Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

UPUTSTVO ZA IZRADU GRAFIČKOG RADA 1

Ovaj zadatak se odnosi na proračun osnovnih elemenata koji predstavljaju delove ručne dizalice
opterećene silom F. Dizalica radi na principu navojnog prenosnika sa učvršćenom navrtkom u
okviru nosača. Obrtni moment se predaje vretenu delovanjem ručne sile na ručicu. Uz pomoć
trapeznog navojnog para, obrtno kretanje se pretvara u translatorno, čime se ostvaruje podizanje
tereta.
Zadatak obuhvata:
- proračun navojnog prenosnika,
- određivanje ostalih elemenata ručne dizalice,
- sklopni crtež ručne dizalice i radionički crtež navojnog vretena.
Prethodno se sprovodi prethodni proračun po merodavnim kriterijumima i usvaja potrebna
dimenzija navojnog vretena, a onda standardizuje. Zatim se radi završni proračun, kojim se
potvrđuje da je usvojena dimenzija dobra – potrebno je da bar po jednom kriterijumu stepen
sigurnosti bude u minimalno potrebnim granicama. Ako pri završnom proračunu svi stepeni
sigurnosti budu iznad gornjih granica – elemanat je predimenzionisan, ili bar jedan stepen sigurnosti
ispod donjih granica – usvojena dimenzija ne zadovoljava i tada se mora ponoviti završni proračun
sa smanjenom, odnosno povećanom dimenzijom mašinskog elementa.
U daljem tekstu dat je tok prethodnog i završnog proračuna.

0. DIMENZIONISANJE NAVOJNOG VRETENA

Zadati podaci: F, h, z.

 Proračun potrebnih dimenzija na osnovu čvrstoće

Navojno vreteno se dimenzioniše s obzirom na normalni napon usled zatezanja ili pritiska, pri čemu
se zbog uvijanja potrebna površina jezgra navoja povećava za 30%.
Ekvivalentni napon u navojnom vretenu:
1,3 �F s
si = �s doz = K
A3 Smin
gde je: S min = 1,5  2

Na osnovu prikazane veze određuje se potrebna površina poprečnog preseka navojnog vretena:
1,3 �F 1,3 � F� Smin
A3 = = ,
s doz sK
gde je sK = ReH za statičko opterećenje (tabela 2.5, str. 30-31).
Zatim se standardizuje trapezni navoj - Tr d  P  tabela 3.2 (str. 48). Ova dimenzija navoja
izabrana je na osnovu čvrstoće navojnog vretena.
2
Napomena: Ako je A3 �104 mm pri usvajanju trapeznog navoja usvojiti Tr 16  4.

 Proračun potrebnih dimenzija na osnovu izvijanja

Prečnik jezgra navoja izračunava se na osnovu obrasca:

64 � S L2k
F ��
d3 = 4 ,
p3�
E

1
Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

gde je: S – stepen sigurnosti, a bira se u granicama (6  8),

Lk – Redukovana dužina navojnog vretenaje određuje se na osnovu načina oslanjanja krajeva
vretena i po teoriji postoje četiri slučaja u funkciji dužine izvijanja (L). Za ovaj prenosnik
preporučuje se varijanta da je vreteno zglobno oslonjeno sa obe strane i tada je Lk = L.

S obzirom da još uvek nisu poznate dimenzije navrtke i glave navojnog vretena, za
prethodnu proveru izvijanja usvaja se da je:
Lk = L = 1, 25 h
E – modul elastičnosti materijala navojnog vretena (za čelik E = 206000 N/mm2),
Zatim se standardizuje trapezni navoj - Tr d P  tabela 3.2 (str. 48). Ova dimenzija navoja
izabrana je na osnovu izvijanja navojnog vretena.
Od dve usvojene standardne vrednosti bira se veća i za nju se iz tablice očitavaju sve karakteristične
veličine usvojenog navoja (d2, d3, A3, H1).

 Provera usvojene dimenzije navojnog vretena i proračun dužine navrtke na osnovu

površinskog pritiska na navojcima navrtke

Potreban broj navojaka (zn) na osnovu površinskog pritiska:

F F
p= �pdoz  zn =
zn � p H1
d 2 �� pdoz � p H1
d 2 ��
gde je: pdoz = 10  20 N/mm – za čelik/bronza
2

Izračunati broj navojaka navrtke treba da bude u granicama zn �6 �10 . Ako taj broj bude manji od
6, iz konstruktivnih razloga usvaja se zn = 6. Kada proračunom broj navojaka izađe veći od 10, čak i
pri dozvoljenom pritisku pdoz  19 N/mm2, potrebno je povećati dimenziju već usvojenog trapeznog
navoja (iz prva dva kriterijuma) kako bi se tražena vrednost za zn našla u preporučenim granicama.
U ovom drugom slučaju se može smatrati da je površinski pritisak na navojcima navrtke merodavan
kriterijum za dimenzionisanje navojnog vretena.

Potrebna visina navrtke je:

Ln = P � zn
gde je: P – korak navoja
zn – broj navojaka navrtke prethodno izračunat (bez zaokruživanja).
Veličina Ln treba da se zaokruži na prvi ceo broj, a zatim se proverava da li je zadovoljeno:
Ln = ( 1,3 �1, 6 ) d - za jednohodi navoj i
Ln = ( 2 �2,5) d - za višehodi navoj,
gde je: d – nazivni prečnik usvojenog trapeznog navoja.

2
Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

1. ZAVRŠNI PRORAČUN NAVOJNOG PRENOSNIKA

Na početku ove provere treba navesti:

 oznaku usvojenog trapeznog navoja - Tr d  P, sa karakterističnim dimenzijama potrebnim za
dalji proračun,
 materijal navojnog vretena i njegove karakteristike - sK = ReH za zatezanje i K = T za uvijanje,
 usvojenu dužinu navrtke - Ln,
 materijal navrtke sa karakteristikom - pdoz = (10  20) N/mm2, za čelik / bronza.

Opterećenje navojnog vretena

 Obrtni moment na vretenu je:
d
Tp = Tn = F 2 tg ( j + rn )
2
L
gde je: j = arctg – ugao navoja (ili se očitava iz tablica standardnih trapeznih navoja), kod
d2 p
navoja sa jednim početkom je L = P , a sa dva početka je L = 2 � P.

r n = arctg n = arctg
 - ugao trenja navoja
cos
2
 = 0,08  0,1 – koeficijent trenja na navojcima navrtke (podmazana površina)
 = 30° – ugao profila trapeznog navoja
1.1. Provera čvrstoće navojnog vretena
 Normalni napon na pritisak (zatezanje):
F
s=
A3
 Parcijalni stepen sigurnosti na pritisak (zatezanje):
s R
Ss = K = eH
s s
 Tangencijalni napon na uvijanje:
Tp Tn
= =
W p 0, 2 d33
 Parcijalni stepen sigurnosti na uvijanje:
 
S = K = T
 
K = T – za statičko opterećenje, tabela 3.5 (str. 71), odnosno T ≈ 0,67 ReH
 Ukupni stepen sigurnosti navojnog vretena:
S � S
S= s �Smin = 1,5 �2 – komentar
Ss2 + S2

1.2. Provera navojnog vretena na izvijanje

Navojno vreteno treba proveriti na izvijanje u najnepovoljnijem položaju, kada je teret u krajnjem
gornjem položaju. Dužina izložena izvijanju (L) računa se od dodirne površine nosača na kojoj se
nalazi ležaj do polovine visine navrtke. Pri određivanju vitkosti, vreteno se posmatra kao zglobno
oslonjeno na oba kraja tako da je Lk = L (sl.3.56, str.102).

3
Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

 Poluprečnik inercije je:

p  d 34
I d
i= = 64 2 = 3
A3 p  d3 4
4
 Vitkost navojnog vretena je:
L
= k
i

 Stepen sigurnosti protiv izvijanja je:

s
Si = K - komentar
si
kada je:   0 = 89 - koristi se Tetmajerov obrazac za izračunavanje
s K  335  0,62 ,
  0 = 89 - koristi sa Ojlerov obrazac za izračunavanje kritičnog napona
Ep 2
sK = 2

s i = s 2 + ( 0  )
2
- pošto je navojno vreteno opterećeno na pritisak i uvijanje na
delu gde postoji opasnost na izvijanje.
sK
S obzirom da je naprezanje statičko,  0 = = 1, 45
K

Potrebno je da stepen sigurnosti bude Si  Smin = 2  4 - za proračun prema Tetmajeru, ili

Si  Smin = 3  6 - za proračun prema Ojleru.

1.3. Provera pritiska na navojcima navrtke

F� P
p= �pd = ( 10 �20 ) N/mm 2 - komentar
Ln � p H1
d 2 ��

1.4. Stepen iskorišćenja navojnog prenosnika

tgj
 np = - ovaj obrazac važi pošto je nosač tereta aksijalno oslonjen na vreteno preko
tg (j + r n )
kotrljajnog ležaja

1.5. Provera samokočivosti navojnog prenosnika

j  r n - navoj je samokočiv
j > r n - navoj nije samokočiv

4
Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

2. KONSTRUKCIONI PARAMETRI RUČNE DIZALICE

 Dimenzije aksijalnog kugličnog ležaja

Unutrašnji prečnik aksijalnog kugličnog ležaja:
d 0 = ( 0, 6 �0,8 ) d
Ovaj prečnik usvojiti kao unutrašnji prečnik aksijalnog
kugličnog ležaja (videti tabelu aksijalnih ležaja).

Spoljašnji prečnik aksijalnog kugličnog ležaja:

Do - za prethodno usvojen aksijalni kuglični ležaj,
usvojiti spoljašnji prečnik ležaja (videti tabelu
aksijalnih ležaja).

Visina aksijalnog kugličnog ležaja:

h1 - visina aksijalnog kugličnog ležaja (konstrukciona dimenzija usvojenog ležaja prema tabeli
aksijalnih ležaja)
dn =
 Dimenzije nosača tereta
Nosač tereta se izrađuje od konstrukcionog čelika S235JR.
Visina nosača tereta h4 usvaja se konstrukciono:
h4 = 1, 25 d
Prečnik vrha nosača tereta dn:
d n = 1,8 d + 1mm

 Dimenzije glave navojnog vretena

Prečnik glave navojnog vretena – pri konstruisanju
glave navojnog vretena kroz koju se provlači ručica,
potrebno je voditi računa da prečnik glave mora biti
veći od prečnika jezgra vretena d3. Konstrukciono se
usvaja prečnik glave navojnog vretena:
Dg = Do + (56) mm

Visina glave navojnog vretena:

h3 = (1,3  1,5) d

Visina žleba navojnog vretena:

hžl = 1,5 P

 Dimenzije navrtke
Spoljašnji prečnik navrtke:
Dn = ( 1, 4 �1, 7 ) d
Proveriti da li je ovaj prečnik navrtke jednak ili veći od sledećeg uslova:
5F
Dn �Dn min = + d2 ,
p s doz
ReH 140 N
gde je s doz = = = 56 (za material navrtke P.CuSn14).
S 2,5 mm 2
5
Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

Provera stepena sigurnosti navrtke usled složenog naprezanja

Poprečni presek tela navrtke:
p
A = ( Dn2  d 2 )
4
Polarni otporni moment preseka navrtke:
p Dn3 � �d ��
4

Wp = �1  � ��
16 � �Dn ��
� �
Normalni napon na pritisak:
F
s=
A
Parcijalni stepen sigurnosti na pritisak:
s R
Ss = K = eH
s s
Tangencijalni napon na uvijanje:
T
= p
Wp
Parcijalni stepen sigurnosti na uvijanje:
 
S = K = T
 
K = T ≈ 0,67 ReH – za statičko opterećenje
Stepen sigurnosti navrtke usled složenog naprezanja:
S � S
S= s �Smin = 1,5 �2 – komentar
Ss2 + S2

Prečnik oboda navrtke određuje se iz uslova dozvoljenog površinskog pritiska između oboda
navrtke i postolja dizalice:
4F
Db min = + Dn2
p pdoz
Uzima se dozvoljeni površinski pritisak slabijeg materijala u spoju. S obzirom da je postolje od
sivog liva (EN-GJL-150) Rp0,2N = 98 N/mm2, a navrtka od kalajne bronze (P.CuSn14)
Rp0,2N = 140 N/mm2, računa se dozvoljeni površinski pritisak za sivi liv:
1, 2 ReH 1, 2 �
98
pdoz = = = 33, 6 N/mm2
3,5 3,5
Preporuka: Db = Dn + (8  10) mm
Visina oboda navrtke određuje se konstruktivno:
�1 1 �
b = � � �Ln , usvajati manje vrednosti, npr. oko 10 mm
�3 4 �
Provera visine oboda navrtke na smicanje:
F
=
p Dn b

6
Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

Radna čvrstoća kod smicanja:

1, 2 ReH
 tF =
3
Stepen sigurnosti oboda navrtke na smicanje:

S = tF �S min = 1,5 �2 - komentar

 Dimenzije ručice:
Dužina ručice proračunava se prema ukupnom obrtnom momentu T i ručnoj sili kojom se treba
ostvariti taj moment. Ručna sila se uzima 150-250 N za duži rad, odnosno 300-400N za kraći
rad, u slučaju manjih visina dizanja. Stepen sigurnosti se usvaja S =3, u odnosu na zateznu
čvrstoću, kada je dovoljno sprečiti lomljenje ručice.
Između ručice i otvora u navojnom vretenu predvideti labavo naleganje i grube tolerancije
izrade, npr. H11/a11 ili H11/c11.

Dužina ručice L:
T
L=
n ��
k Fr
gde je: n - broj radnika (usvaja se da je n =1),
k - koeficijent kojim se uzima u obzir istovremeno delovanje dva radnika (k =1 - kada
deluje jedan radnik, k =0,30,9 – kada deluju dva radnika),
Fr - ručna sila (usvaja se da je Fr =300 N).
Zbog ergonomskih zahteva usvojiti da je potrebna dužina ručice najmanje 250 mm.

Ukupna dužina ručice Luk:

Dg L2
Luk = L + +2x+
2 2
gde je: L - prethodno izračunata dužina ručice,
Dg - prečnik glave navojnog vretena,
x - dužina navoja na koji se postavlja kugla (x = 15 mm),
L2 - dužina koja uzima u obzir širinu šake (80 – 100 mm).

Prečnik ručice dr:

Prečnik ručice se određuje iz uslova čvrstoće ručice na savijanje, prema obrascu:
10 ���
n k Fr �L1
dr = 3
s doz �
p
Dg
gde je: L1 = L  - dužina ručice merodavna za savijanje
2
Rm 360
s doz = = = 120 N/mm2
S 3
za materijal ručice S235JR Rm =360 N/mm2

7
 Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

 Dimenzije postolja:
Visina postolja hp određuje se na osnovu potrebne
visine dizanja tereta h i visine navrtke Ln:
hp = h + ( Ln  b ) + 10

Postolje izvesti sa nagibom:

�1 1 �
tg = � � �, odnosno predvideti izradu postolja
�10 15 �
sa konusom 1:5.
Za slobodan izlaz noža prilikom obrade unutrašnje
površine postolja ispod navrtke konstrukciono
usvojiti:
D6 = Dn + ( 5 �10 ) mm

Unutrašnji prečnik osnove postolja D3:

�1 1 �
‫׸‬  +D3 = D6 2 ( hp Ln ) � �
�10 15 �
Spoljašnji prečnik osnove postolja D4 se određuje iz uslova dozvoljenog površinskog pritiska
za materijal podloge na koju se oslanja dizalica:
4F
D4 = + D32
p pdoz
Usvaja se da je podloga drvena i da je dozvoljeni površinski pritisak pdoz = 4 N/mm2.
Usvaja se da je debljina zida  = 10 mm, pa je prečnik D5:
D5 = D6 + 2 

Visina papuče postolja  1:

1 = 1,5 

 Provera navojnog vretena na izvijanje kada je teret u krajnjem gornjem položaju:

Navojno vreteno je prilikom prethodnog određivanja dimenzija provereno na izvijanje i to u
najnepovoljnijem položaju, tj. kada je potpuno izvučeno. Budući da na početku nisu poznate
dimenzije navrtke, ležaja i navojnog vretena, redukovana dužina vretena je usvojena i iznosi:
Lk = 1, 25 h
Pošto su sada dimenzije elemenata ručne dizalice određene, poznata je dužina izložena izvijanju,
te se navojno vreteno ponovo proverava na izvijanje.
Dužina izložena izvijanju se računa od dodirne površine nosača tereta na vretenu do polovine
visine dela dela navrtke u dizalici i iznosi:
Ln  b
Lk = L = h4 + h1 + h3 + h + b +
2
h4 - visina nosača tereta, h - visina dizanja,
h1 - visina aksijalnog ležaja, b - visina oboda navrtke,
h3 - visina glave navojnog vretena, Ln - visina navrtke.

8
Mašinski elementi Uputstvo za izradu grafičkog rada 1

 Vitkost navojnog vretena je:

L
= k
i
 Stepen sigurnosti protiv izvijanja je:
s
Si = K - komentar
si
kada je:   0 = 89 - koristi se Tetmajerov obrazac za izračunavanje
s K  335  0,62 ,
  0 = 89 - koristi sa Ojlerov obrazac za izračunavanje kritičnog napona
Ep 2
sK = 2

s i = s 2 + ( 0  )
2
- pošto je navojno vreteno opterećeno na pritisak i uvijanje na
delu gde postoji opasnost na izvijanje.
sK
S obzirom da je naprezanje statičko,  0 = = 1, 45
K

Potrebno je da stepen sigurnosti bude Si  Smin = 2  4 - za proračun prema Tetmajeru, ili

Si  Smin = 3  6 - za proračun prema Ojleru.

NAPOMENA:

 Student je obavezan da nakon završenog proračuna donese asistentu na pregled i overu.

 Nakon overe, student na računaru prepisuje tačke 1, 2. i 3 u okviru zadatog formata.

 U okviru proračuna u kolonu Rezultati treba staviti:

o S (tačka 1.1), Si (tačka 1.2), p (tačka 1.3), φ (tačka 1.4),
o Izračunate konstrukcione parametre dizalice.

 Prilikom izrade crteža koristiti preporučenu sastavnicu i zaglavlje.

 Grafički rad predati u kartonskoj fascikli, sledećim redosledom:

o dobijeni zadatak grafičkog rada,
o odštampan proračun,
o savijen sklopni crtež A3 i
o radionički crtež navojnog vretena.

 Pri predaji rada student je obavezan da prikaže overen prethodni proračun!