059 Otvoreno o Javnim Prostorima PDF

gradjanske.
org
javniprostori.org
facebook.com/javniprostori
twitter.com/javniprostori
Sadržaj
OTVORENO O JAVNIM PROSTORIMA.............................................................................................................................................. 4
OPENLY ABOUT PUBLIC SPACES...................................................................................................................................................... 6
STUDIJA SLUČAJA: MESNA ZAJEDNICA.................................................................................................................................... 26
STUDIJA SLUČAJA: ULIČNA GALERIJA........................................................................................................................................ 34
Ana Pajvančić-Cizelj
ZNAČAJ I FUNKCIJE URBANIH JAVNIH PROSTORA.............................................................................................................. 38
Boris Kosturanov
OTVORENO O JAVNIM PROSTORIMA-ČIJI SU JAVNI PROSTORI?................................................................................ 42
Branko Mišović
JAVNI PROSTORI....................................................................................................................................................................................... 46
Ognjen Kojanić
KOME PRIPADAJU GRADOVI?........................................................................................................................................................... 50
Astrea Pejović, Jovana Papović

GRAĐANSKA SVEST I NESTAJANJE JAVNIH PROSTORA U BEOGRADU.................................................................. 53
Marko Rakić
ULICA KAO PARATEATAR..................................................................................................................................................................... 56
Selena Savić
DIZAJN KONTROLISANIH PROSTORA......................................................................................................................................... 59
Jelica Ilić
OBNOVA TAŠMAJDANA – STARO U NOVOM RUHU ILI NOVO POD PLAŠTOM STAROG................................. 64
Ana Vilenica
SPOMENICI NAPOLJE IZ PARKA..................................................................................................................................................... 69
Uroš Maksimović
NOVI OPTIMIZAM STRUKE................................................................................................................................................................ 72
Iva Čukić
JAVNA UMETNOST KAO SREDSTVO ZA KREIRANJE MESTA......................................................................................... 75
Jasna Cizler
OBJEKTI INDUSTRIJSKOG NASLEĐA KAO JAVNI PROSTORI.......................................................................................... 80
Krsto Radovanović
MIKROURBANISTIČKE INTERVENCIJE KAO SREDSTVO
REVITALIZACIJE ZAPUŠTENIH GRADSKIH PODRUČJA.................................................................................................... 84
Maja Agić
URBANI POKAZIVAČ UPOZORENJA ZA GRAĐANE
NOVOG SADA O OPASNOSTI OD POPLAVA................................................................................................................................91
Andrej Đivuljskij
REVITALIZACIJA DELA OBALE DUNAVA U NOVOM SADU
(OD KAMENIČKE ADE DO PLAŽE “ŠTRAND“)........................................................................................................................... 94
Darko Aleksovski
EXIT..................................................................................................................................................................................................................101
LITERATURA..............................................................................................................................................................................................103
otvoreno o javnim prostorima
Srbija, 2009. godina. Nemaš vezu, nemaš novac, ne- širenjem informacija, tribinama, zvaničnim i nezva-
maš rođake na visokim pozicijama... NEMAŠ PRO- ničnim sastancima, upoznavanjem sa regionalnim
STOR. iskustvima, nastojali smo da osnažimo sve formal-
ne i neformalne grupe, organizacije i pojedince koji
Informiši se i kreni! su pokrenuli inicijative za dobijanje prostora. Sa-
vetima, usmeravanjima, pomaganjem u pravljenju
Naoružan Zakonom o slobodnom pristupu in- strategije, vođenju pregovora sa lokalnim vlastima,
formacijama od javnog značaja, Program za mlade sprovođenju akcija oživljavanja javnih prostora,
Građanskih inicijativa je svim opštinama i gradovi- došli smo i do primera dobre prakse.
ma u Srbiji, poslao zvaničan zahtev sa pitanjem šta
sve poseduju od imovine i kako mladi do toga mogu Aradac. Novi Beograd. Bezistan. Inex.
doći. Dve trećine od ukupno 167 upitanih opština je
reagovalo na dopis ali najčešće sa odgovorom da Nakon što grupa mapira javni prostor koji želi
nemaju evidenciju o imovini u svom posedu. Iako na da „osvoji“, ona može da sprovodi akcije u njemu
samom početku, kampanja se našla u procepu iz- (sređivanje, okupljanje, različite umetničke inter-
među zakonskih rešenja jer se ispostavilo da je sva vencije u prostoru) ili da odmah započne pregovo-
imovina u vlasništvu države a da opštine i gradovi re sa lokalnim vlastima. Bilo da osvajanje počinje
njome samo upravljaju. Ovo je između ostalog bio i pravljenjem sadržaja ili predstavljanjem planova
ostao jedan od najčešćih odgovora i „alibija“ lokalnih za sadržaj u prostoru za koji se bori, najvažnije je
vlasti u pregovorima za prostore. Od 2009. godine da ne odustaje u slučaju poraza, negativnog ishoda
pa do usvajanja Zakona o javnoj svojini (septembar pregovora ili neodobravanja sadržaja. Mladi često
2011.), mnogo se imovine i javnih prostora „izgubilo“ odustaju nakon početnih neuspeha, ne žele da se
i privatizovalo. U daljem radu, koncetrisali smo se „zamere“ ovom ili onom, neorganizovani su i pe-
na sredine u kojima su različite grupe i organizacije simistični. Otključavanje javnih prostora...traje.
mladih već pokrenule inicijative za dobijanje pro- Zahteva mnogo akcije, ideja i upornosti. U Aradcu
stora. Tu dolazimo do drugog stuba kampanje a to (okolina Zrenjanina) omladinska organizacija Foto
je: jačanje omladinskih grupa koje traže prostor. Ekspo već dve godine koristi prostorije mesne za-
jednice. Udruženja Kontekst, ApsArt i neformalna
Malo ih je. Ne znaju kako. scena Carina dobila su na korišćenje prostor od
Često su malodušni i nemotivisani. 100 kvadrata u MZ Studentski grad na Novom Be-
ogradu. Bezistan je naziv uličnog prolaza u centru
Bilo je porazno videti koliko se mladi u Srbiji Beograda u kome će udruženje „MikroArt“ napravi-
malo bave javnim prostorima i sa kakvim pesimiz- ti prvu uličnu galeriju u gradu. Više od 10 udruženja,
mom ulaze u osvajanje istih. Stalnim povezivanjem, omladinskih grupa i samostalnih umetnika trenut-
4 Otvoreno o javnim prostorima

no uređuje i oživljava veliku napuštenu zgradu od koji imaju znanja, volje, interesovanja i ideja da u
1500 kvadrata u Beogradu. Vlasnik ove zgrade koja njima nešto naprave. Videćete neverovatne stvari.
je nekada bila sedište InexFilma, dozvolio je mladi-
ma da koriste ove prostorije jer u skorijem periodu „Otvoreno o javnim prostorima“ - krov za sve
neće investirati u njegovo obnavljanje. inicijative
Lokalne vlasti i institucije? Zatvorene. Centrali- Kasarne u Novom Sadu i Nišu, napušteni objekti
zovane. Neobaveštene. u Majdanpeku, Inex, Livnica u Kragujevcu, pokrenu-
te inicijative u Smedevu, Kruševcu, Gornjem Mi-
Javni prostori i grupe koje ih osvajaju su veo- lanovcu. Ne krečimo džabe. Ljudi sve više koriste
ma promenljiva oblast koja se prilagođava savre- termine iz kampanje, tema je sve prisutnija u jav-
menim dešavanjima. Inex film je uslovno rečeno, nosti, mladi postepeno shvataju da će rezultatima
osvojen prostor na određeno vreme, i to je odlično! i sprovedenim akcijama u prostoru postići više u
Malim inicijativama i koracima postepeno menja- borbi za prostor. Sporo da, ali stvari se menjaju.
mo sistem. Institucije i lokalne vlasti često imaju Kao kišobran za sve inicijative i grupe Građanske
predrasude, zatvorene su prilikom pregovora, ne- inicijative će kroz „Otvoreno o javnim prostorima“
informisane, centralizovane i spore u donošenju nastaviti da pružaju podršku, savete, kontakte i uje-
odluka. One ne vide da im otvorenost ka mladima dinjuju akcije u cilju ostvarivanja skrivene ali veoma
samo ide u prilog i da je svaki ustupljen javni pro- važne agende ovog projekta, a to je: učešće građa-
stor samo plus. NJIHOV PLUS. „Čuvanje“ napušte- na i građanki u životu zajednice. Građani treba da
nih zgrada, fabrika, parkova i slično kako bi se na budu uključeni u sve što se dešava u njihovoj okolini
njima u nekoj dalekoj budućnosti zaradilo, ne koristi a javni prostori su jedan od mehanizma uz pomoć
nikome. „Doći će poznati režiser da tu otvori multi- kojih se to uči.
pleks bioskop ili pozorište“. Ne, to se u 2011. godini
u sred ekonomske krize neće desiti! Megalomanija Informiši se. Okupi ekipu. Mapiraj. Kreiraj.
zaslepljuje. Prepustite napuštene prostore onima Otključavaj javne prostore...
Otvoreno o javnim prostorima 5

openly about public spaces
Serbia, year 2009. You have no connections, no It is disappointing to notice how young people
money, no cousins who hold high positions… YOU in Serbia act very little about public spaces and
HAVE NO SPACE. how pessimistic they are in acquiring them. By con-
stant connecting, information dissemination, work-
Get informed and give it a go shops, official and unofficial meetings, introducing
to regional experience, we tried to strengthen all
Armed with the Law on Free Access to Informa- formal and informal groups, organisations and in-
tion of Public Importance, the Civic Initiatives Youth dividuals who started initiatives for space acquir-
Programme launched an official appeal to all munici- ing. Through consulting, directing and helping in
pals and cities in Serbia, asking what assets they had strategy making, negotiating with local authorities,
and what the way for young people to get them was. conducting actions for public spaces revival, we
Two thirds of all 167 municipalities reacted to the reached a few examples of good practice.
appeal mostly by stating that they did not posses a
record of municipal assets. Although at the very be- Aradac. New Belgrade. Bezistan. Inex.
ginning, the campaign was in the gap between judi-
cial resolutions because it turned out that the whole After a group maps a public space they want to
property was in possession of the government au- `conquer`, they can start taking actions in it (ar-
thorities and that municipalities and cities are the ranging space, gathering, conducting various artis-
sole administrator. This argument, among others, tic interventions in space) or start the negotiations
was and still is one of the most frequent answers with local authorities right away. No matter wheth-
and `alibis` of the local authorities when it comes er the conquest starts with actions or negotiations,
to negotiations on space issues. Since 2009 until the the most important thing is not to give up in case
adoption of the Law on Public Ownership (Septem- of defeat, negative outcome of negotiations or dis-
ber 2011), a great deal of assets and public spaces approval. Young people often give up after begin-
‘got lost’ and became privatised. In our subsequent ner’s failure, they don’t want to displease anyone,
work, we focused on areas where different groups they are unorganised and pessimistic. Unlocking
and youth organisations had already started an of public spaces…takes time. It requires a lot of
initiative for obtaining space. At this point we have action, ideas and persistence. In Aradac (near Zren-
entered another campaign pillar, which is: strength- janin), youth organisation Photo Expo has been us-
ening youth groups seeking space. ing rooms of local community office. Associations
Context, ApsArt and informal scene Carina were
There are only a few of them. They don’t allowed to use an area of 100 square meters in
know how. They are often discouraged and the local community Studentski Grad in New Bel-
unmotivated. grade. Bezistan is the name of street passage in

the centre of Belgrade, where MicroArt Company dle of an economic crisis! Megalomania blinds. Let
will make the first street gallery in town. More than abandoned spaces to those who have the knowl-
10 associations, youth groups and independent art- edge, will, interests and ideas to make something
ists at this time are arranging and renewing a big out of them. You will see amazing things.
abandoned building of 1500 square meters in Bel-
grade. The owner of this building, which was once Openly about Public Spaces -
the central office of Inex Film, gave the young peo- the roof for all initiatives
ple permission to use these rooms because he is
not going to invest in reconstruction any time soon. Barracks in Novi Sad and Nis, abandoned facili-
ties in Majdanpek, Inex, Livnica in Kragujevac, initia-
Local authorities and institutions? Closed. tives in Smederevo, Krusevac, Gornji Milanovac. No
Centralised. Uninformed. more painting for free. People are more and more
using campaign terms, the topic is more present in
Public spaces and groups which take them are the public, young people are beginning to realise that
a very changeable entity which adjusts to modern they will achieve more in gaining the public space
circumstances. Inex Film is, conditionally speaking, through results and conducted actions in the space
a gained public space for a certain period of time itself. It is a slow process, but things are changing. As
and that is great! We are gradually changing the an umbrella to all the initiatives and groups, the Civic
system through little initiatives and steps. Institu- Initiatives will, through “Openly about Public Spac-
tions and local authorities often have prejudice, in es” continue to provide support, advice, contacts
negotiations they are closed, uninformed, slow and and will unite the actions in order to accomplish a
centralised in decision-making. They do not see hidden but very important agenda of this project
their benefits in opening to young people and that and that is: citizen participation in community life.
every given public space is a bonus. Their bonus. The citizens should be involved in everything that
`Keeping` abandoned buildings, factories, parks happens in their surrounding and the public spaces
etc., in order to gain economic benefits in some are one of the learning mechanisms.
distant future, is of no use to anyone. “A famous
director will come to open a multiplex cinema or a Get informed. Make a team. Map. Create.
theatre.” No, that will not happen in 2011, in the mid- Unlock public spaces…

studija slučaja: mesna zajednica
Opština Novi Beograd i njena ustanova kulture No- njihov rad će, pružanjem prostora za realizaciju
vobeogradska kulturna mreža (NBKM) uspostavili programa i oslobađanjem od drugih troškova u
su saradnju sa udruženjima građana Kontekst, Sce- vezi sa prostorom, pomoći NBKM i opština Novi
na Carina i ApsArt, kojom je predviđeno ustupanje Beograd.
prostora mesne zajednice „Studentski grad“ za Ideju o otvaranju javnih prostora sprovodi ne-
umetničke programe od septembra 2011. do febru- vladina organizacija Građanske inicijative, koja je
ara 2012. godine. i pomogla uspostavljanje saradnje udruženja Kon-
Protokol o poslovno-tehničkoj saradnji pot- tekst i ApsArt sa opštinom Novi Beograd.
pisali su 5. jula u prostorijama MZ „Studentski Opština Novi Beograd i NBKM su, u okviru pret-
grad“ (Narodnih heroja 30), zamenik predsednika hodne saradnje sa Scenom Carina, već prepoznale
opštine Novi Beograd, Miloš Petrović, direktorka prednosti koje donosi nezavisna kulturna scena
NBKM, Ana Vrbanec, predsednica Upravnog od- pružanjem kvalitetnih umetničkih programa i una-
bora Udruženja „Kontekst“, Vida Knežević, pred- pređivanjem kulturne ponude Novog Beograda.
sednica Scene Carina, Nataša Milović i izvršna Prema rečima zamenika predsednika opštine
direktorka ApsArta - centra za pozorišna istraži- Novi Beograd Miloša Petrovića, takva saradnja će
vanja, Aleksandra Jelić. biti od koristi ne samo za građane MZ „Studentski
Protokolom je predviđeno da se udruženjima grad“, već i cele opštine.
ustupa na korišćenje, bez naknade, prostor velike Petrović je rekao da na ovaj način Opština želi
sale mesne zajednice. da stavi javne prostore u funkciju svih građana i
Potpisivanjem Protokola stvara se instituci- istakao da je to prvi put da jedna opština ustupa
onalni okvir u kojem će udruženjima biti pruže- javne prostore koji nisu iskorišćeni za ovakve sa-
na prilika da zajednički stvaraju novu kulturnu držaje, ali i svoju nadu da će ostale opštine slediti
vrednost na nivou mesne zajednice i opštine, a ovaj model.
UKUPNA KORISNA POVRŠINA

Vlasnik m2 Učešće Saglasan Pečat
“Poslovni prostor” 374,84 28,73&
“Infostan” 335,26 25,69%
OSNOVA-II-SPRAT
“Jugoregistar” 209,95 16,1% RAZMERA 1:200
Mesna zajednica 178,4 13,67%
Miloš Salević 160,79 12,32%
Miloš Salević 45,59 3,49% POSLOVNI-CENTAR-
Ukupno 1304,83 100% N.HEROJA-30

Iako se Protokol potpisuje na vreme od šest modela i procedura u ostvarivanju prostornih reše-
meseci, očekivanje je da će se ostvariti kvalitetna nja koja mogu biti korisna mnogim drugim organiza-
saradnja u dužem vremenskom periodu, a moguć- cijama sa nezavisne kulturno-umetničke scene, pre
nost pristupa protokolu ostaje otvorena i za druga svega na lokalnom nivou.
zainteresovana udruženja. Iako Protokol nije idealan, svakako je veliki ko-
Prema navodima udruženja Kontekst, potpisi- rak napred u daljim pregovorima, i otvara potpuno
vanje Protokola sa opštinom Novi Beograd pred- nov način saradnje između nezavisnog/civilnog
stavlja doprinosom pre svega u iznalaženju novih sektora i institucija.
PROSTOR POVRŠINA PROSTOR POVRŠINA PROSTOR POVRŠINA
1 - Kancelarije 207 13 - Hodnik 32 25 - Sala 87

2 - Ostava 4,3 14 - Hodnik 70 26 - Mala sala 52,5
3 - Predvorje 8,64 15 - Hol 36 27 - Kancelarije 141
4 - Predvorje 8,03 16- Biblioteka 50 28 - Kancelarije 32
5 - Hodnik 12 17 - Hodnik 13,5 29 - Kancelarije 117
6 - Hodnik 70 18 - Hodnik 12 30 - Stepenice 56
7 - Kancelarije 26 19 - Hodnik 5,28 31 - Balkon (50%) 3,24
8 - Kancelarija 12 20 - Predvorje 8,29 3A - WC 1,51
9 - Šalter sala 46,5 21 - Predvorje 8,58 4A - WC 1,51
10 - Kancelarija 21 22 - Arhiva 10,69 20A - WC 1,51
11 - Kancelarija 21 23 - Spir.step. 8 21A - WC 1,51
12 - Kancelarija 22 24 - Sala 87

PROTOKOL O POSLOVNO-TEHNIČKOJ SARADNjI
STRANE POTPISNICE PROTOKOLA:

1. Gradska opština Novi Beograd, sa sedištem u Beogradu, Bulevar Mihaila Pupina 167, u
svojstvu nosioca prava korišćenja prostora, koju zastupa mr Miloš Petrović, zamenik
predsednika opštine (u daljem tekstu: Opština)
2. ApsArt – centar za pozorištna istraživanja, sa sedištem u Beogradu, Pariske komune 10,
11070 Novi Beograd, MB: 17600818, ŠD: 91330; PIB: 104403664, račun broj 160-256717-08
kod Intesa banke a.d. Beograd, koju zastupa Izvršni direktor, Aleksandra Jelić u svojstvu
partnerskog udruženja (u daljem tekstu: Partner)
3. Novobeogradska kulturna mreža, sa sedištem u Beogradu, Jurija Gagarina 221,
koju zastupa Ana Vrbanec, direktor, u svojstvu faktičkog korisnika prostora
(u daljem tekstu: Korisnik)
PREDMET PROTOKOLA:
Ustupanje Velike sale Mesne zajednice Studentski grad Partnerskom udruženju za obavljanje
kulturne delatnosti
Član 1.
Strane potpisnice Protokola saglasno konstatuju da je gradska opština Novi Beograd nosilac
prava korišćenja prostora Mesne zajednice Studentski grad na adresi Narodnih heroja br. 30,
Novi Beograd i da kao takva ima potpuno pravo raspolaganja i upravljanja ovom nepokretnosti.
Strane potpisnice Protokola saglasno konstatuju da je Novobeogradska kulturna mreža
faktički korisnik navedenog prostora.
Član 2.
Opština i Korisnik prostora zajedno ustupaju Partneru na korišćenje na šest meseci u periodu
septembar 2011. godine – februar 2012. godine Veliku salu Mesne zajednice (u daljem tekstu
Prostor) površine 87 kvadratnih metara i to svakim danom u nedelji, sem ponedeljkom, sredom
i petkom nakon 18 časova. Strane potpisnice saglasne su u tome da najkasnije petnaest dana
pred kraj navedenog vremenskog perioda razmotre mogućnost produžetka i revizije Protokola.
PRAVA I OBAVEZE OPŠTINE I KORISNIKA
Član 3.
Korisnik ustupa Prostor za realizaciju programa Partneru bez naknade za njegovo korišćenje.
Korisnik snosi troškove tekućeg održavanja Prostora.
Član 4.
Korisnik ima pravo da Prostor ustupi za realizaciju programa i drugim udruženjima ili
organizacijama, a uz prethodno pribavljenu saglasnost Opštine i Partnera. Korisnik ima obavezu
da o gore navedenom obavesti Partnera mesec dana unapred pismenim putem.
Opština i Korisnik se obavezuju da će nivo prava i obaveza svih organizacija u statusu Partnera
biti jednak, odnosno da će se prema svima odnositi na isti način.
Član 5.
Opština i Korisnik imaju pravo da ovaj Protokol jednostrano raskinu ukoliko o raskidu Protokola
pismeno obaveste Partnera mesec dana unapred.

Član 6.
Opština daje pismenu saglasnost na realizaciju šestomesečnog programa Partnera,
najkasnije mesec dana pre početka realizacije programa, odnosno najkasnije petnaest dana
po pribavljanju odgovarajućeg plana i programa aktivnosti Partnera za šestomesečni period,
koji je Partner dužan da dostavi takođe pisanim putem. Izostanak navedene saglasnosti
odlaže realizaciju programa Partnera.
Član 7.
Opština i Korisnik imaju pravo na uvid u aktivnosti koje Partner obavlja u Prostoru i to putem
mesečnih izveštaja sastavljenih od strane Partnera, a koji se dostavljaju Opštini i Korisniku, kao
i neposrednim uvidom u programe koji se realizuju u navedenom prostoru.
Član 8.
Korisnik ima pravo da koordinira proces sastavljanja rasporeda aktivnosti u Prostoru, bez
mogućnosti žalbe Partnera, ukoliko to Partner i druge organizacije naznačene u Članu 10 ovog
Protokola ne budu bili u mogućnosti da urade samostalno.
PRAVA I OBAVEZE PARTNERA
Član 9.
Partner se obavezuje da Prostor koristi za obavljanje kulturne delatnosti, kao i za druge srodne
nekomercijalne aktivnosti koje će detaljno opisati u posebnom dokumentu – Planu i programu
aktivnosti, koji čini sastavni deo ovog Protokola, a koji se dostavlja Opštini pre zaključivanja
ovog Protokola, na način opisan u Članovima 6 i 13 protokola.
Član 10.
Partner se obavezuje da Prostor koristi zajedno sa Udruženjem „Kontekst“ sa sedištem u
Beogradu, Đorđa Lobačeva 7, 11080 Zemun, MB: 17600818, koje zastupa Predsednica upravnog
odbora, Vida Knežević kao i sa neformalnom grupom građana Scena Carina koju zastupa mr
Nataša Milović (upisati podatke), a koji će sa Opštinom i Korisnikom takođe potpisati Protokole
o poslovno-tehničkoj saradnji.
Član 11.
Partner se obavezuje da o Prostoru brine kao dobar domaćin, da omogući nesmetano
korišćenje prostora u terminima u kojima mu nije dozvoljeno korišćenje prostora, kao i da će
Prostor u tim terminima ostaviti u stanju koje neće remetiti aktivnosti Korisnika u Prostoru u
okviru tih termina.
Član 12.
Raspored aktivnosti u Prostoru naznačen u Članu 8 biće predmet posebnog Protokola koji će
biti potpisan između između Partnera i drugih organizacija koje će realizovati programe, a koje
su naznačene u Članu 10.
Član 13.
Partner ima obavezu da 45 dana unapred Opštini i Korisniku dostavlja plan i program svojih
aktivnosti za period u kome mu se Prostor ustupa na korišćenje.
Član 14.
Partner ima pravo da u Prostor unese i instalira svoja tehnička, scenografska i druga sredstva
neophodna za obavljanje aktivnosti naznačenih u Članu 9 uključujući, ali se ne ograničavajući

na rasvetna tela, kompjutere, audio-vizuelnu tehniku, scenografiju, kostime, praktikable,
panele i dr. ako to ne remeti aktivnosti drugih organizacija, kao i korišćenje Prostora od strane
Korisnika u terminima koji nisu dodeljeni Partneru. Svaka takva aktivnosti iziskuje prethodnu
pismenu saglasnost Korisnika prostora.
Član 15.
Partner je oslobođen troškova tekućeg održavanja Prostora (troškova električne i toplotne
energije i drugih srodnih troškova).
Član 16.
Partner nema pravo da upotrebljava Prostor u svrhe ostvarivanja komercijalne dobiti.
Od stava 1 ovog Člana izuzeti su dobrovoljni prilozi, kao i naplata karata za programe
koje realizuje Partner, kada su navedeni programi dostupni svim zainteresovanim
građanima i građankama.
Član 17.
Partner može da u Prostoru izvede građevinske i druge radove kojima će Prostor privesti
nameni za aktivnosti naznačene u Članu 9 uz saglasnost Opštine. Uslovi i način izvođenja
građevinskih i drugih radova će biti regulisani posebnim ugovorom između Opštine i Partnera.
Član 18.
Partner je dužan da u svim medijskim i drugim javnim nastupima, a koji su u vezi sa programima
koji se realizuju u Prostoru, naznači doprinos Opštine i Korisnika realizaciji programa.
Član 19.
Partner ima pravo da ovaj Protokol jednostrano raskine ukoliko o raskidu Protokola pismeno
obavesti Opštinu i Korisnika meseca dana unapred.
Član 20.
Prilikom predaje Prostora Partneru od strane Korisnika sačiniće se Zapisnik o primopredaji u
kome će se konstatovati stanje objekta i inventara u njemu.
ZAVRŠNE ODREDBE
Član 21.
Ova Protokol je sastavljen u četiri (4) primerka, po dva (2) za svaku stranu. Strane su pre
potpisivanja ovaj Protokol razumele te ga uz saglasnost volje i potpisuju.
U Beogradu
datum .......................................................
ZA KORISNIKA ZA OPŠTINU
...................................................... ......................................................
ZA PARTNERA
......................................................


1. Gradska opština Novi Beograd, sa sedištem u Beogradu, Bulevar Mihaila Pupina
167, u svojstvu nosioca prava korišćenja prostora, koju zastupa mr Miloš Petrović,
zamenik predsednika opštine (u daljem tekstu: Opština)
2. Scena Carina – Omladinskih brigada 4, Novi Beograd sa matičnim brojem 17405306,
PIB: 107089033, koju zastupa predsednica mr Nataša Milović u svojstvu partnerskog
udruženja (u daljem tekstu: Partner)
3. Novobeogradska kulturna mreža, sa sedištem u Beogradu, Jurija Gagarina 221, koju
zastupa Ana Vrbanec, direktor, u svojstvu faktičkog korisnika prostora (u daljem
tekstu: Korisnik)
PREDMET PROTOKOLA:
Ustupanje Velike sale Mesne zajednice Studentski grad Partnerskom udruženju za

obavljanje kulturne delatnosti
Član 1.
Strane potpisnice Protokola saglasno konstatuju da je gradska opština Novi Beograd
nosilac prava korišćenja prostora Mesne zajednice Studentski grad na adresi
Narodnih heroja br. 30, Novi Beograd i da kao takva ima potpuno pravo raspolaganja i
upravljanja ovom nepokretnosti. Strane potpisnice Protokola saglasno konstatuju da je
Novobeogradska kulturna mreža faktički korisnik navedenog prostora.
Član 2.
Opština i Korisnik prostora zajedno ustupaju Partneru na korišćenje na šest meseci u
periodu septembar 2011. godine – februar 2012. godine Veliku salu Mesne zajednice (u
daljem tekstu Prostor) površine 87 kvadratnih metara i to svakim danom u nedelji, sem
ponedeljkom, sredom i petkom nakon 18 časova. Strane potpisnice saglasne su u tome da
najkasnije petnaest dana pred kraj navedenog vremenskog perioda razmotre mogućnost
produžetka i revizije Protokola.
Član 3.
Korisnik ustupa Prostor za realizaciju programa Partneru bez naknade za njegovo
korišćenje. Korisnik snosi troškove tekućeg održavanja Prostora.
Član 4.
organizacijama, a uz prethodno pribavljenu saglasnost Opštine i Partnera. Korisnik ima
obavezu da o gore navedenom obavesti Partnera mesec dana unapred pismenim putem.
Opština i Korisnik se obavezuju da će nivo prava i obaveza svih organizacija u statusu

Partnera biti jednak, odnosno da će se prema svima odnositi na isti način.


1. Gradska opština Novi Beograd, sa sedištem u Beogradu, Bulevar Mihaila Pupina
167, u svojstvu nosioca prava korišćenja prostora, koju zastupa mr Miloš Petrović,
zamenik predsednika opštine (u daljem tekstu: Opština)
2. Udruženje „Kontekst“ sa sedištem u Beogradu, Đorđa Lobačeva 7, 11080 Zemun,
MB: 17697323, ŠD: 9499; PIB: 105131058, račun broj 160-280154-22 kod Intesa banke
a.d. Beograd, koje zastupa Predsednica upravnog odbora, Vida Knežević u svojstvu
Korisnika prostora (u daljem tekstu: Partner)
3. Novobeogradska kulturna mreža, sa sedištem u Beogradu, Jurija Gagarina 221, koju
zastupa Ana Vrbanec, direktor, u svojstvu faktičkog korisnika prostora (u daljem
tekstu: Korisnik)
PREDMET PROTOKOLA:
Ustupanje Velike sale Mesne zajednice Studentski grad Partnerskom udruženju za

obavljanje kulturne delatnosti
Član 1.
Strane potpisnice Protokola saglasno konstatuju da je gradska opština Novi Beograd
nosilac prava korišćenja prostora Mesne zajednice Studentski grad na adresi
Narodnih heroja br. 30, Novi Beograd i da kao takva ima potpuno pravo raspolaganja i
upravljanja ovom nepokretnosti. Strane potpisnice Protokola saglasno konstatuju da je
Novobeogradska kulturna mreža faktički korisnik navedenog prostora.
Član 2.
Opština i Korisnik prostora zajedno ustupaju Partneru na korišćenje na šest meseci u
periodu septembar 2011. godine – februar 2012. godine Veliku salu Mesne zajednice (u
daljem tekstu Prostor) površine 87 kvadratnih metara i to svakim danom u nedelji, sem
ponedeljkom, sredom i petkom nakon 18 časova. Strane potpisnice saglasne su u tome da
najkasnije petnaest dana pred kraj navedenog vremenskog perioda razmotre mogućnost
produžetka i revizije Protokola.
Član 3.
Korisnik ustupa Prostor za realizaciju programa Partneru bez naknade za njegovo
korišćenje. Korisnik snosi troškove tekućeg održavanja Prostora.
Član 4.
organizacijama, a uz prethodno pribavljenu saglasnost Opštine i Partnera. Korisnik ima
obavezu da o gore navedenom obavesti Partnera mesec dana unapred pismenim putem.
Opština i Korisnik se obavezuju da će nivo prava i obaveza svih organizacija u statusu
Partnera biti jednak, odnosno da će se prema svima odnositi na isti način.

studija slučaja: ulična galerija
Projekat Ulične galerije predlaže rekonstrukciju održivu galerijsku postavku, i po suštinskom, od-
javnog prostora, napuštenog i devastiranog ulič- nosno po programu koji predlaže. Program ce se
nog prolaza u centru Beograda, kako bi se u njemu sastojati od angažovane umetnost koja se bavi pi-
odvijala kulturna i umetnička produkcija. tanjima od ključnog značaja za društvo. Smatramo
Saradnjom gradskih, opštinskih vlasti i udruže- da je zbog svog inovativnog i jedinstvenog principa
nja građana uspostavljen je jedan model za ustu- izmeštanja umetnosti u javni prostor, Ulična galeri-
panje zapuštenih javnih prostora za kulturnu pro- ja pravi način da se tradicionalno ignorisana i zapo-
dukciju. Udruženje Mikro Art ukazalo je na problem stavljena pitanja prikažu javnosti.
zapuštenog prostora i njegov neiskorišćen poten- Ovaj projekat urađen je u saradnji sa Kance-
cijal, koji je potom pokrenuo međuinstitucionalnu larijom za mlade Beograda, opštinom Stari grad,
saradnju rezultirajući ustupanjem prostora. Agencijom za poslovni prostor Grada Beograda i uz
Ulična galerija je jedinstven projekat i po svom posredovanje Građanskih inicijativa u pregovorima
fizičkom karateru iskorišćenja javnog prostora za i učestvovanje u celom procesu.

UGOVOR O MEĐUSOBNIM PRAVIMA I OBAVEZAMA
POVODOM ORGANIZACIJE PROGRAMA ULIČNA GALERIJA
ZAKLJUČEN U BEOGRADU, IZMEĐU:
1. GRADSKE OPŠTINE STARI GRAD U BEOGRADU, sa sedištem u Beogradu, ulica

Makedonska 22, MB 07027125, PIB 102689765, koju zastupa Načelnik opštinske
uprave Dejan Kovačević , u svojstvu davaoca ovlašćenja
2. MIKROART, sa sedištem u Beogradu, ulica Nušićeva 8, MB 28041071, PIB107010969,
koga zastupa Izvršni direktor Radomir Lazović, u svojstvu partnera Programa
PREDMET UGOVORA:
Davanje ovlašćenja za sprovođenje Programa ulična galerija
ČLAN 1.
Ugovorne strane saglasno konstatuju:
• da je, rešenjem Gradonačelnika grada Beograda, broj: 361-2288/11-G od 09. juna

2011. godine, dat Gradskoj opštini Stari grad u Beogradu na korišćenje, bez naknade
na neodređeno vreme, prostor na zidu zadnje strane poslovnih objekata lokala u
poslovnom centru „Bezistan“ u Beogradu, ulica Terazije 27 u Beogradu, koji poslovni
prostor se nalazi u fondu poslovnog prostora, čiji je korisnik državne svojine grad
Beograd;
• da je stavom dva dispozitiva rešenja Gradonačelnika određeno da se dato pravo ne
može kao vrsta svojinskog, odnosno stvarnog prava upisati u javnoj knjizi u katastru
nepokretnsoti u kojoj se vode podaci o svojinskim pravima na nepokretnosti;
• - da je zaključkom Veća gradske opštine Stari grad u Beogradu, I-02, broj: 020-3- /11
od 01. septemra 2011. godine dato ovlašćenje „MikroArt“-u, sa sedištem u Beogradu,
ulica Nušićeva 8, MB 28041071 da o svom trošku, bez prava refundiranja troškova,
pokrene, organizuje i održava Program ulične galerije, na otvorenom prostoru - zidu
zadnje strane poslovnih objekata-lokala, u poslovnom centru “Bezistan“, u Beogradu
u ulici Terazije 27, na određeno vreme, na period od tri godine, od dana zaključenja
ugovora o međusobnim pravima i obavezama;
• - da je Program ulična galerija nekomercijalnog karaktera u cilju upoznavanja javnosti
sa umetničkim izrazom mladih, kroz omogućavanje mladima da izvode kulturno
izdavačku aktivnost;
• - da se prostor iz stava 1. dispozitiva zaključka ne može da se koristi za oglašavanje
pravnih i fizičkih lica;
• - da dato ovlašćenje za Program ulična galerija ne uključuje pravo na sprovođenje
postupka javne nabavke dobara i usluga za potrebe realizacije Programa, koji će po
potrebi sprovoditi Opština, a u skladu sa odredbama Zakona o javnim nabavkama;
• - da će Umetnički nadzor nad Programom ulična galerija vršiće UK „Parobrod“, sa
sedištem u Beogradu, ulica Gospodar Jevremova 33;
• - da će Organizator programa obaveštavati UK „Parobrod o aktivnostima na

Obrađivač: Odeljenje za opštu upravu,
imovinsko-pravne i stambene poslove
Predlagač: Načelnik uprave gradske opštine
Prethodno mišljenje: /
Donosi: Veće gradske opštine
PREDLOG ZAKLjUČKA KOJIM SE OVLAŠĆUJE MIKROART DA POKRENE

PROGRAM ULIČNA GALERIJA
Veće Gradske opštine Stari grad, na sednici održanoj dana 01.09.2011. godine, na
osnovu člana 77. Statuta Gradske opštine Stari grad („Službeni list grada Beograda“, broj
3/11 – prečišćen tekst), rešavajući po predlogu MikroArt-a, donosi
ZAKLjUČAK
DAJE SE OVLAŠĆENjE „MokroArt“-u, sa sedištem u Beogradu, ulica Nušićeva 8, MB

28041071 da o svom trošku, bez prava refundiranja troškova, pokrene, organizuje i održava
Program ulična galerija, na otvorenom prostoru - zidu zadnje strane poslovnih objekata-lo-
kala, u Poslovnom centru “Bezistan“, u Beogradu u ulici Terazije 27, na određeno vreme, na
period od tri godine, od dana zaključenja ugovora o međusobnim pravima i obavezama sa
Opštinom.
Program ulična galerija je nekomercijalnog karaktera, čiji je cilj da upozna javnosti sa

umetničkim izrazom mladih i omogući mladima da izvedu kulturno izdavačku aktivnost.
Prostorizstava1.dispozitivazaključkanemožedasekoristiradioglašavanjapravnihifizičkihlica.
DATO OVLAŠĆENjE za Program ulična galerija ne uključuje pravo na sprovođenje po-

stupka javne nabavke dobara i usluga za potrebe realizacije Programa i održavanja pro-
stora. Postupak javne nabavke, po potrebi, sprovoditi će Opština, a u skladu sa odredbama
Zakona o javnim nabavkama.
Umetnički nadzor nad Programom ulična galerija vrši UK „Parobrod“, sa sedištem u Be-
ogradu, ulica Gospodar Jevremova 33 u Beogradu. Partner programa će obaveštavati UK
„Parobrod o aktivnostima na realizaciji Programa ulična galerija.
Između Gradske opštine Stari grad u Beogradu, sa jedne strane i partnera Programa
ulična galerija, „MikroArt“, sa druge strane, biće zaključen ugovr o međusobnim pravima i
obavezama, koji će u ime Opštine potpisati, načelnik uprave gradske opštine, Dejan Kovače-
vić. Ugovor je sastavni deo ovog zaključka.
OBAVEZUJE SE organizator Programa, da u okviru odobrenog roka na svakih 6 meseci

dostavlja izveštaj o svom radu Veću gradske opštine, radi davanja odobrenja Veća na isti.

Ana Pajvančić-Cizelj
značaj i funkcije
urbanih javnih prostora
Prostor se, kao u javnom tako i u nekim od teorij- pojam se nekada zamenjuje pojmom mesta. Me-
skih diskursa često poima kao prazan fizički prosto postaje mesto kada mu ljudi pripišu određena
stor koji oblikuju stručnjaci (urbanisti i arhitekte) značenja. Mesta su, osim izgrađena od strane ljudi,
za potrebe apstraktnih korisnika. Prema ovakvim i „interpretirana, ispričana, percipirana, osećana,
shvatanjima, prostor je „kontejner“ u okviru kog se shvaćena i zamišljena“ (Soja, 1996). Značenje me-
odvijaju određene društvene delatnosti i koji, sa sta je zato fluidno – različito u odnosu na kulturne,
tim delatnostima nije povezan. Urbani sociolozi, istorijske, individualne i druge specifičnosti ljudi
sa druge strane prostor vide kao društvenu kate- (Gieryn, 2000). „Mesta su tvorevina ljudske prakse
goriju. Prvobitni napori bili su usmeravani ka pove- i institucija, iako ona pomažu nastanak tih praksi i
zivanju prostora sa ljudskim delatnostima gde se institucija” (Giddens, 1984). Ljudi su, dakle, ti koji
prostor posmatrao kao zavisna, a društvene delat- kreiraju prostor, ali i podležu povratnim uticajima
nosti kao nezavisna varijabla. Tako nastaje tzv. pro- koji dolaze iz tog prostora.
storni determinizam, shvatanje po kom je kvalitet Na oblikovanje prostora, međutim, ne utiču
ljudskih aktivnosti određen fizičkim strukturama samo ljudi kao pojedinci sa svojim kulturnim osobe-
u koje su situirane. Iako je ovo shvatanje podleglo nostima. Prostor je fundamentalno oblikovan širim
reviziji, ni danas se ne može osporiti činjenica da društvenim procesima, društvenim ustanovama i
prostor u kom boravimo utiče na nas kao osobe kao institucijama. U ovakvoj perspektivi javni prostori
i na kvalitet života koji imamo. Ovakvo zapažanje grada se posmatraju uglavnom u odnosu na domi-
postaje očigledno ako za primer uzmemo uslove nantni oblik kapitalizma, globalizaciju i (u slučaju
stanovanja (kao privatni prostor), uslove poslovnih našeg društva) tranziciju. Ovu problematiku među
aktivnosti (kao radni prostor) ili uslove provođenja prvima otvara Anri Lefevr tvrdeći da je svaki pro-
slobodnog vremena i društvenog angažmana (kao stor društveno proizveden, društveno preobliko-
javni prostor). Na tragu ovih ideja u okviru različitih van i proizvodi društvene posledice (Lefevr, 1980).
disciplina (umetnost, urbanizam, arhitektura i sl.) Ovaj autor pokazuje da je u savremenim uslovima
nastaju brojni praktični pokušaji da se uz pomoć in- javni prostor postao, ništa drugo do „roba“ koja je
tervencija u prostoru (npr. postavljanje osvetljenja, u funkciji uvećanja profita i reprodukcije postojećih
dekoracija i zelenila, obogaćivanje prostora umet- klasnih odnosa u društvu. Kapitalizam, stvaraju-
ničkim i sportskim sadržajima i sl.) uspostave kva- ći apstraktne prostore kao što su šoping molovi,
litetniji društveni odnosi i poboljša kvalitet života. stvara i homogenizaciju (apstraktni prostori kao
Postavlja se, naime, pitanje: da li je prostor što su šoping molovi ili aerodromi identični su u
„dat“ ili „zadat“. Da li je on nešto što zatičemo u gradovima potpuno različitih kultura) i hijerarhiza-
svom okruženju i što nastaje nezavisno od ljudskih ciju (eksluzivni prostori potrošnje otvoreni su samo
aktivnosti ili je pak društveno proizveden. Da bi se za one najimućnije). Razlike koje pravi lokalna kultu-
istakao društveni i kulturni sadržaj prostora, ovaj ra i različitosti prirodnih predela su potisnute, a ap-

straktni prostor je podeljen na privatno vlasništvo, iz javnog života putem uspostavljanja prostorne
tržište i radnu snagu. Instrumentalizacija prostora distance. Kritike javnih prostora koje su usmerene
i njegovo svođenje na profit, usko je povezano i sa na urbanizam obično se odnose na funkcionalni i
komercijalizacijom slobodnog vremena. Svođenje progresivistički pristup urbanom planiranju koji
slobodnog vremena na potrošnju i pojedinca na rezultira u raspodeli „prosečne“ količine zelenila po
potrošača ima svoj prostorni odraz u zaposedanju osobi i formiranju bezličnih i uniformnih javnih pro-
javnih prostora i izgradnji profitabilnih igraonica, stora između blokova zgrada. Analizirajući značaj i
kockarnica, kafića i sl. Industrija slobodnog vre- funkcije otvorenih javnih prostora u Novom Sadu,
mena kontinuirano stvara nove proizvode i usluge, Ljubinko Pušić navodi da u tom gradu „trgovi, skve-
a potom uverava potrošače da treba da ih koriste. rovi i parkovi nisu uspeli da se izbore za one vrste
Ljubinko Pušić primećuje proces uzurpacije javnih socijalnih prostora grada koji grade sliku gradske
gradskih prostora u periodu tranzicije. „Svako ko autentičnosti“ (Pušić, 2009: 35). Razlog tome leži
je nameran da negde na javnom prostoru nešto u „progresivističkom urbanizmu gde su normativi-
uradi, što mu je potrebno zbog biznisa, to će i ura- stički kriterijumi nadvladali funkcionalne, ekološke
diti“ (Pušić, 2009: 198). Ovakvo podilaženje profitu i estetske“ (Pušić, 2009: 40). Seta Lou smatra da
u periodu tranzicije, dovodi do grubog narušavanja se u savremenom društvu glavne pretnje javnim
bilansa između javnog i privatnog interesa, koji se prostorima sastoje u isključivanju određenih druš-
kroz istoriju pokazao kao ključni mehanizam održi- tvenih grupa iz javnog života i smanjivanju kultur-
vog razvoja gradova. To znači da gradovi moraju da nog diveriteta. Nekada je to isključivanje rezultat
obezbede ravnomernu zastupljenost privatnih in- namernog programa „isključivanja nepoželjnih“, a
teresa ekonomskih aktera i javnih interesa građana nekada nusprodukt privatizacije, komercijalizacije
u okviru izrade urbanističih planova i rešenja. Osim i određenog tipa urbanog planiranja. Autorka navo-
funkcije uvećanja profita, javni prostori postaju i di da su ovi procesi izuzetno štetni za održavanje i
efikasno sredstvo društvene i političke kontrole. razvoj demokratskih praksi jer one zavise od javnih
Takvu kontrolu možemo „čitati“ kroz savremeni prostora koji su aktivni javni okvir međuklasnih i
trend postavljanja kamera za nadzor u okviru javnih međukulturnih kontakata. (Low, 2005). Mišel Basan
prostora, ali i kroz istorijske primere urbanističkih javni prostor posmatra kao jedan od preduslova
rešenja usmerenih na kontrolu potencijalno revolu- društvene kohezije i smatra da: „tri pretnje pritiska-
cionarnih masa1. Očito je da je, i u političkom smislu, ju javni prostor: sve veći broj privatnih automobila,
„sigurnije“ i u ekonomskom smislu „isplativije“ imati razvoj telekomunikacija i akti nasilja. Prva preti pe-
pasivne i kontrolisane građane koji svoje slobodno šaku kao urbanom akteru, druga privatizuje druš-
vreme troše u okviru zatvorenih i otuđenih komer- tveni život, treća stvara klimu nesigurnosti štetne
cijalnih prostora. po ambijent javnih prostora, koja zauzvrat dovodi
U savremenim raspravama o javnim prosto- do njegove privatizacije (Basan, M, 2001: 6).
rima pokreću se i pitanja njihove posećenosti, Javni prostori imaju potencijal za ostvarivanje
stepena otvorenosti/zatvorenosti prema određe- mnoštva pozitivnih društvenih funkcija. Oni mogu
nim društvenim grupama, sigurnosti u okviru njih, da „kompenzuju“ pojedine nedostatke života u ve-
vrste urbanističkog planiranja i sl. Posećenost likim gradovima. S obzirom da je „činjenica da se
javnih prostora obično se analizira sa aspekta us- od sudbine savremene urbane civilizacije ne može
pešnosti njihovog urbanističkog pozicioniranja i pobeći“ (Pušić, 1997:5), napori urbane sociologije
dizajna, a otvorenost sa aspekta socijalne segre- najpre su usmereni na pronalaženje načina da se
gacije i društvenog isključivanja određenih grupa postojeću uslovi života u gradu humanizuju, te da
grad postane „grad po meri čoveka“ (Supek, 1987),
1 Kao slikovit primer navodimo veliku rekonstrukciju ili u terminima savremene urbane sociologije, „odr-
Pariza pod vođstvom Barona Osmana (1853-1870). Pozna-
živi grad“ (Pušić, 2001). Javni prostori grada bi, u
to je da su tom prilikom uske i krivudave ulice zamenjene
širokim bulevarima što je imalo (latentnu) funkciju lakšeg tom kontekstu, mogli biti morfološki okviri soci-
nadgledanja i kontrolisanja potencijalnih revolucionarnih jalne integracije pojedinca u društvenu zajednicu,
aktivnosti. i važna determinanta njenog očuvanja i unapređi-

vanja. Pretpostavka je da ovi prostori imaju i važnu su trgovi i parkovi su, sa druge strane, otvoreni za
funkciju simboličke identifikacije koje pojedinci ra- svakog. Obično ne usmeravaju direktno ni na kakvu
zvijaju u odnosu na njih, i tim putem osnažuju svoje aktivnost već samo pružaju mogućnost za njih. U
simboličke veze sa samim gradom. okviru grada (a posebno u okviru „novih naselja“)
Iako su ranija istraživanja usmerena na funkcije javni prostori mogu da budu neka od retkih mesta
javnih prostora ukazala na smanjenje (ili gubitak) susreta, upoznavanja, pronalaženja zajedničkih in-
njihovog značaja („javni prostori kao mesto prola- teresa i trajnog umrežavanja ljudi.
za“), ili čak na „smrt“ javnih prostora usled globali- Kroz čitavu istoriju javni prostori grada imali su
zacije ekonomskih procesa, širenja komercijalnih i važnu funkciju praktikovanja demokratskih praksi
prostora i „divlje“ urbanizacije oni su i dalje znača- građana i javnog izražavanja slaganja ili neslaganja
jan „izvor“ socijalne kohezije i socijalnog kapitala sa određenim pojavama u društvu. Poznato je da
kao i mesta na kojima se „testira“ stepen društvene su se revolucije, postavljanja i svrgavanja vlada-
otvorenosti i tolerancije. Koncept socijalnog kapi- ra, štrajkovi i parade uvek odigravale na gradskim
tala u sociologiju uvodi Robert Patnam i definiše trgovima i to upravo zato što su to mesta gde
ga kao „one osobine društvenih organizacija kao društvena aktivnost može da postane vidljiva i da
što su mreže, norme i poverenje, koje olakšavaju izazove određenu željenu reakciju. U savremenim
koordinaciju i saradnju zarad zajedničke koristi“ okolnostima javni prostori grada postaju i važan
(Putnam, 1995). Socijalni kapital se očituje u orga- medijum potvrde identiteta različitih društvenih
nizacijama civilnog društva, ali i neformalnim obli- grupa, a time i indikator slobode i tolerancije. Razli-
cima udruživanja i povezivanja ljudi oko zajedničkih čitost kao fundamentalna karakteristika modernih
interesa. Socijalni kapital je pogon koji članove urbanih društava testira se na javnim gradskim pro-
društva usmerava ka aktivnom učešću u izgradnji storima.
demokratije. Udruživanje ljudi i socijalni kapital koji Bivajući više nego zainteresovan za društvenu
iz njega proishodi predstavljaju dakle osnov izgrad- promenu Anri Lefevr je predlagao da se razmišlja o
nje participativne demokratske političke kulture, zauzimanju/stvaranju prostora koji bi bio slobodan
ali, po nekim autorima, i determinantu ekonomskog od diktata profita i usmeren na ostvarenje navede-
razvoja društva (Fukuyama, 1997). Jedan od ključ- nih pozitivnih društvenih funkcija. Pojedinci i orga-
nih faktora koji omogućuju stvaranje i očuvanje nizovane društvene grupe mogu da uzimaju aktivno
socijalnog kapitala je prostor. Prostor predstavlja učešće u izgradnji javnih prostora. Interesne grupe
suštinsku pretpostavku uspostavljanja interakcije, sa ekonomskim profitom kao ciljem ulaganja u
ali i do određene mere, utiče na njeno oblikovanje. gradski prostor, često se susreću sa organizovanim
Način na koji je određeni prostor definisan uticaće otporom građana koji su više motivisani nemateri-
na intenzitet, kvalitet i trajanje interakcije među jalnom vrednošću mesta, koji se protive nekontroli-
ljudima. U tržnim centrima, koji u poslednje vreme sanom rastu zbog njegovih štetnih posledica po na-
postaju jedno od osnovnih obeležja gradova, pona- čin života u kraju ili životnu sredinu. Borba između
šanje i interakcije su najpre definisani osnovnom onih koji proizvode prostor u funkciji profita i onih
namenom ovih prostora – potrošnjom. Eventualne koji ga konzumiraju u svakodnevnom životu odigra-
interakcije svode se na površno formalno komu- va se nasuprot globalne borbe između mesta za
niciranje i privremenog su karaktera. Osim toga sredstva rasta (investicije, zaposlednja, spektakle,
ovakvi prostori su zatvoreni za mnoge marginalizo- političke institucije, kulturna bogatstva, turiste i
vane grupe, jer kao „ulaznicu“ pretpostavljaju odre- sl.). Sve to odražava borbu različitih aktera (i uče-
đeni materijalni standard za zahtevanu potrošnju. stvovanje različitih „sila”) za konstrukciju urbanog
Zbog toga se kaže da trend otvaranja i provođenja prostora (Gieryn, 2010).
slobodnog vremena u šoping molovima vodi ka Na tragu ideja Anrija Lefevra, Manuel Kastels
otuđenju. Ljubinko Pušić, pojavu tržnih centara vidi problematiku javnih prostora razmatra u kontekstu
kao „kulminaciju potrošačke prirode čoveka“ i „jed- globalizacije. Pitanje građanske i političke kontrole
nu od najvećih prekretnica u gradskoj organizaciji nad apsktaktnim globalnim sistemima i „obuzdava-
prostora“ (Pušić, 2009: 198). Javni prostori kao što nja“ globalizacije problematizovali su mnogi autori

(npr. Gidens, 1998; Bek, 2001), a Kastels šansu za to
vidi u „prostorima mesta“. Prostori mesta su pro-
tivteža globalizaciji, oni znače lokalizaciju. Logika
identiteta lociranih u mestima, odupire se instru-
mentalnoj logici prostora tokova i globalizaciji. „Što
je više društvena organizacija utemeljena u bes-
povesnim tokovima, nadmašujući logiku bilo kod
posebnog mesta, to logika globalne moći više izbe-
gava društveno-političku kontrolu istorijsko spe-
cifičnih nacionalnih i lokalnih društava“ (Castells,
2000). Ovim Kastelsovim zapažanjem sasvim se
adekvatno mogu objasniti sve češći urbani suko-
bi u kojima se građani protive pretvaranju javnih
gradskih prostora u profitabilne privatne prostore,
obično u vlasništvu multinacionalnih kompanija.
Umesto zaključka vratićemo se idejama Anri-
ja Lefevra. Lefevr je koncipirao i zagovarao ideju o
„pravu na grad“ koje podrazumeva pravo svakog gra-
đanina na „gradske resurse“ i pravo na učešće u živo-
tu gradske zajednice. I pored toga, jedno od osnovnih
pitanja koje je sebi (bezuspešno) postavljao, bilo je
kako to da su građani u okviru svog svakodnevnog
života pasivni pred gradskim problemima.
Ana Pajvančić-Cizelj rođena je 1980. godine u No-

vom Sadu. Radi kao asistentkinja na Odseku za
sociologiju, Filozofskog fakulteta u Novom Sadu.
Na istom Odseku je diplomirala na temu „Demo-
kratizacija gradskih institucija – učešće građana
u donošenju odluka“ i odbranila master rad na
temu „Društveni razvoj na putu održivosti: rodna
perspektiva“. U okviru akademskog rada, bavi se
urbanom sociologijom, sociologijom okruženja i
sociologijom roda. U koautorstvu je objavila knjigu
„Kapaciteti političkih stranaka za ostvarivanje rod-
ne ravnoravnosti“ (2010). U okviru šireg društvenog
angažmana posebno je aktivna u oblasti ravno-
pravnosti polova i uključivanja građana u donošenje
odluka na lokalnom nivou pri čemu najviše sarađuje
sa pokrajinskim Zavodom za ravnopravnost polo-
va i Građanskim inicijativama iz Beograda. Članica
je Vojvođanske sociološke asocijacije i Hrvatskog
društva sociologa.

Boris Kosturanov
otvoreno o javnim prostorima-
čiji su javni prostori?
Gde prestaje usamljenost, počinje trg; a gde počinje trg,

počinje i buka velikih glumaca i zujanje otrovnih muva.
Fridrih Niče, Tako je govorio Zaratustra,
Novosti, Beograd, 2005.
Odavno je rečeno da je mera svake civilizacije grad, ličnosti), na egzistencijalni prostor koji predstav-
a mera kvaliteta grada su njegovi javni prostori. lja čovekovu stabilnu predstavu njegove okoline
Javni prostori povećavaju kvalitet života u gradu, (kojim se čovek uključuje u određenu socijalnu i
povezuju ljude, ideje, prošlost i budućnost mesta, kulturnu totalnost). Ovaj niz po njemu predstavlja
tradiciju i modernost sredine i omogućuju istinski progresiju apstrakcija, počinjući od pragmatičkog
i neposredni utisak o gradu, predstavljaju scenu u prostora, kao najnižeg stupnja, pa sve do logičkog
kojoj se događa drama života, čine suživot njego- prostora, koji se nalazi na vrhu skale i koji pred-
vih stanovnika podnošljivim. Otuda javni prostori stavlja oruđe da se opišu svi prethodni prostori
(ulica, trg) ali i zatvoreni javni prostori (tržni centri, saglasno sa rastućem sadržajem informacije. Ne
šoping molovi) postaju nove gradske scene ili još treba zaboraviti ni pojam estetskog prostora koji
bolje arene gradskog života u kojima se kreiraju su proučavali teoretičari arhitekture i filozofi, ali
nove vrednosti ili kulturni obrasci, ili se ponekad, ni izražajni prostor, čijim ekspresivnim osobina-
mada ređe, ponavljaju do iscrpljivanja stari obrasci ma su se bavili arhitekti i planeri, pa sve do pojma
kulture i življenja. arhitektonski prostor kao konkretizacije čoveko-
Danas se postavlja osnovno pitanje da li u na- vog egzistencijalnog prostora. Martin Hajdeger,
šim gradovima postoji tradicionalni pojam grad- nemački filozof, prvi je govorio da je egzistencija
skog prostora i u kojoj meri? Potrebno je definisati prostorna i da čoveka ne možemo odvojiti od pro-
šta se podrazumeva pod gradskim prostorom ili stora, jer ni prostor ni čovek ne postoje odvojeno
javnim prostorom, i koji značaj ima danas u sklopu jedno od drugog. Stoga on zaključuje da prostori
grada. Pojam prostor je u ovom kontekstu žestoko stiču svoje postojanje od mesta, a ne od prostora.
diskutovan pojam. Njime su se bavili različiti teore- Po njemu, čovekov odnos prema mestima i mesta
tičari iz oblasti antropologije, psihologije, arhitek- prema prostoru sadržani su u boravljenju. Borav-
ture, sociologije grada. ljenje ili stanovanje je bitno svojstvo egzistencije
Norveški arhitekta i teoretičar arhitekture Kri- po njegovom mišljenju jer se posebni kvaliteti pro-
stijan Norberg Šulc, izvršio je diferencijaciju sinte- stora izražavaju kroz subjekte koji ga doživljavaju
tičkog prostora nekog primitivnog čoveka na pet i stanuju u njemu. Koncepcija arhitektonskog pro-
koncepata prostora savremenog čoveka: na pra- stora ima u arhitektonskoj teoriji samo ograničen
gmatički prostor fizičkog delovanja (prostor koji značaj kojim se opisuju njegova trodimenzional-
čoveka integriše sa njegovom organskom okoli- nost. Međutim kada se uvede koncept egzisten-
nom), na perceptualni prostor neposredne orijen- cijalnog prostora, površni pristup problemu se
tacije (prostor koji je bitan za identitet čoveka kao prevazilazi, a prostor u izgrađenoj sredini ponovo

dobija onaj značaj koji mu u arhitektonskoj teoriji zajedničkim javnim mestima u kojima pojedinac na-
i pripada. lazi svoje individualno mesto.
Francuski antropolog Mark Ože zastupa tezu Strukturu egzistencijalnog prostora čine si-
da nadmoderno doba priozvodi preobilje prosto- stem različitih nivoa, različiti shemati razvijeni na
ra, usled čega je i njegovo tumačenje postalo teže. pojedinim nivoima kao i njihovo uzajamno među-
Konkretno, ovo preobilje prostora ima za posledicu sobno delovanje. Ovi nivoi mogu se ticati geografije
umnožavanja onoga što Mark Ože naziva nemesti- (geografski nivo), pejzaža (pejzažni nivo – čovekov
ma odnosno prostora koji nisu antropološki, koji se uzajamni odnos sa prirodnom okolinom), ali i urbani
ne mogu poistovetiti s prostorno i vremenski loka- nivo koji svoje odrednice dobija iz socijalnih uzaja-
lizovanom kulturom. Autor pojam nemesto definiše mnih dejstava koji i jesu srž grada i gradskog života.
kao prostor koji za razliku od mesta ne može da se Tokom svog razvoja, pojedinac otkriva jednu
identifikuje ni kao identitetsko, ni kao relaciono, ni uobličenu celinu u kojoj odrasta, živi i deli sa drugi-
kao istorijsko. Nemesto je posledica postindustrij- ma, a koja u velikoj meri doprinosi njegovom oseća-
skog i umreženog informacijskog društva. Za njega nju identiteta. U stvari svaka građena sredina pred-
važe ista načela kao za mesto, a to je da ono nikad stavlja životnu bazu pojedinca u odnosu na okolni
ne postoji u čistom obliku jer se u njemu mesta pre- nepoznati svet. Stoga je primarni kvalitet urbane
ustrojavaju i odnosi preoblikuju. Mesto i nemesto sredine: određeno mesto sa svojim identitetom.
su fleksibilni antipodi: mesto se nikada ne briše, a Odnos čoveka tj. korisnika i javnog prostora je
nemesto nikada to nije u potpunosti. dvosmeran proces, u kome egzistencijalni prostor
Nemesto označava dve komplementarne ali ra- ima svoj realni odraz u arhitektonskom prostoru
zličite stvarnosti koje se u određenoj meri prekla- kao konkretnog rezultata tog stvarnog međusob-
paju, ali se nikako ne poistovećuju. Sa jedne strane nog odnosa. Međutim, izomorfni odnos između
to su prostori stvoreni radi zadovoljenja određenih egzistencijalnog i arhitektonskog prostora u praksi
potreba (transporta, tranzita, trgovine i zabave), a se ne ostvaruje u potpunosti, jer se svaki pojedinac
s druge strane odnos ljudi prema tim prostorima. suočava sa već postojećim arhitektonskim prosto-
Za razliku od antropoloških mesta koja stvaraju or- rom kao odrazom predstave o egzistencijalnom
gansku socijalnu mrežu, prostor nemesta ne stvara prostoru prethodnih generacija. Stoga je potrebno
ni lični identitet ni međusobne odnose, već gene- da pojedinac uloži napor da shvati i prihvati njegovu
riše ugovornu usamljenost i sličnost. On ne stvara strukturu, a u slučaju kad se želi stvoriti arhitekton-
istoriju, u njemu vlada imperativ aktuelnosti i sa- ski prostor koji konkretizuje egzistencijalni prostor
dašnjeg trenutka. Prema Marku Ožeu, mesto je zbir sadašnjice, onda rezultat ne nailazi uvek na odo-
tri komponente; ljudi koji su na neki način povezani bravanje i dopadanje ostalih. Iz ovoga sledi da ako
borave tamo i komuniciraju; karakter mesta; i pose želi postići izvestan doprinos egzistencijalnom
tencijalno sećanje na mesto. Ako mestu nedostaje prostoru ostalih ljudi, arhitektonski prostor mora
jedna ili više komponenti on ga naziva nemestom, imati javni karakter.
na kojem dominira karakter tranzita. Čovekov identitet određuje celovitost egzi-
Prema Norbergu Šulcu mesto je uvek ogra- stencijalnog prostora, pa samim tim i arhitektonski
ničeno, njega stvara čovek i to tako da odgovara prostor kao njegova konkretizacija mora imati svoj
njegovim posebnim ciljevima. Mesta karakteri- jasno određen identitet. Ako toga nema, onda će i
šu posebne aktivnosti koje se u njima odvijaju, ili čovekova predstava ili slika njegove okoline biti ne-
društvena zbivanja i uzajamni odnosi ljudi. Akcije jasna, a njegov lični identitet ugrožen.
su u stvari osmišljene tek kada su povezane sa
određenim mestom, a svoj karakter dobijaju od tog Art-itektura vs marketing i javni prostor
mesta. Umnožavanje mesta ali i nemesta, koje čine
naš egzistencijalni prostor po njemu dovodi do ko- Pre nego što će postati mesto na kome će se
načnog oslobađanja od vezanosti za mesto uopšte. čovek stalno naseliti, grad je bio sastajalište ljudi,
Egzistencijalni prostor, po njemu, u velikoj meri ima koje je proisteklo iz njihove sklonosti ka društve-
javni karakter, i okuplja članove jednog društva na nom životu, trgovini, komunikaciji odnosno razmeni

informacija, koja je u suštini oblikovala i njegovu ping molova) ostavljajući brojne izloge prodavnica
morfološku dimenziju tokom čitave istorije postan- prazne, što nije slučaj samo u našim gradovima, već
ka i razvoja gradova. Luis Mamford, teoretičar arhi- je to opšta pojava. Šoping mol je pre svega neme-
tekture i urbanizma, takođe je govorio o gradu kao sto, kao što je taj pojam definisao Mark Ože. Izve-
posudi za skladištenje i prenošenje poruka. sno je da u urbanom šoping centru nema istorijske
Savremena civilizacija svedena je na ogoljenu reverberancije ni tragova prethodnih generacija,
razmenu informacija, što navodi da se i diskurs o teksture. Šoping mol je do krajnosti kontrolisani
gradu, a samim tim i njegovim javnim prostorima javni prostor, putem sistema video kamera, u ko-
kao njegove paradigme, svodi na razmatranja grada jem su isključene anarhija, konflikt i građanska ne-
kao prostora proizvodnje informacija. poslušnost koje po mišljenju sociologa Ričarda
Do devetnaestog veka različite delatnosti po- Seneta predstavljaju energetsko gorivo koje pod-
čev od religije, umetnosti, zabave do rada i trgovine stiče imaginaciju i razvoj urbane kulture. Socijalna
bile su podjednako zastupljene u evropskom gradu, energija, kreativnost, individualni gestovi pojedin-
iako je već od šesnaestog veka jačala tendencija ca i kolektivna memorija oduvek su karakterisali
koncentracije na privredne delatnosti. Međutim, javne prostore kao arene društvenih događaja. U
gradovi danas sve više dobijaju trgovačku ulogu, i šoping molu vlada isključivo imperativ aktuelnosti
oni sve više služe kao podloga za ekonomsku pro- i sadašnjeg trenutka, kao i plasmana informacija is-
pagandu i reklamu. ključivo iz domena marketinga kojima se potrošači
Svedoci smo da u javnom prostoru dolazi do ši- bombarduju jednosmerno.
renja poruka od strane reklamne industrije kao for- Javni prostori u gradu često trpe nedostatak
me propagande. Sa druge strane, svaki vid ulične identiteta i društvenog života, koji iz različitih ra-
ili javne umetnosti od strane politički angažovanih zloga polako izčezavaju iz njih. Ono što je za javne
umetnika je protivzakonit, dakle od strane vlasti prostore najgore, jeste proces privatizacije i agre-
neprihvatljiv i nepoželjan. Celokupni legitimitet sivnog prisvajanja kad se oni ograđuju i prestaju da
marketinga u javnom prostoru, leži u činjenici da je budu svima dostupni. Ovaj proces koji već uveliko
za proizvodnju reklame i njeno oglašavanje u jav- traje u mnogim gradovima na zapadu, posledica je
nom prostoru uložen novac, i da se proizvodi profit, odsustva interesa države kao i finansijskih sred-
dok je ulična umetnost besplatna u svakom smislu stava za održavanje i planiranje javnih prostora
reči, i samim tim za osudu. Marketinške agencije u gradu, pa ih prepušta privatnim investitorima.
monopolizuju javne prostore grada uz svesrdnu Tendencija okupiranja javnih prostora od privatnih
pomoć vlasti, dok se sa druge strane građanima i korisnika, izolacija, izgradnja zagrađenih naselja
korisnicima tih prostora onemogućava izražavanje pretvaraju grad u nedruštveni prostor koji nije nje-
mišljenja na javnom mestu, i ne dozvoljava da imaju gova izvorna odlika.
slobodu da se bore protiv poruka, čiji je cilj manipu- Pa ipak, ne bi trebalo prevideti činjenicu, o
lisanje ljudima, da ih kritikuju i zamene sopstvenim. kojoj je govorio arhitekta Miodrag Mitrašinović
S druge strane postoji problem nedostatka baveći se problematikom javnog prostora ame-
javnog prostora u svim novim delovima grada podi- ričkih gradova, da američko iskustvo pokazuje da
gnutim u duhu Atinske povelje, koji se zapravo, kao se samo komercijalne urbane lokacije privatizuju,
na primeru Novog Beograda nikada u potpunosti dok sa druge strane veći deo gradske teritorije
nisu ni razvili, i umesto koga niču hipermarketi, šo- ne samo da nikad neće biti privatizovan već grad
ping molovi i poslovni centri. neće imati dovoljno sredstava da ih održava. U
Brojne studije pokazuju da šoping molovi ubi- savremenom globalizovanom svetu, pitanje je
jaju život javnih prostora u gradu, ubrzavaju tempo samo trenutka kada će ovi procesi zahvatiti i naše
života, koncentrišu zadovoljavanje različitih potre- gradove, a samim tim i javne prostore. Iz svega
ba na jednu tačku i time osiromašuju život različitih prethodnog navedenog, sledi da je proces sa-
gradskih četvrti. Danas smo upravo svedoci kako moorganizacije građana sve izvesniji i potrebniji
se brojni sadržaji iz centra grada, prazne i nestaju u narednim decenijama. U tom smislu umetnici
uporedo sa otvaranjem novih tržnih centara (šo- delovanjem u javnom prostoru treba da pokrenu

energiju u stanovnicima, povrate osećaj pripadno- govog funkcionalnog odumiranja. Preoblikova-
sti jednom gradu, istaknu anomalije i daju smisao njem fizičkog okvira, javni prostori postaju mesta
prostoru kroz umetničko delovanje pokretanjem okupljanja, druženja, rekreacije. Koncerti, festivali
osećanja vezanih za određeni javni prostor. U tom i različite aktivnosti organizovane od strane udru-
smislu umetnost u javnom prostoru, bilo kao po- ženja ili pojedinaca unose život u javne prostore,
jedinačni akt, ili putem urbanog dizajna kao arhi- kao i razmenu ideja i interakcije među građanima
tektonske discipline od strane stručnjaka, mogu koje u njima pobuđuju osećaj pripadnosti mestu i
pomoći da se javni prostori osmisle kao mreža zajedništva, odnosno pretvaranja arhitektonskog
mnogobrojnih autonomno povezanih celina – ur- prostora u egzistencijalni prostor.
banih ambijenata, koji će pokrenuti interakciju Treba zapamtiti Rusoovu definiciju po kojoj
mase i pojedinca što i jeste glavni zadatak javnih kuće čine naselje, ali građani čine grad. Ova misao
prostora. U tom smislu, urbani dizajn bi mogao da u današnjim uslovima još više dobija na značaju,
bude efikasno rešenje za povezivanje fragmenti- znajući da se razvoj grada i demokratija nalaze u
ranog gradskog tkiva, i da se gradovi učine huma- stimulativnoj sprezi nezamislivoj bez samih građa-
nijim. Pošto se radi o kolektivnoj intervenciji, ur- na kao nosilaca slobode i odgovornosti, od kojih se
bani dizajn kao disciplina ne može se shvatiti bez očekuje da imaju, iskazuju i stvaraju svoje mišljenje
uključivanja i drugih disciplina kao što su urbana i o izgrađenom prostoru i aktivno učestvuju u razvo-
politička ekonomija i socijalne teorije. Gradovi se ju grada, utičući na njegov ukupni izgled.
menjaju, rastu i razvijaju, i urbani dizajn bi treba-
lo da doprinosi koherentnom razvoju strukture
grada i da spreči ili otkloni greške u planiranju i iz- Boris Kosturanov, rođen 1979. Arhitektonski fakul-
gradnji. Zadatak arhitekata i planera je da urbanim tet završio u Beogradu. Živi i radi kao samostalni
dizajnom javnog prostora doprinesu transforma- autor u Beogradu. Pored arhitekture bavi se gra-
ciji arhitektonskog prostora koji je postao zasta- fičkim dizajnom i teorijom arhitekture. Učestvovao
reo u smislu namene i oblikovanja, dostupnosti i je na nekoliko domaćih i inostranih arhitektonsko
atraktivnosti ili je usled porasta nivoa urbaniteta – urbanističkih konkursa, kongresa i radionica. Od
i povećanja nivoa buke i zagađenja došlo do nje- nedavno je i bloger.

Branko Mišović
javni prostori
Ukoliko pođemo od ideje francuskog sociologa oštro povlačiti linije i obezbediti jednu koherentnu
Anrija Lefevra da je „grad otisak društva u prosto- urbanu formu adekvatnu suštinskim unutrašnjim
ru“ i da se kroz urbani, arhitektonski pejsaž najbo- principima datog društva, baš onako kako je u de-
lje čitaju uticaji i unutardruštvena kretanja, onda vetnaestovekovnom Parizu to uradio baron Osman.
odatle možemo sagledati i značaj javnih prostora, U tom smislu, Novi Beograd je oličenje tih revoluci-
kao i položaj u kome se oni danas nalaze u Srbiji. U onarnih zbivanja u društvu sa svim svojim širokim
tom kontekstu nemoguće je čitavu situaciju javnih bulevarima koji se seku pod pravim uglovima, sa
prostora posmatrati ukoliko se ne ukaže na isto- svim svojim stambenim blokovima građenim po
rijsko nasleđe i omasovljavanje javnih prostora, principima „vrtnih gradova“ i sa svojim arhitekton-
a što sve u današnjem društvu Srbije ima veoma skim simbolima: zgradom SIV-a, zgradom CK-a (čije
kratku tradiciju. se sedište prvobitno nalazilo u današnjoj zgradi
Prvi ozbiljniji pokušaji u istoriji samostalnih ju- Doma Omladine), kao i sa zgradom Muzeja savre-
goslovenskih naroda (to je bitno naglasiti jer je pre mene umetnosti.1
stvaranja Jugoslavije na ovim prostorima jedino Tadašnja državna ideologija je prepoznala, od-
Austro-Ugarska ostavila ozbiljnije tragove u pro- nosno njeno suštinsko obeležje je u sebi već podra-
stornom planiranju) da se javni prostori afirmišu zumevalo, želju za stvaranjem novog čoveka, eman-
kao suštinski neprofitni aspekat društvenog života cipovanog kosmopolite sa osećajem pripadnosti
počinje sa socijalističkom republikom koja je u ove jednoj urbanoj sredini. To je značilo ubrzanu indu-
krajeve sistemski donosila ideje Moderne, odno- strijalizaciju i masovni egzodus iz ruralnih u (novo-
sno Prosvetiteljstva, a to su pre svega emancipa- nastale) urbane sredine, pri čemu se bilo kakvo
cija, vera u razum, progres, objektivnost. Sa ovim romantičarenje doživljavalo kao reakcionarnost
načelima se nastupilo u oblasti izrade prostornog (odatle i veoma loš status seljaka u komunizmu koji
planiranja gde je na scenu izašla ona arhitektonska su se doživljavali kao kočničari revolucije, a takav
orijentacija prepoznatljiva u radovima Le Korbizi- stav je imao pogubne posledice za samo selo). Ipak,
jea, Gropijusa, Van de Roea, Rajta, a prepoznatljiva može se reći da je tadašnja državna politika orijen-
pod imenom „modernistička“ arhitektura, odnosno tisana na urbano planiranja u sebi sadržala klicu
„progresizam“. To je prvi put da se prostor tretira onoga što se danas čita kao civilni sektor, nešto
kao širi krug, kao sfera kretanja indvidue koja nije
svedena samo na samodovoljno bitisanje; indu- 1 Veoma je zanimljivo viđenje čitave političke ili, još
strijski grad je zahtevao i strukturalno preuređe- dublje, ideološke priče rasta (Novog) Beograda i njego-
vog značaja u delima Borislava Pekića, koji je ukazivao
nje životnih navika čoveka, te je iz tog razloga sam
na animozitet jednog sloja prema vojvođanskoj, odnosno
grad morao biti prilagođen novonastalim potreba- „austrougarskoj“ strani jugoslovenske prestonice. Ovo se
ma čoveka. To su problemi koji više nisu mogli biti naročito aktuelizovalo posle ’90-tih godina, kada je Stari
rešavani sitnim prepravkama, bilo je neophodno Beograd bio stožer srpskog nacionalnog bića.

što podrazumeva građansku participaciju, odnosno uzurpirano samovoljom političke ili ekonomske
stvar od javnog značaja – u ovom slučaju to su javni elite. Zato je evoluciono-materijalistički pristup
prostori. Ideologija komunizma je imala svoje „obo- društvenog razvoja i proučavanja tog razvoja da-
žavanje boga“, koje je doduše bilo sekularno i oli- leko plodniji od onog koji se bazira na sistemskoj i
čeno u harizmi vođe, međutim sama ideja u praksi ekstraideološkoj tendenciji da se menja svest ljudi.
nije bila u tolikoj meri rigidna, jer u protivnom ne bi Treba sagledati realnu situaciju i realne potrebe, a
postizala rezultate na međunarodnoj sceni iz obla- zatim iz toga izvoditi korake za zadovoljavanje tih
sti sporta i umetnosti. Dakle, jedno institucionalno potreba.
regulisano omladinsko organizovanje imalo je svoj Kada je reč o samim javnim prostorima treba
cilj, a to je da prosvećuje i pomaže mladim ljudima u imati na umu da je vreme državnog nadzora i „brige“
cilju samoostvarenja i participacije u širem javnom za omladinski razvoj prošlo i da savremena država
životu. Poenta je bila ljudima ponuditi nezvaničnu pre svega predstavlja neoliberalnu ideologiju, a
i neformalnu specijalizaciju i rekreaciju. Sa raspa- koja sadrži jednu, u osnovi, konzervativnu socijalnu
dom tog sistema nestaju i institucije koje su bile politiku sa minimumom izdataka za one društvene
nadležne za ove probleme, a sa uplivom neolibe- sektore koji ne donose direktan profit. To se, izme-
ralne ideologije nešto što ne donosi profit sasvim đu ostalog, primećuje i na primeru javnih prostora
sigurno ne može biti jedan od prioriteta državnih koji su u periodu posle demokratskih promena
institucija. Iz tog razloga važno je aktuelizovati pro- uzurpirani bez javnih rasprava i davani u zakup, ili
bleme koji se tiču omladinskog aktivizma, i uopšte, prodavani, bez ikakvog obzira na eventualna ošte-
građanskog aktivizma, jer je to jedina mogućnost za ćenja koja bi se mogla pričiniti. Ta situacija se desila
obuzdavanje državnog i korporativnog kapitalizma. sa brojnim javnim površinama, platoima, zelenim
Koliko god fraza o „potrošačkom društvu“ zvu- površinama, prostorima namenjenim za izgradnju
čala otrcano, ona se može uzeti kao fenomen u trgova, a takođe i brojnim zgradama koje mogu
širem društvenom okviru koji može poslužiti za lo- biti spomenici od umetničke vrednosti. Verovatno
ciranje suštinskog problema u kome se jedno tran- je najprepoznatljiviji primer uzurpacije javnog pro-
ziciono društvo nalazi. Nedostatak onih institucija stora u Beogradu izgradnja tržnog centra „Ušće“
koje bi imale funkciju da podrže stvaralaštvo i ino- koji je uništio jedan deo šireg urbanog modernistič-
vativnost bitno je uticao na promene u najvećem kog kompleksa i planiranja uopšte. Komercijaliza-
delu civilnog sektora, tek se poslednjih godina po- cija je sveprisutna i ona, svakako, treba da postoji,
činju javljati samostalni kulturni centri i kancelarije ali je problem što se to radi neplanski, bez tendera
za mlade kao nepofitne organizacije. Činjenica da je i javne rasprave; površine i objekti od nesumnjive
nacionalizam bio (a i danas igra značajnu ulogu na arhitektonske i javne vrednosti bivaju zloupotre-
polju ideologija savremenog društva) promovisan i bljeni od strane gradske i republičke vlasti, a u cilju
potpomognut od zvaničnih institucija koje menjaju linije slabijeg otpora krupnim kapitalistima, odno-
svoju suštinu sa svakom novom smenom vlasti, sno, tajkunima. Dovoljno je uzeti primer gradskog
dolazilo je i do erozije i sve veće devastacije poten- parking servisa koji raspolaže monopolom na preu-
cijalnog korektivnog elementa oličenog u civilnom ređenje gradskih površina, pa tako površine name-
društvu. Sigurno da ni socijalistički model nije bez njene za izgradnju trgova, kojih u Srbiji ionako ima
grešaka, daleko od toga. Očigledno je da su ondaš- malo, sem u onim vojvođanskim gradovima gde je
nje državne institucije radile na omladinskom akti- austrougarsko prostorno planiranje ostavilo traga,
vizmu sa voluntarističkim pobudama, pri tom se ne postaju površine za parkiranje motornih vozila. To
obazirući na mogućnosti neideološkog aktivizma i je još jedan primer koji ukazuje na nepostojanje gra-
uopšte uređenja društva, jer da je tako zaista i rađe- đanskosti i, uopšte, osećaja za prostorno uređenje,
no, sasvim sigurno ne bi bilo današnje ruiniranosti i a samim tim i društveno ustrojstvo. Dozvole koje se
zaostalosti. U tome i jeste poenta civilnog društva i dodeljuju trgovcima kako bi mogli da vozilima snab-
građanske participacije, kroz aktivno učešće u bor- devaju svoje trgovine u strogim pešačkim zonama
bi za javna dobra stvara se slojevito kulturno-isto- bivaju zloupotrebljene, što znači da parking servisi
rijsko nasleđe koje kasnije ne može biti tek tako imaju pravo da slobodno naplaćuju dozvole za kre-

tanje kroz pešačke zone i onim građanima koji ne- samo kritika na račun današnje državne nomen-
maju ulogu dobavljača robe u ove zone. To sve više klature, već uopštena kritika onih koji su zahtevali
podseća da se grad i prostor više ne posmatraju skokovite mentalne promene. Pa ipak, dostignuća
kao prilagođeni meri čoveka, već meri automobila, pojedinih sistema ne mogu se relativizovati tako
s tim što se to radi na prilično skandalozan način da su svi podjednako značajni za progres, odnosno
tamo gde je trenutna struktura grada koji živi u 21. regres, jer u tom slučaju nemamo pravo ni da se ža-
veku prerasla njegovu formu iz 19. veka, ili u najbo- limo na postojeće stanje. Iz tog razloga, definisati
ljem slučaju početka 20. veka. ciljeve znači i, donekle, odrediti metode kojima će
Situacija je u Beogradu posebno zanimljiva, s se postizati ti ciljevi, a ako su ciljevi emancipacija,
obzirom da taj grad nema aktivno prostorno pla- participacija i stvari od javnog značaja, onda je pre-
niranje (sem pomenutog Novog Beograda koji je, ovlađujuća reperna tačka država koja je nastala kao
sasvim sigurno, jedina beogradska opština, a vero- rezultat (narodne i) socijalne revolucije. To ne zna-
vatno i u čitavoj državi, koja sa sigurnošću može da či dogmatizam i romantizovanje socijalizma, već
bude metropola u malom). Najnoviji problem koji se tendenciju da se neke ideje tog vremena pokušaju
odnosi na prestonicu jeste ukopavanje Narodnog integrisati u savremeno društvo. To je svakako bri-
muzeja koji se nalazi u zgradi koja, uzgred, uopšte ga za čoveka i njegovo samoostvarenje, promovi-
nije namenjena muzejskim postavkama. To je pro- sati aktivnog člana društva koji više neće biti samo
blem Beograda generalno koji nema ni adekvatan konzument masovne kulture, već i akter u njenom
trg, jer se centralni Trg Republike pre može doživeti oblikovanju. Današnja slika koja predstavlja slo-
kao saobraćajnica; druga stvar je problem koji se bodno vreme svodi se na konzumerizam, a najveći
tiče Hrama Sv. Save koji nema apsolutno nikakvu deo najbolje organizovanih omladinskih aktivnosti
umetničku vrednost, a plato oko njega je sasvim su ispolitizovane sfere javnog delovanja, tj. to su
neodgovarajući ako se posmatra u odnosu na mo- stranački omladinci koji predstavljaju interese svo-
numentalnost hrama. Pre nekoliko godina postojao jih centrala.
je problem i sa zelenim površinama, medijski je I zato su veoma potrebne organizacije koje će
najbolje ispraćen slučaj Petog parka gde su građani se kretati linijom većeg otpora u cilju približavanja
iz kvarta protestima, institucionalnim i uličnim, us- ideje o važnosti javnih prostora koji stoje na raspo-
peli da spreče uzurpaciju javnog prostora. Sudbina laganju civilnom sektoru, jer se jedino na taj način
Gradića Pejton je i dalje neizvesna, mesto je prilično borbom na lokalnom nivou mogu postići ciljevi koji
oronulo, a moglo bi se iskoristiti kao tačka okuplja- će služiti konkretnim potrebama određene po-
nja mladih jer se sitno preduzetništvo pokazalo kao pulacije. Možda najbolji primer jeste beogradski
slabo u odnosu na velike kompanije. Svojevrsna umetnički festival „Mixer“ koji se poslednjih godina
„briselizacija“ urbanog prostora (termin je nastao svakog maja meseca održava u silosima „Žitomlina“
šezdesetih godina 20. veka kada je u Briselu došlo na obali Dunava, a takođe je svoje mesto u under-
do masovne modernističke restrukturacije centra ground kulturi našao i kulturni centar „Grad“. Novi
grada koja je delovala nezgrapno) ovde kao da je Sad ima slične i zanimljive koncepte omladinskih
oduvek prisutna, a njen pandan u politici mogao bi centara, pre svega to je Crna kuća i, skoro otvore-
se povezati sa onim što savremeni teoretičari, u ni, kulturni centar „Fabrika“. Ono što je zajedničko
makro sociologiji, nazivaju „balkanizacijom“, a to ovim centrima jeste da su to bili napušteni i ruinira-
je da svaka nova garnitura koja se pojavi na politič- ni objekti (kao što je npr. zgrada „BIGZ-a“) koje bi sa-
ko-ekonomskoj sceni vodi jednu ekskluzivističku svim sigurno zadesila sudbina rušenja, iako neki od
politiku i zahteva korenite promene koje podrazu- njih predstavljaju, iz arhitektonske tačke gledišta,
mevaju totalni raskid sa svim idejama i tvorevina- vredna umetnička dela. Briga za industrijsku ba-
ma njenih prethodnika. Nedostatak osećaja za kon- štinu ili industrijsku arheologiju može izvanredno
tinuitet i neprepoznavanje onih kulturnih tvorevina da posluži nekim organizacijama, pogotovo što ovi
koje društvo povezuju sa modernim svetskim druš- objekti raspolažu velikom površinom koja je građe-
tvima, sveprisutna je činjenica koja prožima, u svo- na (u određenom smislu u stilu beton brutalizma)
joj generičkoj suštini, provincijske države. To nije u jednostavnom stilu, to su prostori koji su bili ru-

kovođeni idejom „manje je više“ i „forma sledi funk- nog savetnika. Dati mogućnost iskazivanja nekome
ciju“. Ne treba zaboraviti da su pobornici i osnivači kome nije na prvom mestu profit, dati mogućnost
ideja koje su reprezentovane preko pomenutih na- izvođenja performansa i hepeninga, poenta je in-
čela, bili prvi koji su počeli da se bave industrijskim stitucija javnog dobra, odnosno javnih prostora.
dizajnom i da su u najvećoj meri doprineli približa- Tzv. „urbani istraživači“ (među kojima su prvi bili
vanju racionalizma i avangarde u svakodnevni život. Dadaisti koji su ukazivali na napuštene objekte gde
Danas u ovim centrima delaju najviše umetnici koji su mogli da ispoljavaju svoju antiumetnost), orga-
pokušavaju da uhvate korak sa savremenim svet- nizovanje flash mob aktivnosti (koje simbolizuju
skim tendencijama u oblasti muzike, slikarstva, potrebu za masovnom bezazlenom subverzijom
književnosti, filma, pozorišta. Tribine koje se orga- okupljanjem i performansima na trgovima i ulica-
nizuju na ovakvim mestima izgleda da predstavljaju ma), skvotiranje (koje se radi iz nužde ili iz ubeđe-
oazu kritičkog mišljenja i iznošenja zahteva za onim nja), street art, najreprezentativnije su pojave koje
za čime supkulturna scena najviše vapi. Zvanične ukazuju na značaj javnog prostora. Nekomercijali-
institucije su toliko trome i toliko zatvorene da na zovani kafei koji rade kao profilisani klubovi idealna
izložbe, tribine i promocije knjiga koje se u njima or- su mesta za iznošenje svežih ideja u cilju aktivnog
ganizuju dolaze još samo ljudi koji su ostali u jednom učešća i donošenja odluka u institucionalnoj sferi.
ideološkom vakuumu. Verovatno najbolji primer Napraviti kulturni front koji će samostalno izla-
značaja alternativnih kulturnih centara predstavlja ziti pred državne institucije sa jednostavnim zahte-
kulturni centar „Rex“ koji organizuje omladinska vom na koji svi imamo pravo, a to je da se slobodno
takmičenja u poeziji i prozi – „Pesničenje“ (ideja o udružujemo i da slobodno govorimo i pišemo. Kru-
organizovanju govorenja nezvanične poezije potiče pni kapital sam po sebi ne može biti glavni krivac za
iz Čikaga gde ju je promovisao građevinski radnik zloupotrebe javnog prostora, krupna politika koja
Mark Smit). Mogućnost da se čuje i vidi nešto što odlučuje ide ruku pod ruku sa njim i zato pritisak
neće biti opterećeno kanonima svakako deluje sub- treba da bude usmeren pre svega na nju.
verzivno, u najekstremnijem slučaju anarhično. To
ne znači da se te ideje pošto-poto moraju primeniti
u zvaničnim institucijama ili da svi moraju živeti po Branko Mišović, diplomirani - master sociolog,
principima „buntovne omladine“, to je pre korektiv Odsek za sociologiju, Filozofski fakultet u Novom
na koji bi društvo trebalo da bude ponosno, a drža- Sadu. Oblasti interesovanja: sociologija grada, so-
va da ga uzima kao nezvaničnog kulturnog i socijal- ciologija društvenih promena, istorijska sociologija.

Ognjen Kojanić
kome pripadaju gradovi?
Nakon Parade ponosa u oktobru 2010. godine vrlo odvraćanja većine migranata – kao posledica u po-
brzo se pročulo za jednog policajca zahvaljujući slednjoj deceniji XX veka umrlo je gotovo 3000 ljudi
rečenici: „Moj Beograd si došao da rušiš?!“ Iako se u pokušaju da uđe u Evropu. U potrazi za poslovima,
slažem sa principom da gradove ne bi trebalo uni- oni su prisiljeni da na ilegalne – što često podrazu-
štavati u demonstracijama to nije tema ovog tek- meva nebezbedne – načine ulaze u željene zemlje,
sta, već bih želeo da se bavim prvim delom njegove vrlo često kao meta trafikanata. Oni koji uspeju da
rečenice – kako nekim ljudima gradovi više pripada- dobiju potrebne dozvole u većini slučajeva ostaju
ju nego drugima. prikovani za najmanje plaćene poslove koje lokalna
Gradove lako identifikujemo sa velikim poslov- populacija neće. Ako sa japija u odelima koji ulaze
nim zgradama i ljudima koji u njima rade, važnim u solitere skrenemo pogled na piljare koji ulaze u
kulturnim ustanovama i zvaničnom kulturom koja svoje radnjice ili čistače koji se voze kamionima za
se u njima proizvodi ili stambenim zgradama i lju- skupljanje smeća, videćemo drugačija lica.
dima koji ih naseljavaju. Međutim, postoji i druga Debate o imigraciji u Evropi opterećene su
strana: imigranti, skvoteri, karton naselja. nasleđem (neuspešne?) multikulturne politike. Ve-
lika Britanija, Nemačka ili Francuska kao zemlje sa
(globalni) nomadi ili starosedeoci? ogromnim brojem imigranata svakodnevno se su-
sreću sa problemima balansiranjem između multi-
Pomenuta rečenica koju je čuvar reda i mira kulturalizma (davanja prava grupama) i liberalizma
izgovorio implicirala je „starosedeoce“ Beograda (davanja prava pojedincima). Rešenje svakako nije
nasuprot pridošlicama – među kojima je i nasilnik lako naći, ali mislim da treba biti skeptičan prema
koji je rušio Beograd. Rekao bih da je to uobičajen oba ova projekta: multikulturalizmu zato što su-
način mišljenja o gradovima, prema kome „izvorni“ štinski proizvodi „kulture“ kao zatvorene nepro-
stanovnici bolje razumeju suštinu grada bolje od menljive grupacije ljudi, liberalizmu zato što je isto-
onih koji u njega dolaze „sa strane“ – bilo sa sela ili rijski ograničen na poimanje individue (subjekta)
iz inostranstva. Takav stav implicira kultur-rasizam svojstveno zapadnoevropskoj tradiciji.
(a ponekad i pravi rasizam) eksploatišući esencija-
lističku ideju o kulturi gradova koju mogu razumeti sticaoci ili vlasnici?
samo oni u njemu rođeni i odrasli.
Nasuprot popularnom razumevanju migracija Jedna od osnova liberalizma je i koncept pri-
i migranata – koje može, ali ne mora, imati uticaja vatnog vlasništva. Međutim, vlasnici ne praktikuju
na njihove živote – zvanična politika regulisanja uvek svoja vlasnička prava što ostavlja prostor za
migracija sasvim sigurno ima efekta na njih. Ona skvoting (squatting) – nedozvoljeno zauzimanje i
je u najvećem broju slučajeva zapravo politika kri- korišćenje tuđe imovine. Ako umesto nacionalnih
minalizacije te pojave. Propisi se donose sa ciljem teatara ili opera pokušamo da nađemo umetnost

na alternativnim lokacijama, možemo videti krea- burga, da zauzmu zgradu i ne daju gradskim vlasti-
tivnu energiju koja buja na najneočekivanijim me- ma da je sruše.
stima. Od ulične umetnosti (o kojoj je bilo reči u Prema jednoj proceni UN, do 2030. polovina
prethodnom broju Škripa) do umetničkih kolektiva svetske populacije će živeti u slamovima. I danas,
koji skvotuju napuštene objekte za svoje potrebe. ogromni procenat stanovništva nekih gradova živi
Zanimljiv je slučaj Hamburga u kome je nekih u ovakvim naseljima, naročito u zemljama „trećeg
200 umetnika zauzelo zgrade boreći se protiv na- sveta“. Kao krajnje nezaštićeni i siromašni, oni vrlo
mere gradskih vlasti da džentrifikuju1 jedan deo lako postaju meta gradskih vlasti i investitora koji
grada. Paradoksalno je da je namera gradskih vlasti žele da džentrifikuju delove grada u kojima te po-
bila upravo da džentrifikacijom u grad privuku „kre- pulacije naseljavaju. U Beogradu je primer naselja
ativnu klasu“ – projekat se zvao „Hamburg, grad Belvil bio aktuelan za vreme Univerzijade 2009, ali i
talenta“. Za razliku od recimo Berlina u kome su vla- širom sveta se dešavaju slične stvari – npr. u Delhiju
sti rasterale poslednje (zvanične) skvotere 2009. za Komonveltske igre 2010. godine.
godine, u Hamburgu je usvojena strategija dogo- U nekim slučajevima se dešava da pri iseljenju
vora sa skvoterima tako da su na kraju gradske ljudi iz slamova dobiju obeštećenje u vidu neke
vlasti otkupile zemlju od investitora koji je želeo da druge lokacije, često na samoj periferiji grada što
gradi u tom delu grada. Tako ovaj deo grada danas u praksi podrazumeva smanjene prilike za posao
predstavlja jednu jako živahnu zajednicu umetnika i zbog dugog i skupog putovanja do centra grada gde
neumetnika koji stvaraju i prave ozbiljne planove o su izvori zaposlenja za njih. Zbog svega toga su na
revitalizaciji tog dela grada. nekim mestima nastali jako organizovani politički
pokreti koji se bore za prava onih koji žive u slamo-
stanovnici karton naselja ili graditelji vima. Dobar primer su crvenokošuljaši, Abalali ba-
konzumerističkih Meka? semdžondolo (Abahlali baseMjondolo, u prevodu:
oni koji žive u straćarama) u Južnoafričkoj republici.
Naravno, postoje i drugi, anonimniji, primeri AbM je najveća organizacija te vrste u Južnoj Africi,
skvotinga, kako uspešnog tako i bezuspešnog. Os- a suština njihovog zalaganja je zahtev da društvena
novna ideja skvotinga je zaposedanje i korišćenje vrednost urbanog zemljišta treba da bude važnija
prostora koji se inače ne koristi. Ono što ide na ruku od komercijalne vrednosti. Na početku se zalaganje
dugogodišnjim skvoterima su pravne regulative, ovog pokreta baziralo na protivljenju rušenju kar-
tačnije institucija održaja. Naime, ako državina – ton naselja, ali ubrzo je borba za poboljšanje uslova
faktička vlast subjekta nad nečim što nije njegova života u ovim naseljima postala mnogo uopšteni-
svojina, a koja šteti vlasniku – traje određeni dug ja. Oni ne učestvuju u političkom životu JAR – bilo
period, on svoj status može legalisati kao svojinu. kroz političke partije, bilo kroz NVO – i umesto toga
Zato vlasnici pribegavaju izbacivanju onih koji žive pokušavaju da stvore „življeni komunizam“, kroz iz-
na njihovom posedu. Ali čak i kad se to ne desi, jako gradnju direktne demokratije na mestima gde ljudi
je teško u praksi dokazati da državina traje potreb- žive i rade.
ni vremenski period.
Formalno, jednim od oblika skvotinga može promišljanje ili slogani?
se smatrati i život u kartonskim naseljima (slamo-
vima), s obzirom da oni koji u njima žive nemaju Pripadnici AbM-a koriste slogan „pravo na
dozvolu za to. Međutim, postoje bitne razlike koje grad“, kao i skvoteri iz Hamburga, ali i mnogi drugi
odvajaju one koji žive u straćarama od sekundarnih koji se angažuju u borbi za aktivno učešće u obli-
sirovina od onih koji mogu, poput stanovnika Ham- kovanju gradova. Iako se danas jako često koristi u
aktivističkim kontekstima, ovaj je pojam nastao u
1 Džentrifikacija je proces renoviranja delova grada koji akademskom kontekstu. Naime, to je pojam fran-
su u lošem stanju, a koji je praćen naseljavanjem srednje
ili više klase i obično raseljavanjem siromašnijih stanov- cuskog teoretičara urbanosti Anrija Lefevra (Henry
nika (osim u slučajevima kad su objekti koji se ruše već Lefebvre). Glavna Lefevrova ideja je da se prostor
napušteni). društveno proizvodi na složen način jer je zasnovan

na vrednostima i društveno proizvedenim značenji- revolucionarnog naboja – da nađemo svoje mesto u
ma. Kao takav, prostor utiče na prostorne prakse borbi za to pravo.
i percepcije – oblikuje delanje i mišljenje. Upravo
zato, društvena proizvodnja prostora služi repro-
dukciji društva, a posledično i kapitalizma. Njegov Ognjen Kojanić
koncept razvija najpoznatiji geograf današnjice, Rođen 22. maja 1990. Završio Osnovnu školu „Sve-
Dejvid Harvi. On tvrdi da je usvajanje „prava na tozar Marković“ u Lapovu i Prvu kragujevačku
grad“ kao slogana, ali i političkog ideala važno jer se gimnaziju. Polaznik (2008-2009) i student sarad-
usredsređuje na pitanje ko upravlja vezom između nik (2011) seminara sociokulturne antropologije
urbanizacije i proizvodnje viška vrednosti i upotre- Istraživačke stanice Petnica. Student na Odeljenju
be. Prema njegovom mišljenju, pravo na grad je više za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulte-
od individualne slobode pristupa urbanim resursi- ta Univerziteta u Beogradu, trenutno na razmeni
ma – to je (kolektivno) pravo da se sami menjamo na Univesity of Georgia u Sjedinjenim Američkim
kroz transformisanje gradova. Neki teoretičari Državama. Zainteresovan za antropologiju (naro-
smatraju da je u ovakvoj upotrebi Lefevrov koncept čito oblasti ekonomske i urbane antropologije, i
trivijalizovan time što se, kako bi to za neke druge studije migracija), sociologiju, teoriju književnosti,
fenomene rekao Žižek, zalaže za kapitalizam sa filozofiju i politiku (naročito socijaldemokratiju i
ljudskim licem umesto autentičnog revolucionar- feministički pokret). Aktivističko iskustvo stekao
nog naboja koji ovaj pojam ima kod Lefevra. Zato kao član učeničke grupe Sopče Prve kragujevačke
mislim da treba temeljno da promislimo ko ima pra- gimnazije, pokreta Moja inicijativa Inicijative mla-
vo na gradove i – vodeći računa da ne romantizuje- dih za ljudska prava i Omladinskog odbora za obra-
mo pojave poput karton naselja kao nosioce novog zovanje. Član redakcije časopisa Škrip.

Astrea Pejović, Jovana Papović
građanska svest i nestajanje
javnih prostora u beogradu
Transformacija Beograda, tranzicione istočnoe- ne promenivši ni jednom adresu osim iz Zmaj Jo-
vropske prestonice, ne dešava se mnogo van klišea vine u Knjeginje Ljubice, pak ostavši u istom stanu
transformacija ostalih prestonica koje u regionu (a i opterećenom nekontrolisanom bukom lokala iz
šire) posrću pod teretom neoliberalnog diktata nad Strahinjića Bana koja nikako ne ostaje u prostornim
javnim prostorima. U duhu retorike ekonomičnosti okvirima ograđene letnje bašte. Koketiranje sa na-
i težnje ka novodefinisanju nacionalnog identiteta cionalnim identitetom građani su najskorije posve-
vođenog ostvarivanjem ideja neoliberalizma, sve- dočili i šetnjom kroz novootvoreni Tašmajdanski
doci smo ubrzane i po mišljenju javnosti uglavnom park susrevši se sa spomenikom Gajdaru Alijevu,
netransparentne promene urbanističkog plana post-sovjetskom autoritarnom predsedniku i Mi-
Beograda. Tako, uglavnom kroz medije, do građa- loradu Paviću, piscu srpskog bestselera Hazarski
na dolaze vesti o aferama poput onih najvećih o rečnik, koji je, kako ovom knjigom tako i svojim
izgradnji tržnog centra Ušće, problematike oko javnim delovanjem otvoreno agitovao za ideju vele-
uknjiženja zemljišta privatizovane Luke Beograd, srpstva i politiku Slobodana Miloševića. Bežeći od
rašumljavanja Zvezdarske šume, seče platana u komunizma teži se alternativnijoj „urbanijoj“ proš-
Bulevaru (Revolucije) Kralja Aleksandra, a sve u losti, pa se tako platou ispred Doma Omladine, koji
svrsi sticanja privatnog kapitala na evidentnu štetu pre svega kao kulturna institucija kuburi sa identi-
javnih budžeta i teret građana. Sa druge strane, ono tetom, dodeljuje ime Plato Milana Mladenovića, još
što građani kroz dnevne prakse iskušavaju, za šta dublje reprodukujući zbunjenost i neinformisanost
im nisu potrebne medijske analize, je ugrožavanje građana.
javnog (i privatnog) prostora bujanjem letnjih ba- Ovakva posledica divlje neoliberalne tranzicije
šta ugostiteljskih lokala i mogućnošću privatizacije je uočljiva u celom regionu i ogleda se u veštačko
javnog parking prostora. kreiranim potrebama čije se zadovoljenje može
Lukrativni aspekt, na žalost, nije jedini problem ostvariti samo kroz korišćenje potencijala novona-
koji se tiče ubrzane promene topografije glavnog stalih hibridnih prostora koji se lažno predstavljaju
grada. U potrazi za nacionalnim identitetom u po- kao ostvarena utopija javnog prostora. Ovaj trend
lju tranzicije gde se na relaciji označitelj-označeni obezbeđuje uslove razvoja tržišnog kapitalizma
stvaraju novi sistemi znakova, u glavnom gradu se ugrožavajući dosadašnje pravo na korišćenje jav-
vrše stihijske ideološke intervencije ogledane pre- nog prostora, što je u pojedinačnim akcijama u
vashodno u beskrajnoj promeni imena ulica u koji- regionu pokrenulo građane na samoorganizaciju i
ma Dušan Petrović Šane postaje Semjuel Beket, a individualnu borbu. Tako će na primer veoma dobro
Đuro Salaj Desanka Maksimović izazivajući bes kod oragnizovana građanska inicijativa Pravo na grad u
taksista, poštara i stanara koji treba da se saživlja- Zagrebu, uspeti da probudi kolektivnu svest po pi-
vaju sa svojim preseljenjem poput onog prinudnog tanju privatizacije i hibridizacije. Ova akcija je poče-
iz SFRJ u SRJ, zatim u SCG da bi najzad stigli u RS la borbom protiv izgradnje šoping mola Cvjetni na

Cvjetnom trgu u središtu glavnog grada Hrvatske i nu aferu koja je propratila građenje šoping centra
prizvala je značajnu medijsku i građansku pažnju u Ušće na teritoriji koja je investitoru poklonjena od
borbi protiv izgradnje privatnog parkinga u Varšav- strane uprave grada, koja je, tek pošto je objekat
skoj ulici. nikao, izašla u javnost kroz emisiju Insajder.
Situacija je veoma slična i u Makedoniji, kada Osnovno pitanje koje prati privatizaciju, poli-
je reč o reakciji prema novom urbanističkom planu tizaciju i ideologizaciju javnog prostora se dakle
Skoplje 2014 kome se građani suprotstavljaju na ra- prvenstveno tiče odsustva obaveštenosti građa-
zne arti/aktivističke načine: Hor „Raspeani Skopja- na o njihovim građanskim pravima obezbeđenim
ni“, angažovanim pesmama izrečenim u javnom ustavom, kao i svesti da je javno dobro obezbeđeno
prostoru, obnavlja prekinutu vezu između građana i pojedinačnom akcijom građana kao individua. Za-
njihovog grada, dok organizacija studenata arhitek- što pored očiglednog nepoštovanja njihovih prava
ture raznim perfromativnim intervencijama skreće i poseda, građani Beograda pa i cele Srbije ostaju
pažnju građanima na urbanističko skrnavljenje cen- inertni?
tra grada. Koncepti javnog dobra i javnog prostora su di-
Kada je reč o Srbiji, osim veoma značajne akcije rektno vezani za društvene vrednosti koje je sa so-
Borba za peti park koja je jedna od retkih inicija- bom donela liberalna demokratija: ravnopravnost,
tiva koja je uspela da se izbori za prava građana, jednakost kao i bezbednost građana. U socijalistič-
odnosno, očuvanje zelene površine koja je javno koj Jugoslaviji javni prostor je bio definisan od stra-
dobro, primeri aktivizma se uglavnom odvijaju na ne jednog aktera: države, gde je javno dobro bilo
mikroplanu i pokreću samo građane koji su direk- izjednačeno sa javnom akcijom. Država kao jedan
tno povezani sa oduzimanjem i/ili ugrožavanjem kompaktni, jednoglasni blok je bila i jedini protago-
javnog prostora. Borbe koje ističu da je javni pro- nista javnog prostora. Kroz svoje institucije ona je
stor kolektivno dobro i koje bi pokrenule značajniju upravljala politikama prostornog razvoja i bila jedi-
količinu građana su retke. Podsetimo se afere koja ni akter raspolaganja. Javni prostor se u tom duhu,
je propratila izgradnju megamarketa Vero u ulici dakle, poistovećuje sa objektima koji su u vlasniš-
Vojvode Stepe na Voždovcu. Usled veoma sum- tvu države i koji su građanima dostupni dok poštuju
njive transakcije, parcela je dospela u vlasništvo vladajuću ideologiju i ne dovode u pitanje politički
zadruge Prostor koja umesto da uredi zelene po- aparat. U okviru takvog poretka, građanska prava
vršine po dogovoru i obezbedi parking mesta za su ograničena na javno dobro koje je zapravo držav-
stanovnike tri solitera koja se nalaze na parceli, no dobro i u takvoj atmosferi se svako odstupanje
prodala je svoje dobro investitoru Veropulosu. Dok od javnog, kakvo je propisano državnim ustroj-
su građani, stanovnici tri solitera, koji su protesto- stvom, moglo tumačiti kao ideološki nepodobno i
vali protiv izgradnje privatnog objekta na javnom bivalo sankcionisano.
prostoru obustavljali saobraćaj, građani, stanov- Devedesetih godina dvadesetog veka, ulica,
nici okolnih zgrada, su se nadležnima bunili zbog odnosno javni prostor, radikalno menja funkciju i po
ometanja javnog reda i mira. Borbe se retko po- prvi put se ostvaruje kao prostor borbe za ljudska
kreću ali i retko dobijaju, rešenja koja se iznuđuju prava i javni govor građana. Jedino u ovom periodu
su češće kompromisi koji prvenstveno štite prava su građani koristili ulicu za isticanje svojih ideja i
investitora i vlasnika kapitala. Već pomenuta seča zahteva naspram državne politike jer socijalizam
drvoreda platana je pokrenula bunu jedva dovoljnu i liberalna demokratija na isti način, iako različitim
da izazove nekoliko medijskih članaka, ali ne i da političko-ideološkim sredstvima, uklanjaju javni
obustavi seču. govor iz javnog prostora. Neoliberalni poredak koji
Usled odsustva svesti ali i neinformisanosti je surovo zamenio socijalizam početkom dvadeset-
građana, netransparentni procesi privatizacije jav- prvog veka je dodatno anulirao građansku svest,
nog prostora, kao i zakonski postupci koji ih prate pružajući iluziju slobode kroz otvaranje hibridnih
se obelodanjuju tek kroz „podizanje medijske pra- prostora u kojima je sloboda govora, kretanja i de-
šine“ i na taj način se pretvaraju u skandale koji su lanja građana zapravo veoma strogo nadgledana i
sami sebi svrha. Valja podsetiti još jednom na buj- ograničena.

Pored ovoga, razlog za nerazumevanje javnog na ulicama Zagreba i Skoplja, dok „zamazuje“ oči
prostora, kao polja koje u službi građana izlazi u spektaklima na gradskim trgovima povodom tri-
susret njihovim potrebama, može se pronaći i u ne- jumfa sportista poričući sopstvenu politiku zaštite
konzistentnoj savremenoj kulturnoj politici države i građana od blokiranja ulica.
glavnog grada. U socijalističkom ustrojstvu kultur- Paralelno sa mirnim protestima radnika drugi
na politika uglavnom nije otvarala prostor niti ohra- vid protestvovanja u Beogradu dešava se kroz van-
brivala site-specific kulturno delovanje. Međutim, dalizam, nasilje i uništavanje javnog prostora i grad-
sa promenom nacionalne politike, kulturna politika ske imovine. Pitanje je da li se zabrane u predlogu
ostaje u visokom stepenu ostvarivanja svoje de- novog Zakona o štrajku tiču isključivo mirnih prote-
latnosti kroz institucije (pozorišta, kulturni centri, stanata koji utiču na grad obustavljajući saobraćaj,
galerije, muzeji) te se izlazak kulture na ulice svodi ili se može implicirati i na vandalsko ponašanje na
na izuzetak. Osim Beogradskog letnjeg festivala koje ne može da utiče ni policija svojim represiv-
BELEF retke su inicijative upošljavanja javnih grad- nim sredstvima. Ili pak, državi i medijima upravo
skih prostora kao poligona za kulturnu delatnost, odgovaraju ovakvi događaji koji prouzrokuju uni-
ne računajući pri tome sve češće koncerte na beo- štavanja, zarad usađivanja straha u svest građana
gradskoj tvrđavi Kalemegdan koji su prevashodno i odlaganje procesa osvešćivanja da javni gradski
privatna praksa. prostor pripada svima i može služiti za drugu vrstu
U ovakvoj kulturnoj politici grada, građanima sadržaja osim nasilne političke borbe.
se jasno šalje poruka da njihove potrebe za ople- Ovakva političko-medijska praksa obezbeđuje
menjivanjem svakodnevnice nemaju mnogo šta održavanje stanja nesvesti o mogućnosti korišće-
da traže u javnim prostorima. Težnja gradske (i nja javnog prostora kao javnog dobra i pospešuje
državne) politike da se identitet javnog prostora dalju reprodukciju kapitalizma ogledanu u privati-
abolira kao mesto javnog govora očitava se i u na- zaciji i otimanju onoga što građanima pripada.
crtu novog Zakona o štrajku koji ukida mogućnost
na protestvovanje u javnim prostorima. Gradona-
čelnik Dragan Đilas je u emisiji Utisak nedelje 26. Astrea Pejović, rođena 1984. u Beogradu, završi-
06. 2011. godine izjavio da je blokiranje ulica ono la je pozorišnu produkciju na Fakultetu dramskih
protiv čega se on svim silama bori. Sa druge stra- umetnosti u Beogradu. Trenutno pohađa master iz
ne, gradska vlast nema problem sa zatvaranjem i teorije kulture i studije roda na Fakultetu političkih
onesposobljavanjem ulica pri organizovanju doče- nauka u Beogradu.
ka Novaka Đokovića posle osvajanja Grand Slem
turnira Wimbledon. Predlogom novog zakona o Jovana Papović, rođena 1985. u Parizu, završila
štrajku očigledna je demonstracija moći gradske teatrologiju na Novoj Sorboni u Parizu i pozorišnu
vlasti koja pokušava da izoluje građane od socijalne i radio režiju na Fakultetu dramskih umetnosti u
borbe sakrivajući na taj način vrtlog problema koji Beogradu. Trenutno pohađa master iz teorije kul-
se okreće i sakuplja oko sve nezadovoljnijih radnika ture i studije roda na Fakultetu političkih nauka u
pod pretnjom eskalacije kakva se trenutno dešava Beogradu.

Marko Rakić
ulica kao parateatar
Prošlo je gotovo 11 godina od velikih petooktobar- bivše Jugoslavije tiho beznađe ponovo postalo do-
skih promena, kada je Srbija iskoračila iz perioda minantna emocija.
Miloševića u jedno višestranačko društveno okru- Uprkos svemu, postoji jedna tačka u kojoj kod
ženje. Brzinska relokacija društvene moći stvorila naših ljudi spontano proradi mehanizam preživlja-
je opšti metež u kojem su mnogi pomislili kako se vanja, kada se trgne iz letargije, kada se probudimo
dogodila prava pravcata revolucija. Sa druge stra- sa nadom da je drugačiji i kvalitetniji život moguć.
ne, oni oprezniji su taj istorijski događaj ipak videli To su retki momenti u kojima ustajemo, skidamo
samo kao još jednu „promenu“. Opreznost je prav- svoja građanska prava sa prašnjavih polica i izlazi-
dana istorijskom činjenicom da veliki društveni si- mo na ulice. Međutim, postavlja se pitanje koliko mi
stemi ne nastaju iznenada, niti se društva menjaju tada zaista želimo promene? Prisetimo se za trenu-
preko noći. Uzmemo li u obzir da se danas, jedana- tak uspeha i propasti studentskih demonstracija iz
est godina posle, u samom vrhu Vlade Srbije nala- ‘68, pa niza anti-ratnih i anti-režimskih protesta iz
ze najbliži Miloševićevi saradnici iz devedesetih, devedesetih, sve do petooktobarskih promena čiji
uviđamo koliko je i sam pojam „promene“ pomalo neuspeh potvrđuju aktuelni pokazatelji korupcije i
neadekvatan. To nas dovodi do zaključka da živimo siromaštva. Svi ovi istorijski događaji bili su poku-
u sistemu koji nije obavio suštinski raskid sa nasle- šaji da se kroz urbani spektakl i javnu manifestaciju
đem prošlosti. gradskog nemira načini promena, demaskira režim-
Tvrdnja jednog jugoslovenskog psihoterapeu- ska ideologija i spreči sunovrat u ratno razaranje.
ta da „ljudi koje se žale, ponekad ne rade to da bi Zbog čega se onda nije stiglo do željene promene?
nešto promenili, nego da bi dobili priznanje“, otva- Ne postoji konačan odgovor na ovo pitanje. Ipak,
ra nam vrata problema. Psihoterapeutska praksa možemo rasvetliti ovaj problem ukoliko prihvatimo
pokazuje da veliki broj klijenata dolazi sa proble- ideju javnog protesta kao jednog modaliteta urba-
mom, ali ne i sa namerom da taj problem reši. Veći- nog teatra.
na se zadovoljava samo time da olakša svoju dušu, Uspeh i propast „studentskih protesta“ iz 1996.
da se izventilira, plati seansu i vrati se kući svojim i 1997. ispisao je nove stranice u pozorišnoj umet-
problemima do sledećeg nagomilavanja. Iako je nosti. Bila je to najmasovnija akcija građana deve-
formalno-pravna restrukturacija bivših socijali- desetih, usmerena protiv režimskih struktura koje
stičkih društava stvorila prostor za vaninstitucio- su do tada zemlju uvele u izolaciju nezapamćenih
nalne aktivnosti, ipak je jedan bitan deo izostao, a srazmera. Oni koji su bili prisutni, sa zadovoljstvom
to je oslobađanje kolektivne svesti od starih praksi se prisećaju Beograda koji je oživeo i postao po-
i načina razmišljanja. Nemogućnost tranzicionog kretni praznik – šetajući parateatar u kojem je ulica
procesa da stvori intelektualnu klimu neophodnu postala produžetak pozorišta. Grad se pretvorio u
za slobodno izjašnjavanje građana, dovela je do bučnu scenu propraćenu inovativnom scenografi-
izumiranja kulture prigovora. Zato je na teritoriji jom. Na ulicama su bili svi. Dolazili su čak i roditelji

sa decom, tvrdeći da deca uživaju u celokupnom čina, gubimo granicu koja razdvaja iluziju od stvar-
hepeningu. Bio je to znak da je krvava revolucija nosti. Drugim rečima, idejom parateatra prenosimo
ustupila mesto karnevalu, ironičnoj i grotesknoj sli- estetske kategorije na domen stvarnosti – a to je
ci preokretanja sveta. Mogla se videti sunđerasta veoma opasno tle. Pojedini pozorišni teoretičari
figura Miloševića u zatvorskoj uniformi, ili kao Pino- su čak prihvatili ideju da razlika između teatra i ži-
kija sa nosem od naduvanog kondoma. Manifesta- vota ne postoji, odakle sledi da je pozorište samo
cija je bila propraćena serijom umetničkih perfor- konvencija, koja da bi bila prihvaćena kao pozorište
mansa - stjuardesa u gradskom autobusu koja služi mora da bude predstavljena kao pozorište.
pića zbunjenim građanima, „traženje“ rektora po zo- Istraživači kao što su Erving Goffman, Victor
ološkom vrtu, dekoracija zgrade suda kondomima Turner i Clifford Geertz, uneli su veliku dilemu u po-
(simbol zaštite) itd. Čak je i režim osetio potrebu da zorište i društvene nauke, kada su počeli da inter-
doprinese performansu. Članovi vladajućih partija pretiraju ljudsko ponašanje kroz perspektivu dra-
su u organizovanim akcijama prali deterdžentom me. Njihovom zaslugom danas znamo da pojedini
prostore na kojima je održavan miting. Uklanjali su modaliteti našeg društvenog života postaju daleko
farbu i smeće, emitujući simboličnu poruku o snazi jasniji ako se posmatraju kroz mehanizam „igranja
volje nad kolektivnim pamćenjem (brisanje) ali i li- uloga“, po unapred poznatim scenarijima. Upravo
cemernu tvrdnju da su oni konstruktivne, a ne ruši- zbog toga su Miloševićevi državni mediji u svojoj
lačke snage. ostrašćenosti slučajno izneli tačnu ocenu kada su,
Ipak, jedna hrabra umetnička intervencija uz- u nastojanju da diskredituju proteste, uporno navo-
digla je ovaj spektakl na nivo drame, u kojoj su se dili da se oni odigravaju „po uhodanom scenariju“.
demonstranti suočili sa policijom držeći u rukama Veliki broj teoretičara levice se slaže u oceni
ogledala. Policajci su mogli da vide demonstran- da su ulične demonstracije stvar prošlosti. Bru-
te ispred sebe, ali i svoj odraz. Videli su policiju i talan obračun sa državom posmatra se kao stara
građane kao objekitvne aktere u jednoj istorijskoj paradigma koja poslednjih 30 godina nije uspela
drami okruženoj urbanom scenografijom. Iznoše- da nanese ozbiljniju štetu liberalno-demokratskom
nje ogledala na ulice objektiviziralo je spektakl i društvenom uređenju. Simon Critchley opisuje ovu
pokazalo da čak i smrtno ozbiljne stvari kao što je situaciju na sledeći način „Istoriju su uglavnom pisa-
građanska pobuna mogu biti deo pozorišta koje se li ljudi sa oružjem i batinama. Zbog toga ne možemo
prostire van zdanja koja smo mu namenili – parate- očekivati da ih pobedimo sa podrugljivom satirom
atar. Ovaj hodajući teatar odabrao je ključne urbane i perjem. Opet, istorija ultra-levičarskog aktivnog
ambijente savremenog megapolisa i time je postao nihilizma jasno pokazuje da onog momenta kada u
život, predstava koju zovemo „život“. Granica izme- ruke uzmemo oružje i batine – gubimo bitku.“ Rizi-
đu iluzije i stvarnosti, nestala je bar na tren. kujemo da postanemo predvidljiva sezonska poja-
Studenti su svoju šetnju otpočinjali iza velikog va, nejasno definisani i nejasno usmereni građanski
transparenta na kojem je pisalo „Beograd je svet“, nemiri, na čiju bezopasnost država može da računa.
čime je na diskretan način parafraziran čuveni Šek- Predstave sa unapred poznatim početkom i krajem.
spirov stih „Ceo svet je pozornica“. Erving Goffman, Pomenuti studentski protesti 96/97, nažalost,
čuveni antropolog i utemeljitelj dramaturškog pri- nisu doveli do očekivanog prevrata. Miloševićev re-
stupa u društvenim naukama je 1959. rekao „Ceo žim ne samo da se oporavio od građanskih nemira,
svet nije pozornica, naravno, ali je teško odrediti nego je smogao snage da dve godine posle povede
trenutke kada to nije“. Goffmanova studija ljudskog Srbiju u rat čije su posledice i dalje vidljive. Pobuna
ponašanja pokazala je koliko se u svakodnevnom se zaustavila na pola puta, na jednom katarzičnom
životu oslanjamo na sposobnost da glumimo, igra- društvenom fenomenu. Bio je to način da se kolek-
mo, učimo i menjamo uloge. Ova teorija je ohrabrila tivna svest oslobodi straha i nihilizma devedesetih,
upotrebu pozorišne metafore radi tumačenja ljud- spektakl bez opipljivih političkih posledica. Građani
skog ponašanja. Tu, svakako, počiva velika sloboda koji su odgajani na vojnim paradama Jugoslovenske
ali i opasnost, jer proširenjem ideje teatra izvan narodne armije, sada su dobili priliku da izliju sav
njegovog opšteprihvaćenog okvira umetničkog akumulirani bes u čemu su pokazali visok stepen

parateatarske kulture. Najbitniji uticaj ogledao se Marko Rakić je sociolog, autor i istraživač iz Novog
u kratkoročnom buđenju svesti da je stvaranje sop- Sada. U periodu od 2003. piše na temu sociologije
stvene istorije moguće. To je bio eksperiment koji klasične muzike, savremene ishrane, savremenog
je pokazao da je parateatar stalni pratilac političke pojma novca, urbane kulture i sl. Sa organizacijom
artikulacije masa, ali i da žeđ za spektaklom nije „Kulturanova“ iz Novog Sada, od 2005. radi na akci-
dovoljna ukoliko želimo da unesemo strukturalne jama promovisanja važnosti javnih prostora za ra-
promene u naše okruženje. zvoj omladinske kulturne delatnosti u Srbiji.

Selena Savić
dizajn kontrolisanih prostora
Ovaj tekst će pokušati da rasvetli prirodu kontrole Ono što John Parkinson naziva „elitističkom
u javnom prostoru i pokaže kako su određene prak- demokratijom“ u eseju „Demokratija, Arhitektura i
se kontrole postale „meke“. Javni Prostor (Democracy, Architecture and Public
U najprostijem obliku, arhitektura se može Space)“, posledica je činjenice da „demos“ jedno-
posmatrati kao način kodiranja (javnog) prostora. stavno ne može da stane u današnju agoru.2 Pored
Arhitektura određuje mogućnost cirkulisanja kroz participativne i elitističke demokratije, Parkinson
prostor, ograničavajući nas zidovima i otvorima. identifikuje i treću vrstu - pluralističku demokratiju
Osnovni nivo kontrole u javnom prostoru je utvrđen koja ide korak dalje u uključivanju prostornih struk-
rasporedom ovih elemenata. Strukture nadgle- tura, hijerarhije i transparentnosti u reprezentacije
danja i nadzora pokazale su značajan nedostatak političkih struktura. Drugi oblici uključivanja mogu
stručnosti u identifikaciji i prevenciji „virusnih“ ak- biti nuđenje fizičkog prostora građanima, u kome
tivnosti. Bez obzira na ove nedostatke, pomenute oni mogu da izraze simboličku dominaciju nad svo-
strukture se i dalje usavršavaju u različitim siste- jim predstavnicima, kao što je Foster uradio sa sta-
mima biometričke identifikacije i istraživanjima o klenom kupolom iznad Nemačkog Parlamenta.
korisnosti nadziranja javnog prostora. Vlast danas koristi javni prostor istovremeno
kao aparat za osluškivanje javnog mnjenja i kao „da-
Demokratski dizajn reda ljinski upravljač“ kojim uspostavlja red u elementi-
ma društva.
Arhitektura često pokušava da prevaziđe ogra- Nije teško nametnuti neka pravila ponašanja
ničenja koja su joj nametnuta političkim i ekonom- u javnom prostoru upotrebom sitnih dizajnerskih
skim interesima, jednostavno ih ignorišući. Proces trikova - neudobnim ili hladnim klupama sprečiti
dizajna javnog prostora je uvek lekcija o demokra- dugo zadržavanje, udaljenim sedištima sprečiti
tiji i uključenju javnosti. Ovo može biti odlučeno na okupljanja, prejakim osvetljenjem ili klizavim po-
različitim nivoima. pločanjem uticati na što kraći boravak u prosto-
„U participativnom modelu demokratije, kako ru... Koreni ove discipline dizajniranja kontrolisa-
moderna tako i stara demokratija zasnovana je nih prostora (kontrolisanih u smislu organizacije
na razgovoru licem u lice. Ubeđivanje i raspravlja- prostora koja treba da omogući nadziranje) mogu
nje zahteva neku vrstu ‘agore’ na kojoj bismo se se naći u planovima za reformaciju Pariza koje je
sastajali.“1 izradio Haussmann 1860ih.3 Njegova glavna briga
2 ibid.
1 John Parkinson, “Democracy, Architecture and Public 3 Juna 1852. Napoleon III je unajmio Georges-Eugene
Space”, University of York, postovano u januaru 2006, na Haussmann-a da modernizuje Pariz, naročito njegovu in-
http://www.claimingpublicspace.net/modules.php?name frastrukturu. On se posvetio poboljšanju bezbednosti na
=News&file=article&sid=77 ulici, higijenskim uslovima, bolnicama i stambenim uslovi-

pri regulaciji saobraćajne infrastrukture bila je da dešavanja, a bilo je čak i pokušaja da se upotreblja-
omogući laku cirkulaciju bataljona i jedinica arti- va prepoznavanje lica u borbi protiv lanaca dečije
ljerije. On je „očistio“ prostor ulice u toj meri da ga pornografije.5
nije više bilo moguće „uprljati“ - zahvaljujući njego- Za sada prilično retka upotreba sistema za pre-
vim dimenzijama. poznavanje lica na ulicama i u javnom prostoru, čini
slučaj grada Tampe, Florida zanimljivim. Policija je
Bekstvo iz javnog prostora instalirala na desetine kamera za prepoznavanje
lica, koje su koristile aplikaciju Face-IT. Postavila je
„Deklaracija nezavisnosti Sajberspejsa (Dec- i osoblje da prati kamere i 29. juna 2001. počeli su sa
laration of the Independence of Cyberspace)“4 se skeniranjem lica građana koji su prolazili Ybor City
može posmatrati kao tačka preokreta u percepciji krajem.6
„digitalne slobode“. John Perry Barlow se obraća Manje od mesec dana kasnije, sistem je stavljen
vladama Industrijskog sveta (koji će se uskoro zvati van funkcije pošto nikada nije ispravno identifiko-
Informatički) rečenicom „Niste dobrodošli među vao nijedno lice u databazi osumnjičenih, i pošto je
nama”, otvoreno pozivajući na nova sredstva za napravio mnoge lažne pozitivne nalaze, uključujući
komunikaciju, koja kasnije postaju sredstva za kon- mešanje likova koji su ljudskom oku jednostavno
trolu. Ovo je početna tačka za obaranje utopijskih prepoznatljivi kao slike muške ili ženske osobe.
ideja o slobodi u sajberspejsu i digitalizaciji kao Slabi rezultati su okončali i drugi pokušaj im-
strategiji za izbegavanje kontrole. plementacije sistema prepoznavanju lika, na Bo-
Nesavršenost kontrole u fizičkom prostoru po- stonskom međunarodnom aerodromu „Logan“. Sa
stala je sve očiglednija sa razvojem tehnologija pra- ovog aerodroma je poletela polovina terorista 11.
ćenja i prepoznavanja, i njihovom neuspehu u imple- septembra u avionima koji su udarili u Svetski trgo-
mentacijama. Predstavnici kompanija koje razvijaju vinski centar. Bostonski sistem 38 posto vremena
softver za prepoznavanje lika su optimistični zato nije uspeo da identifikuje poklapanja lika.
što imaju više od 80% (znači lažno optužuju „samo“
jednog u 500 putnika). U praksi, ovaj broj je i dalje Samo za uši tinejdžera: zujanje „Mosquito-a“
preveliki da bi obezbedio smislene rezultate.
Brzi razvoj nematerijalnih struktura (sistem si- Imajući na umu da čulo sluha slabi sa godina-
gnala) ima sličan efekat na ponašanje ljudi u javnom ma, zujanje visoke frekvencije je u upotrebi kako bi
prostoru kao fizičke zabrane i usmeravanje, gde je sprečilo tinejdžere da se okupljaju u javnom prosto-
arhitektura fizički odredilac prostora. Ove strukturu, kao i privatnim prostorima dostupnim javnosti
re su „izgrađene“ od uglova kamera za nadzor koje (tržni centri, ćoškovi ulica, dvorišta...).
pokrivaju delove prostora, od zvukova koji su usme- „Mosquito“ aparat je 2005. patentirao Howard
reni na određene grupe građana, wireless mreže i Stapleton. Aparat konstantno emituje zujanje na
drugu bežičnu tehnologiju... frekvenciji od 17,4 KHz i može se instalirati bilo gde
u spoljašnjem prostoru.7 Upotreba aparata podleže
Prepoznavanje lika: različitim regulacijama u zemljama EU i SAD, ali je
slučaj Tampa i Login International njegova upotreba uglavnom dozvoljena, ili nije za-
Sistemi za prepoznavanje lika, sve češće su 5 John Schwarz, “New Side to Face-Recognition Tech-
primenjivani u SAD, posle 11. septembra. U pozadini nology: Identifying Victims”, The New York Times magazi-
borbe protiv terorizma, video nadzor je instaliran ne, januar 2002, http://query.nytimes.com/gst/fullpage.
na aerodromima, mestima masovnih (sportskih) html?res=9801E7DF1538F936A25752C0A9649C8B63&
sec=&spon=&pagewanted=2
ma kao i prevencijom organizacije ustanaka i sprečavanju 6 Jay Stanley, Barry Steinhardt, “Drawing a blank: the
mogućnosti da se poremeti javni red. failure of facial recognition technology in Tampa”, mart -
4 John Perry Barlow, “A Declaration of the Independen- april 2002. http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/
ce of Cyberspace”, http://homes.eff.org/~barlow/Decla- is_2_62/ai_83794480/pg_2?tag=artBody;col1
ration-Final.html, 1996. 7 http://www.movingsoundtech.com/

branjena (osim u Belgiji, nekim gradovima Francu- dužice oka do prepoznavanja posmatranih subjeka-
ske, Kentu). Aparat je u širokoj primeni u Engleskoj ta, prema načinu na koji hodaju.
i Holandiji, uprkos pokušajima da se na nivou EU „To je kao kada bi Tony Blair zatražio punu sa-
njegova upotreba proglasi narušavanjem ljudskih radnju Ministarstva smešnog hoda.“10
prava. Aparat se na zahtev grupa građana ili privat- Već 1990, Gilles Deleuze je rekao da „čovek više
nu inicijativu instalira na mestima gde se skupljaju nije zatvoren, već čovek u dugovima“. Instrumenti
mladi. Na ovaj način, starija populacija ima moguć- kontrole su se menjali, fizička kontrola se pokazala
nost da uslovljava i kontroliše prisustvo pojedina- nemoćna da ostvari (dovoljno) uticaja na prostor.
ca u javnom prostoru, diskriminišući tinejdžere na „Tranzicija avangardnih praksi iz domena umet-
osnovu njihovog opsega sluha. nosti u digitalnu hipersferu nije ni u kom smislu slu-
U praksi, ovaj prag čujnosti nije univerzalno čajna, ona se javlja baš u trenutku kada se Internet
primenljiv, i zujanje nekada mogu da čuju i stariji. pretvara u masovni medij, u trenutku kada je Inter-
Istovremeno, „Mosquito“ zvuk je postao popularan net očišćen od svoje radikalne prošlosti, pripito-
ton za zvono telefona. Bilo da je to ideja tinejdžera mljen, regulisan i profesionalizovan“11
koji su odlučili da iskoriste nečujni potencijal zuja- Arhitektura se značajno promenila.
nja ili ideja dolazi od samih telefonskih kompanija, „Na prvi pogled virtuelna geografija razmene
ovo zvono se može skinuti sa: http://highring.com/ i informacija je zamenila lokalno kao indikator pro-
reklamira se kao dobar način da se telefon drži upa- stora i preuredila ‘prirodni’ tok vremena na površini
ljenim u učionici za vreme časa! zemlje.“ 12
Prisustvo ambijentalne inteligencije (Ambient
Pogled iz vazduha: prepoznavanje hoda Intelligence - AI) u urbanom okruženju otvara novo
polje za dizajn kontrole. Zgrade postaju „osetljive“
„Pazite se džihadisti, Veliki Satan će vas gledati na svetlost, toplotu, prisustvo ljudi (kretanje). I ur-
iz svemira, i prepoznati po načinu na koji hodate.“8 banizam se morao prilagoditi:
Najnoviji razvoj Adrian Stoica sistema za pre- „ ...zgrade su oslobođene konvencionalne line-
poznavanje hoda koristi snimke slikane odozgo. U arne tačke gledišta. One sve manje predstavljaju
nedostatku mogućnosti da se nečije lice prati obič- ikone nepokretnosti a sve više funkcionišu kao po-
nom kamerom za nadzor, senke daju dovoljno polja organizovane materijalizacije...“13
dataka o hodu da se izvuče pozitivna identifikacija.
Jet Propulsion Laboratory inženjer Stoica je na- Fizička nasuprot digitalne kontrole
pisao kod koji prepoznaje ljudske pokrete u video
snimcima iz vazduha i sa satelita, nudeći potencijal Korišćenje straha kao instrumenta kontrole u
prepoznavanja u uslovima gde druge biometrijske fizičkom prostoru, nateralo nas je da tražimo al-
karakteristike ne bi mogli da se uoče. ternativne baze i provodimo što manje vremena na
Ova ideja nastavlja gde je Darpin projekat „Pot- ulici. Digitalni svetovi nude ovu vrstu alternativnog
puna informatička svesnost (Total Information prisustva. Zanimljivo je u kojoj meri oni preslikavaju
Awareness)“9 stao. Oštro osuđivan zbog svog dis- izgled fizičkog sveta.
topijskog karaktera i mogućnosti greške, jedan od
trinaest delova ovog projekta bio je HumanID pro- 10 Hendrik Hertzberg, “Too Much Information”, objav-
gram - Identifikacija ljudi sa distance, čiji se fokus ljen u New Yorker-u, decembar 2002, http://www.newyor-
kretao od prepoznavanja lika, preko prepoznavanja ker.com/archive/2002/12/09/021209ta_talk_hertzberg
11 Eric Kluitenberg, “Smash the Surface / Break Open
8 Noah Shachtman, “JPL: Use Sats to Track Terrorists by the Box / Disrupt the Code”, http://www.cfront.org/cf-
Their Shadows”, septembar 2008, http://blog.wired.com/ 00book/en/eric-smashing-en.html, 2000.
defense/2008/09/jpl-use-sats-to.html 12 Mohamed Alaa Mandour, “FROM HARD ARCHITEC-
9 Program „US Information Awareness Office“, prei- TURE TO SOFT ARCHITECTURE: ARCHITECTURE FORM
menovan u „Terrorism Information Awareness“ program IN THE 21ST CENTURY”, decembar 2004, http://www.as-
u maju 2003. http://en.wikipedia.org/wiki/Information_ caad.org/conference/2004/pdfs/paper13.pdf
Awareness_Office 13 ibid.

„Ko bi se hteo kretati u takvom okruženju? je zajednički poduhvat firmi Gejl i Posko (Posco
Okruženju u kome ste neprestano upozoravani o Engineering & Construction) i predstavlja najveću
njegovoj nebezbednosti i nesigurnosti? Mobilne in- privatnu investiciju na svetu.
dustrije 3G i 4G rađaju osobu okruženu stanicama Novi Songdo nalazi se na veštačkom ostrvu
moći koje povezuju tačke koje bi trebalo da pod- oko 65km od Seula, na površini od oko 607 hektara.
staknu njenu angažovanost. Industrija bezbednosti Kada 2014. godine bude završen, planirano je da ima
podstiče upravo to isto, ali u njihovom slučaju, an- 65,000 stanovnika, a 300,000 ljudi će ovde raditi.
gažovanost dolazi od centara a ne od osobe. Za oba Kapaciteti grada podrazumevaju preko 4.5 miliona
sistem logika je ista: podsticanje distribucije ljudi i m2 poslovnog prostora (uključujući 65-spratnu kulu
njihovih podataka - u okruženje.” Trgovinskog Centra Severoistočne Azije koja se na-
Ispostavilo se da je zauvek slobodni sajbers- meće kao prostorni reper), 2.8 miliona m2 stambe-
pejs iluzija. Gde je kraj fizičkoj arhitekturi, počinje nog prostora, oko milion m2 prodajnog prostora i
jedna nova arhitektura: isto toliko zelenih površina. Završetak prva faze iz-
„Sajberspejs ima arhitekturu; njen kod - sof- gradnje planiran je za avgust 2009. U skorije vreme
tver i hardver koji definišu kakav je sajberspejs - su biće izgrađen most koji povezuje grad sa Inčunskim
njegova arhitektura. Ova arhitektura ima ugrađene aerodromom. Zbog svoje centralne pozicije u okvi-
određene principe - ona određuje uslove u kojima ru Ekonomskog Basena Žutog mora – koji obuhvata
neko može da koristi prostor, ona određuje šta je ekonomski aktivnu populaciju od preko 200 miliona
moguće u tom prostoru.“ 14 i BDP od 1.3 triliona američkih dolara, Songdo bi tre-
balo da postane čvorište biznisa multinacionalnih
U-grad kompanija u Severoistočnoj Aziji. 15
Songdo nije prvi U-grad, njegov prethodnik
Novi prostor se nazire na horizontu. Ovo je ono Hvaseung-Dongtan (Hwaseong-Dongtan) koji je
što će postati ne-mesto današnjice, „meka“ urbana delimično završen i otvoren 2007 godine. Glavni
struktura, kompleksno utvrđenje bežičnih („wirele- informacioni sistemi (stanovanje, zdravstvo, poslo-
ss“) signala izgrađeno je na ideji totalnog prisustva vanje, uprava…) su izgrađeni tako da dele podatke,
kompjuterske tehnologije u fizičkoj i društvenoj „smart“ kartice se koriste za sve vrste usluga (od
strukturi grada. ključeva od stana do plaćanja karte u podzemnoj
U jednom U-gradu svi sistemi informacija su železnici). U-grad je izgrađen na servisima kao
međusobno povezani pomoću tehnologija kao što što su U-saobraćaj, U-parking servisi, U-službe za
su bežično umrežavanje i RFID (Radio Frequency prevenciju zločina... Novi Songdo se ističe među
Identification) oznake. Ovaj omni-centrični prin- projektima totalnog prisustva zato što je zamišljen
cip vezivanja svega sa svačim direktan je proizvod kao model koji generiše profit i kao ogledni prostor
umnožavanja mono-centrične piramidalne struk- za buduće RFID tržište. Sa druge strane, Songdo
ture moći. Informacija je vidljiva jedino u centrima je nedavno imenovan pobednikom prve godišnje
sturktura uprave i različitih servisa, sa zatvorenom Nagrade za Održive Gradove (Sustainable Cities
mrežom korisnika i protokola. Graditi strukturu Award). Konstrukcija i materijalizacija objekata
koja može biti preuzeta od strane neželjenih samo je orijentisana na finansijsku i ekološku održivost
je jedan korak od toga da se to stvarno dogodi. sa forsiranjem LEED sertifiakata (Leadership in
„Kreiranje budućnosti danas“, slogan je privat- Energy and Environmental Design) u preko 120
ne firme Gejl Internešnal (Gale International) sa objekata.
sedištem u Njujorku, koja se bavi nekretninama, Dok bismo očekivali da tehnologije totalnog
posvećena stvaranju dinamičnih okruženja za ži- prisustva pokrenu brigu za očuvanje privatnosti
vot. Međunarodna Poslovna Zona Novog Songdoa i strah od suviše prisutnog nadzora u Zapadnim
društvima, Azijski biznismeni ih vide više kao šan-
14 Lawrence Lessig, “The Code is Law and the Law in su da privuku strana ulaganja. Iako je velikim delom
Code”, tekst predavanja održanog na pcForum-u, 2000,
Phoenix, AZ, USA http://cyberlaw.stanford.edu/lessig/
content/works/pcforum.pdf 15 http://www.songdo.com

ova tehnologija razvijena u SAD, značajno je izvod- „Tražili ste – gledajte“ odnosno ono što vidimo i
ljivija njena implementacija u Koreji gde, prema ono čemu možemo da pristupimo se ne preklapaju
rečima A. Taunsenda (Anthony Townsend), konsul- u svakom slučaju, u zavisnosti od odobrenog nivoa
tanta pri izradi Seulskog projekta „Grad digitalnih pristupa.
medija“ postoji kroz istoriju potvrđeno slabije oče-
kivanje očuvanja privatnosti. 16 Šta nam je ostalo od prostora?
Novi Songdo je grad dizajniran oko ljudi koji
ovde žive i rade, zvanično se navodi. Kroz kreiranje Igra mačke i miša između sistema kontrole
istorija navika korisnika, moguće je predvideti ali javnog prostora i njegovih korisnika gradi se danas
i usmeriti buduće istorije u željenom pravcu. Bilo na činjenici da instrument i objekt kontrole ne leže
koja vrsta eksperimenta nad ponašanjem građa- više u fizičkom telu. Javni prostor je ispražnjen od
na je moguća i pretvorena u izvor za neke buduće građana i prenaseljen sistemima za praćenje po-
„orijentacije“. Svaka vrsta ponašanja, izraza, načina našanja, on je neprijatan i nebezbedan za boravak.
života biva dopuštena kroz njenu aproprijaciju od Ovo je istina više zbog toga što nije jasno sa kim de-
strane sistema kontrole. limo ovaj prostor nego zbog bilo koje vrste ljudskih
U tradiciji Fukoove teorije Panoptikona,17 kon- pretnji. Sveprisutno nadziranje je pretvorilo javni
trola postaje nevidljiva. Softver sve prožima i u prostor u binarnu strukturu, izgrađenu na konusima
svemu učestvuje, ostajući većinu vremena nepri- vidnog polja kamera. To je binarni prostor određen
metan. Skriven iza blistavih slojeva interfejsa sof- potencijalom nadziranja.
tver kao i njegova grafička reprezentacija nestaju u
sveopštoj „transparentnosti“ koja umesto značenja
uobičajenog u svakodnevnom diskursu (mogućnost Selena Savić rođena je u Beogradu, 1980. Diplo-
kontrole kroz vidljivost, jasnoću, otvorenost) u je- mirala je na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu
ziku informatičara podrazumeva neprimetnost.18 2006., a master studije iz medija dizajna, Piet Zwart
Institut u Roterdamu, završila je 2010. Trenutno po-
16 Pamela Licalzi O’Connell, “Connections, Korea’s High- hađa doktorske studije arhtekture na IST, Lisabon i
Tech Utopia, Where Everything Is Observed”, članak objav- EPFL, Lozana.
ljen u New York Times-u, oktobar 2005 http://www.nytimes. Od diplomskog rada koji je tretirao problema-
com/2005/10/05/technology/techspecial/05oconnell.
html?_r=1&pagewanted=print;
tiku Idealnog grada i informatičke dominacije, vodi
se interesovanjem za društvene posledice različi-
17 Panopticon je ime zatvora koji je dizajnirao britanski
filozof Jeremy Bentham, izgrađen u 18 veku, poznat po tih izgrađenih (tvrdih) i virtuelnih (mekih) struktura.
toma da „dobija moć uma nad umom“ tako što je svaka Pored toga, radi sa zvukom, zvučnim instalacijama i
pojedinačna zatvorska ćelija vidljiva iz centralnog tornja različitim online strategijama, na kojima gradi svoju
za nadzor. Francuski filozof Michel Foucault has je ponovo kritičku praksu novih medija. Izlagala je na brojnim
uveo ovaj koncept 1975, kao model za konstrukciju moći, u
izložbama i učestvovala na festivalima u Beogradu,
njegovoj definiciji “disciplinskog društva”.
Berlinu, Barseloni, Roterdamu, Beču, Stokholmu,
18 Inke Arns, “Read_me, run_me, execute_me: Some no-
tes about software art”, predavanje na kuda.org, Novi Sad,
Kopenhagenu, Bečeju... Povremeno sarađuje sa
April 2004, http://www.v2.nl/~arns/Lecture/ArnsNovi- časopisom Art Fama, gde objavljuje tekstove o ar-
Sad2004.pdf hitekturi.

Jelica Ilić
obnova tašmajdana –
staro u novom ruhu ili novo pod plaštom starog
1. Uvod 2. Vrednosti Tašmajdana
“Stari Beograd prisno druguje sa drvećem, koje Rekonstrukcija je neophodna posle degradaci-
je nekako uvek tu: u drvoredima pitomih ulica, je, odnosno u slučaju Tašmajdana posle propadanja
u zaboravljenim baštama, na skverovima, pred građevinskog fonda i gubitka kvaliteta ovog grad-
prozorima starinskih kuća. skog prostora.
Čini mi se da je starom Beogradu drveće bliže Interesi vezani za rekonstrukciju bili bi na ni-
nego nekim novim naseljima, koja se uzalud gorde vou grada: poboljšanje opšte slike grada, očuvanje
prostranošću svojih zelenih poljana.” i unapređenje objekta i celine, ekonomski povoljan
stepen korišćenja gradskog građevinskog zemlji-
Arh. Milica Jakšić, šta, itd.; na nivou opštine: uređenje i rehabilitacija
Miholjsko leto starog Beograda, objekta i lokacije, i dr.
2001. god. Za rekonstrukciju, bitni činioci su vrednost kul-
turnog nasleđa i položaj u strukturi grada.
Prošlost je utkala svoje niti kroz ceo Beograd, „Pod pojmom graditeljsko nasleđe podrazu-
pa i njegovo zelenilo, što bi bilo vredno očuvati. Vre- mevaju se nepokretna kulturna dobra nastala
dan očuvanja je svakako Tašmajdanski park – zago- ljudskom rukom od praistorije do savremenih gra-
netno mesto koje je staro koliko i sam grad, pa je i diteljskih ostvarenja.“ (V. Lazarević, 1999) Pojam
današnjim žiteljima prestonice prava enigma. obuhvata i stare građevine i arheološke nalaze.
Tašmajdan zauzima prostor u centralnom delu Tašmajdan poseduje vrednosti koje se mogu
grada između ulica Takovske, Ilije Garašanina, Be- smatrati svojstvima spomenika podignutog minu-
ogradske i Bulevara kralja Aleksandra. Gradsko lim vremenima i ljudima.
ostarelo jezgro, u kome se nalaze vredni objekti,
vapi za urbanom obnovom, pa je tako i ovaj objekat 2.1. Istorijska vrednost
spreman za regeneraciju.
Ovo kulturno i graditeljsko nasleđe kao da ima Tašmajdan ima bogatu i zanimljivu istoriju. Turci
izvesnu sudbinu – propadanje. U svom trajanju, su ovom nekadašnjem kamenolomu dali ime Taš-
Tašmajdan je preživeo iskopavanja, ratove, sahra- majdan (taš – kamen i majdan – mesto gde se vadi
njivanja i premeštanja grobova, bombardovanja, kamen). Sa ovog mesta je Karađorđe nadgledao
ali ne i zaborav i nezainteresovanost ovdašnjih oslobađanje grada 1806. god., ovde je 30. novembra
Beograđana. Od svih uloga koje su nametane ovom 1830. god. pročitan sultanov Hatišerif koji je prvi na-
prostoru kroz vekove, biti park je sigurno najlepša govestio slobodu Srbije posle ropstva pod Turcima.
i najplemenitija. Ali možda za savremeno društvo i Najuredniji deo starog groblja na Tašmajdanu
nedovoljna? bio je pored stare crkve svetog Marka koju je 1835.

god. podigao knez Miloš Obrenović. “To je bila gro- velikanima. I sada se uz zgradu Seizmološkog za-
bljanska crkva, a pored su bile aleje sa grobovima voda mogu pronaći ostaci nadgrobnih ploča, a pri-
Ilije Kolarca, Miše Anastasijevića, Sime Milutinovi- likom kopanja tunela za sprovođenje toplovodnih
ća Sarajlije, Joakima Vujića, Đure Jakšića,... “ (Nikolić cevi 2002. god. pronađena je nadgrobna ploča po-
Zoran, Golubović Vidoje, 2006) rodične grobnice. Ovakvih primera ima mnogo.
Posle nemačkog bombardovanja 13. aprila 1941. Ne može se spominjati Tašmajdan bez pomena
god. crkva je u požaru stradala, pa su usled teškog njegovog podzemnog carstva. Možda se čine be-
oštećenja ostaci crkve porušeni 1942. godine. I tako značajne za nadzemni svet, ali u šemi podzemnog
je nestala najstarija beogradska Palilulska crkva, Beograda ove pećine zauzimaju važno mesto.
kako su je zvali Beograđani. Do danas nije obeleže- Neke od Tašmajdanskih pećina su prirodne,
no mesto gde se nalazila stara crkva. druge su iskopali i proširili Rimljani i Turci vadeći
U staroj crkvi nalazili su se posmrtni ostaci odatle šalitru koja je tada bila jedna od najkvalitet-
NJ.V. Kralja Srbije Aleksandra Obrenovića i NJ.V. nijih u Evropi, kaže arheolog dr Marko Popović. Pri
Kraljice Drage Obrenovića, koji su ubijeni u atentatu bombardovanju Beograda od strane Turaka 1867.
29. maja 1903. god. Spomenik je podigla okupacio- god., narod se skrivao u pećinama. Beograđani su
na austrijska vlast 1917. god. se u njima skrivali i od austrijskog bombardovanja
u Prvom svetskom ratu i sklanjali svoje ranjenike.
2.2. Vrednost starosti U drugoj pećini, od četiri, iz koje se prostire
tunel prema crkvi Svetog Marka, bilo je nemačko
Prema geološkim istraživanjima i rečima Mirka sklonište iz Drugog svetskog rata, Komande za ju-
Radakovića, do Tašmajdana su dopirali talasi ne- goistok, generala Fon Lera, koje je vrlo očuvano.
kadašnjeg panonskog mora. Ispod tašmajdanskog Tajni koridori ispod Tašmajdana vode ka Prav-
platoa prolazili su tuneli dvomilenijumski starog nom fakultetu, prema Glavnoj pošti, ka platou
Rimskog vodovoda (85. god. nove ere), a iz kame- ispred Savezne skupštine, do zgrade Vlade, i dr.
noloma, najstarijeg u gradu, su vađene ogromne Mnoge prolaze su Nemci prilikom povlačenja mini-
količine kamena od kojeg su, u prvom veku zidane rali, a mnogi su nakon Drugog svetskog rata zazida-
građevine Singidunuma (kuće, palate, hramovi, vo- ni sa namerom da se kroz njih nikada ne prođe.
dovod, itd.). Mnogi sačuvani sarkofazi pronađeni
širom Beograda napravljeni su uglavnom od taš- 2.4. Urbanistička vrednost
majdanskog kamena.
Na ovom prostoru i njegovoj okolini nalazila U svojim „Putovanjima po novoj Srbiji“, krajem
se takozvana Jugoistočna nekropola Singidunu- sedamdesetih godina 19. veka, publicista Sreten L.
ma, ogromno tursko groblje (17. vek) kod Batal Popović je napisao: „Tašmajdan je uzvišeno mesto i
džamije, jevrejsko groblje. (prema karti Beograda s njega je divan i romantičan pogled na severoistok
iz 1688. god.) Srpsko groblje u šancu 1826. godine preko Palilule i bašta na ravni Banat i višnjička brda
preseljeno je po nalogu kneza Miloša Obrenovića koja ga nadvišuju...“
na Tašmajdan, zbog plana podizanja srpske varoši u Generalnim planom izgradnje i proširenja Be-
Savamali. (Plan Varoši Beograda, Kanalizacioni od- ograda iz 1923. god., čiji je jedan od tvoraca inže-
sek OG Beograda, 1903. godine. Razmera 1 : 10 000 njer Đorđe (Jurij) Kovaljevski, zamišljena je rekon-
(Istorijski arhiv grada Beograda)) strukcija majdanskog prostora: „Stvaranje novih
društvenih centara, okruženih zelenim prosto-
2.3. Ambijentalne vrednosti rima sa slobodno postavljenim objektima – slo-
bodni prostor Starog groblja, Tašmajdana i Trka-
Prema naredbi Ministra unutrašnjih poslova Ni- lišta bio je predviđen kao kompleks Univerziteta
kole Hristića izdate 1. jula 1883. godine, zabranjuje sa parkom.“
se sahranjivanje na Tašmajdanskom groblju od 14. GUP-om iz 1950. god., predviđeni su radovi na
jula iste godine. Mnogobrojni grobovi su preseljeni, stvaranju parka Tašmajdana, a u nižem delu prema
na Novo groblje, uz posebnu pažnju prema mrtvim ulici Ilije Garašanina planiran je sportsko-rekreativni

punkt. Ovi radovi smatrani su vrlo značajnim u oze- pratećim sadržajima, čime je predmetni prostor
lenjavanju Beograda. postao kvalitetan sportsko-rekreativni centar. Let-
Razmeštaj zelenila Beograda je takav da ono nji olimpijski bazen pušten je u rad 1961. godine.
klinasto ulazi od vangradskog prostora do samog U SRC Tašmajdan održano je Prvo svetsko pr-
jezgra grada, do Kalemegdana. To su sledeći prodo- venstvo u plivanju, umetničkom plivanju i skokovima
ri: kragujevački pravac – pravac šumadijske grede, u vodu, vaterpolu – finale kupa, rukometu za žene.
užički pravac, sremski pravac i smederevski (du- Stadion je otvoren 1954. god. Zbog svoje aku-
navski) pravac. stičnosti izuzetno je pogodan za održavanje kultur-
U sklopu smederevskog pravca pored park-šu- nih i zabavnih manifestacija.
me Zvezdara, parka Ćirila i Metodija i Pionirskog Ovaj ponos nekadašnje Jugoslavije, nije doži-
parka sa trgom Nikole Pašića, nalazi se i Tašmaj- veo nijedno ozbiljno ulaganje. SRC Tašmajdan se
danski park. sam finansira, pa su do sada urađene manje oprav-
U Beogradu trenutno postoji pet parkova velike za koje je bilo novca.
čine preko 10 hektara (Kalemegdan, Topčider, Hajd „Tražili smo od nadležnih u gradskoj upravi da
park, Park prijateljstva i Tašmajdan). Površina par- bar finansiraju betoniranje tribina, zbog bezbed-
ka Tašmajdan iznosi 10,96 ha. nosti posetilaca mnogobrojnih koncerata, ali ništa
od toga.“ - izjavio je Dragan Todorović, sekretar
3. Privredni značaj sportskog centra. (J.L., Politika, 2008) Gradski
Sekretar za sport i omladinu, Goran Kreclović,
Može li se od Tašmajdana napraviti turistički ističe da je rekonstrukcija stadiona velika investi-
atraktivan objekat i ekonomski značajan gradski cija koja nije planirana za 2008. god., a možda ni za
lokalitet? sledeću. „Mora ponovo da se uradi projekat, jer je
Park se nalazi u okviru celine „Stari Beograd“ postojeći prevaziđen, a samim tim i visina troško-
koja uživa status prethodne zaštite, a koja obuhva- va.“ (isti izvor)
ta nadzemni prostor Tašmajdanskog parka kao i Okidač za rekonstrukciju objekta i unapređenje
dosad istraženo Tašmajdansko podzemlje. Ovakva prostora u celini mogle bi biti značajne sportske
zaštita koja čeka zakonske akte može da koči aktiv- manifestacije. Ali, kao što se i pokazalo, bez politič-
ne procese rekonstrukcije. Ovakav „status kvo“ je ke odluke ne može se obaviti finansijska organiza-
prevaziđen i ne predstavlja adekvatnu zaštitu kul- cija rekonstrukcije.
turnog nasleđa. Promene su neminovne i poželjne. Izrađen je urbanistički projekat za rekonstruk-
One mogu biti na socijalnom i ekonomskom polju, ciju i dogradnju sportsko-rekreativnog centra „Taš-
a mogu se postići regeneracijom (unapređenjem) majdan“, kao preduslov za revitalizaciju i unapređe-
ovog prostora. nje ovog, za grad značajnog i osobenog, a u velikoj
meri devastiranog kompleksa. (http: ∕ ∕www. urbel.
3.1. Sportski centar Tašmajdan com ∕ ,2007)
Sportsko-rekreativni centar „Tašmajdan“ je 3.2. Tašmajdansko podzemlje

izgrađen 1955/56. godine po projektu arhitekata
Mihaila Jankovića i Uglješe Bogunovića. Kao jedan Danas se u pećinama ispod Tašmajdana mogu
od prvih posleratnih javnih objekata i značajno ur- zateći tek poneki beskućnik, prašnjave gajbe s (pra-
banističko-arhitektonsko rešenje, projekat je na- znim) pivskim flašama, pacovi, paučina i, možda,
građen Oktobarskom nagradom grada Beograda skeleti stari nekoliko vekova koji u mraku beograd-
za arhitekturu. Ovaj objekat, visoke ambijentalne skih laguma i dalje čekaju da budu propisno sahra-
vrednosti koja potiče iz uklopljenosti u masiv Taš- njeni. Postoje dva tunela u Tašmajdanskom prosto-
majdana, u mnogome je odredio buduću fizionomiju ru koje je neko, izgleda, godinama iskopavao vadeći
i karakter ukupnog prostora kao mesta za rekreaci- i izbacujući zemlju van pećine, a kada je shvatio da
ju, sport i zabavu. Tako je uz stadion, kasnije, došlo je primećen, nestao je. Da li postoji zakopano blago
do izgradnje otvorenog i zatvorenog plivališta sa koje još čeka svog nalazača?

Prenamena funkcije deo je procesa rekon- Izgradnja parka počela je 1950. godine i trajala do
strukcije. Novom namenom, Tašmajdanske pećine 1954. godine i koliko bila je važna i koliko joj se prida-
bi zaživele. valo značaja, vidi se i po tome da je formiran posebni
Ulaz u prvu Tašmajdansku pećinu nalazi se na- štab za izgradnju. To je bio veliki događaj u gradu.
spram Abardareve ulice, preko puta zgrade RTS-a. Projekat arhitekte Aleksandra Đorđevića sa
Odatle se još u rimsko doba, na periferiji ondašnjeg planom ozelenjavanja inženjera Vladete Đorđević
Singidunuma, vadio kamen od koga su bili pravljeni obuhvatao je prvi deo parka – Veliki Tašmajdan.
sarkofazi iskopavani dva milenijuma kasnije svuda Rešenje je dato u klasično geometrijskom stilu sa
po Beogradu. Ovaj prostor ima izuzetne ambijen- izvesnim baroknim elementima. Projekat ostalog
talne vrednosti, te je pogodan kao izložbeni pro- dela parka – Mali Tašmajdan izradio je arhitekta
stor, muzički kutak, i sl. Radomir Stupar sa rešenjem ozelenjavanja inženje-
Drugu pećinu, korišćenu od strane Nemaca ra Vladete Đorđević. Rešenje je dato u slobodnijem
tokom drugog svetskog rata, veličine oko 600 kva- pejzažnom stilu.
drata, čini jedna veća i petnaestak manjih prosto- Centralna staza, kao osnovni motiv prvog dela
rija, osvetljenih sijalicama. One su i pre 60 godina parka, nastavlja se preko ulice Starine Novaka u
bile osvetljene sijalicama, sa sopstvenog agregata, drugi deo parka. Ulica je prosečena pre nastanka
uz električnu centralu, telefonske linije sa ostalim parka (plan Beograda iz 1893. god.), ali svakako
prostorijama... značajno umanjuje prostorno-estetsku vrednost
Deo nemačkog bunkera, kakav postoji još u parka. Ova prometna ulica deli park u dve prostor-
Berlinu i Sofiji, korišćen je kao svlačionica hokejaša ne i funkcionalno međusobno nepovezane zone.
50-ih godina. U Beogradu postoje primeri urbane Centralni parkovski parter povezuje oba dela parka
reciklaže, kao što je noćni klub „Andergraund“ u ka- kompoziciono i vizuelno, ali ne i saobraćajno.
lemegdanskim lagumima, pa bi i ova pećina mogla Minimalnom intervencijom mogla bi se poveza-
da dobije ulogu restorana, kluba... ti oba dela parka, na primer pasarelom preko ulice
Ipak, promena namene mora se obaviti s uku- Starine Novaka, ili iskoristiti neki od postojećih tu-
som. Ne treba dopustiti da se ponovi „Barutana“. nela kao podzemni prolaz sa sadržajem. Ovim bi se
Ovaj kalemegdanski restoran unutar pećine u kojoj povećala mobilnost posetilaca parka.
se čuvao barut, ima veliku prostoriju sa sarkofazi- Park je povremeno služio i za izložbe skulptu-
ma, pronađenim na nekadašnjim rimskim groblji- ra u slobodnom prostoru posle kojih su se neke i
ma, uz koje su prislonjene barske stolice. U drugoj zadržale u njemu: Don Kihot (1981), Vepar (1989),...
prostoriji su smešteni najlepši sačuvani nadgrobni U drugoj polovini 2007. godine na delu Velikog
spomenici Singidunuma, koje noću obavija dim i Tašmajdana podignuta su dva spomenika i to: spo-
glasna muzika. menik pesnikinji Desanki Maksimović i spomenik
Godine 2005. bila je najavljena izgradnja beo- bugarskim revolucionarima. Spomenik poginulima
gradskog akvarijuma u Tašmajdanskim pećinama. u zgradi RTS-a podigli su prijatelji i rodbina 16 rad-
„Čitav ambijent upotpuniće i specifična scenogra- nika RTS-a, koji su stradali 23. aprila 1999. godine,
fija i zvučni efekti, koji će stvarati utisak da zaista prilikom NATO bombardovanja državne televizije.
ronite.“ – izjavio je inicijator Zoran Lilić, direktor U 2006. godini obavljeni su radovi na obnovi
preduzeća za ispitivanje podzemnog sveta Viridi- dela parka, na Malom Tašmajdanu, prema projek-
jan. (http: ∕ ∕www. ekapija.com ∕ , 2005.) tu pejzažnih arhitekata iz JKP „Zelenilo-Beograd“,
Dragutina Aleksića i Tatjane Ursić. (http: ∕ ∕www.
3.3. Park BG Impressum ∕ ,2008.) U toku su pripreme za re-
konstrukciju Velikog Tašmajdana.
Park je najpre projektovan kao manji dekorativ-
ni park ispred crkve Sv. Marka. Kada se odustalo od 3.4. Značaj i opstanak parka
izgradnje muzeja u delu parka, parkovska površina
obuhvata i taj prostor, a kasnije i prostor ispod Prav- Ovaj park je u sklopu zelenog prodora do samog
nog fakulteta i hotela Metropol (GUP iz 1950. god.). centra grada, s toga je svako skrnavljenje zelenila

i pretvaranje u gradski građevinski prostor nedo- nasleđa. „Širi se misao o graditeljskom nasleđu kao
pustivo. Svaka promena treba da je u ekološkom riznici koju treba čuvati, izvoru ponosa Evropljana.“
okvirima. (V. Lazarević, 1999)
Na ovom nevelikom prostoru sukobljavale su Novi vid zaštite graditeljskog nasleđa, tzv. ak-
se oprečne uloge i svakoj je trebalo mesto za svoju tivna zaštita teži za ostvarivanjem „koegzistencije
namenu. Od 1923. god. Tašmajdanski plato se dece- kulturnih vrednosti prošlosti u savremenom tkivu
nijama formirao pod uticajem dve koncepcije, kao grada ili naselja“ (V. Lazarević, 1999.) uz angažova-
centralni gradski park i kao prostor za izgradnju nje svih službi zaštite. Saradnjom konzervatorskih,
reprezentativnih javnih zgrada u zelenilu, da bi svoj urbanističkih, komunalnih, i drugih službi proširuje
današnji oblik i uređenje poprimio početkom šez- se ugao posmatranja istorijskog objekta.
desetih godina prošlog veka. (http: //www.urbel. Vraćanje objekta u život (njegovo ozdravljenje,
com//, 2007) obnova života graditeljskog nasleđa) dešava se po-
Generalnim planom predviđena je zaštita po- trebnim merama uz planiranje trajnog održavanja
stojećeg fonda zelenih površina grada i njihovo osiguravanjem pre svega finansijskih i tehničkih
unapređenje. uslova.
U cilju zaštite zelenog fonda nije moguća pre- Tašmajdan, kao istorijski prostor, ne treba za-
namena postojećih i planiranih zelenih površina u obilaziti i tretirati kao urbanistički praznu zonu,
druge namene. Izuzetno i na manjoj površini, mogu ostavljenu da propada. Smešten u centru grada sa
se u okviru zelenila planirati objekti javne namene značajnim objektima u svojom okolini (Univerzitet-
od posebnog značaja za grad i republiku. (Generalni ska biblioteka „Svetozar Marković“, Ruska crkva,
plan Beograda 2021.) Da li to znači da park može po- Državni arhiv Srbije, kompleks zgrada tehničkih
stati ugrožena teritorija grada? fakulteta, Crkva Sv. Apostola i evangelista Marka,
Usled nestajanja prirodnih resursa, krajnje je zgrada Glavne Pošte, Pravni fakultet), Tašmajdan
vreme da se ljudi okrenu ekologiji. Da bi se lakše bi svakako trebalo obuhvatiti obnovom grada, ur-
doprlo do svesti građana, mogli bi se primeniti banom rekonstrukcijom koja danas teži očuvanju
pokazatelji okruženja (termometri). Ta ključna centra gradova. Ovaj deo grada treba uključiti u sa-
tačka koja bi pokazivala klimatsko stanje u datom vremene gradske tokove sadržajima koji će privući
trenutku, mogla bi se nalaziti na kraju Bulevara čoveka i zadovoljiti njegove potrebe.
kralja Aleksandra gde se i nalazi jedna od kontrol- Arhitekta Le Korbizije verovao je u opstanak
nih tačaka Gradskog zavoda za zaštitu zdravlja za gradskih centara, nasuprot razvoju predgrađa,
merenje zagađenja. Na ovom mestu provetravanje iznevši hipotezu „da se ljudi vraćaju svojoj tradiciji,
je nepovoljno usled prepreka od zgrada te dolazi do istoriji i da se dobro osećaju unutar poznatog, unu-
nagomilavanja zagađenja. Višegodišnja ispitivanja tar istorijskog jezgra“ (V. Lazarević, 1999)
Zavoda su pokazala da je u ovom rejonu zagađenje Bilo bi lepo očuvati plamen prošlosti koji oba-
više od dozvoljenog. sjava stare ambijente i greje naša srca.
„Budućnost za našu prošlost“

Jelica Ilić (35 godina) je diplomirani inženjer pejzaž-
U naslovu poglavlja jeste parola koju je još 1973. ne arhitekture Šumarskog fakulteta i uskoro svrše-
god. lansirao Savet Evrope, i reflektuje interesova- ni specijalizant Arhitektonskog fakulteta. Trenutno
nje za svesnu i organizovanu zaštitu graditeljskog je zaposlena u JKP „Zelenilo Beograd“.

Ana Vilenica
spomenici napolje iz parka
“Jasno je da danas javni prostor ne postoji kao fiksni fizički

prostor. Javni prostor je postao efemerna pojava i pojavljuje
se i ostvaruje samo pod određenim uslovima. Simulakrumi
javnog prostora u kojima živimo postaju zaista javni domen
samo kada su okupirani u revoltu.”
Azerbejdžanska vlada je donirala 2 miliona evra za ne sfere, koja predstavlja koncept demokratske
rekonstrukciju tašmajdanskog parka u Beogradu, vladavine i društvenog samoodređenja. Javni pro-
a uz to i dva spomenika; Gajdaru Alijevu, post-so- stor je prostor medijacije između društva i države;
vjetskom autoritarnom predsedniku i demokrati prema tome, on je centralno mesto organizovanja
slobodnog tržišta, koji je u sastavu tašmajdanskog javnog mnjenja; u tom prostoru pojedinci mogu da
parka, i spomenik azerbejdžanskom kompozitoru se sretnu i javno razgovaraju o stvarima od opšteg
Uzejiru Hadžibejovu koji će biti postavljen u Novom značaja. Ipak, taj utopijski javni prostor nikada nije
Sadu. Razmena ovog tipa spomenika, simboličnih u potpunosti ostvaren. Javni prostor je oduvek,
idealizovanih reprezenata Azerbejdžana, postala kako u savremenom, tako i u ranijim istorijskim kon-
je svojevrsna praksa poslednjih godina, vođenjem tekstima, u velikoj meri bio regulisan hegemonijom
kulturne politike pozdravnih poklona koja je razvi- vladajuće klase. Danas je u pitanju redefinisana jav-
jena preko delovanja Fondacije Gajdar Alijev. Tako na sfera kao scena na koju su postavljene privatne
su spomenici Gajdaru Alijevu već postavljeni u Ki- drame vladajuće oligarhije.
jevu, Tbilisiju, ali i u jednoj od prestonica Evropske Odluke o postavljanju spomenika u parku odu-
unije, u Bukureštu. Gradska agencija za imenovanje zimanjem mogućnosti stanovnicima Srbije i Beo-
trgova i ulica odobrila je postavljanje spomenika grada da utiču na procese ispunjavanja i označiva-
početkom 2010, uz odluku da se u parku postavi i nja javnog prostora ukazuju na činjenicu da je ideja
spomenik jednom srpskom nacionalnom heroju - demokratije koja se zagovara postala ništa drugo
piscu Miloradu Paviću. Kako bi se za nove spome- do prazan označitelj. Pisanje peticija ne pomaže.
nike obezbedila bolja vidljivost u parku ostvaren je i Grupa građana je to već pokušala u junu 2010. Takav
kontinuitet sa praksom seče platana u Bulevaru re- gest ukazuje na imitaciju demokratije koju živimo.
volucije. Tom prilikom posečeno je novih 120 staba- Ona je utemeljena na zapadnom neoliberalnom
la višedecenijskog drveća. Postavljanje spomenika, modelu koji propagira Evropska unija, koji je kroz
kao amblematskog otelovljenja moći i podsećanja, svoje institucije blisko povezan s promocijom slo-
u javni prostor i javnim novcem je čin koji se tiče bodnog tržišta i kapitalizma. Takva demokratija je
svih građana, ali dijalog sa stanovništvom je i ovog zapravo sinonim za kapitalizam. Ekonomski inte-
puta izostao. resi (manjinske) nove oligarhije, koja funkcioniše u
Dominacija nad prostorom je fundamental- sprezi krupnog kapitala i političkih partija, postali
ni izvor društvene moći u svakodnevnom životu. su imperativ koji kroz radikalnu institucionalizaci-
Fenomen javnog prostora kao fizičkog urbanog ju sprovode potčinjavanje života i proizvode višak
prostora u asocijativnoj je vezi sa fenomenom jav- vrednosti. Radi se o tome da neoliberalni kapita-

listički društveni sistem funkcioniše tako što se saveza. Nakon proglašenja nezavisnosti, Azerbejd-
fokusira na eksploataciji radne snage, dok u isto žan je uz pomoć ulaganja sa Zapada osavremenio i
vreme odbija da plati troškove koji se tiču degradi- intenzivirao eksploataciju svojih mineralnih zaliha,
ranja životne sredine i društvene reprodukcije. To je a danas je jedan od najvećih snabdevača Evropske
model političkog upravljanja koji ne preza od upo- unije naftom.
trebe nasilja radi regulisanja socijalnih konflikata i Svi naftni fondovi u Azerbejdžanu su pod kon-
stanovništva uopšte, u kojem smo svi potencijalni trolom države tj. predsednika. Članovi vlade dis-
drugi, marginalizovani i isključeni, u kojem je sam tribuiraju ekonomske usluge sistemom ličnih veza
život postao zalog. koje dele u zamenu za lojalnost. Kontrola političkih
Jasno je da danas javni prostor ne postoji kao procesa je u ovoj zemlji esencijalna za očuvanje
fiksni fizički prostor. Javni prostor je postao efe- kontrole nad naftnim bogatstvom. Na to ukazuje
merna pojava i pojavljuje se i ostvaruje samo pod i stroga kontrola medija koja postoji u toj zemlji,
određenim uslovima. Simulakrumi javnog prostora ali još evidentnije i masovna hapšenja i represija
u kojima živimo postaju zaista javni domen samo sprovedena nad građanima Azerbejdžana tokom
kada su okupirani u revoltu. U proizvodnji javnog pokušaja organizacije mirnih opozicionih protesta
prostora u tašmajdanskom parku u Beogradu anga- u Bakuu aprila ove godine.
žovale su se dve umetničko-aktivističke inicijative, Kako bi se shvatili odnosi moći u savremenom
Turoristička agencija i Svetska komunalna baština, globalizovanom svetu potrebno je izbeći zamku
26. i 27. decembra 2010. godine. Akcija „Hvala za moralizatorskih kritika. Korumpirani režimi po-
naftu“ izvedena je kao svečano otkrivanje privre- put onog porodice Alijev karakteristika su celog
menog spomenika čiji postament, umesto 3m viso- kapitalističkog društva, i nisu samo pojedinačni
ke figure Gajdara Alijeva, nosi kantu za naftu, dok su slučaj loše vladavine. Korupcija je modus vivendi
akciju Svetske komunalne baštine izveli umetnici kapitalizma i svako propagiranje dobre vladavine
maskirani u lampe na naftu i bistu Alijeva sa širokim bez korupcije u kapitalizmu samo skreće pažnju
osmehom. Tokom izvođenja ovih akcija umetnici sa mišljenja potencijalnih pravednijih društvenih
su nosili i parole: Koliko barela po spomeniku?, Ko alternativa.
šiša park, daj nam naftu, Nagorno-Karabah je Srbija, Spomenik Miloradu Paviću ne čini situaciju
Hvala gospodine Azerbejdžan, Stop oligarhiji, Spo- nimalo drugačijom. Pavić, autor poznatog književ-
menici napolje iz parka. Politizovani činovi kultural- nog hita Hazarski rečnik, poznat je i po tome što je
ne razmene u ovim akcijama pokazuju da je gest koji osamdesetih godina kao javna ličnost sa puno žara
je vlast sprovela u parku efekat šireg ekonomsko- promovisao ratno-huškački nacionalizam. Otvo-
društveno-političkog konteksta i uspostavljenih reno je podržavao politiku Slobodana Miloševića
odnosa. i govorio o ugroženom srpstvu i pravoslavlju. Ideja
Zajednički imenitelj obe akcije je nafta. Nafta o neophodnosti ostanka svih Srba u okviru jedne
je jedan od centralnih pokretača globalne kapita- države, koju je razvijao i u Hazarskom rečniku, bila
lističke ekonomije. Azerbejdžan funkcioniše kao je sastavni deo njegove retorike. Propagiranje na-
država-naftna kompanija. Kaspijska nafta ima svoju cionalizama, ideologije koju odlikuje isključivost i
dugu istoriju borbe za moć i kontrolu tog dragoce- nekritičko veličanje sopstvene nacije u projektu le-
nog resursa, koja seže do I svetskog rata, kada su gitimacije političke vladavine, kao oblika društvene
se Nemci okrenuli Azerbejdžanu kako bi obnovili i političke emancipacije i kolektivnog oslobađanja
svoje zalihe nafte neophodne za vođenje rata. Baku od poznobirokratskog realsocijalizma, u stvari je
je pao u sovjetske ruke i tako je Nemačka bila pri- predstavljalo samo paravan za reorganizaciju vla-
morana na kapitulaciju, novembra 1918. Tokom II sničkih odnosa, od društvenog ka privatnom vla-
svetskog rata Hitler je nastavio kampanju osvaja- sništvu, i prelazak u kaptalistički oblik proizvodnje.
nja kavkaske regije bogate mineralnim rezervama. Ta propaganda je učestvovala u konstruisanju ideje
Zahvaljujući sovjetskim snagama Hitler je i tada etničkog rata koji sa interesima naroda i narod-
morao da odustane. Azerbejdžan i azerbejdžanska nostima Jugoslavije nije imao nikakve veze. Sta-
nafta su do 2003. godine bili u sklopu Sovjetskog novništvo je u tom sukobu bilo predmet direktnog

sprovođenja nekro-kapitalističke moći. Njihovi tika svuda privatizuje zajedničko pod plaštom de-
životi žrtvovani su ekonomskim i političkim intere- mokratije, a cela poenta je u tome je da se istinska
sima ekonomske i političke elite. demokratija ne može zamisliti drugačije do kroz
Propagiranje srpskog nacionalizma samo je participaciju u zajedničkom.
fasada. Njime se država služi kao homogenizuju- Svečano otvaranje parka u Beogradu uz cere-
ćim faktorom koji joj pomaže da nastavi politiku monijalni ritual koji će uveličati predsednik Boris
izrabljivanja i subordinacije većine stanovništva. I Tadić i predsednik Azerbejdžana Ilham Alijev na-
Srbija i Azerbejdžan koriste istu strategiju držanja javljen je za početak juna. Vreme je za kolektivnu
svog stanovništva u pokornosti nacionalnom po- akciju. Park pripada svima nama i ne smemo ga pre-
litikom koju vode: Azerbejdžan u oblasti Nagorno- pustiti vladajućoj oligarhiji. Zaustavimo zajedno
Karabah u kojoj traje višegodišnji etnički sukob sa kapitalističku eksproprijaciju zajedničkog!
jermenskom populacijom koja traži odvajanje ove
teritorije iz države u čijem se sastavu trenutno na-
lazi, a Srbija svojom politikom u odnosu na Kosovo. Ana Vilenica je umetnica i autorka tekstova u
Iz šire geo-političko-ekonomske perspektive svi oblasti teorije i istorije umetnosti. Doktorirala je
pseudonacionalni i pseudoreligijski sukobi samo su na Grupi za teorije umetnosti i medija Interdisci-
još jedna od strategija globalnog kapitalizma u cilju plinarnih postdiplomskih studija na Univerzitetu
segmentacije rada i onemogućavanja organizova- umetnosti u Beogradu. Urednica je onlajn časopisa
nog otpora u cilju stvaranja alternative postojećem Uz)bu))na))) posvećenog povezivanju umetnosti,
izrabljivačkom društvu. društveno-političkog aktivizma i savremenih kri-
Postsocijalistička tranzicija i sveopšta rapidna pri- tičkih teorija. Radi u okviru Turorističke agencije,
vatizacija svih aspekata naših života omogućava i umetničko-aktivističke inicijative za radikalizaciju
apsolutnu privatizaciju javnog prostora tašmajdan- političkog antagonizma prema neokolonijalnom,
skog parka i plasiranje poruka sa nacionalističkim neoliberalnom kapitalizmu i njegovim efektima, za-
i neoliberalno kapitalističkim predznakom. Unutar jedno sa Sašom Stojanovićem. Zanima je stvaranje
tih procesa danas je teško videti ono što je zajed- alternativnih modela senzibilnog bivanja zajedno
ničko iako je ono svuda oko nas. Neoliberalna poli- izvan zadatih odnosa moći.

Uroš Maksimović
novi optimizam struke
Napomena: tekst je kritički osvrt na tezu student- povezivanje je omogućeno nalaženjem zajedničkih
skog rada na master studijama Arhitektonskog interesa u gradskom prostoru, njegovom eko-
fakulteta u Beogradu: „Primena alternativnog mo- nomskom potencijalu i njegovom značenju. Tako
dela participativnog projektovanja na primeru no- odgovor na pitanje da li će neiskorišćeni gradski
vog javnog prostora u Mirijevu“, pod mentorstvom prostor postati javni ili „privatni“ trenutno zavisi
Ivana Kucine. od finansijskog i reprezentativnog potencijala tog
prostora, odnosno koncetracije interesa najmoćni-
Aktuelizacija pitanja o pravu građana na grad i jih stejkholdera u njemu. Nadvladavanje privatnog
javne prostore zvanično je potvrđena marta 2008. nad javnim interesom, institucionalizacija struke ili
godine. Populističkom akcijom novog gradonačel- investitorski urbanizam doveli su do toga da „pro-
nika Beograda javno su podržani građani okupljeni fesija urbaniste bude svedena je na ulogu tehnič-
oko ideje o odbrani Petog parka, minijaturnog jav- ke i formalne potvrde odluka donesenih na višim
nog prostora preko noći prenamenjenog u građe- instancama” (Topalović 2011). Ipak pre stručnjaka,
vinsku parcelu. U uslovima postsocijlističke, neo- zanemareni su interesi jedne druge grupe stejkhol-
liberalne i protekcionističke politike razvoja grada, dera, marginalizovani ugroženi pojedinci ali i grupe
uspeh petoparkovske inicijative ohrabrio je mnoge građana zainteresovane za sudbinu grada i javne
pojedince, samoorganizovane grupe građana i prostore.
stručnjake koji se bave gradom da potraže svoje 2. Nastavljajući mimoilaženje interesa stejkhol-
mesto u odlučivanju o javnim prostorima. dera, samogradnja i neformalna gradnja, o kojoj
„pristojni urbanista“ ne govori ali je prećutno odo-
Marginalizacija pre participacije brava (Ferenček 2011), postala je jedini mogući vid
građanskog participiranja, zanemarujući planove
Ako za dobar model grada uzmemo onaj koji se urbanista i arhitektonske projekte. U uslovima
razvija u preseku interesa i uniji moći aktera tog ra- egzistencijalne borbe pitanje javnih prostora za
zvoja (stejkholdera), trenutna distribucija njihovog građane je postalo suvišno, a odnos prema insti-
uticaja daleko je od izbalansirane. Uzroci frustiraju- tucijama i stručnjacima postao je opisiv sa dve
će marginalizacije jednih aktera u odnosu na druge i reči, u prvom slučaju to je „nepoverenje“, u drugom
neophodnost preraspodele moći mogu se pročitati „nerazumevanje“. I danas je prva i najjasnija poruka
i iz njihovih međusobnih odnosa, ali i odnosa prema koju stanovništvo na početku procesa participacije
javnim prostorima. iskazuje upravo je nedostatak poverenja u sve obli-
1. U prvoj grupi objedinjeni su moćni gradski ke vlasti (Plurnmer 2000). Nezadovoljni građanin
stejkholderi čiji su interesi koncentrisani na odre- radije izbegava kontakt sa drugim stejkholderima,
đenom javnom prostoru: državne, gradske i op- ne rizikujući da njegovo učešće bude zloupotreblje-
štinske vlast, ali i privatni preduzetnici. Ovakvo no. Na drugi način ova pasivnost građana se može

objasniti „mediteranskim mentalitetom“ (Rašković tiranju i proces kojim se arhitekta pozicionira u
2011): karakteristični antagonizam i nepoverenje odnosu na lokalni socijalni i politički kontekst. Pro-
prema svim oblicima autoriteta i istovremena ne- cenjivanjem relevantnost stejkholdera od samog
aktivnost i prijatno oslobađanje od odgovornosti. početka stručnjak se poziva na odgovornost jer on
3. Još jednu grupu marginalizovanih gradskih više „ne oblikuje isključivo planerski dokument već
stejkholdera čine odgovorni predstavnici svih i sam proces participacije - određujući ko će biti
struka čiji je predmet rada grad. Autoritativni dok kontaktiran“(Mantysalo 2005) pri čemu je legiti-
su mogli da se brane svojom naučnom stručnošću mna i odluka da se jedna grupa stejkholdera favo-
posle osporavanja analitičkog načina planiranja, rizuje u odnosu na drugu. (Hall 2002)
„krajnji arbitri ukusa“ (Elin 2004) postaju jednako Anketiranje se u ovom slučaju ne koristi kao
marginalizovani kao i građani. U uslovima rastućih metod prikupljanja stratističkih podataka, vać pr-
socijalnih razlika, komercijalizacije, nedostatka venstveno omogućava informisanje stanovništva
transparentnosti i javnog političkog dijaloga koji o projektu, pomaže njihovu mobilizaciju za proces
daje smer razvoju grada, profesija je izgubila po- odlučivanja. Arhitekta dobija mogućnost da prepo-
litičku podršku i status važnog socijalnog činioca zna i analizira odnose među akterima i gradi njihovo
razvoja grada. međusobno poverenje.
Studenti razmenjuju ankete i prostorne mape
Decentralizacija metodologije projektovanja – i kroz ovakvo decentralizovanu mrežu informacija
studija slučaja nalaze svoj put do projektnog zadatka. Rezultat
kreativnog tumačenja informacija bio je projektni
Ovakvi socijalni i politički uslovi posmatrani iz zadatak koji je (paradoksalno za arhitektu) pred-
ugla arhitekte zahtevaju istraživanje alternativnih viđao graditeljsku pasivnost ili apstinenciju uz
metodologija projektovanja. Jedna od alternativa minimalnu intervenciju koja obogaćuje postojeće
je testirana na diplomskim studijama Arhitekton- kvalitete lokacije, a bez većeg protoka materijala
skog fakulteta u Beogradu 2010. godine. Uključi- i novca koji se od strane građana lako karakteriše
vanje građana i institucija u proces arhitektonskog kao poligon malverzacija.
projektovanja javnog prostora i pokušaj pomirenja Očekivani rezultat bila su tri projekta prezen-
njihovih interesa postavljen je kao osnovni cilj „par- tovana opštini kao alternativa zapostavljenim
ticipativnog“ pristupa. Termin participacija znači javnim prostorima. Svaki projekat predstavljao bi
opoziciju marginalizaciji važnih činioca razvoja gra- integralnu verziju projekta dobijenu povezivanjem
da, ali i vezu sa novijim metodologijama projektova- deset studentskih projekata za svaku lokaciji. Pla-
nja koje nisu nastale na temelju alternativnih ideja nirani pilot projekat nije završen do kraja, i može se
iz šezdesetih i sedamdesetih (koje su u pokušaju postaviti pitanje da li je razlog tome kompleksnost
ostvarenja „opšteg interesa“ lako zloupotrebljene zadatka, vremensko ograničenje na jedan semestar
u populističke svrhe). ili nešto treće, ali ne treba ga okarakterisati neus-
Projekat je proširenje ranijeg projekta vezanog pešnim jer je zahvaljujući procesu participacije u
za petoparkovsku inicijativu, koja je bila dobar pri- kojem je učestvovalo približno 500 građana afirmi-
mer i ohrabrenje opštinskim vlastima za uključiva- sana ideja građanskog aktivizma i upoznavanje sa
nje građana u proces donošenja odluka vezanih za pravom na grad „kao sastavnim delom međunarod-
javne prostore. Ovaj pilot projekat obuhvatao je nog sistema ljudskih prava“ (iz „Svatske povelje o
tri parcele - planom predviđene za javne prostore. pravu na grad“).
Nijedna parcela nije bila predmet neke postojeće
gađanske inicijative, već je inicijativa polazila od Optimistični stručnjak - zaključak
studenata.
Proces se sastojao iz četiri osnovne studije: Ovo je samo jedan od primera borbe za novu
anketiranja izabranih stejkholdera, prostornog ulogu struke kroz prihvatanja lične i profesionalne
mapiranja parcele i kreativne obrade prikupljenih odgovornosti za razvoj grada i javne prostore. To je
podataka. Izbor stejkholdera je prethodio anke- samo jedna od mogućih alternativa.

Danas marginalizovani stručnjak već sutra poznati motivišući faktori (bihejvioralni drajveri)
može da se navikne na participaciju. Nekada au- koji građane podstiču na aktivizam ili društveni
toritativni „gradograditelj“ mogao bi da postane angažman (Un i dr. 2008).
liberalniji i da kao ravnopravni učesnik urbanizaci- Svestan činjenice da će neki ljudi uvek biti pogo-
je podstiče građane na participaciju izjednačava- đeni inovacijama (Friedmann 1996) novi stručnjak
jući svoje stručno znanje sa iskustvenim znanjem teži da zaobiđe zamke univerzalnog humanizma i
običnih ljudi; pružiti šansu učesnicima da „uče o participativnog populizma, da ne bude obmanut ali
svojim osnovnim pravima, da razvijaju organiza- i ne obmanjuje, i ne dozvoli da participacija postane
cione i pregovaračke veštine, da mobilizuju javne populističko oruđe elite, ali ni zakonska obaveza,
resurse u svoju korist“ (Plurnmer 2000); ili se za- već potreba i građansko pravo.
uzeti za odbranu prava građana na grad. Proces
participacije ima jak psihološki uticaj na učesni-
ke (Day 1997), i taj potencijal može se ostvariti Uroš Maksimović rođen je 1986. godine u Beogradu
transparentnim prikazivanjem svih rezultata bez gde je i diplomirao 2010. godine na Arhitektonskom
obzira da li je rezultat pozitivan ili ne. Objedinju- fakultetu sa radom na temu participativnog projek-
jući iskustva urbanizma, sociologije, psihologije, tovanja javnih prostora. Od 2011. je član studija za
arhitekture u multidisciplinarnosti se mogu pre- digitalni dizajn.

Iva Čukić
javna umetnost kao
sredstvo za kreiranje mesta
“Mogu uzeti bilo koji prazan prostor i nazvati ga Danas je to prostor za koji je Mark Ože (Marc
otvorenom pozornicom…Čovek korača kroz ovaj Augé) upotrebio pojam nemesto, kao deo onoga
prazan prostor dok ga neko drugi posmatra i to je što je nazvao nadmodernim1. Autor zastupa tezu
sve što je potrebno za nastanak jednog pozorišnog da nadmoderno doba proizvodi nemesta, odnosno
događaja.” prostore koji nisu antropološki. Ože pojam definiše
(Peter Brook, 1995, str. 7) kao prostore otuđenja, prostore bez identiteta,
memorije, istorije, kao prostore koji nastaju posle-
Danas sve češće uočavamo novi koncept jav- dicom postindustrijskog i umreženog informacij-
nog gradskog prostora, koji je znatno drugačiji od skog društva.
onog koji je karakterističan za pojam tradicional-
nog grada. Savremene društvene i kulturne pro- „Ako se mesto može definisati kao identitet-
mene, u toku 20. veka, uslovile su nastanak novih sko, relaciono i istorijsko, onda će prostor koji se ne
kategorija javnog gradskog prostora o kojima će u može definisati ni kao identitetski, ni kao relacioni,
ovom istraživanju biti reči. ni kao istorijski biti nemesto.“
Kroz istoriju, urbani prostor predstavljao je me- (Ože, 2005, str. 75)
dijum života jedne zajednice. Javni prostori u gradu
manifestovali su se kao specifičan izraz kolektivne Autor ističe zbir tri veoma važne komponente
memorije. Njihovo postojanje oslikavalo je lokalni koje prema njemu čine mesto; ljude, koji su na neki
identitet zajednice, kao i odrednice konkretnog ži- način povezani, borave tamo i komuniciraju; karak-
vota te zajednice. ter mesta; i potencijalno sećanje na mesto. Ako
Javni prostor možemo posmatrati i kao meta- mestu nedostaje jedan ili više komponenti on ga na-
fizičko mesto gde se lične potrebe i želja za izra- ziva „nemestom“, na kojem dominira karakter tran-
žavanjem susreću sa kolektivnim težnjama i aktiv- zita i na taj način je u suprotnosti sa pojmom mesto.
nostima. Dakle, ono predstavlja mesto socijalne S druge strane, eksperimentalne umetnosti,
interakcije. prostorno specifične intervencije, performansi,
Međutim u eri informatičkog društva, proce- ulične i gerilske umetnosti, itd., razvijaju strategi-
som globalizacije značajno je promenjen karakter je prisvajanja javnih gradskih prostora. Kultura u
javnog gradskog prostora. Danas ga prepoznajemo
kao vrstu platforme na kojoj možemo uočiti proces 1 Pojam nadmodernosti Ože definiše u odnosu na pos-
privatizacije, potrebu za obeležavanjem, kao i kre- tmodernost. Autor ističe da se za nadmodernost može
tanje ekonomskih interesa. Često ne možemo de- reći da je lice pojave čije je naličje postmodernost, one su
kao pozitiv i negativ (Ože, 2005, str. 32). Svet nadmoder-
finisati jasnu granicu između privatnog i javnog, a nosti (franc. surmodernité) traži novo „mišljenje prosto-
prostor na taj način postaje mesto privida njegove ra“: na horizontu putovanja, u smišljanju novih maršuta, u
javnosti i slobode korišćenja. izmeštanju pogleda u odnosu na zadate tekstove i slike...

javnom prostoru ima značajnu ulogu, ona podiže Kako bi se ispitale navedene hipoteze pred-
nivo funkcionalnog i estetskog kvaliteta prostora. ložen je eksperiment koji bi aktiviranjem prolaza
Takođe, umetnost u javnom prostoru, ili preciznije između Bezistana i Doma Sindikata dao novi ka-
rečeno javna umetnost ima ulogu da vizuelno mar- rakter tog prostora. Ideja je da se ulični koridor koji
kira mesto, memoriše događaje iz kolektivnog isku- trenutno možemo definisati kao nemesto pretvori
stva i stvori određenu sliku zajednice. Ona može u mesto ulične galerije. Ova privremena interven-
biti deo strategije urbanog planiranja i urbanog di- cija može generisati smisleni dijalog o prostoru,
zajna, i dovesti do povećanja stepena javne svesti umetnosti i savremenom urbanom načinu života.
(Patricia Phillips). „Pravljenje mesta“ u ovom eksperimentu ima za
Nestanak mesta predstavlja konstataciju koja cilj da potpomogne proces zajedničkog korišćenja
se često vezuje za savremeni gradski prostor. Ne- ovakvih prostora i konstruisanja drugih, kroz upo-
stajanje javnog prostora, pojava kvazi javnih pro- trebu javne umetnosti kao neku vrstu platforme za
stora sa ograničenim pristupom događa se upo- stvaranje kulturnih identiteta.
redo sa agresijom komercijalne kulture i pojavom Na osnovu pomenutih komponenata koje je Ože
kulturnog spektakla. Takođe, grad se menja u sve dao, napravljena je selekcija nekolicine prostora u
češćem i prisutnijem kontinuitetu trgovine, infor- Beogradu koji predstavljaju činioce novih katego-
macija i komercijalizacije. Treba imati u vidu da pro- rija i oni će biti prikazani na izložbi. Pretpostav-
stori koji gube svoj identitet, ma koliko bili otuđeni, ka je da oni mogu postati mesta razmene unutar
jesu realni i socijalno definisani. gradskih fizičkih struktura, neka vrsta „spontanog
U navedenom urbanom okruženju, koje se ispu- pozorišta“ (Lefevr, 1974, str. 27). Važno je naglasiti
njava nemestima, javna umetnost stiče ulogu „pro- da se ovo istraživanje oslanja samo na Ožeovu de-
izvodnje mesta“. finiciju nemesta, a ne na konkretne prostore koje
Prisustvo umetnosti na ulici upoznaje stanov- autor u svom istraživanju navodi (mesta ekstremne
ništvo sa sopstvenim identitetom, gradi kritičko komercijalizacije prostora, aerodrom, autoputevi,
mišljenje i povećava stepen javne svesti. putokazi, bilbordi).

U savremenom društvu, urbana područja se Privatizovana društvena preduzeća, industrij-
suočavaju sa sve većim gubitkom autentičnosti i ski kompleksi, objekti kinematografskog nasleđa
identiteta. U njima prepoznajemo neke zajedničke predstavljaju konkretne urbane prostore, napu-
karakteristike, kao što su: štene ili zapostavljene, a dovoljno provokativne za
• gubitak socijalizacije - nepostojanje identifika- preduzimanje odgovarajućih aktivnosti u cilju revi-
cije sa mestom, talizacije.
• odsustvo kulturne uslovljenosti prostora. Društveno-ekonomske promene koje dovode
do „nestajanja“ pojedinih prostora zahtevaju krei-
Identifikovani prostori podeljeni su u tri kate- ranje novih strategija u cilju njihove revitalizacije.
gorije koje su prepoznate kao dominante u gradu: 1.
saobraćaj, tranzit, transport, 2. stambena arhitek- Potencijali:
tura 3. društvena preduzeća
Saobraćajne punktove karakteriše artikulacija 1. Povećanje atraktivnosti grada. 2. Izgradnja vi-
prostora na relativno ograničenoj i kontrolisanoj zuelnog kvaliteta urbanog okruženja. 3. Jačanje lo-
površini. Gusta mreža saobraćane infrastrukture kalnog identiteta. 4. Generisanje osećaja pripadno-
postaje čovekov tranzitni habitus, sprečavajući sti i zajednice (ukoliko se građani uključuju u ovakve
stvaranje smislenog staništa ili genius loci-a. akcije oni počinju više doživljavati grad kao svoj). 5.
Stambena arhitektura postala je simbol otuđe- Izgradnja kulturnog građanstva. 6. Saradnja i inte-
nja i dehumanizacije. Pojedinac počinje da gubi ose- gracija umetnika, arhitekata, pejzažnih arhitekata,
ćanje pripadnosti i zajedništva. Svako ljudsko biće urbanista i gradske uprave. 7. Promocija savremene
ima potrebu da se poistoveti sa svojim domom, tj. umetnosti. 8. Bogatom kulturnom ponudom umet-
da ga humanizuje i personalizuje. ničkih produkcija unapređuje se kvalitet kulturne

scene. 9. Beograd poseduje višak „praznih“ i manjak
„umetničkih“ prostora, pa je ovo jedan od načina da
se omogući neophodan prostor za rad. 10. Ovi pro-
stori mogu predstavljati potencijal koji doprinosi
kreativnom sektoru i industriji. 11. Privlačenje turi-
sta. 12. Umetnost u javnom prostoru može biti deo
kreativnog i ekonomskog kapitala grada, kao i deo
gradskog identiteta.
Iva Čukić rođena je 1983. godine u Beogradu. Diplo-

mirala je 2008. na Arhitektonskom fakultetu u Be-
ogradu. Iste godine upisuje doktorske akademske
studije na tom fakultetu, umetnički smer. Trenutno
je student treće godine, a oblast njenog istraživa-
nja obuhvataju tačke susreta javnog prostora, jav-
ne umetnosti i prostorno-kulturnog diskursa. Uče-
stvovala je u nekoliko radionica, izložbi i projekata u
ovoj oblasti, a neko vreme je i sarađivala u nastavi
na Arhitektonskom fakultetu.

Jasna Cizler
objekti industrijskog
nasleđa kao javni prostori
Industrijsko nasleđe predstavlja ostatke industrij- Ipak, projekti obnove nisu uvek od samog po-
ske kulture koji imaju arhitektonski, društveni, teh- četka usmereni na očuvanje ostataka industrije,
nološki ili istorijski značaj. Osim industrijskih zgrada, te se dešava da ono bude zanemareno prilikom
ono podrazumeva i mašine, rudnike, infrastrukturu, kreiranja urbanističkih planova. Kako u savreme-
stambene objekte građene za radnike i slično. Indu- nom društvu postoji potreba da sav prostor bude
strijsko nasleđe je memorija o životu radnika, često maksimalno iskorišćen, funkcionalan i da se od
simbol progresa i ponosa za lokalnu zajednicu, deo neupotrebljenog i napuštenog pretvori u „produk-
lokalne istorije i identiteta. Vrednosti i potencijali tivan”, napuštene industrijske lokacije se često do-
industrijskog nasleđa se u poslednjih nekoliko de- življavaju kao ruine, uznemiravajuća mesta na koji-
cenija koriste u urbanoj obnovi, posebno u gradovima se ništa ne dešava i koja predstavljaju ožiljak u
ma koji su doživeli pad u industriji i ekonomiji i sada gradskom tkivu. Mnogi vredni prostori su ugroženi
traže nove opcije za razvoj. Veliki je broj slučajeva usled privatizacije i prodaje preduzeća - opasnost
koji pokazuju pozitivne efekte obnove industrij- preti od intervencija koje su pod pritiskom zahteva
skog nasleđa, a u ovom radu će akcenat biti stavljen investitora i postavlja se pitanje je da li će oni biti
na to kako se objekti industrijskog nasleđa mogu adekvatno iskorišćeni i da li će nova funkcija dopri-
koristiti kao javni prostori, odnosno postati otvo- neti očuvanju nasleđa, ili ga naprotiv, dodatno ugro-
reni i dostupni za sve korisnike. ziti. Prodaja vrednih gradskih objekata je u Srbiji
Strah da će očuvanje lokalne fabrike biti pro- velika opasnost koja preti gradovima – u pitanje se
blem za zajednicu koja bi u njoj mogla videti sim- dovodi urbanost gradova i kvalitet njegovih javnih
bol loše prošlosti – gašenja proizvodnje, umiruće prostora jer nove namene mogu biti lukrativne za
ekonomije, brutalnog rada i plućnih bolesti – jeste nove vlasnike, ali potpuno irelevantne za interese
čest i bio je tema i prilikom obnove u Duizburgu u građana (Petovar, 2003).
Nemačkoj. Ipak, ispostavilo se da je nakon uvođe- Angažovanje lokalne zajednice protiv uništava-
nja novih funkcija objekat postao izvor ponosa kod nja ove vrste nasleđe, verovatno je najbolji dokaz
građana i on sada predstavlja jedan u nizu slučaje- značaja koje ono ima za lokalnu zajednicu. Četvrt
va karakterističnih za Rursku oblast, industrijski Poblenou u Barseloni primer je protesta stanovniš-
region poznat u svetu kao uspešan primer obnove tva na zanemarivanje ove vrste nasleđa. Ova oblast,
industrijskog nasleđa. Glavna strategija obnove poznata kao katalonski Mančester, je bila industrij-
je bila da se industrijske zgrade i priroda povežu u ska zona u periodu od preko sto godina i predstav-
kontinualnu mrežu, tj. regionalni park u kom se zele- ljala je jedan od glavnih centara industrijske ino-
ne površine prepliću sa industrijskim ostacima koji vacije u južnoj Evropi sve do `60-ih godina. Nakon
se koriste u neke nove svrhe, što je između ostalog, premeštanja industrije je usledila kriza u Poblenou i
doprinelo i stvaranju pristupačnijih i atraktivnijih interes tržišta je bio da se ova strateški dobro pozi-
javnih prostora. cionirana oblast transformiše u savremenu četvrt.

Tada su počela da se javljaju protivljenja stanovnika fikacije je karakterističan za ovu zemlju (fizička,
u težnji ka očuvanju istorijskog duha ovog prostora. ekonomska, društvena i kulturna transformacija
U pismu građana koje je upućeno vlasti stoji: nekog područja koja rezultuje proširenjem privat-
nog vlasništva nad javnim, preseljenjem i često čak
„Barselona, ponosna na svoju sadašnjost, izgle- i marginalizacijom nekadašnjih, siromašnijih sta-
da da je zaboravila svoje korene, tako rizikujući novnika, kroz uvođenje novih pojedinaca koji dele
da dovede u opasnost svoju budućnost. Metro- slični životni stil) i ima niz efekata, a oni negativni
polis je nasledio industrijski svet: bez fabrika na su najštetniji po najsiromašnije, razmeštena doma-
kojima je izgrađena naša sadašnjost... ...postoji ćinstva i male firme (Tallon, 2010). Poznato je da kao
rizik da će se industrijski pejzaži biti smenjeni prva industrijska zemlja, Britanija ima veliki broj
stanjem tabula rasa... ...Nestajanje ovog kom- industrijskih lokacija, koje se danas nalaze upravo
pleksa... ...ne samo da će negativno uticati na u centrima gradova, naročito u gradovima kao što
nasleđe Katalonije, već će značiti i gubitak mo- su Mančester i Lids, smeštenim u srcu nekadašnje
gućnosti da se novoj industrijskoj četvrti i nje- industrijske revolucije. Sada se dešava da su čitavi
noj kompleksnosti i integraciji u grad, da poziti- delovi gradskih centara u vlasništvu privatnog sek-
van input, suprotan interesima tržišta.“ (Fòrum tora i na njima bivaju izgrađeni novi projekti bazira-
de la Ribera del Besòs, 2005). ni gotovo isključivo na stanovima visoke vrednosti
i kancelarijama za velike firme, često smeštenim
Slično je zapisano i u jednom od manifesta za- upravo u preuređenim fabrikama. Prostori koji na-
jednice: staju na ovakav način se od strane kritičara opisuju
kao ugrožavajući za demokratsku kontrolu prosto-
„Stanovnici četvrti Poblenou odbijaju agresiju ra, lokalni kontekst i aktivnosti. Rezultat je grad koji
usmerenu ka industrijskom nasleđu i identitetu je sve više u vlasništvu velikih kompanija, a jedna od
svoje četvrti. Neophodna modernizacija grada ne glavnih posledica je i nedostatak javnih prostora
sme biti usmerena protiv njegovih građana.“ (Ma- (Chatterton, Hodkinson, 2007a, 2007b, Haughton,
nifest Defensem Poblenou, salvem Can Ricart). 2009).
Potreba da se grad promoviše na tržištu ka-
Nakon protesta stanovništva su usledile pro- pitala, u kontrastu je sa razvojem alternativnih
mene u planovima čime je konačno uvažena potre- kulturnih aktivnosti i projekata koji su potrebniji
ba za očuvanjem nasleđa. Modifikovan je Katalog lokalnoj zajednici, i tako rezultuje kontrolisanim,
zaštićenih lokaliteta Barselone i na taj način prizna- monotonim, poluprivatnim prostorima, dok su
to da industrijski objekti grada moraju predstavlja- manje regulisani, drugačiji i raznovrsni prostori
ti deo planova za budući razvoj grada. zapostavljeni ili nestaju. Tim Edensor, profesor na
Kao što se može primetiti, razvoj vođen od univerzitetu u Mančesteru, naglašava ulogu napu-
strane tržišta jedna je od glavnih pretnji za javne štenih industrijskih objekata u kreiranju alternativ-
prostore, pa tako i za gradsko nasleđe. Ključno pi- nog estetskog i čulnog iskustva u sve homogenijim
tanje koje se postavlja je kako se nositi sa zaštitom postindustrijskim gradovima. On skreće pažnju
nasleđa kada su gradovi pod tako velikim uticajem na vezu između industrijskih ruševina, kolektivne
i u tolikoj meri zavisni od tržišta? Nasleđe uopšte, memorije i specifičnosti prostora i upozorava na
pa i ono industrijsko, je u proteklim decenijama po- njihovo uništavanje. Profesor Edensor industrijske
stalo ne samo osnov za promovisanje memorije na objekte prepoznaje kao neformalne javne prostore
industrijsku prošlost, već i marketinški alat u urbana kojima se odvija niz aktivnosti u kojima obično
noj obnovi, korišćen za uspešniju prodaju ovih, sada učestvuju pripadnici lokalne zajednice, kao što su
obnovljenih prostora. Nedostatak veće uključeno- baštovanstvo, igra, istraživanje, različite kreativne
sti javnog sektora često rezultuje nedostatkom aktivnosti, ali i besplatno parkiranje automobila. To
prostora koja ne donose prihode, kao što su kultur- su prostori iznenađenja, kontakta s prošlošću, koji
ni sadržaji i javni prostori, i to se dosta dobro može su u kontrastu sa previše regulisanim i dizajniranim
pratiti na primeru Velike Britanije. Proces džentri- gradskim prostorima. Sama priroda napuštenih

industrijskih lokacija, nedostatak određenog zna- što je mlin danas u privatnom vlasništvu, otvoreni
čenja i funkcije, pomućene granice između prošlo- prostori i objekti se koriste od strane neprofitne
sti i sadašnjosti, kao i intimna veza s memorijom organizacije koja je kroz različite projekte u obla-
mesta, jesu ono što ove prostore čini tako zanimlji- sti umetnosti i kulture dovela umetnike i posetio-
vim i značajnim čak i u stanju oronulosti u kakvom ce u inače neiskorišćenu zgradu. Jedna od stavki u
se većina njih nalazi (Edensor, 2005). upravljanju projektom je takozvana `buy nothing
Zaključak ipak nije da red i uređenost u pro- policy`, pa zgradu uređuju volonteri i koristi se već
storu nisu potrebni, već da trenutna praksa pre- korišćen nameštaj.
tvaranja gradova u područja uređenosti, nadzora i Jedna moguća opcija je inovativni pristup plani-
potrošnje, postaje previše dominantna. U skladu ranju koji dozvoljava građanima da sami prilagode
sa tim, rad se završava prikazom nekoliko primera prostore novim funkcijama i na taj način revitalizuju
iz prakse reaktivacije industrijskog nasleđa, koji su napuštena područja. Ako govorimo o industrijskom
pokrenuti od lokalne zajednice ili u kojima je ona nasleđu kao važnom za lokalnu zajednicu i identitet,
uključena u velikoj meri. Primer kompleksa fabrike ovakvi projekti bi se mogli smatrati uspešnijima i
kremova (Custard Factory) u Digbet četvrti u Bir- često predstavljaju kvalitetne javne prostore. Pro-
mingemu, u Velikoj Britaniji, jeste tipičan primer jekti koji su više usmereni na lokalno stanovništvo
uvođenja umetnosti i kulture i promocije kreativnih ili čiji je pokretač upravo ono, verovatno ne bi obez-
industrija i zapošljavanja u ovom sektoru, i pokazu- bedili više novca u prvoj fazi, ali kao obzirniji prema
je kako stimulativni ambijent može biti kreiran kroz pitanjima relevantnim za lokalno stanovništvo, oni
kombinaciju rada i stanovanja umetnika. Obnova mogu biti održiviji kao dugoročna opcija. Takođe,
fabričkog kompleksa je krenula kada su umetnici mnogi autori umetnost, kulturu i male firme vide
počeli da koriste prostor bez nadoknade, za plesne kao neiskorišćeni potencijal za regeneraciju grad-
studije, galerije, teatar i prodavnice umetničkih skog života i smatraju da oni treba da imaju central-
dela. Pozitivni efekti obnove su se ubrzo proširili na nu ulogu u urbanoj obnovi, mnogo veću nego danas
čitav grad, a podrška kreativnog sektora u mnogo- (Murray, 1999). Ovome naročito ide u prilog činjeni-
me doprinosi promovisanju grada i privlačenju inve- ca da su industrijske lokacije često prepoznate kao
sticija. Sličan projekat se nalazi i u Solteru, malom ambijent pogodan za alternativne umetničke i kul-
gradu u blizini Lidsa, čiji je veliki deo pod zaštitom turne aktivnosti, i mogu biti pretvorene u galerije,
UNESCO-a i predstavlja jednu od važnih tačaka na studije za umetnike, i radionice. Ovo je često dobra
Evropskoj ruti industrijskog nasleđa. Osnovan je u opcija za početak korišćenja objekata jer se na taj
19. veku kada je veliki industrijalac izgradio fabrike, način zaustavlja trend zapostavljanja i uništavanja
ali i stambene objekte i brojne javne institucije po- objekta.
put bolnica, crkve i škola, kako bi svojim radnicima
obezbedio bolje uslove života i rada. Danas je nase-
lje veoma dobro očuvano i predstavlja primer kako Jasna Cizler je rođena 1984. godine u Pančevu.
se nekadašnji industrijski objekti mogu potpuno Student je doktorskih studija na Arhitektonskom
uključiti u život stanovnika. Primera radi, u mlinu fakultetu u Beogradu. Na istom fakultetu je diplo-
Salts Mill, se sada nalazi niz prostora u potpunosti mirala 2008. godine, a 2011. godine stekla zvanje
otvorenih za javnost. Treći primer, Temple Works u Specijaliste za urbanu obnovu. Radila je i usavrša-
Lidsu, u Velikoj Britaniji, je kompleks nekadašnjeg vala se u Sevilji i Srbiji, a kao stipendista fondacije
tekstilnog mlina koji ima najviši stepen zaštite koji British Scholarship Trust je bila gostujući istraživač
neka zgrada u Britaniji može dobiti. Bez obzira na to na Univerzitetu u Lidsu u Velikoj Britaniji.
levo: Temple Works - fasada i unutrašnjost objekta

za vreme koncerta (autor fotografija: J. Cizler)

Krsto Radovanović
mikrourbanističke intervencije
kao sredstvo revitalizacije
zapuštenih gradskih područja
Urbanizam 20. vijeka, uspostavljajući integritet pogled, neatraktivni, da bi se ti prostori revitalizo-

objekta kao krajnjeg cilja prostornog planiranja, vali i u njih uveli novi sadržaji. Cilj ovog istraživanja
donio je mnoštvo problema vidljivih u postindustrij- je da ispita mogućnosti revitalizacije gradskih pod-
skim gradovima; jedan od najvećih problema svaka- ručja, ne kao krajnjeg rezultata, u smislu „smještaja“
ko predstavljaju napušteni gradski prostori, najpri- određenih arhitektonskih tipologija u okvire napu-
je industrijski, koji su vremenom izgubili funkciju i štenih objekata, nego kao dugoročnog procesa koji
prepušteni devastaciji. Čak i ako su blizu centralnih bi se odvijao na ovim prostorima i koji se sastoji od
gradskih područja, ovi prostori su često izolovani, nekoliko važnih koraka.
lišeni životnih procesa i izloženi daljem propadanju. Da bismo definisali etape revitalizacije, potreb-
Revitalizacija napuštenih i devastiranih područ- no je prethodno definisati pojmove revitalizacije i
ja u gradovima je problem kome se pridaje izuzetna renovacije.
pažnja u urbanističkoj teoriji i praksi posljednjih REVITALIZACIJA označava cjelovitu obnovu,
godina. Glavni razlozi tome su priliv stanovništva i oživljavanje materijalnih i duhovnih vrijednosti
brzo širenje gradova ka periferijama, jer ovi procesi objekta, spomenika kulture ili prostornih kulturno-
uzrokuju potrebu za većim iskorišćenjem raspo- istorijskih cjelina. To je kompleksna metoda koja
loživog prostora. Poseban problem predstavljaju može obuhvatiti skoro sve tehničke postupke kao
napuštene i devastirane industrijske zone, koje se i promjenu funkcije objekta ili cjeline. U doslovnom
često nalaze na atraktivnim pozicijama, u blizini smislu, riječ revitalizacija označava „vraćanje živo-
centralnih zona grada, uz vodene površine i sl. Na- ta“, „oživljavanje“.1
žalost, u domaćim urbanističkim krugovima ova RENOVACIJA – obnova i opremanje građevine
tema se uglavnom zadržava na sporadičnom spo- kao cjeline kojoj su propali pojedini dijelovi (trakt,
minjanju, bez nekih tendencija da se po tom pitanju sekcija, konstrukcija), novim, kojima se vraća udob-
nešto i uradi. nost i higijenski kvalitet. Obuhvata više tehničkih
metoda, kao što su restauracija, rekonstrukcija,
1. Etape u revitalizaciji napuštenih područja i supstitucija i dr. 2
objekata Etape ili „korake“ u ponovnom oživljavanju na-
puštenih industrijskih objekata možemo posma-
Kada se govori o transformacijama ovakvih po- trati na primjeru Kaiča foruma (Caixa Forum) u Ma-
dručja, mogućnostima njihove obnove i implemen- dridu, čiji su autori Hercog i De Meron (Herzog & de
tacije različitih sadržaja, često se zapostavlja jedan
ili više koraka, uglavnom onih koji se odnose na 1 Kurtović-Folić, Nađa, Predavanja iz predmeta ‘Gradi-
ekonomske i sociokulturološke aspekte. Problem teljsko nasleđe, obnova i zaštita 2’
je na koji način zainteresovati vlasti i investitore da 2 Kurtović-Folić, Nađa, Predavanja iz predmeta ‘Gradi-
ulažu kapital u prostore koji su zapušteni i, na prvi teljsko nasleđe, obnova i zaštita 2’

Meuron)3. Muzej se nalazi u srcu kulturnog distrikta projekta, ali je to često neizvodljivo, posebno u eko-
Madrida i izuzetno je posjećen, zbog svoje izuzetne nomski slabije razvijenim zemljama.
atraktivnosti i mnoštva sadržaja koje nudi. Zbog toga je potreban drugačiji raspored etapa:
Ovaj multifunkcionalni objekat je smješten u re- 1. STANJE DEVASTACIJE
konstruisanu termoelektranu, sagrađenu 1899. go- 2. REVITALIZACIJA
dine, koja je vremenom izgubila funkciju i devasti- 3. RENOVACIJA
rana (sl. 1). Pored nje se nalazila benzinska stanica,
koja je srušena da bi se na njenom mjestu našao trg, U ovom slučaju revitalizacija je proces koji pret-
koji uvodi posjetioce u objekat. Na slici 2 je prika- hodi tehničkim postupcima, rekonstrukciji i sanaciji
zano stanje nakon renovacije: objekat je nadogra- objekta. Oživljavanje, vraćanje života prostoru po-
đen, u njega je smještena nova funkcija, očuvana je smatra se kao preduslov, a ne kao krajnji rezultat
prvobitna fasada od opeke (uz male modifikacije) i procesa. Naime, da bi zapušteni prostor bio u teh-
uređen je trg sa zelenilom. Tek nakon ovih tehničkih ničkom smislu obnovljen radi smještanja određene
mjera omogućena je revitalizacija, vraćanje života funkcije, potrebno je zainteresovati potencijalnog
objektu, što je prikazano na slici 3: naime, tek kada investitora (npr. gradske vlasti) i pridobiti potrebna
prostor zauzmu ljudi, kada se u njemu vrši određena finansijska sredstva. U tom smislu je neophodno da
funkcija, tada se može reći da je prostor „oživljen“. određene grupacije ljudi prepoznaju kvalitete tog
U tom smislu, možemo rezimirati etape revita- prostora, da ga pretvore u svoje polje aktivnosti i
lizacije: na taj način ga ožive. Naravno, ovaj postupak je po-
1. STANJE DEVASTACIJE trebno sprovoditi sa oprezom. Ulaganja moraju biti
2. RENOVACIJA postepena i u skladu sa potrebama ljudi – korisnika
(rekonstrukcija, sanacija, supstitucija) prostora, a ne u skladu sa potrebama investitora.
3. REVITALIZACIJA
Slika 2
Dakle, revitalizovano stanje je krajnji rezultat

procesa. Međutim, ovakav redoslijed etapa nije
uvijek primjenljiv; najčešća prepreka su finansijski
aspekti i politička volja. U slučaju Kaiča Foruma,
Fondacija „La Kaiča“ (Obra Social Fundación “La-
Caixa“) je uložila značajna sredstva za sprovođenje
3 Izvor: http://www.arcspace.com/architects/herzog_
meuron/caixa/caixa.html
Slika 1 Slika 3

• privremeni arhitektonski objekti;
• skejt parkovi i drugi sportski objekti;
• crtanje grafita kao način izražavanja mladih,
koji na ovaj način uglavnom šalju određene po-
ruke društvu, iskazuju svoje političke i druge
stavove i sl. (slika 6);
• neformalno svakodnevno okupljanje; naime,
bilo kakav boravak ljudi na određenom prosto-
ru doprinosi oživljavanju tog prostora i može se
uzeti kao osnovni preduslov revitalizacije.
Slika 4 Na osnovu navedene podjele, može se napraviti
opštija podjela mikrourbanističkih intervencija na
objekte (fizičke, opipljive) i procese (aktivnosti).
U prvu grupu spadaju privremeni arhitektonski
objekti, skejt parkovi i drugi sportski objekti, pro-
storne instalacije, paviljoni i sl. U drugu grupu spa-
daju neformalna ili formalna okupljanja, kulturni
događaji, crtanje grafita i drugi vidovi umjetničkog
izražavanja. Ono što je zajednička karakteristika
svih ovih intervencija, to su uklapanje u postojeći
kontekst, mala sredstva kojima se to postiže, kre-
ativni i inovativni načini korišćenja prostora, kao i
privremeni karakter ovih intervencija.
Slika 5
Jedan od mogućih problema sa kojima se ova-
Primjer zaposijedanja devastiranih prostora od kvi prostori mogu suočiti je to što su intervencije
strane samoinicijativnih pokreta i organizacija je na njima često orijentisane na uži krug korisnika,
Mikser festival, koji se održava na prostoru Žito- na manju društvenu grupu koja ih koristi, dok za širu
mlina u Beogradu (slika 4). javnost ostaju nedostupni ili jednostavno za njih ne
postoji interes; ovo dalje vodi u nezainteresovanost
2. Pojam i podjela mikrourbanističkih gradskih vlasti i dalju zapuštenost prostora. Pro-
intervencija blem je što većina ljudi smatra da se u zapuštenim
gradskim prostorima okupljaju „sumnjive“ društve-
U mikrourbanističke intervencije možemo svr- ne grupe, pa zbog toga zaobilaze ovakve prostore.
stati sve kreativne, inovativne, jeftine, slučajne
ili namjerne, privremene intervencije u gradskom 3. „Integralni urbanizam“ kao teorijski pristup
prostoru, koje mogu biti fizički objekti ili samo pro- u procesima revitalizacije napuštenih gradskih
cesi i u kojima može učestvovati veći ili manji broj područja
ljudi, organizovanih u formalne ili pak neformalne,
samoinicijativne grupe. U tom smislu u mikrourbani- U predgovoru knjige „Postmoderni urbanizam“,
stičke intervencije spadaju: Nan Elin definiše pojam integralnog urbanizma kao
• kulturni događaji, izložbe i festivali – muzički, „iskorak u arhitekturi i planiranju, teoriji i praksi, ka
filmski, umjetnički i sl. Primjer ovakvog načina povezivanju intervencija u malim razmerama i onih
iskorišćavanja industrijskih područja je nave- na regionalnom nivou“.4 Osnovni cilj integralnog
deni Mikser festival u kompleksu Žitomlina u urbanizma je postizanje toka (flow), koji vodi ka
Beogradu (slika 4);
• instalacije – umjetničke ili utilitarne. Na slici 5 4 Elin, Nan, Predgovor – preuzeto iz knjige ‘Nagli za-
prikazana instalacija Tape installation sa nave- okret u gradu: ka integralnom urbanizmu’, Postmoderni
denog festivala; urbanizam, str.II

integraciji mjesta, pri čemu je naglasak na vezama, storu. Zajednički akcenat svih ovih, kako ih Nan Elin
komunikaciji i stalnoj cirkulaciji, konvergencijama naziva „aktivističkih projektantskih rešenja“, nije na
i posmatranju grada kao zbira neprekidnih pro- planu i presjeku, kao oruđima uspostavljanja hijerar-
cesa, nasuprot stavovima modernog urbanizma, hije modernog grada, nego na slikovitosti i slobodi
gdje je razdvajanje funkcija i „zoniranje“ dovelo do izraza, koji teže da „prekinu sa fragmentacijom naših
fragmentisanja prostora, slabe povezanosti, zaga- pejzaža i naših života“. 5
đenosti industrijskih zona, „gradova spavaonica“ i U knjizi „Postmoderni urbanizam“ navode se
mnogih drugih problema. Promjene u gradovima, najvažniji pravci urbanog razvoja tokom 1960-ih,
kao što su suburbanizacija, opadanje kvaliteta jav- 70-ih i 80-ih godina, nastalih kao reakcija na mo-
nih prostora i prenatrpanost saobraćaja, doveli su dernizam; sve ove različite teoretske postavke se
do socijalnih problema: otuđenost i gubitak identi- mogu svrstati u postmoderni urbanizam, a neki od
teta su neki od njih. najznačajnijih su:
Kao još jedan od negativnih produkata ovakvog • Otvorena arhitektura – pokret Cohousing
planiranja javljaju se i napuštena i devastirana pod- (Marcus, McLamant & Durret), iz 1960-ih i 70-ih
ručja, prije svega industrijska, koja uglavnom stoje
kao neporozne membrane, odvojena od okolnog 5 Elin, Nan, Predgovor – preuzeto iz knjige ‘Nagli zao-
prostora. Pošto se u ovom istraživanju revitalizacija kret u gradu: ka integralnom urbanizmu’, Postmoderni
urbanizam, str. XI
napuštenih područja posmatra kao proces, a ne kao
Slika 7
krajnji produkt (u smislu transformacije konkretnog
objekta u određenu tipologiju), teorija integralnog
urbanizma pruža važnu teorijsku potporu. Naime,
ovakvi prostori mogu zaživjeti samo ako su procesi
koji se u njih uvode postepeni, dinamični i promjenlji-
vi, dugoročno planirani i sprovođeni u etapama. Riječ
„planirani“ je uzeta uslovno, pošto u ovom slučaju cilj
nije iscrtavanje detaljnih mapa namjene površina i ra-
znih tabela, nego, bar u početnim fazama, postepeno
„uvođenje života“ u prostor kroz intuitivne interven-
cije i prirodan tok. U tom slučaju, zadatak arhitekata
i planera je da prostor ostane do te mjere nedovršen
da bi mogao da „trpi“ kasnije intervencije korisnika. Slika 8
U tom smislu je zadatak projektanta, prilikom rada
na konceptu, da pronađe tu mjeru, da razmišlja du-
goročno i da predvidi sve moguće intervencije u pro-
Slika 6

Slika 9 Slika 10
godina, koji se bavi uključivanjem budućih ko- nom marginalizovane, koje vremenom prerastaju u
risnika prostora u projektovanje; „otvorene“ ili ozbiljnije organizacije, kulturne ustanove (Cultur-
„poluodređene“ strukture koje korisnici završa- preneurs) i asocijacije. Na koji način ove grupe tran-
vaju prema svojim potrebama i željama. sformišu i oživljavaju prostor? Odgovor je – kroz
• Pokret za uređenje grada, koji je započeo ča- inovativne mikrourbanističke intervencije. Naime,
sopis Architectural Review pedesetih godina. ove grupe zaposijedaju napuštene i naizgled ne-
Predstavnik ovog pravca je Gordon Kalen (Gor- atraktivne prostore i pretvaraju ih u pozornice
don Cullen), autor knjige Gradski pejzaž, koji se kulturnih djelovanja, postepeno ih transformišući,
zalaže za „sagledavanje u seriji“ i „umjetnost vizuelno i konceptualno. Kao rezultat toga, u Ber-
odnosa“, dakle posmatranje urbane sredine linu je sve manje neiskorišćenih prostora; grade se
kao cjeline sastavljene od mnogo elemenata i buvlje pijace i skejt parkovi u napuštenim skladišti-
njihovih međuodnosa. ma i drugim industrijskim objektima. Na taj način
• Teorija urbanog dizajna u Americi: „društveno se popunjava period između stanja devastiranosti
planiranje“ (1960-1970-ih) – planiranje sa uče- prostora i njegovog pravnog i vizuelnog redefinisa-
šćem društvene zajednice; „procesna arhitek- nja. Ove međuetape su izuzetno važne za transfor-
tura“ Čarlsa Mura i Vilijema Turnbula (Charles maciju prostora, a u većini gradova su zapostavlje-
Moore, William Turnbul). ne. Gradske vlasti Berlina se sve više uključuju u
• Kontekstualizam Roberta Venturija (Robert ove procese, jer su uvidjele potencijal privremenog
Venturi), koji se zalaže za „nezavršenu arhitek- korišćenja prostora. Samoinicijativne mikrourbani-
turu“, koja može da se razvija i u kojoj je proces stičke intervencije su postale legitiman instrument
mnogo važniji od trenutnog stanja. za revitalizaciju zapuštenih prostora, pa su uklju-
čene u planerske dokumente, kao što je Planwerk,
4. Berlinski „urbani pioniri“ – neformalne socijal- Stadtenwicklungskonzept 2020. Ovo pokazuje da
ne grupe i transormisanje napuštenih područja su gradske vlasti uvidjele izuzetan značaj ovih in-
tervencija.
Berlin, koji mnogi nazivaju kulturnom prestoni- Jedan od načina oživljavanja prostora je i efe-
com Evrope, problem napuštenih gradskih područ- merna arhitektura, kojoj se poslednjih godina pri-
ja rješava na specifičan način – kroz sociokulturo- daje veliki značaj. Jedan od uspjelih primjera oživlja-
loški model pod nazivom Urban Pioneers (slika 7).6 vanja prostora kroz privremene objekte je Platoon.
Ovaj model se odnosi na razne neformalne socijal- Cultural Development, koji se takođe svrstava u
ne grupe, supkulturne, alternativne pokrete, uglav- berlinske „urbane pionire“ (slika 8, 9). 7U pitanju je
mala multidiciplinarna operativna grupa, koja svoje
6 Primjer preuzet iz teksta ‘Berlinski pioniri, prvi deo:
Krekovanje grada’, Miodrag Kuč, časopis Kvart, br. 16, 2009. 7 Izvor: www.platoon.org

Slika 11 Slika 12
intervencije sprovodi postavljanjem privremenih Origami Forum (slike 10, 11) je projekat koji je
objekata, modifikovanih brodskih kontejnera, na nastao 2011. godine u saradnji sa Fakultetom teh-
napuštene lokacije. Ove lokacije su uglavnom za- ničkih nauka. U pitanju je struktura od drveta nalik
puštene parcele u centralnom jezgru Berlina, čiji origamiju, japanskoj veštini savijanja papira. Mul-
vlasnici nemaju mogućnosti, želje ili ekonomskog tipliciranjem trougaonih elemenata od šperploče
interesa da ih koriste. Platoon sklapa ugovor sa dobijena je mreža koja je pričvršćena na potkon-
vlasnikom o privremenom besplatnom korišćenju strukciju od drvenih ramova, a čitava konstrukcija
parcele, što je od obostranog interesa; vlasnici na je rasklopiva radi lakšeg transporta. Prednosti
taj način dobijaju novi izgled parcele, što joj podiže ovakvih origami struktura su u korišćenju relativno
atraktivnost, a samom tim i cijenu, a s druge strane, malih elemenata, čime se olakšava transport i sma-
Platoon dobija besplatan prostor i reklamu, i to u njuje cena proizvodnje, a njihovim multipliciranjem
centralnom jezgru grada. se mogu dobiti izuzetno dinamične kompozicije. Na
ovaj način dobijena je pokrenuta, razigrana struk-
5. Upotrebne prostorne instalacije – predlog tura, pogodna za sedenje na različitim visinama i u
intervencija u javnom prostoru različitim položajima. Zbog promene nivoa, od 20
do 90 cm visine, ova instalacija se, pored funkci-
Kao jedan oblik mikrourbanističkoh intervencije sedenja, može koristiti i kao pult. U tom smislu
ja naveli smo instalacije, koje se u opštem slučaju objekat/skulptoralna instalacija je izuzetno fleksi-
mogu podijeliti na umjetničke i upotrebne (utili- bilan prostor, koji u funkcionalnom smislu zadovo-
tarne). Bez dubljeg ulaženja u njihovu klasifikaciju, ljava potrebe različitih grupa korisnika. Pored toga,
mogu se definisati upotrebne prostorne instalacije ona poseduje i vizuelne kvalitete, čime obogaćuje
kao strukture koje pored upotrebne funkcije imaju i urbani - javni prostor (otvoren ili zatvoren), a naziv
vizuelne, ambijentalne vrijednosti, obogaćuju javni “forum” asocira na okupljanje, socijalizaciju, zajed-
prostor, služe kao prostorni reper i mjesta okuplja- ništvo, razmenu ideja.
nja i socijalizacije. Klupa 1000cm (slike 12, 13) je projekat tako-
Uticaj prostornih instalacija na oživljavanje đe nastao 2011. godine u saradnji sa Fakultetom
javnog prostora pokazaćemo na primjerima Ori- tehničkih nauka iz Novog Sada i opštinom Dimi-
gami forum i Klupa 1000cm, čiji su autori ModelArt trovgrad. Forma objekta je postignuta kompju-
Studio iz Novog Sada (članovi: Dejan Mitov, Jelena terskim parametarskim modelovanjem, a zatim
Čobanović, Krsto Radovanović i Maja Nogavica). prevedena u fizički oblik. Struktura je napravljena
U pitanju su izvedene eksperimentalne prostorne od drvenih letvica, pri čemu se smjenjuju puno i
instalacije/urbani mobilijar, nastale u okviru istra- prazno, što, u kombinaciji sa unutrašnjim osvjet-
živanja o uticaju prostornih instalacija na javni pro- ljenjem, daje zanimljive svjetlosne efekte. Dužina
stor i njegovo oživljavanje. strukture je 10m, ali je moguće njeno neograničeno

Ono što se može rezimirati iz navedena dva pro-
jekta je to da ovakve specifične mikrourbanističke
intervencije svakako imaju veliki značaj u oživljava-
nju javnog prostora, kako otvorenom tako i zatvo-
renom. Njihove prednosti su mala cijena i relativno
brza izgradnja, ali i njihova atraktivnost; naime, oba
projekta predstavljaju osvježenje u prostoru i „ma-
gnet“ za korisnike. Ovo zaista potvrđuje tezu da su
dovoljne male, jeftine i inovativne intervencije da
prostor zaživi, potrebno je samo volje, upornosti
Slika 13 i entuzijazma. Kao što smo ranije konstatovali, za
potpuno oživljavanje prostora potrebno je da njiho-
proširenje, ili pak skraćenje, u skladu sa potrebama va vrijednost bude prepoznata u širim krugovima
i veličinom prostora. (npr. od strane gradskih vlasti), ali iako ovakve in-
Projekat je izlagan u okviru izložbe „ModelArt tervencije predstavljaju samo jednu, početnu etapu
retrospektiva 2001-2011“ u gradskoj galeriji u Dimi- u tom procesu, njihov značaj je nesumnjiv.
trovgradu u aprilu ove godine. Instalacija je ujedno
služila kao izložbeni prostor i kao eksponat; na njoj
su izloženi plakati sa projektima, a ujedno je služila Krsto Radovanović , apsolvent arhitekture
i kao mobilijar, dakle za sjedenje. Dakle, projekat je Rođen 1988. godine u Brčkom. Studije arhitekture
multifunkcionalan, njegova upotrebna vrijednost započinje 2006. godine na Departmanu za arhi-
je velika, što ga čini izuzetno pogodnim za različite tekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka u
prostore. Projekat je takođe izlagan na „Mikser“ Novom Sadu, gdje je trenutno apsolvent. Član stu-
festivalu u Beogradu od 25. do 29. maja, u okviru dentske grupe „A7“ i studija „ModelArt“, u okviru
„Mikser Outdoor“ zone, a nakon toga na univerzi- kojih se bavi eksperimentalno-istraživačkim radom
tetskom kampusu u Novom Sadu. u oblasti arhitekture.

Maja Agić
URBANI POKAZIVAČ UPOZORENJA
ZA GRAĐANE NOVOG SADA O
OPASNOSTI OD POPLAVA
APSTRAKT: Prirodne karakteristike Vojvodine i sve u mnogome i zavisi od nje. Gledajući sa tog aspekta,
češći meteorološki fenomeni i ekstremi čine popla- Dunav ima veliki značaj za obezbeđenje privrednog
ve stalnom pretnjom našem opstanku svake godi- razvoja (industrije, poljoprivrede, vodenog saobra-
ne. Na osnovu toga Javno vodoprivredno preduze- ćaja, snabdevanje vodom za piće…), razvoj spor-
će „Vode Vojvodine“ raspisale su konkurs za izradu tova na vodi, rečni turizam itd. Međutim, isto tako
idejnog rešenja pokazivača upozorenja odbrane od može pokazati svoju negativnu stranu, a to su pre
poplava na Dunavu kod Novoga Sada. Značaj ovoga svega poplave i suše.
konkursa je da se probudi i ojača svest o značenju Usled sve učestalijih poplava, javila se potreba
odbrane od poplava na jednoj od najvećih i najzna- za urbanim pokazivačem upozorenja – reperom koji
čajnijih reka ne samo kod nas nego i u svetu – Dunav, bi pokazao koliko su poplave razorne, ali i koliko je
a sve u cilju edukacije i upozorenja građana Novoga važno i pravovremeno saznanje o njihovom dola-
Sada. U radu je dato objašnjenje značaja idejnog sku, kako bi se zaštitilo stanovništvo, kao i značajne
rešenje koje je osvojilo prvu nagradu na konkursu, institucije i objekti.
praćeno kroz istorijske podatke o poplavama u No-
vom Sadu. 2. urbani pokazivač za obaveštavanje građana
Novog Sada o opasnosti od poplava
1. Uvod
Cilj „Urbanog pokazivača“ je da probudi i ojača
S obzirom da je Novi Sad nastao na obalama svest o značaju odbrane od poplava, a u isto vreme i
Dunava, njegov razvoj se orijentisao na ovu reku, ali da služi za edukaciju i upozorenje. Objekat se sastoji
Slika 1. Izgled ’’repera’’ i šahovskog polja Slika 2. Izgled ’’repera’’

Slika 3.’’Reper’’ u vreme atmosferskih padavina
Slika 4. ’’Reper’’ nakon odvodjenja atmosferskih padavina drenažom
iz dva dela: „repera“ koji je postavljen vertikalno, kao i branu od poplava kod Bezdana je 500 centimetara,
horizontalno položenog šahovskog polja. a kod Novog Sada 450 centimetara), narandžasta
„Reper“: (koji predstavlja novi simbol i urbani je vanredne odbrane od poplava (npr. kriterijum za
detalj grada) projektovan je tako da očitava razli- vanrednu odbranu od poplava kod Bezdana je 700
čite vodostaje Dunava, a u slučaju povišenog nivoa, centimetara, a kod Novog Sada takođe 700 centi-
upozorava na opasnost od poplava. Očitavanje metara), i na vrhu veliki crveni elipsoidni prsten koji
vodostaja sa vodomerne letve na „reperu“ omogu- označava dolazak poplavnog talasa. Predviđeno je
ćeno je na osnovu elektronskog „čitača“, koji je pro- da svaki prsten svetli, pa bi informacija o trenut-
jektovan da se poveže sa elektronskim uređajem u nom vodostaju Dunavu bila dostupna svima i u sva-
zgradi JVP „Vode Vojvodine“ i dnevno šalje podatke. kom momentu. To osvetljenje bi se videlo kako na
Pored očitavanja vodostaja i upozoravanja na po- kopnu, tako i na vodi. Dimenzije i materijal od koga
plave, na „reperu“ su postavljena tri statička okvira. bi se „reper“ pravio zavisi pre svega od lokacije na
U okvirima su postavljene fotografije, prikazi grada kojoj bi se „reper“ nalazio, ali svakako ne bi trebalo
Novog Sada sa poplavama iz prošlosti, sadašnje da narušavao koncepciju okoline i okolnih objekata.
stanje, kao i fotomontaža sa mogućim izgledom Šahovsko polje: (prikazano na slici 1) namena
poplavljenih značajnih institucija u Novom Sadu u mu je da pruži vid zabave i rekreacije. Nalazilo bi se
slučaju budućeg velikog poplavnog talasa Dunava. neposredno pored vertikalnog postavljenog „repe-
„Reper“ je kupolnog oblika. Na njemu se nalaze i ra“, kako bi što više ljudi (igrača, prolaznika i turista)
tri elipsoidna prstena, koji su povezani sa vodosta- moglo da vidi vertikalno postavljen „reper“. Polje
jem i u različitim su bojama, a svaka boja ima različi- je ukopano, da bi se omogućio prostor za sedenje
to značenje. Tako na primer, zelena boja predstavlja i praćenje igre. Takođe, prilikom padavina, polje se
normalan nivo Dunava, žuta uvođenje mera redovne puni vodom i igra se prekida, i na taj način se suge-
odbrane od poplava (npr. kriterijum za redovnu od- riše na poplave koje prekidaju funkcionisanje ljudi i

okoline. Pošto je polje ukopano, problem odvođenja mnogo veća brzina i efikasnost u rešavanju pro-
atmosferskih padavina bi se rešio drenažom. blema sa kojim se danas susrećemo. Mogućnost
Figure šahovskog polja prate koncept verti- postizanja povezanosti „urbanog pokazivača upo-
kalnog postavljenog „repera“, tako da im je oblik zorenja za građane Novog Sada o opasnosti od po-
kupolnog izgleda, s tim da je svaka figura karakteri- plava“ doprinela bi boljoj obaveštenosti ljudi i na taj
stična na svoj način, a pri tome ne narušava koncept način uklonila ili minimizirala moguće posledice od
objekta kao celine. Dimenzije i materijal od koga bi poplava u budućnosti. Ovaj reper može imati i širu
se pravilo šahovsko polje zavisi od lokacije na kojoj primenu, pogotovo u mestima na manjim rekama i
bi se gradio, kako se ne bi narušila koncepcija okoli- mestima gde su se već desile poplave ili u mestima
ne, kao i okolnih objekata. gde postoji mogućnost njihovog javljanja. Takva vr-
sta repera za obaveštavanje o opasnosti od popla-
3. Zaključak va je novina i za sada je nema u praksi.
I pored relativno visokog stepena zaštite od

poplava, priroda nas često može neprijatno izne- Maja Agić (23 godine), upisala je školske 2006/07.
naditi, što u ekstremnim slučajevima dovodi do izli- godine Poljoprivredni fakultet u Novom Sadu, smer
vanja reka iz svog korita. U tom slučaju samo brza i Uređenje i korišćenje voda u poljoprivredi U okviru
efikasna intervencija može sprečiti velike štete na nastavnih predmeta pokazala je visok stepen inte-
privrednim i stambenim objektima. Upravo tome resovanja i razvijen osećaj za kompleksan pristup u
služi reper za upozorenje od poplava. Rezultat ce- rešavanju problema iz oblasti uređenja i korišćenja
lokupnog projekta trebalo bi da pokaže i doprinese voda u poljoprivredi. Prisustvovala je brojnim se-
boljoj obaveštenosti ljudi o poplavama, upozori ih minarima; osvojila je prvo mesto na konkursu ras-
na moguće posledice, ali i da posluži za rekreaciju pisanom od strane JVP „Vode Vojvodine“ za idejno
i vizuelno oplemeni određeni lokalitet. rešenje „Urbani reper“ u Novom Sadu, 2010. godine;
Međutim, problem sa poplavama ne može da osvojila je nagradu profesora Milana Stojšića za
reši ovakav jedan „urbani reper“. Kada bi se ovakva postignut izuzetan akademski uspeh na smeru za
vrsta repera primenila u svim državama, odnosno Uređenje voda Poljoprivrednog fakulteta, u No-
gradovima i selima, kroz koje prolazi Dunav, i kada vom Sadu 2011. godine. Kao autor imala je nekoliko
bi se ti reperi međusobno povezali, postigla bi se objavljenih naučnih radova.

Andrej Đivuljskij
revitalizacija dela obale
dunava u novom sadu
(od kameničke ade do plaže “štrand“)
1. Uvod ranjem uređenja okoline, itd.), stoga će i prostorna

rešenja, kao i distribucija sadržaja na obali biti ne-
Prvi deo ovog rada se bavi ispitivanjem prakse što drugačija nego kod obrađenih primera iz sveta.
revitalizacije gradskih obala, u cilju razumevanja
onoga što stoji iza tih praksi, šta ih pokreće, i sa kojim 2. Praksa revitalizacije gradskih obala u svetu
ciljevima se takve revitalizacije vrše. U sadašnjim
socio-ekonomskim uslovima naše zemlje i zemalja Obale raznih gradova su, kroz istoriju, bila me-
naše regije, pri prihvatanju tržišne konkurencije i te- sta trgovine, uvoza i izvoza robe. Dok je trgovina
žnje ka modernizaciji, razvoju i bogatstvu, položaj na bila nosilac ekonomskog prosperiteta, dominira-
tokovima kapitala se sam nameće, radi pristupa re- le su luke i lučki gradovi. Kad se pojavila masov-
sursima, koji u našim osiromašenim društvima čine na industrija, trgovini i transportu na obalama je
uglavnom investicije (naročito inostrane). Položaj pridodata i industrijska proizvodnja – u XIX veku,
na reci je jedan od vidova uključivanja u te tokove, „lokacija pored vode je predstavljala konkurent-
jer je restrukturirana ekonomija dovela do opadanja sku prednost za mnoge industrijske operacije. (. . .)
industrijske i trgovačke aktivnosti na obalama gra- Bogatstvo gradova je počivalo na njihovoj sposob-
dova i ostavila puno praznog i napuštenog prostora, nosti da olakšaju industrijskom kapitalu pristup
često vrlo blizu centra grada, potencijalno atraktiv- resursima njegove obale.”1
nog zbog toga kao i zbog samog položaja na vodi. Međutim, početkom 1960-ih godina prošlog
Uređenje obale postaje izazov, kao što je to bio i za veka, došlo je do promene namena gradskih obala
ekonomski naprednije zemlje zadnjih decenija, od u veoma razvijenim gradskim sredinama u svetu, a
kojih i potiču ti trendovi restrukturiranja ekonomije samim tim i do razvoja teme o revitalizaciji gradske
sa njenim posledicama, među kojima je i potreba za obale u akademskim i profesionalnim krugovima.
revitalizacijom obala za potrebe drugačije ekonomi- Situacija je postala takva da je gradska obala, pret-
je i drugačijeg društva. Zato je prvi deo rada posve- hodno korišćena za potrebe industrije i transporta,
ćen opisu tog celokupnog trenda, kao i opisivanju najednom postala neupotrebljiva u tu svrhu i napu-
nekoliko relevantnih primera. štena: „naši ekonomski sistemi, zasićeni informa-
Drugi deo rada je posvećen konkretnoj lokaciji cijama i orijentisani na servise, ne počivaju više na
u Novom Sadu (potez od Kameničke ade do plaže industrijskim i manufakturnim pogonima iz proš-
„Štrand”) - opisu postojeće situacije sa najosnov- losti. Tehnološke promene su redefinisale relacije
nijim predlozima regulacije prostora obale. Među transporta i industrije. Konkurentske prednosti pu-
predlozima će se naći i drugačiji načini organizova- teva, železnice i vodenog transporta, kombinovani
nja ekonomije i društva (samostalni vrtovi i bašte
za stanovnike, kao i radionice, lokali, zajednički 1 Marshall, Richard, Waterfronts in Post-Industrial Citi-
prostori, pa i otvoreni centar koji bi se bavio plani- es, Spoon Press, London, 2001, str.5

sa zahtevima za kontejnerizacijom, su pomerile što su ekonomske sile odvele urbanizaciju XIX i XX
bazična mesta globalnog vodenog transporta da- veka preko granice rasipanja, a ta ekspanzija dove-
lje od prethodnih istorijskih gradskih obala”.2 la do pucanja tradicionalnu formu grada, sasvim je
Osim toga, promene industrijske tehnologije u očekivano da se posle te faze ponovo javi intereso-
celini (ne samo u vezi luka), šteta koju je prouzro- vanje za nove granice i nove ivice. To je „primetno u
kovala stara industrija (zagađenje vode, vazduha, brizi za projektovanjem duž nacionalnih granica i
buka, itd.) i povećana pokretljivost globalnog ka- među ekološki različitim područjima kao i duž reč-
pitala su dovele do toga da se industrijska postro- nih i morskih obala i kod zaštićivanja ili stvaranja
jenja iz grada, između ostalog i sa obala, gde su se ivičnih linija između grada i okoline.”6 Gradska oba-
inače tradicionalno nalazila od početka industrij- la je, u vreme postindustrijalizma, postala deo te
ske revolucije, premeštaju u druge oblasti, ili čak težnje za stvaranjem ivičnih linija i konstruisanjem
u druge države i kontinente. Istovremeno, trend spojeva, umesto za njihovim razjedinjavanjem.
restrukturiranja ekonomije na servise i informatiku Druga stvar koja čini da gradske obale privlače
je doveo do pojave tzv. „postindustrijskih” gradova, pažnju investitora i urbanih planera je, sigurno, nje-
„koji dolaze posle faze koju karakteriše rast velikih na vidljivost i vizuelna atraktivnost. Obale mnogih
fabrika i impozantnih industrijskih kompleksa”.3 gradova na vodi su najvidljivija i najatraktivnija me-
Pošto je globalni ekonomski i tehnološki trend sta tih gradova. Zato je obnova obale grada tako in-
doveo do napuštanja industrijalizovanih obala u teresantna, jer ona doprinosi utisku o celom gradu.
gradovima, otvorio se novi problem, a to je problem Slika grada može biti najefikasnije obnovljena baš
revitalizacije gradskih obala. Ta tema je ubrzo pona gradskoj obali.7 Naravno, insistiranje na važnosti
stala verovatno i najznačajnija urbanistička tema slike grada je povezano sa ikonografijom i imidžom
kasnog XX veka. „Ne morajući više da služe kao grada, i funkcijom istih u savremenom ekonom-
radne luke ili industrijska kanalizacija, obale posta- skom sistemu – „na globalnom tržištu, takmičenje
ju mesta urbane transformacije sa potencijalom za između gradova se fokusira na urbani imidž koji
privlačenje investicija i preokretanje perspektive identifikuje grad i koji pravi razliku između njega i
dotadašnjeg propadanja. Obala je takođe postala drugih gradova. Takav imidž uključuje ikonografiju
glavno mesto eksperimenata u arhitekturi, urba- arhitekture i pejsaža, kao i suptilnije dimenzije ba-
nom planiranju i upravljanju. (. . .) Urbana obala je štine i kulture.”8 Imidž i ikonografija grada se neguju
postala nova granica grada koja pruža mogućno- kako bi „konstruisali sliku progresa” (kako je već
sti za značajne estetske, ekonomske, socijalne i rekao Kim Dovey) i time omogućili što bolju tržiš-
ekološke dobitke.”4 nu eksploataciju grada i njegovih resursa. Imidž i
Međutim, tehnološki i ekonomski trendovi su ikonografija grada ovde imaju ulogu „simboličkog
samo ostavili obale praznim. Ali, šta je ono što je kapitala” koji je od krucijalne važnosti, jer značajno
toliko fascinantno u vezi sa obalama, i šta je pomo- potpomaže eksploataciju drugih vrednosti.
glo da one postanu tako važna urbanistička tema u Praksa revitalizacije obale mnogih gradova
našem dobu? Nan Elin je primetila opčinjenost oba- je bila upravo fokusirana na „masovnu rasprodaju
lom kao granicom grada, tj. opčinjenost granicama urbanog imidža koji pruža spektakl umetničkog,
i ivicama uopšte, smatrajući da su one „odgovor na društvenog i ekonomskog dinamizma”, jer „takvi
razbijanje tradicionalnih ograničenja i linija razgra- projekti mogu revitalizovati obalu grada, privući
ničenja zbog brze urbanizacije i globalizacije”.5 Po- investicije, izgraditi lokalni kapital, i služiti kao
2 Ibid.
3 Marshall, Richard, Waterfronts in Post-Industrial Citi- 6 Elin, Nan, Postmoderni urbanizam, Orion Art, Beo-
es, Spoon Press, London, 200, str.39 grad, 2004, str. 19
4 Dovey, Kim, Fluid City – Transforming Melbourne’s Ur- 7 Marshall, Richard, Waterfronts in Post-Industrial Citi-
ban Waterfront, UNSW Press Book, 2005, str. 9 es, Spoon Press, London, 2001, str. 9
5 Elin, Nan, Postmoderni urbanizam, Orion Art, Beo- 8 Dovey, Kim, Fluid City – Transforming Melbourne’s Ur-
grad, 2004, str. 17 ban Waterfront, UNSW Press Book, 2005, str. 12

efikasan advertajzing za dalje investicije.”9 Primer i stavljen na raspolaganje samo pojedincima koji
španskog grada Bilbaoa je upečatljiv primer toga žive na njemu. To zemljište je inače u posedu javnih
– Gugenhajmov muzej je samo svojom ekscentrič- institucija, međutim, to nije bila garancija da će ono
nom pojavnošću, kao i činjenicom da ga je projekto- ostati javno.
vao Frenk Geri, globalni arhitektonski „super-star”,
obezbedio dovoljnu količinu „simboličkog kapitala” 2. Šodroš čine kanal i deo obalskog nasipa
da ekonomski pokrene ceo do tada zamrli bivši in- između Kameničke ade i Ribarskog ostrva, kao i
dustrijski grad. rukavac koji Kameničku adu čini poluostrvom, i nje-
Revitalizacija gradske obale u praksi počinje u na obalska zona. Kao i Kamenička ada, i Šodroš je
Sjedinjenim Američkim Državama – u Baltimoru, celina koja je bitna zbog svojih prirodnih karakteri-
Njujorku i Bostonu su započeti prvi projekti koji u stika, kao zona autohtonog zelenila i kao stanište
citirani kao modeli obnove gradske obale.10 Nema životinjskih vrsta. Sa druge strane, Šodroš je bitan i
sumnje da je strategija obnove obala „zamišljena, kao mesto okupljanja izletnika i pecaroša – sasvim
promovisana, popularizovana i konsolidovana na je očigledna njegova privlačnost zbog skoro neta-
severnoameričkom kontinentu – posebno Sjedi- knute prirode i blizine gradu.
njenim Državama – i postala model koji je uspešno
izvezen u ostatak sveta, od Evrope do Japana.”11 3. Ribarsko ostrvo (Ribarac) je takođe celina
u kojoj dominira prirodni ambijent, ali u koju su
3. Potez od Kameničke ade do Štranda implementirani i drugi sadržaji: hotel paviljonskog
tipa, kompleks restorana, vikend naselje i mnogo-
U ovom potezu možemo izdvojiti nekoliko za- brojne minimalne vikend-kuće na pontonima uz
sebnih celina: reku – radi se o celini koja je već prepoznata, kori-
1. Kamenička ada (Kamenjar) je rečno poluostr- šćena i koja takođe ima svoje ambijentalne karak-
vo „nasuto stalnim radom toka Dunava, regulisa- teristike.
njem plovidbenog puta i njegovim održavanjem”12.
Radi se o jednoj od najvećih ada na toku Dunava (ve- 4. Kompleks brodogradilišta „Novi Sad” se nala-
ličine od 175 ha), skoro potpuno prirodnoj, koja sa zi na manjem poluostrvu između Ribarskog ostrva
„kvantumom šumskog zelenila od 100 ha učestvuje i obale grada, usidren u rukavcu Dunava (Dunavac).
sa 21% u ukupnom raspoloživom zaštitnom šum- Prostor je u potpunosti izmenjen u skladu sa indu-
skom zelenilu građevinskog rejona Novog Sada.”13 strijskim i proizvodnim zahtevima, nekada je bio
Glavni problem na ovom području je izazvao talas mesto izgradnje čak i prekookeanskih brodova, da
bespravne gradnje tokom poslednje decenije proš- bi danas uglavnom izgubio svoju namenu, u skladu
log veka, kada se javila potreba za stanovanjem i sa globalnom tendencijom opadanja industrije na
letnjikovcima, a Kamenička ada ispostavila kao ide- gradskim obalama, uz specifičnosti lokalne situ-
alno mesto za to. Negativna posledica je vrlo gusto acije – sada je samo manji deo prostora zadržao
izgrađeno naselje sa tendencijom širenja koje naru- prvobitnu namenu, a ostalo je pretvoreno u manje
šava biodiverzitet, netaknutu prirodnost područja, servise i radionice. Problem ovog brodogradilišta,
a na taj način je zauzet javni gradski prostor na reci zajedno sa velikom kasarnom koja je baza Rečne
Ratne Flotile, je bitan – ti kompleksi sprečavaju
9 Dovey, Kim, Fluid City – Transforming Melbourne’s Ur- izlaz na reku sa Limana IV, istovremeno prekida-
ban Waterfront, UNSW Press Book, 2005, str. 13
jući neprekinutu šetnju stazu duž linije nasipa, dok
10 Wang, Chungsong, Waterfront Regeneration, MSc in sa druge strane nude velike potencijale za revita-
City and Regional Planning, Cardiff University, str. 2
lizaciju u razne svrhe (veliki prostori, komunalno
11 Marshall, Richard, Waterfronts in Post-Industrial Ci-
opremljeni, skladišta i hale koji relativno lako mogu
ties, Spoon Press, London, 2001, str. 42
promeniti namenu).
12 Službeni list grada Novog Sada, Regulacioni plan Ka-
meničke ade u Novom Sadu, Novi Sad, 2000, str. 434.
5. Od baze Rečne Ratne Flotile pa do Mosta
13 Službeni list grada Novog Sada, Regulacioni plan Ka-
meničke ade u Novom Sadu, Novi Sad, 2000, str. 434. slobode i kupališta Štrand se nižu industrijski

Pogled na Šodroš. Kamenička ada se vidi u pozadini Čamac nasukan na Ribarsko ostrvo
objekti i skladišta koji su izgubili svoju punu pr- cijska baza, industrijska postrojenja i skladišta), a
vobitnu namenu, koji služe samo u manjim kapa- mogao bi da čini vezu između njih.
citetima, i između kojih su smešteni studentski Važeći planovi grada prostor Kameničke ade,
domovi. Kao posebna celina se izdvaja tzv. „Kine- Šodroša i Ribarskog ostrva tretiraju kao šumsko
ska četvrt”, prostor nekadašnjih fabrika i skladišta rekreativno-sportsko i turističko područje, i pred-
koji je u priličnoj meri devastiran i zapušten, ali i viđaju uvođenje: turističke marine, komercijalno-
modifikovan od strane korisnika, i koji se odlikuje poslovnih sadržaja, kompleksa motela i hotela
specifičnim mikroambijentima koji su primećeni sa rekreacionim površinama, sportskih terena i
od strane ljudi, tako da danas postoji inicijativa objekata, parkovskih površina, komercijalnih pla-
da se ovaj prostor očuva. Ovaj prostor je svrstan ža, otvorenih bazena, veslačkih staza i klubova,
u treću kategoriju industrijskog nasleđa Srbije, ali kompleks auto-kampa i auto-bioskopa, luna-parka,
ne uživa pravnu zaštitu. Danas se u njemu nalaze kompleksa salaša, itd., uz odgovarajuće infrastruk-
male zanatske radionice, kafići i klubovi, a poje- turne potrebe i zahvate, kao što su saobraćajnice,
dini magacini i hangari se koriste kao koncertni, parkinzi, odbrambeni nasipi, vodovod i kanalizaci-
izložbeni i muzejski prostor. Prvobitno je urađen ja, hidrotehnički objekti, objekti i infrastruktura za
konkurs da se ovaj prostor transformiše u budući snadbevanje električnom i toplotnom energijom.
Muzej savremene umetnosti Vojvodine, međutim, Osnovna koncepcija ovih radova je „delimična pre-
sada je aktuelan plan da se celokupan prostor revi- namena postojeće šume u šuma-park bez značaj-
talizuje - što podrazumeva rekonstrukciju svih po- nijeg smanjenja ukupnog postojećeg kvantuma
stojećih objekata, kao i izgradnju novih. Kompleks zelenila i uz znatnije uvođenje turističko-sportsko-
bi dobio ime „Fabrika”, a trebalo bi da predstavlja rekreativno-zabavnih sadržaja, naročito u istoč-
atraktivan kulturno-poslovno-turistički centar sa nom delu ade”.14
raznovrsnim sadržajem. Međutim, u našem projektu, problem ovog dela
grada će biti postavljen drugačije. Kamenička ada,
Kao što ovaj potez od Kameničke ade do Štran- Šodroš i Ribarsko ostrvo se neće posmatrati pre-
da (kao i bilo koji drugi) mora da se posmatra u vashodno kao prostor velikog potencijala za razvi-
odnosu na reku na koju izlazi, isto tako mora da se janje turističkih, sportskih i zabavnih sadržaja, već
posmatra i njegov odnos sa drugom stranom, a to je će biti tretirani onako kakvi sada jesu, kao prostori
već postojeća, potpuno formirana urbana sredina u kojima dominira priroda, i kvalitativno i kvantita-
– u ovom slučaju se radi o Limanima III i IV, koji ne- tivno, kao prirodni potezi koji se proširuju i granaju
maju nikakav kontakt sa vodenom površinom. Ovaj
potez trenutno čini uglavnom prepreku između tih 14 Službeni list grada Novog Sada, Regulacioni plan Ka-
urbanih celina i reke (brodogradilište, vojna i poli- meničke ade u Novom Sadu, Novi Sad, 2000, str. 434.

Pogled na Brodogradilište sa Ribarskog ostrva. Unutrašnjost najveće hale Brodogradilišta
U pozadini su Limani
u tkivo grada, pozivajući ljude. Tu se ne radi samo tavamo. U tome leži velika prednost i mogućnost,
o tome da se priroda očuva u kvantitativnom smi- iako se ne može sračunati kao dobitak u novčanom
slu15: „Nije samo stvar u više zelenila i više parkova, bilansu.
iako je to bitno. Reč je o jednom sasvim novom ra- A što se tiče nove prirode grada, ona svakako
zumevanju prirode u gradu i prirode grada. Cilj je proizilazi i iz novog razumevanja prirode u gradu.
bogatstvo, raznovrsnost, mene, koliko oblika, to- Mora li grad biti neka vrsta Moloha, nemani kojoj
liko (i više) mogućih aktivnosti, pokreta, odnosa.”16 treba prinositi mnogobrojne žrtve, kako bi se ona
Što se tiče novog razumevanja prirode u gradu, razvijala i kako bi zadovoljila naša očekivanja?
priroda se neće videti samo kao dekor za odvijanje Može li se očuvati makar poslednji zeleni pojas u
tipično urbanih aktivnosti, kao što su turizam, po- gradu, sa ove strane Dunava, i može li se očekiva-
slovanje, masovna rekreacija i masovna zabava, ti da to parče prirode preoblikuje delimično našu
već će se tražiti drugačiji odnosi između čoveka i građenu sredinu, umesto da naše poimanje grada
prirode, poštujući u potpunosti njen karakter, njena prenosimo u tu prirodu i oblikujemo je po njoj, ne
kvalitativna svojstva, od kojih možemo nabrojati kao nezavisnu, već kao parče grada? Možemo li u
neke: njen integritet, prirodno ustrojstvo, mir i tiši- toj specifičnosti i nezavisnosti prirode i mi pronaći
na, ciklusi, mogućnosti, pa i ograničenja. Dakle, sve svoje mesto, svoju inspiraciju, netaknut mir, može li
ono što prirodu čini kvalitativno drugačijom stvar- nam to pomoći da makar na trenutak osetimo po-
nošću17 od one gradske, u kojoj svakodnevno obi- vezanost sa ostatkom životinjskog i biljnog sveta,
koji postoji izvan nas i izvan društva, ili nas zanima
15 Uostalom, važeći planovi grada to daju sebi za zada- da i to pretvorimo u mesta za nove investicije, nova
tak, tako da se 50% autohtonoh zelenila Kameničke ade radna mesta, profit od turističkog evra i masovne
zadržava, a ostalo čini zelenilo na površinama javne na- zabave?
mene i zelenilo raznih kompleksa objekata ( sve u svemu,
planirana maksimalna izgrađenost je 5%), iako je jasno Tamo gde je sve podređeno turizmu, poslova-
da će biti problema sa obezbeđivanjem ravnoteže izme- nju, rekreaciji i zabavi, i gde je sprovedena sva pra-
đu velikog broja masovnih aktivnosti (i njihove prateće teća infrastruktura, koja nije mala, tamo će priroda
infrastrukture) sa jedne strane, i autohtone vegetacije i izgubiti svoj karakter i postati samo dekor18, a ljudi
životinjskog sveta sa druge strane; projekat za gradsku
marinu na Šodrošu je posebno neprihvatljiv zbog toga. ter kvalitativno drugačije stvarnosti.” – Markuze, Herbert,
16 Radović, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stylos, Novi Sad, Čovjek jedne dimenzije, izdavačko preduzeće „Veselin
2005, str. 19. Masleša”, Sarajevo, 1968, str. 75.
17 „Očito, kad gradovi, magistrale, i nacionalni parkovi 18 To ilustruje, recimo, namera opisana u „Regulacio-
niču na negdašnjim selima, dolinama i šumama, kad mo- nom planu Kameničke ade u Novom Sadu”, str. 446, da se
torni čamci jure po jezerima, a avioni paraju nebo – tad zelenilo koristi tako da se omogući bolje sagledavanje na
ova područja, kao područja suprostavljenog, gube karak- nivou čovečijeg oka.

neće imati mnogo koristi od posebnosti takvog am- njegovog prirodnog karaktera; podrazumeva se da
bijenta, ma koliko voleli i poštovali prirodu, ukoliko je potrebno očuvati postojeći fond zelenila, a uz to
su u njega preneli sve gradske navike i očekivanja, se mora i popraviti. Predlaže se uvođenje sportskih,
poput automobila, struje, i punog komfora. rekreacionih i ugostiteljskih sadržaja.
Vrlo je bitno i rešavanje problema Limana i nji-
hovog izlaska na obalu. Sasvim je logično da prvi 3. Rekonstrukcija i prenamena skladišta, bara-
potez mora biti izmeštanje industrije, policije i voj- ka, hangara i ostalih industrijskih i vojnih građevina
ske sa tog područja, i da se bez toga ne može učiniti koje su dobrog boniteta, i to u svrhu produženog
ništa. Sledeći korak bi bila revitalizacija tog prosto- stanovanja, i njihovo stavljanje na raspolaganje sta-
ra – u ovom projektu će biti razmatrano uvođenje novnicima Limana u neposrednoj okolini, ali i svim
funkcije raznih vrsta produženog stanovanja u pro- stanovnicima grada. Objekti mogu imati sledeće
stor koji zauzimaju industrijska skladišta i kasarne namene: radionice (privatne i zajedničke), društve-
koje sprečavaju izlaz Limana na rukavac Dunava. ne prostorije (zabava, okupljanje, društvene igre,
muzika), zajedničke biblioteke (razmena knjiga, ča-
4. Osnovni predlozi: sopisa i novina), prostori za decu i omladinu, umet-
ničke radionice, prostori za probe bendova, ili bilo
šta drugo za šta se među ljudima javi interes. Ovako
1. Prostor Kameničke ade i Šodroša očuvati kao nešto je sigurno bitnije za društveni život u gradu
dominantno prirodno područje, i kvantitativno i od programiranja prostora komercijalnim, kultur-
kvalitativno, kao oazu prirode, tišine i jedne stvar- nim i zabavnim sadržajima u kojima su ljudi samo
nosti potpuno drugačije od gradske, i to u blizini gosti, prolaznici i/ili potrošači - u ovom slučaju se
grada. Dozvoljene su minimalne i gotovo mimikrij- ljudima daje mogućnost da budu stvaraoci i aktivni
ske artikulacije tog prostora: utilitarne (izgradnja učesnici, ne samo puki korisnici.
sojenica, splavova, skromnijih dokova i privezaka
za čamce, i sl.), umetničke (kolonije slikara, vajara, 4. Dogradnja potrebnih objekata u tom sklopu
i njihovi radovi, poput radova pejzažnog skulptora rekonstruisanih i revitalizovanih građevina, i formi-
Andy Goldsworthy-a, i sl.), rekreativne (trim-sta- ranje morfološki jasnijih urbanih celina.
ze, kupalište), i bilo šta drugo što neće poremetiti
osnovni karakter ovog prostora. 5. Neizgrađene površine tretirati kao parkov-
ske površine za odmor i igru, a jedan deo nameniti
2. Pošto Ribarsko ostrvo nije dominantno pri- za vrtove koje će koristiti stanovnici iz bilo kojih
rodno po svom kvalitetu, već je trenutno multi- potreba, bilo da su zainteresovani za proizvodnju
funkcionalno, nema potrebe za strogim očuvanjem sopstvene hrane, ukrasnog cveća, ili se time bave
Kineska četvrt Satelitski snimak Kineske četvrti.

iz hobija19. Prostor i putevi moraju prirodno da vode i jezgrovitosti znanja koje će moći biti primenjeno
na obalu, na Dunav; time se ostvaruje veza. na konkretnu društvenu i urbanu realnost. Ovakav
centar može biti baza za spajanje sa ostalim podu-
6. Celokupan prostor Brodogradilišta, njegove navskim gradovima.
hangare i hale nameniti Dunavskom centru, kao
vrsti otvorenog univerziteta koji će se baviti Duna- 7. Kompleks studentskih domova može uspo-
vom i novosadskom regijom - proučavanjem, istra- staviti vezu sa obalom preko revitalizacije i re-
živanjem, planiranjem, projektovanjem, sve u cilju konstrukcije skoro potpuno napuštenog „Češkog
lokalne sinteze svih specijalizovanih saznanja (i magacina”, koji bi trebalo da čini jednu celinu sa tri
prirodnih i društvenih), u cilju postizanja lake dostu- postojeće građevine u kojima su smešteni studenti
pnosti i otvorenosti, a istovremeno koherentnosti - mogućnosti tog prostora za studentske potrebe
su velike, i lako mu je naći svrhu. Osim toga, taj kom-
19 „Može li se u našim gradovima, u okvirima slobodnih
pleks može imati relaciju i sa kompleksom tzv. „Ki-
prostora u novim stambenim kompleksima ponovo po- neske četvrti”, koji bi trebalo da ima funkciju umet-
javiti cela lepeza seoskih površina, prirodnih slika kuku- ničkog centra, i bude namenjen svim ljudima, u cilju
ruza i suncokreta, bosioka i luka? Može li se pokušati da saradnje, rada, obrazovanja i prezentacije svojih ra-
bezlični komadi zapuštenog zemljišta ‘slobodnih’ delova dova, a što ne mogu ostvariti bez prostora i novca.
stanovanja budu poljoprivredna ostrva, iznajmljena na
konkursu mesne zajednice, oranice-bašte date na peto-
godišnje korišćenje, obradu i rad njenim ljudima voljnim
da ne kupuju privatno imanje i ‘vikendicu’ na 100 i više kilo- Andrej Đivuljskij je rođen u Vrbasu, 9. aprila 1984.
metara dalje? Može li se urbanističkim normativima tra- godine. Srednju školu za dizajn „Bogdan Šuput” u
žiti da od ukupne slobodne površine mesne zajednice ili Novom Sadu završio je 2003. godine, a na odseku
stambenog kompleksa 20 ili 30 posto budu poljoprivred-
za Arhitekturu i urbanizam pri Fakultetu tehničkih
nog karaktera? Mogu li i ‘kolektivne stambene zgrade’
dobiti svoje makar i minijaturne okućnice za stanare koji nauka u Novom Sadu diplomirao je 2011. godine.
to žele?” – Radović, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stylos, Tokom studija je pisao za fakultetski časopis „Arc-
Novi Sad, 2005, str. 21. histudio”.

Darko Aleksovski
exit
EXIT je niz intervencija na otvorenom, javnom oseća ili misli, ali bez ideje da stigne na negde plani-
prostoru koji može biti bilo gde i bilo koje vrste, rano. Dužina trajanja ovog projekta je neograničena
osim prostora organizovanog za hodanje (glavne i on može da traje sve dok su znaci na mestu.
ulice, bulevari, gradski trgovi, itd). Projekat je bazi-
ran na konceptu Situacionističke internacionale, a
posebno na konceptu hodanja po psiho-geografiji Darko Aleksovski je diplomirao slikarstvo na
javnog prostora. Glavna cilj jeste uspostavljanje Fakultetu likovnih umetnosti u Skoplju. Njegova
odnosa između publike i prostora u kome se inter- umetnička interesovanja su: veliki formati slika i
vencije dešavaju. Intervencije bi trebalo da pokrenu crteža, male skulpture, eksperimentalne forme
ili provociraju ljude da istražuju javni prostora na video arta, umetničke knjige, alternativni strip, re-
drugačiji način: kroz dérive šetnje, kroz traženje no- ady-made objekti, instalacije, stiker-art, umetničke
vih, ne tako vidljivih staza, kroz istraživanje oblasti u intervencije u javnom prostoru, anamorfoza. Kom-
kojima nikada ranije nisu bili. Ovaj projekat se doga- binuje dela nastala klasičnim tehnikama (slikanje,
đa na određenim lokacijama, jer se pojam „izlaz“-sve crtanje, skulptura) sa videom i drugim alternativ-
ono što može „napustiti“ predstavlja u ovom slučaju nim oblicima, kako bi predstavio više slojeva jed-
izlazak iz organizovanog, svakodnevnog života. ne ideje. Drugi interesi uključuju filozofiju i teoriju
Projekat je veoma univerzalan po svojoj prirodi umetnosti, institucionalnu kritika i umetničku prak-
i može se primeniti u različitim kontekstima. Reč je su u društvenom kontekstu.
o proširenju moje nedavne ideje za intervencije u
javnim prostorima, koja se potekla iz mog intereso-
vanja za umetnost u društvenom kontekstu, kao i za
relacione umetnosti.
Sam projekat bi trebalo da bude realizovan
u dve faze. Prva faza je postavljanje standardnih
EXIT znakova na različitim lokacijama (kod skrovi-
tih dvorišta, napuštenih zgrada, malih ulica, ćorso-
kaka i sl.) i instalacija, kao i izvođenje intervencija u
otvorenom prostoru. Znaci ne moraju da budu ništa
spektakularno, ali bi trebalo da budu jasni, vidljivi
i lako uočljivi. Druga faza, odnosno aspekat pro-
jekta jesu šetnje koje stimulišu ovi znaci. Te šetnje
realizuje javnost, bez prethodnog organizovanja ili
planiranja, već potpuno spontano. One bi trebalo
da budu sprovedene onako kako svako individualno

literatura
Ana Pajvančić
ZNAČAJ I FUNKCIJE URBANIH JAVNIH PROSTORA
Basan, Mišel (2001). Za obnovu urbane sociologije: jedanaest teza. Sociologija, Vol. XLIII, N° 4
Castells, Manual (2000). Uspon umreženog društva. Golden marketing. Zagreb.
Fukuyama, Francis (1999). Social capital and civil society. George Mason University.
http://www.imf.org/external/pubs/ft/seminar/1999/reforms/fukuyama.htm
Gieryn, Thomas (2000). A Space for Place in Sociology. Annual Review of Sociology, Vol. 26. pp. 463-496.
Stable URL: http://www.jstor.org/stable/223453 Accessed: 06/05/2008 10:10
Giddens, Anthony (1984). The Constitution of Society. Polity Press. Cambridge.
Lefevr, Anri (1980). Teorija prostora. Treći Program, br 45. Beograd. 569-582. („Pravo na grad 2“)
Low, Setha, Taplin, Dana, Scheld Suzzane (2005). Rethinking urban parks : public space and cultural diver-
sity. University of Texas Press. Austin.
Putnam, Robert (1995). Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy,
Priceton University Press.
Pušić, Ljubinko (2009). Grad bez lica. Mediterran Publishing, Novi Sad
Pušić, Ljubinko (1997). Grad, društvo, prostor. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Beograd.
Pušić, Ljubinko (2001). Održivi grad: ka jednoj sociologiji okruženja. Nezavisna izdanja Sl. Mašića. Beograd.
Soja, Edward (1996). Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places,
Bleckwell. London.
Supek, Rudi (1987). Grad po mjeri čovjeka. Napred. Zagreb.

Selena Savić
DIZAJN KONTROLISANIH PROSTORA
[1] John Parkinson, “Democracy, Architecture and Public Space”, University of York, postovano u januaru
2006, na http://www.claimingpublicspace.net/modules.php?name=News&file=article&sid=77
[2] ibid.
[3] Juna 1852 Napoleon III je unajmio Georges-Eugene Haussmann-a da modernizuje Pariz, naročito
njegovu infrastrukturu. On se posvetio poboljšanju bezbednosti na ulici, higihenskim uslovima, bolnicama
i stambenim uslovima kao i prevencijom organizacije ustanaka i sprečavanju mogućnosti da se poremeti
javni red.
[4] John Perry Barlow, “A Declaration of the Independence of Cyberspace”, http://homes.eff.org/~barlow/

Declaration-Final.html, 1996
[5] John Schwarz, “New Side to Face-Recognition Technology: Identifying Victims”, The New York Times
magazine, januar 2002, http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9801E7DF1538F936A25752C0A
9649C8B63&sec=&spon=&pagewanted=2
[6] Jay Stanley, Barry Steinhardt, “Drawing a blank: the failure of facial recognition technology
in Tampa”, mart - april 2002. http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/is_2_62/ai_83794480/
pg_2?tag=artBody;col1
[7] http://www.movingsoundtech.com/
[8] Noah Shachtman, “JPL: Use Sats to Track Terrorists by Their Shadows”, septembar 2008, http://blog.
wired.com/defense/2008/09/jpl-use-sats-to.html
[9] Program „US Information Awareness Office“, preimenovan u „Terrorism Information Awareness“
program u maju 2003. http://en.wikipedia.org/wiki/Information_Awareness_Office
[10] Hendrik Hertzberg, “Too Much Information”, objavljen u New Yorker-u, decembar 2002, http://www.
newyorker.com/archive/2002/12/09/021209ta_talk_hertzberg
[11] Eric Kluitenberg, “Smash the Surface / Break Open the Box / Disrupt the Code”, http://www.cfront.org/
cf00book/en/eric-smashing-en.html, 2000.
[12] Mohamed Alaa Mandour, “FROM HARD ARCHITECTURE TO SOFT ARCHITECTURE: ARCHITECTURE
FORM IN THE 21ST CENTURY”, decembar 2004, http://www.ascaad.org/conference/2004/pdfs/paper13.pdf
[13] ibid.
[14] Rob van Kranenburg, “The Internet of Things”, Institute of Network Cultures, Amsterdam 2008, str.
25 on-line: http://networkcultures.org/wpmu/portal/publications/network-notebooks/the-internet-of-
things/

[15] Lawrence Lessig, “The Code is Law and the Law in Code”, tekst predavanja održanog na pcForum-u,
2000, Phoenix, AZ, USA http://cyberlaw.stanford.edu/lessig/content/works/pcforum.pdf
[16] http://www.songdo.com
[17] Pamela Licalzi O’Connell, “Connections, Korea’s High-Tech Utopia, Where Everything Is Observed”,
članak objavljen u New York Times-u, oktobar 2005 http://www.nytimes.com/2005/10/05/technology/
techspecial/05oconnell.html?_r=1&pagewanted=print;
[18] Panopticon je ime zatvora koji je dizajnirao britanski filozof Jeremy Bentham, izgrađen u 18 veku,
poznat po toma da “dobija moć uma nad umom” tako što je svaka pojedinačna zatvorska čelija vidljiva iz
centralnog tornja za nadzor. Francuski filozof Michel Foucault has je ponovo uveo ovaj koncept 1975, kao
model za konstrukciju moći, u njegovoj definiciji “disciplinskog društva”.
[19] Inke Arns, “Read_me, run_me, execute_me: Some notes about software art”, predavanje na kuda.org,
Novi Sad, April 2004, http://www.v2.nl/~arns/Lecture/ArnsNoviSad2004.pdf
Jasna Cizler
OBJEKTI INDUSTRIJSKOG NASLEĐA KAO JAVNI PROSTORI
Chatterton, P., Hodkinson, S. (2007a). Leeds Skyscraper City. U The Yorkshire and Humber Regional
Review, proleće 2007.
Chatterton, P., Hodkinson, S. (2007b). Leeds Sustainable City. U The Yorkshire and Humber Regional
Review, leto 2007.
Edensor, T. (2005). Industrial Ruins: Spaces, Aesthetics and Materiality. Oxford, Berg Publishers.
Fòrum de la Ribera del Besòs (2005). A metropolis without history, a country without identity
http://straddle3.net/context/03/en/2005_06_10.html
Haughton, G. (2009). Celebrating Leeds. U The Yorkshire and Humber Regional Review, zima 2009.
Manifest Defensem Poblenou, salvem Can Ricart (2005)

http://straddle3.net/context/03/en/2005_06_10.html
Murray, C. (1999). Rethinking Neighbourhoods: From Urban Villages to Cultural Hubs. U: Bell, D., Jayne, M.
(eds.) (2004). City of Quarters: Urban Villages in the Contemporary City. Aldershot, Ashgate.
Petovar, K. (2003). Urbana Sociologija - Naši gradovi između države i građanina. Beograd, Geografski
fakultet, Arhitektonski fakultet, IAUS.
Tallon, A. (2010). Urban Regeneration in the UK. Oxon, Routledge.

Jelica Ilić
OBNOVA TAŠMAJDANA – STARO U NOVOM RUHU ILI NOVO POD PLAŠTOM STAROG
Literatura
Generalni plan Beograda 2021
Milanović Hranislav, “Zelenilo Beograda”, Beograd, JKP “Zelenilo-Beograd”, 2006.
Nikolić LJ. Zoran, Golubović D. Vidoje, “Beograd ispod Beograda”, Beograd, Službeni list, 2006.
Vaništa Lazarević Eva, “Urbana rekonstrukcija “, Beograd, Zadužbina Andrejević, 1999.
Vaništa Lazarević Eva, “Obnova gradova u novom milenijumu”, Beograd, Classic map studio, 2003.
Štampa
D.Jokić, Politika, objavljeno: 21.05.2007.
J.L., Politika, objavljeno: 2008.
Internet sajtovi
bez autora, Urbanistički projekat za rekonstrukciju i dogradnju Sportsko-rekreativnog centra Tašmajdan,

korišćeno 2008. sa http: ∕ ∕www. urbel.com ∕
bez autora, Parkovi Beograda, korišćeno 2008. sa http: ∕ ∕www.BG Impressum»Blog arhive» ∕
bez autora, Beograd 2006. god. dobija “Javni akvarijum”, korišćeno 2008. sa http: ∕ ∕www. ekapija.com ∕
Skice, fotografije
Milanović Hranislav, “Zelenilo Beograda”, Beograd, JKP “Zelenilo-Beograd”, 2006.
Nikolić LJ. Zoran, Golubović D. Vidoje, “Beograd ispod Beograda”, Beograd, Službeni list, 2006.
Uroš Maksimović
NOVI OPTIMIZAM STRUKE
Day, Diane. “Citizen Participation in the Planning Process: An Essentially Contested Concept?” http://jpl.
sagepub.com. 1997. (accessed November 13, 2008).
Elin, Nan. Postmoderni urbanizam. Beograd: Orion art, 2004.
Friedmann, John. “Toward a Non-Euclidian Mode of Planning.” In Readings in Planning Theory, by Scott
Campbell and Susan S. Fainstein, 75-80. Oxford: Blackwell Publishing, 1996.

Hall, Peter. “The Planing Process.” In Urban and Regional Planning, by Peter Hall, 212-229. London:
Routlage, 2002.
Mantysalo, Raine. Approaches to Participation in Urban Planning Theories. Univerity of Oulu.
Plurnmer, Janelle. Municipalities and Community Participation, A Sourcebook for Capacity Building.
London: Earthscan Publications Ltd., 2000.
Ferenček, Miodrag. Javni intervju, BINA, 2011.
Topalović, Milica. Exhausted city,Urban report 1. 2011.
Iva Čukić
JAVNA UMETNOST KAO SREDSTVO ZA KREIRANJE MESTA
Bruk, P. (1995) Prazan prostor. Beograd: Lapis
Lefevr, A. (1974) Urbana revolucija. Beograd: Nolit.
Operacija Grad: Priručnik za život u neoliberalnoj stvarnosti (ur) Kovačević, L. et al. (2008). Zagreb: Platfor-
ma 9,81 - Institut za istraživanja u arhitekturi
Ože, M. (2005) Nemesta: Uvod u antropologiju nadmodernosti. Beograd: Biblioteka XX vek.
Phillips, P. (1989) Out of order: The Public Art Machine. U (ur) Miles, M., Hall, T. i Borden, I., The City Cultural
Reader: Second edition (2000), London/New York: Routledge, str. 190-196.
Andrej Đivuljskij
REVITALIZACIJA DELA OBALE DUNAVA U NOVOM SADU
[1] Marshall, Richard, Waterfronts in Post-Industrial Cities, Spoon Press, London, 2001, str.5
[2] Ibid.
[3] Malone, Patrick, City, Capital and Water, Routledge, London, 1996, str.2
[5] Dovey, Kim, Fluid City – Transforming Melbourne’s Urban Waterfront, UNSW Press Book, 2005, str. 9
[6] Elin, Nan, Postmoderni urbanizam, Orion Art, Beograd, 2004, str. 17

[8] Elin, Nan, Postmoderni urbanizam, Orion Art, Beograd, 2004, str. 19
[9] Marshall, Richard, Waterfronts in Post-Industrial Cities, Spoon Press, London, 2001, str. 9
[12] Wang, Chungsong, Waterfront Regeneration, MSc in City and Regional Planning, Cardiff University, str. 2
[13] Marshall, Richard, Waterfronts in Post-Industrial Cities, Spoon Press, London, 2001, str. 42
[14] Službeni list grada Novog Sada, Regulacioni plan Kameničke ade u Novom Sadu, Novi Sad, 2000, str. 434.
[17] Uostalom, važeći planovi grada to daju sebi za zadatak, tako da se 50% autohtonoh zelenila Kameničke
ade zadržava, a ostalo čini zelenilo na površinama javne namene i zelenilo raznih kompleksa objekata ( sve
u svemu, planirana maksimalna izgrađenost je 5%), iako je jasno da će biti problema sa obezbeđivanjem
ravnoteže između velikog broja masovnih aktivnosti (i njihove prateće infrastrukture) sa jedne strane, i au-
tohtone vegetacije i životinjskog sveta sa druge strane; projekat za gradsku marinu na Šodrošu je posebno
neprihvatljiv zbog toga.
[18] Radović, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stylos, Novi Sad, 2005, str. 19.
[19] „Očito, kad gradovi, magistrale, i nacionalni parkovi niču na negdašnjim selima, dolinama i šumama,
kad motorni čamci jure po jezerima, a avioni paraju nebo – tad ova područja, kao područja suprostavlje-
nog, gube karakter kvalitativno drugačije stvarnosti.“ – Markuze, Herbert, Čovjek jedne dimenzije, izdavač-
ko preduzeće „Veselin Masleša“, Sarajevo, 1968, str. 75.
[20] To ilustruje, recimo, namera opisana u „Regulacionom planu Kameničke ade u Novom Sadu“, str. 446,
da se zelenilo koristi tako da se omogući bolje sagledavanje na nivou čovečijeg oka.
[21] Levi-Stros, Klod, Tužni tropi, Zepter Book World, Beograd, 1999, str. 268.
[22] „Može li se u našim gradovima, u okvirima slobodnih prostora u novim stambenim kompleksima po-
novo pojaviti cela lepeza seoskih površina, prirodnih slika kukuruza i suncokreta, bosioka i luka? Može li
se pokušati da bezlični komadi zapuštenog zemljišta ‘slobodnih’ delova stanovanja budu poljoprivredna
ostrva, iznajmljena na konkursu mesne zajednice, oranice-bašte date na petogodišnje korišćenje, obradu
i rad njenim ljudima voljnim da ne kupuju privatno imanje i ‘vikendicu’ na 100 i više kilometara dalje? Može
li se urbanističkim normativima tražiti da od ukupne slobodne površine mesne zajednice ili stambenog
kompleksa 20 ili 30 posto budu poljoprivrednog karaktera? Mogu li i ‘kolektivne stambene zgrade’ dobiti
svoje makar i minijaturne okućnice za stanare koji to žele?“ – Radović, Ranko, Novi vrt i stari kavez, Stylos,
Novi Sad, 2005, str. 21.

Pripredio:
Dobrica Veselinović i Mihailo Stevanović
Izdavač:
Udruženje građana za demokratiju i
građansko obrazovanje "Građanske inicijative"
Simina 9a, 11000 Beograd
Za izdavača:
Miljenko Dereta
Dizajn:
Metaklinika
Fotografije:
Ivana Branković, Dragana Purić, Jovana Stojanović,
Jelena Ožegović, Alesandro Simić, Iva Čukić,
Jovana Gašpar, Jasna Cizler
Štampa:
FB print, Novi Sad
Tiraž:
500
CIP

Kampanju podržava USAID u okviru programa “Inicijativa javnog zagovaranja građanskog društva”
kojim rukovodi Institut za održive zajednice (ISC)

059 Otvoreno o Javnim Prostorima PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

059 Otvoreno o Javnim Prostorima PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

gradjanske.

OTVORENO O JAVNIM PROSTORIMA.............................................................................................................................................. 4

OPENLY ABOUT PUBLIC SPACES...................................................................................................................................................... 6

STUDIJA SLUČAJA: MESNA ZAJEDNICA.................................................................................................................................... 26

STUDIJA SLUČAJA: ULIČNA GALERIJA........................................................................................................................................ 34

Astrea Pejović, Jovana Papović

4 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 5

6 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 7

UKUPNA KORISNA POVRŠINA

26 Otvoreno o javnim prostorima

PROSTOR POVRŠINA PROSTOR POVRŠINA PROSTOR POVRŠINA

1 - Kancelarije 207 13 - Hodnik 32 25 - Sala 87

28 Otvoreno o javnim prostorima

STRANE POTPISNICE PROTOKOLA:

PRAVA I OBAVEZE OPŠTINE I KORISNIKA

Otvoreno o javnim prostorima 29

PRAVA I OBAVEZE PARTNERA

30 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 31

STRANE POTPISNICE PROTOKOLA:

Ustupanje Velike sale Mesne zajednice Studentski grad Partnerskom udruženju za

PRAVA I OBAVEZE OPŠTINE I KORISNIKA

Opština i Korisnik se obavezuju da će nivo prava i obaveza svih organizacija u statusu

32 Otvoreno o javnim prostorima

STRANE POTPISNICE PROTOKOLA:

Ustupanje Velike sale Mesne zajednice Studentski grad Partnerskom udruženju za

PRAVA I OBAVEZE OPŠTINE I KORISNIKA

Otvoreno o javnim prostorima 33

34 Otvoreno o javnim prostorima

ZAKLJUČEN U BEOGRADU, IZMEĐU:

1. GRADSKE OPŠTINE STARI GRAD U BEOGRADU, sa sedištem u Beogradu, ulica

Davanje ovlašćenja za sprovođenje Programa ulična galerija

Ugovorne strane saglasno konstatuju:

• da je, rešenjem Gradonačelnika grada Beograda, broj: 361-2288/11-G od 09. juna

36 Otvoreno o javnim prostorima

PREDLOG ZAKLjUČKA KOJIM SE OVLAŠĆUJE MIKROART DA POKRENE

DAJE SE OVLAŠĆENjE „MokroArt“-u, sa sedištem u Beogradu, ulica Nušićeva 8, MB

Program ulična galerija je nekomercijalnog karaktera, čiji je cilj da upozna javnosti sa

DATO OVLAŠĆENjE za Program ulična galerija ne uključuje pravo na sprovođenje po-

OBAVEZUJE SE organizator Programa, da u okviru odobrenog roka na svakih 6 meseci

Otvoreno o javnim prostorima 37

38 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 39

40 Otvoreno o javnim prostorima

Ana Pajvančić-Cizelj rođena je 1980. godine u No-

Otvoreno o javnim prostorima 41

Gde prestaje usamljenost, počinje trg; a gde počinje trg,

42 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 43

44 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 45

46 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 47

48 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 49

50 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 51

52 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 53

54 Otvoreno o javnim prostorima

Otvoreno o javnim prostorima 55