YANMA VE YANGIN

KAVRAMLARI

• Giriş
İÇİNDEKİLER

• Yanma
• Yanma Koşulları YANMA VE YANGIN
• Yanma Türleri
• Gaz Yakıtlar
Doç. Dr. Kemal ÇOMAKLI
• Yakıtlar
• Yangınla İlgili Kavramlar

• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

• Yanma hakkında bilgi
HEDEFLER

edinebilecek,
• Yakıt türlerini anlayabilecek,
• Yanmadan kaynaklanan
yangınlar ve yangınla ilgili
kavramları
öğrenebileceksiniz.
ÜNİTE

1
Yanma ve Yangın Kavramları

GİRİŞ
Enerji kullanımı günümüzün en önemli sorunlarının başında gelmektedir.
Enerji deyince aklımıza yakıtlar ve yanma gelmektedir. Çünkü kullandığımız
enerjinin yaklaşık %70’ini yakıtları yakarak temin etmekteyiz. Ancak yakıtların
kullanılması birtakım sorunları beraberinde getirmektedir. Özellikle yanma sonucu
açığa çıkan zararlı gazlar gerek çevreye gerekse tüm canlılara zarar vermektedir.
Ayrıca yanma sonucu çeşitli yangınlar ve afetler ortaya çıkmaktadır. Bu zararların
en aza indirilmesi için yanma ve yangın konusunda yeterince bilgi sahibi
olunmalıdır. Bu ünitede yanma ve yangın konusu kısaca ele alınmıştır.
Günümüzde şehirlerin büyümesi, insanların daha fazla toplu yaşamaya
başlaması birçok riski de beraberinde getirmiştir. Bunlardan en önemlisi de
yangınlardır. Yangınlar sonuçları bakımından insanlara en acı veren doğal
felaketlerden biridir. Şehirlerde binaların iç içe olması ve toplu yaşam bölgeleri
yangı riskini artırmaktadır. Türkiye’de yangınlar önemsenmediğinden, yangın ile
ilgili düzenlemelerin uygulandığı AB ülkelerine göre daha az yangın olmasına
rağmen daha fazla can ve mal kaybı yaşanmaktadır.

YANMA
Bir yakıtın büyük miktarda enerji vererek oksijenle tepkimeye girmesine
yanma denir. Yanma bir kimyasal işlemdir. Amaç kimyasal enerjinin ısı enerjisine
dönüştürülmesidir. Yanma; yanıcı maddenin, ısı ve oksijenle birleşmesi sonucu
oluşur. Yanma olayının oluşabilmesi için aşağıdaki yanıcı madde, ısı ve oksijenin
bir arada bulunması gerekir. Bu olaya “Yangın Üçgeni” adı verilir.

Şekil 1.1 Yanma Üçgeni

Bu işlem genel olarak;

𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦 + 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜 → 𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦 ü𝑟𝑟ü𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛𝑛 + 𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤𝚤
denklemi ile belirlenir.
Yanma işlemi sırasında reaksiyondan önce var olan maddelere yanma
işlemine girenler, yanmadan sonra çıkan ürünlere ise yanma sonu ürünleri denir.
Genel anlamda yanma işlemi:

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

 Yanma ve Yangın Kavramları

• Yavaş yanma
• Hızlı yanma
• Patlamalı yanma
• Kendiliğinden yanma olarak dörde ayrılabilir.
Demirin paslanması yavaş yanmaya örnek verilebilir. Yakıtların yanması ise
hızlı yanmadır. Gaz yakıtların kontrolsüz yanması patlama şeklinde olur.
Kendiliğinden yanmaya en güzel örnek ise kömür ocaklarında veya depolarında
kömürün kendiliğinden yanmasıdır.

Yanma Koşulları
1. Her üç şart bir arada ve yeter miktardadır. O hâlde yanma olayı vardır.

Şekil 1.2 Yanma Üçgeni

2. Yanıcı madde yoktur. Yanma gerçekleşmez.

Şekil 1.3 Yanma Üçgeni (Yanıcı Madde eksik)

Yanıcı madde denildiğinde ilk akla gelen yakıtlardır. Güneş enerjisini

bünyelerinde depolamış ve havada bulunan oksijen ile yakıldığında enerji veren
maddelere yakıt adı verilir. Güneş enerjisi yakıtların içinde fosil ve nükleer şekilde
depolanmıştır. Yakıtlar tepkime yoluyla ısı üretirler ve genel olarak hidrokarbon
bileşiklerinden oluşurlar. Hidrokarbonlar;
• Elde edilme yöntemlerine göre;
Boş yakıt deposu dolu • Doğal
depoya göre daha • Yapay
tehlikelidir. • Fiziksel durumlarına göre
• Katı
• Sıvı
• Gaz

şeklinde sınıflandırılırlar.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

Yanma ve Yangın Kavramları

Katı Yakıtlar: Katı yakıtlar için biokütle (odun) ve kömür örnek verilebilir.
Katı yakıtların başında kömür gelir.

Şekil 1.4 Kömürün yanması

Sıvı Yakıtlar: Sıvı yakıtların temeli ham petrole dayanır. Kömür bitkisel
örtünün fosilleşmesi sonucunda oluşurken petrol deniz canlılarının çürümesiyle
oluşur. Ham petrolün damıtılması ile günlük hayatta kullandığımız sıvı yakıtlar elde
edilir. Ham petrolün damıtılması işlemi aslında basit olarak bir ısıtma işlemidir.
Damıtma işleminin sonunda benzin, motorin, gaz yağı, fuel-oil, makine yağları gibi
ürün grupları elde edilir.

Şekil 1.5 Sıvı yakıt pompası

Gaz Yakıtlar: Gaz yakıtların çoğu ya fosil yakıttır ya da fosil yakıtların yan
ürünüdür. Temel gaz yakıtlar LPG ve doğal gazdır. Sıvılaştırılmış Petrol Gazı (LPG);
esas olarak propan ve bütan içerir. Genellikle petrol rafinerilerinin prosesleri
sırasında veya doğal gazın temizlenmesi işlemleri sırasında elde edilir. Normal
koşullarda gaz hâlinde bulunan bütan ve propan basınç altında sıvılaştırılarak
genellikle ev yakıtı olarak kullanılır. Son zamanlarda benzinli motorlarda yakıt
olarak da kullanılmaktadır. Türkiye’de kullanılan LPG’nin bileşimi : % 30 propan, %
70 bütandan oluşmaktadır.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

 Yanma ve Yangın Kavramları

Doğalgaz;
• Havaya % 5 ile % 15
arasındaki oranlarda
karışırsa patlayıcıdır.
• Havadan hafiftir.
Kapalı ortamlarda Şekil 1.6 Bir gaz yakıtın ocakta yanması
üst kısımlarda
toplanır, Doğal Gaz: Fosil kaynaklı bir gaz yakıttır. Doğal gaz kompozisyonunda büyük
havalandırma miktarda metan ve az miktarda da diğer gazlardan bulunur. Doğal gazın bileşimi
bacaları tavana kaynağa göre değişir. Fakat tipik değerler şöyle verilmektedir; metan, CH 4 (%90-
yakın veya 95); etan C 2 H 6 (%1-4); propan C 3 H 8 (%1-2) ve azot N 2 (%0-4). Doğal gaz
tavanlarda yapılır. sıkıştırılmış hâlde depolanarak (CNG) taşıtlarda kullanılmaktadır. Doğalgaz renksiz,
kokusuz, zehirsiz bir gazdır. Teneffüs edilmesi durumunda öldürücü etkisi yoktur.
Sadece bir ortamda biriktiği zaman oksijen noksanlığı nedeniyle boğma etkisi
vardır. Kokusu olmadığından kullanılmadan önce koku verici maddeler ilave edilir.

• Katı sıvı ve gaz yakıtların yakılmasında nelere dikkat

Bireysel Etkinlik

edilmesi gerektiğini düşününüz.

3. Oksijen yoktur veya yeterli miktarda değildir. Yanma da yoktur.

Yanma işleminde her

mol oksijen için Şekil 1.7 Yanma Üçgeni (Oksijen eksik)
0,79/0,21=3,76 mol
azot bulunur. Yanma işlemi için oksijen havadan temin edilir. Saf oksijen sadece kesme ve
kaynak işlemlerinde kullanılır. Kuru hava hacim olarak;
• %20,9 oksijen
• %78,1 azot
• %0,9
ve az miktarda karbondioksit, helyum, neon ve hidrojenden oluşur. Ancak normal
havada ayrıca nem vardır.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

Yanma ve Yangın Kavramları

Yanma işleminin iyi anlaşılabilmesi için yanmada kullanılan bazı ifadelerin iyi
bilinmesi gerekir. Bunlar aşağıda sıralanmıştır.

• Hava yakıt oranı (H/Y): Yanmanın gerçekleşmesi için yanma odasına alınan
hava ile yakıtın hacimsel ya da kütlesel miktarlarının oranına denir. Genellikle
kütlesel oran olarak alınır. H/Y ile gösterilir.
𝐻𝐻 𝑚𝑚ℎ𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎
� �= 𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘/𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘
𝑌𝑌 𝑚𝑚𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦
• Teorik veya Stokiyometrik Hava/Yakıt Oranı: Bu oran yakıtın tamamen
yanması için gerekli olan minimum hava miktarını verir. Buna göre kuru-hava için
teorik kütlesel hava yakıt oranı aşağıdaki gibi hesaplanır;

(𝑂𝑂𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 ) 1 𝑘𝑘𝑘𝑘 𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦 𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦 𝑖𝑖ç𝑖𝑖𝑖𝑖 𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔 𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑂𝑂2 𝑘𝑘ü𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡
(𝐻𝐻/𝑌𝑌) = =
0,232 0,232 𝑘𝑘𝑘𝑘𝑂𝑂2 /𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘

Burada O min birim kg yakıtın yanması için gerekli minimum oksijen (O 2 )

miktarıdır ve 0.232 faktörü ise hava içindeki oksijenin (O 2 ) kütlesel kesridir. Yani
1kg kuru havada 0.232 kg oksijen bulunur.

• Hava Fazlalık Katsayısı: (HFK), Birim miktardaki yakıt için kullanılacak

gerçek hava miktarının, Teorik tam yanma için gerekli minimum hava miktarına
oranıdır. λ ile gösterilir. Boyutsuz olduğu için kütle ve molar olabilir.
(𝐻𝐻/𝑌𝑌)𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔𝑔ç𝑒𝑒𝑒𝑒
𝐻𝐻𝐻𝐻𝐻𝐻 = 𝜆𝜆 =
(𝐻𝐻/𝑌𝑌)𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡

• Fazla Hava Yüzdesi: Teorik tam yanma için gerekli minimum hava
miktarına göre gerçek hava miktarının fazlalığı veya azlığı % olarak verilebilir. Bu
tip verilişler genellikle mol esasına göredir (%150-1,5 misli gibi).
Fazla Hava Yüzdesi = 100 (λ –1)

4. Isı yoktur veya yeterli değildir. Yanma yine gerçekleşmez.

Şekil 1.8 Yanma Üçgeni (Isı eksik)

Bir cismin sıcaklığının artmasına neden olan fiziksel bir etkidir ve sıcaklık
farkı nedeniyle aktarılan enerjidir. Farklı sıcaklıklardaki iki cisim yan yana
getirildiğinde ısı, daha sıcak cisimden daha soğuk olana doğru akar. Isı, iletim,
taşınım ve ışınım yayılır.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

 Yanma ve Yangın Kavramları

Isının iletim ile yayılması: Bir metal çubuk bir ucundan ısıtıldığı zaman ısı
çubuk boyunca sıcaktan soğuğa doğru ilerler. Bu tip ısı yayılımındaki esas, ısının
maddenin atomları arasında transferidir. Yanıcı bir maddenin atomları ısıya maruz
kaldıklarında, normalden daha hızlı hareket etmeye başlarlar.
Isının taşınım ile yayılması: Taşınım, ısınan hava veya gazlar sonucu
transferidir ve ortam sıcaklığını artırır. Yangın büyümeye başladığında, etrafındaki
hava da bu yolla ile ısınır. Isınan hava yükselmeye başlar.
Isının ışıma yoluyla yayılması: Buna radyasyon da denir. Isının
elektromanyetik dalgalar sonucu yayılmasıdır.
Cisimlerin tutuşması (yanmaya başlaması) için gerekli olan sıcaklığa
yanma sıcaklığı (noktası) denir. Cisimlerin yanma sıcaklıkları farklı farklıdır.
Örneğin petrol ürünlerinin yanma sıcaklığı 200-650 oC dir. Pamuk 400 oC de
gazete kâğıdı 230 oC de, tahta 240-270 oC de tutuşmaktadır. Bu rakamların yüksek
olması yanma başlangıcının zor olacağı anlamına gelmemelidir. Mesela kibritin
neden olduğu sıcaklık 850-1100 oC arasında yine bir elektrik arkının
oluşturabileceği sıcaklık 550-1000 oC civarında olabilir.

Reaksiyon Tipine Göre Yanma Türleri

Yanma, reaksiyonun tamamlanıp tamamlanmamasına göre de dört grup
altında toplanır.

Reaksiyon
Tamamlanmasına
Göre Yanma

Teorik Tam Kısmi Eksik

Tam Yanma Eksik Yanma
Yanma Yanma

Şekil 1.9 Reaksiyon tipine göre yanma türleri

• Teorik Tam Yanma (TTY): Reaksiyona giren yakıt moleküllerinin tamamının

Eksik yanma ürünü yandığı yanma gazları içerisinde sadece CO 2, H2O , SO 2 ve N2’nin bulunduğu ve
olan yanmada minimum miktarda O 2 ’nin kullanıldığı yanma şeklidir. Yanmış gazlar
(karbonmonoksit) içerisinde yanıcı bileşen bulunmamaktadır. Hava fazlalık katsayısı (HFK)=λ= 1’dir.
zehirleyici bir gazdır.
• Tam Yanma (TY): Yakıtın yanması için gerekli hava miktarı TTY da
Kokusuzdur. Havadan
ağır olduğundan kullanılan hava miktarından fazladır ve yanma gazları içerisinde CO 2 , H 2 O, N 2 , SO 2
zeminde toplanır. ’den başka hava fazlalığı nedeniyle O2 de bulunur. HFK=λ > 1’dir.
• Eksik Yanma (EY): Yetersiz hava kullanılması nedeniyle yanma ürünleri
içerisinde CO 2, H2 , CO 2 , H 2 O, SO 2 , N 2 ‘nin yanı sıra noksan yanma ürünleri olarak
bilinen CO, C n H m (yanmamış hidrokarbon) gibi bileşikler de bulunur. Özellikle
içten yanmalı motorlarda, zengin karışım sebebiyle bazen zorunlu olarak
karşılaşılır. HFK= λ< 1’dir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

Yanma ve Yangın Kavramları

• Kısmi Eksik Yanma (KEY): Yeterli oksijen olmasına rağmen yanma

odasındaki hava yakıt karışımının yetersiz olması, sıcaklık değişiklikleri ve yakıtın
yanma hacmi içerisinde kalış süresindeki yetersizlikler gibi nedenlerden yanma
gazları içerisinde “CO2, H2O, N2, SO2” ‘den başka “O2 ve CO, H2, C” gibi eksik
yanma ürünleri görülen yanma şeklidir.

•Kış aylarında rastlanan soba zehirlenmelerinin nedenlerini

Bireysel Etkinlik düşününüz.

Yanma şekline göre yanma türleri

• Yavaş yanma
• Kendi kendine yanma
• Hızlı yanma
• Parlama – patlama şeklinde yanma
• Detonasyon
Yavaş Yanma: Yavaş yanma şu durumlarda meydana gelir:
• Yanıcı maddenin bünyesi itibarıyla, yanıcı buhar veya gaz meydana
getiremediği hâlde;
• Yeterli ısının olmaması hâlinde;
• Yeterli oksijenin olmaması hâlinde; yavaş yanma meydana gelmektedir.
Örneğin; demir (Fe), bakır (Cu), gibi metallerin havadaki oksijen ve hava
ısısıyla oksitlenmesi olayında olduğu gibi. Yanıcı madde buhar veya gaz
çıkaramamakta dolayısıyla demir oksit (FeO) veya bakır oksit (CuO) oluşmaktadır.
Yeterli oksijen olmaması durumunda canlıların gerçekleştirdikleri solunum olayı da
bir nevi yavaş yanma olayıdır.
Kendi Kendine Yanma: Yavaş yanmanın zamanla hızlı yanmaya
dönüşmesidir. Özellikle bitkisel kökenli yağlı maddeler normal hava ısısı ve
oksijeni, içinde kolaylıkla oksitlenmekte ve bu oksitlenme sırasında gittikçe artan
ısı bir süre sonra alevlenmeye yetecek dereceyi bularak maddenin kendiliğinden
tutuşmasına neden olmaktadır. Bezir yağına bulaştırılmış bez parçasının yanması
örnek olarak verilebilir.

Hızlı Yanma: Hızlı yanma iki şekilde meydana gelir. Alevli yanma ve
korlaşma.
a) Alevli Yanma: yanmanın bütün belirtileri (alev, ısı, ışık, korlaşma) ile
oluştuğu bir olaydır. Meydana gelen yanıcı buhar ve gazlar oksijenle
birleşirken alev meydana getirirler.
b) Korlaşma: Katı maddelerde yangının son evresinde meydana gelen
yüksek ısıdaki alevsiz yanma şeklidir. Gazı alınmış kok ve odun
kömürleri, sigaranın yanışı gibi.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

Yanma ve Yangın Kavramları

Parlama Şeklinde Yanma: Düşük sıcaklıklarda buharlaşan maddelerde

görülen yanma şeklidir. Benzin buharının alev alması parlama şeklinde yanmadır.

Patlama Şeklinde Yanma: Düşük sıcaklıkta buharlaşan sıvılar ile gazların

serbest kaldıklarında bulundukları hacmin tamamını kaplamaları neticesinde alt ve
üst patlama limitleri arasında, bir ısı kaynağı ile karşılaşmaları hâlinde meydana
gelen yanma şeklidir. Bazı durumlarda meydana gelen doğal gaz patlaması bu
duruma örnek verilebilir.

Şekil 1.10 Bir gaz yakıtın patlaması

Detonasyon: Önceden sıkıştırılmış karışımların ses hızının üstünde ve

çarpma dalgasıyla meydana gelen birkaç bin m/sn hızla yanabilen alev
reaksiyonudur. Buna dinamit patlaması örnek verilebilir.

Şekil 1.11 Bir taş ocağında dinamitin patlatılması

Yakıtların madde hallerine göre farklı yanma şekilleri vardır. Katı sıvı veya
gaz olmasına göre yanma şekilleri tablo 1.1 özet olarak verilmiştir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

 Yanma ve Yangın Kavramları

Tablo 1.1. Yakıtların yanma şekilleri

MADDE HALLERİ YANMA ŞEKLİ MADDE ÖZELLİĞİ

GAZ Yalnız alevli Hidrojen, bütan, propan vb.

Gaz haline geldikten sonra
SIVI Benzin, fuel-oil, eter vb.
yalnız alevli
Yalnız korla Alüminyum, sodyum, magnezyum vb.

Yalnız alevle.
(Eğer bu maddeler yanmadan
Zift, katı yağlar vb.
önce, ısıtılarak önce sıvı, daha
KATI sonrada gaz hâline getirilirse.)

Alev ve kor hâlinde.

Bileşiklerinde parçalanma olur Odun, kömür, kumaş vb.
ve gaz üretmeye başlarlarsa)

Yanmada Kullanılan Bazı Terimler

Her ne kadar yukarıda anlatıldığı gibi temel üç unsur olması yanmayı
başlatsa da İyi bir yanma için aşağıdaki beş şartın sağlanmış olması gerekir. Bunlar;
• Uygun hava-yakıt karışımı
• Yeterli miktarda hava
• Tutuşma sıcaklığının üzerinde bir sıcaklık
• Reaksiyonun oluşması için yeterli süre
• Alevin ilerleyebilmesi için uygun reaktant yoğunluğudur.
Yanma işlemlerinde kullanılan iki önemli sıcaklık vardır. Bunlar çiğ noktası
sıcaklığı ve adyabatik alev sıcaklığı.
Çiğ noktası sıcaklığı: Yanma ürünleri sabit basınç altında soğutulurken
ürünler içerisindeki su buharının yoğuşmaya başladığı sıcaklıktır. Su baharının
kısmi basıncına karşılık gelen sıcaklıktır. Suyun kısmi basıncı P su,ksmi ve mol sayısı
n su , ürünlerin toplam basıncı P toplam ve mol sayısı n toplam ise
𝑛𝑛
P𝑠𝑠𝑠𝑠,𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 = (𝑛𝑛 𝑠𝑠𝑠𝑠 )𝑃𝑃𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡
Adyabatik alev 𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡𝑡
sıcaklığı yanma şeklinde hesaplanır. Termodinamik tablolar kullanılarak bu basınca karşılık
odasında kullanılan gelen sıcaklık bulunur. Bu sıcaklık çiğ noktası sıcaklığıdır.
malzemelerin erime
sıcaklıkları için
Adyabatik alev sıcaklığı: Yanma işleminde ulaşılabilecek maksimum
önemlidir.
sıcaklığa adyabatik alev sıcaklığı denir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

Yanma ve Yangın Kavramları

YANGIN ve KAVRAMLARI
Yangın, kontrolümüz dışında gerçekleşen yanma işlemidir. Yanmayı
oluşturan üç temel unsurun (yanıcı madde, hava ve yeterli tutuşma sıcaklığı)
kontrolsüz bir şekilde bir araya gelmesi sonucunda yangın başlar. Yangınlar
sonuçları bakımından insanlara en acı veren doğal felaketlerden biridir. Şehirlerde
binaların iç içe olması ve toplu yaşam bölgeleri yangı riskini artırmaktadır.

Şekil 1.12 Yangın

Yangınlar bir evde, iş yerinde, fabrikada ve tesiste karşılaşılabilecek en ciddi

ve boyutları kolay kolay tahmin edilemeyecek olaydır. Her yıl binlerce yangın olayı
meydana gelmekte bu yangınlar sonucu ciddi can ve mal kayıplar meydana
gelmektedir. Yangınlarla iyi mücadele edebilmek için yukarıda anlatılan yanma
olayı iyi anlaşılmalıdır.
İnsanlar gerek üretimde gerekse günlük yaşantıda yanıcı, parlayıcı, patlayıcı
maddeler kullanmaktadır. Bunun için yanma olayını ve kontrolünü ile bir yangın
durumunda yapılabilecekler iyi bilinmelidir. Genellikle, birçok yangın küçük
ihmalle ile çıkmaktadır.

Şekil 1.13 Bir binadaki yangın görünümü

Yanma Sonucu Ortaya Çıkan Ürünler

Yanıcı bir maddenin sonucunda genellikle duman, alev ve ısı açığa çıkar.
Bunlar kısaca aşağıda açıklanmıştır.

Duman: Duman, katı ya da gaz hâldeki yanma ürünleri için kullanılan genel
bir terimdir ve yanmamış parçacıklarla, yanıcıdan kimyasal değişim yoluyla çıkan
birtakım gazları birlikte içerir. Yanma sonucu açığa çıkan sıcak karbondioksit, azot,
oksijen gibi gaz, su buharı ve içinde bulunan katı ve sıvı hâldeki parçacıklarından
oluşan bir karışımdır. Duman içinde bulunan gazlar yanıcı maddeye göre değişiklik
gösterir. Duman yanıcı madde ve yanma koşullarına göre renk alır. Tam bir değer
olmamakla birlikte katı yanıcı madde yangınlarında beyaz duman, gaz yanıcı
maddelerde sarımsı ve mavi duman, sıvı yanıcı maddelerde ise yoğun siyah duman

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

Yanma ve Yangın Kavramları

oluşur. Duman rengine göre yanıcıyı değerlendirmek her zaman mümkün

olmayabilir.

Duman içerisinde en çok hava bulunur. (azot+oksijen). Çünkü ortalama 1 kg

yanıcı madde için 15-20 kg hava kullanılmaktadır. Bu nedenle bir yanma işleminde
duman miktarı tahminen hava miktarına yaklaşık eşit olacaktır. Ancak yangınların
çoğunda duman üretim miktarını, değişkenlerin çokluğu nedeniyle, kesin biçimde
hesaplama olanağı yoktur. Yangının genişledikçe (çevresel uzunluğu arttıkça)
duman üretiminin de artacağının bilinmesi yeterlidir.
Duman görünüş olarak içerdiği bileşenleri yansıtır ve çok açık renkten koyu
isli bir siyah renge doğru değişim gösterir. Dumanın yoğunluğu, hava içinde
taşınan yanmamış parçacıkların miktarına bağlıdır. Duman yoğunlaştıkça görüş
uzaklığı azalacağından daha çok tehlike yaratır. Dumanı oluşturan gazlar aşağıda
açıklanmıştır.

Isı: Sıcaklık farkı sonucu ortaya çıkan enerjidir ve bir cismin sıcaklığının
artmasına neden olan fiziksel etkidir. Farklı sıcaklıklardaki iki cisim yanyana
getirildiğinde, ısı daha sıcak olan cisimden daha soğuk olanına doğru akar. Isı ve
sıcaklık arasındaki en önemli ayrım; ısı bir enerji biçimi, sıcaklık ise bir cisimde
bulunan ısı enerjisi miktarının ölçüsüdür. Isı bir enerji türü olduğundan birimi de
enerji birimi olan Joule (J)’dür. Ancak diğer enerji birimi olan kaloride (cal)
kullanılmaktadır.
Yanma bir ekzotermik reaksiyondur. Yani reaksiyon sonucunda ısı açığa
çıkar. Ekzotermik tepkime örnekleri ve bu tepkimeler sırasında açığa çıkan ısı
miktarlarına ait bazı örnekler aşağıda verilmiştir.

C + O 2 → CO 2 + ISI 393 kJ
2CO + O 2 → 2CO 2 + ISI 564 kJ
CH4 + 2O 2 → CO 2 + 2H 2 O + ISI 886 kJ

Isı, yanma bölgesinden uzaklaştırıldığı anda, maddenin sıcaklığı yanma

sıcaklığının altına düşer, daha sonra parlama noktasının altına iner ve ateş yok
olur. Bir yangında üretilen ısı miktarı çoğu kez yangın şiddetinin bir ölçüsü sayılır.
Isı üretim düzeyini belirleyen etmenlerin anlaşılması bir yapıyı hasara uğratacak
yangın potansiyelinin tahminine olanak sağlar. Bir kapalı mekân yangınında yanma
hızının, mevcut yanıcı madde miktarı ve havalandırma düzeyine bağlı olduğu
bilinmektedir. Bu nedenle üretilecek ısıyı da anılan bu iki ana etmen belirler.
Isı çıktısını yalnızca yanıcının doğası ve miktarı etkilemez. Yanıcıların
yerleşme düzeni de önemlidir. Temel olarak, etkilenen yüzey alanı büyüdükçe
yangının gelişim hızı da artar. Yanıcıların duvarlara ya da tavana yakın oluşu,
yüzeyler boyunca yayılımı belirlemede bir başka etmendir. Düzenlemede yanıcılar
yoğunlaştıkça yangının tümüyle ısı üretir hâle gelişi zaman alır ve yangın daha
uzun sürer.
Yanma işleminde hava miktarı, yangının şiddetini ve ısı çıktısını
belirlediğinden havanın kesilmesinden doğacak olan ısı kaybı da büyük önem taşır.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

Yanma ve Yangın Kavramları

Havalandırma miktarı, pencere biçimi ve boyutlarıyla denetlenir. Pencereler küçük

olduğu zaman sağlanabilecek oksijen miktarı yoluyla yangının büyüklüğü
sınırlandırılabilir
Yangının şiddetini ve ısı çıktısını etkileyen son etmen mekânın boyutlarıdır.
Geniş alanların daha büyük yanıcı yük içermesi olasılığı var ise de yangının
duvarlara ve tavana uzak oluşu başlangıç evrelerinde yangını yavaşlatır. Genel bir
anlatımla, alan büyüdükçe yangının gelişim süresi uzar ancak gelişme
gerçekleşince yangın daha da şiddetlenir. Isı, bir yapının tamamen göçmesine
neden olabilir. Yangın sıcaklığı, yangın yükü ile bağlantılıdır.

Tablo 1.2. Yapı Tiplerine Göre Yangın Yükleri

Yangın Yükü
Yapı Tipi

Konutlar Düşük
Apartman Daireleri Orta
İçinde Kalınan Kuruluşlar (hastane, hapishane...) Düşük
Oteller ve Ahşap Evler Orta
Büro, Ticaret ve Okul Binaları Orta
Dükkanlar Orta
Toplantı ve Eğlence Yerleri Yüksek
Endüstri Yapıları
- Yağ, mobilya ve plastik atl. Çok yüksek
- Garaj, matbaa, tekstil atl. Yüksek
- Metal işleri, çimento fab. Orta
Depolar
- Yüksek yakıt riski Çok yüksek
- Orta yakıt riski Yüksek
- Düşük yakıt riski Orta
Otomobil Park Yerleri Düşük

Alev: Alev; genellikle hızlı tepkimeye girerek yanan maddelerde ısı, çoğu
zamanda ışık yayan gaz kütlesi olarak tanımlanabilir. Yanıcı maddelere göre alev
rengi değişiklik gösterse de yangın yeri, yeterli oksijen alıp alamaması, oluşan
yanma ürünü gazlar alev rengini de belirler. Yeterli oksijen (O 2 ) alan bir yangında
alev kızıl renktedir. Oksijen zayıfladıkça alev sarımtırak renge dönüşür.
Parlayıcı/patlayıcı gazların yoğunlaştığı yerlerde alev maviye doğru renk değiştirir.
Özellikle akaryakıt tank/tanker yangınlarında bu renk değişimi önem kazanır. Şöyle
ki; dolu tank siyah duman ve kızıl alevle yanar. Tank boşaldıkça (yakıt seviyesi
düştükçe) duman kahverengi, alev ise sarıya doğru dönüşür. Tank seviyesi çok
düştüğünde patlayıcı gazlar artmış olur ki bu durumda duman kahveden sarı-mor
karışımına alev ise maviye doğru döner. Mavi alev o tankın infilak etmek üzere
olduğunun işaretidir. Bu nedenle benzeri tank/tankerlerdeki yakıt seviyesi yüksek
tutulmaya çalışılmalıdır (Yakıt azaldıkça su basılabilir) (43).

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

Yanma ve Yangın Kavramları

Yangınların Sınıflandırılması
Yangınların çok farklı kategorilerde sınıflandırılabilmekle birlikte en yaygın
ve önleme söndürme çalışmalarında fayda sağlayacak yaklaşım yanan maddenin
cinsine göre yapılan sınıflandırmadır. Tanımlanması ve uygulanacak söndürücü ve
yöntemlerin de sınıflandırılması amacıyla TS EN 2‘de yangınlar 4 (A, B, C, D ) sınıf
olarak belirlenmiştir. Bu konu bir sonraki bölümde detaylı bir şekilde ele alınmıştır.
Yangın Nedenleri
Yangınlar için birçok neden sıralanabilir. Şekil 1.14.’te Genel kabul gören
nedenler aşağıda sıralanmıştır.
• Korunma önlemlerinin alınmaması
• Bilgisizlik
• İhmal
• Kazalar
• Sıçrama
• Sabotaj
• Doğa olayları

Şekil 1.14 Yangın sebepleri

Korunma önlemlerinin alınmaması: En önemli nedendir. Yangın, elektrik

kontağı, ısıtma sistemleri, LPG tüpleri, parlayıcı–patlayıcı maddelerin yeterince
korunmaya alınmamasından doğmaktadır.
Bilgisizlik: Yangına karşı önlemlerin nasıl alınacağını bilmek gerekir. Yangın
çıkabilecek aletlerin doğru kullanımını bilmemek, soba ve kalorifer sistemlerini
yanlış yerleştirmek, tavan arasına ve çatıya kolay tutuşabilecek eşyalar koymak,
elektrik tesisatını uygun yapmamak yangına sebep olabilir.
İhmal: En önemli sebeplerdendir. Yangın konusunda bilgili olunabilir ancak
söndürülmeden atılan bir kibrit veya sigara izmariti, kapatmayı unuttuğunuz
elektrikli çay makinesi, LPG tüpü, ateşi söndürülmemiş ocak, fişi prizde unutulan
her türlü elektrikli cihaz; sebebiyle büyük yangınlar çıkabilir.
Kazalar: Bazı kaza ve olaylar (kalorifer kazanının patlaması, elektrik kontağı
gibi) yangına neden olmaktadır. Ancak bununda temeli ihmale dayanmaktadır.
Sıçrama: Kontrol altındaki bir ateşin, kaynak veya metal kesimi yapılırken
sıçrayan bir kıvılcımın ihmal veya bilgisizlik sonucu bazı yanıcı maddeleri
tutuşturup yakması veyahut patlatması her zaman mümkündür.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

Yanma ve Yangın Kavramları

Sabotaj: Terör saldırıları sonucunda veya bazı insanların, çeşitli amaç ve

kazanç uğruna kasıtlı olarak yaptıkları işler yangın çıkar. Bu tür olaylara karşı
gerekli önlem alınmalıdır.
Doğal olaylar: Güneşin bir mercek altında yüksek sıcaklıkta kuru otları
tutuşturması veya Rüzgârlı havalarda kuru dalların birbirine sürtmesi sonucu,
yıldırım düşmesi, deprem ve benzeri doğa olayları sonucu özellikle orman
yangınlarına sebep olabilir.

Şekil 1.15. Doğal olay sonrası orman yangını

Ödev

•Yangın sonucu açığa çıkan ürünlerin zararları ve

tehlikeleri konusunda bir çalışma yapınız.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

Yanma ve Yangın Kavramları

•Yandığında enerji veren maddelere yakıt denir. Yanma ise

kimyasal bir reaksiyondur. Ancak diğer kimyasal

Özet
reaksiyonlardan farkı büyük miktarda ısı açığa çıkmasıdır.
•Yanmanın olabilmesi için üç şartın yerine gelmesi gerekir.
•yakıt
•oksijen
•yeterli sıcaklık
•Yangın ise kontrolümüz dışında gerçekleşen yanma
işlemidir. Yanmayı oluşturan üç temel unsur kontrolsüz bir
şekilde bir araya gelmesi sonucunda yangın başlar. Yangınlar
sonuçları bakımından insanlara en acı veren doğal
felaketlerden biridir.

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

 Yanma ve Yangın Kavramları

DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdakilerden hangisi bir yangın nedeni değildir?

Değerlendirme a) Sigara
sorularını sistemde
b) Sabotaj
ilgili ünite başlığı
altında yer alan c) Radyasyon
“Bölüm Sonu Testi” d) Teknik arıza
bölümünde etkileşimli e) Hiçbiri
olarak
cevaplayabilirsiniz.
2. Aşağıdakilerden hangisi yanma için gerekli unsurlardan değildir?
a) Yanıcı madde
b) Hava
c) Azot
d) Sıcaklık
e) Uygun hava yakıt oranı

3. Aşağıdakilerden hangisi sıvı yakıtlardan değildir?

a) Benzin
b) Mazot
c) Gaz yağı
d) Fuel-Oil
e) Linyit

4. Aşağıdaki yakıtların hangisinde patlama riski vardır?

a) Kömür
b) Benzin
c) Doğal gaz
d) Odun
e) Fuel-Oil

I. Eksik yanma
II. Kısmi eksik yanma
III. Tam yanma
5. Yukardakilerin hangisi ya da hangilerinde hava fazlalık katsayısı 1 (HFK>1)
den büyüktür.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) Yalnız III
d) I ve II
e) II ve III

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

Yanma ve Yangın Kavramları

6. Aşağıdakilerden hangisi yanma türlerindendir?

a) Teorik tam yanma
b) Tam yanma
c) Eksik yanma
d) Kısmi eksik yanma
e) Hepsi

I. Yalnız korla
II. Yalnız alevli
III. Alev ve korla
7. Katı yakıtlar yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri yanma şeklinde
yanar?
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) Yalnız III
d) II ve III
e) I, II ve III

I. İletimle
II. Taşınımla
III. Işınımla
8. Bir Yanma olayında ısı yukardakilerden hangisi ya da hangileri vasıtasıyla
taşınır.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) Yalnız III
d) II ve III
e) I, II ve III

9. Alevlenme noktasındaki yanıcı bir maddeyi; yanma noktasındaki diğer bir yanıcı
maddeden ayıran en önemli özellik aşağıdakilerden hangisidir?

a) Alevlenen maddenin yanmasını sürdürmesi

b) Isı kaynağına bağlı olmaksızın yanıp sönmesi
c) Isı kaynağı uzaklaştığında sönmesi
d) Birbirini ayıran özelliği yoktur
e) Hiç bir durumda sönmemesi

10. Demirin paslanması aşağıdakilerden hangisine en iyi örnektir?

a) Yavaş yanma
b) Kendi Kendine Yanma
c) Hızlı Yanma
d) Parlama
e) Patlama
Cevap Anahtarı
1.c, 2.c, 3.e, 4.c, 5.e, 6.e, 7.e, 8.e, 9.c, 10.a

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

Yanma ve Yangın Kavramları

YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER

KAYNAKLAR
Acaroğlu M., Ünaldı M., Aydoğan H. (2010). Yakıtlar ve Yanma.Yer Nobel
yayıncılık
Birinci S. A., (2005) Yanma Ve Yangın Bilgisi- I Kocaeli Üniversitesi İzmit
Meslek Yüksekokulu İtfaiye Ve Yangın Güvenliği Programı ders notları
Çengel Y.A., Boles M.A. (2008). Mühendislik yaklaşımıyla Termodinamik. Yer
Güven yayıncılık
Güner Y. ; (2002). Yapılarda Yangın Güvenliği. Basılmamış Eğitim Notu; İYEM
Gebze; Nisan
Kara Y.A. (2008) Yakıtlar ve Yanma Ders Notları. Atatürk Ün. Müh. Fak.
(Yayınlanmamış)
MEB. (2011) Yangın önleme ve yangınla mücadele. (862ısg007). Ankara
Yayınevi
Stollard P. (1991).Fire From First Principles.Chapman Hall,London,
Telli K.(1984). Yakıtlar ve Yanma. Akdeniz Ü. Isparta Müh. Fak. Yayınları

Yıldırım G., Yangın Güvenliği; Basılmamış Ders Notları;

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19