagpapalitang-kuro ng mga kaibigan at kakilala ni AGA. Aksidenteng
gulong ng kapalaran at naging kaklase ko sa Andres Bonifacio Elementary School si Cesar Abadilla,
anak ni AGA, kaya ng basahin ko ang Diwang Ginto at Diwang Kayumanggi, hindi na banyaga si AGA
sa aking musmos na isip. Tulad ng “Ang Panday” ni Amado Hernandez, ang “Ako ang Daigdig” ay
palaging paksa ng talakayan ng mga kamag-aral ko’t guro sa haiskul at unibersidad (tulad ni Franz
Arcellana, propesor sa Inggles na unang pumuri kay AGA). Mahiwagang inog o sayaw ng kapalaran!

Sa makipot na sosyedad ng Maynila noon, maaaring kakilala ng mga magulang at kamag-anak ko si

AGA. Kaibigan ng magulang ko si Ignacio Manlapaz, may-ari ng Manlapaz Publishing Company, na
siyang taga-limbag ng mga klasikong akda nina Lope K. Santos, Julian Cruz Balmaceda, at iba pang
awtor. Naging kasama ko noong dekada 50 sina Roger Mangahas, Mauro Avena at iba pang
kontemporaryong manunulat mula sa Arellano, Torres at Mapa High School. Nakilala ko rin sina
Anacleto Dizon, Pedro Ricarte, Mar Tiburcio, Bienvenido Ramos, at iba pang kasangkot sa Liwayway
at mga publikasyong nakasentro sa downtown ng Sta. Cruz. Sa pakikisalamuha ko sa mga manunulat
sa Pilipino sa buong taon ng 1966-67, bukod kay Ka Amado V. Hernandez at mga kasapi sa KADIPAN
(tulad ni Ponciano Pineda), ang pinakamatinding pakikisangkot ko sa nalalabing henerasyon ng mga
“panitikero”—kabilang na sina Lamberto Antonio, Federico Licsi Espino, Pablo Glorioso, Teo Baylen at
mga kasapi sa iba’t ibang pahayagan at imprenta—ay dumaan sa mga pahina ng magasin ni AGA, ang
Panitikan.

Ang mga akdang natipon ko sa librong Ang Sining ng Tula (Phoenix Press, 1975) ay unang nailathala
sa rebyu ni Abadilla, na mahalagang synergesis noon ng mga luma’t makabagong pananaw at
mapangahas na saloobin sa sining at kalinangang Pilipino. Mabusisi, mapaglaro, ngunit malikhaing
kolaborasyon ang nangyari. Katuwang ako ni AGA sa paglalathala ng ilang bilang ng rebyu at
paglalako ng ilang aklat niya upang maipanustos sa mga pangangailangang pang-araw-araw.

Ang bunga ng pakikipagtulungan namin ni AGA sa isang taong iyon ay masisinag sa iskolastiko’t
pedagohikal na komentaryo ko sa kanyang mga tulang nalikom sa Piniling Mga Tula ni AGA
(Limbagang Pilipino, 1965). Ilan lamang tula ang hango sa naunang kalipunan, ang Ako ang Daigdig
(Silangan Publishing House, 1955); ang bahaging “Trilohiya” ay nakaungos na’t nakasampa sa baytang
ng postmodernismo. Bukod sa unang pagtambad ng kanyang radikal na pagbalikwas sa pahina ng
Liwayway bago sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ayon kay Pablo Glorioso, ang
panghihimasok ni AGA (dalawang taong matanda kaysa kay Jose Garcia Villa, kilalang ama ng
modernismong literatura sa Inggles sa Pilipinas) ay nagsimula na sa paglalagalag niya sa Estados
Unidos noong dekada 1920-28, at sumupling sa pamamahala ng “Talaang Bughaw’ noong dekada 30
nang siya’y bumalik sa Pilipinas—naitatag ang organisasyong Panitikan noong 1935. Nalinang, lumaki
at umunlad ito sa kolaborasyon niya kay Clodualdo del Mundo sa unang antolohiya ng mga maikling
kuwentong Tagalog noong 1936.
Paglalakbay ng Kaluluwa

Nagsimula ang “Talaang Bughaw” ni AGA noong 1932, ayon sa ilang tala, panahon ng mapusok ang
debate tungkol sa independensiya nina Quezon, Osmena, Roxas, Sumulong—kabilang na ang
oposisyon nina Benigno Ramos, Crisanto Evangelista, atbp. Noong 1931 pumutok sa Pangasinan ang
insureksiyon ni Pedro Calosa at mga kolorum, na susundan ng rebelyon ng Sakdalista sa Mayo 1935
ng mga pesanteng inaapi sa timog Luzon. Nabuksan ang utak at damdamin ng mamamayan sa
tagisan ng mga ideolohiya at prinsipyong pampulitika.

Nakakawing ang kamalayan ni AGA sa mga aktibistang intelektwal ng 1896 himagsikang nagpunla ng
mga ideyang hustisya sosyal at demokratikong pagkakapantay-pantay na siyang klima ng kaisipan
noong dekada 1930. Hindi maibubukod ang pananaw ni AGA sa henerasyong nakalipas. Ang
aktibismong pansining ni AGA ay nagbubuhat pa noong panahon ng Ilaw at Panitik (1916-1935) nina
Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes—ayon sa tala ni Teodoro Agoncillo—na tumalikod sa
praktika ng naunang henerasyon nina Pedro Gatmaitan, Inigo Ed. Regalado at iba pa. Tulay si AGA
mula sa mga beterano ng 1896 rebolusyon at sosyalistang intelektwal ng Komonwelt kasangkot sa
Philippine Writers League (Salvador Lopez, Arturo Rotor, Manuel Arguilla). Samakatwid, ang
pormalistikong pagbalikwas ni AGA ay may talaangkanang tiyak: iyon ay nagbubuhat sa katutubo’t
haluang daloy ng ating anti-kolonyalistang tradisyon mula sa mga propagandista ng La Solidaridad
hanggang sa kilusang makabaya’t demokratiko nina Angel Baking, Renato Constantino, Amado V.
Hernandez, Monico Atienza, Jose Maria Sison, at mga pangkating tumatangkilik sa pagtatamo ng
awtentikong kasarinlan, hustisyang popular, at pambansang demokrasya sa kasalukuyan.

Sa gayon, lumalabas na hindi idiosynkratiko’t namumukod ang tendensiyang pasalungat ni AGA.

Bukod sa ilang negatibong katangiang nilagom ni Agoncillo tulad ng sentimentalismo, tuwirang
pangangaral, at de-kahong pangungusap, makikita rin sa praktika ng kapanahon ni AGA ang malawak
na guniguni at, kaugnay nito, “ang paggamit ng iba’t ibang sukat sa mga taludtod ng isang tula.” Sa
masaklaw na pag-aaral, may masisinag na mapanlikhai’t eksperimental na simbuyong tumitibok sa
mga tula nina Jose Corazon de Jesus at Cirio Panganiban, bago pa naging iskandalo ang malayang
taludturan ni AGA. Ngunit kung hindi sa anyo, himig o istruktura, sadyang makabago ba ang tema ni
AGA?

Kamakailan, naisusog na ang ideolohiya ng panitik ni AGA ay simple lamang. Ito ang layunin ng
pagbuo sa sarili na siyang pinakamahalaga sa makata. Sa isang panayam noong Marso 2002,
naimungkahi ni Virgilio Almario: “Katumbas ba ng kanyang sarili at pagsasarili ang damdamin na
masugid ibantayog ang sarili laban sa lipunan?” Hindi anti-sosyal si AGA, lamang ay “naniwala siya sa
pagiging payak na walang bahid na pagkukunwari at pagpapanggap” {Lazaro 2002). Hindi ang tema
ng “pagsasarili” o autonomiya ang dapat pagtuunan ng pansin, kundi bakit namamayani ang
pagkukunwari at pagpapanggap? Tutol si AGA sa ipokrisyang gawi at mapangmatang ugali na
namasid niya sa paglunsad ng Komonwelt ni Quezon at sa lipunan ng Republika noong dekada 50 at
60. Ngunit saan nagmula ang pagkukunwari? Bakit naging batas ng buhay panlipunan ang
pagpapanggap? Ito ang hindi masagot ng akademikong kritisismong pinatnubayan ng diktadurang
Marcos-E.U at kasalukyang status quo.

Ang proyekto ng pagsasarili ay hindi abstraktong pagsisikap na walang aspektong pulitikal sapagkat
ang “sarili” o kaakuhan ay konseptong diyakritikal o diperensiyal. Ibig sabihin, nakalubog ang
kahulugan noon sa multidimensiyonal na relasyong panlipunan o pakikipagkapwa, tulad ng salita o
elementong kangkap ng sistema ng wika. Nakalubog din iyon sa tradisyong mapanuri at mapang-
uyam ng kalinangang pandaigdigan. Mula pa nang batikusin nina Cervantes, Moliere, Voltaire,
Anatole France, Rizal, Mark Twain at iba pang satirikong pantas, ang pagkukunwari ay bunga ng
reipikasyon sa ekonomyang pampulitika ng burgesyang lipunan. Ito ay nagbubuhat sa labis na
pagpapahalaga sa hitsura ng balat at paimbabaw na anyo, at pagtrato sa tao bilang isang nabibiling
bagay. Ang pagsamba sa salapi at produktong itinitinda ay isang ugat, kaipala’y pinakamatibay na
ugat, ng pagkukunwari at pagpapanggap, sampu ng kolonyalismong isip at ugali (kulturang
kolonisado) ng mga kababayang naligaw ng mistipikasyon ng imperyalistang ipokritikal:
demokrasyang pambalat-kayo, kalayaang huwad. Naisaad ko nga sa aking obserbasyon tungkol sa
“kaletsihan” ni AGA sa aking 1964 introduksiyon: Ang mga “kaletsihan [ni AGA] epitomize the poet’s
idiosyncracies in the blend of sympathy, sardonic burlesque, and sublime apostrophes that shade
into the mock-heroic, or into saeva indignatio” ni Jonathan Swift (San Juan 1965). Hindi kaya ito ang
kaibuturang ideya o paninindigang kinahumalingan ng mapanudyong sensibilidad ni AGA?

Oryentasyong Mapagbago

Ilagay natin ang tema ng pagsasarili at kaagapay na penomenong pangkultura sa konteksto ng

kasaysayang sosyo-ekonomikal na siyang nagbibigay-katuturan dito. Sa gayon makabubuo tayo ng
paghuhukom mula sa paglakip ng partikular na dalumat sa loob ng konseptong mapag-ugnay. Dapat
pansinin na noong dekada 30 sumabog ang rebelyong Sakdalista laban sa sistemang kolonyal at
naghaharing uri ng mga may-lupa’t burokratang kakutsaba ng imperyalistang dayuhan. Bagamat
limot na ang subersibong nagawa ng mga mandudulang “seditious” (Antonio Abad, Aurelio Tolentino
at Severino Reyes), pati na ang mga diskurso nina Isabelo de Los Reyes at Epifanio de los Santos,
buhay pa rin ang diwa ng protesta’t paghihimagsik sa poetika ni Jose Corazon de Jesus, patibay nga ni
Monico Atienza (1995) kamakailan. Binuhay ng Philippine Writers League nina Salvador Lopez,
Teodoro Agoncillo, Jose Lansang at Amado Hernandez ang rebolusyonaryong tradisyon nina Rizal at
Bonifacio, hanggang sa sakrispisyo nina Manuel Arguilla at iba pa sa kilusang gerilya laban sa Hapong
sumakop sa bayan. Si AGA ay naging tenyente koronel ng isang pangkat ng mga gerilya sa Cavite at
tiyak na naimpluwensiyahan ng mga makakaliwang partisanong nagtatag ng Hukbong Bayan Laban sa
Hapon. Alangang sabihin na tiwalag si AGA sa mga pangyayari’t pagtatalong ideolohikal ng panahong
dinukal niya ang hiwaga ng identidad at integridad ng pagkatao.

Sa istorikal na pagtimbang, ang pagtutol ni AGA sa labis na pagka-alipin sa praktikang kumbensiyonal

ng sining ay sintomas lamang ng tradisyong mapanghimagsik sa kasaysayan ng lahi. Hindi ito lihis,
kakatwa, o natatangi. Nakaugat ito sa mobilisasyon ng masang proletaryo’t pesanteng bumalikwas sa
kolonyalismong Kastila at sumunod na pagsupil ng unang Rebolusyonaryong Republikang lumaban sa
humaliling karahasan ng imperyalismong U.S. Ang krisis ng bansa ay nakakintal sa krisis ng kalooban
ng makata, sa hidwaan at alitan ng panloob at panlabas na dalumat ng artistang nakalukob sa
lipunang kanyang ginagalawan. Kung hindi, mahirap maisakatuparan ang mithi ng makatang mabatid
kung ano ang kunwari at ano ang wagas, kung sino ang nagpapanggap at sino ang talagang matapat,
wagas at dalisay. Ayon kay Hegel, upang maging isang tao, dapat lagumin sa sarili ang kasaysayan ng
lahi upang sa gayon, sinuman ay magiging “Tayo” bago makaabot sa antas ng “Ako” o kaakuhan
(Zimmerman 1970). “Ako” at “ikaw,” tayo at sila, ay puno’t dulo ng isang sistemang diyalektikal ng
anumang lipunan. Sa ganitong diyalektikong paraan lamang, sa turing ko, mabisang mailalarawan ang
daigdig ng kaakuhan at kasiyaan sa sining ni AGA.
Kumplikado ang takbo ng kasaysayang pampulitika ng bansa. Bagamat napailalim ng oligarkong
liderato nina Quezon at Osmena, ang rebolusyonaryong tendensiya ay lumitaw muli at nag-ibayo sa
mga akda nina Benigno Ramos, Lazaro Francisco, Macario Pineda, Teodoro Agoncillo, Arturo Rotor at
Salvador Lopez. Namulaklak ito sa mga nobela ni Amado Hernandez, at sa mga akda nina Efren
Abueg, Ave Perez Jacob, Lualhati Bautista ng panahong bago ipataw ang diktaturyang Marcos-USA.
Ang damdaming mapanuri sa status quo na kaipala’y nahihimbing pansamantala ay masiglang
nagising at nagsumigasig sa pagbabanyuhay ng sining. Ang tulang “Ako ang Daigdig” ni AGA ay isang
manipestasyon lamang ng pagsalungat sa namamayaning orden sa panig ng peti-burgesyang
intelektwal na ginigipit din ng mga makapangyarihang negosyante, propriyetor ng mga asyenda, at
burokrata-kapitalista. Hindi ito maiaalis sa walang humpay na tunggalian ng mga uri sa lipunang
kolonyal at neokolonyal sa siglo ng matinding krisis ng monopolyo kapitalismo.

Palatandaan ng Sintomas

Sa unang paglilitis, ang panitik ni AGA ay singaw ng krisis ng buong lipunan, laluna ng mga naiipit na
gitnang uri. Nakaukit doon ang krisis ng buong bansa. Sa tugon ni AGA kay Regalado noong Hulyo 8,
1944, sa sanaysay na pinamagatang “Tula: Kaisahan ng Kalamnan at Kaanyuan,” ang tema ni AGA ay
hindi nihilistiko o tahasang pansarili. Wika niya na tumutugon lamang siya sa “di-pangkaraniwang
kalagayan ng panahon,” at ang pagwawasak niya ng mga lumang kinagawian upang magbuo ng
bagong balangkas at sa gayon “makilala natin ang sarili at mga katangiang katutubo nating mga
Pilipino.” Lumalabas na ang “Ako” ay sumasagisag sa isang kolektibong konsiyensiya at paniniwala,
hindi ng isang pribadong budhing nakabilanggo sa metapisika ng imahinasyon.

Mapinong naidaliri ito ni Nonilon Queano sa kanyang “Alyinasyon: Buod ng Panitikang Pilipino”
(1972). Mabuting sipiin ang pagmumuni ni Queano:

Waring ang ako sa tula [‘Awit ng Sarili” ni AGA] ay ang makata mismo na naging kaisa ng daigdig ng
sining at ng tula at maaring kaisa pa rin ng damdaming Pilipino: ang ako na pinaksa rin sa “Ako ang
daigdig”….Sa ibang salita, kung ang damdamin ng makata ay mahagip ng damdaming Panlipunan—at
mangyayari lamang ito kung ang lipunan ay magkaroon ng isang tunay na damdaming Pilipino—
mawawala ang ikaw (the other) at mananatili na lamang ang ako (self) sa konteksto ng pagsusuring
ito. (Sa pilosopiya ni Sartre, sadyang hindi nawawala ang “the other,” sapagkat ito ang nagbibigay-
kahulugan sa “self” at vice-versa)….Ang predikamentong ito ng Lipunang Pilipino na inilarawan ni
Abadilla ang siyang una-unang dahilan ng pagkakaroon ng mga akdang nagpoprotesta o
rebolusyonaryo at ang alyinasyon ng isang tauhan sa isang katha ay mauunawaan sa kontekstong ito
(1972, 118-119).

Nararapat bigyan ng angkla at konkretong saligan sa kasaysayan ang palaaral na lapit ni Queano. Ang
kasarinlang inaadhika ng makata ay hindi pangungulila o katapatang pansarili lamang kundi pagkilala
ng madla sa makatotohanang pakikitungo ng makata, dalisay na pakikipagkapwa-tao niya. Ang
diwang iyon ay hindi maikukulong sa paglalaro ng mga salita, taludtod, talinghaga. Bagamat
nagmumula sa guniguni, ang tinig at damdamin ng makata’y nakaugat pa rin sa mundong
namamasid, nasasalat, naaamoy—sa mundong lahat ay kabahagi. Wika ang paraan tungo sa
kasarinlan, komunikasyon ang sandata sa pagwasak sa pagkukunwari’t pagpapanggap,
pagsasamantala’t lamangan (sa paksang ito, sangguniin si Berger 2001).
Walang sala, matutuklasang madali na nag-aangkin ng kolektibong pintig at hibo ang personal na
pagsisikap ng makatang sumasalungat sa umiiral na orden. Walang ligtas sa ganitong pagtarok sa
bawat penomenang sinusuri’t tinatarok ang halaga sanhi sa unibersal na saligan nito. Kung isusog na
wala talagang saligang realidad o katotohanan, at lahat ay kumbensyonal na senyas o suhetibong
interpretasyon lamang ng bawat indibidwal, ito ay nominalismo o relatibismo. Sakit ito ng lipunang
sakim at materyalistiko, kanya-kanya ang banat at kahig; bawat tao ay lobo o mabangis na kaaway sa
isa’t isa, ayon kina Hobbes at Nietzsche. Ito ang namamaraling ideolohiya ng postmodernismo. Ang
kaakibat na nominalismo nina Derrida, Rorty, Deleuze at iba pa ay kamaliang alibugha’t taksil, sagabal
sa kilusang mapagpalaya. Sa paglilimi sa mga naisakatuparan ni AGA, kailangang iwasan ang
nominalismo’t positibismong pagkiling. Kung hindi, walang salang mananatili ang status quo at ang
kasawiang itinataghoy ni AGA at binabatikos ng mga modernista.

Pagninilay sa Kariktang Sawi

Bumalik tayo muli sa paksa ng sining ng panulaan. Sang-ayon ang lahat na ang tugma at sukat, ang
retorika ng mga Balagtasista, ay hindi permanenteng katangian ng tula. Singaw at bunga iyon ng
kondisyong umiiral sa bawat yugto ng kasaysayan. Ang mga iyo’y istorikal at kontingent na bagay. Sa
katunayan, pakli ni AGA, “ang mahalaga ay ang kalamnan,…ang damdaming matulain—yaong
damdaming may hubog, may kulay at may tinig.” Dagdag pa, ang talagang mahalaga ay ang “daloy na
panloob,” ang intwisyon at dalumat ng pagkatao. Ano iyon? Tila mistipikasyon at kababalaghan ang
paliwanag. Iyon ay “ang pagkakaisa at natural na pagkakasundo ng kulay, tinig at hubog ng
damdamin ng makata, sa isang dako, at ng mga salita bilang sangkap o mabisang sangkap sa
pagpapahayag ng kagandahan sa kabila tungo sa ipapagkakahulugan nito sa damdamin ng
mambabasa” (1992, 229). Ibig sabihin: dapat magkaroon ng kaisahan ang anyo at kalamnan ng tula,
isang organikong banghay o tinaguriang “kongkretong unibersal,” sa terminolohiya nina Coleridge,
Hegel at Benedetto Croce—mga pantas na tumatangkilik sa Platonikong doktrina ng mga
Ideya/pormang transendental. Subalit bakit nagkaroon ng pagkakahiwalay ang wika at ang paksaing
isinasakay sa wika? Bakit naging sagabal o sagwil ang paraan ng pagpapahayag?

Lumalabas na ang teorya ng panulaan ni AGA ay kumbensiyonal, hindi malayo sa didaktikong

plataporma ng mga tradisyonal na makata na nakatutok din sa reaksiyon ng mambabasa. Sa kontra-
intwisyong palagay, Iyon nga ang lohika ng tulang pambigkas, ng balagtasan, kaiba sa tulang limbag o
binabasa. May problema sa wika, sa isang panig, na pwedeng lunasan sa paraang ginawa nina
Mallarme at Valery: “purify the language of the tribe,” o padalisayin ang lengguwahe ng komunidad.
Sa kabilang panig, walang maasahan sa mangmang na awdiyens o walang-pinag-aralang mambabasa.
Palasak na ngayon ito sa “reception” at “reader-response theory” na nagmula pa kina Longinus at
Edgar Allan Poe sa Kanluran. Ang pagkakaisa ng laman at anyo, damdamin/ideya at
salita/pamamaraan o estilo, ay pangkaraniwang doktrina rin sa romantikong pilosopiyang inilunsad
ng mga Alemang sina Kant (di-kinukusang tangka, “purposiveness without purpose”) at Goethe –
hindi si Rousseau, sa maling palagay ni Ricarte (1970).

Sa huling taya, ang saligan ng estetika ni AGA ay metapisikal o abstraktong haka-haka tungkol sa
katauhan ng makata na naitapon mula sa kabihasnan, buhat pa nang maglaho ang mahiya at
engkanto. Sapagkat hindi na sinasangguning “shaman” o propeta ng barangay ang manunulat ng
makabagong panahon, ipinangalandakan niyang siya ay pambihira, natatangi, may walang kaparis na
kakayahan. Narito ang namamayaning gabay ni AGA: “Kailangan sa tula upang maging Tula ay ang
kakanyahang sarili (personal identity) ng makata. Ang kakanyahan o kakanyahang sarili, ay
madadama sa tula sa pamamagitan ng palapahamang nakapaloob, yaong kawing-kawing na perlas ng
kaisipan at karanasan, yaong buong larawan ng isang pagkatao na iba kaysa isang laksa mang
kapangalan niya” (1964, xii).

Samakatwid, susi sa kabatiran ng halaga ng sining ang sikolohiya ng awtor, hindi akda o nalikhang
bagay. Biglang pumalit ang sikolohiya sa estetikang sukatan. Ngunit ang sikolohiya ay agham na
pangkalahatan, sumasaklaw sa lahat ng tao, humahanap ng mga unibersal na prinsipyong mailalapat
sa maraming halimbawa. Kaya ang sikolohiyang panukat ay hindi maaaring magdulot ng
pangangatwirang limitado sa isang personal na karanasan lamang tulad ng inaangkin ni AGA. Palpak
ang sikolohiyang idealistiko sa tungkulin ng pagpapaliwanag. Lumalabo ang paglilirip ng kritiko. Iyon
ang problema sa dualistiko’t ideyalistikong pagtingin ni AGA: hindi maisudlong ang loob at labas, ang
ako at ikaw, ang kamalayan at kapaligiran. Tugon dito ay walang iba kundi ang dialektikang pagkabit
at pagtuhog ng teorya at praktika sa kilusang mapanghimagsik ng buong bansa, isang kolektibong
palatuntunan.

Ang Pananagutan ng Artista

Mahihinuha na nakasentro na tayo sa personalidad o karakter ng manunulat. Naimungkahi ng

maraming pantas na ang birtud ni AGA ay nakasalalay sa “payak at hubad” na pagkatao niya—kung
ikokompara sa mga kapwang nakakubli’t nakalilinlang. Ito ang malikmatang “Beautiful Soul” ni Hegel,
kawangki ng nakalalasong gayuma ng relihiyon. Ang estetisismong ito ang siyang kinatakutan at
kinamuhian ni Soren Kierkegaard bilang malubhang salot, at sa ibang dahilan, kinondena rin nina
Nietzsche at iba pang idolo ngayon ng postmodernistang akademya. Himatong na ang “payak at
hubad” na pagpapalabas sa sarili ay isang dulang ginaganap, halatang isang drama o artipisyal na
pagtatanghal, hindi talagang bukal at walang muwang. Hindi maisasaisantabi ang puna na batbat ng
paradoha at kabalintunaan ang teorya at praktika ni AGA.

Ang pagbubunyag ng katotohanan ay mahuhugot sa perspektiba ng materyalismong istorikal.

Matagal nang naipaliwanag ni Marx na ang pagkatao ay nakasudlong at nakabuklod sa totalidad ng
relasyong panlipunan. At kung ang lipunan ay nahahati sa magkakatunggaling uri at dominante ng
komoditi-petisismo sa siglo 20, basag at watak-watak ang indibidwal na pagkatao. Walang hugis o
kasiyaan ang karakter ng tao. Alyenasyon, pagbabalatkayo, pagkukunwari, at hidwaan ang
namamayani. Sa gitna ng ganitong krisis, lumalaban ang makataong artista sa ganitong bulok na
sistema ng lipunang inuugitan ng paghahabol sa tubo at yaman bunga ng pagsamantala at pagwaldas
sa buhay ng libu-libong mamamayan. Giyera ng mga bansa’t estado ang resulta nito. Sa masahol na
situwasyong ito, nagpupumiglas ang makatang makatao, makatarungan, at may pag-ibig sa kalayaan
at karapatang panlipunan.

Tulad ng mga kaisipan nina Balagtas hanggang kina Regalado, Del Mundo at Almario, hango ang
humanistikong simulating ito sa Kanluran. Sa hiwatig ko, may etika ng pakikiramay ang ating mga
ninuno—sining at gawain ay magkaisa sa komunidad bago sumipot ang paghahati ng lipunan sa
nagsasalungatang uri (Thomson 1947). Ngunit, sa malas, wala pang nakalagom ng ganitong ethos sa
katutubong estetika sa mga epiko ng Igorot o ibang grupo ng mga Lumad. Kung mayroon man,
gagamit iyon ng mga teorya nina Claude Levi-Strauss at mga dayuhang narratologist at lingguwist.
Ang siyentipikong metodo ng materyalismong istorikal ay magagamit sa ermenyutikong
pagpapaliwanag sa galing ng katutubong sining at kultura.
Tungo Sa Tambalang Kaganapan

Kung ilalagay sa perspektiba ng pilosopiya ng Kaliwanagan sa Europa, tulad ng mga ideya ni Friedrich
Schiller, ang panulaan ni AGA ay kasanib sa sentimentalistiko o modernistang kategorya ng sining,
hindi sa “naïve” o realistikong kuwadro (1973). Kakaiba sa realistikong pananaw ng artistang
nakaluklok sa pusod ng kalikasan at katugma ng kaisahan roon, ang modernistang artista ay
nakagumon sa kamalayan-sa-sarili, tiwalag sa inspirasyong natural, hiwalay sa kalikasan, laging nag-
aalinlangan, balisa, laging nagtatanong. Ito ang sitwasyon ng alyenadong makata sa lipunang biniyak
ng alitan ng mga uri, mula pa noong siglo ng mga pang-aalipin ng Romano at Griyego hanggang sa
piyudal at kapitalistang yugto ng kasaysayan. Habang ang tradisyonal na sining ay gumagagad sa
realidad sa estilong obhetibo, ang modernistang sining ay nagnanais na makamit ang malahimalang
ideyal.

Walang pasubali na ang sining ni AGA ay modernista sa pagkabuklod sa suhetibong kamalayan.

Nakasingkaw iyon sa ideyalistikong hangarin na mararanasan ang pagbubuo ng katauhang nadurog
ng magulong lipunan. Layunin ni AGA, tulad ni Schiller, na mapag-isa ang realistiko at modernistang
bahagi. Hayag na ito ang marangal na adhikain ng indibidwalismong simulain ni AGA—ngunit iyon ay
balak o tangka lamang. Nagtagumpay ba siya?

Subaybayan natin ang kapalaran ng mithiing ito sa hinaharap na mga pag-aaral. Samantala,
imumungkahi ko na hindi maisasakatuparan ito hanggang hindi napapalitan o nababago ang umiiral
na kapaligiran sanhi sa alyinasyon at dehumanisasyon. Walang maaaring magkamit ng personal na
katubusan ang sinuman kung walang kalayaan at demokratikong pagkakapantay-pantay sa buong
lipunang kinabibilangan niya. Ito ay mahigpit na batas ng pangangailangan na siya ring landas tungo
sa ganap na kalayaan at paglinang sa nasugpong potensiyal na humanidad ng bawat nilalang.

Pumagitna tayo sa maselang problema ng makabagong artista sa neokolonyang bansa. Iakma natin
muli ang paradigmatikong suliranin sa tanong na ito: Makakamit ba ang tunay na integridad ng
kaakuhan ng makata sa proklamasyon lamang at pribadong paghihimutok o pang-uuyam? Sa paraan
ng paulit-ulit na hamon sa sugapang lipunan at pagtakwil sa anumang ugali o nakabihasnang
praktika? Naligaw na ambisyon ito. Maski sa nobela ni AGA at E.P. Kapuong, Pagkamulat ni
Magdalena (1958), utopikong pagbubulay-bulay lamang ang bunga ng walang pagsusuri sa
pinagmulan ng antagonismo ng indibidwal at lipunan sa kasalukuyang panahon. Lubhang malaki ang
agwat ng kamalayang rebelde at kalagayang bumabagabag dito sanhi sa walang diyalektikang
ugnayan ng magkalabang puwersa. Hindi makaalpas sa guwang o banging kinabuliran.

Ang sining o kagandahan ay mahigpit na kasangkot sa kalayaan. Sa akdang “Letters on the Aesthetic
Education of Man” (“Tungkol sa Edukasyong Pang-estetika ng Tao”), susog ni Schiller (1962) na kung
walang turo o araling nakasalig sa sining na hulmahan ng kagandahan, hindi makakamit ang kalayaan
at, kaakibat nito, ang minimithing pagpapahalaga sa integridad ng bawat nilikha. Sining ang
mediyasyon, ang pangatlong elementong uugit ng pagbabagong katugma ng proseso ng buhay.
Ngunit kay AGA, ang kontra-matulaing insurekto, kalayaang personal muna bago kagandahan para sa
lahat. Ngunit ang kagandahan ay bunga ng rebolusyonaryong transpormasyon ng buhay. Hindi ito
katumbas ng ginhawa o pangmadaliang aliw ng katawan. Paano nga maiuugnay ang mga
magkatunggaling kategorya ng isip at kalikasan, ng katwiran at damdamin, kung mananatili sa isang
dogmatikong posisyong suhetibismong nakalutang lamang sa panaginip at sinusulsulan ng
mapanggayumang hibo ng pangarap?
Kulang O Sobra: Tungo sa Paghuhukom

Hindi katakataka na karamihan sa mga pagsusuri at pagtimbang sa panulaan ni AGA ay walang

muwang, malabo, tigib ng kontradiksiyon at simplipikasyon. Hindi ito paghamak sa mga pagsisiyasat
at pananaliksik ng mga kolega’t kompatriyota. Repleksiyon lamang ito ng masalimuot na tagisan ng
puwersang pampulitika sa panahon ng kolonyalismo at ng Cold War (1947-1992). Nag-umpisa ito sa
kilatis ni Clodualdo del Mundo noong 1959. Sa pagsipat ni Del Mundo, ang tula ni AGA, “Ako ang
Daigdig,” ay “hindi sumasalang sa tibukin ng pusong marunong dumama at umunawa” sapagkat
walang konkretong halimbawang ipinapakita, walang simbuyo ng kalungkutan o kaligayahan.
Halatang walang lasa ang inihaing putahe ni AGA.

Binalewala ni Del Mundo ang tema ng “kahalinturang pansinukob” (1992, 237) na sa tingin niya ay
buod ng “maputlang larawang-diwa sa berso ng isang namimilosopiya.” Lantad na naghahanap si Del
Mundo ng mga katangian—mala-Bathalang mga damdamin, atbp.–na ipinagpasiya niyang
kinakailangang salik ng tula. Tulad ng ibang mga kritikong nabanggit, hindi binigyan ng kontekstong
pangkultura o panlipunan ang tula, bilang isang partikular na artikulasyon lamang sa mayama’t
masaklaw na arkibo ng panulat ni AGA. Romantiko rin si Del Mundo, subalit nanaig ang prehuwisyo
na ang timbre ng titik at himig ng taludturan ni AGA ay hindi kumikilala sa huwarang itinakda ng
tradisyon.

Sumunod naman si Pedro Ricarte sa pormalistiko’t suhetibong kuro-kuro. Tinuligsa niya ang hinihingi
ni Del Mundo na tumpak na reaksiyon ng mambabasa sa mala-Bathalang personalidad ng makata.
Ngunit ang bigat ng kaigtingan ng mga parirala at tayutay ay nagbubunsod lamang na husgahan ang
tula bilang isang romantikong paglalahad. Tama si Ricarte na hindi rebelde si AGA sa porma—
nagsimula na noon pa sina Benigno Ramos, Jose Garcia Villa at iba pang manunulat sa Inggles—
ngunit baluktot na argumento ang gawing “tagapaghayag ng paniwala at damdamin at karanasan” ng
sambayanan si AGA. Ano ang katibayan noon? Sa pangakalahatan, ang petiburgesyang hinagpis ni
AGA ay bahagi ng protestang daing ng sambayanan; sa aktwalidad, iyon ay sintomas ng alyenasyon
ng isang pangkat na naipit at nagipit sa puwang ng naghaharing komprador-burokrata-kapitalista at
nilulupig na masang yumayari at gumagawa.

Ang krisis ng bayan noong panahon ng Liberasyon at pakikibaka ng Huk ay saksi sa laganap na gutom,
pandarambong ng may-lupa, at pagmamalabis ng pamahalaang alipin ng US monopolyo kapital.
Nawala sa malay ng kritiko ang komplikadong tagisan ng mga lakas sa lipunan. Nawala rin ang
masalimuot na problema hinggil sa katungkulan o papel na ginagampanan ng sining o kultura bilang
ideolohiya ng kolonyalismo. Sa wakas, natulak si Ricarte na walang rasong ipataw ang primitibismo
(suryalismo, hindi primitibismo) ni Rimbaud kay AGA, na hindi naman sumubok sa droga o nagpuslit
ng mga nakaw na sandata sa iba’t ibang lupalop ng daigdig. Ang ganitong eklektikong panunuri ay
nakaliligaw, laluna’t babanggitin pa ang mistikal na “collective unconscious” ni Carl Jung na siyang
huwad na kalutasan sa malubhang alitan ng mga kaluluwa (1970, 349). Pasismo at diktadurya ng
militar at oligarko ang labas nito.

Sa kabilang dako, sanhi marahil sa iskandalo ng “book-burning” ni AGA noong 1935 sa Plaza
Moriones, Tundo, naging bantog si AGA sa gitna ng usaping pagsulong ng panitikan. Walang
alingawngaw iyon maliban sa ilang pulong o sirkulo ng mga mangilan-ngilang pantas at paham.
Nalathala ang mapangahas na tulang “Ako ang Daigdig” sa Liwayway noong 1940, bisperas ng giyera.
Sumunod ang pamamatnugot ni AGA ng maraming kalipunan ng mga sanaysay, maikling katha, at
laluna ang Parnasong Tagalog (1950, 1964). Kinilala si AGA bilang isang puwersa sa kultura. Sapagkat
napuri ni Francisco Arcellana si AGA na kawangki nina Walt Whitman at William Carlos Williams,
tumanyag at dumakila ang kanyang katayuan. Pinahalagahan ni Arcellana ang paglabag sa “insularity”
o pagkamakipot ng pananaw ng mga manunulat sa katutubong wika.

Dahil dito, pinuna ni Almario ang “kaisiping sungyaw” (2006, 300). “Reperensiyang Kanluranin” ang
masamang dapat iwasan, utos ni Almario, Nabunyag ang ironya at siste ng iskolastikong panunuri:
ang pamantayan ni Almario, taliwas sa kanyang intensiyon, ay pormalistikong paghimay sa imahen,
retorika, bilang ng pantig, atbp. Isang kontradiksiyon sa tangka ni AGA. Upang maging hindi tigang at
lubhang makitid ang talaan ng kanyang karera sa sining, dinagdagan ng kaunting paunlak sa ilang
siniping alusyon sa kasaysayan; halimbawa, ang pagbitiw ni AGA sa Liwayway nang magkabanggan
sila ng editor na si Jose Esperanza Cruz. Konklusyon ni Almario sa orihinalidad ni AGA: “…ginamit
lamang ni AGA ang wika ng himagsik laban sa mga Balagtasistang tagapagmana ng alaala ng
Himagsikang 1896” (2006, 314). Ngunit deklarasyong walang pagpapatibay ito, tangka o intensiyon
lamang, babala ng maaaring gawin ngunit hindi pa aktwalidad. Natalakay ko na ito sa itaas at sa ibang
pagkakataon (San Juan 2000,2006).

Ating Layon: Himaymayin at Pagkabitin

Sa kabilang dako, bukod sa pansin ni Queano, dapat mabanggit ang puri ni Jose Villa Panganiban kay
AGA, isang “makatang nakasaklang sa tula—sa tulang masuri, malaman, mapanudyo…sa ibabaw ng
lahat ay tapat-na-loob at maka-katotohanan” (1965). Maingat at masaklaw na perspektiba ang
nailahad ni Efren Abueg sa kanyang introduksiyon sa ikatlong edisyon ng Parnasang Tagalog 1973) ni
AGA na kanyang pinamatnugutan. Idiniin ni Abueg na ang paghihimagsik ni AGA laban sa
romantisismong hango sa pilosopiya ni Rousseau ay hindi lamang pagtakwil sa eskapistang paksa at
mapagdiktang porma ng panulaan nina Lope K. Santos, Florentino Collantes, atbp. (Batay sa bagong
pannanaliksik, hindi na maisasangkot sina Jose Corazon de Jesus at Amado V. Hernandez sa ganitong
paglalagom.) Salungat sa nasiping puna ni del Mundo, iminungkahi ni Abueg na “hindi ang
sentimental na pagpukaw sa damdamin ang layunin ni Abadilla kundi ang pagdidili-diling hubad sa
emosyon at pangangaral” (1973, 35).

Bagamat tinuligsa ni AGA ang “demo-kapitalismong buhay,” dagdag ni Abueg, hindi rin maigpawan ni
AGA ang indibidwalismo nina Rousseau at D.H. Lawrence. Ngunit sa palagay ko, ang kabaguhan sa
nilalaman, hugis, pananalita ay hindi inangkat mula sa Amerika kundi reaksiyon ito ng petiburgesyang
uri sa kolonisadong sitwasyon. Ang uring intelihensiya sa Pilipinas ay naipit at nagipit sa pagitan ng
oligarkong may-lupa’t burokratang pangkat na minamaniobra ng gobyernong Amerikano at ng
pesante’t manggagawamg uri na noo’y unti-uniting bumabangon muli sa pagkagulapay ng kilusang
mapagpalaya sa pagkalipol sa mga Sakdalista noong dekada 30 at pagkatalo ng Huk noong dekada 50
at 60. Kaya dalawahin ang tendensiya ng sining ni AGA: kalangkap ng mapanlabang paghihimagsik
ang pag-atras at pagsuko sa pangungulilang tumatalikod sa karahasan at kapangitan ng mundo.

Ang indibidwalistikong ilusyon ng makatang hiwalay sa nakararaming masang nilulupig ay bunga

mismo ng burgesyang kaisipan at gawi sa pamumuhay. Sa pagsusuri ni Christopher Caudwell as
kanyang Illusion and Reality (1937), ang ugat ng nominalistikong modernismo ay nasa paniniwala na
ang esensiya o kaibuturang buti ng isang tao ay wala sa lipunan kundi nasa kanyang kaluluwa,
sensibilidad, o budhi. Hindi batid ng makata na ang birtud ng sining niya ay nagmumula sa lipunan,
gaano man kabulok o kagulo ito; ang wika, talinghaga, retorika, sagisag o haraya, ay bukal sa daigdig
ng lipunan—yaong mga tendensiya, lubog na pangyayari, prosesong humihingi ng pag-unlad at
paglago, na katambal ng kamalayan at praxis sa bawat karanasan ng tao sa mundo. Hindi nasakyan ni
AGA ang diyalektika ng laman at kaluluwa.

Ilang huling panukala. Bukod sa istorikal na pagkilatis sa sining ni AGA, kailangang gamitin ang
prinsipyong diyalektikal na naimungkahi nina Georg Lukacs, Ernst Bloch at Bertolt Brecht (1996).
Naipahiwatig na ito sa pag-aaral na nabanggit dito. Umaapaw sa sapin-saping kontradiksiyon ang
katayuan ng makata sa kapitalistang orden, laluna sa kolonyang teritoryo tulad ng Pilipinas.
Pinapatnubayan ang lahat ng kaabalahan (pribado man o pampubliko) ng dualistikong metapisika at
mekanikal na pag-iisip ayon sa makitid na pragmatikong pang-industriyal. Watak-watak ang
damdamin, isip, gawa, hangarin at mithiin. Anarkismo ng pamilihian o palengke ang naghahari,
kanya-kanya, digmaan ng mga uri at dinamikong sektor ng lipunan. Komodipikasyon at reipikasyon
ng lahat ang namamayani na nagtungo sa pagbulusok ng Wall Street noong 2008 at ang pagsilakbo
ng kilusang “Occupy Wall Street” na siyang tugon sa “Global War of Terrorism” ng imperyalismo ng
U.S., Hapon at Europa.

Imbentoryo at Prospektus

Lumalabas sa gayon na ang arketipikong pagbalikwas ni AGA—minsan pang idiin dito sa pangwakas
na obserbasyon–ay sintomas ng komodipikasyon ng tao at digmaan ng bawa’t isa sa kapitalistang
larangan. Hindi namumukod si AGA kina Jose Corazon de Jesus o Amado Hernandez, na kapwa
naimpluwensiyahan ng tradisyong inumpisahan ng Aklatang Bayan (1901-1916) at nagpatuloy sa Ilaw
at Panitik (1916-1935). Dahil sa tulak ng kilusang pangmasa, lahat sila ay napilitang magbago upang
maging makatuturan sa karaniwang mambabasa (anupa’t ang panitik ng halos lahat ng manunulat sa
Tagalog ay inilathala sa magasin at diyaryong pang-masa). Ang hikayat ng pagkapopular ay
nagbunsod sa kanila sa direksiyong realistiko’t mapanuri, nakikiramay sa madla, bagamat sa kawalan
ng organisadong liderato ng rebolusyon, nagpatuloy ang indibidwalisko’t anarkistang pagkiling. Ito’y
hindi sa kagustuhan nila kundi sa determinasyon ng mga puwersang obhetibo ng kasaysayan kung
saan nakatago ang mga posibilidad sa transpormasyon ng buhay at istruktura ng lipunan.

Dahil salat pa sa tradisyong diyalektikal at materyalistikong pangkasayayan ang ating mga iskolar ng
bayan, walang masusi at matatag na pagsulong pa hanggang ngayon tungo sa mapanuring analisis sa
totalidad at integridad ng ating kultura. Pagpupunla lamang ang sikolohiyang Pilipino ni Virgilio
Enriquez, at mga proyektong nailunsad nina Bienvenido Lumbera, Maria Lourdes Reyes, Soledad
Reyes, Rose Torres-Yu, Roland Tolentino, at iba pa. Patunay rito ang eklektiko’t neoliberal na mga
akdang nakalahok sa iba’t ibang antolohiya (halimbawa, sa Kritisismo [1992]). Pangkaraniwan lamang
ito.

Sa kasalukuyang panahon ng imperyalismong kampanya laban sa “terorismo” (sa ibang salita, mga
kaaway ng monopolyo-kapital), kaagapay ng krisis ng kapitalismong global, laganap pa rin ang
pragmentasyon at paksyonalismo. Hindi matatakasan ito. Ngunit dapat sunggaban ang pagkakataong
ito para mailunsad at mapaigting ang malawak na mobilisasyon ng masa. Bawat etnikong grupo ay
may sariling tatak ng kanyang indihenismo; walang mapag-ugnay na nasyonalistikong palatuntunan o
programa ang nagbibigay-direksiyon sa puta-putaking proyektong tila mga produktong inilalako sa
globalisadong megamall. Ganito ang pagsusuma ni Jenifer Padilla sa “Kalagayan ng Sining at Kultura
sa Panahon ng Globalisasyon”: “Pinatitingkad ng globalisasyon, kulturang popular, korupsyon at
panunupil at pasismo ang dominanteng kulturang kolonyal, burgis at piyudal. Ang ganitong kalagayan
sa kultura ay sumasalamin sa malakolonyal na estado at malapyudal na ekonomya ng bansa.
Naisasalarawan ng kulturang ito ang tumitindi at mas sopistikadong pagsasabwatan ng imperyalismo,
burukrata kapitalismo at pyudalismo—ang tatlong ugat ng kahirapan sa Pilipinas” (2011).

Bukas ako sa anumang mungkahi at pagwawasto mula sa mga kapanalig. Ulirang paghawan ng landas
ang mga komentaryo nina Abueg at Ricarte. Pinapanagimpan pa ang darating na henerasyon na may
kakayahang lumikha ng isang malalim, masaklaw at makabuluhang pagsipat sa buong korpus ng
panulat ni AGA. Limot na si Del Mundo, ngunit tila humantong naman sa pagsamba sa isang idolo ang
ilang pag-aaral tulad ng kay Pat Villafuerte: ang mga tula ni AGA ay “kawing-kawing na mga perlas ng
kaisipan at karanasang tinuhog ng makalupa at maka-Bathalang damdamin” (1984, 200). Sandali
lamang, pwede bang maging makabago tayo tulad ni AGA (o ng kanyang awtentikong pagkatao) at
huwag suubin ang tila tradisyonal na sining ng dating suwail, ang mapangahas na makatang lumabag
sa batas? Kabalintunaan ang ihalal na ikon o idolo si AGA, tulad ng balighong pagsamba ng mga
Rizalista sa bayani. Walang mabuting parangal kay AGA kundi ang pagtutol sa ganitong kahangalan.

Ilang salitang pangwakas at probokasyon para sa patuloy na pagpapalitang-kuro at argumentasyon.

Sa pakiwari ko, sa unang yugto ng milenyong 2000, hindi na kailangang ipagtanggol si AGA sa
malisya’t personal na pagtatasa. Sa kabilang dako, kailangang umigpaw tayo sa pormalistiko’t
nominalistikong pananaw— subhetibo versus obhetibong tingin—upang itaguyod ang isang
diyalektiko’t materyalistikong panunuri. Makakamit natin ang isang diyalektikong sipat sa masinop na
pagsubok ng komunidad. Natatandaan kong naipayo ko kay AGA (circa 1966-67) na buksan ang
Panitikan sa mga aktibistang unyonista at mga katutubong saray—may kaunting himutok siya kay Ka
Amado Hernandez noon. Wala siyang tutol, kaya lamang limitado na talaga ang kanyang kaalaman at
kaisipan noong 1966, tatlong taon bago siya pumanaw.

Sa malas, wala pang masugid at matiyagang lumalapat ng isang sukatang nagtuturing sa sining bilang
kagamitan sa pangkabuhayan, sa mungkahi ni Kenneth Burke. Sapagkat sa kabila ng masalimuot na
pagkakaiba ng karanasan ng tao sa mundo, marami ring pagkakawangki sa sitwasyon ng mga lipunan,
kaya makaiimbento ng mga istratehiyang makapagpapahalaga at makapagpapakahulugan sa mga
malulubhang problema sa buhay. At sa gayon, mabigyan iyon ng kalutasan (1994). O kaya mailapat
ang diyalektika ng partikular na karanasan at unibersal na pamantayan upang matuklasan ang
larawang tipikal, tulad ng inilahad ni Marx at Engels sa pagsusuri sa mga akda nina Balzac, Ibsen at
iba pa. Sangguniin din ang ilang akda nina Raymond Williams, Pierre Bourdieu, Fredric Jameson, at
Terry Eagleton upang makapulot ng ilang panukala’t tagubiling magagamit sa transpormatibong
praxis ng gawaing pangkalinangan. Hindi na kailangang banggitin dito ang mga naunang pagsisikap
nina Bienvenido Lumbera, Soledad Reyes, Nicanor Tiongson, Rose Torres-Yu at iba pang kasama sa
proyektong ito.

Nabanggit ko rin kay AGA noong magkasama kami ang mga aral at proposisyon ni Georg Lukacs
(1986), progresibong pilosopo sa Ungria. Payo ni Lukacs na laging isaisip ang totalidad, ang
diyalektikong paglalangkap ng laman at porma upang itakwil ang impresyonistikong paniwala na ang
sining ay tinig lamang ng isang personalidad o kaluluwa, sapagkat ang wika—ang mga tanda o senyal
na bumubuo nito—ay semiotikang paglikha ng kahulugang unibersal sapagkat iyon ay tumutukoy sa
mga prinsipyo o batas na nagpapagalaw sa mga partikular na bagay, tao o pangyayari. Ang tipikal na
paglalarawan ng tauhan o pangyayari ang layunin ng manunulat. Ang katotohanan ay bunga ng
semiotikong proseso ng senyas o tanda (sign), referent o kalagayang pumapaligid, at interpretant
(konsepto o kahulugan sa kamalayan), ayon sa teorya ni Charles Sanders Peirce (San Juan 2010). Kaya
ang diyalektikong katunayan ng porma sa sining ay laging kaugnay ng galaw at pagsulong ng buhay ng
tao sa lipunan. Kaya hindi maibubukod ang dinamikong repleksyon ng buhay sa sining mula sa pagpili
ng panig, ng pagpapahalaga o etikal na pagpapasiya. Magkasiping ang etika at estetika sa pulitikang
paghubog ng kagandahan, natatanging matris ng kalayaan at sandigan ng kaligayahan.

Huling Eksena sa Dula ni AGA

Sumusungaw sa gunita ngayon ang larawan ni AGA (circa 1966) sa isang restawran sa Avenida Rizal,
malapit sa Carriedo. Nagbibili, pinagbibili. May listahan ang mapaglarong utak ng awtor, binabalasa
ang kanyang mga pautang sa gunita na dinadaliri habang humihigop ng kape. Samantala, isang sipi ng
bagong isyu ng Panitikan ang nasa harap ko. Bilang, salita, titik, tasa ng kape, plato ng pansit, anghot,
usok ng sigarilyo sa bawat panig, kalansing ng salapi sa cash register sa likuran, kindat ng makiring
waytres, busina ng diyip at sigawan sa kalsada–ito ang literary salon o arena ng pakikibaka ni AGA,
ang bukas at tambad na talyer o laboratoryo ng tula, ng pagninilay at ng pagpapaimbulog ng
guniguni. Dito rin hinihimas ang buntis na pusod ng kritiko at manlilikha, pinipilit mapagtalik ang
katawan at kaluluwa, ang loob at labas, upang makabuo ng kahulugan at katuturan para sa kapwa
nilalang.

Ang maikli ngunit maigting na kolaborasyon namin ni AGA, na hindi laging mahinahon at palaging
matiwasay at maluwalhati, ay mahuhugutan ng ilang himatong na habilin. Una, ang petiburgesyang
alagad ng sining ay maaaring maging malikhaing katulong sa nagkakaisang-prente ng kilusan para sa
pambansang demokrasya, at dapat silang igalang at pahalagahan gaano man limitado ang kanilang
kakayahan o kaalaman. Pangalawa, ang suliranin ng sining ay suliranin ng mga nagtutunggaliang
ideolohiya (praxis at institusyon) sa lipunan. Kung nais baguhin ang takbo nito, dapat baguhin ang
kondisyon o situwasyong sanhi nito. Maipapataw ang aksiyomang ito hinggil sa usapin ng relihiyon.
Pangatlo, umiwas sa pagtingin sa problema ng sining o ng lipunan bilang personal o pribadong
usapan.

Lahat ng ito ay kasangkot sa mga problemang may unibersal o pangkahalatang implikasyon. Itakwil
ang makitid na tsobinismo o rasismo, ang saloobin o ugaling atin-atin lamang (pantayong pananaw!),
kaagapay ng kosmopolitanismong umaayaw sa nasyonalismong ibinabandila ng pakikibaka. Laluna
ngayon, sa globalisasyong pinamumunuan ng malupit na goberyno ng Estados Unidos at mga
kaalyadong kapitalistang lakas, kailangang matatag na itaguyod ang progresibong demokratikong
prinsipyong mapanlaban at mapagpalaya sa bansa, at sa gayon, sa artista, sa manunulat, sa lahat ng
manlilikha. Mabuhay si AGA at ang kanyang naitulong sa ating pakikibaka tungo sa kalayaan at—
kapanabay nito—sa kagandahan!

MGA SANGGUNIAN

Abadilla, Alejandro G. 1992. “Tula: Kaisahan ng Kalamnan at Kaanyuan.” Nasa Kritisismo, ed. Soledad
S. Reyes. MetroManila: Anvil.

—–. 1964. Parnasong Tagalog. Malabon, Rizal: Dalubhasaang Epifanio de los Santos.

Abueg, Efren, ed. 1973. Parnasong Tagalog ni A.G. Abadilla. Manila: MCS Enterprises.
Agoncillo, Teodoro. 1970. “Pasulyap na Tingin sa Panitikang Tagalog.” Philippine Studies 18.2 (April):
229-251.

Almario, Virgilio. 1985. Taludtod at Talinghaga. MetroManila, Philippines: Aklat Balagtasyana.

—-, 2006. Pag-unawa Sa Ating Pagtula. Manila: Anvil.

Atienza, Monico. 1995. BAYAN KO: Mga tula ng pulitika at pakikisangkot ni Jose Corazon de Jesus.
Quezon City: UP College of Liberal Arts.

Berger, John. 2001. “The Hour of Poetry.” Nasa sa Selected Essays. New York: Vintage International.

Bloch, Ernst. 1996. “Marxism and Poetry.” Nasa Marxist Literary Theory, ed. Terry Eagleton and Drew
Milne. New York: Blackwell.

Bourdieu, Pierre. 1993. The Field of Cultural Production. New York: Columbia University Press.

Brecht, Bertolt. 1996. “A Short Organum for the Theater.” Nasa Marxist Literary Theory, ed. T.
Eagleton and D. Milne. New York: Blackwell.

Burke, Kenneth. 1994. “Literature as Equipment for Living.” In Contemporary Literary Criticism, ed.
Robert Con Davis and Ronald Schleifer. New York: Longman.

Glorioso, Pablo. 1973. “Si AGA sa Parnasong Tagalog.” Nasa Parnasong Tagalog ni A.G. Abadilla, ed.
Efren Abueg, 1-6. Manila: MCS Enterprises.

Lazaro, Lea. 2002. “Ang daigdig ng tula ni Alejandro G. Abadilla.” The Varsitarian LXXIII, 9 (25 March).

Lukacs, Georg. 1986. “Art and Objective Truth.” Nasa sa Critical Theory Since 1965, pinamatnugtan
nina Hazard Adams and Leroy Searle, 791-808. Tallahassee: Florida State University Press.

Lumbera, Bienvenido. 1967. “Alliance and Revolution: Tagalog Writing During the War Years.” Nasa
sa Brown Heritage: Essays on Philippine Cultural Tradition and Literature, pinamatnugutan ni Antonio
G. Manuud. Quezon City: Ateneo de Manila University Press.

Padilla, Jenifer. 2011. “Kalagayan ng Sining at Kultura sa Panahon ng Globalisasyon.” Polyeto ng

Amado V. Hernandez Resource Center. Quezon City, MetroManila, Philippines.

Queano, Nonilon. 1972. “Alyinasyon: Buod ng Panitikang Pilipino.” Nasa sa Tungo Sa Paglikha ng
Panitikang Pilipino, pinamatnugutan nina Edberto Villegas at Nonilon Quezno. Baguio
City,Philippines: Beguio Empire Printing Press.

Reyes, Soledad. 1992. Kritisismo. Pasig, MetroManila: Anvil Publishing, Inc.

Ricarte, Pedro. 1970. “Alejandro G. Abadilla.” Philippine Studies 18.2 (April): 323-349

San Juan, E. 1965. “The World of Abadilla.” in Piniling mga Tula ni AGA. Manila, Philippines:
Limbagang Pilipino.

—-. 2000. Himagsik: Tungo sa Mapagpalayang Kalinangan. Manila: De La Salle University Press.
—. 2006. “Ilang Panukala sa Panunuring Pampanitikan.” Nasa Kilates: Panunuring Pampanitikan ng
Pilipinas, ed. Rose Torres-Yu. Quezon City: University of the Philippines Press.

—-. Critical Interventions: From Joyce and Ibsen to Peirce and Kingston. Saarbrucken, Germany:
Lambert Publishing.

Schiller, Friedrich. 1962. “Letters on the Aesthetic Education of Man.” In Modern Continental Literary
Criticism, ed. O.B. Hardison, Jr. New York: Apleton-Century-Crofts.

—–. 1973. “Esthetic Play and Human Liberation.” Nasa sa A Modern Book of Esthetics,
pinamatnugutan ni Melvin Rader. New York: Holt, Rinehart and Winston Inc.

Thomson, George. 1947. Marxism and Poetry. London: Lawrence and Wishart Ltd.

Torres-Yu, Rose, ed. Kilates: Panunuring Pampanitikan ng Pilipinas. Quezon City: University of the
Philippines Press.

Villafuerte, Pat Villasan. 1984. “Ang Daigdig ng Tula, ang Daigdig ng Makata at ang Daigdig ng
Kaakuhan ni Alejandro G. Abadilla sa Ako ang Daigdig at iba pang tula.” Nasa sa Panunuring
Pampanitikan: Mga Nagwagi sa Gawad Surian sa Sanaysay, ed. Ponciano B. Pineda. Maynila: Surian
ng Wikang Pambansa.

Wikipedia 2011. “Alejandro G. Abadilla.” Huling nirebisa 23 June 2011.

WikiPilipinas 2010. “Alejandro G. Abadilla.” Huling nirebisa 12 July 2010.

Zimmerman, Robert L. 1970. “Levi-Strauss and the Primitive.” Nasa sa Claude Levi-Strauss: The
Anthropologist as Hero, pinamatnugutan nina E. Nelson Hayes at Tanya Hayes. Cambridge, MA: MIT
Press.

Advertisements

Categories: DISCOURSES ON CONTRADICTIONS

Tags: aantgarde, Abadilla, Filipino poetics, modernism, Philippines, San Juan, Tagalog

THE PHILIPPINES MATRIX PROJECT

Create a free website or blog at WordPress.com.

Back to top

Advertisements