Περιεχόμενα

ΓΛΩΣΣΑ..........................................................................................................................6
Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων......................................................................................7
Η μειωμένη «αμυντική ικανότητα της ελληνικής γλώσσας.........................................10
Η ελληνική γλώσσα......................................................................................................13
Διάλογος.......................................................................................................................15
Ο διάλογος και οι διανθρώπινες σχέσεις......................................................................17
Οι Δογματικοί...............................................................................................................17
Η αξία του διαλόγου.....................................................................................................20
Συζητούν οι Έλληνες;...................................................................................................20
Η συνομιλία..................................................................................................................23
Έτος Ευρωπαϊκών γλωσσών........................................................................................26
Η επαναστατικότητα των νέων....................................................................................29
Νεολαία και κοινωνική αλλαγή...................................................................................31
Τι ωραία που ήταν!.......................................................................................................33
Τι απορρίπτουν οι νέοι;................................................................................................35
Γονείς και παιδιά..........................................................................................................37
Τεχνικές εύρεσης εργασίας..........................................................................................39
Το μέλλον της εργασίας...................................................................................................42
Η καταναγκαστική εργασία..............................................................................................45
Η απασχόληση της γυναίκας........................................................................................47
Η βόμβα της ανεργίας των νέων..................................................................................48
Εικόνα της ανεργίας.....................................................................................................50
Εικοσιτετράωρη κοινωνία............................................................................................52
Η μείωση του χρόνου εργασίας....................................................................................53
Μορφές ψυχαγωγίας....................................................................................................55
Καταναλωτική διασκέδαση..........................................................................................56
Ρέιβ πάρτι ή συρτός;....................................................................................................58
Ελεύθερος χρόνος........................................................................................................60
Η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου...........................................................................63
Το εργοστάσιο βρίσκεται παντού!...............................................................................66
Το αλάτι των απολαύσεων...............................................................................................69
Αθλητική ιδέα και κοινωνική αρετή............................................................................72
Η αθλητική φλυαρία.....................................................................................................75
Όταν ο αθλητισμός συνάντησε … χρήμα και αναβολικά............................................78
Χουλιγκανισμός και η βία στα γήπεδα........................................................................81
Οι αντάρτες των γηπέδων............................................................................................84
Ο ροκάς έβαλε γραβάτα...............................................................................................88
Η τυραννία της ομοιομορφίας......................................................................................90
Η μόδα στην ενδυμασία: η πιο εύκολη αλλαγή...........................................................92
Η παρακμή των προτύπων...........................................................................................94
Κοινωνικοποίηση – Προσαρμογή – Ομοιομορφοποίηση............................................97
Ο κοινωνικός χαρακτήρας..........................................................................................100
Σχέσεις και αλλοτρίωση.............................................................................................103
Μ. Ιωαννίδου Κουτσελίνη...........................................................................................103
Παράλληλο κείμενο...............................................................................................104
Γ. Κωτσαδάμ...........................................................................................................104
Η μοναξιά είναι η πιο σκληρή παρέα.........................................................................107
Η φιλία........................................................................................................................110

2
Η κρίση της οικογένειας.............................................................................................113
Θεωρίες και απόψεις γύρω από το γέλιο....................................................................116
Η ασθένεια της αφθονίας...........................................................................................119
Ο τρόμος από την καταστροφή του πλανήτη και ο αδύναμος πολίτης.....................122
Οικολογικό κίνημα.....................................................................................................124
Πάθη και παθήματα οικολόγων.................................................................................126
Η οικολογική κοινωνία...............................................................................................129
H κατεστραμμένη φύση έπαψε να γεννά μύθους και θεούς......................................131
Ο νέος μας εαυτός......................................................................................................134
Αλλάζουν οι αξίες......................................................................................................139
Παράλληλο κείμενο...............................................................................................140
Η κλωνοποίηση στη ζωή μας.....................................................................................143
Η ευθύνη του επιστήμονα..........................................................................................146
Παράλληλο κείμενο...............................................................................................146
Ποιος κυβερνά αυτόν τον κόσμο;..............................................................................149
Η ηθική της επιστήμης...............................................................................................151
Επιστήμονες στον αγώνα...........................................................................................154
Διακήρυξη και πρόγραμμα δράσης της Βιέννης........................................................157
Επιστήμη και Τεχνολογία προχωρούν, όχι, όμως, και τ’ ανθρώπινα δικαιώματα......159
Η απειλή της τρίτης γενιάς.........................................................................................162
Αχ-αριστεία................................................................................................................165
Η γυναίκα στην εποχή της μετάβασης.......................................................................167
Η βία κατά των γυναικών...........................................................................................171
Εις θάνατον …...........................................................................................................172
Κείμενο α΄, Περί θανατικής ποινής........................................................................172
Κείμενο β΄, Ας τελειώνουμε με τη θανατική ποινή...............................................173
Παιδιά του κόσμου.....................................................................................................178
Κείμενο α΄, Ελευθερία και εξάρτηση του παιδιού.................................................178
Κείμενο β΄, Τα παιδιά των φαναριών.....................................................................180
Έλεγχος της δημοκρατικής ιδέας...............................................................................184
Η δημοκρατία των πολιτών........................................................................................187
Πολιτική κρίση και κρίση της πολιτικής....................................................................191
Η γοητεία των λέξεων................................................................................................195
Το φάντασμα του ολοκληρωτισμού...........................................................................197
Συμπληρωματικά κείμενα......................................................................................198
Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα....................................................................................200
Είναι η Ελλάδα ανοιχτή κοινωνία;.............................................................................203
Λαϊκισμός, το πιράνχας των αξιών............................................................................205
Στον αστερισμό του λαϊκισμού..............................................................................207
Εξουσία και λαϊκισμός...............................................................................................209
Αποκάλυψη … πότε;..................................................................................................211
Μεσσιανισμός............................................................................................................214
Ο νόμος και ο φόβος..................................................................................................218
Θ. Κ. Παπαχρίστος, εφημ. «Τα Νέα».....................................................................218
Ασκήσεις............................................................................................................219
Η αναγκαιότητα των νόμων.......................................................................................221
Ισότητα και ελευθερία................................................................................................223
Το νόημα της ελευθερίας............................................................................................226
Ο ευφημισμός της ελευθερίας....................................................................................229
Η μακρινή πατρίδα.....................................................................................................232

3
Το πλοίο των τρελών..................................................................................................235
Το ξύπνημα της αναρχίας...........................................................................................236
Ο ρόλος των διεθνών οργανισμών.............................................................................239
Συνοδευτικά κείμενα..................................................................................................241
Όταν η βοήθεια μένει στα λόγια............................................................................241
Δωροφορίες και απορίες........................................................................................243
Εθνική συνείδηση......................................................................................................246
Ποιος πατριωτισμός;..................................................................................................249
Ο διεθνιστικός εθνικισμός και η έξαρση του ρατσισμού...........................................252
Η Ευρώπη και ο πολιτισμός.......................................................................................255
Τα φαινόμενα, οι δημοσιογράφοι και το ψεύδος.......................................................259
Τα σκουπίδια κι εμείς.................................................................................................262
Στον καταιγισμό των ειδήσεων..................................................................................265
Πληροφόρηση ή Πλύση εγκεφάλου;..........................................................................268
Η δικτατορία των μέσων ενημέρωσης.......................................................................271
Πολιτική, Θέατρο και ΜΜΕ......................................................................................273
Πράσινο σαπούνι εναντίον μπλε κόκκων...................................................................276
Εικόνες της σύγχρονης γυναίκας...............................................................................278
Εισαγωγικό κείμενο, Η κοινή γνώμη.........................................................................282
Κοινωνιολογία Γ΄ Λυκείου, Ο.Ε.Δ.Β...........................................................................283
Η διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης...........................................................................284
Κοινή γνώμη..............................................................................................................286
Η τηλεδημοκρατία των δημοσκοπήσεων...................................................................289
Αιώνας των μαζών.....................................................................................................292
Αυτοοργάνωση και ελευθερία....................................................................................294
Το έπαθλο της καλύτερης μάσκας..............................................................................297
Η κατανόηση του κόσμου και η κατανόηση του «Άλλου»........................................301
Γλώσσα, παιδεία και εκπαίδευση...............................................................................304
Το σχολείο της δημιουργικότητας...................................................................................306
Το εκπαιδευτικό σύστημα γεννά ανεργία.........................................................................309
Ο ρόλος του Πανεπιστημίου στο πλαίσιο της νέας κοινωνίας.................................................311
Ο χρησιμοθηρισμός της ελληνικής εκπαίδευσης...............................................................314
Έρικ Χομπσμπάουμ,Η διάδοση της δημοκρατίας.................................................319
Πωλ Ντέιβις, Η υπονόμευση της ελεύθερης βούλησης.........................................320
Μάρθα Νουσμπάουμ, Η θρησκευτική μισαλλοδοξία............................................321
Φράνσις Φουκουγιάμα, Βιοτεχνολογία και «υπερ-ανθρωπισμός»........................321
Ρόμπερτ Ράιτ, Ο πόλεμος ενάντια στο κακό..........................................................322

4
5
 ΓΛΩΣΣΑ

1. Γλώσσα είναι ένας κώδικας επικοινωνίας, ένα σύστημα σημείων (τα σημεία της
γλώσσας είναι οι λέξεις) με το οποίο τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας στέλνουν
και δέχονται μηνύματα, δηλαδή επικοινωνούν. Και όπως κάθε σύστημα σημείων, έτσι
κι αυτό επιβάλλει στα μέλη του ένα μηχανισμό, με τον οποίο αυτά πραγματώνουν τη
γλωσ-σική επικοινωνία τους. Ο μηχανισμός αυτός λειτουργεί με λέξεις και με νόμους
- κανό-νες στους οποίους πειθαρχούν οι λέξεις. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι η
γλώσσα εί-ναι ένα κανονικό εργαστήριο, ένας αργαλειός, που με τα γλωσσικά
επίπεδα (συντακτι-κό, σημασιολογικό, μορφολογικό, φωνολογικό) και τους
γλωσσικούς άξονες (συνταγμα-τικό, παραδειγματικό) υφαίνει λόγο. Έτσι πολλοί λένε
ότι η γλώσσα είναι ενέργεια και η παραγωγικότητα του μηχανισμού τους δεν έχει
περιορισμούς: αυτό σημαίνει ότι οι δυ-νάμεις της γλώσσας για έκφραση είναι
ανεξάντλητες.
Γλώσσα δεν είναι, καθώς φαντάζονται κάποιοι, αράδιασμα λέξεων τύπων και
κανόνων, όπως αναγράφονται σε λεξικά και γραμματικές ... παρά η έκφραση του
εσωτερικού μας κόσμου κύμα ζωής, άνοιγμα κι επαφή ψυχών, ανταλλαγή
αισθημάτων και σκέψεων μέσα σε συνομιλία, ερώτηση κι απόκριση, άρνηση και
κατάφαση, προσταγή, απαγόρευση και παράκληση, μικροεπεισόδια, πεζότητες και
ταπεινότητες της καθημερινής ζωής και έξαρση και κατάνυξη, τραγούδι και κλάμα,
χαρά και καημός, τρικυμία και γαλήνη, αγάπη και πάθος, αγωνία και κατάρα,
επιστήμη και ζωή, σκέψη, ενατένιση της μοίρας και φιλοσοφία - όλα αυτά είναι
γλώσσα ατομική και εθνική. Γλώσσα είναι ολόκληρος ο λαός, λέει ένα φλαμανδικό
ρητό.
Μ. Τριανταφυλλίδης

2. Είναι χωρίς άλλο η γλώσσα μας κάτι γενικό, που βρίσκεται και έξω από μας,
αλλά είναι μαζί και γλώσσα μας, του καθενός μας, κάτι προσωπικότατο, σαν ατομική
μας έκφραση. Και αυτό είναι, δηλαδή γίνεται, μόνο όσο έχουμε με αυτή σχέση
προσωπική, όσο την έχουμε δική μας. Γιατί είναι γνωστό πως η γλώσσα δεν είναι
έργο παρά λαλιά ζωντανή, ενέργεια. Γι’ αυτό και η θέση μας προς τη μητρική γλώσσα
δεν μπορεί να είναι στατική παρά δυναμική. Τότε όμως δεν φτάνει να την ξέρουμε, να
την έχουμε μάθει. Είναι ανάγκη παράλληλα προς την ψυχική μας ζωή, που
πλουτίζεται κι εξελίσσεται, και μαζί με την πνευματική μας ανάπτυξη που προκόβει,
να μας μένει όργανό μας εκφραστικό, παρακολουθώντας μας κι έξω από την παιδική
μας ηλικία - να πρόκειται να μείνει γλώσσα μας, η γλώσσα μας, και να διατηρήσει τη
μοναδική της λειτουργία. Αν δεν την ξανακατακτούμε κάθε μέρα που περνά, αν δεν
εκφράζει αδιάκοπα τον εξελισσόμενο μύχιο εαυτό μας, που μεγαλώνει μαζί της, αν
και ο καθένας μας δεν είμαστε η γλώσσα μας, όταν μιλούμε και γράφουμε στην
καθημερινή μας ζωή, γίνεται δύσκολο να την κατέχουμε ...
Αλλά και αντίθετα: προκόβει και καλλιεργείται μια εθνική γλώσσα, όταν
ομόγλωσσοι και προπάντων όσοι φιλοδοξούν να είναι πνευματικοί ηγέτες, την
μεταχειρίζονται, για να εκφράσουν σ’ αυτήν και με αυτήν τις απαλότατες ψυχικές
κινήσεις και ορμές και τις λεπτότατες αποχρώσεις της σκέψης. Τότε πλουτίζεται
λεξιλογικά, βαθαίνει σημασιολογικά, εξευγενίζεται και δυναμώνει σε
φραστικότητα ...
Μ. Τριανταφυλλίδης

3. Η αρχαία ελληνική γλώσσα είχε δύο επιτυχίες: ν’ αποκτήσει μεγάλη λογοτεχνία

πριν εμφανιστούν οι γραμματικοί και πως για πολύ καιρό καμιά διάλεκτός της δεν

6
καθυπερτέρησε τις γειτονικές της και δεν υψώθηκε σε επίσημη γλώσσα. Έτσι
πλουτίστηκε η γλώσσα με όλες τις εκφράσεις που φέρνουν πάντα μαζί τους κάτι από
το άρωμα της πατρίδας που τις γέννησε. Διδάσκει αυτό κάτι που θα έπρεπε να το
στοχαστούν όλα τα σύγχρονα έθνη και που παίρνω το θάρρος να το συστήσω στους
σημερινούς Έλληνες. Θα είχαν άδικο την ώρα που παγιώνουν την γλώσσα τους να
διώχνουν εκφραστικά στοιχεία γεμάτα ουσία που τους παρέχουν τα λαϊκά ιδιώματα
από τους διάφορους τόπους.
Μ. Βreal

4. Χωρίς την γλώσσα δεν θα ήταν δυνατό να συγκροτηθούν ανθρώπινες κοινωνίες,

και φαίνεται εξαιρετικά αμφίβολο αν θα μπορούσαμε να σκεφτούμε χωρίς αυτήν.
P. Hofstaetter

5. H ιστορία του ανθρώπου είναι ιστορία του λόγου του. Ο λόγος είναι μέσο
επικοινωνίας και ανταλλαγής ιδεών μεταξύ των ανθρώπων, μέσο κατανόησης και
ερμηνείας της αντικειμενικής πραγματικότητας, που γίνεται αντιληπτή στο βαθμό που
εκφράζεται με λόγο. Η γλώσσα δεν είναι το «ένδυμα» αλλά το ίδιο το σώμα της
σκέψης. Γλώσσα και σκέψη είναι αξεχώριστα δεμένες. Μαζί τρέφονται και
αναπτύσσονται και δυναμώνουν.
Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων

6. Γλώσσα και πατρίδα είναι το ίδιο. Να πολεμά κανείς για την πατρίδα του ή για
την εθνική του γλώσσα, ένας είναι ο αγώνας. Πάντα αμύνεται περί πάτρης ...
Γ. Ψυχάρης, Το Ταξίδι μου

7. Γλώσσα είναι ο λαός, ολόκληρος ο γλωσσικός θησαυρός μας: και αυτός που
κατεβαίνει από την βαθιά γλωσσική μας παράδοση και αυτός που έρχεται από τις
γεωγραφικές και τις κοινωνικές διαλέκτους-ποικιλίες. Ένας θησαυρός που από
πολλούς παραποτάμους χύνεται και κυματίζει στην κοίτη και στην απεραντοσύνη της
εθνικής μας γλώσσας.
Και ακριβώς μέσα από αυτόν τον θησαυρό διαμορφώθηκε και διαμορφώνεται, με
τη φιλότητα που εναρμονίζει ακόμα και τα αντίθετα, η Κοινή Νεοελληνική μας
γλώσσα, που αποτελεί το βασικό όργανο επικοινωνίας και σκέψης όλων των
Ελλήνων. Γόνιμες εστίες αυτής της διαμόρφωσης είναι τα αστικά κέντρα της χώρας
μας, απ’ όπου αυτή εξακτινώνεται, με τα πολλά επικοινωνιακά μέσα που διαθέτει
σήμερα ο άνθρωπος, σ’ ολόκληρο τον ελληνικό χώρο ή όπου αλλού ακούγεται η
ελληνική λαλιά.
Έκφραση-Έκθεση. Τεύχος Α΄

8. Η γλώσσα γενικά μπορεί να ορισθεί σαν ένα σύστημα επικοινωνίας διακριτικό

του ανθρώπου και το οποίο βασίζεται σε προφορικά σύμβολα.
Μία γλώσσα, χαρακτηριστική μιας γλωσσικής κοινότητας, την οποία θα
μπορούσε κανείς να ορίσει με διάφορους τρόπους, αποτελεί ένα διαρθρωμένο
σύστημα επικοινωνίας διά μέσου προφορικών συμβόλων - συνεπώς ηχητικό κι
αναγκαστικά γραπτό - που το χρησιμοποιεί μια ανθρώπινη ομάδα για να περιγράψει,
κατανοήσει και ταξινομήσει εμπειρίες, έννοιες και αντικείμενα.
Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών UNESCO

9. Μπορούμε να ορίσουμε τη γλώσσα σαν μία εξέλιξη του ανθρώπινου είδους -

μία πλευρά της συμπεριφοράς του ανθρώπινου όντος, που χρησιμεύει σαν σημείο

7
διαφορισμού του από άλλες ζωικές μορφές. Δηλαδή η γλώσσα είναι μία καθαρά
ανθρώπινη, μη ενστικτώδης μέθοδος επικοινωνίας ιδεών, συγκινήσεων και
επιθυμιών, διά μέσου ενός συστήματος θεληματικά δημιουργημένων συμβόλων.
E. Sapir

10. Γλώσσα και σκέψη δείχνονται στενότατα και αδιάσπαστα ενωμένα στο
παιδικό μυαλό και σε στενή αλληλεπίδραση, από τότε που πρωτοαναπτύσσεται,
ώσπου να διαμορφωθεί τελειωτικά. Η γλώσσα κάνει δυνατό να σχηματισθούν οι
λογικές έννοιες και ορίζει τον χαρακτήρα τους, η γλώσσα με την μορφή της καθορίζει
τη μορφή της σκέψης.
Μ. Τριανταφυλλίδης

11. Η γλώσσα είναι το όργανο του έθνους. Και αυτό το όργανο σ’ εμάς, βέβαια,
έχει μια μεγάλη ιστορία 4000 χρόνων. Δε συνειδητοποιούμε το γεγονός αυτό όπως
πρέπει. Ότι 4000 χρόνια σ’ αυτήν εδώ την κόγχη, σ’ αυτές εδώ τις ακτές και σ’ αυτά
τα βουνά ομιλείται μια γλώσσα, η οποία από την εποχή του Ομήρου είναι μία και
αδιαίρετη. Επιμένω πάρα πολύ στην ενότητα της ελληνικής γλώσσας.
Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος

12. Ο πολιτισμός και η γλώσσα είναι δύο αέναα εξελισσόμενα στοιχεία. Η γλώσσα
είναι μια από τις ένυλες εκφράσεις κάθε πολιτισμού. Και τα δύο αυτά δεν είναι
στατικές οντότητες αλλά δυναμικές, με λίγες αραιές κορυφαίες αποκρυσταλλώσεις
που ακτινοβολούν για περισσότερο καιρό, λόγω της ανώτερης πνευματικής και
αισθητικής τους ποιότητας και που ύστερα και αυτές παρέρχονται ...
Η γλώσσα αποβλέπει στη συνεννόηση, όχι όμως μόνο για τα καθημερινά της
ζωής, αλλά και για τη διατύπωση υψηλότερων διανοημάτων, δηλαδή τη διατύπωση
αποχρώσεων με αυστηρή ακριβολογία. Αυτό σημαίνει ότι η γλώσσα χρειάζεται
ικανότητα να εκφράζει καθαρά όλες τις λογικές μορφές της σκέψης. Αλλά η γλώσσα
πρέπει να εκφράζει και άλογα στοιχεία και να διεγείρει συναισθήματα σ’ εκείνον που
ακούει τα εκφραζόμενα. Με τη γλώσσα, επομένως, μεταδίδουμε λογικούς συνειρμούς
και διεγείρουμε συναισθήματα.
Για χάρη αυτών των σκοπών η γλώσσα πρέπει να είναι ανάλογη με τον
πολιτισμό του έθνους. Ή ακριβέστερα να είναι ο καθρέπτης του πολιτισμού του. Από
αυτό όμως ακολουθεί ότι η γλώσσα, αυτή καθεαυτή, πρέπει να έχει και μιαν άλλη
ιδιότητα, να έχει αισθητική ποιότητα, να έχει ύφος. Και το ύφος είναι πάντα
προσωπικό. Η γλώσσα είναι ό,τι το μάρμαρο ή ο χαλκός για τον γλύπτη.
Ενώ όμως η γλώσσα είναι κάτι τόσο προσωπικό, είναι συγχρόνως και εθνικό.
Κάθε λαός έχει τη γλώσσα που του αξίζει. Στη γλώσσα, όπως και στα τραγούδια του,
εναποθηκεύεται ο πολιτισμός του.
Η γλώσσα είναι γι’ αυτό ο πιο αδιάψευστος μάρτυρας της ιστορικής του
συνείδησης και της ιστορικής του συνέχειας. Το σημαντικότερο πιστοποιητικό ότι
είμαστε ένα Γένος αδιάσπαστο στη συνέχειά του, από τον Όμηρο ως σήμερα, είναι
ακριβώς αυτή η ενότητα της γλώσσας, πιστοποιητικό που ανατρέπει εκατό
αισθησιοκρατικές αιματολογίες τύπου Fallmerayer
Κων/νος Τσάτσος

13. Ποιότητα γλώσσας υπάρχει όταν κάθε μέλος μιας γλωσσικής κοινότητας
μπορεί να εκφραστεί για οποιοδήποτε θέμα και υπό οποιεσδήποτε συνθήκες ομιλίας
αποτελεσματικά, με αίσθηση επικοινωνιακής πληρότητας, γόνιμης συνάντησης με
τον άλλο, κι όχι με την αίσθηση του γλωσσικού κενού, χασμάτων και απώλειας της

8
επαφής με τον άλλο. Δεν υπάρχει χειρότερο συναίσθημα από τη γλωσσικά
ανασφάλεια, την καταπίεση, την υποχρέωση να προσαρμόζεις την επικοινωνία σου
σε ισοπεδωτικούς, εξομοιωτικούς κανόνες γλωσσικής συμπεριφοράς, από τον
εξαναγκασμό αυτορρύθμισης του λόγου σου στις επιταγές μιας τεχνητής εξωτερικά
επιβαλλόμενης μεταγλωσσικής λογοκρισίας, που καταλήγει σε συμβατικά σωστές,
αλλά άχαρες, άχρωμες, ανέκφραστες κι απρόσωπες μορφές επικοινωνίας.
Γ. Μπαμπινιώτης

14. Αν θέλουμε να πλουτίσουμε τη γλώσσα μας είτε με εισφορές από τους

αρχαίους είτε με εισφορές από ξένες γλώσσες, αν θέλουμε να δούμε πόσο χρώμα
μπορεί να σηκώσει ή ως ποια ακρίβεια μπορεί να περιορισθεί η γραμμή της, σ’ εκείνα
τα κείμενα θα πρέπει πάντα να γυρίζουμε: είναι ο γνώμονας και η βάση.
Γ. Σεφέρης

9
 Η μειωμένη «αμυντική ικανότητα της ελληνικής γλώσσας.

Όσο και αν φαίνεται παράδοξο για μια γλώσσα με τέτοια παράδοση, τέτοιο
πλούτο και τόσο βαθιές ρίζες, είναι γεγονός ότι η ελληνική γλώσσα εμφανίζεται με
μειωμένη αμυντική ικανότητα απέναντι στις ξένες γλώσσες. Οι λόγοι είναι πολλοί και
ξεκινούν από παλιά.
Ως πρώτη και βασική αιτία θα πρέπει να εντοπιστεί η διγλωσσία που ίσχυε
μέχρι πρόσφατα, η σχέση ανάμεσα στη λεγόμενη καθαρεύουσα και την
καθομιλουμένη, τη λεγόμενη «δημοτική». Η σχέση αυτή, που στην πράξη
εκφράστηκε σαν γλωσσική αμφιταλάντευση για 150 χρόνια, είχε βαθύτατα αρνητικές
συνέπειες. Πριν απ’ όλα, διότι υπονόμευσε το γλωσσικό αίσθημα του λαού, την
γλωσσική ασφάλεια και βεβαιότητα του κοινού ανθρώπου όσον αφορά στην
ορθότητα του εκφραστικού μέσου. Ιδιαίτερα του σχετικά μορφωμένου ανθρώπου που
έχασε την γλωσσική αμεσότητα, τη γλωσσική αυθορμησία. Παράλληλα, διότι με τη
σχέση αυτή άπειρες λέξεις και εκφραστικές δυνατότητες πολιτογραφήθηκαν είτε ως
«ευπρεπείς», «μορφωμένες», «καθώς πρέπει», ενώ αντίστροφα άλλες ως «χυδαίες»,
πεζοδρομιακές», «αμόρφωτες». Με τον τρόπο αυτό έσπασε το γλωσσικό συνεχές, η
διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην «εγγράμματη» και την «αγράμματη» κουλτούρα.
Δύο κόσμοι χωρίς επικοινωνία και ουσιαστική δυναμική αλληλεπίδραση, γεγονός το
οποίο είχε φυσικά ολέθριες επιπτώσεις στη χώρα. Επίσης, μέσω της καθαρεύουσας, η
οποία υποτίθεται ότι λειτουργούσε ως «βάρδος» της γλωσσικής καθαρότητας και
φρουρός εναντίον κάθε γλωσσικής επιμειξίας, μπήκαν στην ελληνική γλώσσα ξένες
εκφράσεις, διατυπώσεις, ακόμα και λέξεις, εντελώς άσχετες προς την γλωσσική δομή,
το γλωσσικό αίσθημα, τη γλωσσική λειτουργικότητα. Είναι ακριβώς τα ξενόφερτα
αυτά στοιχεία που καυτηρίασαν πρώτα οι δημοτικιστές, αποδεικνύοντας ότι η
γλώσσα των «γλωσσαμυντόρων», η καθαρεύουσα, ως γλώσσα «εργαστηριακή»,
κατασκευασμένη, αποκομμένη δηλαδή από τις οργανικές γλωσσικές ρίζες, επέτρεψε
τον εισοδισμό και την κακοποίηση. «Το ταξίδι μου» του Ψυχάρη είναι μια δραματική
αποκάλυψη αυτής της πραγματικότητας. Μια εικόνα γλωσσικής αλλοτρίωσης, που
ολοκληρώθηκε στο πλαίσιο της μάχης για την εθνική μας γλώσσα, που δόθηκε από
τον Τριανταφυλλίδη, τον Γληνό, τον Δελμούζο κι όλους τους άλλους δημοτικιστές.
Όπως πολλές φορές στην ιστορία αυτού του τόπου, έτσι και στο Γλωσσικό οι
πραγματικοί υπερασπιστές της εθνικότητας της γλώσσας μας δεν ήταν οι κατ’
επάγγελμα πατριδοκάπηλοι, οι τυπολατρικοί αρχαιομανείς, αλλά εκείνοι που
σέβονταν την ζωντανή πολιτιστική συνέχεια και παράδοση του λαού. Γι’ αυτό και δεν
είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτοί οι τελευταίοι αντιστάθηκαν στον κοσμοπολιτισμό μιας
ολιγαρχίας που νόθευε τα πάντα με την άκριτη και αθρόα εισαγωγή ξένων
πολιτιστικών προτύπων και στυλ ζωής. Αυτοί περιέπαιξαν και διακωμώδησαν το
ναρκισσισμό της καλής κοινωνίας που συζητούσε στα γαλλικά, όπως ακριβώς
συνέβαινε στην καλή κοινωνία της τσαρικής Ρωσίας της παρακμής. Όπως άλλωστε
και αυτοί ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν, αν και όχι σε όλη την έκταση, το πόσο η
καθαρεύουσα ήταν όπλο της κυριαρχίας, όπλο πολιτικού ελέγχου και καθυποταγής
των λαϊκών μαζών.
Σε κάθε περίπτωση όμως η γλωσσική διαμάχη άφησε βαθύτατα τραυματικά
ίχνη στη λειτουργία της γλώσσας, διότι δημιούργησε ένα γλωσσικό εκκρεμές, μία
ζώνη γλωσσικής ακαθοριστίας και σύγχυσης στην οποία παρέπαιε ο λαός για πολλές
δεκαετίες. Συνέπεια αυτής της ακαθοριστίας ήταν η εκχυδαϊστική αντίδραση και η
τάση γλωσσικής αναρχοποίησης που παρατηρήθηκε σε ορισμένες πλευρές του
στρατοπέδου των αντι – καθαρευουσιάνων ιδιαίτερα στο Μεσοπόλεμο. Μια σύγχυση
ανάμεσα στη λαϊκή και την χυδαία έκφραση, γλωσσικές υπεραπλουστεύσεις,

10
συρρίκνωση του γλωσσικού πλούτου με κατάργηση της χρήσης καθαρευουσιάνικων
δήθεν λέξεων, εξαλητευτική παραποίηση νοημάτων και λέξεων και άλλα πολλά, που
όχι μόνον είχαν σοβαρότατες ζημιογόνες επιδράσεις στη λειτουργία της γλώσσας,
αλλά και ενίσχυαν τη θέση των καθαρευουσιάνων ως υπερασπιστών της καθαρότητάς
της. Ένας φαύλος κύκλος, ο οποίος δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη γλωσσική
εξασθένιση και ασυναρτησία που σημειώθηκε μεταπολεμικά, για να καταλήξει στη
σημερινή πτώχευση και κρίση της γλώσσας. Πράγματι, η συσσώρευση όλων αυτών
των αντιφατικοτήτων στην εξέλιξη του Γλωσσικού έδωσε την υποδομή για τη
σημερινή κατάρρευση, καταρράκωση, η οποία υποστασιοποιείται σε πολλά επίπεδα:
Πρώτο, στην καλλιέργεια ενός είδους «δημοσιογραφικής» γλώσσας των
μέσων μαζικής ενημέρωσης, η οποία χαρακτηρίζεται από έλλειψη κομψότητας,
έλλειψη ακρίβειας και γενικευμένη προχειρότητα, σε βαθμό νοηματικής σύγχυσης
και βαρύτατων λαθών γραμματικού και συντακτικού χαρακτήρα.
Δεύτερο, στην τάση μιας λαϊκιστικής διαφθοράς της γλώσσας με
χρησιμοποίηση πρωτόγονης και ανεπεξέργαστης φρασεολογίας και τραχέων
εκφράσεων ως δήθεν «λαϊκών».
Τρίτο, στον περιορισμό των χρησιμοποιούμενων λέξεων στο ελάχιστο και τη
συνεχή επανάληψη ενός συρρικνωμένου λεξιλογίου. Ένα φαινόμενο, που ορισμένοι
αποκαλούν «αλεξία», σε συνδυασμό με την ελάττωση ανάγνωσης σοβαρών
λογοτεχνικών βιβλίων από τις ευρύτερες μάζες, και ιδίως τη νεολαία, που επιτείνει
αυτήν την «αλεκτική» πορεία.
Τέταρτο, στην παραφθορά της έννοιας των λέξεων, με την συνθηματολογική
και πολλές φορές α – νοηματική χρησιμοποίησή τους, ιδιαίτερα στο επίπεδο της
πολιτικής δημαγωγίας.
Πέμπτο, στην υποκατάσταση ελληνικών λέξεων από ξενικές στον καθημερινό
διάλογο και στην πλημμυρίδα των ξένων επιγραφών, επωνυμιών και ονομασιών
προϊόντων όλων των κατηγοριών.
Έκτο, στην υποβάθμιση της νεοελληνικής παιδείας σε όλες τις βαθμίδες της
εκπαίδευσης.
Από το άλλο μέρος έχει διαμορφωθεί ένα νέο χάσμα ανάμεσα στη διανόηση
και τον απλό λαό, ένα χάσμα που οφείλεται στην αποκοπή και αποστασιοποίηση των
διανοουμένων από τις πραγματικότητες και τα προβλήματα της καθημερινής ζωής,
καθώς και στη μεταφορά αυτούσιων και ανεπεξέργαστων υποδειγμάτων, ιδεών και
ρευμάτων από το εξωτερικό, χωρίς προσβάσεις και διασυνδέσεις με τον ελληνικό
χώρο. Μια κατάσταση που οδηγεί στην ανικανότητα της επικοινωνίας, ακόμα και
γλωσσικά, των διανοουμένων με τη μάζα, η οποία γίνεται έρμαιο των μηχανισμών
εκχυδαϊσμού και εκβαρβαρισμού που προωθεί το σύγχρονο «μάρκετινγκ» από χίλιους
δυο δρόμους. Κάτω από αυτούς τους όρους που διαμορφώνουν μία γλωσσική
αποδυνάμωση πρώτου μεγέθους, σε συνδυασμό και συνακόλουθα με μία γενικότερη
πολιτιστική ενδοτικότητα και αντίστοιχο εισοδισμό ξένων πολιτιστικών προτύπων,
έχει ήδη τεθεί, και κάθε μέρα οξύνεται, πρόβλημα ταυτότητας και φυσιογνωμίας του
ελληνικού λαού.

Βασίλη Φίλια, «Δεκατέσσερα Δοκίμια

Κοινωνιολογίας»

11
Θέματα

A. Να παρουσιάσετε περιληπτικά το κείμενο σε 80 – 100 λέξεις

Β.1. Να χωρίσετε το κείμενο σε ενότητες και δώσετε σε αυτές τίτλο.

Β.2. Στην δεύτερη παράγραφο του κειμένου να βρείτε: δομικά στοιχεία και με ποιους
τρόπους διασφαλίζεται η συνοχή στα νοήματά της.
Β.3. Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου να βρείτε τουλάχιστο δύο περιπτώσεις
ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας.

Β.4. Ποια είναι η άποψη του συγγραφέα για την κατάσταση της ελληνικής γλώσσας
όπως ομιλείται σήμερα;

Β.5. Να βρείτε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις υπογραμμισμένες λέξεις του
κειμένου.

Γ. Πολλοί είναι αυτοί που ισχυρίζονται ότι η ελληνική γλώσσα να γίνει ένα είδος υπό
εξαφάνιση, καθώς στην καθημερινή της χρήση υπεραπλουστεύεται και κακοποιείται.
Συμφωνείτε με την άποψη αυτή; Κι αν ναι, σε ποιες περιστάσεις και με ποιους
τρόπους εκδηλώνεται αυτή η κακοποίηση; Να αναπτύξετε τις απόψεις σε ένα κείμενο
που θα δημοσιευτεί στην σχολική εφημερίδα (350 – 400 λέξεις)

12
 Η ελληνική γλώσσα

[…] Η ιστορική διάσταση των πραγμάτων, ακόμη και κατά τη διαδρομή του 21 ου
αιώνα φαίνεται πως θα εξακολουθεί να προσμετρείται στα ποιοτική εκείνα μέτρα των
αξιών που αντιτάσσονται σθεναρά στην επικράτηση των ποσοτικών παραμέτρων. Γι’
αυτό και η ελληνική γλώσσα μπορεί να μιλιέται σήμερα από ένα πλήθος που δεν
ξεπερνά τα είκοσι εκατομμύρια, παραμένει όμως η γλώσσα με την οποία μίλησαν για
πρώτη φορά η ποίηση και το θέατρο, η φιλοσοφία και η επιστήμη, τα μαθηματικά και
η ιατρική, το δίκαιο και η ηθική, η πολιτική και η ίδια η ιστορία.. με την οποία
αποκρυσταλλώθηκε για πρώτη φορά το νόημα των αφηρημένων εννοιών και
σφυρηλατήθηκε για πρώτη φορά το περιεχόμενο της δημοκρατίας.. είναι η γλώσσα
ενός μικρού χώρου που νίκησε το χρόνο με τη διάρκεια της ευπλασίας της, με την
κυριολεκτική εμβέλεια και με τη μαγική ικανότητα ενός συνεχούς προσανατολισμού.
Είναι η γλώσσα της συγγραφής των Ευαγγελίων και ενός μεγάλου μέρους από τις
αναζητήσεις του μεσαιωνικού στοχασμού, μια γλώσσα που βυθίζεται με την ίδια
ευχέρεια στα βαθιά νερά του παρελθόντος και στα επικίνδυνα συχνά ρεύματα των
εκάστοτε νέων καιρών.
Γι’ αυτό κι άντεξε όχι μόνο τους τέσσερις αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας, αλλά
και τις εξίσου επώδυνες περιόδους της αγγλικής κατοχής. Για την ακρίβεια, όχι απλώς
άντεξε επιβιώνοντας, αλλά ανθώντας ποιητικά με έναν τρόπο που είχε προκαλέσει
τον ανυπόκριτο θαυμασμό του Γκαίτε, ο οποίος μάλιστα μετέφρασε και ορισμένα
δημοτικά τραγούδια. Όταν το 2925, μέσα στη δίνη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας
κυκλοφορούσε για πρώτη φορά η γαλλική έκδοση των δημοτικών τραγουδιών, ο
Φοριέλ δεν δίσταζε να διακυρήξει ότι «η νέα ελληνική έχοντας έναν πυρήνα το ίδιο
ομοιογενή, και πιο πλούσιο, από τον γερμανικό, όντας το ίδιο ξεκάθαρη με τα γαλλικά,
πιο εύκαμπτη από τα ιταλικά και πιο αρμονική από τα ισπανικά, δεν της λείπει τίποτε
για να θεωρηθεί από τώρα η πιο όμορφη γλώσσα της Ευρώπης».
Η πλαστικότητα της νεοελληνικής εκδοχής του ίδιου πάντοτε πανάρχαιου λόγου με
την καίρια αμεσότητα, την ευφάνταστη παρασημαντική και τη συγκινητική
μουσικότητα εξακολούθησε όμως να πυροδοτεί τα πετάγματα της έκφρασης και μετά
το δημοτικό τραγούδι από τον «Ύμνον εις την Ελευθερίαν και τους «Ελεύθερους
Πολιορκημένους» του λιγότερου γνωστού – δηλαδή ατελώς μεταφρασμένου –
εθνικού ποιητή Διονυσίου Σολωμού ως τις «Ωδές του παντελώς αγνώστου Ανδρέα
Κάλβου, από τον Καβάφη και τον Σεφέρη ως τον Ρίτσο και τις νεότερες γενιές που
διαπλάθουν την αυτοσυνειδησία μας.
Η Ελλάδα, κρατώντας ζωντανό ακόμη τον απόηχο της πνοής του Ομήρου και της
Σαπφούς, του Αισχύλου και του Ευριπίδη είναι η χώρα της ποίησης – για να μην πω:
η πατρίδα της. Αυτό αναδύεται με συγκρατημένη περηφάνια από τους στίχους του
Οδυσσέα Ελύτη στο «Άξιον Εστί» ως σημαντική κατάθεση του ελληνικού στο
στερέωμα του ευρωπαϊκού λόγου:

ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ μού έδωσαν ελληνική

Το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου

Άγγελος Δεληβοριάς, από τον Τύπο.

Απόσπασμα από την ομιλία του στην 53η
Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης,
όπου η Ελλάδα ήταν η τιμώμενη χώρα

13
 Θέματα

1. Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή

περίληψη σε 80 – 100 λέξεις
μονάδες: 25

2. Να αναφέρεις πέντε τουλάχιστο χαρακτηριστικά της ελληνικής γλώσσας που

συνάγονται από το κείμενο.
μονάδες: 5

3. Να σημειώσεις, εκτός από τους στίχους του Ελύτη, πέντε λέξεις ή φράσεις του
κειμένου, στις οποίες η χρήσεις της λέξης γλώσσα είναι συγκινησιακή – ποιητική.
μονάδες: 5

4. Να εκφράσεις σε 10 περίπου σειρές τις σκέψεις και τα συναισθήματα που σου

προκαλεί ο στίχος του Ελύτη «ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ μού έδωσαν ελληνική».
μονάδες: 10

5. Να συνδυάσεις το επίθετο γλωσσικός –ή –ό με άλλα τέσσερα ουσιαστικά και να

σχηματίσεις με αυτά ονοματικά σύνολα. Στη συνέχεια, να χρησιμοποιήσεις ένα
από τα σύνολα που σχημάτισες σε πρόταση. π.χ. γλωσσική διδασκαλία
μονάδες: 5

6. Η ελληνική γλώσσα μπορεί, σύμφωνα με τον Φοριέλ, να θεωρηθεί «η πιο όμορφη

γλώσσα της Ευρώπης». Εντούτοις έχει διαπιστωθεί ότι πολλοί Έλληνες δεν την
γνωρίζουν καλά, με αποτέλεσμα να υπάρχει πρόβλημα γλωσσικής ένδειας. Που
οφείλεται κατά την γνώμη σου το πρόβλημα αυτό; Να δώσεις και να
τεκμηριώσεις την απάντησή σου σε ένα κείμενο 500 περίπου λέξεων. Υπόθεσε ότι
το κείμενό σου θα δημοσιευτεί σε περιοδικό για μαθητές.
μονάδες: 50

14
 Διάλογος

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο διάλογος είναι η πιο αποδοτική και πιο ασφαλής
μέθοδος για να πλησιάσει κανείς την αλήθεια, να πάρει σωστές αποφάσεις και να
λύσει τις διαφορές του με τους άλλους.
Εκείνο που κάνει απαραίτητο τον διάλογο στην έρευνα της αλήθειας είναι το
γεγονός ότι κανένας δεν αποκλειστικός κάτοχος της αλήθειας και η παραδοχή πως
όλοι οι άνθρωποι είναι ικανοί να σκεφτούν ένα ζήτημα και να εκφράσουν την άποψή
τους πάνω σε αυτό.
Η αξία του διαλόγου είναι δεδομένη. Με την ανταλλαγή γνωμών
επισημαίνονται οι δυσχέρειες στη λύση κάποιου προβλήματος, υποδεικνύονται
τρόποι προσέγγισής του και με τον διαρκή λόγο των προτεινόμενων υποθέσεων
φτάνουμε στη ζητούμενη λύση, όπου μόνοι μας δεν θα φτάναμε ενδεχομένως ποτέ. Η
τεκμηριωμένη αντίκρουση των θέσεων του άλλου προωθεί την πορεία του στοχασμού
και μας υποχρεώνει να θεμελιώσουμε καλύτερα τις απόψεις μας. Μεγάλη σημασία
για την προώθηση του διαλόγου έχει η αντίρρηση, η διαφωνία. Αυτή ενεργεί
διεγερτικά και τροφοδοτεί την σκέψη. Είναι κεντρί διαρκείας που δεν μας αφήνει να
ησυχάσουμε στα αποκτημένα, αλλά μας παρακινεί να τα συμπληρώσουμε ή να τα
τροποποιήσουμε, ακόμη και να τα εγκαταλείψουμε. Ακόμα κι όταν ο διάλογος δεν
οδηγεί σε κάποια λύση, πάλι είναι ωφέλιμος, γιατί μας βγάζει από τον δογματικό ύπνο
και μας αναγκάζει να ζητήσουμε σταθερότερες βάσεις για τις θέσεις μας.
Ανεκτίμητη είναι η αξία του διαλόγου, όταν πρόκειται να ληφθεί μία σοβαρή
απόφαση, όχι μόνο από το συγκεκριμένο άτομο αλλά και από το κοινωνικό σύνολο,
την πολιτεία. Η συζήτηση του προβλήματος με κάποιον καλοπροαίρετο συνομιλητή
θα συμβάλει στη λήψη μιας ορθότερης απόφασης. Η πίστη στην αξία του διαλόγου
είναι το κύριο χαρακτηριστικό δημοκρατικά οργανωμένης πολιτείας. Προβλέπονται
μάλιστα και θεσμοί λήψης αποφάσεων ύστερα από εξαντλητική συζήτηση όλων των
προτεινομένων απόψεων. Από την σύγκρουση των αντίθετων απόψεων προκύπτει
μία, συνισταμένη συνήθως, όλων των άλλων, απαλλαγμένη από τις αδυναμίες που θα
είχε ενδεχομένως μία από αυτές. Αυτή άλλωστε είναι η ουσιώδης διαφορά της
δημοκρατίας από την τυραννία. Στα δημοκρατικά καθεστώτα οι πολίτες διαλέγονται,
ενώ στα τυραννικά μονολογούν.
Μεγαλύτερη είναι η προσφορά του διαλόγου, όταν χρησιμοποιείται ως μέσο
επίλυσης των διαφορών μεταξύ ατόμων και λαών. Η απλή σύγκρισή του με την
εναλλακτική λύση που υπάρχει, τη βία, δείχνει και την υπεροχή του. Η συζήτηση
βοηθά κάθε πλευρά να αντιληφθεί πως όλο το δίκαιο δεν μπορεί να βρίσκεται με το
μέρος της. Έτσι, με αμοιβαία κατανόηση και προπαντός με αμοιβαίες υποχωρήσεις
βρίσκονται λύσεις κοινά αποδεκτές και αποφεύγονται οι συγκρούσεις.
Ο διάλογος όμως δεν παραγωγικός, ούτε γνήσιος, όταν δεν εξασφαλίζονται
ορισμένες προϋποθέσεις. (Όταν όλοι μιλούν χωρίς να προσέχει ο ένας τον ‘άλλο,
όταν οι συζητητές δεν βρίσκονται περίπου στο ίδιο πνευματικό επίπεδο, όταν με τις
λέξεις ο καθένας σκόπιμα κι ανέντιμα εννοεί άλλα πράγματα, όταν παρεμβάλλονται
στοιχεία, όπως προκαταλήψεις, δογματισμοί, πάθη συμφέροντα, που γεννούν το
πείσμα και τον φανατισμό, όταν τέλος δεν υπάρχει ευγένεια, σεβασμός προς τον άλλο
και προπαντός ειλικρινής διάθεση να βρεθεί κάποια λύση στο συζητούμενο
πρόβλημα). Σ’ αυτές τις περιπτώσεις ο διάλογος είναι και άχρηστος και επιζήμιος.
Πολύ λίγοι άνθρωποι σήμερα, σε μία εποχή δογματικών τοποθετήσεων και
φανατισμών, ανέχονται και πολύ περισσότερο επιζητούν το διάλογο. Οι περισσότεροι
μονολογούν κλεισμένοι πεισματικά στις δικές τους παραδοχές. Είναι λυπηρό που δεν
έχει κατανοηθεί από όλους η αξία ή που δεν έχουν όλοι τη δύναμη να τον αποδεχτούν

15
και να τον χρησιμοποιούν στη ζωή τους. Εδώ καλείται να παίξει το ρόλο της η
παιδεία, η μόνη που μπορεί να μας κάνει ικανούς να διαλεγόμαστε.

Γ.Ν. Δαρδιώτης, «μία μέθοδος

προσέγγισης της Έκθεσης», εκδόσεις
Παρατηρητής

Θέματα

Α. να αποδοθεί περιληπτικά το περιεχόμενο του κειμένου σε 100 περίπου λέξεις.

Β.1. Ποιο είναι το θέμα του κειμένου και ποια η κατευθυντήρια ιδέα της ανάπτυξης
του; Σε ποια παράγραφο γίνεται η δήλωσή τους;

Β.2. ποιοι είναι οι βασικοί λόγοι που καθιστούν το διάλογο αναγκαίο μέσο για την
εύρεση της αλήθειας και ποια τα οφέλη του σε πνευματικό επίπεδο;

Β.3. Ο συγγραφέας συνδέει τον διάλογο με την δημοκρατία. Είναι δικαιολογημένη η

σύνδεση αυτή; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Β.4. Ποια θέση καταλαμβάνει ο διάλογος στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων
της εποχής μας και πως θα μπορούσε να επιτευχθεί η καλλιέργεια και η εδραίωσή
του;

Β.5. Με βάση τις απόψεις του δοκιμιογράφου να αναφέρετε ονομαστικά τις

προϋποθέσεις που απαιτούνται για τη διεξαγωγή ενός γόνιμου διαλόγου.

Β.6. απαραίτητο, δυσχέρειες, διαρκή, ενδεχομένως, διαλέγονται: να γραφεί από ένα

συνώνυμο.

Β.7. αμφιβολία, διαφωνία, ουσιώδης, επιζήμιος, λυπηρό: να γραφεί από ένα

αντώνυμο.

Β.8. δημοκρατία, μονολογούν: να σχηματίσετε 4 νέες σύνθετες λέξεις,

χρησιμοποιώντας για καθεμία από ένα (διαφορετικό κάθε φορά) συνθετικό των
παραπάνω λέξεων

Γ. Μπορεί όλοι να παραδέχονται την αξία του γόνιμου διαλόγου, αλλά συχνά
διαπιστώνεται η έλλειψή του στις διαπροσωπικές και τις κοινωνικές σχέσεις. Που
αποδίδετε την έλλειψη αυτή και με ποιους τρόπους πιστεύετε ότι θα μπορούσε το
σχολείο να συμβάλει στην αντιμετώπισή της; Αναπτύξτε τις απόψεις σας σε ένα
κείμενο 400 – 500 λέξεων.

16
 Κείμενο α΄
Ο διάλογος και οι διανθρώπινες σχέσεις

Το πανανθρώπινο αίτημα για δικαιοσύνη πάνω στη γη απέχει πολύ απ’ την
πραγματικότητα που, άτομα και λαοί ζούμε καθημερινά. Ποικίλες και χρονίζουσες
διαφορές σε όλα τα επίπεδα ταλανίζουν τον κόσμο μας. Και οι διαφορές αυτές, που
εξελίσσονται σε διαμάχες, συχνά οδηγούν στην αδικία, στη βία και την εξαθλίωση.
Τότε θυμόμαστε και επικαλούμαστε το διάλογο, όταν πια γίνεται ολοφάνερο ότι
πρώτη και ύψιστη αξία είναι ο άνθρωπος και η μοίρα του.
Πράγματι, αν ο άνθρωπος πρέπει να θεωρείται ως ύψιστη αξία και αν κύριο
χαρακτηριστικό του είναι ο «λόγος», σ’ όλο το βάθος και το πλάτος αυτής της
έννοιας, τότε σίγουρα ο διάλογος φαίνεται πως είναι η μόνη δικαιωμένη σχέση
μεταξύ ατόμων και συνόλων.
Η ανθρωπότητα πέρασε τόσες και τέτοιες περιπέτειες μέχρι σήμερα, που θα
πρέπει πια όλοι να έχουμε πειστεί πως δεν έχουμε άλλο περιθώριο να αγνοούμε το
χάρισμα και κατόρθωμα της φύσης μας, το λόγο, δηλαδή το διάλογο. Ο δογματισμός
σε εθνικό, οικονομικό, πολιτικό και θρησκευτικό επίπεδο γνωρίζουμε καλά τι
«φρούτα» έδωσε είτε με τους ατελείωτους δυναστικούς και ιμπεριαλιστικούς
πολέμους της αρχαιότητας αλλά της εποχής μας είτε με τους θρησκευτικούς πολέμους
του Μεσαίωνα και των Νέων Χρόνων είτε, πάλι, με την παγιωμένη αδικία στη
σημερινή καθεστηκυία τάξη πραγμάτων του πλανήτη μας. Κάτι ανάλογο ισχύει, σε
άλλη κλίμακα βέβαια, στις καθημερινές διαπροσωπικές σχέσεις. Δυστυχώς, μόνο
όταν βρεθεί κάποιος από την πλευρά του χαμένου και αδικημένου ή ταπεινωμένου,
τότε στοχάζεται τον διάλογο. Και τον επικαλείται ως μέσο διευθέτησης και
δικαιοσύνης, αλλά κατόπιν εορτής. Έστω κι έτσι, όμως, τι πιθανότητες επιτυχίας έχει
αυτός ο διάλογος; Με ποιες προϋποθέσεις και με ποια χαρακτηριστικά; Ιδού το
ζητούμενο.
Είναι αλήθεια πως ο διάλογος και ως αυταξία και ως μέσο σημασιοδοτείται
διαφορετικά από τον ισχυρό και διαφορετικά από τον αδύνατο, αλλιώς τον βλέπει «ο
έχων» και αλλιώς «ο μη έχων», άλλα προσδοκά ο νικητής και άλλα ο νικημένος.
Πρώτη, λοιπόν, προϋπόθεση για έναν δημιουργικό και αποτελεσματικό διάλογο είναι
η ισοτιμία των διαλεγομένων, η από ίσης θέσεως και ισχύος – ηθικού βέβαια
χαρακτήρα – διεξαγωγή του οποιουδήποτε διαλόγου. Όταν μέσα στο οικογενειακό
«σαλονάκι» ο αυταρχικός σύζυγος τρομοκρατεί το «έτερον ήμισυ» ή οι γονείς τα
παιδιά ή και αντίστροφα, φυσικό είναι να μην μπορεί να σταθεί διάλογος με
δημιουργικά αποτελέσματα. Από την αυταρχικότητα και τη βία του δυνατού –
σωματικά, πνευματικά ή οικονομικά – μόνο ταλαιπωρία και δυστυχία μπορεί να
προκύψει. Το ίδιο συμβαίνει, όταν ευρύτερα σύνολα, κοινωνικές ομάδες ή τάξεις,
κράτη και ενώσεις κρατών χρησιμοποιούν, για την διευθέτηση των μεταξύ τους
διαφορών, τον διάλογο ως τέχνασμα, ενώ δεν αναγνωρίζουν στο συνομιλητή τους το
δικαίωμα της ισοτιμίας. ισοτιμία, μ’ άλλα λόγια στο διάλογο σημαίνει να μπορεί το
κάθε μέρος να εκφραστεί ελεύθερα, χωρίς να επαπειλείται από τα πλεονεκτήματα του
άλλου.
Φ. Καλαϊτζάκης

Κείμενο β΄
Οι Δογματικοί

«Είναι προτιμότερο ν’ αφήσομε αναπάντητα

μερικά ερωτήματα παρά να παραβιάσομε

17
τους κανόνες για την αναζήτηση της αλήθειας … »
Jean Hamburger

Το «ίσως» (πιθανόν ναι, πιθανόν όχι), μία μικρή δισύλλαβη λέξη είναι το
αλάτι της φιλοσοφίας. Δεν λείπει, δεν μπορεί να λείψει από οποιοδήποτε
παρασκεύασμά της. Χωρίς αυτό οι προτάσεις του φιλοσοφικού λόγου – όχι οι
αναλυτικές ή ταυτολογικές όπως τις ονομάζουν οι «ειδικοί», αλλά οι συνθετικές, οι
«πραγματολογικές» - είναι καταδικασμένες στην ανεπανόρθωτη φθορά. Επομένως,
ως βρώσιμη ύλη, είναι επικίνδυνες για την πνευματική μας υγεία.
Την αρχή αυτή, θεμελιώδη κανόνα ή αξίωμα του κριτικού στοχασμού, την
λησμονούν (ή όταν τη θυμούνται, την περιφρονούν) οι άνθρωποι, που από αφέλεια ή
μωρία είναι «βέβαιοι» για όλα. Οι δογματικοί. Τους αναγνωρίζετε αμέσως από την
ευκολία με την οποία αποφαίνονται για κάθε ζήτημα (είτε επιστημονικό θέμα είναι
είτε πρόβλημα ηθικό) και από την επιμονή τους να μην δέχονται ή να μην προσέχουν
τις αντιρρήσεις σας. Μιλούν ανεπιφύλακτα και είναι αμετακίνητοι στην πορεία που
έχουν χαράξει. «Αυτή είναι η ορθή λύση! Άλλη δεν υπάρχει» - «Δυο και δυο κάνουν
τέσσερα»… Από την ομοταξία τους στρατολογούνται οι φανατικοί και οι αδιάλλακτοι
που καταδυναστεύουν τις φιλικές συντροφιές, τις πολιτικές παρατάξεις, κάποτε χώρες
ολόκληρες. Η κριτική, ο αντίλογος, η βάσανος της «απόδειξης» είναι ο μεγάλος τους
εχθρός. Τον φοβούνται, όπως ο διάβολος το λιβάνι και τον αποφεύγουν. Όταν
υποχρεωθούν να τον αντιμετωπίσουν, ρίχνονται απάνω του σαν τα φοβητσιάρικα
σκυλιά και δαγκώνουν: ο διαφωνών, ακόμη και στις λεπτομέρειες του «πιστεύω»
τους, είναι ματαιόσπουδος σοφιστής ή αμφισβητησίας κακόπιστος. Εκείνοι μόνο
κατέχουν την αλήθεια. Και το δικαίωμα να την υπερασπίζουν απέναντι σε όσους
αρνούνται να την προσκυνήσουν.
Ε. Παπανούτσος

Α. Επεξεργασία κειμένου
1. Να γίνει περίληψη του κειμένου α’ σε περίπου 80 – 100 λέξεις
Μονάδες 20

2. Ποιο σκεπτικό συσχετισμού διαλόγου και δικαιοσύνης διακρίνετε στο πρώτο

κείμενο;
Μονάδες 5

3. Ποια συμπεριφορά των δογματικών σκιαγραφεί το δεύτερο κείμενο;

Μονάδες 5

4. Ποια κοινά στοιχεία έχουν τα δύο παραπάνω κείμενα;

Μονάδες 5

5. Να αντιστοιχήσετε τις έννοιες της στήλης Α με τα ερμηνεύματα της στήλης Β

Α Β
1. στοχασμός  δοκιμασία, εξέταση, ταλαιπωρία
2. δικαίωμα  μαρασμός, φθορά
3. αξίωμα  απλοϊκότητα, αγαθότητα
4. δόγμα  δοξασία, σκέψη, φρόνημα
5. αποφαίνομαι  διακρίνομαι αμυδρά
6. διαφαίνομαι  βγάζω την απόφασή μου,

18
 7. αφέλεια γνωματεύω
8. βάσανος  αυταπόδεικτη αρχή, δόγμα,
9. φθίση βαθμός
 ό,τι απορρέει από τους γραπτούς
και άγραφους νόμους
 λογισμός, σκέψη, συλλογισμός

Μονάδες 5

6. Να γράψετε το ομόρριζο ουσιαστικό του καθενός απ’ τα παρακάτω επίθετα:

αφελής, αυταρχικός, αδιάλλακτος, βρώσιμος, άξιος, ισότιμος
Μονάδες 5

Β. Παραγωγή κειμένου
1. «Και η απονομή της δικαιοσύνης δεν γίνεται χωρίς να ακουστούν και οι δύο
πλευρές, η απολογία και η κατηγορία. «μηδενί δίκην δικάσης, πρίν αμφοιν μυθον
ακούσης», έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, πιστεύοντας ότι αλήθεια και μονόπλευρη
παρουσίαση των πραγμάτων, αλήθεια και μονόλογος δεν συμβιβάζονται».
Γιατί κρίνεται απαραίτητη η έκθεση των απόψεων και των δύο αντιμαχόμενων
πλευρών, όταν πρόκειται να γίνει απονομή δικαιοσύνης; Τι νόημα έχει η φράση «εις
μάρτυς, ουδείς μάρτυς»; (350 – 400 λέξεις)
Μονάδες 40

2. Η σημασία του διαλόγου για την αλήθεια, για τη ζωή γενικά, επικυρώνεται απ’ την
θέση του στα δημοκρατικά πολιτεύματα. Είναι θεμελιακό στοιχείο τους. Η ισηγορία,
η ελευθερία σκέψης και λόγου είναι αναφαίρετο δικαίωμα για τον άνθρωπο. Είναι η
ομορφιά της δημοκρατίας.
Να συνηγορήσετε υπέρ ή να διαφωνήσετε κατά της παραπάνω άποψης με 50 – 70
λέξεις.
Μονάδες 15

19
 Κείμενο α΄
Η αξία του διαλόγου

Είναι η μόνη μορφή επικοινωνίας που δεν περιορίζεται στην μεταβίβαση (από
τον πομπό στον δέκτη και αντίστροφα) πληροφοριών, αισθημάτων, βουλημάτων
αλλά και προκαλεί ή απαιτεί ενεργητική συμμετοχή του συνομιλητή για την
διερεύνηση κάποιου ζητήματος. Είναι η μορφή πνευματικής επικοινωνίας που
αποκλείει τον δογματισμό και κινητοποιεί την σκέψη και υψώνει το συνομιλητή σε
συνεργάτη, συναθλητή, σε προσωπικότητα σεβαστή. Εδώ βρίσκεται και η μεγάλη
παιδαγωγική αξία του.
- Ο διάλογος δεν επιβάλλει τίποτε, μόνο επιχειρεί να πείσει, να φωτίσει, να
αποκαλύψει την αλήθεια.
- Ο άνθρωπος που εθίζεται με το διάλογο να ακούει, να σκέπτεται, να πείθει και να
πείθεται, αυτός οικοδομεί μέσα του αυτοσεβασμό και σεβασμό για τους άλλους,
υφαίνει συστηματικά και υπεύθυνα κάποια βιοθεωρία του και μαθαίνει να
συνεργάζεται. Γίνεται μέλος δημιουργικό στην κοινωνία και ευχάριστο στην
επικοινωνία του.
- Ο διάλογος προϋποθέτει κλίμα ελευθερίας και καλλιεργεί δημιουργική ανεξαρτησία
της σκέψης. Απαιτεί από τους συνομιλητές να σέβονται των άλλων την ελευθερία και
να ενδιαφέρονται για τη μετάδοση της ευλογίας της σ’ όλους. Και κάτι ακόμα: ο
διάλογος μας μαθαίνει ότι η πειστικότητα των λόγων μας εξαρτάται από δύο
παράγοντες (πλευρές): 1) τη σαφήνεια, συντομία, επάρκεια της δικής μας
επιχειρηματολογίας και 2) τη δεκτικότητα του άλλου που μας ακούει, δεκτικότητα
διανοητική (αν του μιλάμε τη γλώσσα που καταλαβαίνει) και δεκτικότητα
ψυχολογική, που είναι τόσο πιο μεγάλη όσο λιγότερο του δημιουργείται το αίσθημα
μειονεξίας και ήττας.
- Στο διάλογο δοκιμάζεται η ικανότητα του ανθρώπου να συλλαμβάνει το
συζητούμενο, να παρακολουθεί τις σκέψεις των άλλων, να αξιολογεί, να τροποποιεί ή
να συμπληρώνει τις δικές του απόψεις. Σε καμία άλλη πνευματική άθληση δεν
δοκιμάζεται αμεσότερα η πνευματική εγρήγορση, η διανοητική ικανότητα, η
ευστροφία, η ετοιμότητα, η ευπρέπεια, το πνευματικό ήθος των διαλεγομένων. Καμιά
άλλη παιδαγωγική προσέγγιση δεν προσφέρει πλουσιότερα νάματα για τη συνολική
ανάπτυξη της προσωπικότητας των νέων. Αξίζει κάθε κόπο η δική μας προετοιμασία
γι’ αυτόν, γιατί όπου δεν ανθίζει ο διάλογος, εκεί βασιλεύει ο μαρασμός και όπου
διακόπτεται ο διάλογος επικρατεί ασυνεννοησία και ηφαιστειακή κρίση.

Φ. Κ. Βώρος

Κείμενο β΄
Συζητούν οι Έλληνες;

Ο Έλληνας γενικά είναι κακός συζητητής: στο σπίτι του, στις συναναστροφές
του, στη δουλειά του, στις δημόσιες συζητήσεις, στο κοινοβούλιο, παντού. Δεν ξέρει
να ακούει με προσοχή κάποιον ομιλητή και επιστρατεύει ένα σωρό επιχειρήματα
σοφιστικά για να τον ανατρέψει. Ο Κ. Σκόκος έγραψε επιγραμματικά: «Όπου δυο
Ρωμιοί, ο ένας αυτοσχεδιάζεται σε ρήτορα και ο άλλος αγωνίζεται να τον διακόψει».
Τις περισσότερες φορές καταφεύγει σε χειρονομίες και στην υπερύψωση της φωνής
του για να υπογραμμίσει τις ιδέες του και να πείσει τους συζητητές για γνώμες που
δεν έχουν κανένα λογικό έρεισμα. Αλλά με χειρονομίες και φωνασκίες ο ανόητος
λόγος δεν αναβαθμίζεται, υποβαθμίζεται. Τελικά ένας τέτοιος διάλογος καταλήγει σε

20
διαπληκτισμούς – και όχι μόνο φραστικούς. Ο Εμ. Ροΐδης έγραφε: «Μεταξύ δύο
Ρωμιών διαφωνούντων διά το αν ο ήλιος προβάλλει εξ ανατολών ή εκ δυσμών,
δίκαιον έχει ο οπλοφορών!».
Μία ακόμη κακή συνήθεια των Νεοελλήνων είναι η τέλεια έλλειψη διαλόγου
ανάμεσα σε νέους και σε ηλικιωμένους, και αυτό φυσικά αποβαίνει σε βάρος των
νέων. Στο διάλογο δεν πρέπει να στέκονται εμπόδιο οι ηλικίες, το χάσμα των γενεών,
τα πολιτικά φρονήματα, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις. Στο σωστό διάλογο ένα
πράγμα πρωτεύει: η συλλογική αναζήτηση της αλήθειας. Τίποτε άλλο. Ο R. Rollan το
είχε επισημάνει: «Όταν συζητάμε, δεν υπάρχει ανώτερος και κατώτερος, ούτε τίτλοι,
ούτε ηλικία, ούτε όνομα. Τίποτα δεν λογαριάζεται, παρά μονάχα η αλήθεια. Και
μπροστά σ’ αυτήν είναι όλοι ίσοι». Και ο Fr. Bacon παρατήρησε: «Γίνεται κανείς
σοφότερος από διάλογο μίας ώρας, παρά από σκέψη μίας ημέρας».
Φαίνεται όμως ότι η πολιτισμένη συνομιλία, ο διάλογος με βάση την αμοιβαία
εμπιστοσύνη δεν είναι γενικά κάτι το εύκολο, όχι μόνο για τους Έλληνες, αλλά και
για άλλους λαούς. Χρειάστηκαν τόσα πολλά χρόνια για να γίνει η κραυγή των
ανθρώπων ομιλία και φαίνεται πως δεν φτάνει μία ολόκληρη ζωή για να γίνει η
ομιλία αυτή συνομιλία.
Ι. Ευαγγέλου

Α. Επεξεργασία κειμένου:
1. Να γίνει περίληψη του κειμένου β΄ σε περίπου 60 – 80 λέξεις.
Μονάδες 20
2. α) τι προσφέρει ο εποικοδομητικός διάλογος στον άνθρωπο; β) Πότε ο διάλογος
γίνεται δημιουργικός;
Μονάδες 10
3. Να γράψετε τα εξωγλωσσικά στοιχεία που με βάση το κείμενο β χρησιμοποιεί ο
Έλληνας όταν συζητά.
Μονάδες 5
4. Να γράψετε όλες τις σημασίες των λέξεων πομπός και δέκτης. Για κάθε σημασία
να δώσετε ένα παράδειγμα δημιουργώντας μία πρόταση.
Μονάδες 5
5. α) Να δοθεί ένα αντώνυμο των υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου α΄. β) Να
δοθεί από ένα συνώνυμο των υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου β΄.
Μονάδες 4
6. α) Ποια είναι η δομή της τελευταίας παραγράφου του κειμένου α΄; Ποια μέθοδο
ανάπτυξης ακολουθεί ο συγγραφέας; β) Με ποιες μεθόδους αναπτύσσει ο
συγγραφέας την πρώτη παράγραφο του κειμένου β΄;
Μονάδες 6

Β. Παραγωγή κειμένου
1) «Διάλογος είναι, κατά τη γνώμη μου, να παραδεχθείς ότι η αλήθεια είναι
πολλαπλή. Ότι είναι ανέφικτη η πλήρης αλήθεια. Και πρέπει να φωτιστεί από πολλές
πλευρές για να τη συλλάβει κανείς. Επομένως. Έχει ανάγκη από τον έλεγχο του
άλλου, από τη δοκιμασία του άλλου και τον χρειάζεται τον άλλο η αλήθεια. Όταν λες
ότι κατέχεις εσύ την αλήθεια μόνος σου και δεν χρειάζεσαι τον άλλον, είσαι
δογματικός, δεν είσαι κριτικός νους. Και δεύτερον, πρέπει να παραδεχθεί κανείς ότι
για να πλησιάσει τον άλλον, ένας μόνο τρόπος υπάρχει: να τον πείσει. Του διαλόγου
μέθοδος είναι η πειθώ. Ούτε η γοητεία ούτε η απάτη, η πειθώ. Στον διάλογο δεν πάμε
να σώσουμε τις ιδέες μας, πάμε να σώσουμε την αλήθεια.»

21
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν το ανωτέρω απόσπασμα, να απαντήσετε τεκμηριωμένα στα
ακόλουθα ερωτήματα σε περίπου 450 λέξεις:
α) Ποια είναι η σημασία του διαλόγου για την ατομική και συλλογική ζωή;
β) Ποιοι παράγοντες αντιμάχονται τον διάλογο;
Μονάδες 30

2) Να σχολιάσετε σε μία ενότητα περίπου 200 λέξεων την φράση: «Στον διάλογο δεν
πάμε να σώσουμε τις ιδέες μας, πάμε να σώσουμε την αλήθεια.»
Μονάδες 20

22
 Η συνομιλία

Ο κλασικός ελληνισμός ανύψωσε την έμφυτη ροπή των λαών της μεσογειακής
μεσημβρίας σε μία δύσκολη και θαυμαστή τέχνη. Θα μπορούσε κανείς να
υποστηρίξει, χωρίς τον κίνδυνο να πέσει σε λάθος, πως πρώτος ανακάλυψε ή εφηύρε
τη συνομιλία και την επροίκισε με τόσο περιεχόμενο, με τέτοια περιωπή, ώστε τα
πρότυπα που μας άφησε απομένουν ανεπανάληπτα. Οι πλατωνικοί διάλογοι
αποτελούν πραγματική αποθέωση της συνομιλίας. Το «Συμπόσιο» είναι το
αναντικατάστατο μνημείο της – και το ανυπέρβλητο. Φυσικά, εδώ πρόκειται για μια
οργανωμένη και προσχεδιασμένη συνομιλία, δηλαδή μία συνομιλία που κατευθύνεται
προς ένα, παρ’ όλα τα επιφαινόμενα, προς ένα βέβαιο τέρμα. Ο διάλογος ξεκινάει από
την απλή ανταπόκριση ανάμεσα σε δύο ή περισσότερους ανθρώπους, για να γίνει μία
μορφή τέχνης. Έχει χάρη, κομψότητα, ευγένεια, είναι «παιγνιώδης» και συνάμα
βαθύς. Αισθάνεται κανείς ότι τον κινεί η μεγάλη χαρά της δημιουργίας. Γίνεται
αισθητική απόλαυση και ψυχική λύτρωση και πνευματική ανάταση. Συμβαίνει
μάλιστα πολύ συχνά και το θέμα να παύει να ενδιαφέρει άμεσα. Και περισσότερο να
θέλγει τους διαλεγομένους η λογική ή και λογικευτική ακροβασία, η κύηση και ο
τοκετός των εννοιών, το αρμονικό τους συνταίριασμα, και τα ωραία απροσδόκητα
που καταφέρνει το αποτέλεσμα τούτο να προκαλέσει.
Αλλά ο λόγος δεν είναι τώρα γι’ αυτήν την μορφή, την καλλιτεχνική, του
διαλόγου. Πρόκειται για την ικανότητα των ανθρώπων να συνομιλούν. Ο πλατωνικός
διάλογος απορρέει από μία διάθεση που προϋπάρχει. Η αρχαία αγορά είναι η
παλαίστρα της συνομιλίας˙ εκεί όχι απλοί και αποχειροβίωτοι άνθρωποι, αλλ’
άνθρωποι προικισμένοι με φυσική ευφράδεια γυμνάζονται στην τέχνη να
συναρμολογούν, να εκφράζουν και ν’ ανταλλάσσουν τις ανησυχίες τους, τις σκέψεις
τους, τοις προβλέψεις τους. Από τον ομηρικό έως τον πλατωνικό άνθρωπο η
ευγλωττία σταδιοδρομεί κατά τρόπο αληθινά εκπληκτικό. Ο φυσικός συνομιλητής
του Ομήρου ή και ο απροσποίητος αφηγητής μεταμορφώνεται σε δεινό συζητητή,
γίνεται ο φιλόσοφος που αναπτύσσει διαλεκτικά τα συστήματα των ιδεών του. Κι
ολόγυρα στον φιλόσοφο συγκεντρώνεται ένας κόσμος που ξέρει να γεύεται τη χαρά
της συνομιλίας, που δεν είναι ικανός μόνο ν’ ακούει, αλλά και να συμμετέχει
εισφέροντας τον πνευματικό του οβολό στη διαλεκτική διεξαγωγή του όλου θέματος.
Η εποχή μας θεωρείται κατ’ εξοχήν διαλεκτική εποχή. Αλλά η χάρη της συνομιλίας
που δεν υπακούει σε πρόγραμμα έχει λείψει. Το γεγονός είναι τόσο άμεσο και τόσο
εκβιαστικό και το πράγμα έχει τέτοια αμείλικτη στερεότητα, ώστε δεν επιτρέπουν τις
ελκυστικές διαφυγές, που δημιουργεί η τέχνη της συνομιλίας. Όπου πλεονάζουν οι
πραγματοποιοί, οι θεωρητικοί και ευαίσθητοι, που θα μπορούσαν να συγκρατήσουν
τον εξελισσόμενο προφορικό λόγο στα κανονικά του πλαίσια, εξαφανίζονται. Μεγάλο
παράδειγμα οι Ρωμαίοι, ένας λαός που μπορούσε να συζητεί, όταν η περίσταση το
καλούσε, αλλά δεν ήξερε να συνομιλεί. Γιατί άλλο είναι ο συζητητής και άλλο ο
συνομιλητής. Η συνομιλία είναι καρπός ειρήνης και αμεριμνησίας, η συζήτηση είναι
μορφή πολέμου. Περιέχει την απειλή. Εκείνο που έχει σήμερα χαθεί είναι κάτι πολύ
απλούστερο, πολύ στοιχειωδέστερο, πολύ τυπικότερο έστω: η χαρά της συνομιλίας.
Ακόμη και οι μεσημβρινοί, οι Ιταλοί, οι Γάλλοι του Νότου, οι Ισπανοί, εμείς οι
Έλληνες μπορεί να εξακολουθούμε να συζητούμε, να «κουβεντιάζουμε», αλλά έχουμε
ξεχάσει να συνομιλούμε. Και δεν είναι μόνο που λείπουν οι ευκαιρίες. Γιατί οι
ευκαιρίες, όταν υπάρχουν, ξοδεύονται σε ασυλλόγιστες φλυαρίες. Η συνομιλία είναι
μία φυσική οργάνωση του λόγου. ξετυλίγεται με κάποιο ρυθμό, με κάποια προσοχή,
χωρίς αυθάδεις διακοπές, χωρίς αποκλίσεις. Η σύγχρονη συνομιλία απαιτεί
θρασύτατη κυριολεξία του όρου. Δηλαδή μιλούν όλοι μαζί, χωρίς ο ένας να προσέχει

23
τον άλλο. Οι αποκρίσεις δεν έχουν συνέπεια και ενότητα. Έτσι, η συνομιλία πολύ
γρήγορα καταλήγει στην οχλαγωγία, όπου ο καθένας ζητεί να επιβάλλει τη γνώμη του
με τη δύναμη της φωνής του και όχι με την ισχύ των επιχειρημάτων του και την
στερεότητα των απόψεών του. Πρόκειται για ένα χυδαίο αγώνισμα, χωρίς χάρη, χωρίς
ευγένεια και χωρίς επιείκεια, επιτέλους!
Και δεν είναι τούτο μονάχα. Λαοί ολόκληροι δεν έχουν το δικαίωμα της
συνομιλίας. Και λαοί άλλοι δεν θεωρούν απαραίτητο να συνομιλούν. Χρησιμοποιούν
τον έναρθρο λόγο, αυτήν την μεγάλη δόξα της φυλής των ανθρώπων, σπασμωδικά,
συγκεκομμένα, όσο χρειάζεται, για να υπάρξει μία στοιχειώδης συνεννόηση και για
να εκπληρωθούν οι καθημερινές ανάγκες της ζωής. Οι καιροί δεν αφήνουν την
καρδιά να φτάσει στα χείλη, το αίσθημα, την ιδέα να γίνουν άνθη του λόγου. Το
σύγχρονο λεξιλόγιο πλουτίζεται μόνο με κάποιους ψυχρούς τεχνικούς όρους. Κατά τ’
άλλα όλο και πιο πολύ φτωχαίνει.
Ι.Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

1. Να συμπυκνωθεί το κείμενο σε μία περίληψη περίπου 100 λέξεων.

Μονάδες 24

2. Ποια ιδιαίτερα χαρίσματα διέθεταν οι αρχαίοι συνομιλητές και τι είναι στο βάθος
η συνομιλία;
Μονάδες 10

3. Να γράψετε τι σημαίνουν τα παρακάτω ζεύγη εννοιών και να τα χρησιμοποιήσετε

σε δικές σας φράσεις:
a. απροσποίητος αφηγητής
b. φυσική ευφράδεια
c. δεινός συζητητής
d. ελκυστική διαφυγή
e. έμφυτη ροπή
Μονάδες 6

4. Να αντικαταστήσετε τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή με άλλες που θα

χρησιμοποιούσε κάποιος στην καθημερινή ομιλία του.
Μονάδες 5

5. Ποιες από τις παρακάτω απόψεις αποτελούν προϋποθέσεις ορθού και γόνιμου
διαλόγου; Να βάλετε σε κύκλο το αντίστοιχο γράμμα.
a. Οι πολλές διακοπές του συνομιλητή.
b. Ο αμοιβαίος σεβασμός των συνομιλητών.
c. Η καταγωγή του μεγαλύτερου σε ηλικία συνομιλητή.
d. Η κοινωνική θέση του κάθε συνομιλητή.
e. Ο συντονισμός της συζήτησης από ένα υπεύθυνο και σοβαρό πρόσωπο.
f. Η παρουσία τηλεοπτικών συνεργείων κατά τη διάρκεια της συζήτησης.
g. Η άριστη επιστημονική κατάρτιση όλων των συνομιλητών.
h. Η γνώση του προς του συζήτηση αντικειμένου.
i. Η διαλλακτικότητα των συνομιλητών.
Μονάδες 5

Β. Παραγωγή κειμένου.

24
1. «Το σύγχρονο λεξιλόγιο πλουτίζεται μόνο με κάποιους ψυχρούς τεχνικούς όρους.
Κατά τ’ άλλα, όλο και πιο πολύ φτωχαίνει». Που αποδίδετε εσείς τη λεξιπενία του
σημερινού χρήστη της γλώσσας, πέρα από την επίδραση της τεχνολογίας; (300
λέξεις)
Μονάδες 35

2. Να δικαιολογήσετε σε ένα κείμενο 150 – 200 λέξεων τον χαρακτηρισμό της

άποψης f στην άσκηση 5
Μονάδες 15

25
 Έτος Ευρωπαϊκών γλωσσών

Στη χώρα των Ελλήνων δόθηκε μέσα στην

ομιλούμενη γλώσσα της ένα έκτακτο χάρισμα
να υπομένει τον πλούτο του ιερού, τον
ευμενή, αλλά απειλητικό χαρακτήρα του
(Μ. Χάιντεγκερ)

Η επιτυχία της χώρας μας με την ένταξη της στην ΟΝΕ θέτει εκ των
πραγμάτων στην πρώτη γραμμή της συζήτησης την ουσιαστική σύγκλιση με τις άλλες
χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και βεβαίως, η οικονομία είναι η βάση όλου του
πολιτικού εποικοδομήματος, αλλά υπάρχουν και αυτόνομες δράσεις του πολιτιστικού
πεδίου, οι οποίες μπορούν να συνεισφέρουν σημαντικά στην όλη προοπτική του
ευρωπαϊκού εγχειρήματος.
Σε ένα τέτοιο κλίμα επωάστηκε η απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να
ανακηρύξει το 2001 σε Έτος Ευρωπαϊκών Γλωσσών, συνδέοντας μάλιστα αυτήν την
πρωτοβουλία με το έτος κατά του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Οι στόχοι αυτής της
προσπάθειας είναι: α. Η ευαισθητοποίηση του πληθυσμού σχετικά με τη σημασία του
γλωσσικού και πολιτιστικού πλούτου, εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης και την πολιτισμική
αξία που αντιπροσωπεύει αυτός ο πλούτος, λαμβάνοντας υπόψη την αρχή σύμφωνα
με την οποία όλες οι γλώσσες είναι ισότιμες και αξίζουν τον ίδιο σεβασμό. β. Η
ενίσχυση της πολυγλωσσίας. γ. Η ενημέρωση όσο το δυνατό ευρύτερου μέρους του
πληθυσμού για τα πλεονεκτήματα της ικανότητας χρήσης πλειόνων γλωσσών, ως
βασικού στοιχείου της επαγγελματικής και της προσωπικής ανάπτυξης των ατόμων,
της διαπολιτιστικής κατανόησης, της πλήρους αξιοποίησης των δικαιωμάτων που
συνεπάγεται η ιθαγένεια της Ένωσης. Ο πληθυσμός – στόχος θα περιλαμβάνει μεταξύ
άλλων, τους μαθητές και τους φοιτητές, τους γονείς, τους εργαζομένους, τους
αιτούντες εργασία, τους κατοίκους των παραμεθόριων ζωνών, και των περιφερειακών
περιοχών, τους πολιτιστικούς φορείς, τις μειονεκτικές κοινωνικές ομάδες, τους
μετανάστες κ.λ.π. δ. Η ενθάρρυνση όλων των ατόμων που διαμένουν στα κράτη –
μέλη για τη διά βίου εκμάθηση γλωσσών, ενδεχομένως από την προσχολική και τη
στοιχειώδη εκπαίδευση, και την απόκτηση συναφών δεξιοτήτων που συνδέονται με
τη χρησιμοποίηση της γλώσσας για συγκεκριμένους σκοπούς (επαγγελματικούς
κ.λ.π.), ανεξαρτήτως ηλικίας, καταγωγής, κοινωνικής κατάστασης, προηγούμενης
σχολικής φοίτησης και διπλωμάτων. ε. Η συλλογή και διάδοση πληροφοριών για την
διδασκαλία και την εκμάθηση γλωσσών και για τις δεξιότητες, τις μεθόδους (ιδίως
τις καινοτόμες) και τα εργαλεία περιλαμβανομένων και εκείνων που αναπτύσσονται
στα πλαίσια άλλων κοινοτικών δράσεων και πρωτοβουλιών, τα οποία βοηθούν αυτήν
την διδασκαλία και την εκμάθηση και διευκολύνουν την επικοινωνία μεταξύ των
χρηστών διαφορετικών γλωσσών.
Βεβαίως, το όλο θέμα ισοτιμίας των γλωσσών έχει σημαντική διάσταση
μεταξύ διακηρύξεων και πράξης. Υπάρχει η ταχεία επέκταση της αγγλικής γλώσσας,
και η «μονοκαλλιέργεια» μίας αντίστοιχης κουλτούρας ως απόρροια των οικονομικών
και παραγωγικών εξελίξεων στο χώρο της αγοράς. Ως εκ τούτου, πρέπει να
αναπτυχθούν ισχυρές τάσεις πραγματικής ισοτιμίας όλων των γλωσσών. Η γλωσσική
πολυμορφία είναι θησαυρός και στοιχείο δυναμικής πολιτισμικής ανέλιξης. Υπάρχουν
και δύο επιπλέον θετικά στοιχεία, που αναγνωρίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση: α. η ορθή
γνώση της μητρικής γλώσσας και η εκμάθηση των κλασσικών γλωσσών, ιδίως των
λατινικών και των ελληνικών, μπορεί να διευκολύνει την εκμάθηση άλλων γλωσσών.
β. Η πρόσβαση στην απέραντη λογοτεχνική κληρονομιά στην γλώσσα του

26
πρωτότυπου μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη της αμοιβαίας κατανόησης και να
προσδώσει ένα απτό περιεχόμενο στην έννοια της ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Είναι
σημαντικό το γεγονός της αυξημένης δυναμικής για γλωσσομάθεια από τους μαθητές
μας. Εδώ θα αναπτυχθεί κυρίως ο στόχος για εκμάθηση δύο ξένων γλωσσών από
κάθε πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρέπει να στηριχτεί από τη χώρα μας, με
συστηματικό τρόπο, η διάδοση της ελληνικής γλώσσας, αφού υπάρχει έντονο
ενδιαφέρον στους νέους αρκετών άλλων χωρών (Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία). Άλλωστε
ο Πωλ Βαλερύ τόνιζε: «κάθε φυλή, κάθε γη που διαδοχικά εκρωμαϊστηκε,
εκχριστιανίστηκε και υποβλήθηκε πνευματικά στην πειθαρχία των Ελλήνων, είναι
απολύτως Ευρώπη».
Νίκος Τσούλιας, Τα Νέα (11/1/2001

Α. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του αποσπάσματος σε μία περίληψη περίπου 80

– 100 λέξεων
(μονάδες 25)

Β.1. Η ανακήρυξη του 2001 ως Έτους ευρωπαϊκών γλωσσών συνδέεται κατά τον
συντάκτη του κειμένου με την ανακήρυξη του ίδιου χρόνου ως Έτους κατά του
ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Πιστεύετε πως ανάμεσα σε αυτές τις δύο
πρωτοβουλίες υπάρχει σχέση; Να αναπτύξετε την άποψή σας αιτιολογώντας την.
(μονάδες 5)
Β.2. «Βεβαίως, το όλο θέμα ισοτιμίας των γλωσσών έχει σημαντική διάσταση μεταξύ
διακηρύξεων και πράξης». Να εξηγήσετε και να σχολιάσετε σύντομα την άποψη του
συγγραφέα σε μία παράγραφο περίπου 70 λέξεων με τη μέθοδο της αιτιολόγησης.
(μονάδες 10)

Γ.1. βεβαίως, ενίσχυση, βασικού, ανέλιξης, συστηματικό: να γράψετε από ένα

συνώνυμο για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις.
(μονάδες 2,5)
Γ.2. ευρύτερου, ενθάρρυνση, προηγούμενης, διευκολύνουν, ταχεία: να γράψετε από
ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις.
(μονάδες 2, 5)

Γ.3. τους αιτούντες εργασία, ανεξαρτήτως ηλικίας, ως εκ τούτου: να διατυπώσετε τις

φράσεις με απλό ανεπίσημο ύφος.
(μονάδες 5)

Δ. Ποιοι κατά την γνώμη σας λόγοι καθιστούν αναγκαία την γλωσσομάθεια και με
ποιον τρόπο πιστεύετε ότι η χρήση ξένων γλωσσών δεν θα αποβεί σε βάρος της
ελληνικής γλώσσας; Αναπτύξετε τις απόψεις σας σε ένα κείμενο περίπου 350 λέξεων.
(μονάδες 50)

27
28
 Η επαναστατικότητα των νέων

Είναι λάθος να θεωρείται η επαναστατικότητα των νέων σαν ένα τυπικό

εφηβικό φαινόμενο, σαν βιολογική έκρηξη της εφηβείας που εμφανίζεται με φυσική
αναγκαιότητα. Δεν είναι όλοι οι νέοι επαναστατικοί. Κι αν επαναστατούν, υπάρχει
λόγος, η επανάστασή τους δεν είναι αυθαίρετη, αλλά έχει κάποιο νόημα, οφείλεται σε
αποχρώντες λόγους. Η επαναστατικότητα των νέων εκδηλώνεται με άρνηση των
παραδομένων τρόπων ζωής, των αξιών και των καθιερωμένων εκπαιδευτικών
συστημάτων. Οι νέοι απορρίπτουν έναν κόσμο κατασκευασμένο από τους μεγάλους
και για τα συμφέροντα των μεγάλων, που έχει μάλιστα παγιωθεί και έχει γίνει
«κατεστημένο».
Το θέμα της εφηβικής αντιδραστικότητας είναι πολύπλοκο. Υπάρχουν νέοι
που επαναστατούν, όχι επειδή καταπιέζονται, αλλά επειδή κάποτε
«παραχαϊδεύτηκαν» και δεν εθίστηκαν στην σοβαρή και υπεύθυνη εργασία. Καθώς
συνήθισαν να τα παίρνουν όλα από το στενό τους περιβάλλον χωρίς να προσφέρουν
τίποτα, μεγαλώνουν με την ιδέα ότι δεν έχουν την υποχρέωση αλλά ούτε και τη
δυνατότητα να καταπιαστούν με μία χρήσιμη εργασία. Έτσι, όχι μόνο εξελίσσονται
σε οικονομικά παράσιτα, αλλά και θεωρούν κάθε καθήκον που τους επιβάλλεται
(σχετικά με τη μόρφωση ή την εργασία) σαν δυσβάστακτο βάρος ή απαράδεκτη
καταπίεση. Στο σημείο αυτό εξεγείρονται, επαναστατούν.
Είναι φανερό ότι η επαναστατικότητα των νέων δημιουργείται όχι από
βιολογικά και φυσικά αίτια, αλλά από αίτια ψυχολογικά και κοινωνικά. Το πρόβλημα
δημιουργείται από λάθη που κάνουν οι μεγάλοι είτε αυτοί είναι γονείς είτε
εκπαιδευτικοί. Οι μεγάλοι δεν τα ξέρουν όλα, και όπως φαίνεται, δεν ξέρουν την
εφηβική ψυχή, κι ας πέρασαν και οι ίδιοι από την εφηβεία. Ο έφηβος νιώθει άγχος,
κατωτερότητα και ανασφάλεια μέσα στον κόσμο των μεγάλων, μπροστά στο
πρόβλημα της ζωής. Νιώθει σαν ένα ανθρώπινο πλάσμα που αγωνίζεται για την
ολοκλήρωση, για την είσοδό του στον κόσμο των ενηλίκων και την αποδοχή του από
τον κόσμο αυτό, χωρίς να είναι σίγουρο ότι θα καταφέρει το ζωτικό αυτό σκοπό του.
Η αγωνία του πολλές φορές είναι μεγάλη. Δεν μιλά όμως γι’ αυτήν, δεν την
εξομολογείται ούτε στο στενό του περιβάλλον. Ούτε κι εμείς βέβαια πρέπει να
κάνουμε τον ψυχαναλυτή. είναι αρκετό να εφαρμόζονται ορισμένοι παιδαγωγικοί
κανόνες αναγνωρισμένης αξίας. Ο νέος πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ισάξιος
άνθρωπος, να ενθαρρύνεται,. Να μην υποτιμάται, να μην απορρίπτεται, να
προετοιμάζεται για τη ζωή του υπεύθυνου και ώριμου ενήλικου. Αν δεν γίνουν αυτά,
θα παρουσιαστούν προβλήματα ενεργητικής ή παθητικής αντίστασης. Στην
περίπτωση αυτή δεν μπορούν κάνουν τίποτα ούτε τα συνετιστικά κηρύγματα ούτε η
επίδειξη καθυστερημένης κατανόησης ούτε η αρχή της συντριβής του νεανικού
πείσματος, στην οποία είναι καθηλωμένοι γονείς κι εκπαιδευτικοί με παραδοσιακή
αγωγή και αυταρχική νοοτροπία.
Σ. Γκίκας

Α. Επεξεργασία Κειμένου
1. Να πυκνώσετε το περιεχόμενο του κειμένου σε περίπου 80 λέξεις.
2. Πώς χαρακτηρίζει και πού αποδίδει την επαναστατικότητα των νέων ο
συγγραφέας του κειμένου;
3. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία και ποια η μέθοδος ανάπτυξης της δεύτερης
παραγράφου του κειμένου;
4. Τι σημαίνουν οι παρακάτω φράσεις:
τυπικό φαινόμενο

29
 φυσική αναγκαιότητα
αποχρώντες λόγοι
κατεστημένο
οικονομικά παράσιτα
ζωτικός σκοπός
παθητική αντίσταση
παραδοσιακή αγωγή.

Β. Παραγωγή κειμένου
Η Τάξη σου αντιδρά στην συμπεριφορά ενός καθηγητή με μονοήμερη αποχή από τα
μαθήματα. Εξήγησε τους λόγους στον διευθυντή του σχολείου σου με αν κείμενο 5
παραγράφων.

30
 Νεολαία και κοινωνική αλλαγή

Απέναντι σε μια συντηρητική άποψη που υποστηρίζει ότι η νεολαία είναι

ανάξια λόγου, μία νεολαία της παρακμής, χωρίς αξίες και ιδανικά (σ’ αντίθεση με την
περασμένη γενιά που «εξ ορισμού» διέθετε κάποιες αξίες), αντιπαρατίθεται μία άλλη
με προοδευτικό αυτή τη φορά πρόσωπο αντίληψη, η αντίληψη ότι η νεολαία είναι ο
κύριος ρυθμιστής των εξελίξεων, ο πλέον καθοριστικός φορέας αλλαγής.
Όμως, πέρα από την αισιοδοξία ή την απαισιοδοξία, πέρα από τις όποιες
προκαταλήψεις και τα στερεότυπα, που μπορεί να έχουν συντηρητικό ή προοδευτικό
προσωπείο, είμαστε υποχρεωμένοι να θέσουμε ωμά το ερώτημα:έχει η νεολαία
σήμερα την διάθεση να αλλάξει την κοινωνία; Αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως
υποκείμενο της αλλαγής ή επιφυλάσσει για τον εαυτό της έναν τέτοιο ρόλο; Και πέρα
απ’ αυτό: διαθέτει τη δύναμη που απαιτείται για ένα τέτοιο εγχείρημα;
Ξεκινώντας αρνητικά, δεν θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως δύναμη
αλλαγής ένα μεγάλο κομμάτι της νεολαίας, που όσο πάει γίνεται μεγαλύτερο, το
κομμάτι εκείνο που παροχετεύει τη δραστηριότητά του σε πράξεις τυφλής βίας ή
αναζητεί διέξοδο σε τεχνητούς παραδείσους, το κομμάτι αυτό που συνηθίζουμε να
ονομάζουμε περιθώριο.
Θέλοντας να προσδιορίσουμε τις αιτίες της κοινωνικής αυτής
περιθωριοποίησης, πρέπει να πούμε ότι αυτές δεν είναι μόνο οικονομικές, κοινωνικές.
Μία τέτοια θεώρηση δεν μπορεί παρά να είναι μηχανιστικός αντικειμενισμός, ένας
άκρατος κοινωνιολογισμός. Και τούτο γιατί και η πλέον κοινωνικοποιημένη φύση, το
πλέον συνειδητά ενσωματωμένο στην κοινωνία άτομο, δεν παύει να αποτελεί ατομική
ιδιαιτερότητα, να παρουσιάζει τα δικά του «πλήρη» και τα δικά του «κενά», όσο κι αν
αυτά συναρτώνται σε μεγάλο βαθμό και με όρους κοινωνικού, στενού ή ευρύτερου,
περιβάλλοντος.
Κατά την έννοια αυτή ως αιτίες δεν μπορούμε να επικαλεστούμε μόνο την
ανεργία, την όξυνση των κοινωνικών σχέσεων, την κοινωνική κρίση, την
συνακόλουθη διάβρωση του κοινωνικού ήθους, την έξαρση της απομόνωσης και του
ατομικισμού. Οι προσωπικές δυστυχίες, τα ψυχολογικά αδιέξοδα, η διαταραχή των
κοινωνικών σχέσεων, η έξαρση των διαζυγίων σίγουρα αποτελούν όρους που
επιτείνουν την προσωπική αστάθεια και την αβεβαιότητα, το κενό και την σύγχυση.
Ένα άλλο, επίσης μεγάλο, κομμάτι της νεολαίας βρίσκεται σε αδράνεια,
παρακολουθεί το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι εκ του μακρόθεν, σαν κάτι ξένο,
χωρίς τούτο να σημαίνει ότι το κομμάτι αυτό της νεολαίας συνθέτει μία παθογενή
διάσταση με την κλασική έννοια του όρου.
Βεβαίως, η α-πολιτική αυτή στάση εξηγείται, αφενός μεν από την
αντικομματική και γενικότερα αντι – πολιτική προπαγάνδα που παραδοσιακά
ασκούνταν από διάφορους συντηρητικούς και αντιδραστικούς θύλακες της κοινωνίας,
αφετέρου δε από το γεγονός ότι τα ίδια τα κόμματα και οι πολιτικοί φορείς
απεμπόλησαν τα οράματά τους και πρόδωσαν τις ελπίδες των νέων, ενσπείροντας
έτσι την απογοήτευση.
Απομένει, λοιπόν, ένα μικρός κομμάτι που αγωνίζεται σ’ ένα μικρότερο ή
μεγαλύτερο βαθμό για την αλλαγή των κοινωνικών πραγμάτων. Φυσικά, δεν πρέπει
να διαφεύγει της προσοχής μας μία βασική αδυναμία που χαρακτηρίζει την
αγωνιζόμενη νεολαία και η οποία υποβαθμίζει αισθητά την αποτελεσματικότητα της
παρέμβασης της. Το γεγονός, δηλαδή, ότι δεν υπάρχει ενιαίο όραμα αλλαγής, κοινός
στόχος. Κι αυτό γιατί άλλοι έχουν εντελώς ρευστή ιδέα της αλλαγής, μιλούν γι’
αλλαγή γενικά και αόριστα, άλλοι την τοποθετούν στα πλαίσια του εκσυγχρονισμού

31
της υπάρχουσας κοινωνικής πραγματικότητας, ενώ, τέλος, κάποιοι άλλοι την
αντιλαμβάνονται ως δομική αλλαγή με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.
Συνακόλουθα και η σύγκρουση που απαιτείται για την επίτευξη της αλλαγής
να εκλαμβάνεται άλλοτε ως σύγκρουση με την κατεστημένη νοοτροπία ή την
περασμένη γενιά γενικότερα, κι άλλοτε ως σύγκρουση με κάποιες κατεστημένες
οικονομικοκοινωνικές δυνάμεις.
Αλλά πέρα από τις δυνάμεις με τις οποίες είναι αναγκασμένη να συγκρούεται
η νεολαία και τα επίπεδα στα οποία καλείται να δώσει τη μάχη, είναι αναγκαίο να
προσδιορίσουμε τις δυνάμεις που διαθέτει, τα όπλα της και πράτα απ’ όλα τα
ιδεολογικά.
Είναι γεγονός ότι η νεολαία μας σήμερα δεν διαθέτει την απαιτούμενη
ιδεολογική συγκρότηση, γεγονός για το οποίο βέβαια δεν ευθύνεται αποκλειστικά η
ίδια. Ως λόγοι της ανεπάρκειας αυτής θα μπορούσαν να επισημανθούν όχι μόνον η
ευρύτερα παρατηρούμενη έλλειψη παραγωγικού λόγου, αλλά και το γεγονός ότι
ζούμε σε μίαν εποχή απολιτική, σε μίαν εποχή όπου τα πάντα έχουν από-
ιδεολογικοποιηθεί.
Αλλά πέραν αυτών η αποστροφή της νεολαίας προς τη γνώση πρέπει να
συνδεθεί αφενός μεν με το γεγονός ότι η γνώση αντιμετωπίζεται ως περίπου
κοινωνική απαξία, ή στην καλύτερη περίπτωση ως χρηστικού χαρακτήρα εργαλείο,
αφετέρου δε με το γεγονός ότι η παρεχόμενη γνώση εξακολουθεί να είναι εν πολλοίς
ανιαρή και ελάχιστα συγχρονισμένη με τις απαιτήσεις της εποχής μας.
Όσον αφορά τη δύναμη που διαθέτει σε επίπεδο θεσμών (οικονομικών,
κοινωνικών, πολιτικών) η νεολαία, μέσω των οποίων υποτίθεται ότι θα μπορούσε να
αλλάξει τα πράγματα, αυτή προσδιορίζεται από μηδαμινή έως ανύπαρκτη. Θα
μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι ιδιαίτερα η σημερινή νεολαία είναι απόλυτα
εξαρτημένη από τους ρευστούς οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς όρους που
χαρακτηρίζουν την σύγχρονη πραγματικότητα. Αρκεί γι’ αυτό να προσέξουμε ότι το
μεγαλύτερο ποσοστό της νεολαίας αναζητεί εναγωνίως εργασία, όχι βέβαια για να
ανεξαρτητοποιηθεί και να αλλάξει τον κόσμο, αλλά για να κατακτήσει κάποια
επίπεδα ατομικής αυτάρκειας και αυτοδυναμίας.
Γίνεται, λοιπόν, προφανές ότι η κοινωνικής παρέμβαση της νεολαίας κάτω
από τις υπάρχουσες συνθήκες, συνθήκες ετεροκαθορισμού, είναι περιορισμένης
κλίμακας, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι είναι εντελώς αμελητέα ή μηδαμινή. Φυσικά η
όποια δυναμική αναπτύσσεται από την πλευρά της νεολαίας δεν μπορεί να νοηθεί σε
καμία περίπτωση ως αυτόνομη, ανεξάρτητη δηλαδή από τη δυναμική των άλλων
ομάδων ή ως η μοναδική δύναμη κοινωνικής αλλαγής, όπως κάποιοι υποσυνείδητα
υποθέτουν. Επομένως, το τελικό ζητούμενο είναι πώς ως κοινωνικά υποκείμενα θα
στρέψουμε τη νεολαία και τους εαυτούς μας προς την κατεύθυνση της κοινωνικής
αλλαγής.

Α. Κ. Κιτσάκης, Νεοελληνικές αντιφάσεις

32
 Τι ωραία που ήταν!

Στην ιδέα της «χρυσής εποχής» πιστεύουμε σχεδόν όλοι. Μα κανείς δεν έχει
πει πως ζούμε σήμερα σε μια τέτοια εποχή. Ο κόσμος μας είναι πλημμυρισμένος από
ωραίες ιστορίες για»χρυσές εποχές», μα όλες είναι περασμένες: κάποτε οι άνθρωποι
διάβαζαν περισσότερο, σκέφτονταν καλύτερα, ζούσαν παραπάνω, ήταν πιο έντιμοι,
μιλούσαν σωστότερα, είχαν καλύτερες πολιτικές ιδέες και καλύτερα κόμματα,
έβλεπαν καλύτερη τηλεόραση και η τηλεόραση του τότε ήταν καλύτερη από την
τηλεόραση του σήμερα. Κάποτε υπήρχαν σπουδαίοι διανοούμενοι, μεγάλοι
στοχαστές, που μας κρατούσαν σε εγρήγορση. Σήμερα έχουν όλοι πεθάνει.
Υπερβολές φυσικά, υποστηρίζει ο Καναδός δημοσιογράφος Ρόμπερτ
Φούλφορντ, που ικανοποιούν όσους τις γράφουν ή τις λένε και όσους τις διαβάζουν ή
τις ακούνε. Ονειρικές φαντασιώσεις των υπερηλίκων και των σχεδόν υπερηλίκων που
θέλουν απεγνωσμένα να πείσουν τον εαυτό τους ότι κάποτε τα έκαναν όλα πολύ
καλύτερα απ’ όσο τα κάνουν οι νεότεροι σήμερα. Οι νέοι δεν κάνουν το χρέος τους,
αν δεν επαναλαμβάνουν τις συνήθειες των παλιών.
Η πρώτη χρυσή εποχή χάνεται μέσα στο βάθος του χρόνου. Κάπου στα 700
π.Χ. ο Ησίοδος έγραψε τα «Έργα και Ημέραι». Περιγράφει σε αυτά μια χρυσή εποχή
πολύ πριν από τον καιρό του, όταν όλα ήταν τέλεια, ήταν πάντα άνοιξη, ήταν πάντα
ειρήνη και οι καρποί έδεναν μονάχοι τους, χωρίς ανθρώπινο χέρι. Αυτές οι
περιγραφές μπορεί να έχουν σήμερα ξεθωριάσει, μα η ιδέα της χρυσής εποχής έχει
ριζώσει στη δυτική φαντασία. Έγινε και αυτή ένας ακόμη τρόπος για να γκρινιάζουμε
διαρκώς για το παρόν. Οι πολιτικοί δεν μιλούν σήμερα όπως μιλούσαν άλλοτε, λένε
πολλοί που δεν αντέχουν τον ξύλινο λόγο τους. Μα αν γυρίσουμε πίσω κάπου οκτώ
αιώνες μετά τον Ησίοδο, θα διαπιστώσουμε ότι ο Σενέκας θρηνούσε το ίδιο για την
κατάπτωση της ποιότητας της ρητορείας, που ανθούσε στα νεανικά του χρόνια, μα
που είχε καταντήσει μια νεκρή τέχνη.
Ο άνθρωπος που κρίνει και κατακρίνει τον καιρό του, συνήθως το κάνει μόνο
και μόνο γιατί είναι ο καιρός του. είναι επικίνδυνο να κρίνει κανείς την εποχή που ζει
και ίσως ακόμη πιο επικίνδυνο για εκείνους που είναι κάποιας ηλικίας. Γιατί τα
τρυφερά τους αισθήματα για το παρελθόν (δηλαδή για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής
τους) δεν αφήνουν περίσσευμα για το παρόν και το μέλλον (δηλαδή για το λίγο
διάστημα που τους απομένει να ζήσουν). Εύκολα ξεχνάμε πως ό,τι έχουμε στα χέρια
μας από το παρελθόν είναι συνήθως μονάχα τα καλά του. Οι πρόγονοί μας έχουν
φροντίσει να πετάξουν στα σκουπίδια τα άχρηστά του. στο παρόν, όπως πάντα, η
κακή τέχνη, η κακή πολιτική, οι κακές ιδέες είναι περισσότερες από τις καλές. Ήταν
πάντα έτσι. Ό, τι καλό έχουμε δεν ξέρουμε ποτέ απόλυτα αν είναι καλό για μας, θα το
ξέρουν, όμως, τα παιδιά μας.

Ρούσσος Βρανάς, Τα Νέα, 09/03/2002

Ασκήσεις

Α. «παλιά όλα ήταν καλύτερα, σήμερα τα πάντα έχουν διαφθαρεί», υποστηρίζει

κάποιος μεγαλύτερος συγγενής σας. Με μια περίληψη 80 – 100 λέξεων να
παρουσιάσετε το περιεχόμενο του προηγούμενου κειμένου, με σκοπό να ενισχύσετε
τον αντίλογο που διατυπώνετε στις απόψεις του.

33
Β1. «Ό, τι καλό έχουμε δεν ξέρουμε ποτέ απόλυτα αν είναι καλό για μας, θα το
ξέρουν, όμως, τα παιδιά μας». Να εξηγήσετε με συντομία το νόημα της
προηγούμενης φράσης.
Β2. Τι πετυχαίνει ο συντάκτης του άρθρου με το να επικαλείται το παράδειγμα του
Ησιόδου και του Σενέκα;

Γ. Μία από τις πλέον χαρακτηριστικές εκδηλώσεις της αντίληψης που παρουσιάζει ο
συντάκτης του κειμένου είναι αυτή που διατυπώνεται για την γλώσσα των νέων: οι
σημερινοί νέοι κακοποιούν την γλώσσα, ενώ οι παλαιότεροι την χειρίζονταν σωστά.
Να διατυπώσετε και να τεκμηριώσετε την συμφωνία ή την διαφωνία σας σε ένα
κείμενο (300 – 400 λέξεις) που θα δημοσιεύσετε στο περιοδικό του σχολείου σας.

34
 Τι απορρίπτουν οι νέοι;

Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η συγκριτική αντιπαράθεση δύο ερευνών για τους

νέους, που είδε το φως της δημοσιότητας την εβδομάδα που πέρασε. Συμπέρασμα:
μέσα σε μία δεκαετία οι νέοι έχασαν κάθε εμπιστοσύνη απέναντι στους πολιτικούς
και τα κόμματα.
Το φαινόμενο δεν είναι καθαρά ελληνικό. «Από την γενιά του φαξ (γύρω στο
’90) και μετά, υπάρχει μία αποκοπή από την ιδέα της πολιτικής στράτευσης».
απολιτικά, λοιπόν, τα παιδιά μας; Άβουλα και απαθή τα παιδιά των «παιδιών του
Μάη του ’68»;
Γιατί άραγε ένας νέος που κάνει σήμερα την είσοδό του στο δημόσιο βίο
αυτής της χώρας θα έπρεπε να εκτιμά και να εμπιστεύεται αυτούς (εμάς) που
οδήγησαν την οικονομία σε χρεοκοπία, διέλυσαν το Δημόσιο, εμπορεύτηκαν για μία
χούφτα ψήφους τα ιδανικά τους, μετέτρεψαν την πολιτική αντιπαράθεση σε καβγάδες
συμμοριών για τη νομή της εξουσίας, ελαστικοποίησαν (πολύ πριν από την εργασία)
την πολιτική τους συνείδηση, τις πολιτικές προτάσεις τους, σε τέτοιο βαθμό, ώστε
ουδείς πλέον μπορεί να καταλάβει ποιος βρίσκεται στην κυβέρνηση και ποιος στην
αντιπολίτευση;
Στη συλλογική συνείδηση των Ελλήνων η πολιτική τα τελευταία 20 χρόνια
είναι συνώνυμη με την ύποπτη συναλλαγή και τη διαφθορά και σ’ αυτό δεν φταίνε
μόνο οι πολιτικοί. Η ευθύνη είναι πρωτίστως δική μας, της γενιάς των σαραντάρηδων
και των πενηντάρηδων που κάποτε «θέλαμε να αλλάξουμε τον κόσμο», αλλά ο
κόσμος άλλαξε εμάς.
Η νέα γενιά βρίσκεται αντιμέτωπη με συγκεκριμένα προβλήματα: από την
ανεργία ως το μάταιο των σπουδών, από την υλική αδυναμία να δημιουργήσουν
οικογένεια ως την όλο και πιο ταξική – ας πούμε τα πράγματα με τα’ όνομά τους -
διάρθρωση της κοινωνίας. Οι νέοι βρίσκονται αντιμέτωποι με μία κοινωνία που τους
έχει ήδη αποκλείσει. Βαδίζουν σ’ ένα δρόμο που οδηγεί, την συντριπτική πλειονότητά
τους, στην περιθωριοποίηση. Βρίσκονται σ’ ένα κόσμο που τους αγνοεί και αυτό τους
γεννά μοιραία ένα μίσος, μία βουβή οργή, μία ατομική και συλλογική απόρριψη του
κόσμου των «μεγάλων».
Και αυτή είναι η μεγαλύτερη και τελική ίσως ήττα της πολιτικής. Σε αυτές τις
ανάγκες, σε αυτήν την οργή των νέων μένει αδιάφορη. Αυτό είναι το μεγάλο μας
έγκλημα απέναντι στα ίδια μας τα παιδιά: σιωπούμε, γιατί δεν ξέρουμε τι να τους
πούμε.
Β. Μουλόπουλος

Α. Επεξεργασία κειμένου
1. Να πυκνώσετε το παραπάνω κείμενο σε μία περίληψη περίπου 80 λέξεων.
2. Τι απορρίπτουν οι νέοι κατά τον συγγραφέα;
3. Με ποια προβλήματα βρίσκεται αντιμέτωπη η νέα γενιά; Να απαντήσετε με βάση
το διδόμενο κείμενο κα την προσωπική σας εμπειρία.
4. Με ποια μέθοδο αναπτύσσεται η 5η παράγραφος του κειμένου;
5. Να συμπληρώσετε τα κενά στο κείμενο που ακολουθεί με την κατάλληλη από τις
παρακάτω λέξεις:
περιθώριο, κοινωνικό, τάξεις, περιθωριακός, κοινωνία, κοινωνικές, πολιτικές,
πολιτικό, παροχές, συνοικίες
Ο χαρακτηρισμός περιθωριακός άνθρωπος εξαρτάται από τη σημασία που παίρνει
η λέξη ………………… για την κοινωνία, την κάθε ……………… Έτσι, το
περιθώριο μπορεί να είναι ……………………. Με την έννοια ότι μία κοινωνία δεν

35
 μπορεί να εξασφαλίσει τις απαραίτητες βασικές ……………….. για κάποιες
κοινωνικές ομάδες, οπότε προκύπτουν εξαθλιωμένες κοινωνικές …………………….
Που ζουν σε ξεχωριστές …………………. Δίπλα στη βιτρίνα της καταναλωτικής
μεγαλούπολης. (π.χ. Βραζιλία, Νέα Υόρκη ή αλλού), ………………. Όταν κάποιοι
άνθρωποι αποκλείονται εξαιτίας του χρώματος και της φυλής τους,
…………………… όταν κάποια μικρά κόμματα δεν συμφωνούν με τις καθιερωμένες
……………………… πρακτικές και χρησιμοποιούν τη δική τους κ.λ.π.

Β. Παραγωγή κειμένου
Να συντάξεις ένα «κατηγορώ» των νέων προς τους μεγαλύτερους. Το κείμενο να έχει
ανάλογο ύφος και η έκτασή του να μην ξεπερνά τις 2 σελίδες.

36
 Γονείς και παιδιά

Μία άποψη για τη «μάχη» των γενεών είναι ότι υπάρχει κάποια επανάσταση
των νέων ενάντια στην πατρική εξουσία και τουλάχιστον έλλειψη επικοινωνίας
μεταξύ γονέων και παιδιών. Σχετικά μ’ αυτό το σημείο έχουν συλλεχθεί στοιχεία από
500 και περισσότερους μαθητές τριών κολλεγίων της Νότιας Καλιφόρνιας. Ποσοστό
80% περίπου διατηρούν στενούς και φιλικούς δεσμούς με τους γονείς τους, 70%
νιώθουν συνδεδεμένοι ή πολύ συνδεδεμένοι, 81% πιστεύουν ότι πρέπει να υπάρχει
επικοινωνία με τους γονείς και ποσοστό 78% νιώθουν πως πρέπει οι γονείς να τους
καταλαβαίνουν πάντα ή σχεδόν πάντα.
Ανεξάρτητα από το τι ακριβώς σημαίνει χάσμα ανάμεσα στις γενεές, το
γεγονός είναι ότι μεταξύ παιδιών και γονέων δεν υπάρχει μεγάλη ένταση. Η θεωρία
πως το περιβάλλον της οικογένειας αποτελεί τη σκηνή της αρχέγονης πάλης ανάμεσα
στις δυνάμεις της εξουσίας και της επανάστασης είναι υπερβολική. Όπως είπε ο
Λίμπελ, «Βρήκαμε πως υπήρχε πολύ λιγότερος καταναγκασμός εκ μέρους των
γονέων και πολύ λιγότερη επανάσταση εκ μέρους των παιδιών απ’ ό,τι φαντάζεται ο
κόσμος».
Υπάρχει χάσμα γενεών; Ναι, όχι, ίσως. Είναι φανερό πως η απάντηση
εξαρτάται από τα ειδικά θέματα, για τα οποία μιλούμε. Εάν πούμε ότι υπάρχει
θεμελιώδης έλλειψη επικοινωνίας ανάμεσα στις γενεές, τότε η απάντηση είναι
οπωσδήποτε αρνητική. Από μία άποψη, η αντίληψη για την ύπαρξη χάσματος
ανάμεσα στις γενεές αντιπροσωπεύει ένα είδος «λαϊκής κοινωνιολογίας, μια από
εκείνες τις συμπαθητικές και πρόχειρες συνθηματολογίες, που από καιρό σε καιρό
κατακτούν τις εγωκεντρικές κοινωνίες. Η ταχύτητα με την οποία η παραπάνω
συνθηματολογία εκπόρθησε τη λαϊκή αγωγή – μέσα από τις διαφημίσεις, στα
τηλεοπτικά παιχνίδια και τα όχι σοβαρά μυθιστορήματα – θα πρέπει να αποτελούσε
αρκετή προειδοποίηση για το ότι η ομορφιά της κρύβεται στην επιπολαιότητά της.
Κάτι συμβαίνει πραγματικά στους νέους. Αλλά το έχουμε παρεξηγήσει.
J. Andelson

Α. Επεξεργασία κειμένου
1. Να συμπυκνωθεί το κείμενο σε μία περίληψη 60 – 80 λέξεων.
2. Αποδέχεται ή όχι την ύπαρξη χάσματος ο συγγραφέας του κειμένου. Αναφέρετε
την τεκμηρίωσή της.
3. Αναφέρετε τα δομικά μέρη της δεύτερης παραγράφου. Ποια η μέθοδος ανάπτυξής
της;
4. Να δώσετε τα συνθετικά μέρη των παρακάτω λέξεων και δύο ομόρριζα για την
καθεμία.
έλλειψη
υπερβολική
καταναγκασμός
συμπαθητικές
συνθηματολογία
τηλεοπτικά
προειδοποίηση
παρεξήγηση

Β. Παραγωγή κειμένου

37
Αν είχες προσκληθεί σε μία τηλεοπτική εκπομπή, πώς θα περιέγραφες την σχέση των
σημερινών γονέων με τα παιδιά; Να αναφερθείς και σε παραδείγματα σε ένα κείμενο
περίπου 6 – 7 παραγράφων.

38
39
 Τεχνικές εύρεσης εργασίας

Ζούμε σε μια εποχή ταχύτατων αλλαγών. Τα πάντα αλλάζουν με ρυθμούς

πρωτόγνωρους. Η τεχνολογία οδηγεί τις εξελίξεις, αλλά η κοινωνία, οι θεσμοί και οι
νοοτροπίες αδυνατούν να προσαρμοστούν σ' αυτές τις ταχύτητες.
Οι διαδικασίες παγκοσμιοποίησης και διεθνοποίησης καταργούν τα σύνορα,
την προστασία και τα κεκτημένα που πρόσφερε το εθνικό κράτος. Τα μεγάλα
οικονομικά συμφέροντα και οι μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις δε θέλουν πε-
ριορισμούς, θέλουν ελευθερία δράσης. Σήμερα έχουν το «πάνω» χέρι και επιβάλλουν
τις θελήσεις τους στις κυβερνήσεις των διάφορων κρατων.
Η ελληνική κοινωνία και οικονομία -μια κοινωνία και οικονομία σε διαρκή με-
ταβατικότητα- προσπαθούν να προλάβουν τις εξελίξεις. Η δομή και τα χαρα-
κτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας (π.χ. πελατειακές σχέσεις) εμποδίζουν την
ορθολογική λειτουργία της, ενώ τα μόνιμα διαρθρωτικά προβλήματα της οικονομίας
και ο έντονος κρατικός παρεμβατισμός εμποδίζουν την επιθυμητή, ποσοτική και
ποιοτική, οικονομική ανάπτυξη.
Αναπόφευκτα, η εργασία και η αγορά εργασίας επηρεάζονται από τις παρα-
πάνω εξελίξεις. Οι αλλαγές στο χώρο εργασίας διαδέχονται η μία την άλλη.
Επαγγέλματα καταργούνται και δημιουργούνται. Ο χώρος και ο χρόνος εργασίας
καταργούνται. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να έχουν ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Η
εργασία, εκ των πραγμάτων, οφείλει να ακολουθήσει τις εξελίξεις. Οι εργαζόμενοι
χρειάζεται να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες, διαφορετικά τους περιμένει η
ατελείωτη ουρά των ανέργων.
Το εκπαιδευτικό σύστημα, που όφειλε να είναι στην πρωτοπορία των εξελί-
ξεων, αδυνατεί να προσαρμοστεί. Γραφειοκρατία, εκπαιδευτικοί και εκπαιδευόμενοι
αντιδρούν δυναμικά και παθητικά στις προσπάθειες μεταρρυθμίσεων. Η δύναμη της
συνήθειας και των κεκτημένων, εν ονόματι της προόδου, εμποδίζουν τις αλλαγές στην
εκπαίδευση.
Ανάμεσα στις ελλείψεις του εκπαιδευτικού συστήματος είναι και ο επαγγελ-
ματικός προσανατολισμός. Ορθότερα, υπάρχει, αλλά είναι σαν να μην υπάρχει. Κι
αυτό σε μια εποχή που είναι απαραίτητη η προετοιμασία για τη ζωή και το επάγγελμα.
Ο Έλληνας μαθητής τελειώνει την όποια βαθμίδα εκπαίδευσης έχοντας «μεσάνυχτα»
από επαγγέλματα και αγορά εργασίας, γι’ αυτό πηγαίνει «ξυπόλυτος στ' αγκάθια». Κι
όμως, ο επαγγελματικός προσανατολισμός θα μπορούσε να βοηθήσει τους νέους να
επιλέξουν σπουδές και επάγγελμα που να ανταποκρίνονται στις κλίσεις και στα
ενδιαφέροντα τους.
Η πληροφόρηση, εκπαιδευτική και επαγγελματική, είναι απαραίτητη για τη
σωστή επιλογή επαγγέλματος. Αν και οι πληροφορίες είναι «αμέτρητες», εντούτοις
λείπει η έγκαιρη και έγκυρη πληροφόρηση. Βέβαια, όποιος ενδιαφέρεται για
πληροφορίες δε βρίσκεται σε κατάσταση «νιρβάνα», αλλά κινητοποιείται προς κάθε
κατεύθυνση για να βρει εκείνες που χρειάζεται.
Ένα επιπλέον στοιχείο για την επιτυχία στη ζωή και στο επάγγελμα είναι η
επικοινωνία. Οι προσωπικές και κοινωνικές σχέσεις είναι παράγοντες επαγγελματικής
επιτυχίας. Η επικοινωνία γίνεται με λογική και συναίσθημα, λεκτικά και εξωλεκτικά. Η
συναισθηματική νοημοσύνη και η γλώσσα του σώματος διευκολύνουν και
συμπληρώνουν την επικοινωνία. Αυτό που χρειάζεται είναι ο κατάλληλος χειρισμός της
κυκλοφορίας των συναισθημάτων και της γλώσσας του σώματος. Η ικανότητα
επικοινωνίας εντός και εκτός εργασίας είναι προϋπόθεση επιτυχίας και ευτυχίας στη
ζωή και στην εργασία.

40
 Αναζητώντας κάποιος εργασία, οφείλει να είναι έτοιμος ανά πάσα στιγμή,
αλλά και να βελτιώνει τα προσόντα του, τα τυπικά και τα ουσιαστικά. Επίσης,
απολύτως απαραίτητη είναι η δημιουργία προσωπικού φακέλου με τα απαραίτητα
στοιχεία. Το κυριότερο από αυτά είναι το βιογραφικό σημείωμα, το οποίο κρίνεται
απαραίτητο για εύρεση εργασίας. Αν το βιογραφικό σημείωμα είναι το μέσο
επικοινωνίας του υποψήφιου εργαζόμενου με την επιχείρηση/οργανισμό, η συνέντευξη
αποτελεί το διαβατήριο για εύρεση εργασίας. Σήμερα ολοένα και περισσότερες
επιχειρήσεις χρησιμοποιούν τη συνέντευξη ως μέθοδο επιλογής προσωπικού. Η
συνέντευξη, τόσο για το συνεντευκτή όσο και για τον υποψήφιο, δεν είναι εύκολη
υπόθεση. Χρειάζεται προετοιμασία. Επομένως, προετοιμαστείτε και προσαρμοστείτε.
Παύλος Μαράντος, Τεχνικές
εύρεσης εργασίας (η εισαγωγή),
Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2000

Θέματα

Α. Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή

περίληψη του σε 100-120 λέξεις.
(μονάδες 25)
Β.1. Από τι εξαρτάται, κατά το συγγραφέα, η σωστή επιλογή του επαγγέλματος, από τι
η εύρεση εργασίας και από τι η επαγγελματική επιτυχία;
(μονάδες 4)

Β.2. Αν έπρεπε να χωριστεί η τελευταία παράγραφος του κειμένου σε δύο μικρότερες

παραγράφους, σε ποιο σημείο της θα πρότεινες να χωριστεί και γιατί;
(μονάδες 3)

Β.3. «Η ικανότητα επικοινωνίας εντός και εκτός εργασίας είναι προϋπόθεση επιτυχίας
και ευτυχίας στη ζωή και στην εργασία». Να σχολιάσεις την πρόταση σε μία
παράγραφο 10-15 σειρών.
(μονάδες 6)

Β.4. Να συνδέσεις υποτακτικά τα ζεύγη των παρακάτω προτάσεων.

— Στην τεχνολογία και στην οικονομία συντελούνται σημαντικές αλλαγές.
Αλλάζουν, αναπόφευκτα, οι συνθήκες και οι σχέσεις εργασίας.
— Το εκπαιδευτικό σύστημα χρειάζεται μεταρρύθμιση. Εκπαιδευτικοί και
εκπαιδευόμενοι αντιδρούν.
— Ο νέος ενδιαφέρεται. Ο νέος ενημερώνεται.
— Η συνέντευξη δεν είναι εύκολη υπόθεση. Πολλές επιχειρήσεις χρησιμοποιούν
τη συνέντευξη ως μέθοδο επιλογής προσωπικού.
(μονάδες 2)

Β.5. «Η τεχνολογία οδηγεί τις εξελίξεις και οι διαδικασίες παγκοσμιοποίησης κα-

ταργούν τα σύνορα». Να μετατρέψεις τις προτάσεις σε παθητική σύνταξη. Γιατί ο
συγγραφέας προτίμησε την ενεργητική σύνταξη;
(μονάδες 4)

41
Β.6. Να αποδώσεις στην κυριολεξία τις μεταφορικές εκφράσεις που υπάρχουν στην περίοδο:
«Ο Έλληνας μαθητής τελειώνει την όποια βαθμίδα εκπαίδευσης έχοντας "μεσάνυχτα " από
επαγγέλματα και αγορά εργασίας, γι' αυτό πηγαίνει "ξυπόλυτος στ' αγκάθια "».
(μονάδες 2)

Β7. Στην 6η παράγραφο του κειμένου να βρεις τους τρόπους με τους οποίους
επιτυγχάνεται η συνοχή και τα δομικά της στοιχεία. Ποια είναι η λειτουργία της
πρότασης -κατακλείδα;
(μονάδες 4)

Γ. Σε ένα κείμενο σου με 500 λέξεις περίπου να εκθέσεις τις απόψεις σου για τις
ανάγκες, προσωπικές και κοινωνικές, που ικανοποιεί ο άνθρωπος με την εργασία του.
Υπόθεσε ότι το κείμενο σου θα δημοσιευτεί στη σχολική σας εφημερίδα.
(μονάδες 50)

42
 Το μέλλον της εργασίας

Η κοινωνία της πληροφορίας δεν «χρειάζεται» και δεν «αγοράζει» την

εργασιακή δύναμη όσων δεν έχουν παρά τις «γενικές» ή «μέτριες» εκείνες γνώσεις οι
οποίες εμφανίζονται σε διάχυτη υπερπροσφορά. Άλλωστε οι λειτουργίες που
αντιστοιχούν στις γνώσεις αυτές είναι ακριβώς αυτές που μπορεί εύκολα να
αντικατασταθούν, να αυτοματοποιηθούν και εν τέλει να εξαφανισθούν, όπως συνέβη
στους αλήστου μνήμης λεμβούχους. Οι μη εξειδικεύσιμοι θα αποκλειστούν και θα
εξοβελιστούν. Όσο αναπτύσσεται η τεχνολογία τόσο και θα καθίστανται
«υπεράριθμες» οι στρατιές των ειδικευμένων εργατών, των υπαλλήλων γραφείου,
των γραφέων, των χειριστών ταμειακών μηχανών, των λογιστών και αναρίθμητων
άλλων «επαγγελμάτων» που αποτελούσαν μέχρι τώρα τις συμπαγείς μάζες της
συγκροτημένης εργατικής τάξης και των εργαζομένων στις υπηρεσίες.
Οι μόνες ίσως μορφές «τριτογενών» δραστηριοτήτων που αντιστοιχούν σε
πολλαπλασιαζόμενες ανάγκες είναι εκείνες που αναφέρονται στην εξυπηρέτηση των
εξ ορισμού απεριόριστα επεκτάσιμων δημοσίων αγαθών και υπηρεσιών όπως η υγεία,
η εκπαίδευση, η περίθαλψη, η προστασία του περιβάλλοντος κτλ. Η περαιτέρω
ενίσχυση των «θέσεων» αυτών προσκρούει όμως στο γεγονός ότι οργανώνονται
συνήθως έμμεσα ή άμεσα εκτός αγοράς υπό την αιγίδα και ευθύνη του Κράτους. Και
έτσι, υπό το καθεστώς της τρέχουσας ορθοδοξίας που επιτάσσει τον περιορισμό των
δημοσίων δαπανών, φαίνεται απίθανο να διευρυνθούν περαιτέρω οι τομείς αυτοί.
Ευλόγως λοιπόν, με την εξαίρεση των εκπαιδευτικών υπηρεσιών που απαιτούνται στο
πλαίσιο της ανάπτυξης των κοινωνιών της πληροφορίας, εκείνες που στοχεύουν στην
ανάπτυξη των λοιπών δημοσίων αγαθών είτε βρίσκονται σε στασιμότητα είτε
αναπτύσσονται με βραδείς ρυθμούς.
Ταυτοχρόνως όμως διατηρείται και ενισχύεται η ζήτηση για εντελώς ανει-
δίκευτες μορφές δραστηριότητας. Ευλόγως, η πύκνωση των ανώτερων στρωμάτων
πολλαπλασιάζει τις «ανάγκες» για εποχικές και συνήθως εξοντωτικές προσωπικές
υπηρεσίες, καθαρισμό, επισκευές, ατομικό ευπρεπισμό, ψυχαγωγία, τουρισμό, ακόμη
και πορνεία. Αν προσθέσουμε εκείνους που εργάζονται σε διάφορες ευκαιριακές
υπεργολαβίες ή σε φασόν καθώς και τους σποραδικά απασχολουμένους στο
μικρεμπόριο, είναι λοιπόν σαφές ότι οι νέοι απόκληροι δεν θα είναι πια οι
συρρικνούμενοι βιομηχανικοί εργάτες. Θα είναι εκείνοι που στερούμενοι
οποιασδήποτε ειδικής γνώσης καταφεύγουν σε οποιαδήποτε εργασία και ανέχονται
οποιονδήποτε προσωπικό εξευτελισμό προκειμένου απλώς να επιζήσουν σε μια
κοινωνία που δεν χρειάζεται πλέον να: εκμεταλλεύεται τη φυσική ρώμη και αντοχή.
Οι νέοι «δούλοι» αναγκάζονται να πουλάνε τη διαθεσιμότητα τους, την ευλυγισία
τους και την εσωτερικευμένη πλέον δουλοπρέπεια τους στους κατόχους όχι μόνο του
κεφαλαίου αλλά και της γνώσης.
Έτσι οι νέες ιεραρχίες της αλλοτριώσιμης, εμπορευματοποιήσιμης και
αξιοποιήσιμης γνώσης είναι λοιπόν και εκείνες που εξηγούν σε μεγάλο μέρος τις νέες
μορφές καταμερισμού της εργασίας. Το συμπέρασμα είναι αμείλικτο: είτε
επικρατήσουν οι «αμερικανικές» μορφές που ωθούν προς την αύξουσα
ελαστικοποίηση μιας έωλης εργασίας είτε πρυτανεύσουν οι «ευρωπαϊκές» μορφές που
αντιμετωπίζουν το φάσμα μιας έμμονης ανεργίας, οι τεχνολογικές εξελίξεις τείνουν να
δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις μιας νέας κοινωνικής και επαγγελματικής ιεραρχίας
της γνώσης που θα επιμηκύνει τα κοινωνικά συνεχή και θα οξύνει τις κοινωνικές
ανισότητες. Με αυτή δε ακριβώς την έννοια, τα νέα προβλήματα που τίθενται δεν
μπορεί να λυθούν ούτε με μιαν έστω επιτυχημένη «πολιτική της απασχόλησης» ούτε με
μιαν απλή «απελευθέρωση» της αγοράς εργασίας. Το νέο «κοινωνικό ζήτημα» των

43
μεταβιομηχανικών κοινωνιών της πληροφορίας δεν εντοπίζεται απλώς στην άμβλυνση
των «ποσοτικών» συνεπειών της αγοραίας καπιταλιστικής οργάνωσης της οικονομίας,
αλλά οφείλει να επικεντρωθεί στην αντιμετώπιση των προεκτάσεων ενός
καταμερισμού της εργασίας και της γνώσης που φαίνεται να οδηγεί νομοτελειακά σε
νέες μορφές «υπο-εργασίας».
Εδώ λοιπόν ακριβώς έγκειται η μακροπρόθεσμη ηθική και πολιτική ευθύνη
του Κοινωνικού Κράτους. Δεν αρκεί να υπάρξουν παρεμβάσεις για να εξασφαλισθεί
απασχόληση για όλους, ούτε να παρέχεται προστασία, ασφάλεια και κάποιο υποτυπώδες
εισόδημα σε εκείνους που δεν βρίσκουν δουλειά. Πολύ σημαντικότερο ίσως, και πολύ
πιο δυσεπίλυτο μακροπρόθεσμα, είναι το πρόβλημα που τίθεται γύρω από την
«ποιότητα» και τους όρους των «θέσεων εργασίας» που εφεξής θα προσφέρονται. Πέρα
από την απασχόληση, πέρα από την εξασφάλιση ενός ελαχίστου επιβίωσης, πέρα από
τα δίχτυα ασφαλείας, οι κοινωνίες έχουν την απαρέγκλιτη ηθική υποχρέωση να βρουν
τρόπους να περιορίσουν δραστικά τις ιλιγγιώδεις ανισότητες της γνώσης και των
εισοδηματικών και επαγγελματικών προοπτικών. Η δημοκρατία δεν μπορεί να αρκείται
στην εξασφάλιση του ελαχίστου, αλλά πρέπει να εγγυάται σε όλους μια ισοδύναμη
εργασιακή και κοινωνική αξιοπρέπεια. Και αυτό είναι εντελώς αδύνατον να επιτευχθεί
δίχως μια διαρκή μακρόπνοη, προοδευτική και εξ υποθέσεως «αντιοικονομική»
ανακατανομή όχι μόνον του εισοδήματος αλλά και όλων των κοινωνικών αξιών.

Κ Τσουκαλάς, καθηγητής κοινωνιολογίας

Παν/μίου Αθηνών ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-07-2000,
απόσπασμα

Θέματα

Α. Να γίνει η περίληψη του κειμένου (100 -120 λέξεις).

(μονάδες 25)
Β.1. Με ποιους τρόπους/μεθόδους αναπτύσσονται οι παρακάτω παράγραφοι του
κειμένου;
α. «Η κοινωνία της πληροφορίας ... υπηρεσίες»
β. «Εδώ λοιπόν ακριβώς ... κοινωνικών αξιών»
Να αιτιολογήσετε την απάντηση σας.
(μονάδες 5)
Β.2. Σε ποιο κειμενικό είδος ανήκει το απόσπασμα: Ποια τα χαρακτηριστικά του;
(μονάδες 5)
Β.3. Να κάνετε ένα συνοπτικό διάγραμμα του κείμενου.
(μονάδες 5)
Β.4. Να ετυμολογήσετε τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
αλήστου, πληροφορίας, ανακατανομή, αξιών.
άμβλυνση, αλλοτριώσιμος.
Με τις λέξεις αυτές να σχηματίσετε από μία φράση που να αναδεικνύει το
περιεχόμενο τους
(μονάδες 4)
Β.5. «Η δημοκρατία δεν μπορεί να αρκείται στην εξασφάλιση του ελαχίστου, αλλά
πρέπει να εγγυάται σε όλους μία ισοδύναμη εργασιακή και κοινωνική αξιοπρέπεια».
Να αναπτύξετε το περιεχόμενο της περιόδου σε 60 - 80 λέξεις.

44
 (μονάδες 6)
Γ. «Οι μη εξειδικεύσιμοι θα αποκλειστούν και θα εξοβελιστούν». Με βάση τη θέση
του συγγραφέα να συντάξετε ένα κείμενο, που θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα του
σχολείου σας, στο οποίο θα αναπτύξετε τα θετικά αλλά και τα αρνητικά
αποτελέσματα της εξειδίκευσης (400 - 500 λέξεις).
(μονάδες 50)

45
 Η καταναγκαστική εργασία

Από παιδιά, στο σχολείο και στο σπίτι, μαθαίνουμε και παπαγαλίζουμε τι
σπουδαίο πράγμα είναι η εργασία. Ένα απ’ τα πρώτα «είδωλα» των κοινωνιών
στάθηκε ο ανθρώπινος μόχθος, που τιμήθηκε και υμνήθηκε, σ’ όλες τις εποχές και τα
συστήματα, από εργαζομένους και μη - προπάντων απ' τους τελευταίους, φτάνει να
εργάζονται οι άλλοι. Ρεαλιστικά και σαρκαστικά, ο Βολταίρος. έλεγε: «Καλά
οργανωμένη χώρα είναι εκείνη, όπου οι λίγοι βάζουν τους πολλούς να δουλεύουν,
τρέφονται απ' αυτούς, και τους κυβερνούν».
Συνακόλουθα, η εργασία προβλήθηκε σαν αρετή, χαρά, καμάρι, απόλαυση,
έμφυτη ανάγκη στον άνθρωπο και πάει λέγοντας.
Και δεν είναι διόλου λίγοι όσοι είδαν την εργασία σαν κατάρα και Γολγοθά
του ανθρώπινου γένους - που εργαζόμενο ασταμάτητα για να ζήσει, δεν προφταίνει
να ζήσει πραγματικά.
Ευλογία ή κατάρα, αναγκαίο κακό ή απόλαυση, η εργασία απόκτησε στην
εποχή μας ένα ακόμα «στίγμα»: έγινε απρόσιτη για εκατομμύρια ανθρώπους. Χρόνια
και χρόνια, οι νέοι εργάζονται άμισθα (σπουδάζουν, μαθητεύουν σε τέχνες κ.λπ.), για
να μπορέσουν να εργασθούν έμμισθα - κι όταν έρθει η ώρα να «θερίσουν τους
γλυκείς καρπούς» του μόχθου τους, δε βρίσκουν πού να εργαστούν.
Αλλά η απογοήτευση και η κατάθλιψη τους δε λιγοστεύει κι όταν βρίσκουν
δουλειά - που, όμως, είναι ξένη με όσα έμαθαν και δεν οδηγεί διόλου προς τους
στόχους που φιλοδόξησαν. Κοινότατος, βέβαια, ο τόπος πως η εργασία μπορεί να
είναι χαρά, όταν ασχολείσαι με αυτό που αγαπάς και ξέρεις, μ’ αυτό που ταιριάζει
στην κλίση σου και στο «μεράκι» σου, μ' αυτό όπου έχεις «μυηθεί» και που άρχισες
να το κατακτάς. Αλλά τι χαρά μπορεί να νιώσει ένας φιλόλογος, ένας μαθηματικός,
ένας γεωπόνος, που αναγκάζεται να κάνει το γκαρσόνι ή το νυχτοφύλακα για τον
επιούσιο; Και τι θα προσφέρει στο περιβόητο «κοινωνικό σύνολο», κάνοντας εργασία
που αγνοεί και που μισεί, και μην κάνοντας την εργασία που γνωρίζει και λαχταρά;
Μετρήθηκε τάχα πόση είναι αυτού του είδους η σπατάλη εργατικού δυναμικού αλλά
και το «διαφεύγον κέρδος» από τη μη αξιοποίηση γνώσεων και σπουδαστικού
χρόνου;
Αυτή η «καταναγκαστική εργασία» σταλάζει μέσα του μια όλο και μεγαλύ-
τερη αίσθηση αποτυχίας, απογοήτευσης, αυτοοικτιρμού, αποστροφής για τη διπλά
άγονη δουλειά του, για τους άλλους, για τον εαυτό του ακόμα - που φτάνει στην οργή
της εξανάστασης. Και -ποιος δεν το ξέρει;- η μη απασχόληση, η υποαπασχόληση, η
ετεροαπασχόληση, η στρεβλή απασχόληση στοιχειοθετούν όχι μόνο «κατάρα» αλλά
και μια απ' τις μεγαλύτερες θρυαλλίδες στα θεμέλια του κόσμου μας.
Μάριος Πλωρίτης

Θέματα

Α. «Αυτή η «καταναγκαστική εργασία» σταλάζει μέσα του μια όλο και μεγαλύτερη
αίσθηση αποτυχίας, απογοήτευσης, αυτοοικτιρμού, αποστροφής για τη διπλά άγονη
δουλειά του, για τους άλλους, για τον εαυτό του ακόμα - που φτάνει στην οργή της
εξανάστασης»: να αναπτυχθεί σε μία παράγραφο περίπου 80 – 100 λέξεων η
παραπάνω περίοδος με τη μέθοδο της αιτιολόγησης.

46
 (μονάδες 20)
Β.1. Με ποιους τρόπους επιτυγχάνεται η συνοχή στην προτελευταία παράγραφο του
κειμένου;
(μονάδες 10)

Β.2. Στην ίδια παράγραφο να βρείτε τη δομή.

(μονάδες 5)

Β.3. Να βρείτε δύο περιπτώσεις συνυποδηλωτικής λειτουργίας της γλώσσας και να

τις μεταγράψετε ώστε η λειτουργία να είναι δηλωτική.
(μονάδες 10)

Β.4. Να βρείτε από ένα συνώνυμο των λέξεων: προβλήθηκε, έμφυτη, απρόσιτη, κλίση,
επιούσιο.
(μονάδες 5)

Γ. Τι θα συμβούλευες έναν άνεργο πτυχιούχο που αντιμετωπίζει το δίλημμα να

απασχοληθεί σε μία «αναγκαστική εργασία» ή να παραμείνει άνεργος και
εξαρτημένος οικονομικά από την φτωχή οικογένειά του; Να αναπτύξεις τις απόψεις
σου σε ένα κείμενο 300 λέξεων.
(μονάδες 50)

47
 Η απασχόληση της γυναίκας

Κεντρικό σημείο αναφοράς στο «γυναικείο ζήτημα» αποτελεί η απασχόληση,

γιατί είναι το σημείο «εκκίνησης» μιας σειράς άλλων διεργασιών και καταστάσεων
που συνδέονται με την κοινωνική απελευθέρωση της γυναίκας και την ανεξαρτησία
της. Μην ξεχνάμε ότι, ιστορικά, η ανδρική εργασία διαδραμάτισε το βασικό ρόλο
στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, και γι’ αυτό είχε την αποκλειστική
σχεδόν επίδραση στους κοινωνικούς σχηματισμούς, ενώ η γυναικεία απασχόληση
αντιμετωπίστηκε ως συμπληρωματική και υποβοηθητική της ανδρικής, και επομένως
είχε περιορισμένη σημασία στις κοινωνικές μετεξελίξεις. Οι ρόλοι των γυναικών
οριοθετήθηκαν κυρίως στη βιολογική αναπαραγωγή και την οικιακή εργασία, μέσα
από το στερεότυπο της συζύγου-μητέρας, όπου οι δραστηριότητες της στόχευαν στην
ικανοποίηση των αναγκών των άλλων.
Ασφαλώς σήμερα αυτή η εικόνα έχει σημαντικά βελτιωθεί. Στη χώρα μας, η
συμμετοχή της γυναίκας στη συστηματική και τακτικά αμειβόμενη απασχόληση
παρουσιάζει αυξητική τάση, ιδιαίτερα στον αστικό χώρο (από 22% το 1961 αυξήθηκε
στο 28% το 1983 στην περιοχή της πρωτεύουσας), και όλο και μεγαλύτερος αριθμός
γυναικών διεισδύει σε επαγγέλματα τα οποία έχουν «πολιτογραφηθεί» ως ανδρικά.
Αυτή η τάση συνεχώς θα αυξάνεται, γιατί, αν θεωρήσουμε την εκπαίδευση ως
το πρωταρχικό στάδιο της επιλογής επαγγέλματος – η ανάπτυξη της κοινωνίας οδηγεί
σε έναν καταμερισμό εργασίας όπου οι επαγγελματικοί ρόλοι, στο μεγαλύτερο τους
ποσοστό, απαιτούν συγκεκριμένη εκπαίδευση ή εξειδικεύσεις-, τότε η συνεχώς
μεγαλύτερη συμμετοχή της γυναίκας στις ανώτερες εκπαιδευτικές βαθμίδες, η οποία
παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, υποδηλώνει μια μελλοντική «έκρηξη» στην
αύξηση του οικονομικά ενεργού γυναικείου πληθυσμού. Αυτή η αύξηση, μάλιστα, θα
προσανατολιστεί προς επαγγέλματα που κατέχουν μεσαίες κλίμακες στο πλαίσιο της
κοινωνικής τους διαβάθμισης, και παρέχει ενδείξεις για τη δημιουργία μιας νέας
γυναικείας ελίτ μεσαίας τάξης που αποβλέπει άμεσα σε απασχόληση στους κόλπους
του δημόσιου τομέα.
Αν λοιπόν αυτές οι τάσεις διαγράφουν τη θέση της γυναίκας στην απασχό-
ληση, τι τάσεις επικρατούν ως προς τα εισοδήματα που αποκτά; Όπως προέκυψε από
την έρευνα του ΕΚΚΕ για την Κατανομή του Εισοδήματος στην περιοχή της
Πρωτεύουσας, ενώ δεν υπάρχει ουσιαστική διαφοροποίηση ανάμεσα στους άνδρες
και τις γυναίκες ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης τους στις τρεις μεγάλες βαθμίδες
(κατώτερη-μέση-ανώτερη), οι εισοδηματικές διαφοροποιήσεις είναι σημαντικές.
Χρειάζεται αγώνας για να κατακτήσει η γυναίκα τη θέση που της αρμόζει
στην απασχόληση, και κυρίως στο εισόδημα, και προσπάθεια να ξεπεράσει τις
κοινωνικές προκαταλήψεις και να αποδεσμευτεί εσωτερικά από ρόλους που άλλοι της
καθόρισαν. Γιατί «η εξουσία του αφέντη εξαρτάται από το δούλο που πιστεύει σ’
αυτήν την εξουσία και τη συντηρεί».
Κ. Κασιμάτη

Θέματα
«η εξουσία του αφέντη εξαρτάται από το δούλο που πιστεύει σ' αυτήν την εξουσία και
τη συντηρεί». Ποιο είναι το νόημα της φράσης; Μπορείς να την υποστηρίξεις ή να
την αντικρούσεις με επιχειρήματα και παραδείγματα; Γράψε ένα κείμενο 4 – 5
παραγράφων.

48
 Η βόμβα της ανεργίας των νέων

Τεράστιο και εκρηκτικό ζήτημα με απροσδιόριστες ακόμη αλλά θρηνητικές

παρενέργειες, αν αφεθεί διολισθαίνοντας να εκλυθεί, είναι η ανεργία των νέων. Η
κοινωνία μας, αλλά και οι ηγετικοί της κύκλοι διακατέχονται δυστυχώς από αυτό που
ονομάσθηκε σύνδρομο του Τιτανικού. Τότε το καράβι βυθιζόταν αλλά οι επιβάτες της
πρώτης θέσης δεν είχαν καταλάβει τίποτε και συνέχιζαν, ανυποψίαστοι για την
προελαύνουσα τραγωδία, να γλεντούν και να χορεύουν.
Η συμπτωματολογία του φαινομένου είναι χαρακτηριστική:
α. Έχει δημιουργηθεί ήδη μια ατελείωτη στρατιά ανέργων επιστημόνων.
Έχουν διαμορφωθεί δύο κυρίως είδη ανέργων νέων. Εκείνοι που υποφέρουν γι' αυτό,
με όλες τις συνέπειες. Και εκείνοι που έχουν εθισθεί σε αυτό, με όλες επίσης τις
συνέπειες. Είναι περιττό να θυμίσουμε τα ψυχικά και άλλα δράματα που
«ανθοφορούν» μέσα σε αυτό το κλίμα.
Νευρώσεις, μελαγχολίες, αλλοτριώσεις, πρόωρες κοπώσεις, μη ανατάξιμες
απογοητεύσεις απειλούν να αχρηστεύσουν μιαν ολόκληρη γενιά. Αυτήν που τώρα
είναι σε αναζήτηση εργασίας. Η ευθύνη μας για την ψυχολογία, την ισορροπία και τη
δημιουργικότητα αυτής της γενιάς είναι ασήκωτη.
β. Νέες, πραγματικές θέσεις απασχόλησης. Προϋποθέτουν παραγωγικές
επενδύσεις, κάτι που όμως βρίσκεται σε συνάρτηση με την παραγωγικότητα και την
ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας, μεγέθη μάλλον λανθάνοντα της
πολιτικής των στόχων των ιθυνόντων.
γ. Χωρίς ξενοφοβίες, ρατσισμούς, και άλλα νοσηρά σύγχρονα επιφαινόμενα,
υπάρχει το ανοιχτό θέμα των περίπου 500.000 ξένων λαθρομεταναστών, οικονομικών
προσφύγων ή όποιας άλλης ονομασίας. Στο μέτρο που αυτή η χώρα δεν είναι χώρα
υποδοχής μεταναστών, η συντήρηση αυτής της νόθας κατάστασης είναι ακατανόητη
για στοιχειωδώς σοβαρό κράτος. Με άλλα λόγια, χρειαζόμαστε ναι ή όχι ξένα
εργατικά χέρια, πόσα, πότε, πού;
Ας καταλήξουν επιτέλους οι αρμόδιοι σε ένα συμπέρασμα - απόφαση και ας
προσπαθήσουν να εφαρμοστεί.
δ. Εβδομάδα 35 ωρών και δια βίου εκπαίδευση. Με την πρώτη απελευθε-
ρώνεται ένας αριθμός κατεχομένων θέσεων απασχόλησης, ενώ με τη δεύτερη
καθίστανται ευπροσάρμοστοι στις νέες συνθήκες «δυνάμει» άνεργοι. Είναι γενικά
αποδεκτό άλλωστε ότι η συνεχής εκπαίδευση με τη θέσπιση διατήρησης ενός
ελάχιστου βιοτικού επιπέδου αποτελούν εργαλεία-κλειδιά για την αποτροπή του
κοινωνικού αποκλεισμού.
Το ευπαθέστερο και πιο πονεμένο κομμάτι της κοινωνίας μας είναι οι άνεργοι
νέοι. Είναι οι νέοι που δεν μπορούν να βρουν όχι τη δουλειά που τους πρέπει, αλλά
καμία δουλειά.
Με ή χωρίς την όποια στήριξη των γονέων τους κινδυνεύουν. Και κινδυ-
νεύουν όχι τόσο γιατί δεν βρήκαν ή έχασαν τη δουλειά, αλλά γιατί έχασαν την ελπίδα.
Στ. Παπαθεμελής

Θέματα

Το ύφος του κειμένου μπορεί να χαρακτηρισθεί μεστό, γλαφυρό και παραστατικό.

Δικαιολογήστε τους χαρακτηρισμούς αυτούς με λέξεις και εκφράσεις του κειμένου.

49
Οι οικονομικοί πρόσφυγες και οι ξένοι λαθρομετανάστες στη χώρα μας με τη φτηνή
εργασία που προσφέρουν εξυπηρετούν τους εργοδότες τους, αλλά βλάπτουν τα
συμφέροντα των Ελλήνων ανέργων. Πώς πρέπει να τους αντιμετωπίζουμε; Γράψτε
ένα κείμενο 400 λέξεων που ν’ απευθύνεται και στους εργοδότες και στους ανέργους
και να περιέχει προτάσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

50
 Εικόνα της ανεργίας

Η ανεργία αποτελεί το μεγαλύτερο κοινωνικό πρόβλημα στη χώρα μας

αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μάλιστα το μέλλον γύρω από το πρόβλημα αυτό
προδιαγράφεται ζοφερό καθώς όλες οι μελέτες των αρμοδίων οργανισμών
συμφωνούν ότι τα επόμενα χρόνια αναμένεται και νέα επιδείνωση των δεικτών της
ανεργίας.
Για να κατανοήσει κανείς τις διαστάσεις του προβλήματος αλλά και για να
αποφύγει επαγγελματικές επιλογές που θα τον φέρουν «πιο κοντά» στο ενδεχόμενο
της ανεργίας, θα πρέπει να εξετάσει τη διάρθρωση του προβλήματος και την
κατανομή του ανά κλάδο παραγωγής, ανά ηλικία, ανά εκπαιδευτικό επίπεδο και ανά
γεωγραφική περιφέρεια.
Αλλά ας δούμε πώς κατανέμεται η ανεργία ανά ηλικία, φύλο, κλάδο παρα-
γωγής, γεωγραφική περιφέρεια κλπ.
 Σε χειρότερη μοίρα σε ό,τι αφορά τις ευκαιρίες απασχόλησης είναι οι νέοι και οι
γυναίκες. Τα στοιχεία της μελέτης δείχνουν ότι το 37% του συνόλου των
ανέργων είναι νέοι ηλικίας 15-24 ετών. Ιδιαίτερα οι άνεργοι ηλικίας 20-24 ετών
έφθαναν το 1996 το 26,4%. Πρόκειται για τους νέους που ολοκληρώνουν τις
σπουδές τους και αναζητούν εργασία, χωρίς ωστόσο να διαθέτουν επαγγελματική
εμπειρία.
 Το εκπαιδευτικό επίπεδο των ανέργων είναι ένα ακόμη στοιχείο που πρέπει να
λαμβάνει κανείς υπόψη του, εφόσον θέλει να αποφύγει στο μέλλον τις
δυσάρεστες εξελίξεις. Το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας (40%) εμφανίζουν οι
απόφοιτοι μέσης εκπαίδευσης. OL απόφοιτοι του δημοτικού (στοιχειώδης εκ-
παίδευση) αποτελούν το 23% των ανέργων, ενώ το 13% έχουν απολυτήριο της
τριτάξιας μέσης εκπαίδευσης και το 12% πτυχίο ανώτερης τεχνικής επαγγελμα-
τικής εκπαίδευσης.
 Ιδιαίτερη αξία έχει η αποτύπωση των ποσοστών ανεργίας των νεοεισερχομένων
στην αγορά εργασίας. Στη χώρα μας το 50% των ανέργων είναι νέοι που
πρωτοξεκινούν τον επαγγελματικό τους βίο. Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με
τα στοιχεία της κλιμάκωσης της ανεργίας ανά ηλικιακή ομάδα, οδηγούν στο εξής
συμπέρασμα: Η ανεργία στην Ελλάδα έχει περισσότερο σχέση με την αδυναμία
εύρεσης απασχόλησης παρά με την απώλεια (απόλυση) της θέσης εργασίας. Αυτό
στατιστικά φαίνεται από το γεγονός ότι στη χώρα μας το ποσοστό των απολυμένων,
στο σύνολο των ανέργων, είναι χαμηλότερο σε σχέση με τις άλλες χώρες της
Ευρώπης.
 Ανά κλάδο η ανεργία κατανέμεται ως εξής: υψηλά ποσοστά στη μεταποίηση, στα
ορυχεία, στις κατασκευές, στις επικοινωνίες, στο εμπόριο και στον τουρισμό.
Και σαφώς μικρότερα ποσοστά στον πρωτογενή τομέα, στις υπηρεσίες, στις
ασφάλειες κ.ά.
 Αναλύοντας τα στοιχεία ανά γεωγραφική περιοχή η μελέτη καταλήγει στο
συμπέρασμα ότι οι αστικές περιοχές παρουσιάζουν ανεργία υψηλότερη από το
μέσο όρο της χώρας, ενώ οι αγροτικές εμφανίζουν χαμηλότερα ποσοστά.
 Τέλος, ένα ακόμη στοιχείο της επιδείνωσης του προβλήματος της ανεργίας είναι
και η αύξηση του χρόνου κατά τον οποίο παραμένει κανένας άνεργος. Οι
μακροχρόνια άνεργοι αυξήθηκαν δραματικά -κατά 82%- το διάστημα από 1988
ως το 1996. Ως μακροχρόνια άνεργοι θεωρούνται όσοι παραμένουν χωρίς εργασία
πάνω από ένα έτος.

51
 (Από τον Τύπο)

Θέματα

Συνδέστε τις 6 τελευταίες παραγράφους τον κειμένου με μεταβατικές λέξεις ή φράσεις

Πιστεύεις ότι οι νέοι της ηλικίας σου είναι ενημερωμένοι επαρκώς για την πορεία τι/ς
ανεργίας και τις προοπτικές της μελλοντικής τους απασχόλησης; Γράψε τη θέση και τις
προτάσεις σου γι' αυτό το ζήτημα σε μια αναφορά 250 περίπου λέξεων που ν'
απευθύνεται στα αρμόδια υπουργεία εργασίας και παιδείας.

52
 Εικοσιτετράωρη κοινωνία

Πρόσφατα αναδημοσιεύθηκε από το TIME ένα άκρως αποκαλυπτικό άρθρο με

τον τίτλο «Η νέα επανάσταση στο ωράριο εργασίας». Εκεί εισάγεται ο όρος
«εικοσιτετράωρη κοινωνία», που έρχεται να καταρρίψει την κοινωνία της «εργάσιμης
ημέρας», την οποία έχουμε συνδέσει, εδώ και δεκαετίες, με την οκτάωρη εργασία.
Σύμφωνα με το TIME, η «εικοσιτετράωρη κοινωνία» θέλει τα καταστήματα να μην
κλείνουν ποτέ. τους γιατρούς πάντα διαθέσιμους, τις τράπεζες έτοιμες να κάνουν
συναλλαγές ανά πάσα στιγμή, ακόμη και τα μεσάνυχτα, τις δημόσιες υπηρεσίες
ικανές να προσφέρουν έργο περισσότερες ώρες, πέραν των καθιερωμένων ωραρίων.
Και γενικούς, τους θέλει όλους έτοιμους να καλύψουν τις ανάγκες του ολοένα και πιο
απαιτητικού πολίτη, ο οποίος επίσης ζει σε καθεστώς εργασιακής και χρονικής
ελευθερίας. Στηρίζει δε τις διαπιστώσεις αυτές σε έρευνα, που διενεργήθηκε στη
Μεγάλη Βρετανία, τα αποτελέσματα της οποίας θα παρουσιασθούν τον προσεχή
Νοέμβριο. Σύμφωνα με τα πρώτα στοιχεία της έρευνας αυτής, η «εικοσιτετράωρη
κοινωνία» αντιμετωπίζεται θετικά κυρίως από τους νέους, οι οποίοι και στην Ελλάδα
κινούνται ήδη σε άλλους ρυθμούς απ' αυτούς των πατεράδων τους. Θα έλεγε κανείς
ότι ζούμε την «αυγή» μιας άλλης κοινωνίας, που θα ξεπερνά τους παραδοσιακούς
όρους συνοχής και 0' αναζητεί την οικοδόμηση νέων, ξένων προς εκείνες που μέχρι
τώρα προσδιορίζουν οι σταθερά καθορισμένες ώρες εργασίας.
Μιας άλλης κοινωνίας που βεβαίως θ' αναδείξει άλλου είδους προβλήματα,
άλλες κοινωνικές σχέσεις και διαφορετικού τύπου συμπεριφορές, από τις επι-
χειρήσεις, τους εργαζομένους, την οικογένεια, το κράτος, από τους πάντες. Μιας
κοινωνίας, που 0' αντιστρατεύεται, όπως θα έλεγαν και οι οικολόγοι, και αυτές ακόμη
τις φυσικές ανθρώπινες λειτουργίες, αφού σημαντικός αριθμός ανθρώπων θα
εργάζεται υπό τεχνητό φως, θα κινείται και θα λειτουργεί άναρχα, με τις
μεγαλουπόλεις σε διαρκή κίνηση, αλλά δεν μπορεί ν' απορριφθεί εκ των προτέρων.
Και τούτο γιατί κινείται από αυτές τις απίθανα ισχυρές υπερεθνικές. δυνάμεις της
παγκοσμιοποίησης, τις οποίες ουδείς, επί του παρόντος τουλάχιστον, έχει επιχειρήσει
να ελέγξει ή να περιορίσει.
Α. Καρακούσης

Θέματα
1. Απόδωσε με συντομία, αλλά και με ακρίβεια τον όρο «εικοσιτετράωρη κοινωνία».
2. Χωρίστε την πρώτη παράγραφο του κειμένου σε 4 μικρότερες παραγράφους
Θα προτιμούσες να ζεις σε μια «εικοσιτετράωρη κοινωνία»; Σημείωσε τα πλεο-
νεκτήματα και τα μειονεκτήματα αυτής της προοπτικής σε 3-4 παραγράφους και
κατάληξε σ' ένα αιτιολογημένο συμπέρασμα.

53
 Η μείωση του χρόνου εργασίας

Η μεγάλη έκταση της ανεργίας αποτελεί για τις βιομηχανικές χώρες πρόβλημα όχι
λιγότερο σοβαρό από τον πληθωρισμό και οι λύσεις αναζητούνται τόσο στο
θεωρητικό πεδίο όσο και στην άμεση πρακτική. Μια από τις λύσεις που ευρύτερα
συζητούνται τελευταία είναι η αντιμετώπιση της ανεργίας με τη μείωση του
υποχρεωτικού χρόνου εργασίας, που θα επιτρέψει απορρόφηση μεγαλύτερου αριθμού
απασχολουμένων. Η λύση έχει ερευνηθεί και πριν λίγα χρόνια σε σχετικές εκθέσεις
των εργατικών συνδικάτων και του υπουργείου Εργασίας στη Βρετανία. Εντελώς
πρόσφατα έχει προβληθεί από το πρόγραμμα του γαλλικού σοσιαλιστικού κόμματος
και συζητείται πάλι στη Βρετανία τόσο στα πλαίσια της Βιομηχανικής
Συνομοσπονδίας όσο και των εργατικών συνδικάτων. Οι ακόλουθες παρατηρήσεις
και ερωτήματα διατυπώνονται σχετικά με το θέμα κατά πόσο η μείωση των ωρών
εργασίας μπορεί να οδηγήσει σε απορρόφηση της ανεργίας..
Η μείωση των ωρών υποχρεωτικής εργασίας χωρίς καμιά μεταβολή, όσον αφορά
στην αμοιβή της εργασίας, θα σήμαινε για την επιχείρηση αύξηση του κόστους
παραγωγής με επίπτωση είτε στις τιμές είτε στο ρυθμό της παραγωγής. Για να
αποφευχθεί η πληθωριστική επίδραση και άμεση ή έμμεση υποχώρηση της
παραγωγικής δραστηριότητας -που θα σήμαινε πάλι αύξηση της ανεργίας-θα έπρεπε
η μείωση των ωρών εργασίας να συνεπάγεται αυτόματα αντίστοιχη αύξηση της
αποδοτικότητας των απασχολουμένων. Επίσης, η πληθωριστική επίδραση θα
αποφευγόταν αν η μείωση του χρόνου εργασίας συνδυαζόταν με παραίτηση από
αυξήσεις μισθών: αν δηλαδή από μέρους των εργατών γινόταν επιλογή του
πλεονεκτήματος της περισσότερης αναπαύσεως αντί της μεγαλύτερης αμοιβής.
Η γενικότερη αυτή διαπίστωση όμως όσον αφορά τις επιπτώσεις της μείωσης του
χρόνου εργασίας δεν αποκλείει βέβαια επί μέρους εφαρμογές που θα είχαν θετικά
αποτελέσματα. Μια περίπτωση που αναφέρεται στις σχετικές συζητήσεις στη
Βρετανία είναι των βιομηχανιών που χρησιμοποιούν σε ευρεία έκταση υπερωριακή
εργασία. Οπωσδήποτε η λεπτομερειακή έρευνα των δυνατοτήτων κατά περίπτωση
θεωρείται αναγκαία για να εκτιμηθούν οι αντικειμενικές δυνατότητες
χρησιμοποιήσεως της μειώσεως του χρόνου εργασίας ως μέσου για τη μείωση της
ανεργίας.
(Από τον Τύπο)

Θέματα

1. Ποια είναι η αρχική και η τελική πρόταση του κειμένου για την αντιμετώπιση της
ανεργίας;
2. Σημείωσε στο κείμενο όλες τις μεταβατικές λέξεις και φράσεις που συνδέουν
παραγράφους ή περιόδους.

Η πιθανή μείωση του χρόνου εργασίας στο μέλλον θα αυξήσει σημαντικά τον ελεύθερο
χρόνο του ανθρώπου. Αυτό θα έχει ως συνέπεια την αύξηση του κόστους της ζωής κατά
τον ελεύθερο χρόνο χωρίς να αυξηθούν οι αμοιβές από την εργασία. Πώς πρέπει να
οργανώσουν οι άνθρωποι την ατομική και κοινωνική τους ζωή για να ξεπεράσουν αυτό
το πρόβλημα; Αναπτύξτε τις προτάσεις σας σ' ένα κείμενο 4-5 παραγράφων που θα
μπορούσε να συζητηθεί και να προβληματίσει την τοπική κοινωνία

54
55
 Μορφές ψυχαγωγίας

Είναι απλό και εύκολο πράγμα στην εποχή μας η ψυχαγωγία ή μήπως κι αυτή
έχει γίνει πρόβλημα; Αν σκεφτούμε με πόση δίψα κυνηγά ο σύγχρονος άνθρωπος την
ψυχαγωγία, παρά την ύπαρξη τόσων τεχνικών μέσων που θεωρητικά ικανοποιούν την
ανάγκη αυτή, θα πρέπει να μη βιαστούμε να δώσουμε μία πρόχειρη απάντηση. Όλοι
οι εργαζόμενοι κατά τις ημέρες της δουλειάς δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να
περιμένουν σχεδόν εναγώνια την προσεχή αργία. Και η αμφιβολία μένει: τελικά την
χαίρονται πάντα την αργία τους; Τα πράγματα δείχνουν ότι δεν μπορούμε σε πολλές
περιπτώσεις να απαντήσουμε καταφατικά. Για ένα σημαντικό μέρος ανθρώπων η
ψυχαγωγία εκφυλίστηκε απλώς σε μία φυγή από την πραγματικότητα. Η φυγή όμως
είναι άρνηση˙ δεν είναι θέση.
Ας δούμε το πρόβλημα και από τη θετική του πλευρά. Προϋπόθεση της
αληθινής ψυχαγωγίας είναι η ήρεμη ψυχική κατάσταση του ανθρώπου, που του την
εξασφαλίζουν όχι βέβαια τα άφθονα υλικά μέσα, παρά η πνευματική και ηθική
καλλιέργεια. Μόνο με την προϋπόθεση αυτή αποδίδουν οι διάφορες μορφές της
ψυχαγωγίας.
Καιρός, όμως να αναφέρουμε τις μορφές αυτές:
1. Το παιχνίδι, που πρέπει να είναι ανάλογο με την ηλικία και την
ιδιοσυγκρασία του καθενός. Εδώ υπάγονται και τα διάφορα σπορ είτε ως
άθληση είτε ως θέαμα.
2. Το ωραίο στην τέχνη. Μπορεί να πάρει είτε τη μορφή της δημιουργίας
είτε τη μορφή της αισθητικής συγκίνησης από ένα ξένο έργο.
3. Το ευχάριστο πάρεργο, ποικίλες δηλαδή ερασιτεχνικές απασχολήσεις. Εδώ
ίσως μπορεί να υπαχθούν το ψάρεμα και το κυνήγι.
4. Το ωραίο στη φύση: περίπατος εκδρομή, κατασκήνωση.
5. Η αλλαγή περιβάλλοντος: ταξίδια, παραθερισμός.
6. Η απασχόληση με μία ξένη ή έστω πλαστή ιστορία: βιβλίο, τηλεόραση,
κινηματογράφος, θέατρο. Και πάνω από όλα ή παράλληλα με όλα η
ευχάριστη συντροφιά.
Αν ο καθένας, ανάλογα με το χαρακτήρα, την ηλικία και τις δυνατότητές του
ξέρει να κάνει σωστή επιλογή στις διάφορες μορφές της ψυχαγωγίας, οπωσδήποτε θα
αξιοποιήσει γόνιμα τις βαθύτερες ψυχικές του ανάγκες.
Ι.Λ. Νικολαϊδη

Α. Επεξεργασία κειμένου
1. Μπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος να απολαύσει την αληθινή ψυχαγωγία;
2. Πως αντιλαμβάνεστε την φράση: «Προϋπόθεση της αληθινής ψυχαγωγίας είναι η
ήρεμη ψυχική κατάσταση του ανθρώπου, που του την εξασφαλίζουν όχι βέβαια τα
άφθονα υλικά μέσα, παρά η πνευματική και ηθική καλλιέργεια.»

Β. Παραγωγή κειμένου:
Το παιχνίδι μπορεί να θεωρηθεί μία μορφή ψυχαγωγίας που ταιριάζει σε όλες τις
ηλικίες; Να απαντήσεις σε ένα κείμενο περίπου 6 παραγράφων.

56
 Καταναλωτική διασκέδαση

Σήμερα, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο μίας καταναλωτικής κοινωνίας ακόμη

και η διασκέδαση έγινε καταναλωτικό προϊόν, που αγοράζεται και πουλιέται. Η
λεγόμενη «βιομηχανία του ελευθέρου χρόνου» χρησιμοποιώντας τις τεχνικές του
marketing, επιβάλλει στους νέους ορισμένα στερεότυπα συμπεριφοράς, όσον αφορά
στον τρόπο ψυχαγωγίας. Οι νέοι, για να μην απομονωθούν από τους συνομιλητές
τους, αναγκάζονται να τα αποδεχθούν˙ δέχονται «να χάσουν το πρόσωπό τους, για να
μοιάσουν στους άλλους».
Από τις ψυχαγωγικές εκδηλώσεις τους λείπει ο αυτοσχεδιασμός, ο
αυθορμητισμός, η γνησιότητα. Ακόμη και κάποιες υστερικές εκδηλώσεις είναι μέσα
στο πρόγραμμα˙ ένα είδος «ψυχαγωγικού χάπενινγκ» εφόσον οι νέοι είναι το
τραγούδι τους, σήμερα το τραγούδι ελέγχεται από κάποιες πολυεθνικές εταιρείες, που
καθορίζουν έναν ενιαίο τρόπο ψυχαγώγησης για όλη τη νεολαία της γης. Βέβαια, το
τραγούδι πρέπει να ενώσει αλλά όχι να ισοπεδώσει ή να ομοιοποιεί και να περνά στο
χώρο της νεολαίας κάποια ύποπτα μηνύματα και κάποιους ύποπτους τρόπους ζωής. Η
ετεροκατευθυνόμενη, όμως, διασκέδαση δεν ικανοποιεί τις βαθύτερες ανάγκες των
νέων, αφού πρωταρχικά μέσω αυτής αποσκοπείται η εξασφάλιση του κέρδους. Γι’
αυτό άλλωστε αντιμετωπίζει τους νέους σαν οικονομικά μεγέθη κι όχι σαν αυτόνομες
προσωπικότητες, με ανεπτυγμένη κρίση, βούληση κι ευαισθησία. Η ψυχαγωγία, από
αγωγή της ψυχής γίνεται αγωγή προς κατανάλωση.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο νέος συχνά κυριεύεται από μία παθητικότητα.
Οι διάφορες μορφές ψυχαγωγίας, όπως ο χορός και το τραγούδι, δε λειτουργούν ως
ερεθίσματα, που θα προτρέψουν να εκφραστεί μ’ ένα δικό του δυναμικό και
δημιουργικό τρόπο ψυχαγωγίας. Αντίθετα, τον ωθούν σε μία παθητική στάση ζωής,
σε πανομοιότυπες μορφές διασκέδασης που τον διδάσκουν απάθεια και αδιαφορία.
Συχνά, το τραγούδι γίνεται ένας άμεσος ή έμμεσος τρόπος προβολής των
ναρκωτικών, κάποιων αντικοινωνικών συμπεριφορών και ψυχοφθόρων ιδεολογιών.
Σήμερα, το μοντέρνο τραγούδι διαμορφώνει, όχι μόνο τη γλώσσα αλλά και τη σκέψη
των νέων. Αυτό εξηγεί το γιατί το λεξιλόγιο της ελληνικής νεολαίας βρίθει από ξενικά
στοιχεία ή από λέξεις δήθεν λαϊκές, που προωθούνται από κάποια τραγούδια μίας
νέας αργκό, που εκφράζει τον πρόσφατο μουσικό μας λαϊκισμό, που δεν είναι τίποτε
άλλο παρά εμβόλιο ανοησίας στη σκέψη και στη γλώσσα των νέων παιδιών.
Από όλα αυτά διαπιστώνουμε ότι ο σύγχρονος τρόπος ψυχαγωγίας δεν
εξαρτάται σε μεγάλο ποσοστό από τη θέληση των ίδιων των νέων. Απλά τους
μεταβάλλει σε άκριτους δέκτες απολαύσεων. Μέσω της ελεγχόμενης ψυχαγωγίας
περνούν και οι νέοι τρόποι εξάρτησης. Κι επειδή οι νέοι όλου του κόσμου
αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα, ρέπουν προς έναν ενιαίο τρόπο διασκέδασης.
Όμως, από αυτό επωφελούνται οι πολυεθνικές δισκογραφικές εταιρείες, για να
διαμορφώσουν ένα παγκόσμιο πρότυπο ψυχαγωγίας, σύμφωνα με τα δικά τους
συμφέροντα. Σήμερα το τραγούδι εκφράζει κατά κάποιο τρόπο την ιδεολογία των
νέων. Μέσα από αυτήν την «ιδεολογία» επιχειρείται η από – εθνικοποίηση των λαών
και η αποκοπή της νεολαίας από την εθνική τους κουλτούρα. Δεν υποβοηθούνται
σήμερα οι προσπάθειες, που θα έδιναν τις δυνατότητες στους νέους να βρουν τρόπους
και μέσα ψυχαγωγίας στη δική τους κουλτούρα.
Στέφανου Καργάκου

Α. Επεξεργασία κειμένου
1. Να πυκνώσετε το περιεχόμενο του κειμένου σε μία περίληψη περίπου 80 λέξεων.

57
2. Ποια είναι η ετεροκατευθυνόμενη διασκέδαση και γιατί δεν ικανοποιεί τις
βαθύτερες ανάγκες των νέων;
3. Ποιες βασικές συνέπειες έχει, κατά τον συγγραφέα, ο σύγχρονος τρόπος
ψυχαγωγίας;
4. «Από όλα αυτά διαπιστώνουμε ότι ο σύγχρονος τρόπος ψυχαγωγίας δεν εξαρτάται
σε μεγάλο ποσοστό από τη θέληση των ίδιων των νέων». Να αναπτυχθεί η
θεματική πρόταση σε μία παράγραφο με τη μέθοδο της αιτιολόγησης.
5. Ποια τα δομικά στοιχεία και η μέθοδος ανάπτυξης της δεύτερης παραγράφου;
6. πρωταρχικά, παθητικότητα, δυναμικός, βρίθει, ρέπουν: να γράψετε από ένα
συνώνυμο των παραπάνω λέξεων

Β. Παραγωγή κειμένου
Να αναπτύξετε σ ένα κείμενο την φράση δέχονται «να χάσουν το πρόσωπό τους, για
να μοιάσουν στους άλλους». Περίπου 400 λέξεις

58
 Ρέιβ πάρτι ή συρτός;

Α. Μην πυροβολείτε το πάρτι

Θέλω να σας καλέσω σε ένα ρέιβ πάρτι. Θα έχει ό,τι χρειάζεστε ή περίπου.
Δεν χρειάζεται ούτε να περιμένετε. Πάμε μία βόλτα στην Ομόνοια. Μην ρωτάτε γιατί
πέφτουν κάτω – κάθε μέρα έχουν ρέιβ πάρτι – και μη με ρωτάτε ποιοι είναι αυτοί οι
περίεργοι τύποι που τους πλησιάζουν μέσα στην κίνηση μέρα μεσημέρι. Αν δεν σας
αρέσει να σας πάω αλλού, σε άλλο ρέιβ πάρτι, πιο κοσμικό πιο φινετσάτο, εκεί που
τίποτε παράξενο δεν θα σας τραβήξει την προσοχή – κι ας μην είναι η μουσική αυτή
που βάζει ο ντι τζέι, αλλά σίγουρα μυρίζει ρέιβ πάρτι. Μην ανησυχείτε καθόλου,
κανείς δεν θα σπάσει την πόρτα να μπει. Γιατί, αν πάτε στο άλλο, εκεί στις εξοχές
(που δεν έχει και πόρτες) χαθήκατε. Χορεύετε; Τόσο το χειρότερο. Θα χορέψουν και
οι σφαίρες. Πίνετε; Ε, δεν γλιτώνετε. Είστε … ρέιβ; Το πιστόλι στον κρόταφο.
Εύκολο να «συνδέσεις» τα ναρκωτικά με κάτι. Δύσκολο να τα ξεκολλήσεις στην
πραγματικότητα. Στο κάτω κάτω, το έχουμε δει το έργο. Το πάρτι φταίει. Και κανένας
χάρτης δεν σου λέει ποτέ πώς φτάνεις ως εκεί.
Μαρία Μαρκουλή

Β. Επικίνδυνες επιδόσεις

Όταν οι πατεράδες ή οι παππούδες μας, οι μανάδες ή οι γιαγιάδες μας στα

νησιά αλλά και στην Ηπειρωτική Ελλάδα θέλανε να διασκεδάσουνε, χορεύανε στους
λεβέντικους ρυθμούς, στους μπάλους, τους συρτούς και τους άλλους χορούς μας,
πάντοτε κυκλικούς, όπου τραβούσε το χέρι του άλλου. Κι αυτό αποτελούσε έκφραση
συλλογικότητας, το «εμείς» του Μακρυγιάννη. Ξαναγυρίσανε τα τελευταία χρόνια οι
χοροί αυτοί έξω από τα σχολεία και τα καλλιτεχνικά συγκροτήματα στα κέντρα
διασκέδασης, και μάλιστα τους είδαμε να χορεύονται από νέους και νέες συγχρόνους
με τα μπλουτζίν και κάποτε με σκουλαρίκι και οι άρρενες στο αυτί. Μαζί τους όμως
είχαμε διείσδυση μέχρι εξόντωσης μοντέρνων χορών, που καμιά; Απολύτως σχέση
δεν έχουν με του παλιούς ευρωπαϊκούς χορούς, το βαλς, το ταγκό κ.λ.π., που
γνώρισαν διάδοση στα αστικά κέντρα. Και ούτε βέβαια με το ροκ εντ ρολ ή άλλους
σύγχρονους χορούς. Πρόκειται για τρόπους συναρτημένους με τη χρήση ουσιών
ντοπαρίσματος. Τα πρόσφατα, αλλά και παλιότερα κρούσματα «ρέιβ πάρτις», όπως
τα έχουν ονομάσει, με την αποκάλυψη χρήσης ναρκωτικών και άλλων βλαβερών για
την υγεία των νέων παρασκευασμάτων, φανερώνουν όσο επικίνδυνες είναι οι
επιδόσεις αυτές. όμως, η περιστολή τους δεν μπορεί να γίνει κατασταλτικά και δεν θα
επιτευχθεί παρά μόνο προληπτικά. Πότε επιτέλους θα εισαχθεί το μάθημα Αγωγής
Υγείας των μαθητών, ώστε να ενημερώνονται έγκαιρα για όλα αυτά τα φαινόμενα και
τις επιπτώσεις τους;
Ι.Μ. Χατζηφώτης

Α. Επεξεργασία κειμένου
1. Με ποια επιχειρήματα απορρίπτει ή υποστηρίζει το καθένα από αυτά τα δύο
κείμενα τα ρέιβ πάρτι;
2. Ποια μέθοδο πειθούς εφαρμόζουν τα κείμενα;
3. Χωρίστε τα κείμενα σε παραγράφους και δώστε σε αυτές τίτλο.

59
Β. Παραγωγή κειμένου
Υποστηρίζεται ότι ο τρόπος ψυχαγωγίας και η διάρκεια της ψυχαγωγίας των
ανθρώπων έχουν επιπτώσεις στη σωματική και την ψυχική τους υγεία. Να
δικαιολογήσετε αυτήν την άποψη αναφέροντας θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις σ’ ένα
κείμενο 500 λέξεων.

60
 Ελεύθερος χρόνος
Στον κοσμογονικό μύθο -έκπτωση του ανθρώπου από τον Παράδεισο- η βιοποριστική
εργασία αναφέρεται σαν «κατάρα από το θεό» («Με τον ιδρώτα του προσώπου σου να
βγάζεις το ψωμί σου»). Στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο η εργασία είναι για
δούλους. Η «σχόλη» (η απραξία, η αργία) είναι κατά τον Αριστοτέλη το πρωτεύον
στοιχείο στη ζωή του ανθρώπου που διακόπτεται από την «α-σχολία», δηλαδή την
εργασία.
Από αυτή τη θεώρηση του αγώνα για τον επιούσιο ως αναγκαίου κακού φτάσαμε
σήμερα στο άλλο άκρο· η εργασία αποτελεί σκοπό της ζωής, η εργατικότητα ύψιστη
αρετή, ενώ η σχόλη, δηλαδή ο ελεύθερος χρόνος, έχει υποβιβαστεί σε διάλειμμα,
κατά τη διάρκεια του οποίου ο άνθρωπος ανακτά δυνάμεις, για να εργαστεί
εντονότερα. Η εργασία, όμως, όσο σπουδαία και αναγκαία κι αν είναι για τον
άνθρωπο, δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός. Του προσφέρει βέβαια, τις δυνατότητες και
τα μέσα για να ευημερήσει και να ευτυχήσει, αλλά αυτές οι δυνατότητες
αξιοποιούνται κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου. Γι' αυτό ο ελεύθερος χρόνος
είναι το διάστημα κατά το οποίο ολοκληρώνεται ο άνθρωπος, ο επίγειος παράδεισος
της απελευθέρωσης από την πίεση της εργασίας, η χαρά της ζωής.
Ο τρόπος με τον οποίο κάθε άνθρωπος αξιοποιεί τον ελεύθερο χρόνο του είναι
διαφορετικός. Παρ’ όλες, όμως, τις εύλογες διαφορές που οφείλονται στις ιδιαιτερότητες
του καθενός, μπορούμε να προσδιορίσουμε ορισμένους ευχάριστους και ωφέλιμους
τρόπους για την αξιοποίηση του. Πρέπει, λοιπόν, να χρησιμοποιείται για ανάπαυση. Η
ανάπαυση, η χαλάρωση ηρεμούν το σώμα, αλλά και το πνεύμα. Δίνουν νέα δύναμη και
αναπτερώνουν το ηθικό. Άλλωστε, ένα κουρασμένο και καταπονημένο σώμα δεν αφήνει
πολλά περιθώρια για ψυχαγωγία. Για το λόγο αυτό η ψυχική και πνευματική ευεξία
εξαρτάται από τη σωματική. «Νους υγιής εν σώματι υγιεί».
Ο ελεύθερος χρόνος πρέπει, επίσης, να είναι χρόνος περισυλλογής. Μια απλή
προσπάθεια ενδοσκόπησης, απολογισμού, λειτουργεί καθησυχαστικά, καθαρτικά πολλές
φορές, στη σημερινή αγχώδη εποχή μας. Η αργία δίνει περιθώρια στον άνθρωπο γι' αυτή
τη λίγη, αλλά απαραίτητη, ώρα αυτογνωσίας και λύτρωσης από πάθη και αγωνίες. Για το
σύγχρονο εργαζόμενο ο ελεύθερος χρόνος πρέπει, ακόμα, να θεωρείται ως μοναδική
ευκαιρία για να αποδράσει από την πιεστική, τυποποιημένη και εξειδικευμένη εργασία
του. 0 εργαζόμενος μπορεί να αξιοποιεί τον ελεύθερο χρόνο του για ψυχαγωγία και
κοινωνικότητα, για μόρφωση και επιμόρφωση. Έτσι, θα μπορέσει να καλλιεργήσει και
τις άλλες ανθρώπινες δυνατότητες του, που, λόγω των σύγχρονων συνθηκών εργασίας
και διαβίωσης, κινδυνεύουν από ατροφία.
Όλα, όμως, όσα προαναφέρθηκαν, μολονότι αποτελούν κατάλληλους τρόπους για
την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, δεν αποτελούν ακόμα κανόνες ζωής. Ο μέσος
σύγχρονος άνθρωπος θεωρεί το χρόνο μετά την εργασία του «νεκρό» και το σύνηθες
μέσο ψυχαγωγίας του είναι η τηλεθέαση. Η αλλαγή της αντίληψης αυτής, που θέλει τη
δουλειά ως μοναδικό σκοπό της ζωής του ανθρώπου, καθώς και των συνηθειών που
απορρέουν από αυτήν, είναι θέμα αγωγής. Όσο οι μαθητές στα σχολεία
προετοιμάζονται για την επαγγελματική τους σταδιοδρομία και μόνο, τόσο θα υπάρχουν
γενιές και άνθρωποι που θα αντικρίζουν τον ελεύθερο χρόνο τους με συναισθήματα
ενοχής και πλήξης, χωρίς δημιουργικότητα και ελευθερία.
Σπ. Κούτρας

61
Θέματα
1. Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή περί-
ληψη του σε 1 00 λέξεις περίπου.
(μονάδες 25)

2. Ποιες έννοιες συγκρίνονται αντιθετικά στις δύο πρώτες παραγράφους του κειμέ-
νου; Ποια από αυτές έχει καθιερωθεί ως σπουδαιότερη για τη ζωή του ανθρώπου και
γιατί;
(μονάδες 5)

3. Αν έπρεπε να χωριστεί η τελευταία παράγραφος του κειμένου σε δύο μικρότερες

παραγράφους, σε ποιο σημείο θα πρότεινες να χωριστεί και γιατί; Χρειάζεται, κατά
τη γνώμη σου, να γίνει κάποια αλλαγή στο κείμενο για τη συνοχή των δύο νέων
παραγράφων;
(μονάδες 5)

4. α) Να βρεις στο κείμενο και να σημειώσεις διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις που

δηλώνουν επεξήγηση, αντίθεση, συμπέρασμα, προσθήκη (μία για κάθε περίπτωση).
β) Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου να βρεις δομικά στοιχεία, τρόπους συνοχής και
μέθοδο ανάπτυξης.
(μονάδες 4)

5. Η λέξη χρόνος (πληθ. χρόνοι και χρόνια) είναι πολύσημη' μπορεί να σημαίνει:
α) το διάστημα, τη διάρκεια, κατά την οποία γίνεται ή πρέπει να γίνει κάτι
β) την ηλικία
γ) το έτος
δ) την εποχή ή
ε) τους τύπους που φανερώνουν πότε γίνεται αυτό που σημαίνει το ρήμα.
Ποια από αυτές τις σημασίες έχει η λέξη σε καθεμιά από τις παρακάτω περιόδους;
- Με επισκέπτεται τουλάχιστο μια φορά το χρόνο.
- Παρακαλώ τελειώνετε την ομιλία σας. Δεν έχετε άλλο χρόνο στη διάθεση σας.
- Μακάρι να είχα τα χρόνια σου!
- Ο Αόριστος είναι παρελθοντικός χρόνος.
- Είναι έργο των ελληνιστικών χρόνων.
(μονάδες 5)

6. Να γράψεις μία συνώνυμη και μία αντώνυμη για καθεμιά από τις παρακάτω
λέξεις.
Συνώνυμη Αντώνυμη
ελεύθερος .................................................................................
προσφέρω ..................................................................................
ωφέλιμος .................................................................................
(μονάδες 6)

7. Πώς χρησιμοποιούν οι σημερινοί έφηβοι τον ελεύθερο χρόνο τους; Πώς μπορούν
να συμβάλουν η οικογένεια, το σχολείο, η τοπική αυτοδιοίκηση και η πολιτεία
τόσο στη συνειδητοποίηση της σημασίας του ελεύθερου χρόνου όσο και στη

62
δημιουργική αξιοποίηση του από τη νέα γενιά; Να δώσεις και να τεκμηριώσεις
τις
απαντήσεις σου σε ένα κείμενο 450-500 λέξεων. Υπόθεσε ότι το κείμενο σου θα
δημοσιευτεί σε τοπική εφημερίδα (του δήμου ή του πολιτιστικού συλλόγου της
περιοχής σου).
(μονάδες 5)

63
 Η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου

Οι προβλέψεις των δημοσιολόγων είναι άκρως ενθαρρυντικές για τους θιασώτες

τού «λάθε βιώσας»*: Εταιρείες δημοσκοπήσεων και στατιστικής πιθανολογούν ότι στο
μέλλον οι κάτοικοι του αναπτυγμένου κόσμου θα αφιερώνουν έως και το 50% του χρόνου
τους σε ψυχαγωγικές δραστηριότητες, ενώ ανάλογα προβλέπεται ραγδαία άνθηση στις
βιομηχανίες τουρισμού και αναψυχής.
Ο Γκράιαμ Μόλιτορ, πρόεδρος της εταιρείας «Public Policy Forecasting», μιας
εταιρείας δημοσιολογικών προβλέψεων, και συγγραφέας του βιβλίου Τα επόμενα 1.000
χρόνια (The Next Thousand Years) είναι ένας σύγχρονος μελλοντολόγος που θεωρεί ότι η
βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου θα είναι το επόμενο μεγάλο κύμα οικονομικής ανάπτυξης:
«Σε 15 χρόνια από τώρα, οι άνθρωποι θα βλέπουν περισσότερο ποδόσφαιρο, θα αγοράζουν
πιο πολλά αθλητικά παπούτσια, θα επισκέπτονται περισσότερα "θεματικά πάρκα" και θα
προτιμούν να γεύονται τις εξωτικές κουζίνες του κόσμου, απευθείας στις χώρες
προέλευσης τους».
Όμως ενώ ξοδεύουμε ολοένα και περισσότερα χρήματα σε ψυχαγωγικές δραστη-
ριότητες, όσο γιγαντώνεται η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου, τόσο μοιάζει να
συρρικνώνεται ο ίδιος ο ελεύθερος χρόνος, τόσο πιο «απασχολημένοι» μοιάζουμε να
είμαστε. Αυτό που με την πρώτη ματιά φαίνεται οξύμωρο τελικά είναι αληθές: Όσο
επιμηκύνεται και εντατικοποιείται ο εργάσιμος χρόνος τόσο υποχρεωμένοι νιώθουμε να
«εξαγοράσουμε» τις δραστηριότητες του «ελεύθερου χρόνου», να περιμαζέψουμε τα χρυσά
ψιχουλάκια της αναψυχής που πέφτουν από το τραπέζι των κόπων μας, να
συμπυκνώσουμε, σε χρόνο και χρήμα, τις εμπειρίες των διακοπών, των χόμπι, της
διασκέδασης. Το παράδοξο επιβεβαιώνεται από τις στατιστικές: Όσο περισσότερες ώρες
την εβδομάδα δουλεύει ένας λαός τόσο περισσότερα χρήματα ξοδεύει για αναψυχή. Π.χ.
στη Μεγάλη Βρετανία, η μέση οικογένεια ξοδεύει τη μερίδα του λέοντος του
οικογενειακού προϋπολογισμού για ψυχαγωγία και διακοπές (περισσότερα απ’ ό,τι
ξοδεύουν για τρόφιμα, στέγη και αυτοκίνητα), ενώ παράλληλα οι Βρετανοί εργάζονται
περισσότερες ώρες από το μέσο όρο των Ευρωπαίων (43,5 έναντι του κοινοτικού μέσου
όρου των 40,5 ωρών την εβδομάδα).
Η παραπάνω αντίφαση (όσο λιγότερο ελεύθερο χρόνο έχουμε, τόσα περισσότερα
ξοδεύουμε γι' αυτόν) ερμηνεύεται από την ίδια τη διφορούμενη σημασία του όρου
«ελεύθερος χρόνος». Παλαιότερα ως αργόσχολες τάξεις θεωρούσαμε κυρίως τους
«εισοδηματίες», όλους όσοι ξυπνούν κάθε πρωί χωρίς να πρέπει να «αφιερώσουν» κάπου
το χρόνο τους. Σήμερα η αναψυχή είναι κάτι που αγοράζεται, έχει ένα συγκεκριμένο
κόστος. Είτε είναι το μασάζ στο διάλειμμα για τη δουλειά είτε είναι τα ποτά μετά τη
δουλειά, η εγγραφή στο γυμναστήριο, το εισιτήριο για το θέατρο, η ξεκούραση είναι
τελικά κάτι που εξαγοράζουν τα υπερ-εργαζόμενα στελέχη και οι επαγγελματίες με
ελάχιστο ελεύθερο χρόνο, ώστε να «αποζημιώσουν» τον εαυτό τους για την έλλειψη
του.
Η παραδοσιακή άποψη για τον ελεύθερο χρόνο (μερικές ώρες κατά τις οποίες
παύουμε να κοιτάζουμε το ρολόι και αφήνουμε πίσω τις έγνοιες της δουλειάς) δεν είναι
πλέον επιθυμητή. Σήμερα, το να έχεις άπλετο χρόνο στα χέρια σου σημαίνει είτε ότι υπο-
απασχολείσαι είτε, ακόμα χειρότερα, ότι είσαι άνεργος. Όμως ούτε αυτή η εξήγηση
αρκεί για να ερμηνεύσει τη διαφορετική αντίληψη που έχουμε σήμερα για τον ελεύθερο
χρόνο. Άνεργοι πάντα υπήρχαν, ακόμα και στις πιο ένδοξες εποχές της βιομηχανικής
επανάστασης. Πιο σημαντικό σήμερα είναι ότι αυτό που προσδίδει κύρος δεν είναι τόσο το
χρήμα που επιτρέπει μια αργόσχολη ζωή, αλλά η ίδια η εργασία. Η ηθική του πολυάσχολου,
περιζήτητου και «busy» ατόμου είναι ιδιαίτερα αναβαθμισμένη, αφού το να μην έχεις κάπου
να πας και κάτι να κάνεις σημαίνει πιθανότατα ότι είσαι φτωχός και χωρίς προτάσεις.

64
 Έτσι οδηγούμαστε σε μια άποψη περί ελεύθερου χρόνου που αξίζει περισσότερο,
όσο πιο ακριβοθώρητος είναι: Πακέτα ολιγοήμερων, αλλά πανάκριβων διακοπών έχουν
περισσότερο κύρος από ένα μήνα ελεύθερου κάμπινγκ (που αμέσως παραπέμπει σε φοιτητές
και ημι-ανέργους). Ένα πρόγραμμα γρήγορου «επιστημονικού» αδυνατίσματος και εντατικής
γυμναστικής που υπόσχεται την καύση πολλών θερμίδων σε λίγες ώρες κοστίζει πολύ
περισσότερο από το να τρέχεις μόνος σου στο πάρκο ή απλώς να περιορίζεις τις διατροφικές
σου ανάγκες. Ο χρόνος μεταφράζεται πράγματι σε χρήμα και κάθε δραστηριότητα είναι
ανταλλάξιμη και εξαγοράσιμη.

Αφροδίτη Πολίτη, Ελευθεροτυπία, 07/08/2001

* «λάθε βιώσας»: να ζεις διακριτικά, να περνάς απαρατήρητος

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του προηγούμενου κειμένου με μια περίληψη 80-100

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. α) Πού οφείλεται, σύμφωνα με τη συντάκτρια του κειμένου, η μείωση του ελεύθερου
χρόνου; β) Ποια είναι η παραδοσιακή αντίληψη για τον ελεύθερο χρόνο και ποια
επικρατεί σήμερα;
(μονάδες 5)

Β.2. Βασισμένοι στο κείμενο να επιβεβαιώσετε ή να απορρίψετε το περιεχόμενο των

παρακάτω προτάσεων:
1. Η καθιέρωση δαπανηρών τρόπων ψυχαγωγίας είναι αποτέλεσμα της αύξησης
του ελεύθερου χρόνου
2. Στα επόμενα χρόνια η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου θα σημειώσει
αλματώδεις ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης.
3. Όσο λιγότερο ελεύθερο χρόνο διαθέτει κανείς τόσο μεγαλύτερο κοινωνικό
κύρος απολαμβάνει.
4. Στο μέλλον οι άνθρωποι θα διαθέτουν για την ψυχαγωγία τους λιγότερο
ελεύθερο απ’ ό,τι σήμερα.
(μονάδες 4 )

Β.3. Ποια είναι τα δομικά μέρη της τελευταίας παραγράφου και με ποια μέθοδο
γίνεται η ανάπτυξη των ιδεών της;
(μονάδες 6)

Β.4. Με ποια διαρθρωτική λέξη γίνεται η σύνδεση α) μεταξύ 2 ης και 3ης παραγράφου,
β) μεταξύ 5ης και 6ης παραγράφου; Ποια νοηματική σχέση δηλώνει καθεμία από τις
λέξεις αυτές;
(μονάδες 5)

Β.5. α) θα αφιερώνουν, θεωρεί, δουλεύει, ξοδεύει, ξεκούραση: να γράψετε για τις

παραπάνω λέξεις από ένα συνώνυμο. β) ενθαρρυντικές, επόμενο, έλλειψη,
παραδοσιακή, πολυάσχολου: να γράψετε για τις παραπάνω λέξεις από ένα αντώνυμο
(μονάδες 5)

65
Γ. Με ποια κριτήρια πιστεύετε ότι πρέπει να γίνεται η επιλογή των τρόπων
ψυχαγωγίας, ώστε η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου να αποβαίνει ωφέλιμη για τον
άνθρωπο; Αναπτύξετε τις απόψεις σας σε ένα κείμενο 400 – 500 λέξεων
(μονάδες 50)

66
 Το εργοστάσιο βρίσκεται παντού!

Το δώρο δεν είναι ο μοναδικός εργάσιμος χρόνος που γνωρίζει ο άνθρωπος,

όταν η δουλειά του ή το άγχος της μη ύπαρξης της εκτείνεται μέσα στο θεωρητικά
ελεύθερο χρόνο του. Τα λαπ-τοπ, τα κινητά, η τηλεργασία, το ελαστικό ωράριο και οι «ε-
λεύθερες» εργασιακές σχέσεις είναι μόνο μερικοί από τους τρόπους που βρίσκει ο
εργάσιμος χρόνος για να εισβάλει στα χωράφια του «ελεύθερου»: «Εργαστείτε στο χώρο
σας» μας προκαλούν οι διαφημίσεις που προσφέρουν «άμεση, αβάδιστη» (και συχνά
απλήρωτη) απασχόληση. Η κατ’ οίκον εργασία είναι για ένα μεγάλο κομμάτι του
πληθυσμού, ιδιαίτερα του γυναικείου, ένας από τους κύριους τρόπους της μερικής
απασχόλησης και, ταυτόχρονα, η οικιακή εργασία της γυναίκας παραμένει το κυριότερο μη
αναγνωρισμένο είδος δουλειάς,
Οκτώ ώρες δουλειά, οκτώ ώρες ανάπαυση, οκτώ ώρες για ζωή και όνειρο, έλεγαν οι
εργάτες του Σικάγου σχεδόν 180 χρόνια πριν. Όμως ακόμα και σήμερα αυτές οι τριμερείς
διακρίσεις δεν είναι και τόσο αυτονόητες. Γιατί τι άλλο, παρά απλήρωτη δουλειά είναι τα
ψώνια, οι μετακινήσεις, το σελφ σέρβις (όπου γίνεσαι ο ίδιος «εξυπηρέτηση του εαυτού
σου», γλιτώνοντας το κατάστημα από εργατικά χέρια), οι υποχρεωτικές παρουσίες σε
κοινωνικές εκδηλώσεις, όπου πηγαίνεις όχι με την ελπίδα της αναψυχής, αλλά με το άγχος
της εμφάνισης και της ανάδειξης, την πρόθεση του περιβόητου (και ελληνικότατου παρά
την ξενική του προέλευση) «κονέ». Μάθαμε τώρα εμείς οι επαρχιώτες πρωτεύουσας και
επικράτειας τα «μπίζνες λαντς» και τα «μπρίφινγκ», τα «μπίζνες μίτινγκ» και τους
«πρωινούς καφέδες» προς ενημέρωση και συμμόρφωση. Ο μπαμπάς εξακολουθεί να
λείπει σε ταξίδι για δουλειά, και όλος ο χρόνος -εργάσιμος και μη εργάσιμος-
αντιμετωπίζεται με χρησιμοθηρικό τρόπο. Όλος ο κόσμος γίνεται ένα απέραντο γραφείο,
δουλειά και σχόλη μπλέκουνε σε ένα αξεχώριστο 24ωρο εργασιών και καθηκόντων: Από
τα ψώνια μέχρι τις κοινωνικές σχέσεις και από τις «ανειλημμένες υποχρεώσεις» μέχρι τις
ψυχαγωγικές δραστηριότητες, όλα μπαίνουν σε έναν ατελείωτο κατάλογο υποχρεώσεων.
Κίτρινα χαρτάκια με «πρέπει να...» και «να μην ξεχάσω να...» συνωστίζονται στη λευκή
επιφάνεια του ψυγείου και στη μαύρη οθόνη του υπολογιστή. Ο «ελεύθερος χρόνος» είναι
σχεδόν πάντα κατειλημμένος από καταναγκαστικές (και συχνά ψυχαναγκαστικές)
ασχολίες. Πράγματα που κάνουμε όχι επειδή θέλουμε, αλλά επειδή «πρέπει». Το
αποτέλεσμα είναι ακόμα και στον, υποτίθεται, ελεύθερο χρόνο να μας κυριεύει το άγχος
και οι ώρες της σχόλης να μην είναι παρά προέκταση της δουλειάς: πρέπει να πάω
γυμναστήριο, πρέπει να πάω στην τράπεζα να πληρώσω το λογαριασμό, να δω τη
θεία για εκείνο το αγροτεμάχιο στο χωριό, να φάω με τον τάδε για εκείνη τη δουλίτσα
που πρέπει να κλείσει, να τηλεφωνήσω γι' αυτές τις μετοχές που πρέπει να αγοράσω, να
πάω το παιδί στο φροντιστήριο, να επιστρέψω τις βιντεοκασέτες, να ξεμπερδεύω με
αυτή την έξτρα δουλειά που πήρα για το σπίτι.
Στις γυναίκες, μάλιστα, η λεπτή κόκκινη γραμμή μεταξύ δουλειάς και σχόλης εί-
ναι σχεδόν αδιόρατη και όλες οι ώρες του ξύπνιου είναι ώρες κούρασης. Η γυναίκα
παραμένει η μεγάλη αδικημένη στον οικιακό καταμερισμό της εργασίας και, ακόμα και
στους σημερινούς μετα-φεμινιστικούς καιρούς, οι δουλειές του σπιτιού αλλά και η
φροντίδα των παιδιών βαραίνουν σχεδόν αποκλειστικά τις δικές της πλάτες.
Σε αυτό το σφιχταγκάλιασμα εργάσιμου και ελεύθερου χρόνου έχει συμβάλει η
αλλαγή της αντίληψης για την εργασία και την «τεμπελιά»: αυτό που κάποτε θεωρούνταν
βαρετή αναγκαιότητα και αλλοτριωτική διαδικασία που μας αποσπούσε από την
«πραγματική» ζωή, των οικογενειακών και κοινωνικών σχέσεων, η εργασία για όλο και
περισσότερους ανθρώπους πλέον γίνεται υποκατάστατο ζωής, το μοναδικό μέρος
όπου μπορούν να αναπτυχθούν τέτοιες σχέσεις.

67
 Η θεωρία του Μαρξ περί αλλοτρίωσης της εργασίας, όπου όσο δεν ορίζουμε
το αποτέλεσμα της δουλειάς μας τόσο πιο ξένη αισθανόμαστε αυτήν τη δραστηριότητα
και αναζητάμε την ανθρώπινη εκπλήρωση σε ζωώδεις διαδικασίες, μοιάζει να αντι-
στρέφεται ειρωνικά από τους σύγχρονους workaholics, τους αλκοολικούς της εργασίας,
που αισθάνονται ολοκληρωμένοι άνθρωποι μόνο στο κουβούκλιο του γραφείου τους, μόνο
με το λαπ-τοπ και το κινητό στο χέρι. Επομένως, η επιμήκυνση των εργάσιμων ωρών δε
θεωρείται αβαρία, αλλά απόδειξη ότι ο εργαζόμενος είναι απαραίτητος και περιζήτητος. Οι
εργασιακά ανασφαλείς πρέπει επίσης να δουλέψουν περισσότερο, για να αποδείξουν ότι
τους χρειάζονται, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται ο φαύλος κύκλος, στο πλαίσιο του
οποίου κανένας δεν τολμάει να πάει σπίτι του πριν συμπληρώσει 12ωρο και ανακαλύψει
με τρόμο ότι τα αφεντικά μπορούν μια χαρά και χωρίς αυτούς.
«Η δουλειά» είχε πει ένας οικονομολόγος του '30, «είναι κάτι που μπορείς να
πληρώσεις κάποιον άλλο για να το κάνει για σένα. Η αναψυχή δεν είναι». Μπορείς για
παράδειγμα να πληρώσεις κάποιον να σου καθαρίσει το σπίτι, αλλά όχι να τον πληρώσεις
για να φάει ένα καλομαγειρεμένο γεύμα για σένα ή να δει μια ταινία για σένα. Αν
εφαρμόσουμε αυτό τον ορισμό στη σύγχρονη ζωή, θα δούμε ότι ορισμένα δεδομένα
έχουν πάψει να ισχύουν: μπορείς για παράδειγμα να προσλάβεις κάποιον να σου
μαγειρεύει, αλλά να το κάνεις μόνος σου, αγοράζοντας τους οδηγούς μαγειρικής ή
βλέποντας τη Βέφα Αλεξιάδου στην τηλεόραση, είναι για πολλούς μια μορφή αναψυχής.
Το «κάν’ το μόνος σου», αγγλιστί «do it yourself», είναι ένας νέος τρόπος διασκέδασης
για όλο και περισσότερους πνευματικά εργαζόμενους, που ανακαλύπτουν τις
ψυχοθεραπευτικές ιδιότητες της χειρωνακτικής εργασίας.
Με αυτό τον τρόπο, η εργασία θεωρείται πια κοινωνικό γεγονός και η
αναψυχή αναγκαίο καθήκον. Τίποτα το «ξεκούραστο» δεν υπάρχει σε δραστηριότητες
όπως το υποχρεωτικό «δέσιμο» με τους συναδέλφους μετά τη δουλειά σε κάποια
μπιραρία ή το επαγγελματικό γεύμα με κάποιον συνεργάτη. Καμία έννοια πραγματικής
αναψυχής δεν υπάρχει στο ψυχαναγκαστικό αερόμπικ, για να φύγουν τα λίπη πριν από την
παραλία, ούτε στις «δημιουργικές ώρες» που περνάει κάποιος με το παιδί του, όχι
επειδή θέλει, αλλά επειδή το διάβασε σε κάποιο βιβλίο Ψυχολογίας
Αφροδίτη Πολίτη, Ελευθεροτυπία, 07/08/2001

Θέματα

Α. Στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας έχετε αναλάβει την εκ-
πόνηση ομαδικής εργασίας με θέμα τον ελεύθερο χρόνο. Να γράψετε την περίληψη
(80-100 λέξεις] του προηγούμενου κειμένου, με σκοπό να ενημερώσετε τα υπόλοιπα μέλη
της ομάδας για το περιεχόμενο του.
(μονάδες 25)

Β.1. Αναφερόμενη στον ελεύθερο χρόνο η αρθρογράφος συχνά χρησιμοποιεί λέξεις ή

εισαγωγικά, που δηλώνουν αμφισβήτηση (π.χ. στο θεωρητικά ελεύθερο χρόνο, υποτίθεται,
ελεύθερο χρόνο / «ελεύθερος χρόνος» κτλ.). Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο του
κειμένου, να επισημάνετε τι είναι αυτό που αμφισβητείται και για ποιο λόγο.
(μονάδες 2 )

Β2 Σύμφωνα με τη συντάκτρια του κειμένου, το πρόβλημα της έλλειψης ελεύθερου

χρόνου παρατηρείται εντονότερα στις γυναίκες απ' ό,τι στους άντρες. Ποια εξήγηση
δίνεται στο φαινόμενο αυτό;
(μονάδες 2 )

68
Β.3. (...) πρέπει να πάω γυμναστήριο, πρέπει να πάω στην τράπεζα να πληρώσω ο
λογαριασμό, να δω τη θεία για εκείνο το αγροτεμάχιο στο χωριό, να φάω με τον τάδε για
εκείνη τη δουλίτσα που πρέπει να κλείσει, να τηλεφωνήσω γι' αυτές τις μετοχές που πρέπει
να αγοράσω, να πάω το παιδί στο φροντιστήριο, να επιστρέψω τις βιντεοκασέτες, να
ξεμπερδεύω με αυτή την έξτρα δουλειά που πήρα για το σπίτι». Προσέξτε την
επανάληψη του ρήματος πρέπει στο προηγούμενο χωρίο και την ασύνδετη παράθεση
ενός συνόλου από όμοιες δευτερεύουσες (βουλητικές) προτάσεις που εξαρτώνται απ'
την ίδια κύρια πρόταση. Τι πιστεύετε ότι επιτυγχάνεται με τις εκφραστικές - συντακτικές
αυτές επιλογές;
(μονάδες 6)

Β.4. α) Μεταφορική ή κυριολεκτική είναι η χρήση της γλώσσας στον τίτλο του κειμένου
(Το εργοστάσιο βρίσκεται παντού!); β) Να δώσετε έναν άλλο τίτλο με διαφορετική
χρήση της γλώσσας απ' αυτήν που επέλεξε η συντάκτρια του κειμένου. γ) λαπ-τοπ, «κονέ»,
«μπίζνες λαντς», αερόμπικ: Με ποιες ελληνικές λέξεις θα αποδίδατε τους παραπάνω
ξένους όρους;

(μονάδες 6)

Β.5. α) αδιόρατη, κούρασης, αλλαγή, βαρετή, απαραίτητος: Να γράψετε ένα αντώνυμο

για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου. β) χειρωνακτικής,
ψυχοθεραπευτικές: Να σχηματίσετε από τρεις σύνθετες λέξεις με το ίδιο πρώτο
συνθετικό καθεμιάς από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.
(μονάδες 3)

Β.6. στην 5η και την 6η παράγραφο του κειμένου να βρείτε: δομικά στοιχεία, τρόπους
συνοχής και μεθόδους ανάπτυξης.
(μονάδες 6)

Γ. Ένα απ' τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι περισσότεροι μαθητές

είναι η έλλειψη ελεύθερου χρόνου. Βασισμένοι στην προσωπική σας εμπειρία, να
εντοπίσετε και να αναλύσετε τις κυριότερες αιτίες αυτής της έλλειψης. Υποθέστε πως
αναπτύσσετε τις απόψεις σας (400-500 λέξεις) σε κείμενο που θα δημοσιεύσετε στο
περιοδικό του σχολείου σας
(μονάδες 50)

69
 Το αλάτι των απολαύσεων

Μετά το άφθονο φαγητό, τα γλέντια, τον τζόγο και τη φρενίτιδα εν γένει των
γιορτών, τι καλύτερο από ένα βιβλίο που σε συμφιλιώνει με την ανία;
«Τίποτα δεν είναι τόσο αφόρητο για τον άνθρωπο όσο το να τελεί σε πλήρη ανά-
παυση, χωρίς πάθη, χωρίς δουλειά, χωρίς ψυχαγωγία. Νιώθει τότε την ανυπαρξία του, την
εγκατάλειψη του, την ανεπάρκεια του, την εξάρτηση του, την αδυναμία του, το κενό του.
Κι αμέσως βγαίνουν από τα βάθη της ψυχής του η ανία, η μαυρίλα, η θλίψη, η απελπισία».
Όταν έγραφε αυτές τις φράσεις ο Πασκάλ, πριν από 350 χρόνια, η ανία προκαλούσε ήδη
αισθήματα ανησυχίας. Ήταν ένα φαινόμενο ανεξήγητο, η επιστήμη μπορούσε να περιγράψει
μόνο τα συμπτώματα της, όχι και τις αιτίες της. Μόνο για το χασμουρητό έχουν διατυπωθεί
οι πιο απίθανες, οι πιο εξωφρενικές θεωρίες.
Παρά ταύτα, οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν τότε την ανία ως κάτι φυσιολογικό, ανα-
πόφευκτο, ένα αναγκαίο κακό. Όχι πια. Η σύγχρονη ανία, μια ανία που συνδέεται με την
ταχύτητα της εποχής, αντιμετωπίζεται ως ένα πρόβλημα που πρέπει να λυθεί. Πρόκειται για
τη «φρενήρη ανία», γράφει ο γάλλος καθηγητής Ζαν-Πολ Ντελαέ σ' ένα ειδικό τεύχος
του γνωστού γαλλικού περιοδικού Autrement με τίτλο «Η ανία» που μόλις κυκλοφόρησε.
«Ζούμε στην εποχή του τεμαχισμού και του πολλαπλασιασμού της ανίας», γράφει. Για να
μην κουράζονται οι πελάτες σου αναγνώστες, τηλεθεατές, ακροατές, ψηφοφόροι ή
καταναλωτές πρέπει γα κομματιάζεις, να διαιρείς, να ποικίλλεις, να διαφοροποιείς.
«Μικρά κείμενα!» λένε και ξαναλένε οι αρχισυντάκτες των εφημερίδων στους
δημοσιογράφους, πιστεύοντας ότι μόνο έτσι θα αποφευχθεί η διαρροή κουρασμένων
αναγνωστών. Η βραχύτητα και η ελαφρότητα αποτελούν τους κανόνες της εποχής.
Η ίδια λογική διέπει και τη λειτουργία της τηλεόρασης, ενός μέσου που στηρίζε-
ται στο δραστικό αγώνα κατά της ανίας. Όλα αποσκοπούν πλέον στην ψυχαγωγία: τα
θεάματα, η ενημέρωση, τα παιχνίδια, ο πολιτισμός, ο αθλητισμός, η πολιτική. Ο φόβος της
ανίας δημιουργεί όμως μια νέα ανία, προϊόν της ομοιομορφίας και της μονοτονίας. Για να
βγούμε απ' αυτόν τον φαύλο κύκλο, το Autrement μας προτείνει να πάψουμε να
φοβόμαστε την ανία. Αντί για εχθρό που πρέπει να εξουδετερώσουμε, να την
αντιμετωπίσουμε ως πιστό μας σύντροφο και να τη χρησιμοποιήσουμε με παραγωγικό
τρόπο. «Η ανία είναι το αλάτι των απολαύσεων», αναφωνεί ο Κλεμάν Μαρό. Πόσο ανιαρή
θα ήταν η ζωή μας χωρίς την ανία!
Οι συνεργάτες του περιοδικού επισημαίνουν όμως και κάτι άλλο: η ανία καθαίρει,
όπως και το χιούμορ. Ο Σιοράν το είχε καταλάβει και είχε εξυμνήσει την ανία. Όπως
άλλωστε και ο Θωμάς Ακινάτης, που είχε επισημάνει το χάσμα ανάμεσα στη θεωρία και
την πράξη της στοχαστικής ζωής. Όταν δε δοξάζουν το Θεό, οι καλόγεροι και οι
καλόγριες βαριούνται θανάσιμα στα κελιά τους. Και η εμπειρία αυτή είναι χρήσιμη
και σωτήρια.
Μιχάλης Μητσός, Τα Νέα, 05/01/1998

Θέματα

A. Ας υποθέσουμε ότι διαβάζετε το προηγούμενο δημοσίευμα στον ημερήσιο τύπο και

αποφασίζετε να ενημερώσετε τους συμμαθητές σας για το περιεχόμενο του. Να
συντάξετε το κείμενο αυτής της παρουσίασης σε μια περίληψη 80-100 λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Ποια διαφορά επισημαίνεται ανάμεσα στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπιζόταν η
ανία παλιότερα και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται σήμερα;
(μονάδες 2)

70
Β.2. Με ποιους τρόπους επιχειρείται, σύμφωνα με το συντάκτη του κειμένου, η κα-
ταπολέμηση της ανίας απ’ τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και πόσο αποτελεσματικοί είναι,
κατά τη γνώμη του, αυτοί οι τρόποι;
(μονάδες 2)

Β.3. Ποια λύση πρεσβεύει ο αρθρογράφος για την αντιμετώπιση του προβλήματος
που εξετάζει;
(μονάδες 2)

Β4 «Πόσο ανιαρή θα ήταν η ζωή μας χωρίς την ανία!». Να αποδείξετε την ορθότητα της
άποψης αυτής σε μία παράγραφο 80-100 λέξεων και να δηλώσετε την μέθοδο
ανάπτυξης που χρησιμοποιήσατε.
(μονάδες 10)

Β.5. α) Ποια η μέθοδος ανάπτυξης της 2ης παραγράφου του κειμένου («Τίποτα δεν είναι
τόσο αφόρητο … εξωφρενικές θεωρίες). β) Με ποιους τρόπους επιτυγχάνεται η συνοχή
μεταξύ 2ης και 3ης παραγράφου και μεταξύ 3ης και 4ης παραγράφου;
(μονάδες 3)

Β.6. α) ομοιομορφίας, μονοτονίας: Να σχηματίσετε από τρεις σύνθετες λέξεις με το

ίδιο πρώτο συνθετικό καθεμιάς από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου. β) αφόρητο,
αποσκοπούν, προϊόν, βαριούνται, χρήσιμη: Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά
από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου. γ) άφθονο, ανεπάρκεια, να κομματιάζεις, να
πάψουμε, σωτήρια: Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις του
κειμένου.
(μονάδες 6)

Γ. Παρ’ όλες τις δυνατότητες και τα μέσα ψυχαγωγίας που έχουμε στη διάθεση μας,
σε αρκετές περιπτώσεις νιώθουμε έντονη ανία και πλήξη. Πού αποδίδετε τα
αισθήματα αυτά και πώς πιστεύετε ότι μπορούν να ξεπεραστούν; Αναπτύξτε τις απόψεις σας
σε επιστολή (400-500 λέξεις) που απευθύνετε σε κάποιο φίλο ή φίλη σας.
(μονάδες 50)

71
72
 Αθλητική ιδέα και κοινωνική αρετή

Μέσα από την αθλητική ιδέα ο σύγχρονος κόσμος συνειδητοποιεί ότι η

πολιτιστική του δομή δεν στηρίζεται στα συμβατικά ψέματα των σκοπιμοτήτων, αλλά
σε κάποιες πολύ τιμιότερες και οικουμενικότερες θέσεις. Ο στίβος δεν επιδέχεται*
αυταπάτες. Ή μπορείς και αναδεικνύεσαι ή αδυνατείς και αποσύρεσαι. Πάντα μέσα σ’
έναν αγωνιστικό διάλογο ισότητας με την καθαρότητα του κρυστάλλου. Διάλογο που
σου εξασφαλίζει, στην άθληση, κάθε ψυχική άνεση για την σωματική σου απόδοση.
Και ο θεσμός διδάσκει την ειρηνοφόρα αντιστοιχία της ειρήνης και της ελευθερίας
και σ’ ολόκληρο το γενικότερο κοινωνικό χώρο. Ο αθλητισμός χτίζει την Πολιτεία της
Ανθρωπότητας. Υψώνει τον πολιτισμό με την συνείδηση της παγκοσμιότητας
ανάμεσα στους λαούς.
Με το αθλητικό ιδεώδες και τους Ολυμπιακούς αγώνες οι έλληνες εξέφρασαν
αυτή την ανθρωπιστική καθολικότητα στις πιο εκλεπτυσμένες εντάσεις της.
Πνεύματα πρακτικά και καρδιές ελεύθερες δίδαξαν με τον αθλητισμό μερικές από τις
σημαντικότερες αξίες του πρακτικού βίου. Την αγωνιστική αρετή, την κοινωνική
συνεργατικότητα, την ηθική συντροφικότητα. Νους υγιής σε σώμα υγιές.
Προσδιόρισαν έτσι την πνευματική ακεραιότητα με τη σωματική ακμή ως τα
πρωταρχικά στοιχεία της ανθρώπινης μονάδας και σε προέκταση της Κοινωνικής
ολότητας. Ύψωσαν στους χώρους του λαϊκού ιδανικού την ηθική και σωματική
ευρωστία κι ενωτίστηκαν την αθλητική συνύπαρξη σαν την καθαρότερη και
πρακτικότερη έκφραση των κοινωνικών δικαιώσεων.
Γι’ αυτό και στις αθλητικές τους βραβεύσεις απόκλεισαν το ειδικό υλικό
αντάλλαγμα. Το αγωνιστικό έπαθλο ήταν ένα κομμάτι αγριελιάς. Ο κότινος. Σύμβολο
βαρύτιμο κι αντιπροσωπευτικό αυτής της ίδιας της αθλητικής κοσμοθεωρίας που από
τη θέση και φύση της αποκλείει την ταπεινή υλική συναλλαγή και δοκιμασία των
συμφερόντων.
Ο αθλητισμός υπήρξε για τους Έλληνες μια πανάρχαια αρετή ειρήνης και
αδελφοσύνης. Όλες οι ελληνικές πόλεις διέθεταν στάδια και γυμναστήρια και σε
πολλές περιοχές γίνονταν αθλητικοί – γυμνικοί αγώνες σε τακτικές χρονικές
περιόδους, αλλά και έκτακτα από διάφορες αφορμές. Το υψηλό αυτό ιδανικό ο Μέγας
Αλέξανδρος το ταξίδεψε ως τα πέρατα της οικουμένης. Σε κάθε τόπο που κατακτούσε
ένα από τα πρώτα του μελήματα ήταν η ίδρυση αθλητικού σταδίου, θεάτρου και
βιβλιοθήκης. Θεωρούσε και τα τρία θεμελιακές βάσεις του πολιτισμού.
Διάστικτη** η Ελλάδα των αιώνων από αθλητική αγωνιστικότητα. Με
κορυφαία της εκδήλωση τους Ολυμπιακούς αγώνες. Την Πανελλήνια συνάντηση
στίβου που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια στη Ιερή Άλτη, στο κέντρο της
Πελοποννήσου, την πρώτη Πανσέληνο, μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Περίπου στα
σημερινά μέσα Ιουλίου που γίνονται και οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί αγώνες. Πριν από
την έναρξη της Ολυμπιάδας, ενάμιση περίπου μήνα, κήρυκες ειρηνοφόροι γύριζαν
όλη την Ελλάδα και διαμηνούσαν την περίφημη Ολυμπιακή εκεχειρία. Την ειρήνη
που αποτελεί την βασική ιδέα και προϋπόθεση του αθλητισμού. Μαζί κήρυσσαν και
την παύση των δικαστικών αγώνων και διώξεων. Έτσι, 40 μέρες πριν τους
Ολυμπιακούς αγώνες και 40 μέρες μετά δεν γινόταν καμία εχθροπραξία, ούτε δίωξη
πολίτη για χρέη ή πολιτικά αδικήματα.
Θρυλική έμεινε, πάνω στην έμπρακτη αυτή έκφραση της αθλητικής ιδέας, η
απορία του Ξέρξη στις Θερμοπύλες. Μπροστά στον μεγαλύτερο στρατό που
πορεύτηκε ποτέ στους δρόμους της γης. Κατεβαίνοντας να κατακτήσει την Ελλάδα
και συνακόλουθα ολόκληρη την Ευρώπη, ακούστηκε ένας διάλογος που έμεινε το
ίδιο ιστορικός όσο και η έκβαση του πολέμου εκείνου. Ρώτησε με πολλή περιέργεια ο

73
Ασιάτης βασιλιάς, γιατί έστειλαν οι αντίπαλοι τόσο λίγο στρατό στο σημαντικότερο
οχυρό τους. Και του αποκρίθηκαν ότι οι Έλληνες τελούν αυτόν τον καιρό τους
Ολυμπιακούς Αγώνες και το αθλητικό ιδεώδες δεν επιτρέπει τον πόλεμο. Ξαναρώτησε
τότε ο Ξέρξης γεμάτος απορία: τόσα πολλά χρήματα, λοιπόν, θα κερδίσουν με αυτούς
τους αγώνες ώστε να μην διστάζουν να αφήνουν την γη τους ανυπεράσπιστη; Δεν
αγωνίζονται, για τα χρήματα του απάντησαν, αλλά για ένα κλαδί αγριελιάς, που το
λένε «κότινο» κι όποιος το κερδίσει γνωρίζει δόξα αιώνια. Τότε ένας στρατηγός του
έσυρε αληθινό μοιρολόι: αλίμονο στους Πέρσες που ήρθαμε να πολεμήσουμε μ'
ανθρώπους που αγωνίζονται με τέτοιες ιδέες. Και η δραματική για τον περσικό
στρατό προφητεία αλήθεψε πέρα για πέρα…
Η Αθλητική Ιδέα στοιχειοθετεί την ολοκληρωμένη έκφραση του ανθρώπου
στους χώρους της ειρηνικής άμιλλας που καλύπτουν όλον τον κοινωνικό βίο.
θεμελιώνει τον ανταγωνισμό του στίβου ως ευγενική διέξοδο στο αγωνιστικό
ορμέμφυτο***. Εξαίρει την ηθική στην τίμια διεκδίκηση της νίκης στην
κονίστρα**** και της επιτυχίας στην αιώνια κοινωνική διαπάλη. Υψώνει ισότιμα την
πνευματική και την σωματική ευρωστία. Οργανώνει με την άθληση και την
γυμναστική την πλαστικότητα του κορμιού που αποτελεί και μια μόνιμη φροντίδα για
την αδιάκοπη βελτίωση του ανθρώπινου είδους. Ανεβάζει, τέλος, τον άνθρωπο στον
ηρωισμό της αρετής, που αποτελεί και την ωραιότερη δόξα του.

Δημήτρης Σιατόπουλος, Βραδυνή, 14/09/1982

επιδέχομαι = επιτρέπω, ανέχομαι
διάστικτος = γεμάτος, κυριολ. γεμάτος στίγματα
ορμέμφυτο = ένστικτο
κονίστρα = παλαίστρα, μτφ. πεδίο κοινωνικών αγώνων και διαπάλης

Θέματα

Α. περίληψη 80 – 100 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Σύμφωνα με τον συντάκτη του κειμένου «Μέσα από την αθλητική ιδέα ο
σύγχρονος κόσμος συνειδητοποιεί ότι η πολιτιστική του δομή δεν στηρίζεται στα
συμβατικά ψέματα των σκοπιμοτήτων, αλλά σε κάποιες πολύ τιμιότερες και
οικουμενικότερες θέσεις». Βασισμένοι στο κείμενο να εντοπίσετε τις κυριότερες από
τις θέσεις αυτές.
(μονάδες 2,5)

Β.2. Σύμφωνα με τον συντάκτη οι αξίες του αθλητικού πνεύματος των αρχαίων
συνέθεταν ένα ανώτερο ιδανικό με βαθιά πολιτισμική διάσταση και αξία ισότιμη με
άλλες καθαρά πνευματικές δραστηριότητες (π.χ. γράμματα και τέχνες). Ποιο ιστορικό
τεκμήριο επικαλείται ο αρθρογράφος, προκειμένου να επιβεβαιώσει την άποψή του;
(μονάδες 2,5)

Β.3. Ποιο σκοπό πιστεύετε ότι υπηρετεί η αφήγηση του περιστατικού με τον Πέρση
βασιλιά;
(μονάδες 5)

Β.4. «Πάντα μέσα σ’ έναν αγωνιστικό διάλογο ισότητας με την καθαρότητα του
κρυστάλλου». Να διατυπώστε ξανά την προηγούμενη περίοδο, επιφέροντας όσες

74
αλλαγές κρίνετε αναγκαίες, ώστε να αποδώσετε με αναφορική λειτουργία την
ποιητική λειτουργια της γλώσσας.
(μονάδες 2,5)

Β.5. α) στο παρακάτω χωρίο να βρείτε τους τρόπους με τους οποίους επιτυγχάνεται η
συνοχή: «Πριν από την έναρξη της Ολυμπιάδας, ενάμιση περίπου μήνα, κήρυκες
ειρηνοφόροι γύριζαν όλη την Ελλάδα και διαμηνούσαν την περίφημη Ολυμπιακή
εκεχειρία. Την ειρήνη που αποτελεί την βασική ιδέα και προϋπόθεση του αθλητισμού.
Μαζί κήρυσσαν και την παύση των δικαστικών αγώνων και διώξεων. Έτσι, 40 μέρες
πριν τους Ολυμπιακούς αγώνες και 40 μέρες μετά δεν γινόταν καμία εχθροπραξία, ούτε
δίωξη πολίτη για χρέη ή πολιτικά αδικήματα.» β) στην 6η παράγραφο του κειμένου να
βρείτε δομικά στοιχεία και μέθοδο ανάπτυξης.
(μονάδες 10)

Β.6. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις κάτωθι λέξεις:
στηρίζεται
αποκρίθηκαν
ανυπεράσπιστη
αιώνια
αδιάκοπη
(μονάδες 2,5)

Γ. Ποια κατά την γνώμη σας είναι η σημασία των Ολυμπιακών αγώνων; Υποθέστε
πως πραγματεύεστε το θέμα στην εργασία που εκπονείτε (300 – 4000 λέξεις) για τη
Βουλή των Εφήβων.
(μονάδες 50)

75
 Η αθλητική φλυαρία

[…] Στην αθλητική δραστηριότητα κυριαρχεί η «σπατάλη». Κάθε σχετική

κίνηση είναι σπατάλη ενέργειας: αν πετάξω μία πέτρα από αθλητική ευχαρίστηση –
όχι για να πετύχω έναν οποιονδήποτε χρήσιμο σκοπό – θα σπαταλήσω θερμίδες που
είχα εξασφαλίσει με την κατανάλωση τροφής για την παραγωγή της οποίας κάποιος
εργάστηκε.
Τώρα, αυτή η σπατάλη είναι τελείως υγιής. Είναι το χαρακτηριστικό στοιχείο
του παιχνιδιού. Και ο άνθρωπος, όπως όλα τα ζώα, νιώθει τη σωματική και ψυχική
ανάγκη να παίξει. Υπάρχει επομένως ένα είδος σπατάλης που δεν μπορούμε να
αποφύγουμε: σημαίνει για μας ελευθερία, ελευθερία από την τυραννία της
αναπόφευκτης, απαραίτητης δουλειάς. Αν δίπλα σε μένα που πετάω την πέτρα έρθει
κάποιος άλλος για να την πετάξει ακόμη πιο μακριά, το παιχνίδι παίρνει τη μορφή του
«αγωνίσματος»: και αυτό είναι σπατάλη ενέργειας σωματικής και πνευματικής, αλλά
αυτή η σπατάλη καταλήγει σε κάποιο κέρδος. Έχουμε βελτίωση της σωματικής
διάπλασης, ανάπτυξη και έλεγχο της άμιλλας, χαλιναγώγηση της έμφυτης
επιθετικότητας χάρη στους κανόνες.
Αλλά ήδη στα παραπάνω θετικά στοιχεία παραμονεύει το σαράκι που απειλεί
την ίδια την κίνηση: το αγώνισμα πειθαρχεί και εξουδετερώνει τις δυνάμεις. Παρά τις
αντίθετες εντυπώσεις, το αγώνισμα ουσιαστικά είναι ένας μηχανισμός για την
εξουδετέρωση της δράσης.
Απ’ αυτόν τον πυρήνα της διφορούμενης υγείας (που είναι υγιής εφόσον δεν
ξεπεραστεί ένα όριο) ωριμάζουνε τα πρώτα «έκτροπα» του αγωνίσματος: όπως για
παράδειγμα η «εκτροφή» ανθρώπων αφιερωμένων σε ένα αγώνισμα. Ο αθλητής είναι
ήδη ένα ον που έχει υπερασκήσει ένα μόνο όργανό του, που κάνει το σώμα εστία και
αποκλειστική πηγή ενός συνεχούς παιχνιδιού. Ο αθλητής είναι τέρας, είναι ο
Άνθρωπος που Γελά, είναι η γκέισα με το πιεσμένο και ατροφικό πόδι.
Όμως ο αθλητής τέρας γεννιέται την στιγμή που το σπορ ανάγεται στο
τετράγωνο: όταν δηλαδή το σπορ από παιχνίδι με προσωπική συμμετοχή, γίνεται ένα
είδος συζήτησης πάνω στο παιχνίδι, δηλαδή γίνεται ένα θέαμα για άλλους. Το σπορ
στο τετράγωνο είναι το αθλητικό θέαμα .
Εάν η άσκηση είναι υγεία, όπως υγεία είναι η σωστή διατροφή, τα σπορ σαν
θέαμα είναι η φενάκη της υγείας. Όταν βλέπω τους άλλους να παίζουνε, δεν κάνω
τίποτα το υγιεινό, και απλώς νιώθω κάποια ασαφή ευχαρίστηση για την υγεία των
άλλων (πράγμα που μοιάζει με ευτελή ηδονοβλεψία): γιατί ουσιαστικά την
μεγαλύτερη ευχαρίστηση την παίρνω από τα ατυχήματα που συμβαίνουν σε όποιον
ασκείται. […]
Βέβαια, όποιος παρακολουθεί αθλητικό θέαμα ερεθίζεται: φωνάζει και
χειρονομεί, επομένως κάνει σωματική και ψυχική άσκηση, εκτονώνει την
επιθετικότητά του και τιθασεύει την αγωνιστικότητά του. αλλά αυτή η εκτόνωση δεν
οδηγεί, όπως κατά την άθληση, σε αύξηση της ενέργειας και στην απόκτηση ελέγχου
και αυτοσυγκράτησης: γιατί μάλιστα οι αθλητές αγωνίζονται παίζοντας, ενώ οι θεατές
αγωνίζονται στα σοβαρά (γι’ αυτό άλλωστε και δέρνονται ή πεθαίνουν στις κερκίδες
από συγκοπή).
Το στοιχείο της πειθάρχησης της αγωνιστικότητας, που κατά την άθληση έχει
τις δύο όψεις της αύξησης και της απώλειας του ανθρωπισμού του ασκουμένου, για
τον θεατή ενός σπορ έχει μόνο μία, την αρνητική. Κατ’ αυτόν τον τρόπο το σπορ
παρουσιάζεται σαν «instrumentum regni», έτσι όπως χρησιμοποιήθηκε για πολλούς
αιώνες. Είναι φανερό: στην αρχαία Ρώμη οι θηριομαχίες και η ιπποδρομία
χαλιναγωγούν την ανεξέλεγκτη δύναμη του όχλου.

76
 Αλλά αυτό το σπορ στο τετράγωνο (απ’ το οποίο ορισμένοι βγάζουν τεράστια
κέρδη), δημιουργεί ένα σπορ στον κύβο, που είναι συζήτηση πάνω στο σπορ σαν
θέαμα. Αυτή η συζήτηση κατ’ αρχήν γίνεται από τον αθλητικό τύπο, αλλά δημιουργεί
με τη σειρά την συζήτηση γύρω από τον αθλητικό τύπο, επομένως ένα σπορ που
ανάγεται σε δύναμη ν. Η συζήτηση γύρω από τον αθλητικό τύπο είναι η συζήτηση
πάνω στη συζήτηση για τη συζήτηση σχετικά με την παρακολούθηση του παιχνιδιού
των άλλων.
Το σύγχρονο σπορ είναι κυρίως η συζήτηση πάνω σ’ αυτά που γράφει ο
αθλητικός τύπος. Πίσω από τα τρία διαφράγματα υπάρχει το σπορ σαν άθληση, που
σε τελευταία ανάλυση θα μπορούσε να μην υπάρχει […]

Umberto Eco, Η Σημειολογία στην καθημερινή ζωή

Ασκήσεις:

Α. Να γίνει περίληψη 100 – 120 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Ποιοι λόγοι υπαγορεύουν κατά τον συγγραφέα την ανάγκη του παιχνιδιού, πότε
αυτό μετατρέπεται σε αγώνισμα και πότε σε αθλητικό θέαμα;
(μονάδες 2)

Β.2. Ο συγγραφέας κάνει λόγο για τρία διαφράγματα πίσω από τα οποία υπάρχει το
σπορ σαν άθληση. Ποια είναι αυτά;
(μονάδες 2)

Β.3. «Το στοιχείο της πειθάρχησης της αγωνιστικότητας, που κατά την άθληση έχει
τις δύο όψεις της αύξησης και της απώλειας του ανθρωπισμού του ασκουμένου».
Πότε κατά τον συγγραφέα συμβαίνει το πρώτο και πότε το δεύτερο;
(μονάδες 2)

Β.4. Να αναφέρετε ονομαστικά τις αρνητικές κατά τον συγγραφέα συνέπειες του
αθλητισμού.
(μονάδες 2)

Β.5. α) Με ποιους τρόπους επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των παραγράφων του

άρθρου; β) Με ποια ή ποιες μεθόδους αναπτύσσεται η 8η παράγραφος του κειμένου;
(μονάδες 10)

Β.6. Να επιλέξετε τη σωστή σημασία της λέξης ανάμεσα στις προτεινόμενες:

1) Ανεξέλεγκτος:
a) Αυτός που δεν χρειάζεται έλεγχο
b) Αυτός που πέρασε από έλεγχο
c) Αυτός που γίνεται ή λειτουργεί χωρίς έλεγχο
d) Αυτός που μπορεί να ελεγχθεί

2) Διφορούμενος:
a) Ακατάστατος
b) Αυτός που ερμηνεύεται με δύο τρόπους
c) Διπρόσωπος, υποκριτής

77
 d) Εμπαθής, εριστικός

3) Έκτροπα:
a) Δυσάρεστα αποτελέσματα
b) Απρεπείς πράξεις
c) Απρόσμενες, δυσάρεστες εξελίξεις
d) Υποχωρήσεις

4) Ευτελής:
a) Αίσιος
b) Ευχάριστος, διασκεδαστικός
c) Φτηνός, χωρίς αξία
d) Αποτελεσματικός

5) Τιθασεύω:
a) Δυναμώνω
b) Θέτω σε κίνηση, ενεργοποιώ
c) Συντρίβω
d) Δαμάζω, αναχαιτίζω

6) Φενάκη:
a) Φαινομενικότητα
b) Θαυμασμός
c) Επιδίωξη
d) Πλάνη, απάτη

7) Χαλιναγώγηση:
a) Συγκράτηση, αναχαίτιση
b) Καθοδήγηση
c) Υποδούλωση
d) Εξουδετέρωση
(μονάδες 7 )

Γ.1. Ορισμένοι ποδοσφαιριστές έχουν στην εποχή μας κοινωνικό γόητρο που θα
ζήλευαν οι σημαντικότεροι επιστήμονες και καλλιτέχνες. Να ερμηνεύσετε και να
κρίνετε το φαινόμενο σε ένα κείμενο περίπου 400 λέξεων.
ή
Γ.2. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, οι θηριομαχίες και οι ιπποδρομίες στην αρχαία
Ρώμη χαλιναγωγούσαν την ανεξέλεγκτη δύναμη του όχλου. Πιστεύετε ότι ο
αθλητισμός στις μέρες μας επιτελεί ανάλογο έργο (400 λέξεις);
(μονάδες 50)

78
 Όταν ο αθλητισμός συνάντησε … χρήμα και αναβολικά

[…] Με την αυγή του 20 ου αιώνα, το πνεύμα του αθλητισμού είχε ήδη αρχίσει
να παίρνει τη μορφή που είχε διαλέξει λίγα χρόνια πριν ο Πιερ ντε Κουμπερτέν.
Citius, Altius, Fortius*. Με την πάροδο των χρόνων όμως αυτή η μορφή άρχισε να
αλλοιώνεται, το πνεύμα το αληθινό χάθηκε, οι άνθρωποι έγιναν πιο εγωκεντρικοί κι ο
αθλητισμός στράφηκε σε άλλες αξίες, γεμίζοντας «πληγές». Τα χρήματα έφεραν το
ντόπινγκ, τη βία, την αλαζονεία πολλές φορές. Ακόμα και η πολιτική τραυμάτισε
αρκετές φορές το αθλητικό κίνημα. Κι ο αθλητής του 21 ου αιώνα θέλουμε να
ελπίζουμε απλώς ότι δεν θα είναι «μηχανή».
Ήταν λοιπόν η εποχή που ο αθλητισμός σε όλον τον κόσμο άρχιζε να
εκδηλώνεται και ως κοινωνικό φαινόμενο. Οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες, το 1896,
στην Αθήνα, ήρθαν να οργανώσουν το αθλητικό κίνημα σε νέα βάση κόντρα σε πολύ
δύσκολη και φορτισμένη εποχή.
Στα βρετανικά νησιά, το ποδόσφαιρο ήταν ήδη δημοφιλές, όπως και το τένις.
Ορισμένα αγωνίσματα του στίβου, ο δρόμος, το άλμα, η λιθοβολία, αναγνώσματα
από τα έπη του Ομήρους, ήταν επίσης αγαπητά στο κοινό. Το 1891 ο Καναδός
καθηγητής Φυσικής Αγωγής Τζέιμς Νέισμιθ είχε επινοήσει στο Σπρίνγκφιλντ το
μπάσκετ.
Όμως το όραμα του Πιερ ντε Κουμπερτέν δεν ήταν σε όλους κατανοητό.
Σύντομα άρχισε και ο ρατσισμός να δείχνει το πρόσωπό του. Ο Αδόλφος Χίτλερ
αρνήθηκε να χαιρετήσει τον έγχρωμο Τζέσε Όουενς το 1936 στους Ολυμπιακούς
Αγώνες του Βερολίνου. Τα χρόνια που θα ακολουθούσαν θα ήταν ακόμη πιο
δύσκολα, αφού αυτή η μορφή διάκρισης των ανθρώπων φαίνεται να έχει ακόμα και
στο κατώφλι του 21ου αιώνα σοβαρή επίδραση στην κοινωνία. Σιγά – σιγά η πολιτική
άρχισε να διεισδύει επικίνδυνα και ο απλός αθλητής έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης
της βούλησης ανθρώπων που ενεργούσαν με διαφορετικά κίνητρα. Ποιος ξεχνάει το
μποϊκοτάζ** των Ολυμπιακών Αγώνων της Μόσχας και του Λος Άντζελες;
Όταν οι αθλητές άρχισαν να γίνονται επαγγελματίες, σύντομα «το ωραίο, το
μεγάλο και το αληθινό» έδωσαν πολύ χώρο στην σκοπιμότητα. Οι εποχές του
Κοροίβου του Ηλείου, νικητή στο δρόμο στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες, το
776 π.Χ., και του Σπύρου Λούη ήταν πολύ μακρινές. Η φυσική δύναμη που
προερχόταν μέσα από την προπόνηση δέχθηκε μεγάλες προσθήκες από την επιστήμη.
Τα γήπεδα στην αρχή ήταν χωμάτινα, ο στίβος αποτελούνταν από
καρβουνόσκονη, οι αθλοπαιδιές παίζονταν σε τσιμέντο, όλα αυτά αντικαταστάθηκαν,
φυσική συνέπεια του εκσυγχρονισμού, από το ταρτάν, το χορτάρι, το παρκέ.
Ο αθλητισμός, όμως, δέχθηκε νέες αλλοιώσεις. Στην αρχή οι φήμες για
ενίσχυση της δύναμης με διάφορες ουσίες. Αυτές οι φήμες σύντομα αποδείχθηκαν
αληθινές και το ντόπινγκ εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη μάστιγα. Το φίλαθλο κοινό
σοκαρίστηκε όταν έμαθε ότι αθλητές, όπως ο Μπεν Τζόνσον, η Μέρλιν Ότι, ο Χαβιέ
Σατομαγιόρ, μεγάλα ονόματα του στίβου είχαν κάνει χρήση απαγορευμένων ουσιών.
Ιδιαίτερα στα ομαδικά σπορ, οι αντίπαλοι δεν είχαν πλέον να ανταγωνιστούν
μόνο τη δύναμή τους στους αγωνιστικούς χώρους, αλλά και τις όποιες άλλες
καθημερινές διαφορές τους (ιδεολογικές, θρησκευτικές, πολιτικές). Στη Γλασκόβη, η
κόντρα των οπαδών των ποδοσφαιρικών ομάδων Σέλτικ και Ρέιντζερς έχει τις ρίζες
της στη θρησκεία. Οι πρώτοι είναι καθολικοί και οι δεύτεροι προτεστάντες. Η βία
άρχισε να δείχνει το αποκρουστικό πρόσωπό της. Ακόμα μία μάστιγα που δεν μπορεί
να αντιμετωπίσει ολοκληρωτικά το αθλητικό κίνημα, ακόμα και στις ημέρες μας.
Ποιος μπορεί να ξεχάσει τα επεισόδια και τους νεκρούς στο στάδιο Χέιζελ των

79
Βρυξελλών το 1985, πριν από την έναρξη του τελικού του Κυπέλλου
Πρωταθλητριών, ανάμεσα στη Γιουβέντους και τη Λίβερπουλ;
Αυτό που μοιάζει να εκλείπει όλο και περισσότερο είναι ο ανθρώπινος
παράγοντας. Ο αθλητής σιγά σιγά έπαψε να ανυψώνεται και το οικονομικό κέρδος
αναδείχθηκε σε βασικό κίνητρο που έχει επικαλύψει τον αρχικό στόχο. Οι απίστευτες
αποδοχές αθλητών, όπως του Μάικλ Τζόρνταν, δημιούργησαν τον μύθο του
σύγχρονου Μίδα που κυριαρχεί στους αγωνιστικούς χώρους. Για να έρθει στην
Αθήνα το 1906, ο Καναδός μαραθωνοδρόμος Γουίλιαμ Σέρινγκ χρησιμοποίησε την
αποζημίωση από τη δουλειά του, έπαιξε στον ιππόδρομο, ενώ δούλεψε ως πορτιέρης
στο σιδηροδρομικό σταθμό της Αθήνας ως την ημέρα έναρξης των αγώνων. Σήμερα
οι αθλητές ταξιδεύουν κυρίως σε πρώτη θέση και αμείβονται πλουσιοπάροχα.
Χτίζεται ο υπεραθλητής;
Ο αθλητής του 21ου αιώνα μπορεί να μοιάζει με υπεράνθρωπο. Θα προσπαθεί
να μάθει μέχρι που φτάνουν τα ανθρώπινα και κάθε αγώνας θα μοιάζει με μία χλιδάτη
παράσταση από την οποία θα έχει να αποκομίσει μόνο το κέρδος.
Ο αθλητής του 21ου αιώνα θέλουμε να ελπίζουμε ότι δεν θα έχει δραπετεύσει
από ταινία του Πολ Βερχόφεν. Μπορεί να διαθέτει υψηλό δείκτη νοημοσύνης
(άλλωστε η σκέψη παίζει βασικό ρόλο στον αθλητισμό), αλλά να μην είναι σε θέση
να ελέγχει τις πραγματικές δυνατότητές του. γι’ αυτές μπορούν να φροντίζουν άλλοι.
Μπορεί η προπόνησή του να στηρίζεται αποκλειστικά σε μηχανήματα, η διατροφή
του να ελέγχεται από τους ειδικούς, η καθημερινή του ζωή μπορεί να εξαρτάται από
την ομάδα που τον περιβάλλει.
Σενάρια επιστημονικής φαντασίας; Ίσως. Το βέβαιο είναι ότι ο
επαγγελματισμός στον αθλητισμό έχει εισχωρήσει σε πολύ επικίνδυνα σημεία. Οι
διάφορες εταιρείες δεν ξοδεύουν τυχαία τα χρήματά τους. Κι όσο οι αθλητές
εξαρτώνται από αυτές, ο ανθρώπινος παράγοντας θα τείνει να εκλείψει όλο και
περισσότερο.

Νατάσα Μπαστέα, Γιώργος Χούπης, Τα Νέα, 16/12/1999

*Citius, Altius, Fortius = ταχύτερα, ψηλότερα, δυνατότερα (έμβλημα των

Ολυμπιακών Αγώνων)
**μποϊκοτάζ = μορφή αντίδρασης που υλοποιείται με την άρνηση συμμετοχής σε
κάποια εκδήλωση ή την διακοπή των οικονομικών σχέσεων, την άρνηση αγοράς
κάποιου προϊόντος κ.λ.π.

Θέματα

Α. Περίληψη 80 – 100 λέξεις

(μονάδες 25)

Β.1. Να αναφέρετε ονομαστικά τις αιτίες στις οποίες αποδίδουν οι συντάκτες του
άρθρου το εκφυλισμό του αθλητικού ιδεώδους.
(μονάδες 2)

Β.2. «και ο αθλητής του 21ου αιώνα θέλουμε να ελπίζουμε απλώς ότι δεν θα είναι
μηχανή». Βασισμένοι στο κείμενο να αιτιολογήσετε την ανησυχία που εκφράζεται
στο παραπάνω χωρίο.
(μονάδες 2)

80
Β.3. «Ο αθλητής του 21ου αιώνα θέλουμε να ελπίζουμε … από την ομάδα που τον
περιβάλλει.». Με ποιον τόνο χρωματίζεται ο λόγος στην προτελευταία παράγραφο;
(μονάδες 2)

Β.4. α) Με ποιους τρόπους εξασφαλίζεται η συνοχή στην 7 η παράγραφο του

κειμένου; β) Ποια τα δομικά της στοιχεία; γ) Ποια η μέθοδος ανάπτυξής της;
(μονάδες 9)

Β.5. Στην 4η παράγραφο του κειμένου να βρείτε 2 περιπτώσεις ποιητικής λειτουργίας

της γλώσσας. Στη συνέχεια να μεταγράψετε τα χωρία που βρήκατε, ώστε η
λειτουργία της γλώσσας να είναι αναφορική.
(μονάδες 4)

Β.6. Στις φράσεις που ακολουθούν να αποδώσετε με μονολεκτικό τρόπο τις

υπογραμμισμένες λέξεις:
1. είχε αρχίσει ήδη να παίρνει μορφή
2. φαίνεται να έχει σοβαρή επίδραση
3. είχαν κάνει χρήση απαγορευμένων ουσιών
(μονάδες 6)

Γ. Στην εποχή μας ο πρωταθλητισμός αποτελεί την κύρια μορφή ενασχόλησης του
ανθρώπου με τον αθλητισμό. Να αναπτύξετε τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά
του σε μία έκθεση 400 – 500 λέξεων.
(μονάδες 50)

81
 Χουλιγκανισμός και η βία στα γήπεδα

Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι οι περισσότεροι από τους σχολιαστές των

ποδοσφαιρικών επεισοδίων μένουν κάθε φορά στο επίπεδο ορισμένων αφορμών: το
«άδικο» σφύριγμα του διαιτητή, το «σκληρό» μαρκάρισμα κάποιου παίκτη κ.λ.π.
Άλλοι πάλι φιλοσοφούν στωικά και ξεπερνάνε, υποτίθεται, το πρόβλημα, στη
βάση της λογικής ότι αυτά συμβαίνουν – και μάλιστα χειρότερα – και σε άλλες
χώρες. Με τον τρόπο αυτό συγκαλύπτονται ή και καλλωπίζονται δύο βασικά
γεγονότα:
Πρώτο ότι με το ποδόσφαιρο συνδέονται τεράστια συμφέροντα,
Δεύτερο ότι σε κάθε περίπτωση η βία στα γήπεδα εκφράζει μία ακραία
αντικοινωνική συμπεριφορά, όχι απλώς ενδεικτική αλλά αποδεικτική μιας βαθύτατης
κρίσης της ελληνικής κοινωνίας.
Όσον αφορά στο πρώτο γεγονός, θα πρέπει κανείς ανεπιφύλακτα να
παρατηρήσει ότι οι λεγόμενοι «φίλαθλοι» χρησιμοποιούνται ανενδοίαστα από τους
λεγόμενους «παράγοντες» του ποδοσφαίρου σ’ ένα σκοτεινό παιχνίδι παρασκηνίων,
όπου αναμειγνύονται όχι μόνο συμφέροντα οικονομικά, που είναι προφανή, αλλά και
συγκρούσεις πόλων κοινωνικής ισχύος και επιρροής και, οπωσδήποτε, πολιτικές
επιδιώξεις ευρύτερου χαρακτήρα.
Έτσι εξηγείται γιατί οι παράγοντες όχι μόνο χαϊδεύουν τα άτακτα παιδιά των
γηπέδων, αλλά και τα εξωθούν με εμπρηστικές δηλώσεις όλων των κατηγοριών.
Έτσι επίσης εξηγείται γιατί τόσοι και τόσοι μεγιστάνες του χρήματος στον
τόπο μας εμφανίζονται ως προστάτες και χρηματοδότες ομάδων, ενώ πολιτικοί –
ορισμένοι και κατά χρίσμα προοδευτικοί – γλείφουν με τόσο εμετικό τρόπο τις
ομάδες της εκλογικής τους περιφέρειας.
Από το άλλο μέρος, το δεύτερο γεγονός που αναφέρεται ευθέως στον
αντικοινωνικό χαρακτήρα της βίας στα γήπεδα, πρέπει εξ αρχής να ξεκαθαριστεί ότι η
βία που σημειώνεται σε άλλες χώρες – κυρίως στην Αγγλία – δεν προκαλείται από
στοιχεία της ίδιας κατηγορίας με εκείνα στην Ελλάδα, ούτε και μπορεί να ερμηνευτεί
με τον ίδιο τρόπο.
Εκεί υπάρχει τεράστιο και πραγματικό κοινωνικό πρόβλημα στη νεολαία,
λόγω της πολύ εκτεταμένης ανεργίας των νέων, της κάθετης πτώσης του βιοτικού
τους επιπέδου, σε συνδυασμό με το τεράστιας σημασίας γεγονός ότι ο νεαρός Άγγλος
από δεκάξι χρονών το αργότερο πρέπει να τα βγάλει πέρα μόνος του και δεν έχει την
οικονομική κάλυψη της οικογένειάς του, τουλάχιστο στα κατώτερα στρώματα.
Επομένως, η επιθετικότητα εκεί – και φυσικά όχι μόνο στα γήπεδα – έχει
συγκεκριμένα και απτά υλικά αίτια.
Αντίθετα, ο ποδοσφαιρικός και ευρύτερος χουλιγκανισμός στην Ελλάδα
στρατολογείται από μικροαστικής κατηγορίας στοιχεία, που δεν ανήκουν στους
«πένητες» και οπωσδήποτε έχουν τουλάχιστο την πλήρη οικονομική κάλυψη της
οικογένειας, της οποίας η δομή από την άποψη αυτή παραμένει παραδοσιακή.
Η παρατήρηση αυτή σημαίνει ότι σε καμιά περίπτωση η βία στα γήπεδα στην
Ελλάδα δεν είναι έκφραση κοινωνικής απελπισίας με την υλική έννοια του όρου.
Βεβαίως, άλλης φύσης αδιεξοδικότητες, όπως η κατάρρευση όλων των αξιών, η
πτώχευση σε νοήματα ζωής, η ανασφάλεια ως προς το μέλλον, η αναξιοπιστία των
κομμάτων και η κρίση των ιδεολογιών, η απουσία πνευματικών ηγεσιών και πολλά
άλλα, παίζουν το ρόλο τους.
Όμως, αυτής της μορφής αδιεξοδικότητες υπάρχουν σήμερα παγκοσμίως,
χωρίς να σημειώνεται αυτή η μη ελεγχόμενη πλέον γενίκευση του χουλιγκανισμού –

82
τουλάχιστον στην συντριπτική πλειοψηφία των χωρών – που σημειώνεται στην
Ελλάδα τα τελευταία χρόνια.
Ποια είναι λοιπόν η ερμηνεία; Ασφαλώς, και πέρα από κάθε αμφιβολία, η
πλήρης ανευθυνοποίηση της κοινωνικής ζωής στην Ελλάδα, η αχαλίνωτη
επιτρεπτικότητα και ασυδοσία, που εκτείνεται από την οικογένεια ως τα
πανεπιστήμια, τους χώρους δουλειάς, παντού.
Ένας εντελώς διαστρεβλωτικός λαϊκισμός έχει κονιορτοποιήσει κάθε έννοια
κοινωνικής πειθαρχίας και έχει καταργήσει τα όρια ανάμεσα στην ελευθερία και την
ελευθεριότητα.
Η τυφλή μανία καταστροφής μεταφράζεται ως επαναστατικότητα και όλοι
προσπαθούν να επωφεληθούν από τον χορό αυτών των μαινόμενων και
αγανακτισμένων δερβισάδων. Λησμονάνε, όμως, - έχω και άλλοτε γράψει – το αυγό
του φιδιού.
Ο άνθρωπος της τυφλής βίας, ο αγανακτισμένος μικροαστός που αισθάνεται
ασφαλής και δυνατός μόνο μέσα στην ανώνυμη μάζα και βρίσκει νόημα ζωής μόνο
μέσα από την επιθετικότητα, είναι εύκολη και σίγουρη λεία ιδεολογιών που
αποθεώνουν τη βία και λειτουργούν στη βάση του κοινωνικού φθόνου, δηλαδή του
φασισμού.
Οσοδήποτε και αν ενοχλεί «λεπτές» ψυχές, ισχύει η διαπίστωση ότι ο
χούλιγκαν είναι «δυνάμει» φασίστας: το απέδειξε η ευρωπαϊκή εμπειρία στο
Μεσοπόλεμο και η λατινοαμερικανική μεταπολεμικά.
Η κεφαλαιώδης διαφορά ανάμεσα στον επαναστάτη και τον χούλιγκαν είναι
ότι ο πρώτος έχει ετοιμότητα προσωπικής θυσίας για κάποιο ιδεώδες, ενώ ο
χούλιγκαν στρέφεται κατά των άλλων για να καταξιώσει την ύπαρξή του και να βγει
από τα προσωπικά του αδιέξοδα, αρνούμενος πάντοτε την όποια δική του ανάληψη
ευθύνης.
Β. Φίλια, 14 Δοκίμια Κοινωνιολογίας

Θέματα

Α. Να παρουσιαστεί περιληπτικά το κείμενο σε 100 περίπου λέξεις

(μονάδες 25)

Β.1. Ποιες διαφορές παρουσιάζει, σύμφωνα με τον συγγραφέα το φαινόμενο του

χουλιγκανισμού στην Ελλάδα και την Ευρώπη;
(μονάδες 2)

Β.2. Ποιες είναι οι βασικές αιτίες του φαινομένου στην Ελλάδα; Να τις αναφέρετε
επιγραμματικά.
(μονάδες 2)

Β.3. Με ποιους τρόπους διασφαλίζεται συνοχή μεταξύ των παραγράφων του

κειμένου;
(μονάδες 6)

Β.4. Το χωρίο που ακολουθεί θα μπορούσε να αποτελέσει μία ενιαία παράγραφο. Να

το επαναγράψετε, προσθέτοντας ή αλλάζοντας διαρθρωτικές λέξεις και τρόπους
σύνδεσης. Να δηλώσετε στη συνέχεια τις λογικές – νοηματικές σχέσεις μεταξύ των

83
νοημάτων της νέας παραγράφου, καθώς επίσης, τα δομικά της στοιχεία και τη μέθοδο
ανάπτυξής της.
«Όσον αφορά στο πρώτο γεγονός, θα πρέπει κανείς ανεπιφύλακτα να
παρατηρήσει ότι οι λεγόμενοι «φίλαθλοι» χρησιμοποιούνται ανενδοίαστα από τους
λεγόμενους «παράγοντες» του ποδοσφαίρου σ’ ένα σκοτεινό παιχνίδι παρασκηνίων,
όπου αναμειγνύονται όχι μόνο συμφέροντα οικονομικά, που είναι προφανή, αλλά και
συγκρούσεις πόλων κοινωνικής ισχύος και επιρροής και, οπωσδήποτε, πολιτικές
επιδιώξεις ευρύτερου χαρακτήρα.
Έτσι εξηγείται γιατί οι παράγοντες όχι μόνο χαϊδεύουν τα άτακτα παιδιά των
γηπέδων, αλλά και τα εξωθούν με εμπρηστικές δηλώσεις όλων των κατηγοριών.
Έτσι επίσης εξηγείται γιατί τόσοι και τόσοι μεγιστάνες του χρήματος στον τόπο
μας εμφανίζονται ως προστάτες και χρηματοδότες ομάδων, ενώ πολιτικοί – ορισμένοι
και κατά χρίσμα προοδευτικοί – γλείφουν με τόσο εμετικό τρόπο τις ομάδες της
εκλογικής τους περιφέρειας.»
(μονάδες 7)

Β.5. α) Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις:
καλλωπίζονται, προφανή, χρηματοδότες, απτά, μάζα β) Να γράψετε από ένα αντώνυμο
για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του λέξεις του κειμένου: συγκαλύπτονται,
κάθετης, συγκεκριμένα, αποθεώνουν, κεφαλαιώδης.
(μονάδες 5)

Β.6. Στο χωρίο που σας δίνεται να βρείτε τις περιπτώσεις ποιητικής λειτουργίας της
γλώσσας: «Έτσι εξηγείται γιατί οι παράγοντες όχι μόνο χαϊδεύουν τα άτακτα παιδιά
των γηπέδων, αλλά και τα εξωθούν … στοιχεία της ίδιας κατηγορίας με εκείνα στην
Ελλάδα, ούτε και μπορεί να ερμηνευτεί με τον ίδιο τρόπο.»
(μονάδες 3)

Γ. Ο αθλητισμός στις μέρες μας πλήττεται από πολλά αρνητικά – διαβρωτικά

φαινόμενα, που είναι τόσο συχνότερα και εντονότερα, όσο δημοφιλέστερο είναι ένα
συγκεκριμένο άθλημα. Ποια είναι τα φαινόμενα αυτά; Να τα αναπτύξετε σε ένα
άρθρο 350 – 400 λέξεων που θα δημοσιευτεί στην σχολική εφημερίδα.
(μονάδες 50)

84
 Οι αντάρτες των γηπέδων

Ο άνθρωπος, όπως όλα τα ζώα, έλκεται απ' το παιχνίδι, αλλά σ’ αντίθεση με τ’

άλλα ζώα, προτιμάει να παίζει σύμφωνα με κάποιους κοινωνικούς, συμβατικούς κανόνες.
Τώρα, σ' ένα ματς ο θεατής είναι ένας άνθρωπος που δεν παίζει: αξιολογεί, κρίνει το
παιχνίδι των άλλων ανάλογα με τους κανόνες που έμαθε. Αν έπειτα αυτός ο θεατής
είναι καθισμένος μπροστά στη συσκευή της τηλεόρασης, η κατάσταση του γίνεται ακόμη
πιο ασαφής. Αξιολογεί με βάση τους κανόνες, τόσο το παιχνίδι των άλλων όσο και τη
συμπεριφορά των παρόντων στο παιχνίδι. Η απόσταση από το σώμα του μεγαλώνει! Αλλά
συνήθως γίνεται κάτι χειρότερο: όχι μόνο ο κόσμος βλέπει το παιχνίδι αντί να το
παίζει, αλλά συχνά ακούει μόνο να μιλάνε γι' αυτό. Με τη μεσολάβηση του αθλητικού
τύπου το ποδόσφαιρο γίνεται ευκαιρία για μια καθαρή φλυαρία που κάνουν οι φίλαθλοι στις
πλατείες, στα κουρεία, στο τραπέζι, στο γραφείο. Και το άτομο που μιλάει για
αθλητισμό, χρησιμοποιεί μια γλώσσα που έχει τους δικούς της κανόνες.
Είναι μια συζήτηση στρατηγικής που δεν αφορά μόνο το παιχνίδι καθαυτό,
αλλά και την προετοιμασία του (τις μεταγραφές, τις αποφάσεις των αθλητικών
συλλόγων, τη σύνθεση των ομάδων πρώτης κατηγορίας τα τελευταία είκοσι χρόνια). Γύρω
από αυτά τα αφηρημένα δεδομένα γίνεται μια συζήτηση που παρουσιάζει τα ίδια χαρα-
κτηριστικά παθιασμένης συμμετοχής, όπως και η πολιτική συζήτηση, η οποία, περι-
στρέφεται γύρω από θέματα εξίσου μακρινά, για τόπους και πρόσωπα που δεν είδαμε ποτέ
(ποιος συνάντησε πράγματι ποτέ τον Κίσινγκερ*, ποιος πήγε στο Λίβανο;).
Μόνο που υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στις υποθέσεις της πόλης, που ονομά-
ζονται πολιτική, και τις υποθέσεις του υποκατάστατου της πόλης, που ονομάζεται γήπεδο.
Η διαφορά είναι ότι όποιος μιλάει για πολιτική στην ουσία κάνει πολιτική. Όποιος
συμμετέχει σε μια συνέλευση κόμματος, συζητάει μια πρόταση και ψηφίζει, κάνει το ίδιο
μ' αυτό που κάνει ο Κίσινγκερ. Δεν του αφαιρείται η δυνατότητα διακυβέρνησης,
γιατί ουσιαστικά, αν και σε ελάχιστη κλίμακα, την ασκεί. Όποιος παίρνει μέρος σε
διαδήλωση και σύγκρουση με την αστυνομία, επεμβαίνει για να καθορίσει ποιοτικά, αν
όχι ποσοτικά, τη ζωή της κοινότητας. Κάνει ό,τι και ο Λατινοαμερικάνικος αντάρτης,
όταν πυροβολεί σε μάχη για την κατάληψη ενός χωριού. Ασχετα από οποιαδήποτε
ιδεολογική τοποθέτηση, ακόμα κι αν κάνει τον αντάρτη για παιχνίδι. Στα σπορ αντίθετα η
αθλητική φλυαρία δεν έχει τίποτα κοινό με το ίδιο το άθλημα, που γίνεται υακρινή της
πρόφαση. Μ' αυτή την έννοια, η συζήτηση για αθλητισμό (χωρίς να συνοδεύεται από
άσκηση) δεν είναι μόνο μια περίπτωση αποστέρησης του σώματος: είναι καθαρή
αποστέρηση των προνομίων του ανθρώπου σαν πολιτικό ον.
Πρόκειται γι' ανθρώπινη ενέργεια που αλλάζει κατεύθυνση. Τα θύματα δεν το
καταλαβαίνουν, αλλά έχουνε καμιά φορά τη συγκεχυμένη υποψία ότι βρίσκονται σε
φαύλο κύκλο. Κυρίως καθώς η πολιτική, σαν πρότυπο κοινωνικής συμπεριφοράς, είναι
παρούσα στην τηλεόραση, στις πλατείες, στις εφημερίδες: και το θύμα της αθλητικής
φλυαρίας νιώθει μιαν ασαφή νοσταλγία γι' αυτή την καρποφόρα και αποτελεσματική
συμπεριφορά. Και να που, μη μπορώντας να κάνει τον αντάρτη του Μαύρου Σεπτέμβρη**,
ο Homo Sportivus μασκαρεύεται σε αντάρτη κάποιας μαυροκίτρινης ομάδας. Πειθήνιο
όργανο της εξουσίας, το θύμα αναλώνει την ενστικτώδικη ορμή του σε δραστηριότητες
που δεν μπορούν να επηρεάσουν την εθνική πολιτική ζωή, και η μανία του ελέγχεται.
Αλλά είναι το πιο καταπιεσμένο και απεγνωσμένο θύμα του συστήματος, γιατί
δεν ξέρει πια τι του στέρησαν. Αυτή η βία χωρίς στόχο μπορεί να εκτονωθεί την κα-
τάλληλη στιγμή: τα γήπεδα (έτσι όπως λειτουργούν σήμερα) είναι σαν βαλβίδα ασφαλείας
που κάθε δικτάτορας μπορεί να εκμεταλλευτεί. [...].

Ουμπέρτο Έκο, Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή,

85
* Κίσινγκερ Χένρι (1923): Αμερικανός διπλωμάτης και πολιτικός, που διετέλεσε υπουργός
εξωτερικών των ΗΠΑ επί προεδρίας Νίξον και κατηγορήθηκε έντονα για παρεμβάσεις στις
εσωτερικές υποθέσεις ξένων κρατών και υποστήριξη δικτατορικών καθεστώτων. ** Μαύρος
Σεπτέμβρης: Παλαιστινιακή τρομοκρατική οργάνωση, που στους Ολυμπιακούς Αγώνες του
Μονάχου (1972) εισέβαλε στα καταλύματα της ισραηλινής αθλητικής αποστολής και
εκτέλεσε έντεκα μέλη της.

Θέματα

Α Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του προηγούμενου κειμένου με μια περίληψη 80-100

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β1 Ποιο είναι το θέμα του κειμένου; Να επιλέξετε την ορθή απάντηση ανάμεσα στις
προτεινόμενες:
α. η αδυναμία ικανοποίησης της ανθρώπινης ανάγκης για παιχνίδι, β. η πολιτική συζήτηση
ως μορφή πολιτικής πράξης, γ. τα αυξανόμενα φαινόμενα φανατισμού και βίας στα
γήπεδα, δ. το γήπεδο ως υποκατάστατο της συμμετοχής στις δημόσιες υποθέσεις.
(μονάδες 2)

Β2 Σε οποιοδήποτε άθλημα και αν πάρει μέρος κανείς, είναι αναγκασμένος να θέσει

σε κίνηση τις σωματικές του δυνάμεις. Ωστόσο, ο συγγραφέας υποστηρίζει πως ο
αθλητισμός μεγαλώνει την απόσταση ανάμεσα στον άνθρωπο και στο σώμα του. Με ποια
επιχειρήματα στηρίζει τη θέση του αυτή;
(μονάδες 2)

Β3 Ποια, κατά το συγγραφέα, είναι η κύρια διαφορά ανάμεσα στη συζήτηση για την
πολιτική και στη συζήτηση για τον αθλητισμό;
(μονάδες 4)

Β4 Στην 5η παράγραφο («Πρόκειται γι' ανθρώπινη... και η μανία του ελέγχεται») του
κειμένου, ο συγγραφέας χαρακτηρίζει το φανατικό οπαδό «πειθήνιο όργανο της
εξουσίας». Πώς εξηγείται ο χαρακτηρισμός αυτός;
(μονάδες 2)

Β5 Ποια είναι τα δομικά μέρη της 4ης παραγράφου («Η διαφορά είναι ότι... σαν πο-
λιτικό ον») και με ποια ή ποιες μεθόδους γίνεται η ανάπτυξη των ιδεών της;
(μονάδες 6)

Β6 «Μ' αυτή την έννοια, η συζήτηση για αθλητισμό (χωρίς να συνοδεύεται από άσκηση)
δεν είναι μόνο μια περίπτωση αποστέρησης του σώματος: είναι καθαρή αποστέρηση των
προνομίων του ανθρώπου σαν πολιτικό ον». Ποιο συντακτικό λάθος υπάρχει στην
προηγούμενη περίοδο; Να το εντοπίσετε και να το διορθώσετε.
(μονάδες 4)

Β7 διαφορά, συμμετέχει, παρούσα, αποτελεσματική, πειθήνιο: Να γράψετε ένα αντώνυμο

για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.
(μονάδες 2,5)

86
Β8 αξιολογεί, πυροβολεί: Να σχηματίσετε τέσσερις νέες σύνθετες λέξεις χρησι-
μοποιώντας για καθεμιά από ένα (διαφορετικό κάθε φορά) συνθετικό των παραπάνω
λέξεων.
(μονάδες 2,5)

Γ Ανησυχητική έξαρση παρουσιάζουν στις μέρες μας τα κρούσματα βίας και χου-
λιγκανισμού στους αθλητικούς χώρους. Σε ποιες αιτίες αποδίδετε την έξαρση αυτή; Να
αναπτύξετε τις απόψεις σας σε κείμενο (300-400 λέξεις) που συντάσσετε για την
εφημερίδα του σχολείου σας.
(μονάδες 50)

87
88
 Ο ροκάς έβαλε γραβάτα

Τη Δευτέρα ντύνεται ροκάς. Την Τρίτη θυμίζει φρικιό. Τετάρτη πρωί λιάζεται
στο Κολωνάκι. Πέμπτη βράδυ τα πίνει σε ένα κουτούκι και την Παρασκευή χορεύει σε
μεγάλο κλαμπ. Το Σάββατο πηγαίνει Βίσση και την Κυριακή θέατρο. Δεν είναι διχασμένη
προσωπικότητα, είναι ο μέσος 15χρονος, που κάνει όλα αυτά μαζί κι άλλα τόσα ετε-
ρόκλητα.
Στην πραγματική ζωή, ελλείψει χρημάτων, αυτό το φύρδην μίγδην τάσεων κι επι-
λογών δεν αντικατοπτρίζεται τόσο στις εξόδους και τη διασκέδαση του, όσο στο κα-
θημερινό του ντύσιμο. Το μπλουτζίν παραχωρεί άνετα τη θέση του στο σινιέ παντε-
λόνι και το παλαιστινιακό φουλάρι στο DKNY.
Ήταν αρχές της νύχτας των '90ς, όταν η πρώτη παρέα φρικιών βρέθηκε να τα πίνει
σε γνωστό νυχτομάγαζο. Τα τυπάκια με τα παντελόνια σωλήνας, τις μπότες και τις
μπλούζες με φωτογραφίες μέταλ συγκροτημάτων, λίκνιζαν τα κορμιά τους στους
ήχους του «ρίξε στο κορμί μου σπίρτο να πυρποληθώ» (παλιό σουξέ της Κατερίνας Κούκα).
Οι σκυλάδες θαμώνες κοιτούσαν περίεργα τους «ξένους». Το γεγονός τότε ήταν
σπάνιο φαινόμενο. Δέκα χρόνια μετά, φαίνεται πως κανένας δεν έχει τη δύναμη να
εκπλήσσει κανέναν. Τα ρούχα έχασαν τη συμβολική τους δύναμη, δεν υπαινίσσονται και δεν
αποδεικνύουν τίποτα πια για την ταυτότητα του φέροντος.
Αυτό που εμείς θα αποκαλούσαμε σύγχυση, οι πιτσιρικάδες το ονομάζουν free
style. Ο τρόπος που ντύνονται, λένε, δεν είναι τυχαίος, είναι στιλ. Ελεύθερο όμως να
παίξει με τάσεις, να υιοθετήσει και να απορρίψει κώδικες κατά το δοκούν, να αναμίξει
στοιχεία πολιτισμού. Τα μωρά της υπερβολής των '80ς και των αναβιώσεων των '90ς
μπαίνουν στο νέο αιώνα πιο ελεύθερα παρά ποτέ. Διεκδικούν για τον εαυτό τους το
δικαίωμα «να μη χωρούν πουθενά». Αυτό που για τους έφηβους της δεκαετίας του '90
ήταν κραυγή απόγνωσης, για τους σημερινούς είναι κραυγή ελευθερίας. Αν οι
προηγούμενοι αναζητούσαν απεγνωσμένα ένα μεγαλειώδη σκοπό, τα σημερινά παιδιά δεν
έχουν κανέναν και δε νιώθουν άβολα μ' αυτό. Δεν έχουν να απαντήσουν σε κανένα
μείζον ερώτημα: σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα; Έτσι κι αλλιώς, ζουν τη βαρβαρότητα.
Επανάσταση ή συμβιβασμός; Οι συμβιβασμοί έχουν ήδη γίνει. Ροκάς ή σκυλάς; Τα όρια
είναι πια δυσδιάκριτα. Κατά συνέπεια, ούτε το ντύσιμο τους έχει να πει κάτι
παραπάνω από αυτό που δείχνει. Δεν είναι επαναστάτες για να έχουν πρόβλημα με τα
ρούχα που φτιάχνονται από παιδικά χέρια (άσε που μπορεί και να μην το ξέρουν καν).
Δεν νιώθουν ούτε συμβιβασμένοι για να περιορίζονται στο comme il faut* ντύσιμο
των βορείων προαστίων. Είναι απλώς ο εαυτός τους, που από μέρα σε μέρα νιώθει
διαφορετικά κι αυτό το εκφράζει κι όταν ντύνεται.
Είναι απενοχοποιημένοι, σκέφτομαι, όταν βλέπω το «μπλουζάκι Τσε» κάτω
από το Chevignon πουκάμισο. Όλα πάνε με όλα, ανεξαρτήτως χρόνου, χώρου,
κατάστασης. [...]
Φυσάει ελευθερία ή είναι αδυναμία των πιτσιρικάδων να αυτοπροσδιοριστούν; Οι
ίδιοι υποστηρίζουν ότι συνθέτουν μια νέα ταυτότητα. Περισσότερο εξατομικευμένη
παρά ποτέ και, γι' αυτό το λόγο, περισσότερο ελεύθερη. Το να προσπαθείς να ανα-
γνωρίσεις έναν άνθρωπο από τα ρούχα του, να τον κλείσεις σε ιδεολογικά, ταξικά ή
πολιτιστικά κουτάκια, είναι σχεδόν αδύνατο.
Εμείς το αντιλαμβανόμαστε ως αχταρμά, εκείνοι ως ελευθερία επιλογής.
Ανυποψίαστοι κι ωραίοι, οι θιασώτες του free style, γεννημένοι εκ των πραγμάτων σε
χρόνια κατάρρευσης, πιστεύουν ότι προχωρούν πράγματι σε μια νέα σύνθεση. Μόνο που
στο μίξερ τους έχουν βάλει παλιά υλικά. Και στο ντύσιμο τους επίσης. Μια μεζούρα
επανάσταση, ολίγη από πολυτέλεια, δυο δόσεις αντισυμβατικότητα, μια γεμάτη κου-
ταλιά μικροαστισμό. [...]

89
 Ντίνα Δασκαλοπούλου, Ελευθεροτυπία, 11/01/2001

* cornme il faut: καθωσπρέπει

Θέματα

Α. Στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας έχετε αναλάβει την εκπόνηση
ομαδικής εργασίας για τη μόδα. Να γράψετε μια περίληψη 80-100 λέξεων, προκειμένου να
ενημερώσετε τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας για το περιεχόμενο του προηγούμενου
κειμένου.
(μονάδες 25)

Β1 Ποιο γνώρισμα των ενδυματολογικών επιλογών των σύγχρονων νέων παρατηρεί και
σχολιάζει η αρθρογράφος;
(μονάδες 3)

Β2 Ποια αλλαγή υποστηρίζει η συντάκτρια του κειμένου ότι σημειώθηκε τα τελευταία

χρόνια ως προς τη συμβολική διάσταση των ρούχων που επιλέγουν οι νέοι και σε ποια
κύρια αιτία αποδίδει την αλλαγή αυτή;
(μονάδες 3)

Β3 Μολονότι θέμα του κειμένου είναι η νεανική αμφίεση, στην τέταρτη παράγραφο
γίνεται λόγος για γενικότερα ζητήματα που σχετίζονται με την ιδεολογία, τους σκοπούς
και τον τρόπο ζωής των σύγχρονων νέων. Πώς εξηγείτε την αναφορά αυτή;
(μονάδες 5)

Β4 «Φυσάει ελευθερία ή είναι αδυναμία των πιτσιρικάδων να αυτοπροσδιοριστούν;»

Δίνεται, τελικά, κάποια, απάντηση απ' τη συντάκτρια του κειμένου στο ερώτημα
αυτό; Αν όχι, γιατί; Αν ναι, ποια είναι;
(μονάδες 4)

Β.5. α) Στην 3η παράγραφο του κειμένου να βρείτε τα δομικά της στοιχεία, β) στην 4η
παράγραφο του κειμένου να βρείτε τις μεθόδους ανάπτυξης και τους τρόπους συνοχής.
(μονάδες 5)

Β6 θαμώνες, διεκδικούν, απόγνωσης, νιώθουν, υποστηρίζουν: Να γράψετε ένα συνώνυμο

για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.
(μονάδες 2,5)

Β.7. α) κατάρρευση: Να σχηματίσετε δύο προτάσεις χρησιμοποιώντας μία φορά την

κυριολεκτική και μία φορά τη μεταφορική σημασία της παραπάνω λέξης, β) ετερόκλητα:
Να σχηματίσετε πέντε σύνθετα ουσιαστικά και επίθετα με το ίδιο β' συνθετικό της
προηγούμενης λέξης.
(μονάδες 2,5)

Γ. Σε αρκετές περιπτώσεις η εμφάνιση (σκουλαρίκια, σχισμένα ρούχα, ιδιόρρυθμες

κομμώσεις κτλ.) που επιλέγουν οι νέοι αποκλίνει απ' τα παγιωμένα πρότυπα. Σε ποιες
αιτίες πιστεύετε ότι οφείλεται η τάση αυτή; Αναπτύξτε τις απόψεις σας σε κείμενο 300-
400 λέξεων που θα δημοσιεύσετε στην εφημερίδα του σχολείου σας.
(μονάδες 50)

90
 Η τυραννία της ομοιομορφίας

Τι κάνουν τα κορίτσια του σήμερα; Μακιγιάρονται, βάζουν μπουγάδα,

διαβάζουν φιγουρίνια και κάπου κάπου ερωτεύονται. Τουλάχιστον τα κορίτσια που είδαν
με τα έργα τους οι καλλιτέχνες στην έκθεση «Ένα κορίτσι σαν και σένα», στο Παρίσι.
Στερεότυπα, κατανάλωση, μονοτονία, κοινωνική τάξη. Πίσω από το πλυντήριο διακρίνεται
ένα βίντεο. Συμβατική ειρωνεία: τα πλούσια κορίτσια είναι όμορφα δυστυχώς, δεν
ισχύει απαραιτήτως και το αντίστροφο. «Πορτρέτα εικόνων», άλλη έκθεση (γράφει
και γι' αυτήν η Λε Μοντ). Πορτρέτα, γιατί δεν είναι παρά συνηθισμένα κλισέ, φω-
τογραφίες ταυτότητας χωρίς καμιά πρωτοτυπία. Τα πρόσωπα λείπουν, έχουν σκεπαστεί με
κολάζ από διαφημίσεις. Δεν απομένει τίποτα από την ατομικότητα τους, τίποτα από την
έκφραση τους. Η ανωνυμία βασιλεύει, ανωνυμία της κατανάλωσης και της σύγχρονης
επικοινωνίας. Όλοι μοιάζουν μεταξύ τους, σαν θεατές της ίδιας εκπομπής, ακέφαλο
τοπίο.
Ποιος είναι μοναδικός; Ανόητη ερώτηση. Και ποιος δεν είναι! Μα πώς
εκφράζει κανείς τη μοναδικότητα του; Με κόκκινες κάλτσες, με το ρολόι ανάστροφα
στον καρπό, με ένα τατουάζ πάνω στον ώμο, με ένα εκκεντρικό αυτοκίνητο, με
διαφορετικά (ή πάντα τα ίδια) ρούχα κάθε μέρα, με ένα σκουλαρίκι στο αυτί. Δύσκολοι
καιροί για τους μοναδικούς. Γιατί, ό,τι και αν κάνει κανείς από όλα αυτά, το πιθανότερο
είναι χιλιάδες άλλοι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο να κάνουν ακριβώς το ίδιο. (Έτσι πι-
στεύει ο συγγραφέας Λυκ Σαντέ που γράφει στους Τάιμς της Νέας Υόρκης). Το κάθε στιλ
αφομοιώνεται σήμερα τόσο γοργά, που μεσολαβεί πια ελάχιστος χρόνος από την
εμφάνιση του μέχρι την κατανάλωση του. Γίνε διαφορετικός, λοιπόν (σαν όλους τους
άλλους).
Ακόμα και η γλώσσα, οι περιθωριακοί ιδιωματισμοί και οι κώδικες της που δηλώ-
νουν «σε πάω, είμαι δικός σου», είναι αναλώσιμοι. Σήμερα δεν υπάρχει «μήνυμα» που να
μην μπορεί να «διαβαστεί» στη στιγμή από χιλιάδες ανθρώπους. Όλοι ζουν σε μια εποχή
συμβατικότητας. Πάντα ζούσαν, μα τώρα, αυτή η συμβατικότητα είναι
αποκεντρωμένη. Έχει κανείς την εντύπωση πως όλα όσα λέει και όσα κάνει έχουν
ξαναειπωθεί και έχουν ξαναγίνει από κάποιον πριν από αυτόν.
Κάθε ομάδα της κοινωνίας έχει γίνει ομάδα-στόχος (focus group), από ένα μάρκετινγκ που
προωθεί πρότυπα και στιλ με τόση ταχύτητα, που από τη στιγμή που θα βγουν στο
δρόμο εξαπλώνονται αμέσως σε όλη τη χώρα. Το περιθώριο της κοινωνίας δεν είναι
πια επιλογή, αλλά καταδίκη. Άλλοτε, κάποιοι νέοι πρόθυμα αντάλλασσαν τις ανέσεις
του καλού αυτοκινήτου και της έγχρωμης τηλεόρασης με ένα διαμέρισμα χωρίς
τρεχούμενο νερό και ένα μπουκάλι φθηνό κρασί στο τραπέζι τους. Σήμερα, δεν μπορεί
κανείς να θυσιάσει τις ανέσεις με αντάλλαγμα την ελευθερία του, χωρίς να βρεθεί να
κοιμάται στο πεζοδρόμιο και να σιτίζεται από τον παπά της ενορίας του. Όλα είναι
προς πώληση, ακόμα και ο «μοναδικός εαυτός», και όποιος δεν είναι, καταδικάζεται στην
πείνα, λέει ο Σαντέ. Έτσι, ο «πολύτιμος εαυτός» προσαρμόζεται, λειαίνει τις κοφτερές
άκρες του, προσπαθεί να γίνεται αρεστός. Πάντα κάτι απομένει από αυτόν, αλλά είναι
κρυμμένο στο βάθος, σαν τον ανθρωπάκο του Ντοστογιέφκι, στο Υπόγειο, απ' όπου κάθε
τόσο ξεδίνει όποτε, τον πιάνει η κακία του για τους άλλους και πιο πολύ για τον ίδιο το
«μοναδικό» εαυτό του.

Ρούσσος Βρανάς, Τα Νέα, 24/12/1999

91
Θέματα

Α Να αποδώσετε συνοπτικά το περιεχόμενο του προηγούμενου κειμένου με μια περίληψη

80-100 λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Πού έγκειται, σύμφωνα με το συντάκτη του κειμένου, το κύριο πρόβλημα σε

σχέση με τη μοναδικότητα του σύγχρονου ανθρώπου; Επιλέξτε την ορθή απάντηση
ανάμεσα στις προτεινόμενες. α. Κανείς δεν αποτελεί πλέον μοναδική ύπαρξη. β.
Καθένας αποτελεί μοναδική ύπαρξη, αλλά αδυνατεί πλέον να εκφράσει τη
μοναδικότητα του. γ. Κανείς δεν αποτελεί μοναδική ύπαρξη και γι' αυτό αδυνατεί να
διαφοροποιηθεί από τους άλλους. δ. Κανείς δεν αποτελεί μοναδική ύπαρξη, αλλά όλοι
προσπαθούν να φανούν διαφορετικοί από τους άλλους.
(μονάδες 2,5)

Β.2. «Έτσι ο "πολύτιμος εαυτός" προσαρμόζεται, λειαίνει τις κοφτερές άκρες του,
προσπαθεί να γίνεται αρεστός». Να εξηγήσετε σύντομα το νόημα της προηγούμενης
ιδέας.
(μονάδες 5)

Β.3. Ποια λειτουργία επιτελούν οι παρενθέσεις που χρησιμοποιούνται στα παρακάτω

χωρία; - Γιατί, ό,τι και αν κάνει κανείς από όλα αυτά, το πιθανότερο είναι χιλιάδες
άλλοι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο να κάνουν ακριβώς το ίδιο. (Έτσι πιστεύει ο
συγγραφέας Λυκ Σαντέ που γράφει στους Τάιμς της Νέας Υόρκης). - Γίνε
διαφορετικός, λοιπόν (σαν όλους τους άλλους).
(μονάδες 2,5)

Β.4. «Όλοι μοιάζουν μεταξύ τους, σαν θεατές της ίδιας εκπομπής, ακέφαλο τοπίο». Η
υπογραμμισμένη φράση της παραπάνω πρότασης χρησιμοποιείται με μεταφορικό τρόπο. Να
εξηγήσετε σύντομα το νόημα της και στη συνέχεια να το αποδώσετε με κυριολεκτικό
τρόπο.
(μονάδες 5)

Β.5. γιατί, μα, έτσι, όποτε: Με ποιες διαρθρωτικές λέξεις θα αντικαθιστούσατε τις
προηγούμενες λέξεις, ώστε να αποδώσετε την ίδια νοηματική σχέση;
(μονάδες 5)

Β.6. μονοτονία, φωτογραφίες: Να σχηματίσετε τέσσερις νέες σύνθετες λέξεις χρη-

σιμοποιώντας για καθεμιά ένα (διαφορετικό κάθε φορά) συνθετικό των παραπάνω
λέξεων.
(μονάδες 5)

Γ Ποιοι παράγοντες πιστεύετε πως επηρεάζουν την ενδυμασία και γενικότερα την
εμφάνιση ενός ανθρώπου; Να αναπτύξετε τις απόψεις σας σε ένα κείμενο (400-500 λέξεις)
που συντάσσετε για την εφημερίδα του σχολείου σας.
(μονάδες 50)

92
 Η μόδα στην ενδυμασία: η πιο εύκολη αλλαγή

Η μόδα ικανοποιεί την ανάγκη του ανθρώπου για αλλαγή, προσφέροντας του
καθημερινά καινούργια αγαθά, καινούργια ρούχα και άλλα είδη ένδυσης και καλ-
λωπισμού. Κι ενώ όλοι θα επιθυμούσαν ένα νέο επάγγελμα σε κάποια δεδομένη στιγμή ή
ένα καινούργιο σπίτι η αυτοκίνητο, στην εφαρμογή δεν θα ήταν τόσο εύκολη και ίσως
μάλιστα να ήταν αδύνατη αυτή η αλλαγή.
«Να αλλάξει κάποιος το επάγγελμα του και από γιατρός να γίνει δικηγόρος, από
ιερέας να γίνει δικαστικός, από υδραυλικός να γίνει ηλεκτρολόγος, είναι σχεδόν
αδύνατο ή κι αν είναι δυνατόν απαιτεί πολλές φορές υπεράνθρωπες προσπάθειες. Η κάθε
τέτοια αλλαγή, για ανανέωση και απόκτηση γνώσεων, απαιτεί χρόνο, κόπο, προσπάθεια και
δαπάνη. Η αλλαγή της κατοικίας μας ή του αυτοκινήτου μας μπορεί να σημαίνει την
αποταμίευση χρημάτων μιας ζωής. Η αλλαγή στη σύνθεση της οικογένειας μας
προϋποθέτει γέννηση, γάμο, διαζύγιο, θάνατο κ.λπ. Η αλλαγή στον τρόπο συμπεριφοράς
και γενικά στον τρόπο ζωής μας απαιτεί αλλαγή κοσμοθεωρίας, κι αυτό μπορεί να
χρειαστεί μια ζωή ολόκληρη» λέει ο Γιάννης Τσεκλένης.
Όλες οι παραπάνω αλλαγές παρ' ότι στοιχίζουν τόσο πολύ, ίσως περάσουν
απαρατήρητες από τον περισσότερο κόσμο που βρίσκεται γύρω μας. Η αλλαγή όμως
στην ενδυμασία μας είναι ο πλέον προσιτός και λειτουργικός τρόπος ανανέωσης.
Η αλλαγή στα ρούχα μας και γενικά στην εμφάνιση μας είναι αδύνατον να μη
γίνει αντιληπτή και καταφανής και παράλληλα να μην προσελκύσει την προσοχή και το
ενδιαφέρον των άλλων. Ένα καινούργιο κτένισμα, ένα φόρεμα, ένα πουλόβερ, μια νέα
γραβάτα ή ένα καινούργιο φουλάρι στο λαιμό μας δεν θα περάσει απαρατήρητο. Η
αλλαγή αυτή θα φανεί πάνω μας και θα σφραγίσει την εμφάνιση μας και την
προσωπικότητα μας. θα εντυπωσιάσει και θα επηρεάσει τους άλλους θετικά ή αρνητικά,
θα επιφέρει επιτυχίες ή αποτυχίες, θα δημιουργήσει συμπάθειες ή αντιπάθειες, θα έλξει
ή θα απωθήσει. Αυτή η αλλαγή, που δε στοιχίζει παρά λίγη σκέψη, λίγο χρόνο, λίγα
χρήματα, έναν περίπατο στα καταστήματα, προσφέρει με εύκολο, γρήγορο και φθηνό
τρόπο και επιτυγχάνει το μεγαλύτερο πρακτικό αποτέλεσμα· την ψυχική μας ανανέωση
και την ανάγκη μας για αλλαγή«Αλλάζοντας η εποχή, μπαίνοντας ο χειμώνας θέλουμε
να μυρίσουμε και να αισθανθούμε πάνω μας το μάλλινο ή μπαίνοντας το καλοκαίρι
θέλουμε να φορέσουμε χρωματιστά και λουλουδάτα ρούχα, να αισθανθούμε τη δροσιά
και τη φρεσκάδα του λινού και του βαμβακερού.
»Η βιομηχανία της μόδας, παρακολουθώντας αυτές τις ανάγκες μας, προσφέρει
με τη σειρά της τη φθηνή, εύκολη, γρήγορη, εντυπωσιακή, πρακτική και λειτουργική
αλλαγή κι εμείς την ακολουθούμε με ηθελημένη υποταγή τις περισσότερες φορές».
Συμπερασματικά, συμφωνούμε ότι: «Η μόδα είναι ένας ευχάριστος βιασμός».

Νέλη Λαγάκου, Η ενδυμασία διά μέσου των αιώνων, εκδ.

«Δωδώνη», Αθήνα-Πάννινα, 1998

Θέματα
Α. Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή περίληψη
του σε 80-100 λέξεις.
(μονάδες 25)

93
Β.1. Ποιος είναι, σύμφωνα με το κείμενο, ο πιο προσιτός και λειτουργικός τρόπος
ανανέωσης του ανθρώπου; Να αιτιολογήσεις σύντομα (μέχρι πέντε σειρές) την
απάντηση σου.
(μονάδες 4)

Β.2. Ποιο είναι το θέμα της και με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η δεύτερη παράγραφος
(«"Να αλλάξει κάποιος ... Γιάννης Τσεκλένης») του κειμένου;
(μονάδες 6)

Β.3. Ένα από τα μέσα ποιητικής χρήσης της γλώσσας είναι οι εικόνες. Να βρεις ποιες
εικόνες υπάρχουν στο χωρίο: «Αλλάζοντας η εποχή, μπαίνοντας ο χειμώνας θέλουμε να
μυρίσουμε και να αισθανθούμε πάνω μας το μάλλινο ή μπαίνοντας το
καλοκαίρι θέλουμε να φορέσουμε χρωματιστά και λουλουδάτα ρούχα, να αισθανθούμε
τη δροσιά και τη φρεσκάδα του λινού και του βαμβακερού».
(μονάδες 6)

Β.4. Να αντικαταστήσεις τη λέξη που είναι σε παρένθεση με κατάλληλη συνώνυμη

της.
(αδύνατη) αλλαγή
απαιτεί (δαπάνη)
(καταφανής) αλλαγή
αλλαγή στην (ενδυμασία)
(ηθελημένη) υποταγή
(μονάδες 5)

Β.5. Να εκφράσεις με άλλους δύο τρόπους την αιτιολόγηση που υπάρχει στην παρα-
κάτω πρόταση.
Εξαιτίας της επιθυμίας του για ανανέωση, ο άνθρωπος ακολουθεί τη μόδα.
(μονάδες 4)

Γ. Σε ένα κείμενο 500 λέξεων περίπου να εκθέσεις τις απόψεις σου για τις θετικές
και αρνητικές συνέπειες της μόδας στη ζωή μας. Υπόθεσε ότι το κείμενο σου θα
δημοσιευτεί σε γνωστό περιοδικό μόδας.
(μονάδες 50)

94
 Η παρακμή των προτύπων

Τι ισχύει στη σημερινή μας κοινωνία; Τι πρότυπα μπορούν να ακολουθήσουν τα

παιδιά μας; Γιατί, είτε το θέλουμε είτε όχι, τα πρότυπα είναι απαραίτητα. Όταν ξεκινάμε
μια πορεία, κάπου θέλουμε να φτάσουμε. Η εξέλιξη χρειάζεται ένα μοντέλο, ένα
υπόδειγμα, ένα (αριστοτελικό) «τέλος». Εκτός, βέβαια, αν δεν πρόκειται για κίνηση
παρά για σημειωτόν επί τόπου.
Στα χρόνια της νιότης μου θαυμάζαμε ανθρώπους. Σήμερα νομίζω πως αυτό το
αίσθημα είναι άγνωστο. Άλλωστε, κι αν κάποιος μοιάζει άξιος θαυμασμού, οι
ρυπαρογραφικές φυλλάδες αναλαμβάνουν να τον απομυθοποιήσουν αμέσως. Τον σκε-
πάζουν με λάσπη από την κορυφή ως τα πόδια - κι άντε μετά να τον θαυμάσεις!
θα μου πείτε ότι η παλιά αστική κοινωνία ήταν γεμάτη από πλαστά είδωλα. Πως
πολλοί από τους τότε θαυμαζόμενους ήταν απατεώνες, κούφιοι, φαύλοι. Συμφωνώ. Αλλά
θα αντιτείνω πως καλύτερα (και) μερικά πλαστά είδωλα - παρά καθόλου είδωλα. Γιατί
χωρίς πρότυπα δεν πάμε πουθενά!
(Το ίδιο σκέφτομαι τον τελευταίο καιρό για τους αστικούς «καλούς τρόπους».
Ξέρω πως ήταν ψεύτικοι, πως βασίζονταν σε μια σύμβαση. Αλλά κουράστηκα πια να
με στριμώχνουν, να με τσαλαπατάνε, να με «κόβουνε» στο οδήγημα. Και αναφωνώ:
καλύτερα ψεύτικοι καλοί τρόποι - παρά καθόλου τρόποι!)
Ναι - χωρίς πρότυπα δεν πάμε μπροστά. Δεν υπάρχει η «τελική αιτία», το κί-
νητρο που μας κινεί. Δεν έχουμε κάτι προς το οποίο να τείνουμε, που να μας οδηγεί.
Παραμένουμε στο τέλμα και στο «καλά είμαι εδώ». Ιδανικό μας γίνεται το βόλεμα, η
λούφα, η ξάπλα.
Ποιους ζηλεύει ο σύγχρονος Έλληνας; Σε ποιων τη θέση θα ήθελε να είναι;
Ποιους, ενδόμυχα ή φανερά, θαυμάζει; Σίγουρα εποφθαλμιά τον πλούτο - αλλά τα
ΕΤΟΙΜΑ λεφτά. Να τα κληρονομήσει - όχι να τα φτιάξει. (Ο παλιός αυτοδημιούργητος
χαιρόταν τη δημιουργία - τον πλούτο δεν προλάβαινε να τον ζήσει!). Άλλοι θέλουν
αξιώματα και εξουσία και δόξα, αλλά κι αυτά απ' έξω, έτοιμα. Δι’ απονομής!
Γι' αυτό όταν επιθυμούν το χρήμα, πρότυπο δεν είναι πια ο επιχειρηματίας αλλά ο
κομπιναδόρος, ο απατεών που πλουτίζει γρήγορα και άκοπα. Όταν σκέπτονται αξίωμα,
πρότυπο είναι ο δημόσιος υπάλληλος που προάγεται αυτόματα, χωρίς να
διακινδυνεύει.Ή, ακόμα περισσότερο, ο κομματικός παράγων, που γίνεται σύμβουλος,
γενικός διευθυντής οργανισμού, ακόμα και υπουργός, με μια απλή σύμβαση.
Αλλά, Βέβαια, ούτε ο κομπιναδόρος ούτε ο κομματόσκυλος μπορούνε να
αποτελέσουνε πραγματικά πρότυπα. Δεν έχουν τη δύναμη να εμπνεύσουν, να γεμίσουν
μια νεανική ψυχή, να εμψυχώσουν. Είναι μοντέλα Βολέματος και όχι ιδανικά. Έτσι,
αν εξαιρέσει κανείς μερικούς ποδοσφαιριστές και τραγουδιστές (εφήμερα είδωλα), οι
νέοι μας σήμερα ζούνε χωρίς πρότυπα. Δεν πιστεύουν, δε θαυμάζουν, δεν αξιολογούν.
Όλα είναι λίγο-πολύ ίδια, αδιάφορα. «’Ντάξει, μωρέ, ’ντάξει...».
Σε έναν τέτοιο κόσμο, χωρίς σημεία αναφοράς, χωρίς σαφείς προσανατολι-
σμούς, έχουν πια μόνον οδηγό τις επιθυμίες, τους φόβους, τα ένστικτα τους.
Αντιδρούν παρορμητικά και άτσαλα. Άγονται και φέρονται από τους δημαγωγούς που
καθησυχάζουν και κολακεύουν τη μετριότητα.
Οι νέοι μας: τα μεγάλα θύματα μιας ανεύθυνης πολιτικής και πνευματικής ηγε-
σίας, που χρόνια τώρα καλλιεργεί την ιδεολογία του λαϊκισμού και το ευαγγέλιο της
μη-προσπάθειας. Που αρνείται κάθε πρότυπο σαν αντιλαϊκό και ελιτίστικο.
Και μας βυθίζει, κάθε μέρα περισσότερο, στο τέλμα.

Νίκος Δήμου, Από τον Τύπο

95
Θέματα

Α. Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή περί-
ληψη του σε 100 λέξεις περίπου.
(μονάδες 2)

Β.1. Γιατί είναι απαραίτητα, σύμφωνα με το κείμενο, τα πρότυπα;

(μονάδες 4)

Β.2. Να εντοπίσεις δύο χωρία του κειμένου όπου ο συγγραφέας αντιθέτει το παρόν
με το παρελθόν.
(μονάδες 4)

Β.3. Ποια λογική (νοηματική) σχέση υπάρχει ανάμεσα στην έκτη και στην έβδομη
παράγραφο και ποια ανάμεσα στην έβδομη και στην όγδοη; Ποιες διαρθρωτικές
λέξεις ή φράσεις φανερώνουν τη σχέση αυτή;
(μονάδες 6)

Β.4. Ποια είναι η σημασιολογική διαφορά των λέξεων πρότυπο και είδωλο;
(μονάδες 4)

Β.5. «Αλλωστε, κι αν κάποιος μοιάζει άξιος θαυμασμού, οι ρυπαρογραφικές

φυλλάδες αναλαμβάνουν να τον απομυθοποιήσουν αμέσως. Τον σκεπάζουν με λάσπη
από την κορυφή ως τα πόδια - κι άντε μετά να τον θαυμάσεις!». Να ξαναγράψεις το
απόσπασμα του κειμένου με κυριολεκτική/αναφορική μόνο χρήση της γλώσσας.
(μονάδες 4)

Β.6. Αντιστοίχισε τα συνώνυμα:

πλαστός κακός
φαύλος βάλτος
κίνητρο επιβουλεύομαι
εποφθαλμιώ συνθήκη
σύμβαση κίβδηλος
τέλμα ελατήριο
(μονάδες 3)

Β.7. Πώς ερμηνεύεται η τάση των εφήβων να αναζητούν κάποια πρότυπα ή είδωλα;
Από ποιους χώρους αντλούν οι έφηβοι τα πρότυπα ή τα είδωλα τους; Να απαντήσεις
τεκμηριωμένα στα ερωτήματα αυτά σε ένα κείμενο 500 λέξεων. Υπόθεσε ότι το
κείμενο σου θα δημοσιευτεί σε περιοδικό για νέους.
(μονάδες 50)

96
97
 Κοινωνικοποίηση – Προσαρμογή – Ομοιομορφοποίηση

Ι. Οποιαδήποτε σχέση ενός ατόμου προς ένα περιβάλλον γεννά προβλήματα

προσαρμογής. Στο βαθμό που η προσαρμογή ανάγεται σε ένα φυσικό περιβάλλον και
τις ιδιομορφίες του (άνθρωπος – φύση) τα προβλήματα που ανακύπτουν εξετάζονται
από την Γενετική και την Βιολογία.
Στο βαθμό που η προσαρμογή εξετάζεται από την άποψη της σχέσης του
ατόμου προς μία ομάδα, ένα κοινωνικό σύνολο μικρότερο ή μεγαλύτερο είναι
πρόβλημα κοινωνιολογικό.
Η δεύτερη αυτή άποψη του θέματος είναι η εξεταζόμενη.
Αν θα ήταν δυνατό να συλληφθεί ο άνθρωπος ως μεμονωμένη οντότητα χωρίς
καμία ανάγκη αυτοπεριορισμού, χάριν συν-βιώσεως με ένα άλλο άτομο ή μία ομάδα
ατόμων, δεν θα ετίθετο καν πρόβλημα κοινωνικής προσαρμογής. Θα ετίθετο
αποκλειστικά πρόβλημα βιολογικής προσαρμογής. Κάθε ανθρώπινη όμως συμβίωση
θέτει πρόβλημα και αίτημα υποταγής σε ορισμένους κανόνες, που καθιστούν αυτήν
την συμβίωση δυνατή.
Κοινωνική προσαρμογή συνεπώς σημαίνει προσαρμογή σε ορισμένους
κοινωνικούς κανόνες συμπεριφοράς, που ένα κοινωνικό σύνολο δέχεται γενικά ως
αναγκαίους για την διατήρηση και την εξασφάλιση της κοινωνικής συμβίωσης.
ΙΙ. Η διαδικασία της εκμάθησης και αποδοχής των κανόνων αυτών ούτε
εύκολη είναι, ούτε ανώδυνη, ούτε και πραγματοποιείται χωρίς προστριβές.
Το νεαρό άτομο από την πρώτη στιγμή της γέννησης του υποβάλλεται σε μία
δοκιμασία εξαναγκαστικών περιορισμών, σε μία διαδικασία που αποβλέπει στην
υπέρβαση μίας φάσης ακοινωνικότητας, ή έστω ζωώδους αγελαίας μορφής
κοινωνικότητας, που συνίσταται στη χωρίς περιορισμούς ικανοποίηση αναγκών και
ενστίκτων.
Η διαδικασία εκμάθησης ορισμένων βασικών κανόνων κοινωνικής συ
περιφοράς και επομένως και η αδιαμφισβήτητη παραδοχή ενός συνόλου ικανού να
επιβάλλει περιορισμούς ονομάζεται κοινωνικοποίηση.

[…] Είναι χρήσιμη η ομοιομορφοποίηση και μέχρι ποιου σημείου για τη

συνοχή της ομάδας και ποιες είναι οι αρνητικές της πλευρές; Δεν υπάρχει καμία
αμφιβολία ότι οι περισσότεροι άνθρωποι, τα περισσότερα μέλη της κοινωνίας
προσαρμόζονται κατά βάση στις προσδοκίες του κοινωνικού συνόλου σε σχέση με
τους βασικούς και τους δευτερεύοντες ρόλους που έχουν, με λιγότερα ή περισσότερα
περιθώρια ελευθερίας κοινωνικά αποδεχθεί. Η προσαρμογή αυτή σε πολύ μικρό
βαθμό μπορεί να αποδοθεί στον φόβο της κύρωσης και της ποινής. Βασικά πρόκειται
για μία προσαρμογή, η οποία στηρίζεται σε κοινωνικά παραδεκτά πρότυπα
συμπεριφοράς, που δημιουργεί το πεδίο συναντίληψης, συγκατάβασης και
συναποδοχής – το λεγόμενο consensus – που είναι θεμελιακή προϋπόθεση της
κοινωνικής συνοχής.
Από την στιγμή που υπάρχει η συγκατάβαση, η αποδοχή των βασικών
κανόνων και θεμελιακών προτύπων και έχει πραγματοποιηθεί η εσωτερίκευσή τους
ερωτάται ποια είναι τα περιθώρια απόκλισης και ατομικής ανεξαρτησίας, δηλαδή, σε
τελευταία ανάλυση με ποιον τρόπο διατηρείται και περισώζεται η ατομική
ιδιαιτερότητα μέσα στις διαδικασίες προσαρμογής και υποταγής στους ισχύοντες
κοινωνικούς κανόνες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το ισχύον πλαίσιο αξιών, ρυθμίσεων
και κανόνων συμπεριφοράς – το Υπερεγώ του Freud – ασκεί μία καθοριστική
ψυχολογικού χαρακτήρα πίεση και επιβάλλει την υποταγή στο κοινωνικά παραδεκτό

98
σε όλα τα επίπεδα. Δεν είναι ο φόβος της κύρωσης, αλλά ο κίνδυνος της κοινωνικής
απόρριψης και της μη αποδοχής, το μεγάλο όπλο του πειθαναγκασμού και
πειθάρχησης στις ανθρώπινες κοινωνίες. Όμως, η προσαρμογή δεν είναι ταυτόσημη
με την ομοιομορφοποίηση. Η προσαρμογή, όταν οδηγεί στην ομοιομορφοποίηση,
προϋποθέτει μία εξαφάνιση των ομοιομορφιών, σε μία κλίμακα, που υπερβαίνει το
αντικειμενικά δεδομένο αναγκαίο μέτρο αποδοχής των κοινωνικά παραδεκτών
κανόνων συμπεριφοράς. Κανονικά η προσαρμογή αφήνει όρια ελαστικότητας, που
επιτρέπουν τον σεβασμό των ατομικών ιδιαιτεροτήτων , με τρόπο ώστε η εκτέλεση
ενός κοινωνικού ρόλου να διατηρεί έναν προσωπικό χαρακτήρα.
Αναμφισβήτητα κάθε προσαρμογή προϋποθέτει αυτό που οι αγγλοσάξονες
ονομάζουν conditioning, δηλαδή την τοποθέτηση του ανθρώπου σε ορισμένο
ψυχολογικό κλίμα που τον υποχρεώνει να αποδεχθεί την πίεση της επιμέρους ομάδας
ή της συνολικής κοινωνίας στην οποία ανήκει. Το κλίμα αυτό είναι αποτέλεσμα:
πρώτο, της λειτουργίας της κοινής γνώμης, δεύτερο, της άσκησης προπαγάνδας και
πολύπλευρου άμεσου επηρεασμού και τρίτο, του τρόπου σχηματισμού και
αναδιοργάνωσης της ανθρώπινης στάσης και συμπεριφοράς.
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι στην άσκηση αυτής της πίεσης από την
πλευρά της ομάδας πραγματοποιούνται μία σειρά από διεργασίες κοινωνιολογικού
και φυσικά ψυχολογικού χαρακτήρα. Η ετοιμότητα όμως προσαρμογής που οφείλεται
στην δράση της ευρείας αυτής δέσμης συντελεστών, δεν είναι απαραίτητο να οδηγεί
τον άνθρωπο σε σημείο να αποδέχεται και να λειτουργεί στην βάση ορισμένων
αυστηρών και απαράβατων «κλισέ», ενός κοινού παρονομαστή συμπεριφοράς, που
δεν αφήνει περιθώρια προσωπικής έκφρασης […]

Β. Φίλιας, Όψεις της Διατήρησης και της

Μεταβολής του Κοινωνικού συστήματος

Θέματα

Α. Να αποδοθεί περιληπτικά το κείμενο σε μία περίληψη 80 – 100 λέξεων

(μονάδες 25)

Β.1. Ποια κοινωνική αναγκαιότητα πιστεύετε ότι υπηρετεί η κοινωνικοποίηση;

(μονάδες 5)

Β.2. Στην παράγραφο «Είναι χρήσιμη η ομοιομορφοποίηση …θεμελιακή προϋπόθεση

της κοινωνικής συνοχής» Να εντοπίσετε τα δομικά στοιχεία και τη λειτουργία της
πρότασης – κατακλείδα.
(μονάδες 2,5)

Β.3. Στην προτελευταία παράγραφο του κειμένου να βρείτε τη μέθοδο ανάπτυξης.

(μονάδες 2,5)

Β.4. Να επιλέξετε την ορθή ιδέα ανάμεσα στις προτεινόμενες:

Κοινωνικοποίηση ονομάζεται:
1. η προσαρμογή του ανθρώπου στο κοινωνικό περιβάλλον και η αποδοχή των
κοινωνικών κανόνων
2. η διαδικασία της εκμάθησης και αποδοχής των κοινωνικών κανόνων, που έχει
ως αποτέλεσμα την προσαρμογή του ανθρώπου στο κοινωνικό πλαίσιο.

99
 3. η διαδικασία των αλλαγών που συντελείται σε κάθε κοινωνική ομάδα, όταν
ένα νέο μέλος εντάσσεται στους κόλπους της.
(μονάδες 4)

Β.5. Ποια από τις παρακάτω ερμηνείες αποδίδει σωστά το νόημα της ιδέας «Η
προσαρμογή, όταν οδηγεί στην ομοιομορφοποίηση, προϋποθέτει μία εξαφάνιση των
ομοιομορφιών, σε μία κλίμακα, που υπερβαίνει το αντικειμενικά δεδομένο αναγκαίο
μέτρο αποδοχής των κοινωνικά παραδεκτών κανόνων συμπεριφοράς»:
1. Αναγκαία προϋπόθεση για την ομαλή προσαρμογή του ατόμου στο κοινωνικό
περιβάλλον είναι η αφομοίωση των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς και η
εξαφάνιση των ιδιομορφιών του.
2. Η αποδοχή των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς αποτελεί πράξη
αλλοτρίωσης του ανθρώπου.
3. Όταν η προσαρμογή προκαλεί την εξαφάνιση των ατομικών ιδιομορφιών,
ξεπερνά το αναγκαίο μέτρο αποδοχής των παραδεκτών κανόνων
συμπεριφοράς.
(μονάδες 4)

Β.6. Βασισμένοι στο προηγούμενο απόσπασμα να ελέγξετε το περιεχόμενο των

προτάσεων ως προς την ορθότητά τους:
1. όσο μικρότερη είναι η απόκλιση του ανθρώπου από τα κοινωνικά παραδεκτά
πρότυπα τόσο στενότερα είναι τα περιθώρια της ατομικής του ανεξαρτησίας
και της προσωπικής του έκφρασης.
2. η αποδοχή των κοινωνικά παραδεκτών κανόνων είναι αποτέλεσμα του φόβου
της κύρωσης, που αισθάνεται ο άνθρωπος, κάθε φορά που τις καταπατά.
3. Η ομαλή προσαρμογή του ανθρώπου στο κοινωνικό περιβάλλον έχει το νόημα
της απόλυτης αποδοχής των κοινωνικών κανόνων και της εξαφάνισης των
ιδιαίτερων στοιχείων της προσωπικότητάς του.
4. Η με προσωπικό χαρακτήρα εκτέλεση ενός κοινωνικού ρόλου φανερώνει πως
το άτομο έχει εσωτερικεύσει τα κοινωνικά πρότυπα κι έχει προσαρμοστεί στο
κοινωνικό περιβάλλον, χωρίς όμως να απολέσει τα ιδιαίτερα στοιχεία της
προσωπικότητάς του.
(μονάδες 4)

Β.7) Να συμπληρωθούν τα κενά με σύνθετα του ρήματος βάλλω:

1. ____________________ σε μία εχθρική περιοχή

2. ____________________ σοβαρές αντιρρήσεις
3. ____________________ στην ανάπτυξη ομαλού κλίματος
4. ____________________ κάθε ίχνος ντροπής
5. ____________________ την θέλησή μου
6. ____________________ σκληρή προσπάθεια
7. ____________________ δύο κείμενα.
8. ____________________ τα σέβη μου
9. ____________________ για την αποτελεσματικότητα της μεθόδου.
(μονάδες 3)

Γ.1) Φανταστείτε ένα αυταρχικό σχολείο, που απαγορεύει την προσωπική έκφραση
και την ελεύθερη δράση. Πιστεύετε ότι το σχολείο αυτό μπορεί να εκπληρώσει με

100
επιτυχία την κοινωνικοποιητική του αποστολή; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας σε
ένα κείμενο περίπου 400 λέξεων.
ή
(μονάδες 50)

101
 Ο κοινωνικός χαρακτήρας

Τι εννοούμε λέγοντας κοινωνικός χαρακτήρας; Χρησιμοποιώντας την έννοια

αυτή, αναφέρομαι στον πυρήνα της δομής του χαρακτήρας που έχουν από κοινού τα
περισσότερα μέλη του ίδιου πολιτισμού, σε αντιδιαστολή με τον ατομικό χαρακτήρα,
χάρη στον οποίο άτομα που ανήκουν στον ίδιο πολιτισμό διαφέρουν μεταξύ τους. Η
αντίληψη του κοινωνικού χαρακτήρα δεν είναι στατική αντίληψη, με την έννοια ότι
είναι απλώς το σύνολο των γνωρισμάτων του χαρακτήρα που συναντάμε στην
πλειονότητα των ανθρώπων ενός δοσμένου πολιτισμού. Αυτό μπορεί να γίνει
κατανοητό μόνο σε συνδυασμό με τη λειτουργία του κοινωνικού χαρακτήρα, που με
την εξέτασή του θα ασχοληθούμε αμέσως παρακάτω.
Κάθε κοινωνία έχει μία ορισμένη δομή και λειτουργεί κατά ορισμένους
τρόπους, που επιβάλλονται από μερικές αντικειμενικές συνθήκες. Οι συνθήκες αυτές
περιλαμβάνουν τις μεθόδους παραγωγής και διανομής που με την σειρά τους
εξαρτώνται από τις πρώτες ύλες, τις βιομηχανικές τεχνικές, το κλίμα, το μέγεθος του
πληθυσμού, από πολιτικούς και γεωγραφικούς παράγοντες και από τις πολιτιστικές
παραδόσεις και επιρροές, τις οποίες δέχεται η κοινωνία. Δεν υπάρχει «κοινωνία»
γενικά, αλλά μόνο ειδικές κοινωνικές δομές που λειτουργούν κατά διαφορετικούς και
διακριβώσιμους τρόπους. Μολονότι οι κοινωνικές αυτές δομές αλλάζουν στην πορεία
της κοινωνικής εξέλιξης, μένουν σχετικά σταθερές για μία δοσμένη ιστορική περίοδο
και η κοινωνία μπορεί να υπάρχει μόνο με το να λειτουργεί μέσα στο πλαίσιο της
δικής της ιδιαίτερης δομής. Τα μέλη της κοινωνίας και ή οι διάφορες τάξεις ή
κοινωνικά στρώματα στα σπλάχνα της κοινωνίας αυτής οφείλουν να
συμπεριφέρονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι ικανά να λειτουργούν με την έννοια
που απαιτεί το κοινωνικό σύστημα. Αποστολή του κοινωνικού χαρακτήρα είναι να
διαμορφώνει τις ενέργειες των μελών της κοινωνίας, έτσι ώστε η συμπεριφορά τους
να μην είναι αποτέλεσμα συνειδητής απόφασης σχετικά με το αν θα πρέπει να
ακολουθούν το κοινωνικό πρότυπο, αλλά σχετικά με το να θέλουν να ενεργούν όπως
πρέπει να ενεργούν και ταυτόχρονα να βρίσκουν αναγνώριση, ενεργώντας σύμφωνα
με τις απαιτήσεις της κουλτούρας. Με άλλα λόγια αποστολή του κοινωνικού
χαρακτήρα είναι να διαμορφώνει και να παροχετεύει την ανθρώπινη ενέργεια σε μία
δοσμένη κοινωνία, προς τον σκοπό της συνέχισης της λειτουργίας αυτής της
κοινωνίας.
Ας μου επιτραπεί να τονίσω και πάλι ότι λέγοντας πως η κοινωνικοοικονομική
δομή της κοινωνίας διαπλάθει τον χαρακτήρα του ανθρώπου, αναφερόμαστε στον ένα
μόνο πόλο της αλληλεπίδρασης μεταξύ κοινωνικής οργάνωσης και ανθρώπων. Ο
άλλος πόλος, που θα πρέπει να θεωρήσουμε είναι η φύση του ανθρώπου, που
διαμορφώνει με τη σειρά της τοις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζει. Η
κοινωνική εξέλιξη μπορεί να γίνει κατανοητή, μόνο αν ξεκινήσουμε με την γνώση της
πραγματικότητας του ανθρώπου, των φυσικών του ιδιοτήτων, καθώς και των
φυσιολογικών του ιδιοτήτων, και αν εξετάσουμε την αλληλεπίδραση ανάμεσα στη
φύση του ανθρώπου και τη φύση των εξωτερικών συνθηκών υπό τις οποίες ζει και
πάνω στις οποίες πρέπει να κυριαρχήσει, αν πρόκειται να επιζήσει.
Ενώ είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος μπορεί να προσαρμοστεί σε όλες σχεδόν
τις συνθήκες, δεν είναι λευκό φύλλο χαρτιού, πάνω στο οποίο ο πολιτισμός
υπαγορεύει το κείμενό του. Ανάγκες, όπως επιθυμία για ευτυχία, για αρμονία, για
αγάπη και ελευθερία είναι έμφυτες. Υπάρχουν επίσης δυναμικοί παράγοντες στην
κοινωνική εξέλιξη, που, αν διαψευσθούν, τείνουν να προκαλέσουν ψυχικές
αντιδράσεις που τελικά δημιουργούν ακριβώς τις συνθήκες που ταιριάζουν στις
αρχικές επιθυμίες. Όσο οι αντικειμενικές συνθήκες της κοινωνίας και της κουλτούρας

102
παραμένουν σταθερές, ο κοινωνικός χαρακτήρας έχει κατά κύριο λόγο
σταθεροποιητική λειτουργία. Αν οι εξωτερικές συνθήκες μεταβάλλονται κατά τρόπο
ώστε να μην προσιδιάζουν με τον παραδοσιακό κοινωνικό χαρακτήρα, τότε
δημιουργείται μία διάσταση, που συχνά μετατρέπει τον προορισμό του χαρακτήρα σε
στοιχείο αποσύνθεσης και όχι σταθερότητας.
Έριχ Φρομ, Η υγιής κοινωνία.

Θέματα

Α. Να αποδώσετε το περιεχόμενο της τρίτης παραγράφου του κειμένου α)

περιληπτικά σε μία παράγραφο 40 -50 λέξεων β) σε ένα κείμενο 200 – 220.
(μονάδες 25)

Β.1. Να σχηματίσετε το διάγραμμα του κειμένου.

(μονάδες 2)

Β.2. Ποια η δομή και ποια η μέθοδος ανάπτυξης της δεύτερης παραγράφου του
κειμένου;
(μονάδες 3)

Β.3. «Όσο οι αντικειμενικές συνθήκες της κοινωνίας και της κουλτούρας παραμένουν
σταθερές, ο κοινωνικός χαρακτήρας έχει κατά κύριο λόγο σταθεροποιητική λειτουργία.
Αν οι εξωτερικές συνθήκες μεταβάλλονται κατά τρόπο ώστε να μην προσιδιάζουν με
τον παραδοσιακό κοινωνικό χαρακτήρα, τότε δημιουργείται μία διάσταση, που συχνά
μετατρέπει τον προορισμό του χαρακτήρα σε στοιχείο αποσύνθεσης και όχι
σταθερότητας» να μεταγράψετε τον παραπάνω συλλογισμό σε προκείμενες και
συμπέρασμα και να βρείτε το είδος του συλλογισμού.
(μονάδες 4)

Β.4. Ποιο ρόλο διαδραματίζει σύμφωνα με τον συγγραφέα ο ανθρώπινος χαρακτήρας

στην κοινωνική εξέλιξη;
(μονάδες 6)

Β.5. Βασισμένοι στο προηγούμενο απόσπασμα να ελέγξετε τις παρακάτω προτάσεις

ως προς την ορθότητά τους:
a. Η διάπλαση του χαρακτήρα είναι αποκλειστικό αποτέλεσμα των
επιδράσεων που η κοινωνία ασκεί πάνω στον άνθρωπο.
b. Η φύση του ανθρώπου επηρεάζεται από τις κοινωνικές συνθήκες, αλλά η
ίδια αδυνατεί να τις επηρεάσει.
c. Ο κοινωνικός χαρακτήρας του ανθρώπου μένει σταθερός έστω και σε
συνθήκες αλματώδους εξωτερικής μεταβολής.
d. Η αλληλεπίδραση των εξωτερικών συνθηκών και της ανθρώπινης φύσης
δίνει την ώθηση στην κίνηση της ιστορίας.
(μονάδες 3)

Β.6. Βασισμένοι στο κείμενο να αντιστοιχήσετε τις φράσεις της στήλης Α με αυτές τις
στήλης Β, ώστε να σχηματιστούν νοηματικά σωστές προτάσεις (μία φράση της
στήλης Β περισσεύει:

103
 Α Β
1. η αλματώδης μεταβολή των a) συμβάλλει στην σταθεροποιητική
κοινωνικών συνθηκών λειτουργία του κοινωνικού
2. η συνέχιση της κοινωνικής χαρακτήρα
λειτουργίας b) είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης
3. η σταθερότητα των κοινωνικών φύσης και του κοινωνικού χαρακτήρα
δομών c) επιδρά αποφασιστικά στη διάπλαση
4. η ιστορική εξέλιξη του ατομικού χαρακτήρα
d) είναι κύρια αποστολή του κοινωνικού
χαρακτήρα
e) μετατρέπει τον κοινωνικό χαρακτήρα
σε στοιχείο αποσύνθεσης

(μονάδες 4)

Β.7. Να αντιστοιχήσετε τις λέξεις που έχουν ετυμολογική συγγένεια (μία λέξη
περισσεύει
Α Β
1. αλληλεπίδραση a) δωσίλογος
2. αντιδιαστολή b) εναρμόνιση
3. αποτέλεσμα c) μομφή
4. διανομή d) ιδιόρρυθμος
5. κατανοητός e) ατελείωτος
6. παραδοσιακός f) δραστικός
7. προσαρμόζω g) πρόνοια
8. προσιδιάζω h) νόμος
i) συστέλλω

(μονάδες 3)

Γ. Ποια επίδραση πιστεύετε ότι ασκεί το φιλικό περιβάλλον στην κοινωνικοποίηση

του νέου ανθρώπου και με ποια κριτήρια πρέπει, κατά την γνώμη σας, να επιλέγεται,
ώστε να αποβεί θετική η επίδρασή του; (περίπου 500 λέξεις)
(μονάδες 50)

104
 Σχέσεις και αλλοτρίωση

Οι διαπροσωπικές σχέσεις σήμερα έχουν σε μεγάλο βαθμό αλλοτριωθεί, έχουν

χάσει δηλαδή τον χαρακτήρα της ουσιαστικής σχέσης προσώπου με πρόσωπο που
στηρίζεται στην αναγνώριση του άλλου ως αξίας, ως προσώπου με ιδιαιτερότητα που
απαιτεί την αναγνώρισή του και τον σεβασμό:
- αξιοσέβαστοι και «αγαπητοί» εργοδότες και προϊστάμενοι κινούνται ως
άγνωστοι μεταξύ αγνώστων από την επόμενη της αφυπηρέτησής τους.
- Μαθητές δεν γνωρίζουν τους δασκάλους τους έξω από το σχολείο και
αντίστροφα.
- Γείτονες δεν χαιρετιούνται έξω από το ασανσέρ της πολυκατοικίας.
- Στενοί συνεργάτες δεν ξανασυναντιούνται από την ώρα που τελειώνει το θέμα
συνεργασίας τους και αμέτρητα άλλα.
Όλα αυτά όμως είναι συμπτώματα σημερινά; Μπορεί κάποιος να το
αμφισβητήσει παρατηρώντας πως πάντα υπήρχαν μεταξύ των ανθρώπων οι
συμβατικές σχέσεις, οι κατά συνθήκην συνεργασίες. Γιατί όμως σήμερα μιλούμε για
κρίση και αλλοτρίωση στις διαπροσωπικές σχέσεις; Πιστεύουμε πως η ειδοποιός στις
σχέσεις των ανθρώπων σήμερα και σε αυτές άλλων εποχών βρίσκεται στην έκπτωση
των διαπροσωπικών σχέσεων σήμερα σε συμβατικές, στις σχέσεις που συνάπτονται
όχι χάρη των προσώπων, αλλά των αγαθών που επιδιώκονται. Οι συμβατικές σχέσεις
έγιναν το υποκατάστατο των διαπροσωπικών.
Χειρότερη όμως και από την απουσία διαπροσωπικών σχέσεων είναι η
«χρησιμοποίηση» του ανθρώπου από τον συνάνθρωπό του, η υστερόβουλη αποδοχή
του άλλου, επειδή προσβλέπουμε σε κάποια ευεργετήματα. Στο κάτω – κάτω κανείς
δεν υποχρεώνει τον προϊστάμενο, τον συνεργάτη, τον συνεργαζόμενο, τον άνθρωπο
να αποδέχεται τον συνάνθρωπό του. Όμως κανείς δεν ανέχεται την επίπλαστη και
συμφεροντολογική ωραιοποίηση των αδιάφορων – ακόμα και αρνητικών –
συναισθημάτων μας από φόβο μήπως θιγούν τα συμφέροντά μας.
Συνέπεια μιας τέτοιας στάσης είναι το ότι στις μέρες μας οι διαπροσωπικές
σχέσεις (αλληλοεκτίμηση προσώπων με ιδιαιτερότητες) τείνουν να αντικατασταθούν
από τις διαθεσιακές (επιβολής του κύρους μιας θέσης). Η ευθύνη γι’ αυτό δεν
βαραίνει μόνο όσους έχουν την κατώτερη θέση: οι αυλοκόλακες φοιτούν στις αυλές
που τους «σηκώνουν», ίσως πάλι αυτός να είναι ο μόνος τρόπος, για να γίνεται
αισθητή η παρουσία του «αυλάρχη» - διά των αυλοκολάκων.
Πέρα όμως απ’ αυτά είναι και η καταναγκαστική παρουσία των εξωγενών
παραγόντων που συνθλίβουν τις ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις. Πρώτα – πρώτα
είναι εκείνο το κυνήγι του χρόνου που αναγκάζει να αναβάλλεται για «αύριο» η
πραγματική ανθρώπινη επαφή, ακόμα και των γονιών προς τα παιδιά. Μόνο που οι
ψυχικές και ψυχολογικές ανάγκες που ζητούν να ικανοποιηθούν μέσα από τις σχέσεις
αυτές δεν περιμένουν το «αύριο», ακόμη κι αν αυτό έλθει. Στη θέση τους μένει το
κενό που προκαλεί την αποξένωση, την απομάκρυνση, την αίσθηση πως «πρέπει να
είσαι μόνος», για να μάθεις με τη σειρά σου πως πρέπει να αφήνεις και τους άλλους
μόνους.
Το άγχος της δουλειάς που σε κυνηγά και στο σπίτι, που σε κάνει να νιώθεις
πως οτιδήποτε κάνεις εκτός από τη δουλειά είναι χάσιμο χρόνου, που σου δημιουργεί
τύψεις γιατί αφιέρωσες δυο και τρεις βραδιές σε φιλική συναναστροφή, έτσι χωρίς
σκοπό, είναι ακόμη μία επιβεβαίωση της αποξένωσής σου από τους άλλους, της
αποσύνδεσης των ανθρώπων και της αλλοτρίωσης γενικά των διαπροσωπικών
σχέσεων
Μ. Ιωαννίδου Κουτσελίνη

105
 Παράλληλο κείμενο

Είναι γεγονός ότι στην κοινωνία της ευημερίας η οικογένεια έχει χάσει την
συνοχή της. Πώς να αναθρέψει ανθρώπινες προσωπικότητες; Αυτή η κοινωνία έχει
μετατρέψει τους ανθρώπους σε μονάδες. Χωρίζει τον άνθρωπο από τις πηγές του, τον
αποξενώνει από τις αξίες του και από τη γνώση.
Μάνα και πατέρας έχουν αποξενωθεί από τον εαυτό τους, έχουν χάσει την
εμπιστοσύνη τους στον εαυτό τους και τους άλλους. Έτσι στο σπιτικό δημιουργείται
μια παράξενη ψυχολογία καθόλου κατάλληλο για την ανατροφή των παιδιών. Μια
ατμόσφαιρα νευρικότητας, ασυνεννοησίας, πολλές φορές αδιαφορίας και
αποξένωσης.
Οι γονείς παρεμβαίνουν σε κάθε πράξη των παιδιών, δημιουργούν από το
τίποτα συγκρούσεις. Τότε οι έφηβοι αντιτάσσουν, επειδή δεν έχουν τη δύναμη αλλιώς
να αμυνθούν, το πείσμα. Οι γονείς αρχίζουν τη νουθεσία μάλιστα με την
καταπροδομένη ηθική και αγωνίζονται να πείσουν το παιδί τους να βαδίσει πάνω στα
δικά τους βήματα, να αποδεχτεί με την επιβολή τις δικές τους αντιλήψεις. Γυρεύουν
να φτιάξουν τα παιδιά τους σύμφωνα με τον «τύπο ανθρώπου» που έχουν αυτοί για
ιδανικό. Μα οι σημερινοί νέοι βλέπουν τον κόσμο των παιδιών τους με άλλο πρίσμα.
Τον βλέπουν αλλοτριωμένο, βασανισμένο από τους πολέμους, πανικόβλητο. Νιώθουν
μάλιστα πως είναι μόνοι και περιττοί ακόμα και μέσα στο ίδιο το σπιτικό τους. Γι’
αυτούς πολλές έννοιες και πολλές λέξεις ακόμα έχουν ολότελα νέο περιεχόμενο.
Σχεδόν δεν καταλαβαίνουν την γλώσσα των γονέων τους.
Αυτό δεν φαίνεται να το έχουν νιώσει οι γονείς. Αποξενώνονται από τα παιδιά
τους, δημιουργούν αδιέξοδο που έχει τραγικές συνέπειες και για τα δύο μέρη. Μερικά
παιδιά που δεν θέλουν να οδηγήσουν την οικογένειά τους σε δράματα, υποχωρούν
στη θέληση των γονέων, κι ας είναι ολότελα αντίθετα. Όμως αρχίζει τότε η
υποκρισία, η ψευτιά, και πολλές φορές η καταπίεση φέρνει το μίσος ή το αίσθημα
ενοχής που τραντάζει τον εσωτερικό τους κόσμο. Άλλα πάλι παιδιά είναι οι ομάδες
που λέμε «οι αλλοτριωμένοι νέοι». Είναι οι έφηβοι που ψάχνουν να βρουν τον εαυτό
τους, που αποφεύγουν την οικογένειά τους έχουν άγχος και φτάνουν στην απάθεια και
στην «φυγή». Και τέλος, οι πιο ώριμοι – κι αυτοί είναι οι περισσότεροι – ζητούν να
απαλλαγούν από τα γρανάζια της οικογένειας, αλλά και ολόκληρης της κοινωνικής
μας ζωής. Το πρόβλημα γι’ αυτούς δεν είναι να έχουν υψηλό εισόδημα, η επιτυχία
τους και η ευτυχία τους είναι η ικανότητα να αγαπήσεις το συνάνθρωπό σου, να είσαι
δημιουργικός, για να μπορέσεις να σώσεις κι εκείνους που συνθλίβονται μέσα στα
γρανάζια της τεχνοοικονομικής μηχανής. Είναι οι νέοι που μπορούν να πάρουν μέρος
στη διαμόρφωση της μοίρας των συνανθρώπων τους.
Γ. Κωτσαδάμ

106
Θέματα

Α. Να γράψετε περίληψη του Α κειμένου σε 6 – 8 σειρές.

(μονάδες 25)

Β.1. Προσδιορίστε την χρήση των υπογραμμισμένων λέξεων στις παρακάτω φράσεις
(κυριολεκτική – μεταφορική) και σχηματίστε άλλες φράσεις με την αντίθετη χρήση
αυτών των λέξεων:
1) στενοί συνεργάτες
2) η χρησιμοποίηση του ανθρώπου από το συνάνθρωπό του
3) η αποξένωση του σύγχρονου ανθρώπου από τους άλλους
4) το αίσθημα ενοχής τραντάζει τον εσωτερικό τους κόσμο
5) συνθλίβονται μέσα στα γρανάζια της τεχνοοικονομικής μηχανής
(μονάδες 5)

Β.2 Πως εκδηλώνεται η αλλοτρίωση στις διαπροσωπικές σχέσεις σήμερα σύμφωνα

και με τα δύο κείμενα; Να ελέγξετε τις προτάσεις ως σωστές ή λανθασμένες:
1. οι άνθρωποι συνάπτουν σχέσεις με ωφελιμιστικά κριτήρια
2. οι σχέσεις σήμερα είναι συμβατικές και αυτό οφείλεται αποκλειστικά στη
συμπεριφορά των υφισταμένων προς τους υψηλά ισταμένους.
3. Ορισμένα παιδιά, για να μην δημιουργήσουν δράματα, υποχωρούν στη
θέληση των γονέων και ζουν αρμονικά μαζί τους, παρόλο που είχαν αντίθετες
απόψεις.
4. Αλλοτριωτικά στις ανθρώπινες σχέσεις δρουν μόνο εσωγενείς παράγοντες και
όχι εξωγενείς.
5. Πολλά παιδιά έχοντας αρνητικά βιώματα μέσα στους κόλπους της οικογένειας
εκδηλώνουν στάση απάθειας και τάσεις φυγής.
(μονάδες 3)

Β.3. Κατατάξτε τα συνώνυμα κλιμακωτά (από το ασθενέστερο στο ισχυρότερο)

1. νομίζουμε – υποθέτουμε – πιστεύουμε
2. μίσος – αντιπάθεια – απέχθεια
3. καταναγκαστική – απαραίτητη – υποχρεωτική
4. προσπαθούν – μοχθούν – αγωνίζονται
5. ποθούν – λαχταρούν – επιθυμούν
(μονάδες 2,5)

Β.4. γράψτε τουλάχιστον δύο συνώνυμα των παρακάτω λέξεων:

1. συμβατικές (σχέσεις):
2. υστερόβουλη (αποδοχή):
3. θιγούν (τα συμφέροντα):
4. φοιτούν (οι αυλοκόλακες):
5. επιβεβαίωση (αποξένωσης):
(μονάδες 2,5)

Β.5. Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου του Κωτσαδάμ να βρείτε τα δομικά
στοιχεία και τις μεθόδους ανάπτυξης.
(μονάδες 7)

107
Β.6. Στο χωρίο «Και τέλος, οι πιο ώριμοι – κι αυτοί είναι οι περισσότεροι – ζητούν να
απαλλαγούν από τα γρανάζια της οικογένειας, αλλά και ολόκληρης της κοινωνικής μας
ζωής. Το πρόβλημα γι’ αυτούς δεν είναι να έχουν υψηλό εισόδημα, η επιτυχία τους και η
ευτυχία τους είναι η ικανότητα να αγαπήσεις το συνάνθρωπό σου, να είσαι
δημιουργικός, για να μπορέσεις να σώσεις κι εκείνους που συνθλίβονται μέσα στα
γρανάζια της τεχνοοικονομικής μηχανής. Είναι οι νέοι που μπορούν να πάρουν μέρος
στη διαμόρφωση της μοίρας των συνανθρώπων τους» να βρείτε τη συλλογιστική
πορεία (παραγωγική, επαγωγική, αναλογική)
(μονάδες 5)

Γ. Απευθυνόμενοι σε κάποιο σύλλογο γονέων, τι θα προτείνατε, για να βελτιώσουν

ουσιαστικά τις σχέσεις τους με τα παιδιά τους; Να γράψετε τις σκέψεις σας σε
κείμενο περίπου τριακοσίων λέξεων
(μονάδες 50)

108
 Η μοναξιά είναι η πιο σκληρή παρέα

«Την εποχή που ζούσα μαζί της, ήμουν ο μοναχικότερος άνθρωπος του
κόσμου» ομολόγησε δημοσίως ο Νέλσον Μαντέλα κατά την εκδίκαση του διαζυγίου
του. πολλά εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο έχουν γνωρίσει αυτό το συναίσθημα,
ζώντας είτε μαζί με κάποιον είτε πραγματικά μόνοι τους. Ελάχιστοι όμως το
ομολογούν.
Φοβόμαστε τη μοναξιά με έναν σχεδόν δεισιδαιμονικό τρόπο, σαν να είναι
μεταδοτική ασθένεια. Αποφεύγουμε όσους «πάσχουν» και για να την περιγράψουμε
χρησιμοποιούμε επίθετα της παθολογίας: «χρόνια», «αθεράπευτη», «επιδημική».
Όσοι τη βιώνουν προσπαθούν να την κρύψουν, κι έτσι δύσκολα μετριέται η έκτασή
της. Μόνο το απόρρητο μίας δημοσκόπησης μπορεί ίσως να δώσει το μέτρο της. Από
έρευνες, λοιπόν, ξέρουμε ότι στις ΗΠΑ το 25% του πληθυσμού και στην Γαλλία το
50% υποφέρει από απομόνωση, ενώ οι Βρετανοί, πιο συγκρατημένοι, παραδέχονται
τη μοναξιά τους σε ποσοστό 14%.
Μοναξιά σημαίνει να μην υπάρχει άλλος μάρτυρας της ζωής σου, σύμφωνα με
έναν μελαγχολικό ορισμό. Ωστόσο, για άτομα νέα και ελεύθερα από υποχρεώσεις,
συχνά είναι μία κατάσταση που προέρχεται από την οικονομική άνεση, με
αποτέλεσμα οι κοινωνικές σχέσεις να συνάπτονται πλέον μάλλον στη βάση της
συνάφειας, παρά της ανάγκης για ανθρώπινη επαφή. Με τον ίδιο τρόπο που οι
άνθρωποι επιλέγουν ανάμεσα σε [παρεμφερή προϊόντα στο σούπερ μάρκετ, γίνονται
εκλεκτικοί και στις συναναστροφές τους. Ακόμα και η σχέση τους με τη δουλειά
παίζει κάποιο ρόλο. Επικεντρώνουν την ζωή τους στο γραφείο αντί στην οικογένεια,
και μπορεί έτσι να μην παίρνουν αγάπη, αλλά απολαμβάνουν αναγνώριση και
εκτίμηση. Ωστόσο, οι καταστάσεις που διαμορφώνονται στους χώρους εργασίας
ενσταλάζουν στις συναδελφικές σχέσεις την ανταγωνιστικότητα και την δυσπιστία,
πράγμα που εντείνει την μοναξιά, ιδίως σε όσους ζουν μόνοι. Και καθώς εξαπλώνεται
η παροχή υπηρεσιών εκ του μακρόθεν, αρχίζει να διαγράφεται η μελλοντική εικόνα
μίας κοινωνίας που θα επικοινωνεί μόνο με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και το
Διαδίκτυο.
Μένοντας διαρκώς με τον εαυτό τους, οι άνθρωποι καταντούν να μην τον
αντέχουν πια. Κουράζονται να ακούνε μόνο τις σκέψεις τους και να βρίσκονται
διαρκώς αντιμέτωποι με τις πραγματικές ή τις φανταστικές αποτυχίες τους. Η
μοναξιά αποχαλινώνει την φαντασία. Φέρνει υποχονδριασμό και πολλές φορές
αληθινά συμπτώματα ανύπαρκτων ασθενειών. Δημιουργεί φοβίες και κατάθλιψη.
Ένας μελαγχολικός άνθρωπος δεν είναι καθόλου περιζήτητη παρέα κι έτσι
δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Και οι μοναχικοί άνθρωποι, αν αρρωστήσουν ή
τραυματιστούν, χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να θεραπευτούν.
Σύμφωνα με μία έρευνα που έγινε στο Σικάγο, τα κριτήρια της ψυχικής υγείας
βασίζονται στο κατά πόσον το άτομο μπορεί να χρησιμοποιεί εποικοδομητικά τη
μοναξιά του. φαίνεται μάλιστα ότι υπάρχει μία στενή σχέση ανάμεσα στην απώλεια,
στη μοναξιά, στην δημιουργικότητα και στην κατάθλιψη.
Τέτοια περιστατικά βέβαια, διαφέρουν από το είδος της μοναξιάς του
Μαντέλα, στην οποία οφείλεται όχι μόνο η διάλυση αλλά και η μικρή διάρκεια των
σημερινών γάμων. Κατά τους ψυχολόγους μία αιτία είναι η αντίληψη ότι αν κάποιος
βρει έναν σύντροφο, μαζί του δεν θα πρέπει να ξανανιώσει ποτέ μελαγχολία ή
μοναξιά. Έτσι, απογοητεύεται διπλά όταν αυτό συμβαίνει. Άλλη μία αιτία είναι οι
έντονοι ρυθμοί ζωής, που δεν αφήνουν περιθώρια για κατανόηση και ψυχική επαφή.
Παντρεμένοι και μη, πάντως, μαστίζονται από μοναξιά σε σημείο ώστε στις
ΗΠΑ να έχουν δημιουργηθεί κλινικές αποκλειστικά γι’ αυτό το πρόβλημα και

109
μάλιστα να μην προλαβαίνουν να δέχονται πελάτες. Ψυχολόγοι και σύμβουλοι γάμου
συμφωνούν ότι το φαινόμενο διαρκώς εντείνεται. Και μολονότι η εξέλιξη δεν είναι
τόσο ραγδαία από χρόνο σε χρόνο, διαγράφεται μία τάση οι μελλοντικές κοινωνίες να
αποτελούνται από μεμονωμένα άτομα, που θα έχουν οργανώσει τη ζωή τους έξω από
τις γνωστές μέχρι τώρα συναναστροφές, διαμορφώνοντας κατά το δοκούν τις
περιστάσεις κοινωνικής συνύπαρξης.
Εφημερίδα Καθημερινή

Θέματα

Α. Να γραφεί περίληψη περίπου 100 – 120 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Να γραφεί πλαγιότιτλος για κάθε παράγραφο.

(μονάδες 5)

Β.2. Ποιες οι επιπτώσεις της μοναξιάς κατά τον συγγραφέα;

(μονάδες 10)

Β.3. Να επιλέξετε τη σωστή σημασία των λέξεων ανάμεσα στις προτεινόμενες:

αποχαλινώνω:
a. υποδουλώνω
b. αφήνω κάποιον ή κάτι τελείως ελεύθερο
c. υποχρεώνω με τη βία κάποιον να κάνει κάτι
d. απελευθερώνομαι, χειραφετούμαι
εντείνω:
e. δυναμώνω κάτι
f. αυξάνω την έκταση, επιμηκύνω
g. προκαλώ κάτι δυσάρεστο
h. συντελώ στο να πραγματοποιηθεί κάτι
εκ του μακρόθεν
i. από τότε που
j. για μεγάλο χρονικό διάστημα
k. από παλιά
l. από μακριά
κατά το δοκούν
m. σύμφωνα με
n. όπως είναι γενικά αποδεκτό
o. φαινομενικά, επιφανειακά
p. όπως αρέσει σε κάποιον, όπως του φαίνεται καλό
(μονάδες 5)

Β.4. Στην 3η παράγραφο του κειμένου να βρείτε δομή και μέθοδο ανάπτυξης.
(μονάδες 5)

Γ.1) Οι άνθρωποι της εποχής μας διαθέτουν απεριόριστες δυνατότητες επικοινωνίας,

αλλά νιώθουν περισσότερο μόνοι από ποτέ. Σε ποιες αιτίες κατά την γνώμη σας
οφείλεται το φαινόμενο; (450 – 500 λέξεις)
ή

110
Γ.2) «…διαγράφεται μία τάση οι μελλοντικές κοινωνίες να αποτελούνται από
μεμονωμένα άτομα, που θα έχουν οργανώσει τη ζωή τους έξω από τις γνωστές μέχρι
τώρα συναναστροφές, διαμορφώνοντας κατά το δοκούν τις περιστάσεις κοινωνικής
συνύπαρξης». Ποιες κατά την γνώμη σας θα ήταν οι συνέπειες μίας τέτοιας εξέλιξης
σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο; (450 – 500 λέξεις)
(μονάδες 50)

111
 Η φιλία

Η φιλία αποτελεί τον πιο ιερό δεσμό μεταξύ των ανθρώπων. Είναι
συναίσθημα που αναπτύσσεται μεταξύ δύο ατόμων. Είναι προσωπική σχέση, μορφή
της πιο στενής οικειότητας, που μπορεί να υπάρξει ανάμεσα σε δύο πρόσωπα. Είναι
αμοιβαία εσωτερική κατανόηση, σιωπηρή έγκριση της προσωπικής ζωής δύο ατόμων.
Είναι η αρετή, που με τον δεσμό της αγάπης δένει δύο ψυχές. Χαρακτηριστικό της το
σύγχρονο άνοιγμα της ψυχής, η αφοσίωση, η κοινή συμμετοχή στην χαρά, στον πόνο
και την ελπίδα. Η κοινή ψυχική φροντίδα, το αμοιβαίο δόσιμο και πάρσιμο, χωρίς
αυτό να λογαριάζεται και να μετριέται. Η γνήσια φιλία δεν ξέρει τι θα πει εγωισμός
και συμφέρον. Δεν ξέρει το θα πει ωφέλεια και ζημία, δεν αποβλέπει σε σκοπιμότητα.
Το άλλο πρόσωπο, τον φίλο μας, τον βλέπουμε σαν ισότιμό μας, δηλαδή σαν έναν
άλλο εαυτό μας. Δεχόμαστε μέσα μας το εγώ του.
Η φιλία φέρνει μέσα μας τη χαρά και την ευλογία του Θεού. Η θέρμη της
ξυπνά στον άνθρωπο όλες τις καλές του ιδιότητες. Έχει τη μεγάλη δύναμη να
ξεριζώνει ό,τι κακό βρίσκεται μέσα μας. Η φιλία είναι τέλεια αρμονία των καρδιών.
Όποιος κατέχεται από αυτήν λησμονεί τον εαυτό του, για να σκεφτεί το καλό του
φίλου του.
Σ’ όλες τις εποχές υμνήθηκε η φιλία, σαν ένα από τα μεγαλύτερα και
υψηλότερα αγαθά. Από τα παλιά και αρχαία ακόμη χρόνια έλεγαν πως όποιος
τοποθετεί πιο υψηλά από έναν πιστό του φίλο τον πλούτο και τη δύναμη είναι τρελός.
Ήξεραν επίσης πως ο άνθρωπος εύκολα μεταχειρίζεται τη λέξη φιλία, αλλά ο πιστός
φίλος είναι κάτι σπάνιο. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης ανέβασαν τη φιλία στο πιο
υψηλό της νόημα. Παροιμιώδης επίσης έμεινε η φιλία των Πυθαγορείων. Η
Πλατωνική Πολιτεία στηρίχτηκε στην φιλία, στην στενή κοινότητα της προσωπικής
ζωής των ανθρώπων. Η αρχαία ελληνική πολιτεία γενικότερα οφείλει πολλά στην
φιλία. Ο υψηλός πολιτισμός των αρχαίων έχει τις βάσεις του στην μεγάλη αυτή αρετή
που εξευγενίζει τον άνθρωπο.
Σήμερα είναι κάτι σπάνιο η γνήσια και ειλικρινής φιλία. Όλα έγιναν
σκοπιμότητα. Πίσω από την φιλία κρύβεται ως επί το πλείστον η ιδιοτέλεια, ο άμεσο
και απώτερο συμφέρον, το κέρδος. Ο άνθρωπος των ημερών μας αδυνάτισε ψυχικά,
έχασε το συναίσθημα της κοινότητας. Αν και ζει μέσα στο πλήθος, στις μεγάλες
πόλεις, αισθάνεται τον εαυτό του έρημο. Έγινε πιο επιφανειακός, αγνοεί το βάθος κι
όλες του οι σχέσεις υπαγορεύονται από την σκοπιμότητα, που σκοτώνει κάθε ψυχική
ομορφιά. Η εποχή μας αντιμάχεται την φιλία στην πραγματική της έννοια. Κι όμως οι
άνθρωποι στα χρόνια που ζούμε έχουν πολύ περισσότερο ανάγκη από την ψυχική
αυτή επαφή, όσο σε καμία άλλη περίοδο.

Ι. Ξηροτύρης, Η Φιλία ως Κοινωνική

Αρετή και η Ηθική Αξία της Σήμερα

Θέματα

Α. Να αποδοθεί το περιεχόμενο του αποσπάσματος σε κείμενο 80 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Ποια οφέλη προσφέρει κατά τον συγγραφέα η φιλία στον άνθρωπο;
(μονάδες 2,5)

112
Β.2. Να ιεραρχήσετε τις παρακάτω ιδέες, ώστε να σχηματίσουν παράγραφο. Μία
περισσεύει.
Μπορεί να συνδεόμαστε με έναν άνθρωπο, επειδή μας είναι χρήσιμος για τις
υποθέσεις, την σταδιοδρομία, τις πολιτικές φιλοδοξίες μας κ.τ.λ.
Γι’ αυτό οι φιλίες που συνάπτονται με αυτές τις διαθέσεις είναι ευδιάλυτες.
Βάση αυτών των φιλικών σχέσεων είναι η αγάπη κι όχι η ωφέλεια.
Και στις δύο περιπτώσεις δεν μας ενδιαφέρει η ποιότητα του ανθρώπου, αλλά
διατηρούμε σχέσεις με αυτόν επειδή κάτι περιμένουμε, ένα κέρδος, μία απόλαυση.
Και τα δύο είδη των σχέσεων είναι τυχαία και εφήμερα.
Τις καλές μας σχέσεις με τους συνανθρώπους μας μπορούμε να τις διακρίνουμε σε
διάφορες κατηγορίες.
Ο λόγος είναι φανερός: το χρήσιμο υπόκειται στη μεταβολή: ό,τι είναι χρήσιμο για
μένα σήμερα και σε αυτήν την περίπτωση, δεν θα είναι πλέον αύριο, όταν αλλάξουν
οι συνθήκες της ζωής μου.
σε άλλη περίπτωση διατηρούμε σχέσεις με τον άνθρωπο, επειδή είναι ευχάριστος,
διασκεδαστικός, έξυπνος συνομιλητής, επιδέξιος συμπαίκτης.
(από κείμενο του Ε. Παπανούτσου)
(μονάδες 3)

Β.3. Στην 3η παράγραφο του κειμένου να βρείτε δομικά στοιχεία και μέθοδο
ανάπτυξης.
(μονάδες 6)

Β.4. Ενώστε με μία γραμμή τις αντώνυμες λέξεις (δύο περισσεύουν)

Α Β
γνήσιος ανόσιος
σπάνιος ξεπερασμένος
επιφανειακός συγκεκριμένος
εύκολος συχνός
αμοιβαίος ατελής
σύγχρονος ουσιαστικός
γενικός μονομερής
ιερός δυσχερής
πλαστός
φαινομενικός
(μονάδες 4)

Β.5. Για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις ν βρείτε συνώνυμα με α΄ συνθετικό το
φιλο-
μεγαλεπήβολος:
πατριώτης:
προοδευτικός:
παραδόπιστος:
αρρωστιάρης:
ειλικρίνεια:
αρχομανία:
αλτρουισμός:
εργατικότητα:
καλαισθησία:

113
 (μονάδες 2,5)

Γ.1. «Η γνήσια φιλία δεν ξέρει τι θα πει εγωισμός και συμφέρον». Να αποδείξετε την
ορθότητα της ιδέας αυτής σε κείμενο 100 λέξεων.
(μονάδες 7)

Γ.2. «Σήμερα είναι κάτι σπάνιο η γνήσια και ειλικρινής φιλία». Που πιστεύετε ότι
οφείλεται αυτό;
(μονάδες 50)

114
 Η κρίση της οικογένειας

Τα συμπτώματα που κάνουν τους κοινωνιολόγους να μιλούν για κρίση του

θεσμού της οικογένειας είναι πολλά: η αύξηση του αριθμού των διαζυγίων, οι πολλές
κακομεταχειρίσεις των παιδιών από τους γονείς τους (στις Ηνωμένες Πολιτείες μόνο,
αναφέρονται εξίμισι εκατομμύρια περιπτώσεις, από τις οποίες οι ενάμισι
εκατομμύριο σοβαρές) οι αιμομιξίες και οι εκβιασμοί μέσα στο σπίτι, η εγκατάλειψη
του σπιτιού από πολλούς εφήβους και η εγκατάστασή τους σε διαμερίσματα που
απαιτούν να πληρώνουν οι γονείς, η έλλειψη σεβασμού των παιδιών προς τους γονείς
και άλλα.
Η συχνότητα των συμπτωμάτων αυτών διαφέρει βέβαια από χώρα σε χώρα,
ακόμα και από περιοχή σε περιοχή μέσα στην ίδια χώρα, με πιο πολλά και πιο έκδηλα
τα συμπτώματα μέσα στις αστικές περιοχές. Όμως, η κρίση είναι γενική, σε βαθμό
που μερικοί μιλούν για παρακμή και κατάπτωση της οικογένειας και για κίνδυνο
πλήρους κατάργησης του θεσμού.
Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον και χρήσιμο αν μπορούσαν οι κοινωνιολόγοι να
αποφανθούν κατά πόσο πρόκειται για μια σοβαρή και μόνιμη κατάπτωση του θεσμού
ή για μία παροδική κρίση που είναι αποτέλεσμα των πολλών και ποικίλων
μεταβολών, οικονομικών, κοινωνικών και ηθικών, που επηρέασαν τη ζωή γενικά του
ανθρώπου και μαζί όλους τους κοινωνικούς θεσμούς. Αυτό βέβαια είναι κάτι πολύ
δύσκολο, όχι μόνο γιατί, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η κατάσταση διαφέρει πολύ
από χώρα σε χώρα, αλλά και γιατί επικρατούν εντελώς αντίθετες τάσεις γύρω από το
μέλλον της οικογένειας. Για μερικούς, η οικογένεια απέτυχε να προστατέψει τα μέλη
της και θεωρείται ως η κύρια αιτία της φτώχειας, της βίας, της ανισότητας, της
καταπίεσης της γυναίκας και των ψυχικών ασθενειών. Για άλλους εξακολουθεί να
αποτελεί έναν υγιή κοινωνικό θεσμό, που συμβάλλει ευεργετικά στην
κοινωνικοποίηση των νέων, στην καλλιέργεια της κοινωνικής πειθαρχίας και τη
διατήρηση της ψυχικής υγείας του ατόμου σε μία κοινωνία ψυχρή και βάναυση, που
επιβάλλει απρόσωπες σχέσεις και προκαλεί αποξένωση ανάμεσα στα μέλη της. Οι
τάσεις αυτές εκδηλώνονται και με ανάλογες επιθυμίες, επιθυμία για κατάργηση της
οικογένειας στην πρώτη περίπτωση, κίνηση για προστασία της οικογένειας στην
δεύτερη.
Εκείνο που μπορεί να λεχθεί με βεβαιότητα είναι ότι η ζωή και η δομή της
οικογένειας υπέστη βαθιές αλλαγές. Η παραδοσιακή οικογένεια με τα πολλά μέλη,
που έδενε μαζί τρεις και τέσσερις γενιές, έπαυσε να υπάρχει κι έδωσε τη θέση της στη
μικρή οικογένεια, στην οικογένεια – πυρήνα, που αποτελείται μόνο από τους γονείς
και τα παιδιά. Οι γονείς αποκτούν πολύ λίγα παιδιά, γιατί πιστεύουν ότι έτσι
εξασφαλίζουν καλύτερα την ανατροφή, την οικονομική υποστήριξη και την ευτυχία
των παιδιών τους. Τα παιδιά παντρεύονται τώρα χωρίς να έχουν κατ’ ανάγκη τη
συγκατάθεση των γονιών τους. Η οικονομική ανεξαρτησία που απόκτησε η γυναίκα
σαν αποτέλεσμα της δυνατότητάς της να δουλέψει έξω από το σπίτι, καθώς επίσης
και τα ίσα δικαιώματα απασχόλησης και αμοιβής της επέφεραν βαθιές κοινωνικές
αλλαγές. Η χειραφέτηση της γυναίκας και η υπογράμμιση των δικαιωμάτων της
βοήθησε στην κατάργηση της προίκας, στην παροχή ίσων ευκαιριών για εκπαίδευση
και την κατάργηση ή τον περιορισμό στερεότυπων αντιλήψεων για το ρόλο και τον
προορισμό της γυναίκας και έθεσαν πάνω σε νέα βάση τις σχέσεις μεταξύ άντρα και
γυναίκας. Η γυναίκα δεν είναι πια η υποτακτική που καλείται «ίνα φοβείται τον
άνδρα», αλλά το ελεύθερο πρόσωπο που συνάπτει από αγάπη και ελεύθερη βούληση
δεσμό με τον άντρα.

115
 Σημαντική ήταν επίσης και η αλλαγή των σχέσεων γονιών και παιδιών. Τα
παιδιά απόκτησαν δικαιώματα κατοχυρωμένα από τον καταστατικό χάρτη των
Ηνωμένων Εθνών. Σύμφωνα με αυτά, ο πατέρας δεν είναι πια ο αφέντης με δικαίωμα
ζωής και θανάτου πάνω στα παιδιά, αλλά ο προστάτης και ο καθοδηγητής. Όπως και
στην περίπτωση του αντρόγυνου, οι σχέσεις δεν είναι σχέσεις υποταγής στον ένα,
αλλά σχέσεις ισότητας που βασίζονται στην αμοιβαία κατανόηση. Το κύριο
χαρακτηριστικό της νέας οικογένειας δεν είναι πια η σταθερότητα, αλλά η ικανότητα
προσαρμογής.
Στις αλλαγές αυτές δεν έλειψαν φυσικά οι υπερβολές. Με τον φεμινισμό, το
κίνημα για την απελευθέρωση της γυναίκας, επιχειρήθηκε η πλήρης ανατροπή των
ρόλων των δύο συζύγων. Η καταναλωτική μανία και ο ευδαιμονισμός εξάλλου
οδήγησαν πολλές φορές τους γονείς σε ναρκισσισμό και χαλάρωση των δεσμών με τα
παιδιά τους. Τέλος, οι δύσκολες συνθήκες ζωής στις νεότερες πόλεις αλλά και οι
ηθικοί περιορισμοί οδήγησαν τα παιδιά σε αποξένωση από τους γονείς τους και στην
εγκατάλειψη τους σε γηροκομεία ή στη μοναξιά και την ανημποριά τους.
Οι αλλαγές εντούτοις αυτές δεν σημαίνουν κατ’ ανάγκη κατάπτωση ή
παρακμή του θεσμού. Η αλλαγή στην οικογένεια δεν είναι φαινόμενο
πρωτοφανέρωτο στην εποχή μας. Ακόμη και όσοι δεν είναι κοινωνιολόγοι ξέρουν πως
η αλλαγή στο θεσμό της οικογένειας είναι συνεχής και αδιάλειπτη.
Η οικογένεια που είχαμε πριν από 50 χρόνια διέφερε από εκείνη πριν 200 ή
300 χρόνια, και αυτή διέφερε από τις παλαιότερες, την πατριαρχική οικογένεια για
παράδειγμα που περιγράφει η Αγία γραφή ή την οικογένεια των ομηρικών χρόνων,
που προσδίδει τιμή στον ομηρικό ήρωα και γι’ αυτό δεν αναφέρει απλώς την
καταγωγή του, αλλά και καυχιέται γι’ αυτήν, η την οικογένεια που αποτελεί το κύριο
πλαίσιο προσωπικής ευτυχίας του ανθρώπου (τέτοιες για παράδειγμα ήταν οι
οικογένειες που ανέφερε ο Σόλωνας στον Κροίσο σαν μοναδικές περιπτώσεις
ανθρώπινης ευτυχίας: εκείνες του Κλέοβι και του Βίτωνα που πέθαναν, αφού
μετέφεραν με το αμάξι την Αργεία ιέρεια μητέρα τους στο βωμό και εκείνη του
Τέλλου του Αθηναίου που ευτύχησε να έχει καλά παιδιά). Κάθε εποχή φέρνει μαζί
της τις αλλαγές τόσο στις αντιλήψεις όσο και στη δομή της οικογένειας. Από την αγία
οικογένεια της Αγίας Γραφής φτάσαμε στη σημερινή απομυθοποιημένη οικογένεια
που δεν επικυρώνει το δεσμό της με ένα θρησκευτικό μυστήριο αλλά με μία απλή
υπογραφή στο δημαρχείο, ακριβώς όπως από τον θρησκευτικό άνθρωπο φτάσαμε στο
σημερινό άνθρωπο που έχει αποκόψει τις ρίζες της θρησκευτικής και μεταφυσικής
βεβαιότητας. Οι συνθήκες αλλάζουν τον άνθρωπο κι αυτός αλλάζει τους θεσμούς και
τη ζωή του.
Π. Περσιάνης, Περιοδικό Ευθύνη

Θέματα

Α.. Να γραφεί περίληψη περίπου 100 – 120 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Σε ποια γενική αιτία αποδίδει ο συγγραφέας τις αλλαγές που συντελούνται στον
οικογενειακό θεσμό; Ποιοι συγκεκριμένοι παράγοντες πιστεύετε ότι συμβάλλουν
στην αναγκαιότητα αυτών των αλλαγών; Να απαντήσετε ονομαστικά.
(μονάδες 5)

116
Β.2. Να αναφέρετε ονομαστικά τις θετικές και αρνητικές μεταβολές που κατά τον
συγγραφέα έχουν επέλθει στον θεσμό της οικογένειας.
(μονάδες 5)

Β.3. Ποιες από τις παρακάτω απόψεις υποστηρίζει ο συγγραφέας;

1. η κρίση του οικογενειακού θεσμού φανερώνει την αδυναμία να προσαρμοστεί
στις νέες και συνεχώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές συνθήκες.
2. ο θεσμός της οικογένειας αδυνατεί πλέονβ να επιτελέσει το έργο του και γι’
αυτό είναι αναγκαίο να καταργηθεί.
3. οι αλλαγές που σημειώνονται στον οικογενειακό θεσμό γεννούν πολύμορφα
συμπτώματα κρίσης και γι’ αυτό είναι αναγκαίο αφενός να εμποδιστούν οι
περαιτέρω μεταβολές και αφετέρου να προστατευθεί ο θεσμός.
4. αλλαγές σημειώνονταν πάντα στον οικογενειακό θεσμό, αλλά αυτές που
σήμερα συντελούνται έχουν τέτοια ένταση, ώστε αναπόφευκτα τον οδηγούν
σε κατάπτωση και παρακμή.
5. σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας σημειώνονταν αλλαγές στον
οικογενειακό θεσμό και αυτές που σήμερα συντελούνται δεν τον οδηγούν κατ’
ανάγκη σε κατάπτωση και παρακμή
(μονάδες 5)

Β.4. Να βρείτε από ένα συνώνυμο των υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου.
(μονάδες 5)

Β.5. Ποια τα δομικά στοιχεία και ποια η μέθοδος ανάπτυξης της τελευταίας
παραγράφου του κειμένου;
(μονάδες 5)

Γ.1. Ο θεσμός της οικογένειας εξακολουθεί, παρά την κρίση που διέρχεται, να είναι
όχι μόνο αναγκαίος, αλλά και αναντικατάστατος. Να σχολιάσετε την άποψη αυτή σε
ένα κείμενο περίπου 500 – 550 λέξεων.
ή
Γ.2. Ποια κατά την γνώμη σας είναι τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει
ο θεσμός της οικογένειας στην εποχή μας και σε ποιες αιτίες πιστεύετε ότι
οφείλονται; (500 – 550 λέξεις)
(μονάδες 50)

117
 Θεωρίες και απόψεις γύρω από το γέλιο

Επιχειρώντας να εξηγήσουν τι είναι αυτό που δημιουργεί αυτήν «την

συντονισμένη σύσπαση 15 μυών του προσώπου σε μία σειρά διαβαθμίσεων που
ξεκινά από το αχνό χαμόγελο και φτάνει ως την πλήρη έκρηξη του γέλιου,
προκαλώντας αλλοιώσεις της αναπνοής, χαρακτηριστικούς ήχους και παραμόρφωση
των ανθρώπινων χαρακτηριστικών», οι άνθρωποι διατύπωσαν κατά καιρούς διάφορες
θεωρίες.
Το γέλιο, που πρωτοεμφανίζεται στον άνθρωπο ταυτόχρονα με το δάκρυ (προς
τα τέλη του δευτέρου μήνα της βρεφικής ηλικίας), αρχικά συνδέεται με το γαργάλημα
που προκαλεί στο βρέφος ένα αίσθημα αβεβαιότητας και φόβου. Η ανακούφιση που
το μωρό νιώθει όταν διαπιστώνει πως πρόκειται ψεύτικη απειλή, εκδηλώνεται με το
γέλιο. Έτσι περίπου νιώθουν και οι θεατές μιας ταινίας τρόμου.
Σύμφωνα με τον Φρόυντ, το γέλιο απελευθερώνει ένα μεγάλο πλεόνασμα
ενέργειας από τον ανθρώπινο οργανισμό.
Ο ίδιος μάλιστα διακρίνει δύο είδη αστεϊσμών: τα αστεία καταστροφής
(σαρκασμός, σάτιρα και σκάνδαλο) και τα αστεία αποκάλυψης, αυτά δηλαδή που
φανερώνουν την ανθρώπινη φύση.
Μία άλλη θεωρία είναι εκείνη του εξευτελισμού, που θεωρεί το γέλιο ως μία
τιμωρία που επιβάλλει η κοινωνία σε οτιδήποτε νομίζει ότι μπορεί να την απειλήσει.
Τα απιδιά που κοροϊδεύουν τον τρελό του χωριού, κατά βάθος τρομοκρατούνται από
την παρουσία του. μόλις όμως διαπιστώνουν ότι είναι άκακος, ανακουφισμένα
ξεσπούν πάνω του με χάχανα.
Σύμφωνα με τον Νίτσε, πάλι, ο άνθρωπος προστατεύει με το γέλιο την
πνευματική του υγεία που διαταράσσεται από δύο επικίνδυνα συναισθήματα, τον
φόβο και την οργή.
Υπάρχουν άραγε αστεία με τα οποία γελούν οι πάντες; αναρωτιέται ο
συγγραφέας*. Κατά κοινή παραδοχή, όχι μόνο δεν υπάρχει ενιαία αντίληψη του
χιούμορ στους ανθρώπους, αλλά η ατομική αίσθηση του χιούμορ καθενός εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες.
Ο λόγος άλλωστε για τον οποίο γελάμε έχει να κάνει τόσο με την αυθόρμητη
έκφραση της ατομικής μας χαράς (μαθαίνοντας π.χ. ότι μπήκαμε στο πανεπιστήμιο),
όσο και με έντεχνα συμβάντα: επινοημένες δηλαδή αφηγήσεις ή μιμήσεις ενός
κωμικού ή αφηγητή της παρέας. Σύμφωνα μάλιστα με μία άποψη που σχετίζει το
χιούμορ με τους διάφορους ιδιοσυγκρασιακούς ανθρώπινους τύπους, υπάρχουν
τέσσερα είδη χιούμορ: το φαρσικό, το μελαγχολικό, το πικρόχολο και το φλεγματικό.
Είναι γεγονός πως ένα λεπτεπίλεπτο πνεύμα δε γελάει με τα χοντρά αστεία της
επιθεώρησης, ενώ πολλοί άνθρωποι αντιδρούν πολύ αργά στα διανοητικά σλάλομ
των διανοουμένων. Ενδιαφέρον ωστόσο έχει το πείραμα που έγινε με τις ταινίες του
Τσάρλι Τσάπλιν: παίχτηκαν σε εντελώς διαφορετικά πολιτισμικά ακροατήρια και όλοι
γέλασαν!
Το χιούμορ το αντιλαμβανόμαστε μέσω και των 5 αισθήσεων (αφή, γεύση,
όσφρηση όραση, και ακοή), οι τρεις πρώτες όμως σπάνια δίνουν την αφορμή της
πρόκλησης γέλιου: είναι προφανές, υποστηρίζει ο συγγραφέας, πως δεν υπάρχουν
κωμικές μυρωδιές ή γελοία αγγίγματα ή αστείες στη γεύση τους ουσίες και φαγητά.
Στη δημιουργία και κατανόηση των αστείων κύριοι αισθητήριοι παράγοντες είναι η
ακοή και η όραση. Το χιούμορ επίσης εκδηλώνεται σε όλες τις τέχνες, ακόμα και στη
ζωγραφική (μέσα από την επιλεκτική παραμόρφωση) ή τη μουσική (συνήθως μέσω
ενός ήχου που διαταράζει την αρμονία).
Ευάννα Βερνάρδου, Ελευθεροτυπία

118
*ο συγγραφέας: η συντάκτρια του κειμένου αναφέρεται στον Γιάννη Σολδάτο, το
βιβλίο του οποίου (Η Κωμωδία, εκδόσεις Αιγόκερως) παρουσιάζει στο άρθρο της

Θέματα

Α. Να γίνει περίληψη 80 – 100 λέξεων

(μονάδες 25)

Β.1. Να χωριστεί το κείμενο σε νοηματικές ενότητες και να δοθούν τίτλοι.

(μονάδες 5)

Β.2. Η συντάκτρια του κειμένου υποστηρίζει πως το ίδιο αστείο δεν μπορεί να
προκαλέσει σε όλους γέλιο. Με ποιο επιχείρημα στηρίζει την άποψή της;
(μονάδες 5)

Β.3. «Ενδιαφέρον ωστόσο έχει το πείραμα που έγινε με τις ταινίες του Τσάρλι
Τσάπλιν: παίχτηκαν σε εντελώς διαφορετικά πολιτισμικά ακροατήρια και όλοι
γέλασαν!» Για ποιο λόγο χρησιμοποιείται η διαρθρωτική λέξη «ωστόσο» και το
σημείο στίξης του θαυμαστικού; Να απαντήσετε αφού λάβετε υπ’ όψιν τις ιδέες που
έχει η αρθρογράφος σε όλο το σχετικό απόσπασμα.
(μονάδες 5)

Β.4. δημιουργεί, ξεκινά, σχετίζει, προφανές, κύριοι: να γραφεί από ένα συνώνυμο.
(μονάδες 5)

Β.5. Πως διασφαλίζεται η συνοχή μεταξύ των παραγράφων του κειμένου;

(μονάδες 5)

Γ. Πόσο αναγκαίο και ωφέλιμο πιστεύετε πως είναι για τη ζωή του ανθρώπου το
γέλιο; Να αναπτύξετε τις απόψεις σας σε ένα κείμενο 300 – 400 λέξεων, που
συντάσσετε για το περιοδικό του σχολείου σας.
(μονάδες 50)

119
120
 Η ασθένεια της αφθονίας

Η πάλη για την κυριαρχία σε παγκόσμια κλίμακα τείνει ήδη να συμπέσει με

την πάλη για τον έλεγχο των ενεργειακών πόρων του πλανήτη. Αυτό μας έδειξε
άλλωστε και ο πρόσφατος πόλεμος στο Ιράκ. Η οικονομία του αναπτυγμένου
καπιταλισμού είναι μία οικονομία ενεργειοβόρα. Το τίμημα της καταναλωτικής
κοινωνίας που απολαμβάνουν οι πολίτες των πλούσιων χωρών της Δύσης είναι πολύ
βαρύ. Το τίμημα αυτό – το γνωρίζουμε όλοι – είναι η ίδια η υγεία του πλανήτη, του
οποίου εμείς οι άνθρωποι έχουμε γίνει τα πιο πολλά, τα πιο ενοχλητικά και ζημιογόνα
παράσιτα. Το νόμισμα με το οποίο πληρώνουμε την καταναλωτική μας αφθονία είναι
η σπατάλη των ενεργειακών πόρων της γης και η διατάραξη της οικολογικής της
ισορροπίας. Αλλά η υγεία του οίκου που μας φιλοξενεί συμπίπτει στην πράξη με την
δική μας υγεία και επομένως αυτό που απειλείται είναι η ίδια η δυνατότητα επιβίωσης
του ανθρώπινου γένους. Η δραματική αυτή προειδοποίηση επαναλαμβάνεται άλλη
μία φορά από έναν επιστήμονα, τον Ιταλό θεωρητικό φυσικό Λουίτζι Σερτόριο, που
είναι καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Τορίνο. Στο βιβλίο του «Storia dell’
abbondanza» o Σερτόριο εξιστορεί τη μετάβαση από την φυσιοκρατική στην
τεχνολογική εποχή. Η πρώτη – που διήρκεσε πολλούς αιώνες, μέχρι την μεγάλη
ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής στον 19ο αιώνα – χαρακτηριζόταν από την
χρήση των φυσικών ενεργειακών πόρων, όπως είναι για παράδειγμα το ξύλο, και από
τη μαζική και εντατική εκμετάλλευση της ανθρώπινης και ζωικής εργασίας.
Ήδη από τις απαρχές του ο homo sapiens έπρεπε να επινοήσει τρόπους για να
αντλήσει την ενέργεια που χρειαζόταν. Η ανακάλυψη της φωτιάς ήταν ένα πρώτο
βήμα που του επέτρεπε να ζεσταθεί, να μαγειρέψει την τροφή του, να παρατείνει το
φως της ημέρας, να φτιάξει καμίνια για τα πρώτα κεραμικά ή για την μεταλλουργία.
οι άλλες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας τις οποίες κατόρθωσε να χρησιμοποιήσει ήταν
ο άνεμος και η κίνηση του νερού.
Τα υπόλοιπα εναποτέθηκαν στην ανθρώπινη μυική δύναμη. Μέσα στην
απληστία του ο homo sapiens ήδη από τις πρώτες φάσεις της ιστορίας του επινόησε
τρόπους για να ελέγχει προς όφελος των λίγων και των ισχυρών την ανθρώπινη
εργασία: με την δουλειά πρώτα και έπειτα με την διαίρεση της κοινωνίας σε κάστες ή
τάξεις.
Όσο διαρκούσε η φυσιοκρατική εποχή, αυτό το άδικο σύστημα επέτρεπε στο
ανθρώπινο γένος να διατηρεί μία σχετική ισορροπία με το φυσικό περιβάλλον. Αυτή
η ισορροπία παρέμεινε ουσιαστικά άθικτη για πολλές χιλιετίες. Ο μηχανισμός αυτό
λειτούργησε χωρίς θεαματικές μεταβολές μέχρι την εφεύρεση των θερμικών
κινητήρων. Με την ανακάλυψη της δυνατότητας αξιοποίησης της θερμότητας για τη
λειτουργία ενός ατμοστροβίλου μπαίνει στη σκηνή η μηχανική ενέργεια. Σύμφωνα με
τον Σερτόριο αυτή η εφεύρεση προκάλεσε τομή στην ανθρώπινη ιστορία. Η
τεχνολογική εποχή εγκαινιάζεται από τον Ναπολέοντα με τον «πόλεμο των
κανονιών», αλλά κορυφώνεται με τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν καταρρίπτονται
όλα τα φυσικά όρια.. η δύναμη των μηχανών μας (από τις ηλεκτρικές οικιακές
συσκευές μέχρι τις ατομικές βόμβες) δεν γνωρίζει πλέον κανένα όριο. Απεριόριστη
είναι η βούληση του δυτικού ανθρώπου για δύναμη και τεχνολογική κυριαρχία. Και
καθώς η τεχνολογική ανάπτυξη συνδέεται αδιάσπαστα με την οικονομική μεγέθυνση,
δημιουργείται μία δυναμική που έχει καταστροφικά αποτελέσματα για το φυσικό μας
περιβάλλον.
Ενεργειακοί πόροι, όπως το κάρβουνο, το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, είναι εξ
ορισμού πεπερασμένοι και η μαζική τους κατανάλωση αλλοιώνει δραματικά το γήινο

121
περιβάλλον, όχι μόνο με τα τοξικά αέρια που προκαλεί αλλά και με την παραγωγή
μολυσματικών απορριμμάτων. Η μεγάλη ανακάλυψη της δυνατότητας αξιοποίησης
της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (που επέτρεψε την μεταβίβαση πληροφοριών
σε πραγματικό χρόνο) επιδείνωσε ακόμη περισσότερο την κατάσταση, καθώς
επιτάχυνε το μετασχηματισμό των εμπορευμάτων σε απορρίμματα κι έκανε
αχαλίνωτη την τάση της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας να κατακτά «νέες αγορές».
Η κατάσταση γίνεται πιο δραματική εξαιτίας του διαχωρισμού που επήλθε
ανάμεσα στις τρεις σφαίρες του ανθρώπινου στοχασμού και της πράξης: τις σφαίρες
της οικονομίας, της επιστήμης και της ηθικής.
Ο διαχωρισμός αυτός αρχίζει να πραγματοποιείται στην διάρκεια της
Αναγέννησης, ενώ απλώνει τις ρίζες του στην κρίσης της μεσαιωνικής κοινωνίας και
στη διάκριση της επιστήμης από την θεολογία. Συνέπεια αυτής της μακράς
διαδικασίας διαχωρισμού είναι το ότι σήμερα η οικονομία, η επιστήμη και η ηθική
μιλούν σε τρεις πολύ διαφορετικές γλώσσες και δεν επικοινωνούν πλέον μεταξύ τους.
Οι οικονομολόγοι μετρούν την ευημερία των πολιτών με βάση την αύξηση του ΑΕΠ.
Η αύξηση της κατανάλωσης γίνεται έτσι συνώνυμη της ευημερίας και ο
καταναλωτισμός γίνεται θεμελιώδης κώδικας της ατομικής και συλλογικής ηθικής.
Καταναλώνουμε, διασπαθίζουμε, σπαταλάμε πόρους κι εμπορεύματα, όχι κατ’
ανάγκην γιατί έτσι ζούμε καλύτερα, αλλά κυρίως γιατί αυτό επιτάσσουν οι ανάγκες
κερδοφορίας των επιχειρήσεων και η οικονομική δυναμική του συστήματος.
Αυτή η κατάσταση πρέπει να αλλάξει ριζικά, αν θέλουμε να προλάβουμε τις
καταστροφές που έρχονται. Η παρέμβασή μας – υποστηρίζει ο Σερτόριο – πρέπει να
ξεκινάει από την αποκατάσταση της επικοινωνίας ανάμεσα σε οικονομία, επιστήμη
και ηθική. Μόνον έτσι μπορούμε να αναζητήσουμε μία νέα ισορροπία ανάμεσα στον
άνθρωπο και την φύση.
Θανάσης Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία

Θέματα

Α. Να γίνει περίληψη του περίληψη του κειμένου σε περίπου 100 – 120 λέξεις.
(μονάδες 25)

Β.1. Σε ποιες αιτίες αποδίδεται η καταναλωτική μανία που χαρακτηρίζει τον

σύγχρονο άνθρωπο και ποιο, κατά τον συντάκτη του κειμένου, είναι το τίμημά της;
(μονάδες 3)

Β.2. Κατά τον Σερτόριο, η εξασφάλιση της ισορροπίας ανάμεσα στον άνθρωπο και
την φύση προϋποθέτει πριν απ’ όλα αποκατάσταση της επικοινωνίας ανάμεσα στην
οικονομία, την επιστήμη και την ηθική. Ποιο νόημα δίνετε σε αυτήν την άποψη; Να
εξηγήσετε με ακρίβεια το περιεχόμενο αυτού του συλλογισμού.
(μονάδες 3)

Β3. Ποιες μεθόδους πειθούς χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην ανάπτυξη της θέσης
του; Να απαντήσετε τεκμηριωμένα με αναφορές στο κείμενο.
(μονάδες 4)

Β.4. Δομή και τρόποι ανάπτυξης της προτελευταίας παραγράφου του κειμένου.
(μονάδες 4)

122
Β.5. Θέμα και κατευθυντήρια ιδέα ανάπτυξης του κειμένου.
(μονάδες 3)

Β.6. Να αποδώσετε το παρακάτω βραχυλογικό συλλογιστικό σχήμα με τη μορφή

τυπικού επιχειρήματος, συμπληρώνοντας την προκείμενη κρίση που παραλείπεται και
επιφέροντας όσες εκφραστικές αλλαγές θεωρείτε αναγκαίες, ώστε να αποδοθούν τα
νοήματα με κυριολεκτικό λόγο. «Αλλά η υγεία του οίκου που μας φιλοξενεί
συμπίπτει στην πράξη με την δική μας υγεία και επομένως αυτό που απειλείται είναι
η ίδια η δυνατότητα επιβίωσης του ανθρώπινου γένους».
(μονάδες 3)

Β.7. Να δώσετε τη σημασία των υπογραμμισμένων λέξεων επιλέγοντας την ορθή

απάντηση ανάμεσα στις προτεινόμενες:
1. Ενεργειοβόρα οικονομία είναι αυτή που:
a. συμβάλλει στην εξοικονόμηση ενέργειας
b. απαιτεί την σπατάλη μεγάλων ποσοτήτων ενέργειας
c. απαιτεί θυσίες από τους πολίτες και επιβάλλει πολιτική λιτότητας
2. Τα υπόλοιπα εναποτέθηκαν στην ανθρώπινη μυική δύναμη σημαίνει:
a. στηρίχτηκαν, βασίστηκαν
b. βρέθηκαν, εντοπίστηκαν
c. μεταφέρθηκαν, μεταβιβάστηκαν
3. Πεπερασμένοι ενεργειακοί πόροι είναι αυτοί που
a. έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεγάλη ποσότητα
b. έχουν τέλος και όρια, δεν είναι ανεξάντλητοι
c. θεωρούνται ξεπερασμένοι, τείνουν να μην χρησιμοποιούνται πλέον
4. Διασπαθίζουμε πόρους σημαίνει:
a. ξοδεύουμε αλόγιστα
b. ξοδεύουμε με μέτρο
c. συγκεντρώνουμε και διαφυλάσσουμε με μεγάλη φροντίδα
5. Αυτό επιτάσσουν οι ανάγκες της κερδοφορίας σημαίνει:
a. ακολουθούν
b. έχουν ως αποτέλεσμα
c. επιβάλλουν
(μονάδες 5)

Γ. Μία από τις κύριες διαστάσεις του οικολογικού προβλήματος είναι η αυξανόμενη
ανεπάρκεια των υδάτινων αποθεμάτων. Να περιγράψετε το πρόβλημα σε μία λαϊκή
συνέλευση που πραγματοποιείται στο δημαρχείο και να υποβάλλετε τις προτάσεις
σας για την έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπισή του. Η έκταση του κειμένου
σας να κυμαίνεται ανάμεσα στις 400-450 λέξεις
(μονάδες 50)

123
 Ο τρόμος από την καταστροφή του πλανήτη και ο αδύναμος πολίτης

Η χρονική σύμπτωση πολλών γεγονότων μέσα στο ίδιο καλοκαίρι είναι αι

μοναδική: στην δυτική Ευρώπη και την Κίνα οι πλημμύρες κατέστρεψαν πόλεις,
μνημεία, περιουσίες και σκότωσαν ανθρώπους, ένα καφές σύννεφο ρύπανσης κινείται
πάνω από την Ασία και ξηρασία πλήττει τις ΗΠΑ και την Ρωσία. Την ίδια στιγμή στο
Γιοχάνεσμπουργκ παίζεται ένα θέατρο παραλόγου: οι κύριοι δημιουργοί της κρίσης
και ταυτόχρονα αποδέκτες των επιπτώσεών της δηλώνουν πως δεν υπάρχει κανένα
πρόβλημα και αρνούνται να αναλάβουν τις ευθύνες τους για να αντιμετωπιστεί η
κατάσταση. Αλλά και οι υπόλοιποι συμμέτοχοι στο πρόβλημα και αποδέκτες της
κρίσης δεν φαίνονται διατεθειμένοι να βάλουν το χέρι στην φωτιά και να αναλάβουν
καμία γενναία πρωτοβουλία.
Για τον πολίτη που αισθάνεται τον τρόμο και την απειλή να ξεχειλίζουν από
την οθόνη της τηλεόρασής του η καταστροφή είναι ασφυκτική. Όχι τόσο γιατί οι
ειδήσεις και τα γεγονότα για την καταστροφή των δασών, την ρύπανση του αέρα και
του νερού, την εξαφάνιση ζώων και φυτών και βιοτόπων, την πείνα και την φτώχεια
είναι καταιγιστικές. Είναι εκείνη η αίσθηση της απόλυτης αδυναμίας του μέσου
πολίτη να καταλάβει τι ακριβώς συμβαίνει και να παρέμβει και να παρέμβει για να
αλλάξει την κατάσταση, όταν καθημερινά βλέπει την ποιότητα ζωής του να
υποβαθμίζεται και του μέλλον του κόσμου να υποθηκεύεται σε απρόσιτα και
πανίσχυρα συμφέροντα. Το χειρότερο είναι πως εύκολα κανείς υποψιάζεται πως την
αληθινή πληροφορία για το τι παίζεται πίσω από τις πλάτες μας δεν θα το μάθουμε
ποτέ.
Κι όμως, αν κάπου υπάρχει μία σημαντική ελπίδα, αυτή βρίσκεται στα χέρια
του πολίτη που πελαγώνει, τρομοκρατείται ή ακόμα και βραχυπρόθεσμα βολεύεται με
την κατάσταση. Για να γίνουμε πιο σαφείς, η ελπίδα δεν βρίσκεται στον καθένα
χωριστά, αλλά στην συλλογική κινητοποίηση πολιτών που έχουν γνώση και
συνείδηση της πραγματικότητας και βλέπουν τη διέξοδο. Είναι αυτό που στον
συνταγματικά δημοκρατικό κόσμο ονομάζεται πλέον «κοινωνία των πολιτών» και
δηλώνει τους πολίτες που παύουν να είναι απλοί ψηφοφόροι αλλά εθελούσια
συλλογικοποιούνται και συμμετέχουν στα κοινά. Η κοινωνία των πολιτών εκφράζεται
μέσα από ομάδες, δίκτυα, οργανώσεις, που σχηματίζονται για να εκφράσουν κοινές
ανησυχίες και να αντιμετωπίσουν κοινά προβλήματα (όπως η περιβαλλοντική κρίση,
η κοινωνική ανισότητα, η καταπάτηση ανθρώπινων δικαιωμάτων κ.ά.) ή ακόμα και
για να καλύψουν τα κενά που αφήνει το κράτος.
Σημαντικό εργαλείο για τη λειτουργία μίας κοινωνίας πολιτών που
παρεμβαίνει δυναμικά και ουσιαστικά είναι η γνώση και η εξασφάλιση συνεχούς και
υπεύθυνης ενημέρωσης. Αυτήν την ατομι9κή αδυναμία κατανόησης των εξελίξεων σε
όλους τους τομείς (επιστήμες, πολιτική, οικονομία, κοινωνία) καλούνται να
καλύψουν οι οργανωμένοι φορείς της κοινωνίας πολιτών, για να προβάλουν στη
συνέχεια λύσεις (που συχνά βέβαια ξεβολεύουν πολλούς) και να προτείνουν τρόπους
δράσης. Αν λοιπόν φαίνεται κάπου να υπάρχει μία διέξοδος, αυτή βρίσκεται στη
συλλογικοποίηση και την συλλογική δράση.
Θα μπορούσε ίσως να πει κανείς πως η πραγματοποίηση της διάσκεψης του
Γιοχάνεσμπουργκ (όπως και του Ρίο, πριν από δέκα χρόνια), δηλαδή η πρό(σ)κληση
των κυβερνήσεων σε συζήτηση για το παγκόσμιο περιβάλλον και τη βιώσιμη
ανάπτυξη, ήταν μία επιτυχία της κοινωνίας των πολιτών: αποτέλεσμα του λαϊκού
αιτήματος για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης. Η αποτυχία όμως των
διαπραγματεύσεων σε ποιον οφείλεται; Αποκλειστικά και μόνο στις ανάλγητες
κυβερνήσεις, που είναι δέσμιες των συμφερόντων των πολυεθνικών; Μήπως είναι

124
ταυτόχρονα δηλωτική μίας κοινωνίας πολιτών που ουσιαστικά τώρα άρχισε να
«παίζει μπάλα» και να κάνει τα πρώτα της βήματα αμφισβήτησης του κυρίαρχου
προτύπου ανάπτυξης, χωρίς όμως να έχει πείσει για τη μαζικότητα και τη σοβαρότητά
της; Γι’ αυτά τα ερωτήματα δεν υπάρχει έτοιμη απάντηση, ίσως όμως πρέπει να
απασχολήσουν τόσο τους φορείς της κοινωνίας πολιτών όσο και τα στελέχη της: τους
ίδιους τους πολίτες.
Θεοδότα Νάντσου, Ελευθεροτυπία

Θέματα

Α. Να δώσετε συνοπτικά το περιεχόμενο του κειμένου σε μία περίληψη περίπου 80 –

100 λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Σε ποιο από τα παρακάτω κειμενικά είδη ανήκει το προηγούμενο κείμενο; Να

επιλέξετε την ορθή απάντηση ανάμεσα στις προτεινόμενες και να δικαιολογήσετε την
επιλογή σας: α) δοκίμιο, β) μελέτη, γ) άρθρο, δ) χρονογράφημα.
(μονάδες 4)

Β.2. Που εναποθέτει η συντάκτρια του κειμένου τις ελπίδες για την αντιμετώπιση του
οικολογικού προβλήματος και ποιο ρόλο διαδραματίζουν σε αυτήν την προσπάθεια οι
κυβερνήσεις;
(μονάδες 3)

Β.3 Ποιο νόημα προσδίδεται στην έννοια «κοινωνία πολιτών» και ποιες
προϋποθέσεις απαιτούνται, κατά την συντάκτρια του κειμένου, για τη λειτουργία της
κοινωνίας αυτής;
(μονάδες 3)

Β.4. υποβαθμίζεται, κινητοποίηση, βραχυπρόθεσμα, εθελούσια, κοινά: να γράψετε

από ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.
(μονάδες 5)

Β.5. Να εντοπίσετε τουλάχιστο 5 χωρία με ποιητική λειτουργία της γλώσσας και να

επαναγράψετε, έτσι ώστε η λειτουργία της να είναι αναφορική.
(μονάδες 5)

Β.6. α) Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου να βρείτε τα δομικά στοιχεία της. β)
Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου να βρείτε τους τρόπους με τους οποίους
επιτυγχάνεται η συνοχή.
(μονάδες 5)

Γ. Επιτακτική προβάλλει, κατά την συντάκτρια του κειμένου, η ανάγκη

ενεργοποίησης των πολιτών μπροστά στα αυξανόμενα οικολογικά αδιέξοδα που
αντιμετωπίζει ο πλανήτης. Ποιοι παράγοντες πιστεύετε ότι μπορούν να βοηθήσουν σε
αυτήν την ενεργοποίηση και, ειδικότερα ποια μπορεί να είναι η συμβολή του
σχολείου; αναπτύξετε τις απόψεις σας σε μία εισήγηση (400-500 λέξεις) που θα
εκφωνήσετε σε σχολική εκδήλωση.
(μονάδες 50)

125
126
 Οικολογικό κίνημα

Το ότι το οικολογικό κίνημα εμπλέκει ολόκληρο το πολιτικό πρόβλημα και

ολόκληρο το κοινωνικό πρόβλημα, μπορούμε να το δούμε αμέσως ξεκινώντας από
ένα φαινομενικά περιορισμένο ζήτημα. Ελπίζω να με συγχωρήσετε αν σας λέω
πράγματα που ασφαλώς έχετε ακούσει ήδη δεκάδες φορές, και αν τα λέω με άγαρμπο
τρόπο. Ο αντιπυρηνικός αγώνας: μάλιστα, περίφημα, εύγε! Αλλά μήπως αυτό
σημαίνει ταυτόχρονα αγώνας κατά του ηλεκτρισμού; Αν ναι, τότε θα πρέπει να το
πούμε αμέσως, φωναχτά και ξεκάθαρα. Και θα πρέπει ακόμα να πούμε: είμαστε
ενάντια στον ηλεκτρισμό και γνωρίζουμε τι συνεπάγεται αυτό που λέμε: καμία
ευηχοποίηση σε μία αίθουσα σαν και τούτη, κανένα τηλέφωνο, κανένα εγχειρητικό
συγκρότημα σε χειρουργείο, κανένα ραδιόφωνο, κανένα μαγνητόφωνο. Κανέναν από
τους δίσκους, όπως αυτούς που άκουα πριν λίγο στη λέσχη σας κ.λ.π. Θα πρέπει να
αντιληφθούμε καλά ότι δεν υπάρχει ουσιαστικά κανένα αντικείμενο της σύγχρονης
ζωής που να μην προϋποθέτει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, άμεσα ή έμμεσα τον
ηλεκτρισμό. Η ολική αυτή απόρριψη είναι ίσως αποδεκτή – αλλά θα πρέπει να
ξέρουμε και θα πρέπει να το πούμε.
Αλλιώς, το μόνο λογικό πράγμα θα είναι να προτείνουμε άλλες πηγές
ενέργειας, να δηλώσουμε και να δείξουμε πως δεν είναι ανάγκη να στερηθούμε τον
ηλεκτρισμό αν αποκλείσουμε τους σταθμούς πυρηνικής ενέργειας, υπό τον όρο να
αναμορφώσουμε το όλο σύστημα παραγωγής ενέργειας, έτσι που να μπαίνουν σε
εφαρμογή μόνο ανανεώσιμες ενέργειες.
Πιστεύω πως το ίδιο ισχύει και για τον οικολογικό αγώνα: υπάρχει λόγου
χάριν και ανάμεσα σε χίλια άλλα, το σοβαρό πρόβλημα της ρύπανσης των υδάτινων
ρευμάτων, και ο αγώνας ενάντια σε αυτήν την κατάσταση έχει απόλυτα ένα νόημα,
υπό τον όρο ότι ξέρουμε τι κάνουμε, ότι έχουμε καθαρό το μυαλό. Αυτό σημαίνει ότι
ξέρουμε πως παλεύουμε σήμερα για τον τάδε μερικό στόχο, επειδή έχει μια ορισμένη
αξία, και ότι ξέρουμε επίσης πως αυτό που ζητάμε, την εισαγωγή ή εφαρμογή του,
όσο το παρόν σύστημα θα εξακολουθεί να υπάρχει, θα έχει κατ’ ανάγκη, μία
διφορούμενη σημασία και πως μπορεί μάλιστα να εκτραπεί από την αρχική του
σκοπιμότητα.
Σιγά – σιγά όμως μία άλλη όψη του ζητήματος αυτού – του ζητήματος της
δυνατότητας μίας ριζικής αλλαγής της κοινωνίας – αρχίζει να μου παρουσιάζεται και
να με απασχολεί όλο και περισσότερο. Το γεγονός ότι μία άλλη κοινωνία, μία
κοινωνία αυτόνομη, δεν συνεπάγεται μόνο την αυτοδιαχείριση, την αυτοκυβέρνηση,
την αυτοθέσμιση. Συνεπάγεται και μία άλλη κουλτούρα, με τη βαθύτερη σημασία
αυτής της λέξης. Συνεπάγεται έναν άλλο τρόπο ζωής, άλλες ανάγκες, άλλους
προσανατολισμούς της ανθρώπινης ζωής. Γιατί, θα συμφωνήσετε μαζί μου πως ένας
σοσιαλισμός της κυκλοφοριακής συμφόρησης είναι ένας παραλογισμός, ένα οξύμωρο
σχήμα, και πως η σοσιαλιστική λύση αυτού του προβλήματος δεν είναι να
εξαλείψουμε το «μποτιλιάρισμα» τετραπλασιάζοντας το πλάτος της λεωφόρου των
Champs – Elysees. Τι είναι εκείνο που θέλουν πραγματικά να κάνουν αυτές οι πόλεις,
αυτοί οι άνθρωποι που τις γεμίζουν; Πως, διάβολε, προτιμούν να έχουν τα αυτοκίνητά
τους και να περνούν ώρες ολόκληρες στα μποτιλιαρίσματα, παρά να κάνουν κάτι
άλλο;
Το να θέτουμε το πρόβλημα μίας νέας κοινωνίας, σημαίνει να θέτουμε το
πρόβλημα μίας εξαιρετικής πολιτιστικής δημιουργίας.
Κορνήλιος Καστοριάδης

127
Θέματα

Α. Να αποδοθεί περιληπτικά το περιεχόμενο του κειμένου

(μονάδες 25)

Β.1. Ποιες μεθόδους πειθούς χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στο απόσπασμα;

Δικαιολογήστε την απάντηση με συγκεκριμένα χωρία από το κείμενο.
(μονάδες 4)

Β.2. Δομή και μέθοδοι ανάπτυξης της προτελευταίας παραγράφου του κειμένου.
(μονάδες 4)

Β.3. Ποια είναι η ριζική αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος, κατά τον
συγγραφέα;
(μονάδες 2)

Β.4. Ποια είναι ευθύνη των πολιτών, όπως την υπαινίσσεται ο συγγραφέας, στο
οικολογικό πρόβλημα και ποια η δική σας θέση; Να απαντήσετε σε μία παράγραφο
περίπου 80 λέξεων και να δηλώσετε τις μεθόδους ανάπτυξης που χρησιμοποιήσατε.
(μονάδες 10)

Β.5. Να προσδιορίσετε επιγραμματικά το περιεχόμενο των παρακάτω λέξεων και

φράσεων: ευηχοποίηση, ανανεώσιμες ενέργειες, ρύπανση υδάτινων ρευμάτων,
οξύμωρο σχήμα.
(μονάδες 2,5)

Β.6. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α με τα ερμηνεύματα της στήλης Β,

ώστε να δημιουργηθούν ζεύγη συνωνύμων. (3 λέξεις της στήλης Β περισσεύουν)

Α Β
1. συνεπάγεται a) μετασχηματίζει
2. προϋποθέτει b) εκτυλίσσεται
3. αναμορφώνει c) επιφέρει
4. εκτρέπει d) αφανίζει
5. εξαλείφει e) απαιτεί
f) ανάγεται
g) αποκλίνει
h) μεταθέτει
(μονάδες 2,5)

Γ. προτείνετε σε ένα κείμενο περίπου 400 λέξεων στόχους μακροπρόθεσμους και

βραχυπρόθεσμους που πρέπει να θέσει το οικολογικό κίνημα για την αποτελεσματική
προστασία του περιβάλλοντος.
(μονάδες 50)

128
 Πάθη και παθήματα οικολόγων

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες από πολλές πλευρές προβάλλεται και

τεκμηριώνεται η θέση ότι η προστασία του περιβάλλοντος συγκαταλέγεται πια στα
σημερινά δικαιώματα «του ανθρώπου και του πολίτη». Έχουν περάσει διακόσια
δεκαπέντε χρόνια από την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης και ο αρχικός
κατάλογος των δικαιωμάτων έχει διευρυνθεί τόσο, ώστε μπορεί να περιλαμβάνει και
νέες ανάγκες των ανθρώπων.
Διεθνώς, στο κέντρο της πολιτικής σκηνής επεχείρησαν άλλοτε επιτυχώς κι
άλλοτε όχι, να διεκδικήσουν κάποιο ρόλο και οι οικολογικές κινήσεις, επιμένοντας
ωστόσο στην ιδιαιτερότητα τους σ’ ένα έργο που οι πρωταγωνιστές του από καιρό
τώρα έχουν μορφοποιημένους ρόλους. Σ’ αυτήν ακριβώς την κατάσταση ετέθη και το
ερώτημα για το ποια οικολογία πρόκειται. Το οικολογικό κίνημα και στον τόπο μας
δεν εμφανίστηκε με μονοσήμαντο ή έστω μονόχρωμο τρόπο, παρά το ενδεικτικό
πράσινο που το χρωματίζει. Αναμφίβολα συμπύκνωνε μία ετερογενή παράδοση,
διέθετε μία αυξομειούμενη δυναμική και συνιστούσε για το μέλλον μία πολλαπλή
δυνατότητα. Παρά την αυτονόητη αυτοπεποίθηση του οικολογικού κινήματος, που
θυμίζει το πνεύμα «πρωτοπορίας» αντίστοιχων κινημάτων, τα οποία παρουσιάστηκαν
στην ευρωπαϊκή κοινωνία κατά τους τελευταίους αιώνες, η παρέμβασή του στο
πολιτικό πεδίο, όπου αποφασίζονται καίριες επιλογές, προϋπέθετε καίριες επιλογές
τριών διαφορετικών δρόμων.

Αυτάρεσκη συνθηματολογία

Ο πρώτος αφορούσε τα υπάρχοντα κόμματα: σε ποιο βαθμό θα μπορούσαν να

εγκολπωθούν τον οικολογικό προβληματισμό και να ρυθμίσουν ανάλογα την δράση
τους. Ο δεύτερος σήμαινε την μετατροπή μορφών του οικολογικού κινήματος σε
κόμμα, του οποίου η κύρια συνιστώσα του προγράμματος και της πρακτικής του είναι
η οικολογία. Και ο τρίτος ήταν το σταυροδρόμι που σχημάτιζε το θέμα των
συμμαχιών, όταν διαπιστωνόταν ότι κάποια πολιτικά κόμματα βρίσκονταν πολύ
κοντά στις προγραμματικές θέσεις των οικολογικών κινήσεων που μετείχαν και με
όρους κόμματος στο πολιτικό πεδίο. Η τελευταία περίπτωση θα μπορούσε να
συμβάλει στην υπερνίκηση των ακραίων διατυπώσεων για μονοσήμαντη
«οικολογικοποίηση» των κομμάτων ή για «κομματικοποίηση» της οικολογίας.
Θα εξετάσω εδώ περιπτώσεις της κεντρικής πολιτικής σκηνής, μια της
ελληνικής και μια της γερμανικής, καθώς και δέσμη φαινομένων που επιχωριάζουν σε
τοπικές κοινωνίες. Το 1989, μέσα στη γενικότερη κρίση του εγχώριου δικομματικού
πολιτικού συστήματος και της αποσάθρωσης των χωρών «του υπαρκτού
σοσιαλισμού», υπήρξε μία αύξουσα κινητικότητα οικολογικών κινήσεων, που
σύντομα αποδείχτηκε βραχυφλεγής οργανωτικά, πολιτικά ανώριμη και ιδεολογικά
αφερέγγυα. Ως προς το τελευταίο σημείο: η αυτάρεσκη, αλλά όχι πρωτόφαντη,
συνθηματολογία, που απαιτούσε «ούτε δεξιά ούτε αριστερά», με δυσκολία έκρυβε
την αντίφαση ανάμεσα σ’ αυτού του είδους την απόρριψη των πολιτικών σχημάτων
και στον τρόπο κατανόησης των προβλημάτων της εποχής μας, για τα οποία μάλιστα
χρησιμοποιούνταν ένας εναλλακτικός – δηλαδή πρώτιστα ανατρεπτικός – λόγος. Η
διακήρυξη των καταστατικών αρχών της Ομοσπονδίας Οικολογικών και
Εναλλακτικών Οργανώσεων διαποτιζόταν στα κύρια σημεία της από μία
συλλογιστική που με κανένα τρόπο δεν μπορούσε να θεωρηθεί ότι αντλείται απ’ ό,τι
περιγραφικά συνηθίζουμε να ονομάζουμε «Δεξιά». Παραπέμπω στο διακηρυκτικό
κείμενο, με το οποίο είχε αναγγελθεί τον Οκτώβρη του 1989 ότι «μία νέα πολιτική

129
γεννιέται», για τη βασιμότητα αυτής της διαπίστωσης, καθώς και σε αντίστοιχα της
κοινοβουλευτικής της περιόδου.
Ως προς την Γερμανία, πρόκειται για μία πραγματικότητα που συνεχίζεται έως
σήμερα. Οι εταίροι των σοσιαλδημοκρατών είχαν μία συγκεκριμένη κυοφορία εδώ
και τρεις περίπου δεκαετίες. Με αφετηρία τους ετερογενείς επιγόνους του
βερολινέζικού ’68 συντέθηκαν εμπειρίες από ασυντόνιστες, αλλά πρωτόγνωρες
πρωτοβουλίες πολιτών με τον ακτιβισμό του «μαρξιστικού – λενινιστικού» KPD για
να συγκροτηθεί ως το 1978 ένα εύπλαστο ριζοσπαστικό μόρφωμα που θα μετάσχει
στις τοπικές εκλογές του επόμενου έτους ως «Εναλλακτική Λίστα», αποκομίζοντας
περίπου το 4% των προτιμήσεων του εκλογικού σώματος και σχεδόν διπλάσιο
ποσοστό στις εκλογές του 1981. διατηρώντας για ορισμένα χρόνια την ιδιαιτερότητά
τους οι «Εναλλακτικοί» του δυτικού Βερολίνου θα στοιχηθούν στη συνέχεια προς την
παγγερμανική ένωση των «Πρασίνων» συμβάλλοντας στην επίτευξη των κυριότερων
πτυχών της διαδρομής τους στην κεντρική πολιτική σκηνή.

«Πράσινος ρεφορμισμός»

Σήμερα την πλειοψηφική κατεύθυνση του κόμματός τους εκφράζει ο Joschka

Fischer που αρκετά νωρίτερα είχε σκιαγραφήσει τον «πράσινο ριζοσπαστικό
ρεφορμισμό» σε αντιδιαστολή προς την αντιπολίτευση που κήρυσσαν οι
«φονταμενταλιστές», γιατί κατά την άποψή του δεν μπορούσαν να δώσουν
συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο σε εναλλακτικές «μορφές ζωής» των νέων
«μειοψηφικών κοινωνικών ρευμάτων».
Μέσα από το τωρινό κοινό κυβερνητικό πρόγραμμα, που από την πλευρά των
Πράσινων προέκυψε ως κοινοβουλευτικός συσχετισμός δυνάμεων και όχι ως
απόφαση διαδικασιών «δημοκρατίας βάσης», διαγράφεται ευκρινώς η απομάκρυνση
από τις παραδόσεις ενός σφριγηλού κινήματος ειρήνης και συνάμα η μετάθεση στο
μέλλον της μέριμνας για το κλείσιμο των πυρηνικών εργοστασίων. Συναφώς
αποσύρονται από το τραπέζι των διαπραγματεύσεων οι αιχμηρές αναλύσεις για τον
διαχωρισμό διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας καθώς και για την «εργασία με
πλήρες νόημα». Πριν απ’ όλα καθορίζονται τα άμεσα μέτρα για τη δημιουργία
100.000 θέσεων εργασίας νέων και τη θεσμική εξασφάλιση ελαστικού ωραρίου στη
θέση των εναλλακτικών προγραμμάτων που θα ελαχιστοποιούσαν την αποξενωτική
εργασία. Συμπερασματικά δεν προεξοφλείται δραστική μείωση του εργάσιμου
χρόνου, που και για τους «Πράσινους» θεωρήθηκε η αναγκαία προϋπόθεση για την
«αυτοδιάθετη διαμόρφωση του ελεύθερου χρόνου».

Δύο μέτρα και δύο σταθμά

Ας μεταφερθούμε τώρα από την κεντρική πολιτική σκηνή σε μικρές τοπικές

κοινωνίες της χώρας μας: συχνά φαίνεται να κωδικοποιείται δέσμη φαινομένων
χαρακτηριστικής συχνότητας και ομοιογένειας. Μία τυπική περίπτωση είναι η
λειτουργία επιλεκτικής μνήμης και πρακτικής που χρησιμοποιεί δύο μέτρα και δύο
σταθμά, ή, κατά την παλαιότερη παροιμία «και η οκά τριακόσια». Αυτή μάλιστα η
αποσιώπηση και η διαφοροποιημένη εκτίμηση αφορά πρώτιστα τους ίδιους τους
οικολογούντες και το οικογενειακό τους περιβάλλον ή τους συνεταίρους και
συντρόφους τους. Έτσι που να θυμίζουν τον Βολταίρο, που ενώ μάλωνε τους
κατεστημένους διαχειριστές των χρόνιων προβλημάτων της Γαλλίας, πλούτιζε από τις
επενδύσεις του στο δουλεμπόριο.

130
 Το κυριότερο: τα σχήματα που μιλούν στο όνομα της προστασίας του φυσικού
περιβάλλοντος επινοούν, συσκευάζουν κι εκπέμπουν μία νέα μορφή ρύπου
«εισαγγελικής» υφής και εφήμερης ανάλωσης, με τον θόρυβο που αφειδώλευτα
προκαλούν, χωρίς ακριβώς να αντιλαμβάνονται ότι αποτελούν το φολκλορικό
συμπλήρωμα του κυρίαρχου τρόπου ανάπτυξης στον τόπο τους. Εξελίσσονται δηλαδή
σε «ιδιωτικές τυραννίες» παράπλευρα από την ηγεμονεύουσα «πολιτική λογική»,
χωρίς ποτέ να συγκροτήσουν έναν αξιόπιστο εναλλακτικό πυρήνα αντίστασης σε
αυτήν. Πρόκειται για τα «απόβλητα» από την καύση αναπαραγωγής τους υπάρχοντος
«συστήματος» …

Π. Νούτσου, καθηγητή Κοινωνικής και

Πολιτικής Φιλοσοφίας, Παν/μίου Ιωαννίνων
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 16-1-2005

131
 Η οικολογική κοινωνία

Πρέπει να δημιουργήσουμε μια οικολογική κοινωνία - όχι μόνο επειδή μια

τέτοια κοινωνία είναι επιθυμητή αλλά κι επειδή είναι επιτακτικά αναγκαία. Για να
επιζήσουμε πρέπει να αρχίσουμε να ζούμε. Μια τέτοια κοινωνία συνεπάγεται μια
ριζική αντιστροφή όλων των τάσεων που σημαδεύουν την ιστορική ανάπτυξη της
καπιταλιστικής τεχνολογίας και της αστικής κοινωνίας - της ακραίας εξειδίκευσης
των μηχανών και της εργασίας, της συγκέντρωσης των πόρων και των ανθρώπων σε
γιγάντιες βιομηχανικές επιχειρήσεις και πόλεις, της στατικοποίησης και
γραφειοκρατικοποίησης της ζωής, του χωρισμού πόλης και υπαίθρου, της
αντικειμενοποίησης της φύσης και των ανθρώπινων όντων. Κατά τη γνώμη μου, αυτή
η ριζική αντιστροφή σημαίνει ότι πρέπει να αρχίσουμε αποκεντρώνοντας τις πόλεις
μας και εγκαθιδρύοντας ολότελα νέες οικοκοινότητες που θα είναι καλλιτεχνικά
εναρμονισμένες με τα οικοσυστήματα όπου βρίσκονται. Υποστηρίζω ότι η
αποκέντρωση δε σημαίνει τον ασυνάρτητο διασκορπισμό του πληθυσμού στην
ύπαιθρο σε μικρά απομονωμένα νοικοκυριά ή σε κομμούνες αντικουλτούρας, όσο ση-
μαντικές και αν είναι οι τελευταίες, αλλά μάλλον ότι πρέπει να διατηρήσουμε την
παράδοση της πόλης με την ελληνική έννοια του όρου, σαν πόλη για την οποία να
μπορούν να έχουν ολική αντίληψη και να τη διαμορφώσουν όπως θέλουν αυτοί που
την κατοικούν, ένα νέο άστυ σε ανθρώπινες διαστάσεις που, κατά το περίφημο ρητό
του Αριστοτέλη, θα μπορεί κανείς να έχει μια ολική αντίληψη του με μια ματιά.
Μια τέτοια οικοκοινότητα πιστεύω πως θα επούλωνε τη διάσταση μεταξύ
πόλης και υπαίθρου, και ακόμα μεταξύ μυαλού και σώματος, συγχωνεύοντας την
πνευματική με τη χειρωνακτική εργασία, τη βιομηχανία με τη γεωργία, σε μια
εναλλαγή ή διαφοροποίηση των τεχνικών καθηκόντων. Μία οικοκοινότητα θα
υποστηριζόταν από ένα νέο είδος τεχνολογίας - ή οικοτεχνολογίας - βασισμένης σε
εύκαμπτα, πολύπλευρα μηχανήματα των οποίων οι παραγωγικές εφαρμογές θα έδιναν
έμφαση στην ανθεκτικότητα και στην ποιότητα, όχι στην προσχεδιασμένη φθορά, όχι
στην παράλογη μαζική παραγωγή άχρηστων αγαθών και στη γρήγορη κυκλοφορία
αναλώσιμων εμπορευμάτων. Ας μου επιτραπεί να υπογραμμίσω εδώ ότι δεν υποστηρί-
ζω να εγκαταλείψουμε την τεχνολογία και να γυρίσουμε πίσω στην παλαιολιθική
περισυλλογή της τροφής. Εντελώς αντίθετα, επιμένω ότι η υπάρχουσα τεχνολογία μας
δεν είναι αρκετά επεξεργασμένη σε σχέση με τη μικρότερης κλίμακας και
περισσότερο πολύπλευρη οικοτεχνολογία που θα μπορούσε να αναπτυχθεί και που σε
μεγάλο βαθμό είναι ήδη διαθέσιμη σε πειραματική μορφή ή στα σχεδιαστήρια. Μια
τέτοια οικοτεχνολογία θα χρησιμοποιούσε το ανεξάντλητο ενεργειακό δυναμικό της
φύσης - τον ήλιο και τον άνεμο, τις παλίρροιες και τα κανάλια, τις διαφορές
θερμοκρασίας της γης και την αφθονία υδρογόνου γύρω μας - για να προσφέρει στην
οικοκοινότητα υλικά που δεν μολύνουν ή απορρίμματα που μπορούν εύκολα να
ξαναενταχθούν στους φυσικούς κύκλους.
Μάρεϊ Μπούκτσιν, Η οικολογία της Ελευθερίας,
εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1978, σσ. 102- 104

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε περιληπτικά (80 - 100 λέξεις) το περιεχόμενο του αποσπάσματος σε μια

συζήτηση που διεξάγετε με τους φίλους σας.
(μονάδες 25)

132
Β.1. Ποιες βασικές αλλαγές πρεσβεύει ο συγγραφέας α) σε κοινωνικό και β) σε
τεχνολογικό επίπεδο;
(μονάδες 5)

Β.2. Ποιο είναι το πρώτο βήμα, σύμφωνα με το συγγραφέα, για τη διαμόρφωση των
«οικοκοινοτήτων» και τι είδους σχέση πρέπει αυτές να εγκαθιδρύσουν με το φυσικό
περιβάλλον;
(μονάδες 5)

Β.3. Βασισμένοι στο προηγούμενο απόσπασμα, να επιβεβαιώσετε ή να απορρίψετε το

περιεχόμενο των παρακάτω προτάσεων:

α) Η «οικοτεχνολογία» πρέπει να στηρίζεται σε ήπιες μορφές ενέργειας.

β) Η οικολογική κοινωνία του μέλλοντος πρέπει να απομακρυνθεί από τα δύο
κυρίαρχα μοντέλα:
το αρχαιοελληνικό πρότυπο της κοινότητας και το σύγχρονο πρότυπο των
μεγαλουπόλεων.
γ) Για να αποβεί αρμονική η σύνδεση της οικολογικής κοινωνίας με το φυσικό
περιβάλλον
επιβάλλεται η ολοκληρωτική εγκατάλειψη της τεχνολογίας.
δ) Η δημιουργία μιας οικολογικής κοινωνίας είναι και επιθυμητή και
επιτακτικά αναγκαία.
(μονάδες 5)

Β.4. Να γράψετε τα ετυμολογικά αντώνυμα των παρακάτω λέξεων του κειμένου:

α) επιθυμητή:
β) αποκέντρωση:
γ) εύκαμπτα:
δ) άχρηστων:
ε) πολύπλευρη:
(μονάδες 2,5)

Β.5. Να συμπληρώσετε τα κενά με σύνθετα που έχουν ως β' συνθετικό τη λέξη

στροφή, σχηματίζοντας ονοματικά σύνολα:
α) της κοινής γνώμης
β) των καλλιεργειών
γ) φόρου
δ) του αυτοκινήτου
ε) της γης
(μονάδες 2,5)

B.6. Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου να βρείτε:

α) τα δομικά της στοιχεία
β) τους τρόπους με τους οποίους επιτυγχάνεται η συνοχή
γ) τις μεθόδους ανάπτυξής της
(μονάδες 5)

Γ. Ποιες προτάσεις για την ανάληψη οικολογικής δράσης θα προτείνατε στους

συμμαθητές σας σε μια συνέλευση του σχολείου σας. Αναπτύξτε το λόγο που θα
εκφωνούσατε σε κείμενο 300 -400 λέξεων.

133
 (μονάδες 50)
H κατεστραμμένη φύση έπαψε να γεννά μύθους και θεούς

Όταν μιλάμε για τη φύση, εννοούμε τα βράχια, τη θάλασσα, τα φυτά, τα βουνά, τα δάση,
τα ρυάκια, όλα δηλαδή που υπάρχουν επί της γης. Έτσι η αρχαία αντίληψη για τη
διαμόρφωση της φύσης δημιουργούσε ένα μεγαλείο και μια δύναμη μπροστά στο νέο
άνθρωπο, που τελευταίος από όλα τα όντα δημιουργήθηκε... Που βρέθηκε να κοιτάζει με
θαυμασμό τη μεγαλοπρέπεια των τοπίων, με το πλήθος των δημιουργημάτων που ζούσαν
εκεί.
Έβλεπε τις ρεματιές με τα γάργαρα νερά να κυλούν με τον χαρακτηριστικό τους ήχο, τις
καταπράσινες πλαγιές με τα διαφορετικά δέντρα, δηλαδή τις δρυς, τα έλατα και τις
γλαυκές ελαίες, που οι Αθηναίοι τις θεώρησαν αυτόφυτες και είχαν τόση λατρεία για τα
ιερά αυτά δέντρα. Αφού λένε, άλλωστε, ότι η Αθηνά φύτεψε την πρώτη ελιά.
Και φυσικά, εκεί, σ' αυτές τις ρεματιές με τις λυγαριές και τους κισσούς, είδανε το
Διόνυσο, στολισμένο μ' αυτούς, να χορεύει και να τραγουδάει τα μελιστάλαχτα άσμα-
τα του Φρυνίχου. Εκεί μέσα στα άγρια δάση έμενε και ο Παν, ο θεός που δημιουργούσε τον
πανικό μόλις εμφανιζόταν, με τους αέρηδες να φυσούν και να σφυρίζουν...
Οι θεοί, λοιπόν, κατοικούσαν εκεί, μέσα στο φυσικό περιβάλλον που προϋπήρχε του
ανθρώπου. Έμεναν και στις συννεφιασμένες κορυφές του Ολύμπου...
Οι αρχαίοι Έλληνες έβλεπαν τη φύση ζωντανή, δημιουργική, γεμάτη καλοσύνη και με
την ικανότητα να γεννάει τους μύθους. Όπως είναι ο μύθος που αναφέρει ότι. η Σύριγξ
κυνηγημένη από τον Πάνα, μεταμορφώθηκε σε καλαμιά, κι έτσι από τότε. από αυτά τα
καλάμια φτιάχνει ο θεός του δάσους τη σύριγγα, τη φλογέρα του, κα, γεμίζει ήχους
συριγκτούς η φύση από τους βοσκούς.
Αντίθετα από τους παλιούς, εμείς οι σημερινοί βλέπουμε τη φύση με ένα, ας πούμε,
ρομαντικό μάτι, σαν ένα τοπίο σε πίνακα. Γιατί η φύση σήμερα είναι απομονωμένη
και καταπατημένη από την τεχνολογία. Και έτσι, ο μύθος δεν γεννιέται πια. Οι θεοί δεν
υπάρχουν πια αφού δεν τους κατέγραψαν οι αεροφωτογραφίες. Ούτε πια νύμφες βλέπουμε
στις κοιλάδες ούτε Σελινούς σε παρθένα δάση, «ούτε ο Φοίβος έχει καλύβην ουδέ παγάν
λαλέουσαν» *.
Τώρα, που, κατά κάποιον τρόπο, είμαστε παντογνώστες, για μας η φύση είναι ένας
περιορισμένος χώρος, χωρίς ζωή και πνεύμα. Έτσι πια, οι θεοί δεν υπάρχουν - τους
καταστρέψαμε εμείς ξεριζώνοντας ακόμα και τους μικρούς θάμνους και τα θυμάρια για...
οικοπεδοποίηση. Χωρίς φύση, χωρίς μύθο πια, δεν δημιουργούμε. Και οι αρχαίο,
ποιητές, πόσο μέσα από το μύθο, δεν μας έδωσαν τα γλαφυρά τους έργα. Οι περισσότεροι
σημερινοί καλλιτέχνες βλέπουν την τέχνη σαν αδιέξοδο, γιατί δεν γνωρίζουν τους μύθους
πια και δεν πιστεύουν στο θεϊκό, στην Έμπνευση, για να δημιουργήσουν. Αλλά και
που να βρεθεί η έμπνευση, όταν δεν υπάρχουν βιώματα και φαντάσματα και αερικά
για να φυσήξουν και να ξαναβγεί ο τραγοπόδαρος κυνηγώντας τα πρόβατα, τα
κατσίκια και τις βοσκοπούλες στα βουνά. Έτσι κυριαρχεί το κακό.
Γιατί το καλό βρίσκεται στα στοιχεία της φύσης. Όταν βαδίζουμε παράλληλα μ’
αυτήν, τότε μόνον η ζωή γεμίζει από γαλήνη και ευτυχία. Γινόμαστε καλοί, και ο
καλλιτέχνης, αφού θέλει να λέγεται έτσι, για να ξεχωρίζει το έργο του και για να
φτάσει στα όρια της τελειότητας συγκινώντας τον κόσμο, μόνο όταν σκεφτεί φυσικά
το κατορθώνει.
Αλέκος Φασιανός, Καθημερινή, 4/4/93

* Η φράση προέρχεται απ' τον τελευταίο δελφικό χρησμό, που δόθηκε στον αυτοκράτορα
Ιουλιανό, και με υπαινικτικό τρόπο φανερώνει το ξεψύχισμα του αρχαιοελληνικού
κόσμου.

134
Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του αποσπάσματος με μια περίληψη 80-100

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Ποιο θέμα απασχολεί το συντάκτη του κειμένου, ποια θέση υιοθετεί απέναντι του
και σε ποια παράγραφο δηλώνει το θέμα και τη θέση του; Πώς κρίνετε την επιλογή του να
μη συμπεριλάβει στον πρόλογο αυτή τη δήλωση;
(μονάδες 5)

Β.2. Χωρίστε το κείμενο σε τρεις νοηματικές ενότητες και δώστε έναν τίτλο σε καθεμιά
από αυτές. Ποιες νοηματικές σχέσεις συνδέουν την πρώτη με τη δεύτερη και τη δεύτερη
με την τρίτη ενότητα και ποιες διαρθρωτικές λέξεις/φράσεις χρησιμοποιούνται για τη
σύνδεση τους;
(μονάδες 5)

Β.3. Να εντοπίσετε δύο αιτίες στις οποίες αποδίδει ο συντάκτης την καταστροφή της
φύσης και να αναφέρετε φράσεις του κειμένου που δικαιολογούν την απάντησή σας.
(μονάδες 5)

Β.4. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμία από τις υπογραμμισμένες λέξεις του
κειμένου: αντίληψη, μεγαλοπρέπεια, γλαφυρά, κατορθώνει.
(μονάδες 5)

Β.5. Να γράψετε 4 επίθετα ομόρριζα με το ουσιαστικό ήχος και να σχηματίσετε

προτάσεις με αυτά.
(μονάδες 5)

Γ. «Γιατί το καλό βρίσκεται στα στοιχεία της φύσης». Αναπτύξετε σε περίπου 300 –
400 λέξεις την παραπάνω άποψη αναφερόμενοι στα ψυχικά και πνευματικά οφέλη
που προσφέρει η φύση στον άνθρωπο.
(μονάδες 50)

135
136
 Ο νέος μας εαυτός

Όταν το 1972, ο Ανάντα Τσακράμπαρτι, ένας μικροβιολόγος που τότε

εργαζόταν στην Τζένεραλ Ελέκτρικ, προσπάθησε να κερδίσει μία πατέντα για ένα
μικρόβιο που καθάριζε πετρελαιοκηλίδες, η Υπηρεσία Εκχώρησης Διπλωμάτων
Ευρεσιτεχνίας και Εμπορικών Σημάτων των Η.Π.Α. του απάντησε ότι δεν
εκχωρούνται πατέντες για έμβιους οργανισμούς.
Όμως το 1980 ο Τσακράμπαρτι προσέφυγε στο Ανώτατο Δικαστήριο των
Η.Π.Α. και αυτό τον δικαίωσε. «Η σχετική διάκριση δεν γίνεται ανάμεσα σε έμβια
και άψυχα πράγματα», έγραψε ο αρχιδικαστής Ουόρεν Μπέργκερ, αλλά εάν τέτοια
μικρόβια, σαν και αυτό που ταυτοποίησε ο Τσακράμπαρτι, είναι «ανθρώπινες
εφευρέσεις».
Το δικαστήριο, κάνοντας την διάκριση ανάμεσα στα έμβια όντα που
δημιουργούνται μέσα από τη φυσική διαδικασία και σε αυτά που προκύπτουν από τις
επεμβάσεις της βιολογικής μηχανικής, άνοιξε τον δρόμο για μία νέα πυρετώδη
αναζήτηση χρυσού: τις πατέντες του ανθρώπινου γονιδιώματος. Όλο και πιο συχνά
ακούμε ότι μερικοί επιστήμονες έχουν ξεκλειδώσει τον εύθραυστο κώδικα που
βρίσκεται πίσω από τους πιο τρομακτικούς μας φόβους (καρκίνος του μαστού) ή τις
πιο ναρκισσιστικές μας μονομανίες (φαλάκρα).
Ποιος κατέχει τι: γυρίστε τη σελίδα και θα δείτε την ανατομία αυτής της νέας
επιστήμης που χρηματοδοτείται από τις εταιρείες. Αυτή η ανατομία δείχνει σε πόσα
πολλά μέρη του σώματος εγείρει απαιτήσεις ιδιοκτησίας η αγορά μέσω μίας χούφτας
εταιρειών που χρηματοδοτούνται από τις γιγάντιες πολυεθνικές φαρμακοβιομηχανίες.
Οι επαγγελματίες στον τομέα της βιοτεχνολογίας υποστηρίζουν ότι πρέπει να
εκχωρούνται οι πατέντες, γιατί αυτό αποτελεί το μόνο δρόμο για να αντεπεξέλθουν
στα έξοδα της έρευνας.
Όμως ο Τζέρεμι Ρίφκιν, που κριτικάρει αυτήν την τεχνολογία, υποστηρίζει ότι
μία τέτοια λογική, που καθοδηγείται από την αγορά, μοιραία θα οδηγήσει σε μία νέα
εμπορική ευγονική, στην κατεύθυνση της γενετικής αλλοίωσης. Στο άρθρο που
ακολουθεί, και στο οποίο στηρίζεται το νέο του βιβλίο, Ο Αιώνας της
Βιοτεχνολογίας, ο Τζέρεμι Ρίφκιν βλέπει, πέρα από τις υποσχέσεις των
βιοτεχνολόγων για τα μεγάλα οφέλη που θα προκύψουν και εκθέτει σε ποια ακριβώς
σημεία το γενετικό μαστόρεμα – που προωθείται από τις δικές μας επιθυμίες –
πραγματικά μας έχει αιχμαλωτίσει.

Εν αναμονή της πατέντας

Βρισκόμαστε στο μέσο μιας ιστορικής μετάβασης από τη Βιομηχανική εποχή

στον αιώνα της Βιοτεχνολογίας και το εμπόριο των γενετικών πόρων πουθενά αλλού
δεν έχει πιο προφανή επίπτωση όσο στην ανθρώπινη ιατρική. Η γονιδιακή θεραπεία
σε ανθρώπους δημιουργεί την εξαιρετικά ρεαλιστική πιθανότητα του να είμαστε σε
θέση για πρώτη φορά στην ιστορία, να ανακατασκευάσουμε τα γενετικά
σχεδιαγράμματα του είδους μας. Η προοπτική να δημιουργήσουμε ένα νέο ευγονικό
άνδρα και μία νέα ευγονική γυναίκα δεν είναι πλέον το όνειρο ανισόρροπων
πολιτικών δημαγωγών, αλλά μία καταναλωτική επιλογή, που θα είναι σύντομα
διαθέσιμη, και μία δελεαστική αγορά.
Το νέο κίνημα της ευγονικής δεν έχει καμία ομοιότητα με το βασίλειο του
τρόμου που κορυφώθηκε με το Ολοκαύτωμα. Αντί για διαπεραστικές κραυγές περί

137
φυλετικής καθαρότητας, έχουμε μία πραγματιστική συζήτηση περί αυξημένης
οικονομικής αποδοτικότητας, καλύτερων προδιαγραφών απόδοσης και βελτίωσης της
ποιότητας ζωής. Η παλιά ευγονική ήταν διαποτισμένη με την πολιτική ιδεολογία και
παρακινούνταν από το φόβο και το μίσος. Η νέα ευγονική κεντρίζεται από τις
δυνάμεις της αγοράς και τις επιθυμίες του καταναλωτή.
Σήμερα έχουμε στη διάθεση μας επιστημονικά εργαλεία για τον χειρισμό των
γενετικών οδηγιών των ανθρώπινων κυττάρων. Οι νέες τεχνικές συρραφής των
γονιδίων καθιστούν δυνητικά πιθανό τον μετασχηματισμό των ατόμων και των
μελλοντικών γενεών σε «έργα τέχνης», οι γενετικοί κώδικες των οποίων συνεχώς
εκσυγχρονίζονται και διασκευάζονται, για να βελτιωθούν οι φυσικές, οι ψυχικές και
οι διανοητικές τους επιδόσεις.
Υπάρχουν δύο είδη γενετικού χειρισμού. Στη σωματική θεραπεία, η επέμβαση
πραγματοποιείται μόνο μέσα στα σωματικά κύτταρα – τα κύτταρα που συνθέτουν
τους ιστούς και τα όργανα του σώματος – και οι γενετικές μεταβολές δεν
μεταβιβάζονται στους απογόνους. Στη θεραπεία της αναπαραγωγικής σειράς, οι
γενετικές μεταβολές επέρχονται στο σπέρμα, στα ωάρια και στα εμβρυακά κύτταρα
και κληροδοτούνται στις επόμενες γενιές.
Η δυνατότητα προγραμματισμού γενετικών μεταβολών στην ανθρώπινη
αναπαραγωγική σειρά, μεταβολών που θα κατευθύνουν την εξελικτική ανάπτυξη των
μελλοντικών γενιών, οδηγεί την κοινωνία στο χείλος μιας ευγονικής εποχής με
συνέπειες – στη βιολογία του είδους μας και στον πολιτισμό – που δεν μπορούν ούτε
να προβλεφθούν ούτε να γίνουν αντιληπτές. Παρ’ όλα αυτά, οι υπερασπιστές της
θεραπείας αυτής ανυπομονούν να στοιχηματίσουν, πεπεισμένοι ότι ο έλεγχος του
εξελικτικού μας πεπρωμένου είναι το επόμενο μεγάλο κοινωνικό μέτωπο της
ανθρωπότητας.
Διατυπώνοντας τα επιχειρήματά τους με τους όρους της προσωπικής υγείας,
της ατομικής επιλογής και της συλλογικής υπευθυνότητας για τις μελλοντικές γενεές,
λένε ότι οι γονείς πρέπει να έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν πώς θα προστατεύσουν
με τον καλύτερο τρόπο την υγεία των αγέννητων παιδιών τους. Το να τους
αρνούμαστε τη δυνατότητα να προβαίνουν σε διορθωτικές πράξεις πριν ή αμέσως
μετά από τη σύλληψη θα αποτελούσε μία σοβαρή παραβίαση της ιατρικής
υπευθυνότητας. Και ερωτούν: γιατί θα έπρεπε αναρίθμητα άτομα να υποβληθούν
στην ενοχλητική σωματική θεραπεία, όταν το γονίδιο που είναι υπεύθυνο για τις
ασθένειες τους θα μπορούσε πολύ πιο εύκολα να εξαλειφθεί από την αναπαραγωγική
σειρά με λιγότερα έξοδα και λιγότερες ταλαιπωρίες; Και το κόστος που καταβάλλει
μία κοινωνία για την υγεία θα πρέπει να υπολογιστεί ως ένας παράγοντας, λένε οι
υποστηρικτές της θεραπείας στην αναπαραγωγική σειρά, επισημαίνοντας ότι η
φροντίδα γενεών ασθενών από τη νόσο του Πάρκινσον ή από διάφορες μορφές του
συνδρόμου Ντάουν θα είναι πιθανώς πολύ πιο ακριβή από μία απλή προληπτική
ενέργεια μέσω της θεραπείας στην αναπαραγωγική σειρά.
Οι προγεννητικές δοκιμασίες έχουν ήδη ανοίξει τον δρόμο για την αποδοχή
της γενετικής επέμβασης και της εμπορικής ευγονικής. Η αμνιοπαρακέντηση, η πιο
παλιά και πιο πλατιά εφαρμοζόμενη μέθοδος, χρονολογείται από τη δεκαετία του
1960. αν και οι προγεννητικές δοκιμασίες μπορούν να αποκρυπτογραφήσουν τις
γενετικές διαταραχές, μπορεί να θεραπευθεί λιγότερο από το 15% αυτών των
διαταραχών. Αυτό σημαίνει ότι οι μόνες επιλογές, όσον αφορά τον μεγαλύτερο
αριθμό των σοβαρών εξασθενητικών ασθενειών που μπορούν να εξακριβωθούν στο
στάδιο της κύησης, είναι ή η έκτρωση ή η γέννηση.
Σήμερα, όμως, μία τεχνολογία αιχμής, που ονομάζεται προεμφυτευτική
γενετική, παρέχει στους γονείς μία εναλλακτική λύση. Η σύλληψη ενός παιδιού

138
μπορεί να γίνει στον δοκιμαστικό σωλήνα, στη συνέχεια το έμβρυο υποβάλλεται σε
αθρόα γενετική εξέταση για τυχόν γενετικές ασθένειες, πριν εμφυτευτεί στη μήτρα
της μητέρας. Το πρώτο παιδί, η σύλληψη του οποίου έγινε με την χρήση αυτής
τεχνικής ήρθε στον κόσμο στα 1992, στο Λονδίνο. Το παιδί είχε υποβληθεί σε αθρόα
γενετική εξέταση για την ασθένεια της κυστικής ίνωσης, όταν ήταν στο εμβρυακό
στάδιο. Ερευνητές σε διάφορες χώρες διεξάγουν σήμερα προεμφυτευτική γενετική
ανίχνευση και για άλλες ασθένειες, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται η
δρεπανοκυτταρική αναιμία και η οικογενής αμαυρωτική ιδιωτία.
Η «γονεϊκή ευγονική» πιθανώς θα εξαπλωθεί, καθώς οι εμφυτεύσεις εμβρύων
γίνονται πιο φτηνές και πιο αξιόπιστες. Όμως, αυτές οι πρώτες και μάλλον
ανεπεξέργαστες διαδικασίες αποτελούν μόνο την αρχή μίας εφ’ όλης της ύλης
αλλαγής στη σχέση μεταξύ των γονέων και των αγέννητων παιδιών τους, μίας
αλλαγής που σίγουρα θα επαναπροσδιορίσει την ίδια την έννοια της γονεϊκότητας. Οι
γονείς, όλο και περισσότερο, θα αναγκάζονται να αποφασίζουν εάν θα
διακινδυνεύσουν να παίξουν στην παραδοσιακή γενετική λοταρία και να
χρησιμοποιήσουν τα δικά τους αναλλοίωτα ωάρια και σπερματοζωάρια, γνωρίζοντας
ότι τα παιδιά τους μπορεί να κληρονομήσουν μερικά «ανεπιθύμητα» χαρακτηριστικά.
Εάν επιλέξουν την παραδοσιακή προσέγγιση και αφήσουν την γενετική μοίρα να
καθορίσει το βιολογικό πεπρωμένο του παιδιού τους, μπορεί να βρεθούν ένοχοι, εάν
κάτι δεν πάει καλά στο αναπτυσσόμενο κύημα. Η κοινωνία ίσως τους θεωρήσει
ηθικά, αν όχι και νομικά υπεύθυνους, γιατί απέτυχαν να εκπληρώσουν το καθήκον
τους ως γονείς, επωφελούμενοι από τις υπάρχουσες διορθωτικές επεμβάσεις στο
έμβρυο.
Πράγματι, οι υπερασπιστές της ανθρώπινης γενετικής μηχανικής
υποστηρίζουν ότι θα ήταν κτηνώδες και ανεύθυνο να μην χρησιμοποιήσουν αυτήν
την ισχυρή νέα τεχνολογία για να εξαλείψουν τις σοβαρές γενετικές διαταραχές.
Ωστόσο, εάν ο διαβήτης, η δρεπανοκυτταρική αναιμία και ο καρκίνος αποτρέπονται
με την αλλοίωση της γενετικής σύνθεσης των ατόμων, γιατί να μη διορθώσουμε και
άλλες λιγότερο σοβαρές «διαταραχές», όπως η μυωπία, η αχρωματοψία, η δυσλεξία,
η παχυσαρκία ή ακόμη και το να είσαι αριστερόχειρας; Στο τέλος θα μπορούσαμε να
πούμε όχι σε οποιαδήποτε αλλοίωση του γενετικού κώδικα που θα ενίσχυε την
ευημερία των απογόνων μας; Σύμφωνα με την δημοσκόπηση Χάρις το 1992, το 43%
των Αμερικανών θα ενέκρινε τη χρησιμοποίηση της γονιδιακής θεραπείας για να
βελτιώσει τα φυσικά χαρακτηριστικά των παιδιών.
Ενώ η έννοια της καταναλωτικής επιλογής εμφανίζεται σαν κάτι το αγαθό, η
ίδια η ιδέα της εξάλειψης των αποκαλούμενων γενετικών ελαττωμάτων δημιουργεί το
σοβαρό ερώτημα τι σημαίνεται με τον όρο «ελαττωματικός». Ο ηθικολόγος Ντάνιελ
Κάλαχαν του κέντρου Χάστιγκς παρατηρεί ότι «πίσω από τον ανθρώπινο τρόμο για
τη γενετική ελαττωματικότητα καραδοκεί … μία εικόνα της τέλειας ανθρώπινης
ύπαρξης. Η ίδια η εκφορά των λέξεων «ελάττωμα», «ανωμαλία», «ασθένεια» και
«κίνδυνος» προϋποθέτει μία τέτοια εικόνα, ένα είδος πρωτότυπου τελειότητας.
Άραγε θα φτάσουμε να βλέπουμε τους εαυτούς μας σαν μηχανές που τους
λείπουν καλώδια, διάτρητους από λάθη στον κώδικά μας; Εάν αυτό είναι το θέμα
μας, τότε έναντι ποιου προτύπου τελειότητας θα μετρηθούμε; Εάν η κάθε ανθρώπινη
ύπαρξη συντίθεται από ποικίλους βαθμούς λάθους, θα αναζητούμε ματαίως το
πρότυπο, το ιδανικό. Το ερώτημα, συνεπώς, είναι ποιες θα είναι οι δυνητικές
συνέπειες μίας πορείας της οποίας ο τελικός στόχος είναι η «τελειοποίηση του
ανθρώπινου.
Οι μεγάλες εξελίξεις στην γενετική μηχανική συνοδεύονται από μία
αναζωπυρούμενη ευγονική κοινωνιολογία. Οι ερευνητές ήδη συνδέουν έναν

139
αυξανόμενο αριθμό διανοητικών ασθενειών με γενετικές διαταραχές. Μερικοί
επιστήμονες πηγαίνουν ακόμη μακρύτερα, υποστηρίζοντας ότι γνωρίσματα που
αφορούν τις διαθέσεις, την συμπεριφορά και την προσωπικότητα είναι όλα γενετικά
προκαθορισμένα και τροποποιούνται μόνο ελαφρώς υπό την επίδραση του
περιβάλλοντος. Πολλές αμφισβητήσεις και αντιπαραθέσεις εγείρει επίσης το γεγονός
ότι όλο και περισσότεροι μοριακοί βιολόγοι διατείνονται ότι η αντικοινωνική και
εγκληματική συμπεριφορά συνδέεται με γενετικά χαρακτηριστικά.
Αυτές οι μελέτες, που συνεχώς συσσωρεύονται, έχουν επίδραση στη δημόσια
συζήτηση. Από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου μέχρι τη δεκαετία του 1980, οι
κοινωνικοί επιστήμονες διατείνονταν ότι μπορούμε να θεραπεύσουμε τα κοινωνικά
δεινά μόνο, εάν μεταβάλλουμε το περιβάλλον. Τώρα, όμως, πολλοί επιστήμονες
πείθονται όλο και περισσότερο ότι τα προβλήματα δεν οφείλονται στους θεσμούς που
διαμορφώνει η ανθρωπότητα, αλλά στον τρόπο που η ανθρωπότητα είναι
διαμορφωμένη βιολογικά.
Η μετατόπιση αυτή αποδίδεται εν μέρει στην ένταση του ενδιαφέροντος που
δημιούργησε το Πρόγραμμα για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα (το φιλόδοξο, κρατικά
χρηματοδοτούμενο πρόγραμμα για την χαρτογράφηση περίπου 100.000 γονιδίων που
συνθέτουν το ανθρώπινο είδος) και το μπαράζ των υπερβολικών δηλώσεων στα
Μ.Μ.Ε. από τους πιο εξέχοντες υποστηρικτές του, όπως ο Ουόλτερ Τζίλμπερτ, ο
οποίος το αποκαλεί «το Άγιο Δισκοπότηρο της γενετικής». Ένα μεγάλο μέρος της
ρητορικής που αναπτύσσεται αναμφίβολα έχει πολιτικά κίνητρα και στοχεύει στο να
κρατήσει τη δημόσια προσοχή στραμμένη στα μεγάλα δυνητικά οφέλη που θα
προκύψουν από το εν λόγω πρόγραμμα – με στόχο να συνεχιστεί η χρηματοδότησή
του από το Κονγκρέσο. Πολλοί στην κυβέρνηση και στον ιδιωτικό τομέα θεωρούν ότι
τα τρία και παραπάνω δισεκατομμύρια δολάρια που έχουν επενδυθεί στο πρόγραμμα
για το Ανθρώπινο γονιδίωμα είναι πάρα πολύ μικρό αντίτιμο για την προσωπική και
συλλογική μας ευημερία. Όπως το θέτει μία κυβερνητική εκτίμηση «ένα από τα
ισχυρότερα επιχειρήματα για να υποστηρίξουμε τα προγράμματα ανθρώπινου
γονιδιώματος είναι ότι αυτά θα μας παρέχουν την γνώση για τους προσδιοριστικούς
παράγοντες της κατάστασης των ανθρώπων», συμπεριλαμβανομένων εκείνων των
ασθενειών «που βρίσκονται στις ρίζες πολλών σύγχρονων κοινωνικών
προβλημάτων».
Μία γενιά πριν, αυτό το επιχείρημα θα ήταν αδιανόητο. Όμως, σήμερα η
γενετική αιτιότητα κερδίζει έδαφος με ταχείς ρυθμούς μεταξύ των επιστημόνων.
γράφοντας στο περιοδικό Science, ο εκδότης Ντάνιελ Κόσλαντ αναφέρεται στους
άστεγους που αυξάνονται με γρήγορους ρυθμούς και πολλοί από τους οποίους
υποφέρουν από διανοητικές ασθένειες, ως παράδειγμα για να καταπιαστούμε με τις
γενετικές αιτίες των κοινωνικών προβλημάτων, εφαρμόζοντας προληπτικά μέτρα.
Ερευνητές διεξάγουν σήμερα μελέτες για την εξακρίβωση των γενετικών αιτιών της
εγκληματικής συμπεριφοράς.
Οι κοινωνίες πάντοτε χωρίζονταν στους έχοντες και στους μη έχοντες. Η
φυλή, η θρησκεία και η εθνικότητα είναι κοινότοπες μέθοδοι κατηγοριοποίησης και
διωγμών ορισμένων ομάδων. Σήμερα, με την εμφάνιση της γενετικής μηχανικής ,
καλλιεργούμε την προοπτική μιας νέας και ποιο σοβαρής μορφής διαχωρισμού: τον
διαχωρισμό, που βασίζεται στον γονότυπο.
Ορισμένες ασφαλιστικές εταιρείες ήδη εφαρμόζουν στην πράξη τις γενετικές
διακρίσεις. Σε μία περίπτωση μία εικοσιτετράχρονη γυναίκα δεν μπόρεσε να συνάψει
συμβόλαιο ασφάλειας ζωής, γιατί στην οικογένειά της υπήρχε ιστορικό της χορείας
Χάντιγκτον, παρά το γεγονός ότι η ίδια δεν είχε εξεταστεί γι’ αυτήν ασθένεια.
εκατομμύρια άνθρωποι κινδυνεύουν να στιγματιστούν εφ’ όρου ζωής με το «γενετικό

140
άλικο γράμμα» και οι συνέπειες θα είναι πολύ πιο σημαντικές από τις πολιτικές που
ακολουθούν οι ασφαλιστικές εταιρείες.
Εξίσου ανησυχητική είναι η προοπτική των διακρίσεων που στηρίζονται στον
γονότυπο φυλετικών και εθνοτικών ομάδων. Καθώς οι επιστήμονες αποκτούν όλο και
περισσότερες πληροφορίες για το πώς λειτουργεί το ανθρώπινο γονιδίωμα, θα
επιτύχουν να ταυτοποιήσουν έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό γενετικών
γνωρισμάτων που είναι μοναδικά σε συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων,
δημιουργώντας την δυνατότητα για την εφαρμογή γενετικών διακρίσεων ενάντια σε
ολόκληρους λαούς.
Ο διαχωρισμός των ανθρώπων με βάση τη γενετική τους σύνθεση
αντιπροσωπεύει μία θεμελιακή μετατόπιση στον τρόπο άσκησης της εξουσίας.
Εκείνες οι οικογένειες που μπορούν να αντέξουν το κόστος προγραμματισμού
«ανώτερων» γενετικών χαρακτηριστικών στα έμβρυά τους, κατά τη διαδικασία της
σύλληψης, θα εξασφαλίσουν στους απογόνους τους ένα ακόμη μεγαλύτερο βιολογικό
πλεονέκτημα και συνεπώς ένα οικονομικό και κοινωνικό πλεονέκτημα επίσης.
Η αναδυόμενη βιοτεχνολογική υπόσχεται να ολοκληρώσει το ταξίδι των
νεωτεριστών «τελειοποιώντας» την ανθρώπινη φύση και τα άλλα πλάσματα και
δημιουργήματα της φύσης, όλα στο όνομα της προόδου. Ελάχιστοι άνθρωποι θα
μπορούσαν να αντιτεθούν σε μία γενετική χειρουργική που θα στοχεύει στην
εξάλειψη εξασθενητικών ασθενειών ή στη δημιουργία νέων φυτών και ζώων για την
αντιμετώπιση της παγκόσμιας πείνας. Η βιοτεχνολογία έχει να προσφέρει πολλά.
Αλλά όπως συνέβη και με την εισαγωγή άλλων τεχνολογικών καινοτομιών στη
διάρκεια της ιστορίας, πρέπει να υπολογιστεί το τελικό κόστος. Η νέα τεχνολογία
θέτει ένα ανησυχητικό ερώτημα: σε ποιον θα έπρεπε να εμπιστευτούμε την εξουσία
να αποφασίζει ποιο είναι ένα «καλό» και ποιο ένα «κακό» γονίδιο; Στην κυβέρνηση;
Στις εταιρείες; Στους πανεπιστημιακούς;
Υπό αυτήν την προοπτική θα βρεθούμε σε πολύ δύσκολη θέση να
υποδείξουμε οποιονδήποτε θεσμό ή ομάδα ανθρώπων στην οποία θα μπορούσαμε να
εμπιστευτούμε τόσο σημαντικές αποφάσεις. Ωστόσο, εάν κάποιος μας υπέβαλλε το
ερώτημα κατά πόσο θα θυσιάζαμε τις νέες βιοτεχνολογικές προόδους που θα
μπορούσαν να ενισχύσουν την φυσική, ψυχική και διανοητική ευημερία των
απογόνων μας, πολλοί από εμάς δεν θα δίσταζαν ούτε στιγμή να τις υποστηρίξουν.
Η βιοτεχνολογική επανάσταση είναι στο κάτω κάτω το έδαφος που ο
καταναλωτής έχει τον τελευταίο λόγο, προσφέροντάς μας την ευκαιρία να
ξαναπλάσουμε τα φυσικά μας χαρίσματα και την υπόλοιπη φύση, για να ταιριάζουν
καλύτερα σε όποια επιθυμία μας έρθει. Κάτι ακόμα πιο σημαντικό: οι νέες γενετικές
τεχνολογίες μας δίνουν μια δύναμη που μοιάζει με θεϊκή, τη δύναμη να επιλέξουμε το
βιολογικό μέλλον και τα βιολογικά χαρακτηριστικά των πλασμάτων που θα έρθουν
στον κόσμο μετά από εμάς – πράγμα που αποτελεί τη μεγαλύτερη εμπειρία shopping
όλων των εποχών.
Κύτταρο το κύτταρο, ίσως καταλήξουμε να παραδώσουμε την ανθρώπινη
φύση μας στην αγορά, ανταλλάσσοντας τους εαυτούς μας, ένα γονίδιο τη φορά, στην
αναζήτηση μιας κατασκευασμένης τελειοποίησης.

Jeremy Rifkin,
Περιοδικό Ρεύματα, Νοέμβριος 1998

141
 Αλλάζουν οι αξίες

Αν ο 20ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τη θεματική πρόοδο της επιστήμης

στους τομείς της φυσικής και της χημείας, τότε σίγουρα ο 21 ος ανήκει στις βιολογικές
επιστήμες. Επιστήμονες από όλον τον κόσμο κωδικοποιούν ταχύτατα τον γενετικό
κώδικα της ζωής, ξεδιαλύνοντας μυστήρια αιώνια σχετικά με τη βιολογική εξέλιξη
στη γη. Τα γονίδια είναι η πρώτη πρόσοδος της νέας οικονομικής εποχής και ήδη
χρησιμοποιούνται σε ευρύτατα επιχειρησιακά επίπεδα, συμπεριλαμβανομένης της
γεωργίας, της ενέργειας, των ινών και υλικών συσκευασίας, των φαρμάκων και
αλλού. Στην ουσία ο κόσμος μας μετατρέπεται σε βιολογικό – βιομηχανικό.
Ύστερα από χιλιάδες χρόνια που περάσαμε σφυρηλατώντας, τήκοντας,
κόβοντας και καίγοντας ανθρώπινη ύλη, για να κατασκευάσουμε χρήσιμα
αντικείμενα, τώρα διασπάμε και ανασυνθέτουμε, παρεμβάλλουμε και συνενώνουμε
οργανική ύλη για οικονομικούς λόγους. Οι αλλαγές που θα συντελεστούν στη ζωή
μας τις αμέσως επόμενες δεκαετίες θα είναι πολύ πιο ουσιαστικές από τις αλλαγές
που συντελέστηκαν τα τελευταία χίλια χρόνια.
Ο τρόπος που τρώμε, ο τρόπος που ζευγαρώνουμε, ο τρόπος με τον οποίο
αποκτάμε τα παιδιά μας, ο τρόπος με τον οποίο τα ανατρέφουμε και τα εκπαιδεύουμε,
ο τρόπος με τον οποίο εργαζόμαστε, ο τρόπος με τον οποίο ασχολούμαστε με την
πολιτική, ο τρόπος με τον οποίο εκφράζουμε τη πίστη μας, ο τρόπος με τον οποίο
αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας και τη θέση μας μέσα σε αυτόν – όλες οι
προσωπικές αλλά και οι κοινές δοξασίες μας θα επηρεαστούν από τη νέα τεχνολογία
της βιοτεχνολογικής εποχής.
Συνεχώς αυξανόμενες ποσότητες τροφίμων και ινών θα καλλιεργούνται ως
τεχνητοί ιστοί σε τεράστιες δεξαμενές βακτηριδίων. Έτσι για πρώτη φορά στην
ιστορία της ανθρωπότητας ο αγρότης και η καλλιεργήσιμη γη θα χάσουν τη σημασία
τους, περιοριζόμενοι μερικώς. Η κλωνοποίηση ανθρώπων και ζώων θα μπει στην
ημερήσια διάταξη και έτσι σιγά σιγά η λέξη αναπαραγωγή θα αντικατασταθεί από τη
λέξη αντιγραφή. Εκατομμύρια άνθρωποι θα αποκτήσουν τη δυνατότητα ελέγχου των
βιολογικών χαρακτηριστικών τους και καθορισμού του βιολογικού μέλλοντος και της
ζωής τους κατά τρόπους που ως χθες ήταν αδιανόητοι. Οι γονείς θα μπορούν να
τεκνοποιήσουν χρησιμοποιώντας τεχνητές μήτρες έξω από το ανθρώπινο σώμα. Στα
έμβρυα θα γίνονται γενετικές παρεμβάσεις, προκειμένου να προληφθούν επικίνδυνες
αρρώστιες, αλλά και για να προσδιοριστούν ο χαρακτήρας και η γενετική
συμπεριφορά του ανθρώπου που θα γεννηθεί με δείκτη ευφυΐας ελεγχόμενο, όπως
άλλωστε και τα φυσικά χαρακτηριστικά του.
Δύο ευρείες προσεγγίσεις του βιοτεχνολογικού αιώνα έχουν αρχίσει να
αναδύονται και η καθεμία βασίζεται σε εντελώς διαφορετικό πλέγμα αξιών. Η μία
σχολή – ο σκληρός δρόμος – χρησιμοποιεί τα σύγχρονα επιτεύγματα της γενετικής
επιστήμης, για να φέρει ριζικές αλλαγές στα γενετικά χαρακτηριστικά των διαφόρων
ειδών, τα οποία θέλει να αλλάξει στο όνομα της προόδου. Η άλλη σχολή – ο ήπιος
δρόμος – χρησιμοποιεί τα ίδια επιτεύγματα της γενετικής επιστήμης όχι για να
αλλάξει τα είδη, αλλά για να βελτιώσει τις σχέσεις των υπαρχόντων ειδών με το
περιβάλλον, στο οποίο ζει το καθένα.
Jeremy Rifkin

142
 Παράλληλο κείμενο

Οδηγώντας στο δρόμο προς το Άργος και το Ναύπλιο διασχίζουμε μεγάλες

εκτάσεις, στις οποίες καλλιεργούν τα λεγόμενα «ξινά», δηλαδή πορτοκάλια,
μανταρίνια, λεμόνια. Συχνά, όποιος είναι παρατηρητικός, βλέπει σε ένα δέντρο να
υπάρχει ένα κλαρί με μανταρίνια, ένα κλαρί με πορτοκάλια κι ένα άλλο με λεμόνια.
Πως θα το ονομάσουμε αυτό το δέντρο; Μανταρινοπορτοκαλολεμονιά; Ή
μήπως έπρεπε να το πούμε «ξινό» ή «εσπεριδόδεντρο», μια που με τον όρο
«εσπεριδοειδή» καλύπτουμε όλα τα ονόματα των φρούτων που τα διάφορα κλαριά
παράγουν; Το δέντρο αυτό το θεωρείτε φυσιολογικό ή τέρας; Γιατί δεν υπογράψαμε
χαρτιά διαμαρτυρίας γι’ αυτήν την κλωνοποίηση, ιδιαίτερα μια και μιλάμε για
κλωνάρια;
Μπορεί να φανταστεί κάποιος ένα ζώο που το εμπρός του μέρος να πίσω
αγελάδα και να έχει επτά πόδια; Πόσα πύρινα άρθρα θα είχαν καταδικάσει την
πρόθεση του «τρελού» επιστήμονα που θα είχε προτείνει μια τέτοια κατασκευή; Το
«ξινόδεντρο» όμως του Άργους τι άλλο από τέρας είναι; Μήπως, λοιπόν, έχουμε
συνηθίσει τα φυτά – τέρατα, επειδή σε αυτά οι αλλαγές που προκαλούμε έχουν
ιστορία αιώνων;
… Σε μια μεγάλη εφημερίδα ο κινηματογραφικός κριτικός της σε
περισπούδαστο άρθρο για τις διαμαρτυρίες των θεατών τραγωδίας στην αρχαιότητα
γράφει: «Δεν τους άρεσε μία παράσταση του Ευριπίδη (φέρ’ ειπείν) εκσφενδόνιζαν
ντομάτες. Σήμερα η εκσφενδονιζόμενη ντομάτα μεταποιήθηκε σε πολτό. Ο
παντογνώστης κριτικός φυσικά αγνοούσε ότι δεν υπήρχαν ντομάτες στην αρχαιότητα,
όπως και καλαμπόκι και καπνός και ηλίανθος και μελιτζάνες – μια και ήρθαν στην
Ευρώπη από την Αμερική, μετά την ανακάλυψη της τελευταίας από τον Χριστόφορο
Κολόμβο. Είχε, λοιπόν, γούστο η ιστορία της γενετικά μεταποιημένης ντομάτας και η
σύγκρουση με την Greenpeace. Η οποία θεώρησε την άδεια που έδωσε ο Υπουργός
Περιβάλλοντος για πειραματική καλλιέργεια περίπου ως περιβαλλοντικό έγκλημα.
Στη νέα γενετικά τροποποιημένη ντομάτα, για την οποία και έγινε τόσος
θόρυβος, έχει αφαιρεθεί ένα γονίδιο. Αυτό που προκαλεί την ωρίμανση και το
σάπισμα μετά το κόψιμο. Γι’ αυτό το λόγο ΟΛΕΣ οι ντομάτες στο χωράφι κόβονται
πράσινες. Ούτως ώστε να ωριμάσουν και να κοκκινίσουν ώσπου να φτάσουν στον
καταναλωτή. Είναι προφανές ότι από την στιγμή που την κόβεις άγουρη και πράσινη
δεν έχει ούτε όλες τις θρεπτικές ουσίες ούτε τη νοστιμιά εκείνης που ωριμάζει
φυσιολογικά πάνω στο φυτό. Με την καινούρια ποικιλία, από την οποία αφαιρέθηκε
το γονίδιο της ωρίμανσης – σαπίσματος μετά το κόψιμο, παίρνουμε ντομάτες ώριμες
από το φυτό απευθείας. Οι οποίες, επειδή δεν σαπίζουν πλέον κομμένες, φτάνουν στο
τραπέζι και στα εργοστάσια χυμοποίησης νοστιμότερες, υγιέστερες και γεμάτες από
τις θρεπτικές ουσίες και βιταμίνες που έχει ο ώριμος, αλλά όχι ο άγουρος καρπός.
Όταν, λοιπόν, ακούτε διαμαρτυρίες για κλωνισμούς, καταστροφές,
κλωνοποιημένα παιδιά και άλλες μελλοντολογικές αιτιάσεις του είδους «ένας
δικτάτορας θα κάνει ιδιωτικό στρατό» πετάξτε τα μισά στη θάλασσα. Οι ανακαλύψεις
που έρχονται θα καλυτερέψουν τη ζωή μας. Άλλωστε έχουν βελτιώσει τις συνθήκες
διαβίωσής μας τόσο που «κερδίσαμε στον αιώνα μας περίπου σαράντα χρόνια
παράταση ζωής ο καθένας μας!
Ν. Μάργαρης

143
Θέματα

Α. Περίληψη του πρώτου κειμένου περίπου 100 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Ποιος είναι ο τελικός στόχος της σύγχρονης γενετικής βιολογίας σύμφωνα με το
πρώτο κείμενο; Να σημειώσετε την σωστή απάντηση:

1. Η αποκωδικοποίηση του γενετικού κώδικα της ζωής.

2. Η εξασφάλιση νέων οικονομικών μέσων.
3. Η κατασκευή νέων χρήσιμων αντικειμένων.
4. Η αλλαγή του τρόπου σύγχρονης ζωής.
(μονάδες 2)

Β.2. Ποιες συνέπειες θα έχει για τους ανθρώπους η ελεύθερη εφαρμογή της
κλωνοποίησης σε κάθε τομέα ζωής στο μέλλον σύμφωνα με τον συγγραφέα του Α
κειμένου;
(μονάδες 3)

Β.3. Ποιους δρόμους της βιοτεχνολογίας φαίνεται ότι διακρίνει ο συγγραφέας του Α
κειμένου; Ποιον από αυτούς φαίνεται ότι επικροτεί ο συγγραφέας του Β. κειμένου;
(μονάδες 3)

Β.4.Να επιλεγεί η σωστή απάντηση. Ο συγγραφέας του Β κειμένου κατακρίνει:

1. Την κλωνοποίηση των εσπεριδοειδών.
2. Την καλλιέργεια ξενόφερτων προϊόντων.
3. Τις υπερβολικές αντιδράσεις των οικολόγων.
4. Την πολιτική του υπουργού Περιβάλλοντος.
5. Την απάθεια για επικίνδυνες ανακαλύψεις.
(μονάδες 2)

Β.5. Στην τελευταία παράγραφο του πρώτου κειμένου να βρείτε:

α) τα δομικά της στοιχεία,
β) τους τρόπους με τους οποίους επιτυγχάνεται η συνοχή,
γ) τη μέθοδο ανάπτυξης.
(μονάδες 6)

Β.6. Στο δεύτερο κείμενο να βρείτε

α) δύο περιπτώσεις συνυποδηλωτικής λειτουργίας της γλώσσας
β) δύο χωρία στα οποία ο τόνος του λόγου είναι ειρωνικός
(μονάδες 6)

Β.7. Σημειώστε μια λέξη κάθε ομάδας που δεν είναι συνώνυμη ή αντώνυμη με τις
άλλες δύο

1. α. πρόοδος β. πρόσοδος γ. εισόδημα

2. α. γενετικός β. γενετήσιος γ. αφροδισιακός
3. α. εξέλιξη β. ανέλιξη γ. ξετύλιγμα
4. α. συσκευασία β. κατεργασία γ. επεξεργασία
5. α. σφυρηλατώ β. σφυροκοπώ γ. διαμορφώνω

144
 6. α. ανόργανη β. ανοργάνωτη γ. οργανική
7. α. τεχνητός β. τεχνικός γ. άτεχνος
8. α. αντιγραφή β. αναγραφή γ. διαγραφή
9. α. μήτρα β. μίτρα γ. καλούπι
10. α. παρέμβαση β. πρόσβαση γ. μεσολάβηση
(μονάδες 3)

Γ. Αν μπορούσατε να διαλέξετε να ζήσετε στην εποχή της παραδοσιακής γεωργίας ή

στον αιώνα της βιοτεχνολογίας, τι θα προτιμούσατε και γιατί;
(μονάδες 50)

145
 Η κλωνοποίηση στη ζωή μας

Η κλωνοποίηση της Ντόλυ φέρνει πολύ πιο κοντά τον χρόνο, όπου η
κλωνοποίηση στον άνθρωπο θα είναι εφικτή. Η φαντασία φαίνεται να εξαργυρώνεται
πολύ πιο φτηνά απ’ ό,τι αναμενόταν. Η κλωνοποίηση στα ανώτερα ζώα, στα
θηλαστικά και πιθανόν σύντομα και στον άνθρωπο, αν αυτό γίνει στόχος, θα αλλάξει
πλήρως το σκηνικό της ζωής στον πλανήτη μας. Τα πιο ενδιαφέροντα είδη από
οικονομικής πλευράς θα υποβάλλονται σε κλωνοποίηση για αύξηση της
παραγωγικότητάς τους και της αντοχής τους. Πρόβατα, αγελάδες, καλαμπόκια,
σιτάρια κ.α. θα ξεφύγουν από τον παγκόσμιο νόμο της φυσικής επιλογής και θα είναι
στο έλεος των εργαστηρίων της γενετικής. Ο ανταγωνισμός των ατόμων και των
ειδών, για να επιβιώνει το καταλληλότερο, θα έχει μειωθεί. Επικίνδυνα βέβαια
παιχνίδια με τη φύση, η οποία δεν ασχολείται με το καλό και το κακό, αλλά με το
καλύτερο ή το χειρότερο, ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες.
Η κλωνοποίηση θα οδηγήσει στις μονοκαλλιέργειες και αυτές μπορεί μεν να
ανταποδώσουν το τίμημα προσωρινά, αλλά θα μοιάζουν πήλινοι γίγαντες, ανίσχυροι
στις πρώτες αναποδιές της φύσης, καθώς δεν θα είναι τέκνα της φυσικής επιλογής και
έτσι θα καταρρέουν εύκολα στις πρώτες δυσκολίες. Ήδη υπάρχουν τέτοιες
περιπτώσεις κλασικών υβριδίων καλαμποκιού, που συνιστούσαν μονοκαλλιέργεια, η
οποία καταστράφηκε από έναν μύκητα, καταστρέφοντας ταυτόχρονα την οικονομία
ολόκληρης χώρας.
Ο άνθρωπος είχε πάντα την τάση να παρεμβαίνει στον άνθρωπο. Ο
Προκρούστης, ο Φρανκεστάιν και ο Μέγκελε εκφράζουν τέτοιες ανομολόγητες
επιθυμίες. Τα πογκρόμ των ναζί είχαν γίνει με το πρόσχημα της ευγονικής, της
γενετικής βελτίωσης, δηλαδή του ανθρώπου μέσα από επιλεγμένους και
κατευθυνόμενους γάμους, οι οποίοι αντανακλούσαν μία ρατσιστική διάθεση. Και εδώ
είναι το επικίνδυνο σημείο. Γιατί μπορεί να υπάρξει νομική αναστολή τέτοιων
επιθυμιών, αλλά δεν θα είναι δύσκολο να συμβεί κλωνοποίηση και στον άνθρωπο με
απρόβλεπτες προεκτάσεις. Φλερτάρουμε δηλαδή ήδη με μία νέα ηθική και ίσως
προσεγγίζουμε με πολύ γοργούς ρυθμούς τη μεγαλύτερη ηθική κρίση από τη γέννηση
της ανθρωπότητας. Γιατί μία πιθανή μαζική παραγωγή πανομοιότυπων γενετικά
αντιγράφων, κλώνων δηλαδή, θα προκαλέσει ακαριαία την κατάρρευση πολλών
παραδοσιακών αξιών που οδήγησαν την ανθρωπότητα στον πολιτισμό του σήμερα.
Βέβαια, αυτή είναι η γκρίζα περιοχή. Γιατί ο στόχος των επιστημόνων δεν
είναι αυτός. Αλλά η ανάπτυξη κλωνοποιημένων ζώων για αύξηση της παραγωγής, για
τη μελέτη της γήρανσης και των γενετικών ασθενειών, για την παραγωγή φαρμάκων
κ.ά. βέβαια, μία πιθανή εφαρμογή στον άνθρωπο θα μπορούσε να οδηγήσει και στην
παραγωγή δικτατόρων και κακοποιών. Γιατί και ο Αϊνστάιν δεν φανταζόταν ότι η
εξίσωσή του για την ισοδυναμία μάζας και ενέργειας θα μετατρεπόταν σε ελάχιστα
χρόνια σε ατομική βόμβα. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι στην δεκαετία του 70 πολλά
εργαστήρια μοριακής γενετικής στην Αμερική είχαν βανδαλιστεί από αυτούς που
είχαν το φόβο ότι τα πειράματα για το ανασυνδυασμένο DNA είναι πολύ επικίνδυνα,
αν και είχαν θεσπιστεί κάποιοι κανόνες λειτουργίας των σχετικών εργαστηρίων.
Σήμερα δεν ασχολείται κανείς με αυτά τα πειράματα. Το ίδιο ίσως συμβεί και με τους
κανόνες για την κλωνοποίηση, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς πρέπει να θεσπιστούν.
Αλλά και σε πιο πρακτικό τόνο, η ύπαρξη και η ομορφιά της ζωής βασίζεται
στην ποικιλότητα. Και αυτό αφορά όλα τα είδη. Ακόμη και τον άνθρωπο. Γιατί π.χ. αν
όλες οι γυναίκες ήταν τύπου Κλόντια Σίφερ και όλοι οι άνδρες τύπου Τομ Κρουζ θα
ήταν πιο όμορφη η ζωή μας; Ασφαλώς όχι. Και αν πάλι όλοι οι άνθρωποι ήταν της
ευφυΐας του Αϊνστάιν θα ήταν καλύτερος ο κόσμος μας; Και πάλι όχι. Γιατί

146
χρειάζονται όλοι. Και οι κακομούτσουνοι και τα μοντέλα. Και οι χειρώνακτες και οι
επιτελείς. Η ζωή είναι πολυσύνθετη, προϊόν αμέτρητων δοκιμών της φυσικής
επιλογής. Πώς είναι δυνατόν ένα ή έστω αμέτρητα εργαστήρια γενετικής να της
βελτιώσουν και να την αλλάξουν; «Η όγδοη μέρα της δημιουργίας», που κάθε
«μικρούλης θεός» ονειρεύεται, δεν είναι παρά μία διαδικασία μεταβατικότητας στο
ταξίδι της προόδου που ο κάθε άνθρωπος είναι «καταδικασμένος» να κάνει. Και
είναι γνωστό ότι κάθε πρόοδος περνά και τις «παιδικές ασθένειες». Αυτό θα συμβεί
και με τους νεωτερισμούς της κλωνοποίησης. Γιατί ο άνθρωπος δύσκολα θα παίξει
την ύπαρξή του στα ζάρια οποιασδήποτε οργουελιανής φαντασίας.

Στ. Αλαχιώτης, καθηγητής της Γενετικής και

πρύτανης του Πανεπιστήμιου Πατρών,
«Ο πόλεμος των γονιδίων», εκδ. Καστανιώτη

Ασκήσεις:

Α. Να αποδώσετε το κείμενο περιληπτικά, σε περίπου 150 λέξεις.

Μονάδες 25

Β1. Να γράψετε δύο συνώνυμα και δύο αντώνυμα για καθεμία από τις παρακάτω
λέξεις:
α) προσωρινά
β) πιθανόν
γ) κατάρρευση
δ) αναστολή
ε) πρόοδος
Μονάδες 5

Β2. Να συμπληρώσετε τα κενά των παρακάτω προτάσεων με τις λέξεις:

απρόβλεπτος, ανομολόγητος, επικίνδυνος, νεωτερισμός, σκεπτικισμός.
Τα γενετικά μεταλλαγμένα τρόφιμα είναι ______________________ και αν δεν
ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα, οι συνέπειες για την ανθρώπινη ζωή θα είναι
___________________. Δυστυχώς οι __________________ επιθυμίες κάποιων
ματαιόδοξων επιστημόνων συνιστούν επικίνδυνο __________________, που
προκαλεί βαθύτατη ανησυχία και _____________________.
Μονάδες 5

Β3. Να γράψετε πλαγιοτίτλους σε όλες τις παραγράφους του κειμένου.

Μονάδες 5

Β4. Τι εννοεί ο αρθρογράφος με τη φράση «Η ζωή είναι πολυσύνθετη, προϊόν

αμέτρητων δοκιμών της φυσικής επιλογής.»;
Μονάδες 7

Β5. Να εξηγήσετε την χρήση των εισαγωγικών στην τελευταία παράγραφο του
κειμένου
Μονάδες 3

147
Γ. Παραγωγή κειμένου

Στο κείμενο εκφράζεται με παραστατικό τρόπο ο σκεπτικισμός και η ανησυχία

μπροστά στις επιστημονικές εξελίξεις, κυρίως της Βιολογίας, και στο ενδεχόμενο
κλωνοποίησης του ανθρώπου.
Να διερευνήσετε τους λόγους στους οποίους οφείλεται αυτή η ανησυχία, τις ευθύνες
των επιστημόνων και τα ενδεικνυόμενα μέτρα για την αποφυγή δυσάρεστων
εξελίξεων.
Μονάδες 50

148
 Η ευθύνη του επιστήμονα

Ο επιστήμονας, σαν κάθε άλλος πολίτης, έχει πολλές ευθύνες. Έχει όμως και
πρόσθετες και μία σημαντική είναι η ευθύνη απέναντι στην επιστήμη που ο ίδιος
υπηρετεί, και απέναντι στους ανθρώπους που υπηρετούνται από την επιστήμη του. Η
ευθύνη του σε γενικές γραμμές είναι να βρει τη «μεσότητα», ώστε μένοντας πιστός
στις αρχές και τις μεθόδους της επιστήμης του, να τη χρησιμοποιεί για το καλό των
ατόμων και του συνόλου. Τεράστια διλήμματα που δημιουργήθηκαν και
δημιουργούνται από την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας στα τελευταία 30
χρόνια έχουν συζητηθεί πολύ σε άλλες χώρες και έχουν αρχίσει να απασχολούν
τελευταία και εμάς.
Ενώ όμως αυτού του είδους την ευθύνη, την ευθύνη ώστε κάθε επιστημονική
και τεχνολογική πρόοδος να καταλήγει σε ωφέλεια και όχι σε ζημία του ανθρώπου,
αρκετοί επιστήμονες έχουν αρχίσει να την συνειδητοποιούν, νομίζω πως πολύ λίγοι
αναγνωρίζουν ότι υπάρχει και μία άλλη ευθύνη που προέρχεται από την Επιστήμη
γενικά. Την ευθύνη αυτή έχουν όσοι πήραν πανεπιστημιακό πτυχίο και έμαθαν
επομένως να σκέπτονται «επιστημονικά».
Σε μία κοινωνική ομάδα υπάρχουν ρόλοι που ανήκουν σε όλους, όλοι πρέπει
να μην κλέβουμε, να μην πετάμε σκουπίδια στην αυλή του γείτονα, υπάρχουν και
άλλοι ρόλοι που ανήκουν σε ορισμένα μόνο άτομα ή σε ορισμένες μικρότερες
ομάδες. Αν πρόκειται να γίνουν γρήγορα αντιπλημμυρικά έργα, για να μην πνιγεί ένα
χωριό, μπορεί όλοι να πιάσουν το φτυάρι, αλλά κάποιος τεχνικός θα τους οδηγήσει.
Αν απλώνεται τύφος σε μία πόλη, όλοι θα βράζουν το νερό και θα εμβολιαστούν,
αλλά οι γιατροί θα είναι οι πρώτοι που θα ξεσηκώσουν τον κόσμο και θα τον
καθοδηγήσουν για να κάνει ό,τι πρέπει. Και στις δύο περιπτώσεις, και σε χίλιες άλλες,
υπάρχει για ορισμένα άτομα μία ειδική ευθύνη, και, αν δεν ανταποκριθούν σε αυτήν
προδίνουν τον ρόλο τους και τους συνανθρώπους τους. Έτσι, και σε ένα πλατύτερο
κοινωνικό σύνολο, σε μία χώρα ή και στον κόσμο ολόκληρο οι επιστήμονες έχουν
έναν ειδικό ρόλο να παίξουν. Έχουν μία ιδιαίτερη ευθύνη μόνο και μόνο επειδή είναι
επιστήμονες. Η ευθύνη αυτή έχει σχέση με θέματα που ενδιαφέρουν τους πολλούς,
την «πόλη», είναι ευθύνη πολιτική. Ο επιστήμονας όχι μόνο α-πολιτικός δεν πρέπει
να είναι, αλλά αντίθετα έχει βαριά πολιτική ευθύνη.
Σπ. Δοξιάδης

Παράλληλο κείμενο

Οι νεότερες εξελίξεις της Βιολογίας δημιούργησαν όχι μόνο καινούριες

δυνατότητες γνώσης της δομής και της λειτουργίας των ζωντανών οργανισμών
(φυτών, ζώων, ανθρώπων), αλλά και καινούριες δυνατότητες επεμβάσεων στους
οργανισμούς αυτούς. Γεννήθηκαν έτσι ελπίδες και φόβοι άγνωστοι πριν λίγα χρόνια,
που βέβαια συχνά εμφανίζονται διογκωμένοι προπάντων ως κίνδυνοι που μπορεί να
απειλήσουν το ανθρώπινο γένος – συνέπεια της αναίδειας του ανθρώπου που
φιλοδοξεί να διαταράξει τη φυσική ή θεϊκή τάξη, παίζοντας το ρόλο του δημιουργού.
Πολύ πιο κοντινός εμφανίζεται ένας γενετικός κίνδυνος, αλλά γι’ αυτόν
ερώτημα είναι αν αποτελεί πραγματικό κίνδυνο. Ας τον ονομάσουμε «τον κίνδυνο της
τετράγωνης ντομάτας». Και αυτό γιατί με τις αναγκαίες γενετικές μεταλλαγές μπορεί
κάποτε να παράγονται ντομάτες τετράγωνες για να συσκευάζονται στα καφάσια
χωρίς να δημιουργείται χαμένος χώρος. Μπορεί, κάποτε. Για την ώρα εκείνο που
γίνεται είναι να παράγονται γεωργικά προϊόντα που δεν σαπίζουν με το πέρασμα του
χρόνου ή δεν προσβάλλονται από έντομα – κι αυτό επιτρέπει να συλλέγονται άγουρα

149
ή να μην ποτίζονται με δηλητηριώδη εντομοκτόνα. Αυτό φαίνεται το σίγουρο καλό. Η
αντίρρηση ότι δεν ξέρουμε τι περαιτέρω επιπτώσεις στον άνθρωπο ή τη φύση μπορεί
να έχει αυτή η γενετική μεταλλαγή, πάει προφανώς μακρύτερα από τον στόχο της.
Αλίμονο, αν αρχίσουμε να φοβόμαστε ή να απαγορεύουμε κάθε επέμβαση στη φύση
έστω κι αν ξέρουμε τις θετικές συνέπειές της, για μόνο το λόγο ότι μπορεί να
υπάρχουν και αγνοούμενες αρνητικές. Μήπως ξέρουμε τι συνέπειες μπορεί να έχει
μία ασπιρίνη που πετάμε στη θάλασσα;
Το μόνο αντίδοτο στην άγνοια είναι η έρευνα. Η εντατικοποίηση της
επιστημονικής έρευνας στον τομέα της Βιολογίας θα μας επιτρέψει να γνωρίσουμε
όλα τα αγαθά που μπορεί να προκύψουν από την δυνατότητα γενετικών επεμβάσεων
και να εντοπίσουμε κάποιες ενδεχόμενες αρνητικές επιπτώσεις. Και ενώ αυτό είναι
προφανές, ακούγονται προτάσεις για απαγόρευση των γενετικών ερευνών,
τουλάχιστο σ’ ό,τι αφορά ορισμένες κατευθύνσεις, και κραυγές, όταν κάποιο
κλωνοποιημένο πρόβατο εξαπλώνει τον πανικό.
Τι να πρωτοαπαντήσει κανείς σε αυτήν την ανοησία; Ότι κάθε απαγόρευση
επιστημονικής έρευνας ή και κάθε απαγόρευση στοχασμού είναι αντίθετη με την
ελεύθερη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας που αποτελεί το θεμελιακό
γνώρισμα της υπόστασης του ανθρώπου; Ότι ποτέ μέσα στην Ιστορία οι
απαγορεύσεις των επιστημονικών αναζητήσεων δεν μπόρεσαν να εφαρμοστούν; Ότι
καμία διάκριση κατευθύνσεων δεν μπορεί να επιβληθεί στην επιστημονική έρευνα,
αφού, όταν ξεκινάς δεν ξέρεις που θα φτάσεις; Ή ότι μία απαγόρευση θα ματαίωνε
πολλά βέβαια καλά στο όνομα κάποιων ενδεχόμενων κακών;
Το συμπέρασμα είναι ότι η μοίρα της ανθρωπότητας είναι να συμπορεύεται με
τις επιστημονικές ανακαλύψεις παντού, και στον τομέα της Βιολογίας, ελπίζοντας
στις ωφέλειες και αποδεχόμενη τους κινδύνους που θα προσπαθήσει να τους δαμάσει,
όταν γίνουν συγκεκριμένοι.
Γ. Κουμάντος

Θέματα

Α. Να γραφεί περίληψη 80 λέξεων του κειμένου Α.

(μονάδες 25)

Β.1. Ποιος είναι ο πολιτικός ρόλος του επιστήμονα σύμφωνα με το πρώτο κείμενο;
Περιγράψτε την αποστολή του με δικό σας τρόπο σε 8 – 10 γραμμές.
(μονάδες 4)

Β.2. Συνδυάστε τις κατηγορίες ευθύνης της Α στήλης με τον αντίστοιχο στόχο που
υπηρετεί ο επιστήμονας με κάθε μία:

a. ατομική 1. τήρηση αρχών και μεθόδων

b. επιστημονική 2. ωφέλεια του ανθρώπου
c. ηθική 3. υπηρέτηση των συνανθρώπων
d. κοινωνική 4. πρωτοποριακός κοινωνικός ρόλος
e. πολιτική 5. υπηρέτηση της επιστήμης
(μονάδες 2)

Β.3. Τι θεωρεί ανοησία στην επιστημονική πρόοδο ο συγγραφέας του Β κειμένου; Να

επιλέξετε την ορθή απάντηση:

150
 1. Την παραγωγή προϊόντων με θετικά καταρχήν στοιχεία.
2. Τα μεταλλαγμένα προϊόντα με άγνωστε μελλοντικές επιπτώσεις.
3. Κάθε επέμβαση στη φύση που εγκυμονεί κινδύνους.
4. Κάθε περιορισμό της επιστημονικής έρευνας.
5. Την καθυστερημένη αντιμετώπιση των κινδύνων.
(μονάδες 3)

Β.4. Από ποια ευθύνη απαλλάσσει τους επιστήμονες ο συγγραφέας του Β κειμένου;
(μονάδες 3)

Β.5. Στην τελευταία παράγραφο του πρώτου κειμένου να βρείτε τα δομικά της
στοιχεία και τη μέθοδο ανάπτυξής της.
(μονάδες 5)

Β.6. Στην τρίτη παράγραφο του δεύτερου κειμένου να βρείτε τους τρόπους με τους
οποίους επιτυγχάνεται η συνοχή.
(μονάδες 4)

Β.7. α) Να βρείτε συνώνυμα για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: σημαντική, ρόλοι,
επιπτώσεις, αντίδοτο, θα ματαίωνε, β) Να εντοπίσετε στο δεύτερο κείμενο δύο
περιπτώσεις συνυποδηλωτικής λειτουργίας της γλώσσας
(μονάδες 4)

Γ. Πιστεύετε οι σημερινοί επιστήμονες ενεργούν με κριτήριο το κοινωνικό ή το

προσωπικό τους ενδιαφέρον και συμφέρον; Τεκμηριώστε τη θέση σας και με
συγκεκριμένα παραδείγματα σε ένα κείμενο περίπου 5 παραγράφων.
(μονάδες 50)

151
 Ποιος κυβερνά αυτόν τον κόσμο;

Ξεχάστε τις επτά αδελφές του πετρελαίου. Μην ασχολείστε με τις

κυβερνήσεις. Ο κόσμος σήμερα κυβερνάται την Aventis, τη Mosanto, την Advanta.
Είδηση πρώτη. Οι Βρετανοί αγρότες πληροφορήθηκαν προχθές έκπληκτοι
από την κυβέρνησή τους ότι τα δύο τελευταία χρόνια έχουν καλλιεργήσει εν αγνοία
τους κάπου 140.000 στρέμματα με γενετικά μολυσμένους σπόρους. Η αλυσίδα
αρχίζει από τον Καναδά. Σπόροι ελαιοκράμβης, η οποία χρησιμοποιείται μεταξύ
άλλων στην σοκολάτα και τα παγωτά, μολύνθηκαν μέσω της επικονίασης από
κράμβη που καλλιεργεί η εταιρεία Mosanto σε κοντινά χωράφια, και στην συνέχεια
εισήχθησαν στην Ευρώπη από την αγγλοσουηδική εταιρεία Advanta. Η τελευταία
παραδέχθηκε χθες ότι το ίδιο στην Σουηδία, τη Γαλλία και την Γερμανία, σπεύδοντας
να βεβαιώσει ότι η παρουσία του γενετικά μεταλλαγμένου υλικού στους σπόρους
είναι πολύ μικρή και ότι η γενετική θα αποφέρει στο μέλλον σημαντικά οφέλη. Μόνο
που αυτό είναι εκτός θέματος. Το γεγονός είναι ότι για πρώτη φορά καλλιεργούνται
στην Αγγλία γενετικά μεταλλαγμένοι σπόροι εκτός των περιοχών όπου γίνονται
δοκιμαστικές καλλιέργειες με την έγκριση της κυβέρνησης. Οι αγρότες δεν το
γνώριζαν, η κυβέρνηση (λέει πως) δεν το γνώριζε, οι κανόνες περί χαρακτηρισμού
των τροφίμων, ώστε ο καταναλωτής να ξέρει τι αγοράζει, καταπατήθηκαν.
Είδηση δεύτερη. Ίχνη γενετικά μεταλλαγμένης γύρης εντοπίστηκαν σε μέλι
και κηρήθρα που πωλούνται στην Αγγλία κοντά σε εκτάσεις όπου η γερμανική
εταιρεία Aventis κάνει γενετικά πειράματα σε ελαιοκράμβη. Η κυβέρνηση
ανακοίνωσε ότι οι ποσότητες που μετρηθήκαν δεν απειλούν την ανθρώπινη υγεία
(αλήθεια, πως το ξέρει;), ενώ η Ένωση Μελισσοκόμων συμβούλευσε τα μέλη της να
απομακρύνουν τις κυψέλες τους σε απόσταση άνω των δέκα χιλιομέτρων από τις
ζώνες των γενετικών πειραμάτων. Μόνο που οι ζώνες αυτές συνήθως δεν
γνωστοποιούνται, για να μην γίνονται στόχος των οικολόγων ! Και αν εγκριθεί σε
τρία χρόνια η εμπορική εκμετάλλευση των γενετικά μεταλλαγμένων σπόρων, δεν θα
είναι υποχρεωτική ούτε η δημοσιοποίηση των αγροκτημάτων που τους
χρησιμοποιούν…
Είδηση Τρίτη. Οι κάτοικοι του Άνιστον, στην Αλαμπάμα, πληροφορήθηκαν
επιτέλους γιατί κοντά στο χημικό εργοστάσιο της Mosanto έχουν αυξημένα
κρούσματα καρκίνου και «οξέος τοξικού συνδρόμου», γιατί οι γυναίκες έχουν
κατεστραμμένες ωοθήκες και τα παιδιά δυσκολίες μάθησης. Λύθηκε επιτέλους η
απορία τους γιατί τα ζωντανά τους άρχισαν να παρουσιάζουν πριν είκοσι χρόνια
διάφορα προβλήματα και η Mosanto προσφέρθηκε πλουσιοπάροχα να τα αγοράσει.
Το οικοσύστημα έχει μολυνθεί ανεπανόρθωτα από τις ενώσεις πολυχλωριούχου
διφαινυλίου (PCV) που χρησιμοποιούσε αφειδώς η εταιρεία. Εκείνη γνώριζε τους
κινδύνους από το 1969, όπως φαίνεται από εσωτερικά υπομνήματα που δημοσιεύει το
περιοδικό «Nation». Τρεις δεκαετίες αργότερα ήρθε η ώρα να ενημερωθούν και οι
αμέσως εμπλεκόμενοι. Τρεις χιλιάδες από αυτούς ,με υψηλές ποσότητες PCV στο
αίμα τους, αποφάσισαν να κάνουν μήνυση. Μα η Mosanto έχει άριστους δικηγόρους,
αυτόν τον χώρο τον ξέρει καλά.

Μιχάλης Μιτσός, Τα Νέα

Θέματα

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το περιεχόμενο του αποσπάσματος σε περίπου 80-100

λέξεις.

152
 (μονάδες 25)
Β.1. Ποιες μεθόδους πειθούς χρησιμοποιεί ο αρθρογράφος;
(μονάδες 3)
Β.2. Πόσο πειστικά είναι κατά την γνώμη σας τα επιχειρήματα («η παρουσία του
γενετικά μεταλλαγμένου υλικού στους σπόρους είναι πολύ μικρή» και «η γενετική θα
αποφέρει στο μέλλον σημαντικά οφέλη») που χρησιμοποίησε η εταιρεία Advanta, για
να δικαιολογήσει τις πρακτικές της;
(μονάδες 3)

Β.3. Ποια σκοπιμότητα υπηρετεί η αναλυτική περιγραφή των συνεπειών που είχε η
λειτουργίας του χημικού εργοστασίου της Mosanto στο Άνιστον;
(μονάδες 3)

Β.4. «Ο κόσμος σήμερα κυβερνάται την Aventis, τη Mosanto, την Advanta.»,

υποστηρίζει ο συντάκτης του κειμένου. Πιστεύετε ότι τα τεκμήρια που προσκομίζει
στηρίζουν επαρκώς τη θέση του; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
(μονάδες 3)

Β.5. Εξηγήστε τη λειτουργία των παρενθέσεων που υπάρχουν στην δεύτερη και την
τρίτη παράγραφο του κειμένου.
(μονάδες 3)

Β.6. Να γράψετε α) από ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: έκπληκτοι, οφέλη υποχρεωτική αυξημένα. β) τα συνώνυμα των παρακάτω
ρημάτων του κειμένου: πληροφορήθηκαν, παραδέχθηκε, καταπατήθηκαν,
συμβούλευσε, γίνονται
(μονάδες 5)

Β.7. Πως επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των παραγράφων του κειμένου;

(μονάδες 5)

Γ. Ποιες αντιστάσεις πιστεύετε ότι πρέπει να προβάλλουν οι άνθρωποι μπροστά στους

κινδύνους που η βιοτεχνολογία εγκυμονεί; (400 – 500 λέξεις)
(μονάδες 50)

153
 Η ηθική της επιστήμης

Από όλες τις αξιωματικές παραδοχές για τη δόμηση της επιστήμης και της
επιστημονικής μας κοσμοεικόνας η παραδοχή ότι επιστήμη και ευθύνη είναι
αδιαχώρητες η μία από την άλλη είναι ίσως η πιο θεμελιώδης, αλλά και συγχρόνως η
πιο ευάλωτη σε παρερμηνείες. Τόσο κατά τη γέννησή της – τον 6 ο αιώνα π.Χ. στις
ακτές της Ιωνίας – όσο και στα στάδια της μετέπειτα εκδίπλωσης και ανάπτυξής της -
κυρίως στον 17ο αιώνα, και στη συνέχεια με αλματώδη βήματα στον 19 ο και
προπαντός βέβαια στον 20ο αιώνα – η φυσική επιστήμη έπρεπε για να εδραιωθεί ως
αντικειμενική αλήθεια και γνώση να μείνει μακριά από υποκειμενικές αξίες και
αρχές. Η επιστημονική μέθοδος προσέγγισης της αντικειμενικής γνώσης, το αίτημα
δηλαδή της αντικειμενικότητας στη γνώση είναι εξ ορισμού ανεξάρτητο και
ανεπηρέαστο από την ηθική και τις αξιολογικές της κρίσεις. Αυτή η τόσο κατανοητή
και σχεδόν αυτονόητη ενταγμένη σήμερα μέσα στο ασφυκτικό αλλά και ανούσιο
πλαίσιο μιας άκρως θετικιστικής θεώρησης της φύσης, έχει αποκτήσει νοηματικές και
πρακτικές προεκτάσεις, που είναι κοινωνικά προβληματικές και σίγουρα δεν της
ανήκουν εγγενώς. Τα προβλήματα που ανακύπτουν από την αυθαίρετη παρανόηση
και προέκταση αυτής της καταστατικής πρότασης, πιστεύω ότι αποτελούν ένα
σημαντικό εμπόδιο στη διαύγαση των τεράστιων κοινωνικών και ηθικών ζητημάτων,
που ως κοινωνία πρέπει να αντιμετωπίσουμε, λόγω της αλματώδους,
απρογραμμάτιστης και ανεξέλεγκτης ανάπτυξης της τεχνοεπιστήμης.
Επιστρέψτε μου να αναφερθώ μέσα από ένα σύντομο ερωτηματικό λόγο σε
μερικά από αυτά τα προβλήματα. Και αρχίζω από το «δόγμα» της ουδετερότητας της
επιστήμης και της τεχνικής. Υπάρχουν άραγε σημαίνουσες ανθρώπινες
δραστηριότητες που να είναι ηθικά ουδέτερες; Θάλαμοι αερίων, Χιροσίμα,
Ναγκασάκι, θηριωδία και απανθρωπιά, χωρίς τη συμμετοχή της επιστήμης και των
επιστημόνων; Από πού προκύπτει, λοιπόν, ο συχνά προτεινόμενος πλήρης
διαχωρισμός συνεχόμενων και ενιαίων στην ουσία τους δραστηριοτήτων, της ηθικά
ανεξάρτητης, όπως υποστηρίζεται, και μη ελέγξιμης επιστημονικής έρευνας από τη
μία και των ηθικά φορτισμένων, και άρα ελέγξιμων, πρακτικών εφαρμογών της από
την άλλη; Και πόσο εύκολος θα είναι στο μέλλον ένας τέτοιος διαχωρισμός (βασική
έρευνα – εφαρμοσμένη έρευνα – εφαρμογές) μέσα μάλιστα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο
αγοραίας συμπεριφοράς και αβυσσαλέου ανταγωνισμού; Και είναι δυνατόν σε μία
κοινωνία ανθρώπων να αποδεχθούμε την πλήρη αυτονόμηση ορισμένων ανθρώπινων
δραστηριοτήτων; Αλλά ακόμη παραπέρα, στον πυρήνα της αντιμετώπισης του
προβλήματος, πόσο έτοιμες είναι σήμερα οι κοινωνικές επιστήμες – όσον αφορά το
εκπαιδευτικό τους περιεχόμενο, την έρευνα και την ανάπτυξή τους – να
παρακολουθήσουν την αλματώδη ανάπτυξη της φυσικής επιστήμης, της βιολογίας και
της τεχνικής; Και ποιες οι αντοχές, ανοχές και ενοχές μας απέναντι στη «βιολογική
ρύπανση», που κατ’ αναλογία προς τη φυσικο – χημική ρύπανση του 20 ου αιώνα θα
μας απειλήσει πρωτόγνωρα, μπορεί να πει κανείς, στο αιώνα που έρχεται; Διότι
βέβαια εδώ υπάρχουν κάποιες αναλογίες, την «εγκαθίδρυση» των οποίων δεν θα
μπορέσουμε εύκολα να αποφύγουμε: σύνθεση και παραγωγή συγκεκριμένων
μακρομορίων, νέων ουσιών και προϊόντων, νέων φυσικών και χημικών τεχνικών,
ευημερία, αλλά και επικίνδυνη οικολογική καταστροφή στον 20 ο αιώνα. Ανάλογης
κλιμάκωσης ανάπτυξη, ευζωία, αλλά και βιολογική ρύπανση με την εμφάνιση
γενετικά, χειρουργικά ή βιο – ηλεκτρονικά πραγματοποιημένων «χιμαιρικών»
οντοτήτων, στην αρχή της τρίτης χιλιετίας. Και βέβαια, δεν πρέπει να αγνοήσουμε
την σημαντική ποιοτική διαφορά μεταξύ λ.χ. του διοξειδίου του αζώτου, που ρυπαίνει
το περιβάλλον, και μιας μελλοντικής ανθρωπόμορφης χίμαιρας.

154
 Ι.Ν. Μαρκόπουλος, Το Βήμα, 6/9/1998
Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του αποσπάσματος σε μία περίληψη 80 – 100

λέξεων. Υποθέστε ότι η παρουσίαση γίνεται μέσα στο πλαίσιο μίας συζήτησης που
διεξάγετε με έναν φίλο σας σχετικά με τους κινδύνους που η επιστημονική εξέλιξη
εγκυμονεί.
(μονάδες)

Β.1. Να δοθεί πλαγιότιτλος για κάθε μία από τις παραγράφους του αποσπάσματος.
(μονάδες)

Β.2. Τι είδους τεκμήρια προσκομίζει ο συγγραφέας στην δεύτερη παράγραφο του

αποσπάσματος;
(μονάδες)

Β.3. Να αναγνωρίσετε το είδος του συλλογισμού που εκτίθεται παρακάτω και να

αξιολογήσετε την ορθότητά του: «Διότι βέβαια εδώ υπάρχουν κάποιες αναλογίες, την
«εγκαθίδρυση» των οποίων δεν θα μπορέσουμε εύκολα να αποφύγουμε: σύνθεση και
παραγωγή συγκεκριμένων μακρομορίων, νέων ουσιών και προϊόντων, νέων φυσικών
και χημικών τεχνικών, ευημερία, αλλά και επικίνδυνη οικολογική καταστροφή στον 20 ο
αιώνα. Ανάλογης κλιμάκωσης ανάπτυξη, ευζωία, αλλά και βιολογική ρύπανση με την
εμφάνιση γενετικά, χειρουργικά ή βιο – ηλεκτρονικά πραγματοποιημένων «χιμαιρικών»
οντοτήτων, στην αρχή της τρίτης χιλιετίας.»
(μονάδες)

Β.4. «Και βέβαια, δεν πρέπει να αγνοήσουμε την σημαντική ποιοτική διαφορά μεταξύ
λ.χ. του διοξειδίου του αζώτου, που ρυπαίνει το περιβάλλον, και μιας μελλοντικής
ανθρωπόμορφης χίμαιρας.». Που κατά την γνώμη σας αναφέρεται ο συγγραφέας του
κειμένου με την φράση «ανθρωπόμορφη χίμαιρα»;
(μονάδες)

Β.5. «Και είναι δυνατόν σε μία κοινωνία ανθρώπων να αποδεχθούμε την πλήρη
αυτονόμηση ορισμένων ανθρώπινων δραστηριοτήτων»; Πόσο εύλογη πιστεύετε ότι
είναι η απορία που διατυπώνει ο συγγραφέας;
(μονάδες)

Β.6. Να γράψετε ένα συνώνυμο για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις:
1. θεμελιώδης
2. ευάλωτη
3. ανακύπτουν
4. εμπόδιο
5. θηριωδία
6. αγοραία
(μονάδες)

Β.7. Να γράψετε προτάσεις με τη λέξη αρχή, χρησιμοποιώντας τουλάχιστο τρεις από

τις σημασίες της.
(μονάδες)

155
Γ. Πολλοί επιστήμονες απεκδύονται οποιαδήποτε ευθύνη για τους κινδύνους που τα
επιτεύγματά τους εγκυμονούν και μεταθέτουν αυτήν την ευθύνη στην εξουσία ή
γενικότερα στην κοινωνία. Συμφωνείτε πως είναι άμοιροι ευθυνών για τις αρνητικές
συνέπειες των επιτευγμάτων τους; Υποθέσατε πως δημοσιεύετε το κείμενό σας στην
εφημερίδα του σχολείου (400 – 500 λέξεις)

156
 Επιστήμονες στον αγώνα

Είναι η σειρά της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας να κοιταχτεί στον

καθρέφτη της αυτοκριτικής – η αλληλουχία των τραγωδιών της οικολογίας και της
δημόσια υγείας φαίνεται να αφυπνίζει κάποιες συνειδήσεις στις εσχατιές των
επιστημονικών κύκλων.
Ένας υψηλός στόχος: « το όραμα μας είναι να δημιουργήσουμε ένα
ανεξάρτητο, πλουραλιστικό διεθνές ερευνητικό κέντρο που θα αξιολογεί την
ασφάλεια των επιστημονικών και τεχνολογικών εφαρμογών» αναφέρεται σε ένα
συνοπτικό κείμενο που κυκλοφόρησε την περασμένη εβδομάδα και διατυπώνει τις
προθέσεις ορισμένων Σουηδών επιστημόνων, αλλά και την καταλυτική κριτική τους
ενάντια στην αναδυόμενη καινοφανή «Ψευδο-επιστημονική Παγκόσμια Νέα Τάξη».
Αποσπώντας ως πρώτο σχόλιο των ακτιβιστών την εκτίμηση ότι «δεν είναι
και η επαναστατικότερη προοπτική, αλλά τουλάχιστο ξεμπροστιάζει το πρόβλημα»
(όπως αναφέρεται σε σχόλιο Βρετανών ακτιβιστών του ελευθεριακού χώρου), η
πρόταση των Σουηδών επιστημόνων ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στους αγώνες ενάντια
στην αχαλίνωτη εμπορευματοποίηση της επιστημονικής έρευνας.
Με τίτλο: «Σοβαρή η Παγκόσμια Κατάσταση: Απαιτείται Επειγόντως η
Σύσταση Ανεξάρτητων Επιστημονικών Οργανισμών», το κείμενο ξετυλίγεται σε επτά
σύντομες παραγράφους με ισάριθμες παραπομπές για λεπτομερέστερη ανάγνωση
όσων διατυπώνονται λακωνικά εκεί.
Μόνο οι δύο τελευταίες παράγραφοι αφιερώνονται στην ουσία της πρότασης,
ενώ οι υπόλοιπες εκθέτουν με καταλυτικά σαφή τρόπο την τραγωδία της
χειραγώγησης των επιστημονικών κύκλων από τα πανίσχυρα βιομηχανικά και
εμπορικά λόμπι.
Δεν παραλείπεται να υπογραμμιστεί η μετατροπή της πολιτικής σε
διαμεσολαβητή αυτών των οικονομικών συμφερόντων, ώστε να επιτυγχάνεται η
κοινωνική συναίνεση, η σιωπή και εντέλει η εξυπηρέτηση των λόμπι αυτών.
«Δεν συμμεριζόμαστε τις θεωρίες της συνωμοσιολογίας περί διεθνούς
επιχειρηματικού πραξικοπήματος που αποσκοπεί στην επικυριαρχία του πλανήτη από
τις πολυεθνικές. Και χωρίς αυτήν την θεωρία, η ίδια η φύση των πολυεθνικών ΄4εχει
ως λογική συνέπεια το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα» αναφέρουν οι συντάκτες του
κειμένου, που υπογράφουν ως «Γιατροί και Επιστήμονες για την Υπεύθυνη
Εφαρμογή της Επιστήμης και της Τεχνολογίας» (PSRAST).
Χαρακτηρίζοντας την τρέχουσα επιστημονική έρευνα ως «δυσλειτουργική» το
κείμενο της PSRAST υπογραμμίζει ότι η εφαρμοσμένη επιστήμη μετατρέπεται
ολοένα και περισσότερο σε υποχείριο των εμπορικών συμφερόντων. Όπως ήδη
αποδεικνύεται στο επίπεδο της βιοτεχνολογίας, επιστήμονες εξαρτημένοι από
βιομηχανική λόμπι εργάζονται για να προωθούν τα εμπορικά συμφέροντα αυτών των
λόμπι – η επιχειρηματική επικυριαρχία επί της επιστήμης είναι ο μεγαλύτερος
κίνδυνος για τον πλανήτη και την δημόσια υγεία».
Επικαλούμενη δήλωση του συμβούλου Προμηθειών της παγκόσμιας
Τράπεζας, ότι «στην τελευταία δεκαετία η διαφθορά των πολιτικών αυξάνει
γεωμετρικά» η PSRAST επισημαίνει ότι η διαπλοκή πολιτικών – επιχειρηματιών
στοχεύει στην αποσιώπηση της έρευνας, όταν αυτή έρχεται σε σύγκρουση με τα
οικονομικά συμφέροντα της βιομηχανίας.
«Τι καλύτερο παράδειγμα από την περίπτωση των γενετικά τροποποιημένων
τροφίμων;» αναφέρεται με ευθεία παραπομπή στις περιπτώσεις κατάπνιξης κάθε
επιστημονικής κριτικής και προειδοποίησης, αλλά και στις αποτυχίες των διεθνών
οικολογικών συμφωνιών και πρωτοκόλλων.

157
 Καταγγέλλοντας τα πολυδιαφημισμένα επιστημονικά λόμπι οργανισμών όπως
η «Νational Academy of Science» ως «σώμα αυτοδιορισμένων επιστημόνων με
πλήρη εξάρτηση από επιχειρηματικά συμφέροντα», η PSRAST καταλήγει
προτείνοντας την επείγουσα συσπείρωση των συνειδητοποιημένων επιστημόνων,
«διότι αυτό που διακυβεύεται είναι η ίδια η δημοκρατία και ο κοινωνικός έλεγχος επί
της επιστήμης και της τεχνολογίας».
Αχιλλέας Φακατσέλης, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία

Α. Να γίνει περίληψη του κειμένου σε περίπου 80 – 100 λέξεις

Β.1. «Επιστήμονες στον αγώνα» τιτλοφορείται το κείμενο. Βασισμένοι στο
περιεχόμενό του να προσδιορίσετε για ποιον αγώνα πρόκειται.
Β.2. Να προσδιορίσετε με ακρίβεια τους σκοπούς στους οποίους πρέπει, κατά τους
συντάκτες της ανακοίνωσης, να αποβλέπει η σύσταση των «Ανεξάρτητων
Επιστημονικών Οργανισμών».
Β.3. Βασισμένοι στο κείμενο, να επισημάνετε τους παράγοντες στους οποίους
οφείλονται οι κίνδυνοι, που η επιστημονική πρόοδος εγκυμονεί.

Β.5. συνοπτικό, συμμεριζόμαστε, αποσιώπηση: να γραφεί από ένα αντώνυμο.

Γ. Πίσω από τις ελπίδες και την αισιοδοξία που η επιστημονική πρόοδος γεννά,
κλιμακώνονται η ανησυχία και ο φόβος που νιώθουν οι περισσότεροι άνθρωποι για
τον χαρακτήρα και τις επιπτώσεις αυτής της προόδους. Σε ποιες αιτίες αποδίδετε τα
αρνητικά αυτά αισθήματα και ποιο ρόλο πιστεύετε ότι μπορούν να διαδραματίσουν οι
ίδιοι οι επιστήμονες για το ξεπέρασμά τους; (500 – 600 λέξεις)

158
159
 Διακήρυξη και πρόγραμμα δράσης της Βιέννης

Η παγκόσμια συνδιάσκεψη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα αναγνωρίζει και

δηλώνει ότι όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα απορρέουν από την αξιοπρέπεια και την
αξία που είναι εγγενής στην προσωπικότητα του ανθρώπου, ότι η προσωπικότητα του
ανθρώπου είναι το υποκείμενο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών
ελευθεριών, και ως εκ τούτου πρέπει να επωφελείται πλήρως και να συμμετέχει
ενεργώς στην πραγμάτωση όλων αυτών των δικαιωμάτων και των ελευθεριών.
Υπογραμμίζει την υποχρέωση όλων των κρατών, σύμφωνα με τον Καταστατικό
Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, να προάγουν και να ενθαρρύνουν τον σεβασμό των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών για όλους, χωρίς
διακρίσεις φυλής, φύλου, γλώσσας ή θρησκείας.
Αρχικά, όλοι λαοί έχουν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Χάρη σ’ αυτό το
δικαίωμα, ορίζουν ελεύθερα το πολιτικό καθεστώς και ακολουθούν ελεύθερα την
οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξή τους. Δεδομένης της ιδιαίτερης
κατάστασης λαών υπό αποικιοκρατική κυριαρχία ή άλλες μορφές ξένης κυριαρχίας ή
κατοχής, η Παγκόσμια Συνδιάσκεψη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα αναγνωρίζει το
δικαίωμα όλων των λαών να αναλαμβάνουν οποιαδήποτε νόμιμη δράση, σύμφωνα με
τον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, για να εκπληρώσουν το
αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα της αυτοδιάθεσής τους. Η Παγκόσμια Συνδιάσκεψη για τα
Ανθρώπινα Δικαιώματα θεωρεί την άρνηση του δικαιώματος αυτοδιάθεσης
παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και υπογραμμίζει την σημασία της
ουσιαστικής πραγμάτωσης αυτού του δικαιώματος.
Ακόμα, η δημοκρατία, η ανάπτυξη και ο σεβασμός των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών συνδέονται στενά μεταξύ τους και
αλληλοενισχύονται. Η δημοκρατία στηρίζεται στην ελευθέρως εκφραζόμενη βούληση
των λαών να ορίζουν το πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό σύστημά
τους και να συμμετέχουν πλήρως σε όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής. Σ’ αυτό το
πλαίσιο η προαγωγή και προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των
θεμελιωδών ελευθεριών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο πρέπει να είναι οικουμενική
και να μην υπόκειται σε κανένα περιορισμό. Η διεθνής κοινότητα πρέπει να
υποστηρίζει την ενίσχυση και προαγωγή της δημοκρατίας, της ανάπτυξης και του
σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών σε όλο τον
κόσμο.
Παράλληλα, ο άνθρωπος είναι το κεντρικό υποκείμενο της ανάπτυξης. Ενώ η
ανάπτυξη διευκολύνει την απόλαυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η απουσία
ανάπτυξης δεν μπορεί να προβάλλεται για να νομιμοποιήσει τον περιορισμό των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται διεθνώς. Τα κράτη πρέπει να
συνεργάζονται μεταξύ τους για να εξασφαλίσουν την ανάπτυξη και να εξαλείψουν τα
εμπόδια στα οποία προσκρούει. Η διεθνής κοινότητα πρέπει να προάγει την
ουσιαστική διεθνή συνεργασία για την πραγμάτωση του δικαιώματος της ανάπτυξης
και την εξάλειψη των εμποδίων στα οποία προσκρούει. Για να υπάρχει συνεχής
πρόοδος όσον αφορά στην πραγμάτωση του δικαιώματος της ανάπτυξης, απαιτείται
αποτελεσματική αναπτυξιακή πολιτική σε εθνικό επίπεδο, καθώς και ισότιμες
οικονομικές σχέσεις και ευνοϊκό οικονομικό περιβάλλον σε διεθνές επίπεδο.
Τέλος, πρέπει να ενισχυθούν οι εθνικοί και διεθνείς οργανισμοί και τα
προγράμματα για την προστασία των παιδιών. Είναι επιβεβλημένη η προστασία
κυρίως των κοριτσιών, των εγκαταλειμμένων παιδιών, των παιδιών του δρόμου, των
παιδιών που είναι θύματα οικονομικής και σεξουαλικής εκμετάλλευσης,
συμπεριλαμβανομένης της παιδικής πορνογραφίας, παιδικής πορνείας ή πώλησης

160
οργάνων, των παιδιών που είναι θύματα νόσων, συμπεριλαμβανομένου και του
συνδρόμου ανοσοποιητικής ανεπάρκειας, των παιδιών προσφύγων καθώς και των
παιδιών που υποφέρουν από ασιτία, ξηρασία και άλλες καταστάσεις ανάγκης.
Πρωταρχικός, λοιπόν, στόχος της δραστηριότητας του συστήματος των Ηνωμένων
Εθνών στον τομέα των δικαιωμάτων του ανθρώπου είναι η εφαρμογή της Συνθήκης
για τα δικαιώματα των παιδιών.

Α. Να αποδοθεί περιληπτικά το κείμενο σε περίπου 100 – 120 λέξεις.

(μονάδες 25)

Β.1. α) Ποια τα δομικά μέρη της πέμπτης παραγράφου;

β) Ποια η συλλογιστική πορεία ανάπτυξής της;
(μονάδες 5)

Β.2. Να σχηματίσετε από μία πρόταση με καθεμία από τις παρακάτω λέξεις:
πραγμάτωση, προαγωγή, αυτοδιάθεση, θεμελιώδης.
(μονάδες 2,5)

Β.3. α) Να γράψετε από ένα αντώνυμο: ενθαρρύνουν, νόμιμη, προάσπιση,

διευκολύνει, ισότιμες.
β) Να συνδυάσετε καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου με ένα
κατάλληλο επίθετο: προσωπικότητα, υποχρέωση, γλώσσα, σύστημα, ανάπτυξη.
(μονάδες 2,5)

Β.4. α) Με ποιες διαρθρωτικές λέξεις επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των

παραγράφων του κειμένου;
β) Η τρίτη παράγραφος αποτελεί ένα επιχείρημα. Να το ελέγξετε ως προς την
ορθότητά του.
(μονάδες 5)

Β.5. α) Ο άνθρωπος πρέπει να είναι το κεντρικό υποκείμενο της ανάπτυξης. Να

αναπτύξετε σε 60-80 λέξεις το νόημα του παραπάνω αποσπάσματος του κειμένου.
β) Ο ΟΗΕ είναι ο μόνος προστάτης των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Πόσο καλά
ανταποκρίνεται στο ρόλο αυτό; Ποια εμπόδια συναντάει στην προάσπιση των
ανθρώπινων δικαιωμάτων; (ανάπτυξη σε 80 – 100 λέξεις.)
(μονάδες 10)

Γ. Τα δείγματα παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων στις μέρες μας είναι πολλά
και ανησυχητικά. Ποιες είναι οι προτάσεις σας για τη διασφάλιση των ανθρώπινων
δικαιωμάτων; Η εισήγησή σας πρόκειται να παρουσιαστεί σε σχετική εκδήλωση που
οργανώνει το σχολείο σας. (400 – 600 λέξεις).
(μονάδες 50)

161
 Επιστήμη και Τεχνολογία προχωρούν, όχι, όμως, και τ’ ανθρώπινα δικαιώματα

Αυτή την χρονιά εορτάζεται η 50 η επέτειος της Οικουμενικής Διακήρυξης των

Ανθρώπινων δικαιωμάτων από τον ΟΗΕ, μια κατάκτηση του πολιτισμού και της
κουλτούρας, για την οποία είμαστε όλοι υπερήφανοι.
Ωστόσο, ήδη από το 1948, η επιστήμη είχε νικήσει το νόμο της βαρύτητας και
επέτρεπε στους ανθρώπους να πετούν από το ένα σημείο του κόσμου στο άλλο. Είχε
ήδη καταφέρει τη μεταφορά ήχου και εικόνας. Είχε ήδη επιτύχει τη διάσπαση του
ατόμου. Είχε ήδη από πολύ νωρίτερα αναπτύξει τις αρχές της ηλεκτροδυναμικής των
εν κινήσει σωμάτων και είχε διατυπώσει τη θεωρία της σχετικότητας. Σε όλα αυτά
πρέπει να προσθέσουμε πως στο μεταξύ, στην χώρα που γεννήθηκε ο φιλόσοφος
Ιμμάνουελ Καντ, πάνω από 6.000.000 Εβραίοι, 1.000.000 Τσιγγάνοι και ένας αριθμός
που δεν έχει προσδιοριστεί ακόμη από τους ιστορικούς, καλλιτεχνών, διανοουμένων,
ομοφυλοφίλων και αναπήρων, θεωρούμενοι «μη καθαρές φυλές», πέθαναν από
ασφυξία, με εντελώς επιστημονικό τρόπο, με το Zyklon B συγκεκριμένα, και κάηκαν
σε φούρνους υψηλής θερμοκρασίας (άλλη τεχνο-επιστημονική επινόηση), ενώ όσο
ζούσαν υπέστησαν μία σειρά πειραμάτων, που θεωρούνταν κι αυτά «επιστημονικά».
Πέρασαν ήδη πενήντα χρόνια, όπως είπαμε, για να το παραδεχθεί η
Συνείδηση. Στο μεταξύ η Επιστήμη απέκτησε κύρος. Ο άνθρωπος έφτασε στο
φεγγάρι και παρατηρεί με ραδιοτηλεσκόπια το Διάστημα σε αναζήτησης των «ορίων
του Σύμπαντος». Αν κάποιος το επιθυμεί, μπορεί να κλωνοποιηθεί, δημιουργώντας
έναν άλλο όμοιο εαυτό με τον δικό του. ίσως πρόκειται για μια επιθυμία πρόσβασης
στη γνώση. Όμως το ανεστραμμένο τηλεσκόπιο για το οποίο μιλούν οι φιλόσοφοι και
οι συγγραφείς, αυτό που διερευνά τη δική μας εσωτερική άβυσσο, αναδεικνύεται
όργανο πολύ δύσχρηστο. Οι συνεχείς σφαγές, βασανισμοί και γενοκτονίες που
διαπράχτηκαν από την εποχή της Διακήρυξης του 1948 απέδειξαν πως χρειαζόμαστε
διεθνή δικαστήρια τα οποία να προασπίζονται αυτά τα δικαιώματα.
[…]Στο κατώφλι του 2000, λόγω του παράδοξου το οποίο ανέφερα
προηγουμένως, τα ανθρώπινα δικαιώματα φαίνεται πως θα έχουν στο εξής να
αντιμετωπίσουν νέες απειλές, οι οποίες θα υποχρεώσουν το διεθνές δίκαιο να
ακολουθήσει νέες στρατηγικές άμυνας, καθώς είναι ο μόνος θεσμός που αποτελεί
εγγύηση. Γι’ αυτό το θέμα ζήτησα την άποψη του δικαστή Αντόνιο Κασέρε, πρώην
προέδρου του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης και μέλους της Επιτροπής Σοφών του
Συμβουλίου της Ευρώπης. Ιδού η δήλωσή του: «Κατά την άποψή μου υπάρχουν
πολλά βασικά ερωτήματα που απαιτούν μία παρέμβαση το συντομότερο δυνατό. Οι
μεγάλες οικονομικές και χρηματιστηριακές κρίσεις, όπως και η εισαγωγή νέων
τεχνολογιών, προκάλεσαν μία συνεχή αύξηση της ανεργίας σε πολλές περιοχές του
κόσμου. Το πρόβλημα του δικαιώματος στην εργασία θα πρέπει να αντιμετωπιστεί
αποτελεσματικά.
Παρευρισκόμαστε σήμερα μπροστά στα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα από
τις φτωχές προς τις πλούσιες χώρες, που δημιουργούν σταδιακά πολυεθνικές και
πολυφυλετικές κοινωνίες. Αυτό, αν και θα έπρεπε να εκληφθεί ως εμπλουτισμός της
κοινωνίας, σχεδόν πάντα προκαλεί ρατσιστικές αντιδράσεις, διακρίσεις και
ξενοφοβία. Ένα τρίτο σοβαρό πρόβλημα είναι η όλο και πιο διαδεδομένη
διαμόρφωση ομάδων αποτελούμενων από άτομα των ιδίων εθνοτήτων και
θρησκειών, στις οποίες δεν έχουν θέση άτομα με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Οι
εθνικοί πόλεμοι στο εσωτερικό των κρατών είναι όλο και πιο συχνοί. Πρέπει
οπωσδήποτε να αντισταθούμε σε αυτήν την τάση. Ένα τέταρτο πρόβλημα
εγκαθίσταται σήμερα σε όλες τις βιομηχανοποιημένες χώρες: οι νέες τεχνολογίες
συνθλίβουν την προσωπική μας ζωή, αλλοτριώνουν τις πιο προσωπικές ιδέες και

162
συναισθήματά μας, αιχμαλωτίζοντας και χειραγωγώντας όχι μόνο το μυαλό, αλλά και
το σώμα μας.
Η βιοτεχνολογία έχει τη δυνατότητα να μεταβάλει τη γενετική προδιάθεσή
μας και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε πως ίσως φτάσει στο σημείο κάποτε να μας
μεταμορφώσει σε τέρατα. Πέρα από το δικαίωμα που έχουμε στο σώμα και το μυαλό
μας, οφείλουμε να προασπίσουμε ένα πέμπτο δικαίωμα, αυτό του περιβάλλοντος: η
φύση μέσα στην οποία ζούμε καταστρέφεται και πρέπει τάχιστα να ληφθούν μέτρα γι’
αυτήν την κατάσταση.

Αντόνιο Ταμπούκ (από την Ημερήσιο Τύπο,

Δεκέμβριος 1998)

Ασκήσεις:

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το νόημα του κειμένου (περίπου 150 λέξεις)

(μονάδες 25)

Β.1. Να επιλέξετε τα συνώνυμα των παρακάτω λέξεων:

1. άβυσσος α) βάραθρο
β) σκοτάδι
γ) άπειρο
2. παράδοξο α) αλλόκοτο
β) ανέλπιστο
γ) παρεξηγημένο
3. αποκλείω α) απαγορεύω
β) αποφεύγω
γ) απομονώνω
4. μεταμορφώνω α) μετατοπίζω
β) παραμορφώνω
γ) μεταλλάσσω
5. χειραγωγώ α) δένω
β) καθοδηγώ
γ) πιάνω
6. προασπίζω α) περιτειχίζω
β) περικλείω
γ) προστατεύω
(μονάδες 5)

Β.2. Να γράψετε συνοπτικά τη σημασία των όρων: αλλοτρίωση, συνείδηση, επιστήμη

(μονάδες 5)

Β.3.. Ποια είναι τα προβλήματα που απειλούν με στέρηση τα ανθρώπινα δικαιώματα

στην εποχή μας σύμφωνα με την άποψη του δικαστή Αντόνιο Κασέρε;
(μονάδες 2,5)

Β.4.. α) Να σχολιάσετε την χρήση των εισαγωγικών της πρώτης παραγράφου του
κειμένου και τις εντός αυτών φράσεις. β) Με ποιες μεθόδους αναπτύσσονται η 2 η και
η 4η παράγραφος του κειμένου;
(μονάδες 5)

163
Β.5. Ποια /ποιες μεθόδους πειθούς εντοπίζετε στο κείμενο; Να τεκμηριώσετε την
απάντησή σας με στοιχεία από το κείμενο.
(μονάδες 5)

Β.6. Ποιο είναι το θέμα του κειμένου και ποια η κατευθυντήρια ιδέα ανάπτυξής του;
(μονάδες 2,5)

Γ. Παραγωγή κειμένου: Μία σημαντική ηθική και πολιτισμική κατάκτηση του αιώνα
μας είναι η αναγνώριση και κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Παρ’ όλα
αυτά παρατηρείται ανά τον κόσμο κατάφωρη παραβίασή τους, κυρίως στις χώρες του
αναπτυσσόμενου κόσμου. Κι αν αυτό φαίνεται αναμενόμενο, εντύπωση προκαλεί η
παραβίαση των δικαιωμάτων στις χώρες του ανεπτυγμένου και φιλελευθέρου δυτικού
κόσμου. Πως βλέπετε να εκδηλώνεται η παραβίαση αυτή και που οφείλεται; (500
λέξεις)
(μονάδες 50)

164
 Η απειλή της τρίτης γενιάς

Τα δικαιώματα του ανθρώπου, οι θεμελιώδεις δηλαδή ελευθερίες που

εξασφαλίζουν την ιδιωτική και συλλογική αυτονομία και την ισότιμη συμμετοχή
όλων στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, έχουν από ιστορική άποψη ταξινομηθεί
ως δικαιώματα «πρώτης γενιάς», σ’ εκείνα δηλαδή που διακηρύχθηκαν από τον 18 ο
αιώνα ως τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο και στα οποία κατατάσσονται οι ατομικές
ελευθερίες «δεύτερης γενιάς», που φτάνει ως τις μέρες μας και ανέδειξε τα κοινωνικά
δικαιώματα, και «τρίτης γενιάς», που περιλαμβάνει τα δικαιώματα αλληλεγγύης,
όπως είναι το δικαίωμα στο περιβάλλον, στην ανάπτυξη, στην αυτοδιάθεση των λαών
και στην ειρήνη.
Η πορεία από τις αρχικές εγγυήσεις της προσωπικής ελευθερίας και
ασφάλειας ως τον οικουμενικό χαρακτήρα των θεμελιωδών δικαιωμάτων με την
διακήρυξη του ΟΗΕ, που στοχεύει στην εγκαθίδρυση ενός διεθνούς καθεστώτος
δικαίου και σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αντιμετώπισε αντίστοιχα
απειλές, κινδύνους και παραβιάσεις, που μπορούν να καταταγούν ιστορικά στην
πρώτη, δεύτερη και Τρίτη τρίτη γενιά αμφισβήτησης του συστήματος προστασίας του
δικαιώματος να είσαι άνθρωπος.
Στην πρώτη γενιά κυριαρχεί η απειλή της κρατικής αυθαιρεσίας, η νοοτροπία;
Κκαι οι πρακτικές του αστυνομικού κράτους, «η παραγνώριση και η περιφρόνηση
των δικαιωμάτων του ανθρώπου που οδήγησαν σε πράξεις βαρβαρότητας, που
εξεγείρουν την ανθρώπινη συνείδηση», όπως επισημαίνεται στο προοίμιο της
Οικουμενικής διακήρυξης. Η εξουσία που ταυτίζεται με τη βία, σχετικοποιεί τη
νομιμότητα προς εξυπηρέτηση σκοπιμοτήτων και υποβιβάζει τους πολίτες σε
υπηκόους.
Η οδυνηρή πείρα των ολοκληρωτικών καθεστώτων και της φασιστικής
παράνοιας αντισταθμίζεται μόνο από την ελπίδα ότι η επιστροφή στην εποχή εκείνη
φαίνεται ανέφικτη.
Στην δεύτερη γενιά εντάσσονται οι περιπτώσεις κατάχρησης και ιδιοποίησης
των επιστημονικών εξελίξεων και θεμελίωσης ιδιωτικών εξουσιών, οι οποίες στο
όνομα της οικονομικής ελευθερίας, καταλύουν τον πυρήνα της ελευθερίας, το
δικαίωμα αυτοκαθορισμού και οικοδομούν την κοινωνία της κατανάλωσης, της
αδράνειας, της υποταγής, της αμνησίας, της αφασίας. Οι εφιαλτικές δυνατότητες
χειραγώγησης του Κόσμου με την ιδιοτελή άσκηση των σύγχρονων δυνατοτήτων της
επικοινωνίας, της Πληροφορικής και του ανταγωνισμού σε μία παγκόσμια αγορά, που
οδηγεί στην εμπορευματοποίηση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας, ανατρέπουν το
αρχαιότατο όραμα της κοινής πατρίδας όλων των μελών της ανθρώπινης οικογένειας
και στη θέση του υψώνουν τα ιδανικά της ατομικής επιτυχίας και της επιβολής, μέσα
από ένα εξουθενωτικό, απάνθρωπο και παράλογο κυνήγι του κέρδους.
Η καταστροφή του περιβάλλοντος και η αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού
είναι δύο μόνον από τις ορατές συνέπειες της χρησιμοθηρίας, ως αποκλειστικού
κινήτρου σκέψης και δράσης. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, είναι φανερός ο κίνδυνος
ανατροπής του συστήματος προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Ο κίνδυνος αυτός επισπεύδεται από το περιεχόμενο της απειλής της τρίτης
γενιάς: πρόκειται για την κοινωνική αποδοχή των αξιών του κέρδους και της λατρείας
της αγοράς.
Ο άνθρωπος, που συρρικνώνει τις δημιουργικές του δυνατότητες, τη φαντασία
και το δικαίωμά του να ονειρεύεται στο στερεότυπο της προσωπικής επιτυχίας στην
αγορά, οργανώνεται σε ένα νέο κοινωνικό σύνολο, που το χαρακτηρίζει η ιδιοτέλεια,

165
η έλλειψη πνεύματος αλληλεγγύης, η απόρριψη της ετερότητας, ο στενός ορίζοντας
του επιθετικού φανατισμού και της εθνι9κής και θρησκευτικής μισαλλοδοξίας.
Στην ανατολή ενός νέου αιώνα τα φαινόμενα εγωπάθειας και κοινωνικού
συντηρητισμού βρίσκονται σε πλήρη αναντιστοιχία με τις απελευθερωτικές
δυνατότητες που παρέχει η επιστήμη και θέτουν σε δοκιμασία τις εγγυήσεις
προστασίας της αξιοπρέπειας κάθε ανθρώπου, όπου γης, χωρίς διακρίσεις και
αποκλεισμούς.
Το πνεύμα αδελφοσύνης της Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου του
1789, αλλά και εκείνης του ΟΗΕ του 1948, έχει χαθεί στην ομίχλη του ανταγωνισμού
και της κερδοσκοπίας. Και στο πρόσωπο αυτού του «νέου γενναίου κόσμου»
διαγράφεται η γενικευμένη αδιαφορία και για τα δικαιώματα αλληλεγγύης και για τα
κοινωνικά κεκτημένα, αλλά και για τις ατομικές ελευθερίες.
Ο νέος φιλελευθερισμός λειτουργεί ισοπεδωτικά: η ελευθερία, η αξιοπρέπεια
και ο σεβασμός του δικαιώματος κάθε ανθρώπου στην ευημερία θεωρούνται
προφάσεις των αδυνάτων, εκείνων δηλαδή που δεν θέλουν να αναλωθούν στον υπέρ
εαυτού αγώνα.
Χριστόφορος Αργυρόπουλος, Τα Νέα, 22/1/2001

Α. Να παρουσιάσετε περιληπτικά το περιεχόμενο του κειμένου 80 – 100 λέξεις.

(μονάδες 25)

Β.1. Ποιες τεχνικές πειθούς χρησιμοποιεί ο συντάκτης του κειμένου, για να ενισχύσει
την πειστικότητα των απόψεών του; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
(μονάδες 5)

Β.2. Βασισμένοι στο κείμενο να αντιστοιχίσετε τα αρνητικά φαινόμενα της στήλης Α

με τις τρεις γενιές απειλών της στήλης Β.

Α Β
νεοφιλελευθερισμός πρώτη γενιά απειλών
ανάπτυξη καταναλωτισμού δεύτερη γενιά απειλών
ολοκληρωτικά καθεστώτα τρίτη γενιά απειλών
έλλειψη πνεύματος αλληλεγγύης
έλεγχος ΜΜΕ
πολιτικός αυταρχισμός
καταστροφή του περιβάλλοντος
(μονάδες 2,5)

Β.3. Ο αρθρογράφος τοποθετεί στο επίκεντρο της ονομαζόμενης «τρίτης γενιάς

απειλών» την καλλιέργεια του ατομικιστικού πνεύματος. Που αποδίδει την ανάπτυξη
του πνεύματος αυτού και γιατί, κατά την γνώμη του, συνιστά απειλή για τα
δικαιώματα και τις ελευθερίες;
(μονάδες 5)

Β.4. Να εξηγήσετε την χρήση εισαγωγικών στις παρακάτω φράσεις:

1. δικαιώματα «πρώτης γενιάς»
2. «η παραγνώριση και η περιφρόνηση … την ανθρώπινη συνείδηση»
3. αυτού του «νέου γενναίου κόσμου»
(μονάδες 2,5)

166
Β.5. Να γράψετε από ένα συνώνυμο: οικουμενικό, στοχεύει, συρρικνώνει,
χαρακτηρίζει, προφάσεις
(μονάδες 5)

Β.6 Να γράψετε από ένα αντώνυμο: ανέφικτη, χειραγώγησης, ιδιοτελή, επισπεύδεται,

στενός
(μονάδες 5)

Γ. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται πως οι ίδιοι αποτελούν τον

αναγκαίο όρο θωράκισης των κεκτημένων ελευθεριών και γι’ αυτό στέκονται
αδιάφοροι και αδρανείς σε θέματα μείζονος κοινωνικού και πολιτικού ενδιαφέροντος.
Να αποδείξετε σε ένα άρθρο (500 – 600 λέξεις) που συντάσσετε για την εφημερίδα
του σχολείου σας ότι η ενεργός συμμετοχή στα κοινά αποτελεί απαραίτητη
προϋπόθεση για την προστασία των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων του
ανθρώπου και να αναπτύξετε τους τρόπους με τους οποίους αυτή η συμμετοχή θα
γίνει πιο δραστήρια.
(μονάδες 50)

167
 Αχ-αριστεία

Το σίριαλ « Ο αλλοδαπός και η σημαία» παίζεται και φέτος σε πανεθνικό δίκτυο με μεγάλη
επιτυχία. Πρωταγωνιστές Αλβανοί έφηβοι οι οποίοι έχουν το θράσος να κυνηγούν τα όνειρά
τους «στην πατρίδα των πανανθρώπινων αξιών». Τουλάχιστον έτσι την αναφέρει η διδακτέα
ύλη, πάνω στην οποία οι «βάρβαροι» αρίστευσαν.

[…] Για να μην ταλαιπωρείστε, το φλέγον ζήτημα ήταν και παραμένει η παρέλαση
αλλοδαπών αριστούχων ως σημαιοφόρων, γεγονός που συχνά ερεθίζει την εθνικοφροσύνη
μας. Πρόσφατα, στο χωρίο Λάππα Αχαΐας οι αντιδρώντες κηδεμόνες δεν δίστασαν να
υποκινήσουν τετραήμερη κατάληψη του σχολείου με τα «αγγελούδια» τους να
στρατοπεδεύουν στην είσοδο κραδαίνοντας ελληνικές σημαίες. Ενόσω ο διάλογος για το
θέμα διεξαγόταν στα καθ’ ύλην αρμόδια τηλεοπτικά παράθυρα, η συνθηματολογία στο
αχαϊκό γυμνάσιο κλιμακωνόταν. Την πρώτη ημέρα τα παιδιά (που φυσικά δεν φταίνε σε
τίποτα) ξεκίνησαν με την απαγγελία του εθνικού ύμνου σε διάφορα remix. Την επομένη η
ιαχή «Ελλάς ολέ ολέ ολέ, δεν σταματώ να τραγουδώ ποτέ» ανέσυρε μνήμες Euro. Οι
κάτοικοι είχαν αρχίσει να μπερδεύονται, αφού στις τάξεις της μικρής κοινωνίας είχε
παρεισφρύσει η φήμη ότι επίκειται επίσκεψη του Ζαγοράκη εξ ου και τα γηπεδικά στιχάκια.
Μπορεί ο «Ζαγόρ» να είχε άλλες δουλειές, όμως ο αφαιρετικός συσχετισμός έδωσε την
αφορμή σε ρασοφόρους να θυμηθούν την υποδοχή των διεθνών μας στα Τίρανα, σε
ενδιαφέροντα συλλογιστικό αχταρμά, όπου η επέτειος του «Όχι» συνάντησε το ζήτημα της
Βόρειας Ηπείρου με την ψυχραιμία μαινόμενης κερκίδας. Λίγο πριν τα βλαστάρια των
αμετακίνητων πατριωτών καταφύγουν στην έσχατη λύση διεκδικώντας τη σημαία από τα
χέρια της «πανούργας» Αλβανίδας με το σύνθημα – απειλή «βαριά βαριά ..η γκλίτσα του
τσολιά», η 16χρονη Σανίλα Ματούσι παραιτήθηκε του δικαιώματός της. Φυσικά δεν
παραιτήθηκε και από την αριστεία της, γεγονός που ίσως θα έπρεπε να προβληματίζει τους
συμμαθητές της περισσότερο από την εθνική έπαρση του πεζοδρομίου.
Πάντως υπάρχουν δικαιολογητικά. Οι γονείς έχουν συγκεχυμένες στο μυαλό τους
δεκάδες παραμέτρους που αφορούν το θέμα, αδυνατώντας να απομονώσουν τις ουσιώδεις,
εκείνες που θα τους οδηγούσαν σε μετριοπαθή συμπεράσματα. Η υπουργός Παιδείας είχε
ήδη τοποθετηθεί από πέρισυ με σαφήνεια, όμως φέτος αρκέστηκε – για την ώρα – σε μία
σύντομη δήλωση, αφού την ταλαιπωρούν άλλες σκοτούρες και η συγκυρία δεν ενδείκνυται
για την δημιουργία αντιπαθειών. ‘έτσι, οι εθνικιστικές κορόνες πιάνουν τόπο επιβάλλοντας
διά ροπάλου τον νόμο των ολίγων. Δεν είναι δυνατόν να καυχιόμαστε ως πεφωτισμένοι
εφευρέτες της δημοκρατίας και όποτε «βολεύει» να εξομοιωνόμαστε με τη χειρότερη μορφή
αλβανικού λούμπεν, με εκείνους δηλαδή που ακόμα και οι μετανάστες συμπατριώτες τους
δεν θέλουν να έχουν καμία σχέση και το διατρανώνουν διαπρέποντας σε ένα αμιγώς
ελληνικό εκπαιδευτικό περιβάλλον.
Οποία ειρωνεία … Την περασμένη Τρίτη, την ώρα που στο Α Γυμνάσιο Χαριλάου
νεαροί μαθητές στοιχειοθετούσαν το κατηγορητήριο εναντίον αλλοδαπής αριστούχου με το
εμπεριστατωμένο επιχείρημα «δεν πρέπει να σηκώσει τη σημαία, γιατί είναι Αλβανίδα», στη
Βουλή ο πρωθυπουργός τιμούσε τους Ολυμπιονίκες. Στην συμπαθή τάξη των τελευταίων
συμπεριλαμβάνονται αθλητές με ελληνική καταγωγή, που στην καλύτερη – και πιο πειστική
– περίπτωση οφείλεται σε περιστασιακό φλερτ της προγιαγιάς τους με Έλληνα ναυτικό τον
19ο αιώνα. Γι’ αυτούς, όμως, δεν υπήρξε αντίστοιχη λαϊκή αντίδραση, όταν τυλίγονταν με
την ελληνική σημαία σαν μπουρνουζοπετσέτα, εκτός ίσως από μερικές πρόσφατες
περιπτώσεις Ολυμπιονικών, οι οποίοι γνώριζαν λιγότερα ελληνικά κι από Ιάπωνα τουρίστα.
Για τα παραπάνω δεν ευθύνεται κάποιο αδιόρατο κενό στην νομοθεσία, ούτε οι
ορέξεις των πολιτών με το ευαίσθητο εθνικό φρόνημα, παρά μόνο η χαλαρή βούληση της
πολιτείας. Η προσεγμένη τοποθέτηση του αναπληρωτή κυβερνητικού εκπροσώπου που θέλει

168
«την κυβέρνηση να υποστηρίζει πλήρως την εφαρμογή του νόμου», είναι μία διαφορετική
διατύπωση της ρήσης «το μεν πνεύμα πρόθυμον, η δε σαρξ ασθενής». Από την υποστήριξη
μέχρι την επιβολή της εφαρμογής του νόμου παρεμβάλλεται απόσταση ανάλογη με αυτή που
– στα μυαλά ορισμένων – χωρίζει τη σημαία από τα «βρώμικα» χέρια των αλλοδαπών. Ο
πολίτης έχει κάθε δικαίωμα να αμφισβητεί το νομοθέτη, από τη στιγμή μάλιστα που δηλώνει
έτοιμος να υποστεί τις συνέπειες. Για την κυβέρνηση, όμως, η στήλη διατηρεί τις
επιφυλάξεις της. Διότι είναι εύκολο να συγκρουστείς γενικά κι αόριστα με τα διαπλεκόμενα.
Η πραγματική μαγκιά, όμως, είναι να τα βάζεις – όταν χρειάζεται – με τους πολίτες.
Από τον Τύπο

169
 Η γυναίκα στην εποχή της μετάβασης

Η αντιμετώπιση του ερωτήματος για τη θέση της γυναίκας σήμερα

παγιδεύεται πολύ συχνά, γιατί η προσέγγιση εμμένει στο επίπεδο της ανάλυσης των
διαθέσεων του άλλου φύλου απέναντι στη γυναίκα και μία στατική τοποθέτηση του
όλου προβλήματος.
Η προσέγγιση αυτή – ανεπιστημονική σ’ όλη τη γραμμή – παραγνωρίζει από
το ένα μέρος ότι η στάση του ανδρικού πληθυσμού απέναντι στον γυναικείο είναι
αντανάκλαση και επομένως συνάρτηση κοινωνικών παραγόντων, από το άλλο ότι η
διείσδυση στο θέμα, πέρα από επιφανειακότητες και συναισθηματικά και ηθικολογικά
φορτισμένες – θετικά ή αρνητικά, αδιάφορο – δεοντολογίες και ευχολόγια, απαιτούν
δυναμική επεξεργασία.
Δυναμική που σημαίνει ότι η θέση της γυναίκας δεν θα συλληφθεί
φωτογραφικά «το γε νυν έχον», αλλά μέσα σε μία διαδρομή χρόνου που την εξηγεί
που επιτρέπει προβλέψεις για το μέλλον. Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο μπορεί να
αναζητηθούν και να εντοπιστούν τα αντικειμενικά αίτια των μεταβολών που
σημειώθηκαν και οι τάσεις που διαγράφονται και το πράγμα δεν εκφυλίζεται σε
υποκειμενισμούς του τύπου «η κατανόηση του άνδρα» ή ένα είδος
«συνδικαλιστικοποίησης» του κατά τα άλλα πέρα για πέρα ορθού αναμφισβήτητα
αιτήματος για ισότητα των φύλων, που όμως δεν λαμβάνει υπ’ όψη του το βαθμό
ωρίμανσης και ετοιμότητας ανατοποθέτησης της ίδιας της μέσης γυναίκας.
Ακριβώς αυτός ο βαθμός ωρίμανσης, πνευματικά και ψυχολογικά
προϋποθέτει μεταβολές στο επίπεδο των προσδιοριστικών κοινωνικών παραγόντων,
οι οποίοι και ερμηνεύουν γιατί στο λεγόμενο «γυναικείο ζήτημα» υπάρχει παθητική
αντιμετώπιση από τον κύριο όγκο – που αναμφισβήτητα δεν είναι το ίδιο πράγμα με
τις όποιες ομάδες, οσοδήποτε ισχυρές και δραστήριες, του γυναικείου πληθυσμού.
Συνεπώς, στη βάση αυτών εισαγωγικών παρατηρήσεων, αυτό που αποκαλούμε θέσης
της γυναίκας σήμερα, πρέπει να κριθεί σε σχέση: α) με το άλλο φύλο, β) με την στενή
κοινωνική ομάδα, που είναι η οικογένεια, γ) την ευρεία, την συνολική κοινωνία, δ) –
το σημαντικότερο – το βαθμό αυτοσυνειδησίας, το βαθμό συνειδητής αντιμετώπισης
της θέσης αυτής από την ίδια την γυναίκα. Η διαμορφωμένη πραγματικότητα, όσον
αφορά όλες αυτές τις επιμέρους απόψεις του θέματος, προσδιορίζει συνολικά τη
θέσης της γυναίκας σήμερα. Απόψεις που βεβαίως συντίθεται από στοιχεία
οικονομικά, νομικά, κοινωνιολογικά, ψυχολογικά, πολιτικά και πολιτιστικά. Όμως
χωρίς αμφιβολία οι οικονομικές εξελίξεις είναι εκείνες, που σε τελευταία ανάλυσης
δίνουν το υπόβαθρο των μεταβολών που σημειώνονται σε άλλα επίπεδα. Η ζήτηση
της γυναικείας εργασίας στο δευτερογενή (μεταποίηση και κυρίως στον τριτογενή
(υπηρεσίες) τομέα της οικονομίας στα τελευταία 100 – 150 χρόνια, ανάλογα με τους
ρυθμούς και το είδος οικονομικής ανάπτυξης κάθε χώρας, είχε σαν αποτέλεσμα από
το ένα μέρος την μαζική εισδοχή της γυναίκας στην εκπαίδευση όλων των
κατηγοριών, από το άλλο την συνεχώς αυξανόμενη οικονομική αυτονόμησή της
απέναντι στον άνδρα. Τα λάθη που συνήθως γίνονται στην προσέγγιση του θέματος
είναι: πρώτο ότι κατά κανόνα αγνοείται αυτή η θεμελιακή πλευρά του ζητήματος και
δεύτερο ότι οι οικονομικές, νομικές, ψυχολογικές, πολιτιστικές και κοινωνιολογικές
απόψεις εξετάζονται κατά τρόπο επιμερισμένο και αποσπασματικό από τους ειδικούς
κάθε κλάδου, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία τάση υπεραπλούστευσης και να
λειτουργούν παραμορφωτικά πρίσματα. Ένα πρόβλημα, που για να κατανοηθεί η
πραγματικά κολοσσιαία σημασία του, θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται συνθετικά,
δηλαδή ταυτόχρονα από όλες τις απόψεις, αντιμετωπίζεται κομματιαστά και
υποδεικνύονται διάφορες λύσεις, φάρμακα και θεραπείες. Θεραπείες και φάρμακα για

170
ποιο σκοπό; Για να βελτιωθεί η θέση της γυναίκας οικονομικά και κοινωνικά; Κάτι
ανάλογο δηλαδή με τη θέση της εργατικής τάξης από τα τέλη του 19 ου αιώνα μέχρι
σήμερα; Αυτό είναι δυνατό, είναι εφικτό κι έχει αρχίσει άλλωστε να
πραγματοποιείται σε πολλές «προηγμένες» χώρες του σύγχρονου κόσμου. Από τον
καιρό που η Βιρτζίνια Γουλφ, στα 1927, έλεγε στις τελειόφοιτες των κολεγίων
θηλέων ότι πριν η γυναίκα αποκτήσει ένα δικό της δωμάτιο, ένα χώρο που θα της
ανήκει και θα τον ελέγχει, δηλαδή μια βασική οικονομική ανεξαρτησία απέναντι στον
άνδρα, δεν μπορεί να γίνει καμία σκέψη για την χειραφέτησή της, έχουν γίνει πολλά
βήματα. Και οπωσδήποτε με έναν γρηγορότερο ρυθμό από τον καιρό που η Σιμόν ντε
Μπωβουάρ ζητούσε το ίδιο πράγμα με συγκεκριμένα επιχειρήματα. Η οικονομική
όμως αυτονόμηση της γυναίκας απέναντι στον άνδρα είναι όρος αναγκαίος και
πρωταρχικός αλλά όχι επαρκής. Η βελτίωση της θέσης της γυναίκας από αυτήν
άποψη δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Αυτές οι βελτιώσεις δεν σημαίνουν
απελευθέρωση, δεν συνεπάγονται αυτόματα εξασφάλιση των προ»υποθέσεων που θα
επιτρέψουν μια ουσιαστική εξανθρώπιση της γυναίκας, των προϋποθέσεων που θα
ανοίξουν τον δρόμο για την αυτοπραγμάτωσή της.

***
Τι είναι αλήθεια εξανθρώπιση και μπορεί ο άνθρωπος να πραγματώσει τον
εαυτό του; όχι βέβαια με το να χρησιμοποιεί τον εαυτό του σαν πράγμα, σαν
αποτελεσματικό εργαλείο, σαν αποδοτική μηχανή, και ούτε φυσικά αρκεί να έχει
ατομικό βαλάντιο, που του επιτρέπει να αγοράζει και να καταναλώνει ό,τι θέλει.
Αυτή όμως είναι ακριβώς η μέχρι στιγμής μόνη ορατή μεταβολή: το δικαίωμα
της γυναίκας να εντάσσεται στην παραγωγική μηχανή και το δικαίωμα να
καταναλίσκει, χωρίς να ρωτάει τον άνδρα της.
Πρόκειται για μία πρόοδο – βήμα απαραίτητο αναμφισβήτητα – όμως την
είσοδό της αυτή στην παραγωγή και την κατανάλωση η γυναίκα την πλήρωσε με την
αποδοχή των όρων λειτουργίας, των αξιών και της λογικής ενός ανδροκρατικού και
ανταγωνιστικού συστήματος.
Μπήκε η γυναίκα στο προϋφιστάμενο σύστημα, στις υπάρχουσες αμείλικτες
ανταγωνιστικές δομές και μπήκε, γιατί την χρειαζόταν το ανδροκρατικό σύστημα,
μπήκε και παραδόθηκε άνευ όρων σε έναν κόσμο, που ακολουθεί ένα πρότυπο ζωής
που τελικά ούτε της ταιριάζει ούτε την ελευθερώνει. Με την ένταξή της αυτή η
γυναίκα βγαίνει από πολλές απόψεις πιο αλλοτριωμένη, πιο αντικειμενικοποιημένη,
πιο ξένη προς τον εαυτό της απ’ ό,τι ήταν παλαιότερα. Και τούτο γιατί η ανθρώπινη
φύση της γυναίκας είναι δεμένη με αισθήματα συμπάθειας, μητρότητας, αρμονίας και
αγάπης.
Ο στυγνός κόσμος του πολέμου όλων εναντίον όλων, που δημιούργησε η
παραστρατημένη αρρενωπότητα στα πλαίσια των καταπιεστικών και ανταγωνιστικών
κοινωνιών αφήνει τη γυναίκα από κάθε πλευρά ακάλυπτη, ανίκανη να ολοκληρωθεί
και να βρει τον εαυτό της.
Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι οι γυναίκες στην εποχή μας, πολύ περισσότερο
από τους άνδρες – και ιδιαίτερα οι πετυχημένες, με τα κριτήρια της αρρενοκρατίας –
καταφεύγουν στην «κοιλάδα με τα χάπια» των ψυχιάτρων για να βρουν τη λύτρωση.
Εκείνο που ιδιαίτερα αγνοείται είναι ότι για να αλλάξει πραγματικά κι όχι
απλά να «βελτιωθεί» η θέση της γυναίκας, πρέπει να γίνει πριν απ’ όλα επανάσταση
μέσα της. Πρέπει δηλαδή η γυναίκα να αρχίσει να βλέπει διαφορετικά τον εαυτό της.
Πριν απ’ όλα πρέπει να πάψει συνειδητά ή ασυνείδητα να λυπάται που γεννήθηκε
γυναίκα, πρέπει να μάθει να καταφάσκει απόλυτα τη γυναικεία της ιδιαιτερότητα και
να μην θεωρεί ότι το γυναικείο είναι ταυτόσημο με το αδύνατο και το ασθενέστερο.

171
Η στάση αυτή, που αιώνες αντρικής κυριαρχίας προώθησαν και όλο το σύστημα
διαπαιδαγώγησης και κοινωνικοποίησης κατασταλάζουν στην ψυχή της γυναίκας,
αποτελούν το μεγαλύτερο εμπόδιο, μεγαλύτερο από κάθε εξωτερικό, νομικό,
κοινωνικό ή πολιτικό κώλυμα για την απελευθέρωσή της.
Η ζήλια, όπως έλεγε ο Φρόυντ, για το ανδρικό γεννητικό μόριο και η αίσθηση
της ανημπόριας και της μειονεξίας από την έλλειψή του κλείνει τον δρόμο για την
απελευθέρωση της γυναίκας περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο. Από εκεί άλλωστε
ξεκινάει και το άλλο μεγάλο κακό στην υπόθεση αυτή: η προσπάθεια της γυναίκας να
μιμηθεί τον αρσενικό, να τον φτάσει, να τον ξεπεράσει, να γίνει άντρας.
Σ’ αυτό άλλωστε το σχιζοφρενικό κύκλωμα πιάστηκε για πολλές δεκαετίες το
φεμινιστικό κίνημα και οι σουφραζέτες, που έκοβαν τα μαλλιά τους κοντά και
φορούσαν αντρικά καπέλα. Σ’ αυτό το κύκλωμα βρίσκονται πιασμένες και οι
αμερικάνες «business women» με τις τραχιές φωνές, ακόμα και οι γυναίκες εκείνες
που με υπερβολική σεξουαλική δραστηριότητα προσπαθούν να αποδείξουν στον
εαυτό τους και τους άλλους ότι είναι «ίσες» με τους άνδρες και «ελεύθερες».
Όπως όλα τα μεγάλα ζητήματα στη ζωή του ανθρώπου ξεκινάνε από την
ευρύτερη κοινωνική διάσταση, έτσι και το γυναικείο πρόβλημα. Τι περίμενες, έλεγε ο
Μαρξ, από ένα κοινωνικό σύστημα, που διατηρεί το μισό πληθυσμό – τον γυναικείο –
σε κατάσταση δουλείας; Το έλεγε πάνω από 100 χρόνια πριν.
Σήμερα η δουλεία έγινε υποτέλεια, όπου η ίδια η γυναίκα σε τελευταία
ανάλυση αποδέχεται το ρόλο που της επιφυλάσσεται από το σύστημα. Η γυναίκα,
όμως, θα μπει στην ιστορία – γιατί τώρα απλώς επιβιώνει στα περιθώριά της – από
την στιγμή που θα αρνηθεί το σύστημα και θα προχωρήσει στην ουσιαστική
κατάφαση του εαυτού της.
Αυτό προϋποθέτει ότι θα καταλάβει πως η φύση και η ιστορία της επιφύλαξαν
έναν ρόλο που ο άντρας δεν μπορεί να κάνει, ένα ρόλο εξίσου σημαντικό, ένα ρόλο
που δεν συνίσταται απλά σε αντίδραση στον κόσμο του άρρενος, αλλά σε θετική
γυναικεία δράση, που θα τείνει να μεταβάλλει τον μονομερή και γεμάτο άρνηση,
εκμετάλλευση και επιθετικότητα κόσμο, που δημιούργησε η κυριαρχία του άντρα
στις χιλιετηρίδες που πέρασαν.

***

Το γεγονός ότι στον αιώνα μας για πρώτη φορά στην ιστορία της
ανθρωπότητας – με εξαίρεση την πρωτογενή μητριαρχία – ενεργοποιείται ο
γυναικείος πληθυσμός, ο οποίος για αιώνες αποτελούσε το βαρύ και «αδρανές» υλικό
των ανθρώπινων κοινωνιών, δεν μπορεί παρά να έχει τεράστιες επιπτώσεις στο
οικονομικό, το πολιτικό και το πολιτιστικό επίπεδο.
Ασφαλώς το ότι η ενεργοποίηση αυτή εμφανίζεται στην εποχή μας δεν είναι
καθόλου τυχαίο. Οφείλεται στο ότι η γυναίκα μπήκε μαζικά στην αγορά εργασίας,
ακολουθώντας τις επιτακτικές ανάγκες ανάπτυξης στον ώριμο καπιταλισμό.
οφείλεται στο ότι συνακόλουθο της ένταξής της αυτής ανέβηκε κάθετα το μορφωτικό
της επίπεδο και η οικονομική της αυτονομία, στοιχεία και τα δύο καίριας σημασίας,
γιατί κατέρριψαν τον μύθο της δήθεν ανωτερότητας του άντρα, στον οποίο
στηρίχτηκε η θεωρητικοποίηση της γυναικείας δουλείας για ολόκληρες χιλιετηρίδες.
Χιλιετηρίδες, όπου η γυναίκα κρινόταν κατάλληλη μόνο για ό,τι ήταν εστιασμένο
στον οικογενειακό μικρόκοσμό, ό,τι είχε σχέση με τη λάτρα του σπιτιού, τη γέννηση
και την ανατροφή των παιδιών και πριν απ’ όλα την εξασφάλιση της αναγκαίας
ασφάλειας και θαλπωρής στο αρσενικό, της βάσης εξόρμησης για τους όποιους
αγώνες του στο ανοιχτό πεδίο του ευρύτερου κοινωνικού μακρόκοσμου. Αυτή η

172
εμπεδωμένη υποβάθμιση, η υπηρετική κατά βάση αποστολή της γυναίκας σε σχέση
με τον άντρα χτυπιέται σήμερα – και πολύ σωστά – ανελέητα, κάτω από τις
συλλογικές εμπειρίες μιας εποχής που αλλάζει συθέμελα την όψη του κόσμου.
Η συνειδητή γυναίκα αρνείται και αυτόν τον παραδοσιακό ρόλο, αρνείται
επίσης και τον εξίσου παραδοσιακό, της γυναίκας «πολυτελείας», της ερωμένης και
εταίρας, της «κούκλας», του λατρευτού οργάνου ηδονής. Όμως η απόκτηση της
συνείδησης για ανάγκη μιας άρνησης – που κι αυτή είναι πολύ αμφισβητήσιμο αν
υφίσταται στη μεγάλη μάζα των σύγχρονων γυναικών – δεν αρκεί από μόνη της για
να οδηγήσει τον αγώνα των γυναικών για πραγματική εξίσωση με το άλλο φύλο σε
επιτυχία. Πρώτα απ’ όλα εκείνο το βασικό που δεν έχει γίνει αντιληπτό είναι ότι οι
μετατοπίσεις αυτές, όσο αφορά τους παραδοσιακούς γυναικείους ρόλους και τη
σχέση των δύο φύλων, έχουν και δεν μπορεί παρά να έχουν υψηλό κόστος, δεδομένου
ότι ανεξάρτητα από τις όποιες βαρύτατες μειώσεις της γυναίκας, το παραδοσιακό
πλαίσιο της εξασφάλιζε ορισμένες σταθερότητες και ασφάλειες. Σταθερότητες και
ασφάλειες, οι οποίες σε συνδυασμό με την εξασφάλισης της βιολογικής
ολοκλήρωσης (τεκνοποιία) της έδιναν ορισμένα καθόλου ευκαταφρόνητα
αντισταθμίσματα, που της επέτρεπαν να επιβιώνει και να ισορροπεί, έστω και σαν
άνθρωπος «δευτέρας κατηγορίας». Σήμερα οι διασφαλίσεις αυτές, στη δίνη μιας
κυριολεκτικά κοσμοϊστορικής μεταβολής, δέχονται βαρύτατα πλήγματα. Πλήγματα,
που κυρίως εκφράζονται στην κρίση του γάμου, ο οποίος βεβαίως είχε μορφοποιηθεί
στο πρότυπο της λειτουργίας του άνδρα ως κυρίαρχου και της γυναίκας ως
κυριαρχούμενου.
Η γυναίκα, όμως, και η σύγχρονη, είναι κοινωνικοποιημένη στη βάση αυτών
των αντιλήψεων ασφαλειών, που ασφαλώς δεν είναι πια διατεθειμένη να
κατοχυρώσει με θυσία και παραίτηση από το αίτημα για ολοκλήρωση και αυτονομία
της προσωπικότητάς της. Στο σημείο αυτό λειτουργεί μια βαθιά αντίφαση, που έχει
σαν πρώτο αποτέλεσμα το ότι η πελατεία των ψυχιάτρων συγκροτείται σήμερα στην
μεγάλη πλειοψηφία από γυναίκες. Από την άποψη αυτή είναι φανερό ότι ορισμένες
πλευρές του γυναικείου κινήματος τοποθετούν μονόπλευρα, αν όχι λαθεμένα, το
πρόβλημα. Οι κραυγαλέες και άσκοπες επιθέσεις κατά της «αρρενοκρατίας» ή
αντίστροφα, σε θέσεις και συνθήματα, που σε τελευταία ανάλυση αρνούνται την
ιδιαιτερότητα της γυναίκας και οδηγούν έμμεσα – παρά τα επιφαινόμενα – σε ένα
είδος αρρενοποίησής της, όχι πραγματικής και ουσιαστικής απελευθέρωσής της, που
θα σήμαινε κατάφαση και ολοκλήρωση, όχι άρνηση των στοιχείων της ιδιαιτερότητάς
της, αποπροσανατολίζουν το ζήτημα.

Βασίλης Φίλιας, Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις,

Σύγχρονη Εποχή, 1995

173
 Η βία κατά των γυναικών

Η βία που βασίζεται στο φύλο είναι μία μορφή κατάχρησης που εμποδίζει τις
γυναίκες να απολαμβάνουν δικαιώματα και ελευθερίες ισότιμα με τους άνδρες.
Ορισμένες παραδόσεις, έθιμα και πρακτικές, σύμφωνα με τις οποίες οι γυναίκες
θεωρούνται υποδεέστερες ή άτομα με στερεοτυπικούς ρόλους, διαιωνίζουν
πρακτικές, όπως η βία, ο εξαναγκασμός και οι δυσμενείς διακρίσεις. Τέτοιες
πεποιθήσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δικαιολογήσουν τη βασισμένη στο
φύλο βία ως μορφή προστασίας ή ελέγχου των γυναικών.
Η μη παραδοχή του γεγονότος ότι η βασισμένη στο φύλο βία αποτελεί ζήτημα
ανθρώπινων δικαιωμάτων αναδεικνύει τις συνέπειες που έχει η διάκριση μεταξύ
ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας στην οικουμενικότητα και αδιαιρετότητα όλων των
ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η βία σε βάρος των γυναικών από εκπροσώπους του
κράτους θεωρείται βασανιστήριο, ενώ η οικογενειακή βία ή οι παραβιάσεις που
διαπράττονται από μη κρατικούς παράγοντες θεωρούνται ιδιωτική ή οικογενειακή
υπόθεση. Ένα κράτος που επιτρέπει στους εκπροσώπους του να χρησιμοποιούν βία
σε βάρος των γυναικών στέλνει συγχρόνως ένα μήνυμα σε κάθε μέλος της κοινωνίας,
γυναίκες, άνδρες, παιδιά, ότι η βία σε βάρος των γυναικών συγχωρείται. Οι τρεις
μορφές βίας σε βάρος των γυναικών που κατονομάζονται από τη Διακήρυξη για την
εξάλειψη της βίας σε βάρος των γυναικών – σωματική, ψυχολογική ή σεξουαλική βία
που συντελείται μέσα στην οικογένεια ή μέσα στην κοινότητα ή που διαπράττεται ή
παραβλέπεται από το κράτος – είναι στενά συνδεδεμένες. Οι στρατηγικές για την
εξάλειψή τους πρέπει να αντιμετωπίζουν και τις τρεις μορφές βίας.
Η διεθνής κοινότητα αναγνώρισε την βία κατά των γυναικών ως φραγμό για
την πλήρη απολαβή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εκ μέρους των γυναικών σε όλες
ανεξαιρέτως τις χώρες του κόσμου. Είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα πολλών
παραβιάσεων των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε βάρος των γυναικών και αποτελεί
κοινό στοιχείο των γυναικείων βιωμάτων μέσα στην οικογένεια, την κοινότητα και
την κοινωνία. Ως εκ τούτου η εξάλειψη της βίας σε βάρος των γυναικών αποτελεί
σήμερα αντικείμενο πολλαπλών δεσμεύσεων από κυβερνήσεις και τα Ηνωμένα Έθνη.

«Γιατί περιμένουμε ακόμα;», Διεθνής Αμνηστία, 1996.

Επεξεργασία Κειμένου

1. Πως ορίζεται η βία κατά των γυναικών σύμφωνα με το κείμενο και ποια είδη βίας
αναφέρονται σε αυτό; Να αναφέρετε ένα παράδειγμα για κάθε είδος,
επισημαίνοντας ποιος μπορεί να είναι ο φορέας τους.
2. «Ορισμένες παραδόσεις, έθιμα και πρακτικές επιφέρουν βία κατά των γυναικών».
Πως αντιλαμβάνεστε το νόημα αυτής της φράσης; Να τεκμηριώσετε την
απάντησή σας με συγκεκριμένα παραδείγματα.
3. Σε μία κοινωνία που χαρακτηρίζεται από έντονη βία, τα πρώτα θύματα είναι οι
γυναίκες και τα παιδιά. Να αποδείξετε τεκμηριωμένα αυτήν τη θέση,
χρησιμοποιώντας όσο περισσότερα παραδείγματα μπορείτε που να αποδεικνύουν
το εύρος του φαινομένου αυτού. (400 λέξεις)

174
Εις θάνατον ….
Η θανατική ποινή εφαρμόζεται από περισσότερες από ενενήντα χώρες στον
κόσμο. Συχνά επιβάλλεται και για πολιτικά εγκλήματα.
Η επιβολή της και η εκτέλεσή της διχάζει εδώ και αιώνες. Η συζήτηση
περιστρέφεται γύρω από ένα ερώτημα: έχει το δικαίωμα η κοινωνία, στην
προσπάθειά της να τιμωρήσει ή να αποτρέψει το έγκλημα, να σκοτώνει η ίδια τα μέλη
της;

Κείμενο α΄, Περί θανατικής ποινής

Εξήντα ένα μέλη του εθνικού μας κοινοβουλίου κατέθεσαν πρόταση

επαναφοράς της θανατικής ποινής. Παράλληλα άρχισε και η επιχειρηματολογία για
τα υπέρ και τα κατά της επαναφοράς της θανατικής ποινής. Πριν από δύο χρόνια
περίπου, στις 4 Φεβρουαρίου 1996, είχα γράψει στο Βήμα ένα άρθρο όπου
υποστήριζα έστω και με κάποιες επιφυλάξεις, την επαναφορά της θανατικής ποινής.
Σήμερα πολλοί άνθρωποι έχουν την ίδια άποψη, και μάλιστα χωρίς επιφυλάξεις, όπως
φαίνεται.
Ενόψει των συζητήσεων που θα ακολουθήσουν, είναι σκόπιμο να κάνουμε μία
ανακεφαλαίωση των επιχειρημάτων, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό στον
περιορισμένο χώρο αυτού του άρθρου. Τα κύρια επιχειρήματα υπέρ της επαναφοράς
της θανατικής ποινής είναι τα εξής:
Πρώτον, η επιβολή και η εκτέλεση της θανατικής ποινής θα έχει
αποτρεπτικές συνέπειες. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα σταματήσουν οι δολοφονίες, αλλά
είναι αναμενόμενο ότι θα περιοριστούν. Υποστηρίζεται ότι οι δολοφονίες
αστυνομικών στις ΗΠΑ είναι ελάχιστες, διότι είναι βέβαιο ότι ο δολοφόνος
αστυνομικού στις ΗΠΑ , σίγουρα και σύντομα, θα βράζει στα καζάνια της κόλασης,
είτε καταδικαστεί από δικαστήριο είτε όχι. Επίσης σε πρόσφατο άρθρο του στα Νέα
(21/11/1997) ο καθηγητής Ανδ. Λοβέρδος αναφέρει ότι στη Γαλλία, στο διάστημα
1970 – 1980, προ της κατάργησης της θανατικής ποινής, έγιναν 5 δολοφονίες
ανηλίκων, ενώ μετά την κατάργηση, στο διάστημα 1984 – 1993, οι δολοφονίες
ανηλίκων αυξήθηκαν σε ογδόντα τέσσερις, δηλαδή αυξήθηκαν κατά δεκαεφτά φορές!
Δεύτερον, έχει αποδειχθεί ότι οι δολοφόνοι που δεν εκτελέστηκαν μετά την
καταδίκη τους επανέλαβαν το έγκλημα μέσα στη φυλακή ή έξω. Είναι γνωστή η
περίπτωση του Τζακ Άμποτ, συγγραφέα του έργου In the belly of the beast και
δολοφόνου δύο ανθρώπων, του δεύτερου δύο εβδομάδες μετά την έξοδο από τη
φυλακή όπου είχε εγκλεισθεί για τον πρώτο φόνο.
Τρίτο, η θανατική ποινή δεν επιβάλλεται για να αποτρέψει την επανάληψη της
πράξης, αλλά για να αποδοθεί δικαιοσύνη και να αποκατασταθεί η ισορροπία στην
ψυχή όσων υπέφεραν από το έγκλημα. Σε πολλές περιπτώσεις, μόνο η θανατική ποινή
μπορεί να αποδώσει δικαιοσύνη. Όποιος ενδιαφέρεται για μία αριστουργηματική
διατύπωση αυτού του επιχειρήματος, ας φροντίσει να δει την ταινία του Μπέργκμαν
«Η πηγή των παρθένων», όπου ο πατέρας εκτελεί τους δύο βιαστές και δολοφόνους
της νεαρής κόρης του.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν δύο σοβαρά επιχειρήματα για την
κατάργηση της θανατικής ποινής, γενικά, και συνεπώς τη μη επαναφορά της στην
πατρίδα μας.
Το πρώτο επιχείρημα είναι ότι υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο δικαστικής
πλάνης και συνεπώς η δυνατότητα επιβολής της θανατικής ποινής αποτελεί έναν
επικίνδυνο μηχανισμό νόμιμης εκτέλεσης αθώων. Το επιχείρημα αυτό είναι πράγματι
ισχυρό. Υπάρχουν, όμως, αντεπιχειρήματα, όπως, π.χ. ότι σε πολλές περιπτώσεις ο

175
δολοφόνος ομολογεί, ή ότι υπάρχουν αδιάσειστα και επιστημονικώς αδιάψευστα
στοιχεία ή ακόμη ότι μπορεί να απαιτείται η παρέλευση εύλογου χρόνου μεταξύ
καταδίκης και εκτέλεσης.
Το δεύτερο επιχείρημα υπέρ της μη επαναφοράς της μη επαναφοράς της
θανατικής ποινής είναι ότι η θεσμοθέτηση του θανάτου αποτελεί αδιανόητη για την
εποχή μας προσβολή του πολιτισμού. Είναι φυσικό και αναμενόμενο οι άνθρωποι να
πεθαίνουν λόγω γήρατος, λόγω ασθενειών ή εξαιτίας ατυχημάτων, αλλά είναι
παράλογο για μία κοινωνία, ως συλλογική οντότητα να θεσμοθετεί το θάνατο. Μία
απάντηση στο επιχείρημα αυτό είναι ότι η κοινωνία οφείλει να προστατεύει τα μέλη
της, ακόμη κι όταν αυτό απαιτεί το θάνατο ορισμένων, και κυρίως όταν οι
εγκληματίες, ηθικοί και φυσικοί αυτουργοί, είναι σε πλήρη γνώση του τι κάνουν,
όταν σχεδιάζουν και εκτελούν εν ψυχρώ τις εγκληματικές πράξεις τους σε βάρος
ανύποπτων, αδύναμων, ανήλικων και απροστάτευτων ατόμων.
Ο κάθε πολίτης μπορεί μόνος του να σταθμίσει τα παραπάνω αλλά και
πρόσθετα επιχειρήματα και να πάρει θέση στο ζήτημα επαναφοράς ή μη της
θανατικής ποινής. Θα ήθελα όμως κάποιος από εκείνους που υποστηρίζουν τη μη
επαναφορά να εξηγήσει με λεπτομέρεια γιατί η κοινωνία μας πρέπει να σέβεται τη
ζωή στυγερών φονιάδων όταν οι ίδιοι δολοφονούν εν ψυχρώ αθώα, αδύναμα και
ανυποψίαστα μέλη της.
Θ. Π. Λιανός, Το Βήμα, 30/11/1997

Κείμενο β΄, Ας τελειώνουμε με τη θανατική ποινή.

Η πρόταση των βουλευτών περί επαναφοράς της ποινής του θανάτου έφερε
πάλι στη δημοσιότητα ένα θέμα που πιστεύαμε πως είχε θέση μόνο στα παράθυρα
των τηλεοπτικών καναλιών, που επιδιώκουν να συνδυάσουν στυγερά εγκλήματα με
υψηλή τηλεθέαση. Εντούτοις, αυτός ο διάλογος ενδεχομένως παρουσιάζει
ενδιαφέρον, αν κρίνει κανείς και από το άρθρο του κ. Θ. Π. Λιανού στο Βήμα της 30 ης
Νοεμβρίου. Το άρθρο αυτό τελείωνε με τη φράση «Θα ήθελα όμως κάποιος από
εκείνους που υποστηρίζουν τη μη επαναφορά να εξηγήσει με λεπτομέρεια γιατί η
κοινωνία μας πρέπει να σέβεται τη ζωή στυγερών φονιάδων».
Το ερώτημα αυτό βρίσκεται στην καρδιά του προβληματισμού για τη
θανατική ποινή. Υπάρχουν κοινωνίες που σέβονται την ανθρώπινη ζωή και άλλες που
την περιφρονούν. Κατά πάσα πιθανότητα, όλοι μας επιλέγουμε τις πρώτες. Η
θεώρηση, όμως, της ανθρώπινης ζωής ως υπέρτατης αξίας δεν μπορεί παρά να αφορά
εξίσου τον άγιο και τον δολοφόνο, ειδάλλως παζαρεύουμε την αξία της ζωής. Αν
δεχόμαστε πως το δικαίωμα στη ζωή είναι το ύψιστο δικαίωμα, τότε όπως θα
επιτρέψουμε σε οποιαδήποτε κοινωνία να εξαιρέσει από αυτό και τους δολοφόνους;
Μήπως θα πρέπει να επανεξετάσουμε και το δεύτερο άρθρο του Συντάγματός μας,
που θεωρεί καθήκον της πολιτείας το σεβασμό και την προστασία της ζωής του
ανθρώπου;
Ο αντίλογος που ακούγεται συχνά είναι πως δεν έχουμε καμία υποχρέωση να
σεβαστούμε τη ζωή κάποιου που δεν σέβεται άλλες ζωές. Συνειδητοποιούν, άραγε,
όσοι το λένε ότι ουσιαστικά προτρέπουν μία ολόκληρη κοινωνία να εξισωθεί με τον
χειρότερο εγκληματία, να δράσει με τα δικά του κριτήρια περί σημαντικού και
ασήμαντου; Συνειδητοποιούν ότι περιγράφουν μορφές κοινωνικής οργάνωσης από τις
οποίες η ανθρωπότητα προσπαθεί να ξεφύγει;
Εξάλλου, πειστικό ακούγεται, μέσα στη διέγερση του θυμικού που προκαλεί,
και το υποθετικό ερώτημα: τι θα έκανες όμως, αν κάποιος σκότωνε την οικογένεια

176
σου; Η απάντηση είναι απλή, αρκεί να διατηρούμε την απαραίτητη ψυχραιμία για να
θυμόμαστε δύο αυτονόητα στοιχεία:
Πρώτον, ότι η διάθεση αυτοδικίας που μπορεί να θολώσει το μυαλό κάποιου
δεν μπορεί να προβάλλεται ως πρότυπο απονομής δικαιοσύνης. Δεύτερον, ότι οι
έννοιες ποινή και εκδίκηση απέχουν πολύ μεταξύ τους και είναι κοινός τόπος πως μία
σύγχρονη κοινωνία δεν μπορεί να εκδικείται. Αν θυμόμαστε αυτά τα στοιχεία, είναι
προφανές πως δεν έχει καμία η απάντηση στο «εντυπωσιακό» αυτό ερώτημα, διότι
είναι άσχετη με τη θανατική ποινή.
Επιπλέον, οφείλει κανείς να εξετάσει και ορισμένες πρακτικές πλευρές της
θανατικής ποινής, όπως αυτή την ενδεχόμενης πλάνης. Στις ΗΠΑ έχουν καταδικαστεί
σε θάνατο τουλάχιστο τριακόσιοι πενήντα αποδεδειγμένα αθώοι και τουλάχιστο
είκοσι τρεις έχουν εκτελεστεί. Οι άνθρωποι αυτοί έπεσαν θύματα «νόμιμης»
δολοφονίας από την πλευρά του κράτους. Κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει το γεγονός
ότι η θανατική ποινή είναι η μόνη που δεν επανορθώνεται και δεν υπάρχει τρόπος να
αποκλειστεί το ενδεχόμενο λάθους.
Στο άρθρο του κ. Λιανού αναφέρεται επίσης πως «έχει αποδειχθεί ότι
δολοφόνοι που δεν εκτελέστηκαν μετά την καταδίκη τους επανέλαβαν το έγκλημα
μέσα στη φυλακή ή έξω». Χωρίς να αποκλείει κανείς αυτό το ενδεχόμενο, είναι
εντούτοις υπερβολική η γενίκευση με τον τρόπο που διατυπώνεται και προφανέστατα
απέχει πάρα πολύ από την πραγματικότητα.
Τελικά, ας δούμε και το ισχυρότερο επιχείρημα υπέρ της θανατικής ποινής,
όπως τουλάχιστο διατυπώνεται από τους υποστηρικτές της: η θανατική ποινή
καταπολεμά την εγκληματικότητα. Ξεχνούν βέβαια πως αυτό δεν έχει αποδειχθεί από
καμία απολύτως αξιόπιστη μελέτη. Αντίθετα, οι κυβερνήσεις που κατ’ εξοχήν χάνουν
τη μάχη με τη εγκληματικότητα καταφεύγουν στην εύκολη λύση της θανατικής
ποινής (π.χ. Κίνα, ΗΠΑ, Ρωσία). Ο ΟΗΕ διαπίστωσε επισήμως το 1988 την αποτυχία
όσων μελετών προσπάθησαν να αποδείξουν πως οι εκτελέσεις είναι πιο αποτρεπτικές
από τα ισόβια δεσμά. Σε καμία χώρα δεν πιστοποιήθηκε σχέση ανάμεσα στη
θανατική ποινή και τη μείωση του εγκλήματος.
Θα μπορούσαμε πολλά να πούμε για τη ρατσιστική χρήση της ποινής αυτής
σε βάρος μειονοτήτων και ασθενέστερων τάξεων, για τις εκτελέσεις ανήλικων
παραβατών, για το μαρτύριο επί ώρες στην ηλεκτρική καρέκλα. Κυρίως, όμως,
δηλώνουμε ότι επιθυμούμε ένα κράτος που δεν θα παραβιάζει την Οικουμενική
Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και μία σειρά άλλους διεθνείς κανόνες.
Αισθανόμαστε περισσότερο άνθρωποι όσο απομακρύνεται το 1972, όταν ήχησε για
τελευταία φορά το εκτελεστικό απόσπασμα στην Ελλάδα.
Για όλους αυτούς τους λόγους η Διεθνής Αμνηστία ζήτησε επισήμως από την
Επιτροπή Αναθεώρησης του Συντάγματος να προβλέψει την συνταγματική
κατάργηση της ποινής του θανάτου.
Απαντώντας και πάλι στο ερώτημα με το οποίο ξεκίνησε αυτό το κείμενο: δεν
μπορεί μία κοινωνία να σκοτώνει ανθρώπους για να τους δείξει ότι είναι κακό να
σκοτώνουν.
Κ. Παπαϊωάννου, Το Βήμα, 7/12/1997

Α.1. Να παρουσιαστεί το περιεχόμενο του κειμένου α΄ σε μία περίληψη περίπου 100

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. α) Στο κείμενο β΄ να δώσετε δύο εναλλακτικούς τίτλους. Ο ένας να περιέχει

σχόλιο και ο άλλος όχι. β) «δεν μπορεί μία κοινωνία να σκοτώνει ανθρώπους για να

177
τους δείξει ότι είναι κακό να σκοτώνουν». Να σχολιάσετε την παραπάνω άποψη που
περιέχεται στο κείμενο β΄ σε μία παράγραφο περίπου 70 λέξεων με τη μέθοδο της
αιτιολόγησης.

(μονάδες 5)

Β.2. Στην 3η παράγραφο του κειμένου α΄ και στην 8 η παράγραφο του κειμένου β΄ να
βρείτε να βρείτε:
a. Δομή
b. Συλλογιστική πορεία
c. Μεθόδους ανάπτυξης
(μονάδες 3)

Β.3. α) Ποιες μεθόδους πειθούς χρησιμοποιούν οι αρθρογράφοι των κειμένων; Να

απαντήσετε τεκμηριώνοντας την άποψή σας με στοιχεία μέσα από τα κείμενα. β) Με
ποιόν τρόπο επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των παραγράφων των δύο κειμένων;
(μονάδες 5)

Β.4. Να βρείτε και στα δύο κείμενα από δύο περιπτώσεις αναφορικής και δύο
περιπτώσεις ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας.
(μονάδες 2)

Β.5 α) Σύμφωνα με τον αρθρογράφο του κειμένου α΄ «η θανατική ποινή δεν

επιβάλλεται για να αποτρέψει την επανάληψη της πράξης, αλλά για να αποδοθεί
δικαιοσύνη και να αποκατασταθεί η ισορροπία στην ψυχή όσων υπέφεραν από το
έγκλημα». Ποιο νόημα δίνει στην ποινή ο αρθρογράφος; Συμφωνείτε; β) Στο κείμενο
α΄ αναφέρονται μερικά βασικά επιχειρήματα κατά της θανατικής ποινής. Με ποιον
τρόπο προσπαθεί να τα διασκευάσει ο αρθρογράφος;

(μονάδες 7,5)

Β.6.. α) Να βρείτε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις λέξεις με έντονους
χαρακτήρες. β) «στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό», «εν ψυχρώ», «διέγερση του
θυμικού», «εντούτοις»: να διατυπώσετε τις παραπάνω λέξεις και φράσεις σε πιο απλό
ύφος.
(μονάδες 2,5)

Γ.1. Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν, στην εποχή μας, ότι επιβάλλεται να
επανέλθει σε ισχύ και να εκτελείται η θανατική ποινή για ορισμένα βαριά
κακουργήματα. Άλλοι πάλι, αντιτίθενται στην επαναφορά της, γιατί συνιστά μία
βάρβαρη εκδήλωση για την ανθρώπινη κοινωνία. Να αναπτύξετε την άποψή σας με
επιχειρήματα (400 λέξεις)
ή
Γ. 2. «Στη δική μου συνείδηση, έχει βαρύνει μία για πάντα μια διήγηση του πατέρα μου
όταν ήμουν μικρός. Δικαστής, αναπληρώνοντας τον εισαγγελέα που απουσίαζε, ήταν
υποχρεωμένος να παραστεί σε μια θανατική εκτέλεση, νομίζω στο Παλαμήδι. Όταν η
φρουρά έφερε το μελλοθάνατο κατάδικο, αυτός είπε στις «αρχές» που περίμεναν
καλημέρα. Κι πατέρας μου δεν μπόρεσε ποτέ στη ζωή του να ξεχάσει ότι μία απάντηση
με την ίδια απλή «καλημέρα» αποκλειόταν εκείνη την στιγμή. Μία κατάσταση που σου

178
αποκλείει να πεις «καλημέρα» σε έναν συνάνθρωπό σου, δεν μπορεί, κάτι ανώμαλο
περιέχει»
(Γ. Κουμάντος)
Πως αντιλαμβάνεστε το νόημα αυτής της διήγησης; (200 λέξεις)
(μονάδες 50)

Πριν πάρετε θέση στο θέμα, αξίζει να δείτε τα παρακάτω κείμενα:

Τζίμμυ Μπόυλ: Η εκδίκηση του πρώην ισοβίτη

Ο Τζίμμυ Μπόυλ, πρώην ισοβίτης, είχε χαρακτηριστεί «ο πιο βίαιος άνθρωπος

στη Σκωτία». Επιτυχημένος γλύπτης σήμερα, εξέδωσε και το πρώτο μυθιστόρημά
του.
Ο Μπόυλ πιστεύει πως δεν είχε επιλογές: «Ξεκίνησα τα ισόβια μόλις βγήκα
από τη μήτρα» τονίζει. Ο πατέρας του ήταν διαρρήκτης χρηματοκιβωτίων και
σκοτώθηκε σε σύγκρουση συμμοριών, όταν ο Τζίμμυ ήταν πέντε χρόνων. Η μητέρα
του μεγάλωσε τον ίδιο και τους τρεις αδελφούς του σ’ ένα δωμάτιο δουλεύοντας
καθαρίστρια από τις 5 το πρωί ως τις 9 το βράδυ. Ο Τζίμμυ πέρασε σταδιακά από
τους βανδαλισμούς και τις κλοπές, στα μαχαιρώματα και τελικά στο φόνο: 23 ετών το
1967, καταδικάστηκε για το φόνο μέλους μίας αντίπαλης συμμορίας – ο ίδιος
υποστηρίζει ότι τον μαχαίρωσε, αλλά τον σκότωσε κάποιος άλλος της συμμορίας.
Ενώ εξέτιε την ποινή των ισοβίων που του επιβλήθηκε, καταδικάστηκε σε άλλα έξι
χρόνια, επειδή προσπάθησε να σκοτώσει έξι δεσμοφύλακες, και άλλα έξι, επειδή
επιτέθηκε σε έναν άλλον.
Την γλυπτική την ανακάλυψε το 1973, όταν μεταφέρθηκε στην Πειραματική
Μονάδα της φυλακής Μπάρλινι, όπου οι κρατούμενοι ενθαρρύνονταν να εκφράζονται
χωρίς βία. Η μονάδα έκλεισε, επειδή η λειτουργία της κρίθηκε πολύ δαπανηρή,
πρόλαβε όμως να έχει εντυπωσιακά αποτελέσματα στην περίπτωση του Μπόυλ. Ο
πρώην ισοβίτης πουλάει σήμερα τα γλυπτά του γύρω στα πέντε εκατομμύρια δραχμές
έκαστον και έχει πλουτίσει […] Πενήντα πέντε χρόνων σήμερα, ο Μπόυλ δεν θέλει
να «εκπορνεύσει» τις εμπειρίες του και σπάνια δίνει συνεντεύξεις. Ωστόσο η έκδοση
του πρώτου μυθιστορήματός του («Ήρωας του Υποκόσμου», εκδ.Serpent) τον έκανε
να μιλήσει στην Ντέμπορα Ρος του «Ιντιπέντεντ» για την «εκδίκηση» που αισθάνεται
πως πήρε από μία κουλτούρα, η οποία παράγει βίαιους εγκληματίες και ένα σύστημα
που αρνείται επίμονα να τους απολυτρώσει. «Είναι η εκδίκησή μου εναντίον εκείνων
που δεν καταλαβαίνουν ότι ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο», εξηγεί
ο πρώην ισοβίτης. «Αυτοί που δουλεύουν στο σωφρονιστικό σύστημα αισθάνονται
πολύ πιο άνετα με την αποτυχία παρά με την επιτυχία. Ευχαριστιούνται όταν
υπάρχουν άνθρωποι που μπαινοβγαίνουν στη φυλακή. Είμαι ίσως η μεγαλύτερη
επιτυχία που είχαν ποτέ οι σκωτσέζικες φυλακές, αλλά δεν μ’ αφήνουν να μπω και να
μιλήσω στις φυλακές τους. Αντί να τους τιμά αυτό που έγινα, σα να ενοχλούνται,
γιατί νίκησα το σύστημα»
Γιώργος Αγγελόπουλος, Τα Νέα, 27/1/1999

Η τελευταία εκτέλεση

179
 «Ενώ ήμουν μάλλον υπέρ της θανατικής ποινής, όταν παρακολούθησα μία
εκτέλεση, έγινα κατά», λέει ο δημοσιογράφος Νίκος Γερακάρης, ο οποίος ήταν
μάρτυρας στην εκτέλεση του Βασίλη Λυμπέρη, του τελευταίου ανθρώπου που
εκτελέστηκε στην Ελλάδα στις 22 Αυγούστου 1972.
Ο εικοσιεφτάχρονος ηλεκτρολόγος Λυμπέρης ήταν ο άνθρωπος που έβαλε
φωτιά στο σπίτι του καίγοντας ζωντανούς την γυναίκα του, την πεθερά του και τα δύο
του παιδιά. Η κοινή γνώμη είχε σοκαριστεί πολύ, γιατί η εκτέλεση πραγματοποιήθηκε
με συνοπτικές διαδικασίες – βοηθούσης και της δικτατορίας – λίγους μόνο μήνες
μετά το έγκλημα. «ήταν τρεις το πρωί όταν πήγαμε στις φυλακές της Αλικαρνασσού. Ο
παπάς εξομολόγησε τον Λυμπέρη και ένας γιατρός τον εξέτασε, γιατί πρέπει να είσαι
καλά στην υγεία σου για να σε εκτελέσουν. Μετά ξεκινήσαμε για το στρατιωτικό πεδίο
βολής, όπου φτάσαμε δέκα λεπτά πριν από την καθορισμένη ώρα, τα οποία μας
φάνηκαν αιώνες», θυμάται ο Γερακάρης, εξηγώντας ότι σύμφωνα με το νόμο ο
μελλοθάνατος πρέπει πρώτα να δει την πρώτη αχτίδα του ήλιου να ανατέλλει και
μετά να πεθάνει.
«Το στρατιωτικό εκτελεστικό απόσπασμα αποτελούνταν από εικοσάχρονα
παιδιά που υπηρετούσαν την θητεία τους. Οι μισοί είχαν σφαίρες στο όπλο τους, οι
άλλοι μισοί όχι. Κανένας δεν μιλούσε. Ρώτησαν τον Λυμπέρη ποια ήταν η τελευταία του
επιθυμία. Αυτός δεν είχε καμιά. Στάθηκε όρθιος, δε λύγισε. Όλα έγιναν αστραπιαία»
λέει ο Γερακάρης. Αυτό που τον συγκλόνισε περισσότερο ήταν το ότι ο επικεφαλής
του αποσπάσματος, ένας έφεδρος ανθυπολοχαγός, ο οποίος σύμφωνα με το νόμο
έπρεπε να δώσει τη χαριστική βολή στο Λυμπέρη με μια σφαίρα στο κεφάλι, δεν
μπόρεσε να το κάνει.
«Έδωσε εντολή στον μόνιμο λοχία να δώσει αυτός την χαριστική βολή με το
περίστροφό του. Αλλά και αυτός δεν μπόρεσε. Τελικά, πήρε ένα αυτόματο όπλο, γύρισε
το πρόσωπό του από την άλλη πλευρά και του ξέφυγαν τρεις τέσσερις σφαίρες αντί για
μία». Συνεχίζει ο Γερακάρης. «Το πτώμα του Λυμπέρη μεταφέρθηκε αμέσως στο
νεκροτομείο, όπου εκεί περίμενε η μητέρα του, η οποία έβγαλε μία σπαρακτική κραυγή.
Τότε κατάλαβα ότι ένας πρόσθετος λόγος εναντίον της θανατικής ποινής είναι το
ψυχικό πλήγμα που υφίστανται οι συγγενείς των μελλοθανάτων».
Το Βήμα, 1/2/1997

180
 Παιδιά του κόσμου

ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ. «Σκότωσαν τον πατέρα μου μπροστά μου. Ήταν μαγαζάτορας. Στις 9
το βράδυ ήρθαν στο σπίτι μας και του είπαν ότι είχαν διαταγή να τον σκοτώσουν επειδή
μου επέτρεπε να πηγαίνω στο σχολείο. Οι μουτζαχεντίν με είχαν ήδη υποχρεώσει να
σταματήσω το σχολείο, όμως αυτό δεν ήταν αρκετό. Ήρθαν και σκότωσαν τον πατέρα
μου. Δεν μπορώ να περιγράψω τι μου έκαναν μετά τον φόνο του πατέρα μου».
Μαρτυρία δεκαπεντάχρονης που βιάστηκε ομαδικά από τους μουτζαχεντίν, στην
συνοικία Σελ Σοτούν της Καμπούλ, τον Μάρτιο του 1994.

Πόσα γίνονται κάθε μέρα στο όνομα των παιδιών! Όλοι νοιάζονται για τα
παιδιά, προσπαθούν να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους, να δείξουν την αγάπη τους,
να κάνουν το μέλλον τους καλύτερο. Κι όμως. Κανείς στ’ αλήθεια δεν μπορεί να μπει
στην θέση ενός παιδιού. Κανείς δεν μπορεί να θυμηθεί τις ταπεινώσεις που αυτό
συνεπάγεται. Κανείς δεν νιώθει τι σημαίνει να είσαι τόσο μικρός που να μπορεί ο
καθένας να σε τοποθετεί όπου θέλει. Να εξαρτάται η τροφή ή η πείνα σου, ο ύπνος ή
η κούραση σου, η καθαριότητά σου ή η βρωμιά σου, η χαρά ή η λύπη σου από τους
άλλους.
Αυτός είναι ο λόγος που αρκετά παιδιά δεν ξεπερνούν ποτέ αυτήν την
ταπεινωτική κατάσταση. Φοβούνται μια ζωή μήπως οι άλλοι τους αντιμετωπίζουν
σαν μικρά, εξαρτημένα αντικείμενα. Προσπαθούν κάθε στιγμή να αποδείξουν στον
εαυτό τους και στους άλλους την ατομικότητά τους, την αυθύπαρκτη παρουσία τους.
Αν μπορούσαμε, λοιπόν, να βρεθούμε στη θέση ενός παιδιού, θα ξέραμε πόσο
πολύτιμη είναι η υγιής παρέμβαση των μεγάλων. Αυτή η παρέμβαση μπορεί να δείξει
στο παιδί τον δρόμο προς την αυτοεκτίμηση και την ελευθερία.

Κείμενο α΄, Ελευθερία και εξάρτηση του παιδιού

Καθημερινά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με οικογενειακά αδιέξοδα που

δημιουργεί η κοινωνική εξέλιξη και η ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη. Οι αυθεντικές
ανθρώπινες αξίες που περνούσαν από γενιά σε γενιά στη μακρόχρονη ιστορία μας
έχουν υποχωρήσει στο συνολικό υποσυνείδητο, μπροστά στην πολιτική, στην
τεχνολογική και στην χρηματική επιτυχία.
Δύο λέξεις περιέχουν τα αίτια διαμαχών, αλλά και ψυχολογικών πιέσεων που
φέρνουν την αγωνία και τον πόνο και αφήνουν πάμπολλα θύματα στις σημερινές
οικογένειες: ελευθερία και εξάρτηση.
Ελευθερία για το παιδί είναι η αποδέσμευση, η υπερπήδηση εμποδίων στην
κατεύθυνση των στόχων του. Στόχος μπορεί να είναι η μάθηση στο σχολείο, ο
έρωτας, η επιτυχία στις πανελλαδικές, κάτι δύσκολο, αλλά προσιτό, ή η συμμετοχή
στην παρέα της γειτονιάς.
Εξάρτηση για κάθε παιδί είναι η σχέση του με την οικογένεια, στην οποία θα
καταφύγει ζητώντας ασφάλεια, στέγαση, τροφή, και κυρίως αγάπη και αναγνώριση.
Εδώ βέβαια υπάρχει ένα πρόβλημα. Μαζί με όλα τα καλά που προσφέρει η φωλιά της
οικογένειας κάθε παιδιού υπάρχουν και οι απαγορεύσεις: μη εκείνο, θα το σπάσεις,
μη το άλλο, θα χτυπήσεις, όχι δεν θα πας εκεί, όχι δεν μπορείς να το έχεις αυτό. Όλα
τα μαζεύει ο μικρός στο βιβλιαράκι του. Άραγε, πόσα μπράβο υπάρχουν και πόσα ναι,
για να έρθει ο λογαριασμός στο συν; Εξάρτηση είναι και η υπακοή στους κανόνες του
σχολείου και της κοινωνίας όπου ζει και η οποία τον κρίνει.

181
 Έτσι, στις έννοιες ελευθερία και εξάρτηση δίνεται η σημασία που εμείς οι
μεγάλοι σκεφτόμαστε. Σίγουρα η δική μας ελευθερία και εξάρτηση καταλαμβάνουν
τον ίδιο χώρο στο περιβάλλον όπου ζει ένα παιδί. Όταν το ένα αυξάνεται, το άλλο
ελαττώνεται ανάλογα. Η καθημερινή ανάγκη του παιδιού να προσαρμοστεί στις
απαιτήσεις της οικογένειας, του σχολείου, της πόλης το βάζει σε μία σήραγγα χωρίς
την ελευθερία να κάνει αυτό που θέλει.
Έχουμε τον χρόνο, την γνώση, την υπομονή να αξιολογήσουμε τις απαιτήσεις
των παιδιών και να πούμε «ναι, αυτό δεν το έκανα εγώ, όταν ήμουν παιδί, αλλά εσύ
μπορείς, γιατί οι συνθήκες ζωής έχουν αλλάξει»;
Αλλά, ας έρθουμε στο σήμερα. Οι γονείς δουλεύουν χωριστά, αλλά με δικό
τους στόχο ο καθένας. Τα παιδιά τις περισσότερες φορές δεν ξέρουν τι κάνει ο
πατέρας ή η μητέρα – και αν ξέρουν, σίγουρα δεν συμμετέχουν. Ο στόχος και ο
σκοπός του παιδιού αρχίζει νωρίς, από το δημοτικό, να αποκλίνει στην κατεύθυνσή
του από αυτήν των γονέων. Τα παραδείγματα της τιμιότητας, της ειλικρίνειας, της
ανθρωπιάς είναι σχεδόν ανύπαρκτα.
Ο δρόμος ενός παιδιού που ακολουθεί τους στόχους του έξω από την
οικογένεια είναι δύσκολος. Οι κανόνες της ομάδας αδέσποτων είναι σκληροί: ζητούν
υποταγή χωρίς όρους, αυτό είναι το τίμημα της συμμετοχής. Από εκεί και πέρα
αρχίζει ο δρόμος προς το άγνωστο. Ποιος θα γλιτώσει και ποιος θα χαθεί εξαρτάται
από πολλές συνθήκες. Πολλές φορές το οικογενειακό ξερίζωμα οδηγεί στον
ψυχολογικό μαρασμό και στον μηδενισμό και τελικά στο χαμό και τη λύτρωση.
Ως ένα παράδειγμα της δύναμης της οικογένειας να αναφέρουμε τις χιλιάδες
των Βιετναμέζων που κατοίκησαν ως πρόσφυγες στις πόλεις των Η.Π.Α., χωρίς
γλώσσα επικοινωνίας, χωρίς περιουσία.
Λίγα χρόνια αργότερα ένα παράξενο φαινόμενο παρουσιάστηκε στα
πανεπιστήμια της Αμερικής. Οι καλύτεροι φοιτητές που έπαιρναν βραβεία και θέσεις
ήταν οι Βιετναμέζοι. Γιατί; Το πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν έκανε μία έρευνα. Το
συμπέρασμα: οι οικογένειες αυτές συσπειρώθηκαν σαν ομάδα. Τα παιδιά είχαν τη
βοήθεια και τη συμπαράσταση όλης της οικογένειας. Ο αγώνας τους για επιβίωση δεν
άφηνε περιθώρια για διενέξεις και πράξεις προδοσίας,
Η οργάνωση για τις λύσεις των προβλημάτων της οικογένειας μπορεί να γίνει
αν προγραμματίζονται τα εξής: α) στόχοι οικογενειακοί ( ένας κύριος στόχος είναι η
συνεχής επικοινωνία) β) ελευθερία στα παιδιά να κατακτήσουν και να αποκτήσουν
κάτι δικό τους με τη συμμετοχή και υποστήριξη των γονιών, αλλά με τη δική τους
πρωτοβουλία (στόχος η δημιουργικότητα) και γ) συμμετοχή όλων των μελών στην
οικογενειακή εξέλιξη (στόχος η συνυπευθυνότητα).
Τα συμπεράσματα που ανέφερα για την οικογενειακή ομάδα είναι οι βασικές
αρχές που καθοδηγούν την ολική ποιότητα ζωής και την ανθρώπινη παραγωγικότητα.
Για την κοινωνική εξέλιξη και την καλύτερη ποιότητα ζωής, η οικογένεια είναι ο
κοινωνικός χώρος όπου οι παραδόσεις γεφυρώνονται με την κοινωνική εξέλιξη και
στη βασική τους έννοια δίνουν λύσεις στα κοινωνικά αδιέξοδα που δημιουργεί η
τεχνολογική ανάπτυξη.
Η πολυπλοκότητα της ζωής εξασθενίζει την συνοχή της οικογένειας,
επισκιάζοντας τους στόχους της και διαλύει τις αλτρουιστικές σχέσεις των μελών
της.
Ενίσχυση της οικογενειακής ομάδας λοιπόν είναι η μόνη λύση. Όλοι
μπορούμε να προσφέρουμε.

Από τον Ημερήσιο Τύπο.

182
 Κείμενο β΄, Τα παιδιά των φαναριών

Είναι γεγονός ότι το φαινόμενο των παιδιών των φαναριών προκαλεί θλίψη
και αγανάκτηση. Τα παιδιά, που αποτελούν τα πλέον ευαίσθητα μέλη του κοινωνικού
συνόλου, επιβάλλεται να προστατεύονται και να τυγχάνουν μέριμνας, ώστε να
αναπτύξουν ολόπλευρα την προσωπικότητα τους. Στην περίπτωση, όμως, των
παιδιών τα ων φαναριών παρατηρούμε ότι αυτά περιφέρονται στους δρόμους,
εκτίθενται σε αντίξοες καιρικές συνθήκες και κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή να
πέσουν θύματα τροχαίου ατυχήματος. Σ’ αυτό το άρθρο θα ασχοληθούμε με εκείνα τα
παιδιά των φαναριών των οποίων οι γονείς βρίσκονται στη χώρα μας και τα οποία
αποτελούν σημαντικό τμήμα τους, αν όχι την πλειοψηφία τους. Σ’ αυτήν την
περίπτωση, λοιπόν, η ευθύνη για το φαινόμενο είθισται να επιρρίπτεται στους γονείς
των παιδιών, που συχνά θεωρούνται οκνηροί, καθώς πιστεύεται ότι δεν εξαντλούν
όλες τις δυνατότητες εξεύρεσης και άσκησης εργασίας που θα εξασφάλιζε τους
αναγκαίους πόρους, και αδίστακτοι, αφού –σύμφωνα με τους επικριτές τους –
ακολουθούν την απεχθή πρακτική της εκμετάλλευσης των ίδιων των παιδιών τους.
Όμως αυτή η ηθικολογική ερμηνεία παραβλέπει τις κοινωνικές παραμέτρους
του φαινομένου. Όπως είναι γνωστό, αυτά τα παιδιά των φαναριών ανήκουν σε
οικογένειες Αλβανών μεταναστών – κατά κύριο λόγο – και Τσιγγάνων. Μεγάλο μέρος
των μελών αυτών των μειονοτήτων αντιμετωπίζει πρόβλημα επιβίωσης, καθώς ο
κοινωνικός αποκλεισμός τον οποίο βιώνει το στερεί από τη δυνατότητα πορισμού
προς το ζην. Ειδικότερα οι Αλβανοί μετανάστες από την στιγμή που εισήλθαν κατά
κύματα στη χώρα μας, δεν έχουν σταθερή απασχόληση και γίνονται αντικείμενο
στυγνής εκμετάλλευσης, πράγμα που σημαίνει ότι η εργασία τους τούς αποφέρει
πενιχρές αποδοχές. Παράλληλα οι Τσιγγάνοι είτε απασχολούνται ως μικροπωλητές
είτε αναζητούν ανακυκλώσιμα υλικά στις χωματερές κάτω από άθλιες συνθήκες.
Όμως συχνά εκδιώκονται τόσο από τις λαϊκές όσο και από τις χωματερές, επειδή δεν
διαθέτουν άδεια μικροπωλητή είτε «παρεμποδίζουν» το έργο των υπαλλήλων των
χωματερών αντίστοιχα. Στο βαθμό, λοιπόν, που οι πόροι δεν επαρκούν, οι άνθρωποι
αυτοί αναζητούν εναλλακτικούς τρόπους κάλυψης των αναγκών τους, ορισμένους
από τους οποίους είναι και η επαιτεία, καθώς και η πώληση μικροαντικειμένων στους
δρόμους των μεγάλων πόλεων, δραστηριότητες στις οποίες συχνά χρησιμοποιούν και
τα παιδιά τους. Υπό αυτό το πρίσμα, η συγκεκριμένη επιλογή των μελών των
μειονοτήτων αποτελεί αναμενόμενη και αναγκαστική προσαρμογή στις υφιστάμενες
κοινωνικές συνθήκες. Εάν οι γονείς δεν είναι σε θέση να εξεύρουν τους αναγκαίους
πόρους, τότε δεν απομένει άλλη λύση από την συμβολή των παιδιών. Η ενοχοποίηση,
συνεπώς, των γονέων είναι κατάφωρα εσφαλμένη και άδικη.
Επανερχόμενοι στις δηλώσεις του Υπουργού Υγείας για τα παιδιά των
φαναριών, παρατηρούμε ότι το ενδιαφέρον της κυβέρνησης περιορίζεται ουσιαστικά
στα παιδιά που είτε δεν έχουν γονείς είτε ζουν σε διαφορετική χώρα από τους γονείς
τους: αυτά θα τύχουν κάποιας μέριμνας. Το πρόβλημα των παιδιών, των οποίων οι
γονείς βρίσκονται στη χώρα μας θα «αντιμετωπιστεί» διά των συστάσεων που θα
γίνουν σε αυτούς, ωσάν αίτιό τους να αποτελούσε η έλλειψη κρατικής νουθεσίας.
Ούτε συζήτηση για οικονομική ενίσχυση των οικογενειών που αντιμετωπίζουν
ανυπέρβλητες δυσχέρειες, για εκπόνηση και εφαρμογή μίας πολιτικής που θα
προστατεύει τις μειονότητες και θα συμβάλει στην αντιμετώπιση των ζωτικών
προβλημάτων τους, για άρση των αιτίων που παράγουν αυτά τα παιδιά των
φαναριών. Πρόκειται για ένα πυροτέχνημα, μια επίφαση κοινωνικής ευαισθησίας,
που είναι βέβαιο ότι θα οδηγήσει είτε στην επανεμφάνιση του προβλήματος μετά την

183
πάροδο μικρού χρονικού διαστήματος είτε στην επινόηση διαφορετικών μεθόδων
συμβολής των παιδιών στην κάλυψη των αδήριτων αναγκών των οικογενειών τους.
Είναι χρέος μας, κατά συνέπεια, να ασκήσουμε πίεση στην πολιτική εξουσία,
ώστε να λάβει μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος, αλλά και να
δραστηριοποιηθούμε σε ατομικό επίπεδο για να συνδράμουμε τους συνανθρώπους
μας που μας χρειάζονται, εγκαταλείποντας επιτέλους το σαθρό άλλοθι που μας
προσφέρεται.
Σπύρος Ριζάκος, Εφημερίδα Εποχή

250 εκατομμύρια παιδιά δουλεύουν για να ζήσουν !

 Σε όλο τον κόσμο εργάζονται πάνω από 250 εκατομμύρια παιδιά μέχρι 15 ετών.
Το 2010 ο αριθμός αυτός θα έχει φτάσει τα 400 εκατομμύρια.
 1 στα 4 παιδιά 5-14 ετών που ζουν στις αναπτυσσόμενες χώρες εργάζεται.
 Στο Πακιστάν – σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία – εργάζονται 2.000.000 παιδιά
σε καμίνια τούβλων, στην υποδηματοποιία, στα γεωργία και στη βιομηχανία
κατασκευής χαλιών. Σε αυτόν τον αριθμό δεν περιλαμβάνονται παιδιά κάτω των
10 ετών ούτε αυτά που εργάζονται υποχρεωτικά για να ξεπληρώσουν τα χρέη των
γονιών τους. Ο πραγματικός αριθμός των παιδιών που εργάζονται υπολογίζεται
στα 11 με 12 εκατομμύρια. Τα μισά από αυτά είναι κάτω των 10 ετών.
 Στη Βραζιλία εργάζονται 44.000.000 και στην Ινδία 10.000.000.
 Το Πακιστάν, η Μεγάλη Βρετανία και ο Καναδάς δέχονται στα στρατεύματα τους
εθελοντές από 16 ετών. Η Μεγάλη Βρετανία στο παρελθόν χρησιμοποίησε παιδιά
16 – 17 ετών στις ένοπλες συγκρούσεις στην Βόρειο Ιρλανδία.
 Στις «ανεπτυγμένες» ΗΠΑ εργάζονται 5.500.000 παιδιά. Μόνο στην Πολιτεία της
Καλιφόρνια απασχολούνται μισό εκατομμύριο παιδιά μεξικανικής καταγωγής στις
φυτείες, όπου παιδιά 4 ετών πληρώνονται 2 δολάρια για 12 ώρες εργασίας. Το 1/3
των παιδιών που εργάζονται στις φυτείες της Νέας Υόρκης … ψεκάστηκαν μαζί
με τη φυτεία.
 Στη Γερμανία εργάζονται 600.000 παιδιά, από τα οποία τα μισά είναι τουρκικής
καταγωγής.
 Στην Ελλάδα 15.000 παιδιά κάθε χρόνο εγκαταλείπουν το σχολείο για να
εργαστούν. Πρόκειται κυρίως για παιδιά οικονομικά ασθενέστερων οικογενειών,
αναλφάβητων και προσφύγων. Το 1996 καταγράφηκαν 4.816 εργαζόμενα παιδιά
14 ετών και 83.989 15 – 16 ετών. Στην παιδική πορνεία είναι μπλεγμένα 3.000
παιδιά, αγόρια και κορίτσια.

Πηγές: ΙΝΕ ΓΣΕΕ, UNICEF

Χριστίνα Σταυρινάδου, Περιοδικό
Μετρό

Θέματα
Α. Να πυκνώσετε το περιεχόμενο του κειμένου β σε μία περίληψη 50 λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Να χωρίσετε το κείμενο α σε νοηματικές ενότητες και να δώσετε σε αυτές

πλαγιότιτλο.

184
 (μονάδες 2,5)
Β.2. Πως αντιλαμβάνεστε το νόημα των παρακάτω φράσεων:
a) Οι αυθεντικές ανθρώπινες αξίες που περνούσαν από γενιά σε γενιά έχουν
υποχωρήσει στο συνολικό υποσυνείδητο.
b) Η ελευθερία και η εξάρτηση καταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο στο περιβάλλον,
όπου ζει ένα παιδί.
c) Η δήλωση αυτή είναι ένα πυροτέχνημα, μία επίφαση κοινωνικής ευαισθησίας.
d) Η οικογένεια είναι ο κοινωνικός χώρος όπου οι παραδόσεις γεφυρώνονται με
την κοινωνική εξέλιξη.
Επιλέξετε μία από τις παραπάνω προτάσεις και αναπτύξετέ την με τη μέθοδο της
αιτιολόγησης.
(μονάδες 7,5)

Β.3. Να βρείτε στα κείμενα α και β από μία περίπτωση ποιητικής και μία περίπτωση
αναφορικής λειτουργίας της γλώσσας.
(μονάδες 5)

Β.4. α) Στην δεύτερη παράγραφο του κειμένου β να βρείτε:

a) τη δομή
b) τη συλλογιστική πορεία
c) τις μεθόδους ανάπτυξης
β) Στην ίδια παράγραφο να εντοπίσετε τον συλλογισμό του αρθρογράφου και να
τον αξιολογήσετε ως προς την ορθότητά του.
(μονάδες 5)

Β.5. α) Να βρείτε από ένα συνώνυμο των υπογραμμισμένων λέξεων των κειμένων α
και β. β) Να βρείτε από ένα αντώνυμο των λέξεων με έντονους χαρακτήρες των α και
β
(μονάδες 5)

Γ. Χρησιμοποίησε τεκμήρια και μαρτυρίες από τα κείμενα και συνδύασέ τα με δικούς

συλλογισμούς σε ένα συνεχές δημοσιογραφικό κείμενο 400 περίπου λέξεων για την
παιδική εκμετάλλευση
(μονάδες50)

185
186
 Έλεγχος της δημοκρατικής ιδέας

Στη ζωή των λαών έρχεται κάποια στιγμή, όπου από έναν αστάθμητο
συνειρμό περιστάσεων τον κοινωνικό σύνολο καλείται να δώσει εξετάσεις και να
αποδείξει αν είναι ώριμο για την Δημοκρατία. Δεν πρόκειται εδώ για τις ξεκάθαρες
εκείνες περιπτώσεις όπου δημοκρατικό και ολιγαρχικό καθεστώς αναμετρώνται,
μπαίνουν και τα δύο στην ψηφοδόχο και περιμένουν το αποτέλεσμα της εκλογής.
Μήτε για τις άλλο τόσο ξεκάθαρες, δυναμικές έστω, αναμετρήσεις των
οδοφραγμάτων. Εκεί ο πολίτης ξέρει καλά ανάμεσα σε τι έχει να διαλέξει. Πρόκειται
για τις θολές, τις ύπουλες καταστάσεις, όπου πίσω από τις λέξεις κρύβονται έννοιες
φευγαλέες, όπου άλλο ζητάς και άλλο βρίσκεις, όπου διαλέγεις, χωρίς να ξέρεις τι
ακριβώς διαλέγεις. Η εποχή μας, μέγας δάσκαλος στις διφορούμενες έννοιες,
διαπρέπει και σε τέτοιες απατηλές προτάσεις εκλογής.
Πολλοί – δεν θα πούμε οι περισσότεροι – νομίζουν πως η δημοκρατία είναι
ένα πολίτευμα. Δεν ξέρουν πως πρόκειται για απόληξη κι όχι για αφετηρία.
δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός πολιτισμού. Προϋποθέτει πολλά πράγματα, όχι
απλώς έναν ιδεολογικό προσανατολισμό ή μία κατεύθυνση του γούστου. Γίνεσαι
άξιος να υψωθείς ως τη δημοκρατική ιδέα όταν έχεις πριν διανύσει κάποια στάδια
εσωτερικού εκπολιτισμού. Μία δημοκρατία στους Κάφρους* είναι αδιανόητη, ενώ
είναι νοητά εκεί όλα τα άλλα καθεστώτα, ολιγαρχικά, απολυταρχικά, ιδιαίτερα τα
αριστοκρατικά, γιατί η αριστοκρατία είναι έννοια σχετική. Εξαρτημένη στενά από
τοπικούς όρους και ήθη. Οι φύλαρχοι είναι μία αριστοκρατία. Η Δημοκρατία δεν
ξέρει από φυλάρχους κι αυτό είναι βέβαια παρακινδυνευμένο, γιατί μπορεί να
κλονίσει την έννοια της φυσικής ιεραρχίας όταν η πειθαρχία δεν είναι εσωτερική,
όταν δηλαδή τα άτομα δεν έχουν ακόμη αξιωθεί να φτάσουν στο επίπεδο πολιτισμού
όπου ο πολίτης προσηλώνεται σε γενικές ιδέες όχι παραμορφωμένες σε φόβητρα.
Κάθε φορά που εκδηλώνεται ή που υποβόσκει μία κρίση της δημοκρατικής
ιδέας, πρέπει να ψάχνουμε να βρούμε αν τα αίτια είναι εξωτερικά ή εσωτερικά, μ’
άλλα λόγια αν φταίνε οι ιστορικές συνθήκες ή μήπως υπάρχει μία ανεπάρκεια
οργανική στα άτομα – φορείς της ιδέας. Βέβαια, οι συνθήκες αυτές δεν είναι ποτέ
απόλυτες, ειδικά η δεύτερη. Δεν φταίνε ποτέ όλοι για την κάμψη της δημοκρατικής
αρετής. Επειδή, όμως οι λαοί σαν ιστορικές μονάδες χαρακτηρίζονται από την
πλειοψηφία τους ή – στο πρακτικό επίπεδο – έστω κι από την σχετική πλειοψηφία, σε
περίπτωση τέτοια πρέπει να αναρωτιόμαστε μήπως υστερεί κάτι στην ωριμότητα των
λαών αυτών. Μήπως δεν έχει συμπληρωθεί η διαδρομή που θα τους έκανε άξιους της
Δημοκρατίας.
Είναι πάντοτε επικίνδυνο να γενικεύει κανείς, αλλά η δειγματοληψία δεν
μπορεί να καταργηθεί σα μέθοδος. Μου έχει τύχει πάμπολλες φορές σε συζήτηση όχι
διαλογική, αλλά σε κύκλο, ν’ ακούσω κάποιον να λέει, όταν οι διαπιστώσεις
φαίνονται να φτάνουν σε αδιέξοδο: «μωρέ, εμάς μας χρειάζεται δικτατορία» - και δυο
τρεις άλλοι να συμφωνούν κουνώντας επιδοκιμαστικά τα κεφάλια τους. Όχι γιατί οι
άνθρωποι αυτοί βρίσκονται κατά την γνώμη μου σε πλάνη. Αλλά γιατί βλέπω πόσο
εύκολα απεμπολούν* κάποια άτομα τις ελευθερίες τους, τα ευγενέστερα δικαιώματά
τους ό,τι με τόσους αγώνες έχει κατακτηθεί στο μάκρος της Ιστορίας, με τόσο αίμα.
Απεμπολούν δηλαδή την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και πόσο πρόθυμοι είναι οι
άνθρωποι να την ανταλλάξουν με μία αβασάνιστη, κοντόθωρη, χαμηλή αμεριμνησία,
που δεν τους εξασφαλίζει – όπως νομίζουν – τα κεκτημένα, αλλά που τους δίνει την
ψευδαίσθηση πως τα εξασφαλίζει. Γιατί κανένας, και ο πιο ανιστόρητος, δεν μπορεί
να μην ξέρει ότι τα τέτοια καθεστώτα, τα αυταρχικά, τα πιεστικά, έχουν κακό τέλος,

187
και πως την στιγμή της ανατροπής τους ο σπασμός κλονίζει συθέμελα, συνεπαίρνει
τα πάντα, παράνομα και νόμιμα μαζί, ένοχα και αθώα.
Για να γίνει ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας πρέπει να πάψει πρώτα να
πιστεύει σε χωροφύλακα. Να βλέπει σε αυτόν το σύμβολο της εξουσίας και όχι την
ενσάρκωσή της. Να μην τον κρίνει απαραίτητα στο κάθε του βήμα, επιτηρητή και
παιδαγωγό. Ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας δίνει εξετάσεις καθημερινά, όχι
μονάχα μπροστά στην κάλπη: δίνει εξετάσεις στα πιο μικρά πράγματα της
καθημερινής ζωής: σέβεται τη θέση τους στην «ουρά», προσέχει να μην ενοχλεί τον
διπλανό του, πιστεύει πως έχει πρώτα καθήκοντα κι έπειτα δικαιώματα. Η κοινωνική
αγωγή είναι αναγκαία προϋπόθεση της Δημοκρατίας. Όταν ακούω τους παραπάνω
κυρίους να λένε πως τους χρειάζεται δικτατορία, χαμογελώ μέσα μου, παρ’ όλη μου
την αθυμία, γιατί συλλογίζομαι πως δεν το καταλαβαίνουν τι λένε πραγματικά: ότι
τους λείπει η αγωγή. Πως μπορεί να νοηθεί η Δημοκρατία χωρίς το σεβασμό του
διπλανού σου;
Υπάρχει όμως κι άλλο ένα στάδιο βαρβαρότητας που πρέπει να ξεπεραστεί,
για να είναι ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας: το στάδιο του θαυμασμού προς την
βαναυσότητα. Η χοντρή πλάνη να την περνάει κανείς για δύναμη. Συναντούμε
κοινωνικά σύνολα, που δεν ξέρουν, δεν υποπτεύονται, τι κρύβεται πίσω από τη
βαναυσότητα: πόση ουσιαστική αδυναμία, πόση ανάγκη για άμυνα, πόση
μεταμφιεσμένη μνησικακία, πόσα συμπλέγματα, πόση περιφρόνηση προς το
ανθρώπινο είδος, πόσοι παράγοντες αστάθμητοι και σκοτεινοί. Η πραγματική δύναμη
είναι κάτι πολύ πιο δύσκολα εξακριβώσιμο απ ό,τι πιστεύει ο κόσμος. Εμφανίζεται
αθόρυβη και σεμνή, εκεί που κανένας σχεδόν δεν το φαντάζεται: στο εργαστήρι του
σοφού, στο κελί του αγίου, στη φυλακή του επαναστάτη. Σπανιότατα στο προσκήνιο.
Γιατί δύναμη ανθρώπου θα πει ένα και μόνο: δύναμη ψυχής. Κι αυτή φανερώνεται
στη μοναξιά και τον κατατρεγμό, όχι στην αγορά και στον θρίαμβο.

Άγγελος Τερζάκης, Προσανατολισμοί στον αιώνα

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε συνοπτικά το περιεχόμενο του κειμένου σε μία περίληψη 100 –

120 λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. α) Ποιες νοηματικές σχέσεις δηλώνονται με τις διαρθρωτικές λέξεις : μ’ άλλα

λόγια, βέβαια, αλλά, δηλαδή, γιατί; β) Στην 2η παράγραφο του κειμένου να
εντοπίσετε τα δομικά της στοιχεία και τα μέθοδο ανάπτυξής της.
(μονάδες 5)

Β.2. «Μήπως δεν έχει συμπληρωθεί η διαδρομή που θα τους έκανε άξιους της
Δημοκρατίας». Καταφατική ή αποφατική είναι η απάντηση του συγγραφέα στο
ερώτημα αυτό και με τι είδους τεκμήριο τη στηρίζει;
(μονάδες 5)

Β.3. Πως εξηγεί ο συγγραφέας την προτίμηση που δείχνουν ορισμένοι πολίτες στις
αυταρχικές μορφές διακυβέρνησης;
(μονάδες 5)

188
Β.4. Να γράψετε από ένα συνώνυμο:
1. διφορούμενες
2. απατηλές
3. αδιανόητη
4. προσηλώνεται
5. επιδοκιμαστικά
(μονάδες 5)

Β.5. Ποιες από τις λέξεις της δεύτερης παραγράφου σχετίζονται ετυμολογικά με τα
ρήματα: βαίνω, πράττω, έχω, νοώ, τέμνω;
(μονάδες 5)

Γ. Ποιες αρετές πιστεύετε ότι συνθέτουν την εικόνα του δημοκρατικού πολίτη και
ποιο ρόλο μπορεί κατά την γνώμη σας να διαδραματίσει η παιδεία στη διαμόρφωση
του πολίτη; Υποθέστε ότι το κείμενό σας (περίπου 500 λέξεις) αποτελεί ομιλία που
εκφωνείτε στο σχολείο σας για την επέτειο του Πολυτεχνείου.
(μονάδες 50)

189
 Η δημοκρατία των πολιτών

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το δημοκρατικό πολίτευμα αποτελεί μία από τις
αξίες του ανθρώπινου πολιτισμού. Στις μέρες μας κερδίζει έδαφος σε όλο και
περισσότερες χώρες. Εντούτοις, η δημοκρατία περνάει πολύπλευρη κρίση. Πολλοί
πολίτες ασκούν κριτική στις ατέλειές της, επισημαίνουν πολλαπλά προβλήματα.
Κανείς όμως δεν αναιρεί τη βασική αρχή της: δημοκρατία είναι το
πολίτευμα που προστατεύει το λαό, αλλά απαιτεί και τη δική του συμμετοχή. Αν οι
πολίτες αποδέχονται παθητικά όσα συμβαίνουν, δεν ζημιώνονται μόνο οι ίδιοι,
αλλά νοθεύεται και η δημοκρατία.
Αντίθετα, αν οι πολίτες βρίσκονται σε εγρήγορση, μπορούν να
παρακολουθούν και να ελέγχουν και τις εξελίξεις, είναι σε θέση να παρέμβουν
δημιουργικά. Τότε η δημοκρατία λειτουργεί με τρόπο ουσιαστικό, γιατί βασίζεται
στην κοινωνία των πολιτών.

Η δημοκρατία, αν έχει ανάγκη από έναν και μόνο προσδιορισμό, είναι αυτός
που αποδίδει την πεμπτουσία της: η καθολική συμμετοχή των πολιτών για την
προστασία και ανάπτυξή της, ώστε να καθιστά την ατομική και συλλογική ζωή όλο
και πιο ανθρώπινη με την κατοχύρωση του κοινού συμφέροντος αλληλεγγύης.
Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα που ανθεί και δεν επιβάλλεται. Δεν είναι μία
οποιαδήποτε εξουσιαστική διαδικασία, αλλά είναι στην ουσία τρόπος ζωής. Κατά
συνέπεια, χωρίς την αμέριστη μέριμνα για την απρόσκοπτη λειτουργία της με την
ενεργό, συνεπή συμμετοχή και ευθύνη των πολιτών της, αργά ή γρήγορα παραλύει ή
καταλύεται.
Πρέπει πρωταρχικά να γίνει κατανοητό πως, όσο αυξάνει η ενεργός, συνεπής
συμμετοχή των πολιτών σε όλους τους δημοκρατικούς θεσμούς, τόσο προωθούνται
τα καίρια θέματα που ενδιαφέρουν το σύνολο ή, σε κάθε περίπτωση, την μεγάλη
πλειοψηφία των πολιτών.
Στη δημοκρατία, προσπάθεια αλλαγής με δυναμική, βίαιη ανατροπή του
συστήματος δεν νοείται, γιατί απλούστατα μία τέτοια ανατροπή συνεπάγεται μοιραία
και την κατάλυση της ίδιας της δημοκρατίας. Όσοι δεν το κατανοούν δεν διδάχτηκαν
τίποτε από τα πρόσφατα κοσμογονικά γεγονότα που συγκλόνισαν τον κόσμο και
παραμένουν ακόμη αιχμάλωτοι δογματισμών και ιδεοληψιών. Στο πλαίσιο της
δημοκρατίας, ο αγώνας για μία ανθρωπινότερη κοινωνία περνάει μόνο μέσα από τον
ειρηνικό, επαναστατικό δρόμο. Στη δημοκρατία δεν υπάρχουν σωτήρες, πρέπει να
θέλεις να σωθείς κι εσύ. Τίποτε δεν χαρίζεται, όλα κατακτώνται και με τη δική σου
συμμετοχή. Όταν παραμένεις άβουλος, αδιάφορος, απαθής θεατής του κοινωνικού
γίγνεσθαι, μην περιμένεις σωτηρία καμία.
Πρέπει να υπογραμμιστεί πως, όταν προβάλλουμε τη συμμετοχική
δημοκρατία, εννοούμε συμμετοχή σε όλες τις ποικιλόμορφες συλλογικές εκδηλώσεις.
Σε κάθε περίπτωση αντιπροσώπευσης, σε κάθε αναγκαιότητα κοινής εκδήλωσης, σε
κάθε μορφή συμβίωσης. Δεν μπορείς να προσμένεις αποτελεσματικότητα δίχως και
τη δική σου συμμετοχή. Δεν είναι παραδεκτό να επωφελείσαι από την κοινή
προσπάθεια, δίχως να συνεργείς.
Να αναφερθούμε σε βασικές περιπτώσεις συμμετοχής. Τα πολιτικά κόμματα
είναι τα κύτταρα της δημοκρατίας. Στη χώρα μας τα κόμματα όλα σχεδόν είναι
αρχηγικά, προσωπικά. Δεν είναι κόμματα αρχών δημοκρατικής λειτουργίας, για να
μπορούν να εκπληρώσουν την πολυσήμαντη αποστολή τους. Είναι απλοί εκλογικοί
μηχανισμοί υποταγμένοι στις επιδιώξεις των ηγεσιών.

190
 Εφόσον τα κόμματα στη χώρα διαιωνίζουν το πελατειακό σύστημα,
εκτρέφοντας συστηματικά ψηφοφόρους – υπηκόους, οπαδούς, δίχως την ύπαρξη
ενεργών μελών που να έχουν αποφασιστική συμμετοχή στην κατάρτιση του
προγράμματος, στην υπόδειξη των υποψηφίων βουλευτών, στην εκλογή του αρχηγού,
αυτά τα κόμματα θα παρακμάζουν, η δημοκρατία θα αποσυντίθεται, η κρίση θα
βαθαίνει.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση, εκεί ακριβώς που πρέπει να εκδηλώνεται κατά τρόπο
άμεσο η ενεργός συμμετοχή των δημοτών, είναι έρμαιο των κομματικών
αντιπαραθέσεων, ανίκανη να εκπληρώσει τον δημιουργικό της ρόλο. Η αποτίναξη του
παραλυτικού αυτού πλέγματος μπορεί να γίνει μόνο με τη συμμετοχή στη διοίκηση
των προσοντούχων και άξιων, μέσα από τα κόμματα και έξω από τα κόμματα, και όχι
ανάξιων φερεφώνων των κομματικών εντολών.
Τα εργατικά συνδικάτα, με ισχνή συμμετοχή ή με συντεχνιακή νοοτροπία,
συνθλίβονται ανάμεσα στην κρατική και στην κομματική παρέμβαση, δύο μυλόπετρες
που αλέθουν τις σάρκες των εργαζομένων. Έτσι, δίχως τη μαζική συμμετοχή των
δραχμοσυντήρητων και τον αποκλεισμό κάθε εξωσυνδικαλιστικής κηδεμόνευσης,
αδυνατούν να υπερασπιστούν τα πολλαπλά συμφέροντα των εργαζομένων και
παράλληλα να λειτουργήσουν ως βασικός κοινωνικός μοχλός για την προώθηση μίας
κοινωνίας δικαιοσύνης και αλληλεγγύης.
Στη συμμετοχική δημοκρατία η ενεργός παρουσία των πολιτών εκδηλώνεται
σε όλες τις συλλογικές εκφράσεις: στα κόμματα, στην Αυτοδιοίκηση, στα συνδικάτα,
στην προστασία του περιβάλλοντος, στην προστασία του καταναλωτή, στην
καταπολέμηση της ρύπανσης, της μόλυνσης, στην προστασία της ποιότητας της ζωής.
Η όποια αναγκαία συλλογική δραστηριότητα βρίσκει στήριγμα τον ενεργό πολίτη.
Από την έσχατη λεπτομέρεια ή ένδειξη για διάθεση συμμετοχής. Πόσοι και πόσοι
αρνούνται να μετέχουν στην «ταπεινή» επιτροπή της πολυκατοικίας. Κι ωστόσο είναι
αυτοί ακριβώς που παραλογιζόμενοι ζητούν απαιτητικά ευθύνες από αυτούς που
ανταποκρίθηκαν στο χρέος της συμμετοχής. Αποκάλυψη νοοτροπίας ανενεργού
πολίτη, που όλο και θα φορτίζεται όσο θα προχωρούμε στα σημαντικά και τα
δύσκολα.
Άπειρες οι ελλείψεις ενεργού συμμετοχής και θέλουμε να προσμένουμε
απρόσκοπτη λειτουργία της δημοκρατίας! Και, αντί να εντοπίζουμε σε αυτές τις
ελλείψεις την κρίση που περνάει η δημοκρατία, αναζητούμε αλλού να βρούμε τα
αίτια. Ξέρουμε μόνο να καταγγέλλουμε και να καταδικάζουμε τους πάντες. Κάποιοι
άλλοι είναι αίτιοι των δεινών μας και όχι εμείς.
Ας μην πελαγοδρομούμε, ας μην θεωρητικολογούμε, ας προσγειωθούμε στην
οδυνηρή πραγματικότητα και ας αναζητήσουμε το κλειδί της υπέρβασης της κρίσης
που περνάει η δημοκρατία. Ας στοχαστούμε πάνω στον απαράμιλλο λόγο, το πιο
αντιπροσωπευτικό δημοκρατικό κείμενο που κληρονόμησε η ανθρωπότητα: τον
Επιτάφιο του Περικλή: «Εμείς τους πολίτες που δεν μετέχουν στα κοινά τους θεωρούμε
άχρηστους». Αν πραγματικά θεωρούμε την δημοκρατία αναντικατάστατο πολίτευμα,
επιβάλλεται να μην καταντήσουμε άχρηστοι, κατά το λόγο του Περικλή. επιβάλλεται
να μετέχουμε στα κοινά, για να δικαιούμαστε τον τίτλο του χρήσιμου, δηλαδή του
χρηστού πολίτη.
Αν οι ηγεσίες των κομμάτων, αν οι διανοούμενοι, αν οι πολιτικοί δεν θέλουν ή
δεν μπορούν να πρωτοπορήσουν, ας πάρουν στα χέρια τους την υπόθεση της
συμμετοχικής δημοκρατίας όσοι θέλουν να είναι στην πράξη ενεργοί πολίτες: να
κινηθούν αγωνιστικά γ για να ενεργοποιήσουν τις ηγεσίες των κομμάτων προς αυτήν
την κατεύθυνση, αλλά παράλληλα να ενταχθούν ή να συγκροτήσουν κινήσεις

191
συνειδητών πολιτών, για να υπάρξει η δυνατότητα να προωθηθεί και στη χώρα μας,
όπως στις προηγμένες δημοκρατικές χώρες, η κοινωνία των πολιτών.
Τα ισχυρά ρεύματα της κοινής γνώμης, που συνθέτουν μία κοινωνία πολιτών
και που δεν δρουν απλά και μόνο ως ομάδες πίεσης στο κράτος και τα κόμματα, αλλά
ενεργούν ταυτόχρονα ως ένα αυτόνομο πολιτικό αναγεννητικό ρεύμα και μπορούν να
ενεργοποιούν όλους τους δημοκρατικούς θεσμούς, μοναδική προϋπόθεση για το
ξεπέρασμα της κρίσης της δημοκρατίας και πιο πέτρα για την προώθηση της σε
ανώτερα επίπεδα λειτουργίας.
Μόνο μία τέτοια δημοκρατία μπορεί να αποτελεί ευοίωνη προοπτική. Δεν θα
είναι, όπως γίνεται σήμερα, κυβερνώμενη από τα πάνω, αλλά κυβερνώσα από τα κάτω.
Γιατί, ας συνειδητοποιηθεί σε βάθος: Η δημοκρατία ή θα είναι συμμετοχική ή δεν θα
είναι καθόλου δημοκρατία.
Στέργιος Χασαπίδης, Εφημερίδα Ελευθεροτυπία

Θέματα

Α. Να πυκνώσετε το παραπάνω κείμενο σε μία περίληψη περίπου 100 – 120 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. α) Να χωρίσετε το κείμενο σε νοηματικές ενότητες και δώσετε σε αυτές τίτλο

και β) Να δώσετε έναν εναλλακτικό τίτλο για το κείμενο.
(μονάδες 2,5)

Β.2. Ποιοι από τους παρακάτω θεσμούς προωθούν την συμμετοχή και την πολιτική
δραστηριοποίηση του ατόμου;
a) Στρατός
b) Εκκλησία
c) Δήμοι
d) Σωματεία
e) Χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί
f) Αθλητικοί σύλλογοι
g) Μαθητικές κοινότητες
h) Νεολαίες κομμάτων
i) Ανθρωπιστικές οργανώσεις
j) Οικογένεια
Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας για δύο από αυτούς δε μία παράγραφο που θα
αναπτύξετε με τη μέθοδο της αιτιολόγησης,.
(μονάδες 7,5)

Β.3. Ποια η δομή και η συλλογιστική πορεία της δέκατης παραγράφου του κειμένου;
(«Στη συμμετοχική δημοκρατία η ενεργός παρουσία των πολιτών εκδηλώνεται … όσο
θα προχωρούμε στα σημαντικά και τα δύσκολα.»)
(μονάδες 5)

Β.4. Ποιες μεθόδους και μέσα πειθούς χρησιμοποιεί ο αρθρογράφος; Να απαντήσετε

τεκμηριώνοντας την άποψή σας με αναφορές στο κείμενο.
(μονάδες 5)

192
Β.5. α) Να εντοπίσετε τρεις τουλάχιστο αποφθεγματικές φράσεις του κειμένου. Ποια
στοιχεία προσδίδουν σε αυτές τον χαρακτήρα αποφθέγματος και β) Συνδυάστε τις
λέξεις της στήλης Α με αυτές τις στήλης Β, ώστε να δημιουργήσετε λεκτικά σύνολα.
Στη συνέχεια χρησιμοποιήστε 3 από αυτά σε προτάσεις.
Α Β
1. καθολικός a) πραγματικότητα
2. κοινωνικός b) προοπτική
3. απρόσκοπτος c) αλληλεγγύη
4. οδυνηρός d) λειτουργία
5. ευοίωνος e) συμμετοχή
(μονάδες 5)

Γ.1 «Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα που ανθεί και δεν επιβάλλεται. Δεν είναι μία
οποιαδήποτε εξουσιαστική διαδικασία, αλλά είναι στην ουσία τρόπος ζωής. Κατά
συνέπεια, δίχως την αμέριστη μέριμνα για την απρόσκοπτη λειτουργία της με την
ενεργό συνεπή συμμετοχή και ευθύνη των πολιτών της, αργά ή γρήγορα παρακμάζει ή
καταλύεται»
Να σχολιαστεί το απόσπασμα (400 λέξεις)
ή
Γ.2. Το καίριο στη ζωή μας κείται πέραν του ιδιωτικού, υποστηρίζει ο Οδυσσέας
Ελύτης. Πως αντιλαμβάνεστε το νόημα της φράσης; (400 λέξεις)
(μονάδες 50)

193
 Πολιτική κρίση και κρίση της πολιτικής

Η δημοκρατία θεωρείται το καλύτερο πολίτευμα. Εντούτοις, είναι το πιο

εύθραυστο και ευάλωτο από τα πολιτεύματα.
Κι αυτό γιατί δεν απειλείται μόνο από τους εξωτερικούς της εχθρούς, εκείνους,
δηλαδή που επιδιώκουν την ανατροπή της, οραματιζόμενοι αυταρχικότερες μορφές
διακυβέρνησης. Βασική απειλή για την δημοκρατία αποτελούν οι ίδιες της οι
δυσλειτουργίες, ο κακός της εαυτός. Με άλλα λόγια, τα φαινόμενα διαφθοράς και
αδιαφάνειας, ο λαϊκισμός και η απολιτικοποίηση είναι συμπτώματα γενικότερης
πολιτικής κρίσης.
Μερίδιο ευθύνης γι’ αυτήν την κρίση αναλογεί καταρχήν σε όσους πολιτικούς
είτε κυριαρχούνται από το άγχος της εκλογής και λαϊκίζουν είτε υπηρετούν άνομα
συμφέροντα.
Υπεύθυνοι όμως είναι και οι πολίτες, που απογοητευμένοι, καταδικάζουν
συλλήβδην τους πολιτικούς και την πολιτική..
Ωστόσο δεν πρέπει να απαξιώνουμε την πολιτική, γιατί η υπεράσπισή της είναι
και υπεράσπιση της δημοκρατίας.

Ο εκχυδαϊσμός της πολιτικής αντιπαράθεσης, ο ευτελισμός του πολιτικού βίου

και η έκπτωση των πολιτικών ηθών είναι προφανής κοινός τόπος. Πρόχειρο
παράδειγμα. Τα λεγόμενα Μέσα Μαζικής «Ενημέρωσης» (κατ’ ουσίαν: Επιρροής)
έχουν αναγάγει σε κύριο θέμα επικαιρότητας, όχι π.χ. το «πόθεν έσχες» καθ’ εαυτό,
αλλά τον αριθμό των αποχωρητηρίων και των πισινών της κατοικίας του εκάστοτε
πρωθυπουργού ή τον βαθμό τρυφερότητας του εκάστοτε πρωθυπουργικού ζεύγους.
Δεν αρνούμαι ότι οι θεσμικές αλλαγές μπορούν να συμβάλλουν στην
βελτίωση του πολιτικού κλίματος και του πολιτικού ήθους, προοπτικά στην υπέρβαση
της διάχυτης σήμερα δυσπιστίας των πολιτών προς τα κόμματα και τους
πολιτευομένους. άλλωστε ο «παιδαγωγικός» και προωθητικός ρόλος του δικαίου,
δηλαδή των νομικών κανόνων, δεν πρέπει να υποτιμάται.
Η αύξουσα δυσπιστία - ή και απέχθεια – των πολιτών προς του πολιτικούς και
τους εν γένει πολιτευομένους, καθώς και προς τα κόμματα μέσω των οποίων
λειτουργούν, οφείλεται – σχηματικά μιλώντας – κατά μέγα μέρος στην διάψευση
ελπίδων και στην απογοήτευση από τις μη τηρούμενες προεκλογικές υποσχέσεις ή
από τις μεταβαλλόμενες κατά καιρούς πολιτικές ή ιδεολογικές τους θέσεις, καθώς και
από την όλη τακτική συμπεριφορά τους, με την οποία φαίνεται να υποτιμούν τη
νοημοσύνη των πολιτών, και ειδικότερα των οπαδών τους. Έτσι καλλιεργείται
αναπόφευκτα και μοιραία η αντίληψη για την αναξιοπιστία τους, με επακόλουθο την
ανυποληψία τους και την αποδοκιμασία τους. Και κάτι άλλο: όταν συμβαίνει να
κατακρίνονται ορισμένοι πολιτικοί με τρόπο σκανδαλοθηρικό, αβασάνιστο και
κακόπιστο, από αδίστακτους αντιπάλους τους, υπάρχει συχνά, σε τέτοιες
περιπτώσεις, «συντρέχον πταίσμα». Ό εστί μεθερμηνευόμενον: ας πρόσεχαν.
Το χειρότερο είναι ότι η επισημανθείσα ανυποληψία και αποδοκιμασία των
πολιτικών τείνει να εξελιχθεί σε αποδοκιμασία και απόρριψη και της πολιτικής καθ’
εαυτήν από τους πολίτες, που εκφράζεται ήδη με τα λευκά και τα άκυρα ψηφοδέλτια
και με την αποχή από τις εκλογές – και αυτοί αποτελούν το τρίτο σε δύναμη
«κόμμα» της χώρας. Εξηγούμαι: ότι ο τόπος μαστίζεται από πολυεπίπεδη κρίση είναι
πανθομολογούμενο. Κατά το μέτρο που η κρίση είναι και πολιτική, ενδέχεται να
απολήξει σε κρίση της πολιτικής. Τούτο όμως θα ήταν ολέθριο. Διότι σε μία τέτοια
προοπτική προβάλλουν θανάσιμοι κίνδυνοι για τον τόπο. Ανησυχητικά συμπτώματα
δυστυχώς υπάρχουν:

194
 Η παραπολιτική. Δεν είναι τυχαίο ότι το παραπολιτικό και μικροπολιτικό
«κουτσομπολιό» καλύπτει σήμερα ολόκληρες σελίδες των εφημερίδων
(παλαιότερα ήταν μονόστηλο) και πολύωρες ραδιοφωνικές ή τηλεοπτικές
εκπομπές, με φτηνά, εξυπναδίστικα σχόλια, με ρηχό και ενίοτε κακόηθες ή χυδαίο
περιεχόμενο.
 Η παραπληροφόρηση, μέσω του εξουσιαστικού, χειραγωγικού και εν πολλοίς
αποπροσανατολιστικού λόγου της ελεγχόμενης από μεγάλα οικονομικά
συμφέροντα μεταμοντέρνας υπερεξουσίας της ευρωελληνιστί λεγόμενης (με
αγγλική προφορά) «μιντιοκρατίας».
 Η παραοικονομία, που υπονομεύει την εθνική ο0ικονομία της χώρας και όμως
παραμένει ανεξέλεγκτη και ασύδοτη.
 Η παραπαιδεία, που λειτουργεί ανεμπόδιστα ως ιδιωτική επιχείρηση, «αναγκαίο
κακό», οιονεί διορθωτικό της ανεπάρκειας της δημόσιας εκπαίδευσης.
 Οι παραεκκλησιαστικές οργανώσεις, με την σεμνότυφη, αλλά ήκιστα νομοταγή
συμπεριφορά των εντεύθεν ή εκείθεν φανατικών θρησκευόντων.
 Η παρανομία εν γένει, που αρχίζει από το παράνομο παρκάρισμα και τις άλλες
διατάξεις του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας και εξικνείται ως την ανέγερση
εκατοντάδων χιλιάδων αυθαιρέτων κτισμάτων με τη βεβαιότητα ότι θα
νομιμοποιηθούν εκ των υστέρων από την οποιαδήποτε κυβέρνηση. Αυτή η
συμπεριφορά κυβερνωμένων και κυβερνώντων τείνει να προσλάβει χαρακτήρα
ανομίας.
Αν σε όλα τα προαναφερθέντα προστεθούν οι παραεξουσίες των
«παρακοιμωμένων» ή «κολλητών» των πολιτικών ηγετών, τα παρασκήνια, οι
παρασυναγωγές του πολιτεύματος, τα παραθυράκια στους νόμους, τα παρασιτικά
επαγγέλματα, η παραφθορά της γλώσσας, η παραλυσία της δημόσιας διοίκησης,
καθώς και παραλείψεις, παραποιήσεις και άλλα παρατράγουδα, παραλειπόμενα, το
θλιβερό συμπέρασμα είναι ένα: ότι ορισμένοι πολιτικοί ή δημοσιογράφοι ή πολίτες εν
γένει το παράκαναν, ότι η κατάσταση έχει παραγίνει (δηλαδή έχει ωριμάσει μέχρι
σήψεως) και ότι στη χώρα μας η πολιτική παραπαίει.
Προσοχή όμως: κάτω από αυτά τα θλιβερά φαινόμενα εξαχρείωσης του
κοινωνικού και πολιτικού βίου υποβόσκει ο κίνδυνος αναζωπύρωσης κάποιων άλλων
παρά, ξεπερασμένων, ευτυχώς, μέχρι σήμερα. Αναφέρομαι στα αλήστου μνήμης
παρακρατικά και παρασυνταγματικά φαινόμενα. «Το γάρ πολύ της θλίψεως γεννά
παραφροσύνην».
Απαξίωση των πολιτικών δεν συνεπάγεται κατ’ ανάγκην έκπτωση και παρακμή
της πολιτικής. Η πολιτική είναι μία, συμφυής με τη δημοκρατία, συλλογική
διαδικασία του κοινωνικού γίγνεσθαι, μέσω της οποίας διεξάγονται οι
κοινωνικοοικονομικοί ανταγωνισμοί, συνήθως στο θεσμικό πλαίσιο του κρατούντος
πολιτικού συστήματος, αλλά και έξω από αυτό. Υπονομεύεται μεν η πολιτική και το
ισχύον πολιτικό σύστημα από τη συμπεριφορά ορισμένων πολιτικών προσώπων. Ο
(αυτο)ευτελισμός, όμως, των πολιτικών δεν απαξιώνει οπωσδήποτε την πολιτική.
Η υπεράσπιση της πολιτικής είναι υπεράσπιση του πολιτικού ανταγωνισμού,
δηλαδή υπεράσπιση της δημοκρατίας. Και οφείλω να τονίσω σαφώς ότι στην
υποβολιμαία απάρνηση της πολιτικής εμφωλεύει ένας σοβαρός κίνδυνος για την
προοδευτική πολιτική εξέλιξη. Με τη σαφώς λαϊκίστικου χαρακτήρα καταγγελία και
αποδοκιμασία των πολιτικών αδιακρίτως ή των κομμάτων συλλήβδην, καλλιεργείται
ένα κλίμα δυσπιστίας, ακόμη δε και αποστροφής προς την πολιτική εν γένει. Όμως,
το ιδεολογικό τούτο κλίμα είναι πρόσφορο για την εκ μέρους αντιδραστικών
στοιχείων και αντιδημοκρατικών δυνάμεων εκμετάλλευση της δυσφορίας, που είναι
σήμερα διάχυτη στο λαό, και ιδίως στις νεότερες γενιές, ώστε να διοχετευθεί προς την

195
ακροδεξιά, φασιστοειδή κανάλια με οπισθοδρομική ριζοσπαστική κατεύθυνση ή,
στην καλύτερη περίπτωση, η δυσφορία να μεταβληθεί σε αδιαφορία, με επακόλουθο
την αδρανοποίηση των πολιτών και τη μετατροπή τους σε «απράγμονες και
αχρείους» ιδιώτες. Και μη λησμονούμε ότι με επιχειρήματα κατά της πολιτικής
διαφθοράς και με σημαία τη δήθεν εξυγίανση του δημοσίου βίου εξόρμησαν και
κατέλαβαν την εξουσία, εμφανισθέντες ως «σωτήρες», οι διάφοροι δικτάτορες που
μίαναν τον λήγοντα εικοστό αιώνα.
Κρίση αντιπροσώπευσης είναι, κατά την γνώμη μου, η παρούσα πολιτική
κρίση, που έχει επ’ εσχάτων κορυφωθεί. Η δε κρίση αντιπροσώπευσης δεν είναι
μόνον ελληνικό αλλά πανευρωπαϊκό φαινόμενο. Και καταλαμβάνει όχι μόνον τον
πολιτικό, αλλά και τον συνδικαλιστικό τομέα. Υπάρχει, βέβαια, και το κοινωνικό
υπόβαθρο, το οποίο συμβαίνει συχνά να παραβλέπεται: η ανεργία, η ακρίβεια του
βίου, η υποχρεωτική λιτότητα, η χαλάρωση του «κράτους πρόνοιας». Όλα αυτά
υπαγορεύουν την λήψη πολιτικών αποφάσεων.
Έτσι, το πρόβλημα είναι βασικά πολιτικό. Οι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί είναι
απαραίτητοι για τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, έστω και αν αυτή δεν
εξαντλείται σε τούτους. Χρειάζονται ασφαλώς βελτίωση, ανανέωση,
εκσυγχρονισμό…
Πάντως η υπέρβαση της κρίσης είναι ουσιωδώς θέμα πολιτικής βούλησης. Άρα
είναι έργο των πολιτικών. Η αξία και η συναφής αποτελεσματικότητα της
συνταγματικής αναθεώρησης θα εξαρτηθεί από το περιεχόμενό της και από την
κατεύθυνση, περισσότερο ή λιγότερο προοδευτική, προς την οποία θα κατατείνει,
ώστε να σηματοδοτήσει μία καμπή προς τα πρόσω για τον πολιτικό και γενικότερα για
τον εθνικό μας βίο …

Αριστόβουλος Μάνεσης, Το Βήμα, 29/1/1995

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε περιληπτικά το κείμενο σε περίπου 120 λέξεις.

(μονάδες 25)

Β.1. α) Να χωρίσετε το κείμενο σε νοηματικές ενότητες και να δώσετε σε αυτές τίτλο

και β) Ποιο είναι το θέμα και ποια η κατευθυντήρια ιδέα του κειμένου;
(μονάδες 2,5)

Β.2. Ποιες μεθόδους και μέσα πειθούς χρησιμοποιεί ο συγγραφέας; Τεκμηριώστε την
απάντησή σας με στοιχεία από το κείμενο.
(μονάδες 2,5)

Β.3. Στην παράγραφο «Η υπεράσπιση της πολιτικής είναι υπεράσπιση του πολιτικού
ανταγωνισμού, … οι διάφοροι δικτάτορες που μίαναν τον λήγοντα εικοστό αιώνα.»
να βρείτε:
a. Πως επιτυγχάνεται η συνοχή;
b. Ποια τα δομικά της στοιχεία;
c. Ποιες οι μέθοδοι ανάπτυξής της;
(μονάδες 5)

196
Β.4. Στην παράγραφο «Η αύξουσα δυσπιστία - ή και απέχθεια – των πολιτών προς
του πολιτικούς και τους εν γένει πολιτευομένους, … με επακόλουθο την ανυποληψία
τους και την αποδοκιμασία τους.» να εντοπίσετε τον υπάρχοντα συλλογισμό, την
συλλογιστική του πορεία και να τον αξιολογήσετε ως προς την ορθότητά του.
(μονάδες 2,5)

Β.5. α) Στο κείμενο χρησιμοποιούνται πολλές λέξεις σύνθετες με την πρόθεση

«παρά» και με το επιτατικό μόριο «πάρα». Γιατί; β) Σε ποιες περιπτώσεις
χρησιμοποιεί τα εισαγωγικά ο συγγραφέας και η λειτουργία τους;
(μονάδες 5)

Β.6. α) Να διατυπώσετε με απλούστερο ύφος τις παρακάτω εκφράσεις:

a. Ό εστί μεθερμηνευόμενον
b. Αλήστου μνήμης
c. Προς τα πρόσω
d. Επ’ εσχάτων
και β) Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στις έννοιες:
a. πολιτικού και πολιτευομένου
b. πολίτη και ιδιώτη
(μονάδες 5)

Β.7. Να βρείτε τα συνώνυμα των λέξεων προοπτικά, αναπόφευκτα, να απολήξει,

οιονεί, ήκιστα, εξικνείται, απαξιώνει, υποβολιμαία, εμφωλεύει, εξαντλείται, κατά
τρόπον ώστε να μην αλλοιώνεται το νόημα του κειμένου.
(μονάδες 2,5)

Γ. Πολλοί νέοι υποστηρίζουν ότι όλοι οι πολιτικοί είναι διεφθαρμένοι και τους αξίζει
η αδιαφορία των πολιτών. Πώς ερμηνεύεται το γεγονός; Με ποια επιχειρήματα
μπορείτε να αποδείξετε ότι τέτοιου είδους απόψεις είναι επικίνδυνες για το
δημοκρατικό πολίτευμα; (600 λέξεις)
(μονάδες 50)

197
 Η γοητεία των λέξεων

Τόσο από άτομα επιρροής όσο και από μέσα διαμόρφωσης της κοινής γνώμης
τονίζεται συχνά ο όρος «αντικειμενικότητα», με βασικό στόχο την εγκυρότητα
κάποιας άποψης. Είναι γεγονός ότι οι επιλογές και η επιχειρηματολογία προώθησής
τους διέπονται από ιδεολογικά κριτήρια και επιδιωκόμενους σκοπούς. Οι πιο καθαροί
άνθρωποι έχουν το θάρρος και τη δύναμη να αναγνωρίσουν τους περιορισμούς στους
οποίους υπόκεινται και να τους κάνουν γνωστούς, κερδίζοντας έτσι την εκτίμηση σε
έναν ειλικρινή διάλογο με βάση το επιχείρημα. Εκείνοι που θα αποσιωπήσουν τους
περιορισμούς, έχουν στόχο να πείσουν φορώντας το ένδυμα της
αντικειμενικότητας…
Όσον αφορά τις δομές επικοινωνίας, δεν είναι ξεκάθαρο το πλαίσιο μέσα από
το οποίο βλέπουν τα πράγματα. Συχνά παρουσιάζεται το φαινόμενο παραμόρφωσης
των πραγμάτων, υπερτονίζονται ασήμαντες λεπτομέρειες και διαμορφώνεται η τάση
απόρριψης της αλήθειας … με αιτιολογικό τον σεβασμό στην αντικειμενικότητα!
Είναι γεγονός ότι κάποιες αλήθειες είναι δύσκολο να τυπωθούν ή να ειπωθούν
…
Οι κοινωνίες εξελίσσονται και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες οι διάφορες
δομές λειτουργούν πρέπει να αναπροσαρμόζονται, ώστε να ενσωματώνουν τη νέα
πραγματικότητα. Συχνά η διαδικασία αυτή αποκαλείται «μεταρρύθμιση»… Η γοητεία
της λέξης δίνει την ευκαιρία στους πολιτικούς να βαφτίζουν τις πολιτικές τους
επιλογές μεταρρυθμίσεις και έτσι καταφέρνουν να ελαχιστοποιούν την κριτική και
μαζί να δημιουργούν κλίμα προσδοκιών… Στο περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης
κάποιες μεταρρυθμίσεις σημαίνουν επιστροφή χωρών με γνωστές περιπέτειες σε
τριτοκοσμικό επίπεδο, με αποτέλεσμα χιλιάδες θανάτων από την κατάρρευση του
συστήματος υγείας, την αύξηση των ασθενειών, την κακή διατροφή …, ενώ η
πραγματική μεταρρύθμιση θα ήταν η παγκοσμιοποίηση της ευθύνης για τον άνθρωπο,
το περιβάλλον τον πολιτισμό. Η αντικειμενική αλήθεια προάγεται από τις φυσικές
επιστήμες και η καθαρότητα των θέσεων από υπεύθυνους και σκεπτόμενους
ανθρώπους. /όπως είναι φυσικό, η προσωπική ευθύνη, η ακεραιότητα και η
υποχρέωση προς τον εργοδότη μπορούν να οδηγήσουν για προφανείς λόγους, στην
κατά το δυνατόν ακριβή περιγραφή της πραγματικότητας.
Η πατρίδα μας δεν μπορεί να αποτελεί εξαίρεση ούτε ως προς την ασάφεια
ούτε ως προς την ελκτικότητα.
Αν πραγματικά υπάρχει ενδιαφέρον να δημιουργήσουμε μία άλλη κουλτούρα
για την προσέγγιση της πραγματικότητας που βιώνουμε ή των συνθηκών που θα
διαδραματίσουν ρόλο στη διάπλαση του μέλλοντος, πρέπει να διαμορφώσουμε μία
μορφή επικοινωνίας που να δίνει μία καθαρή και κατανοητή εικόνα του κόσμου, μία
εικόνα ικανή να αντικατοπτρίσει τα συμφέροντα και τις ανησυχίες των απλών
πολιτών, μία άποψη για το τι είναι δημοκρατία και συμμετοχή. Πρέπει να γίνει (και
θέλουμε να γίνει) σαφές ότι τελικός στόχος της δημοκρατίας δεν είναι η παραγωγή
αγαθών αλλά η παραγωγή ελεύθερων και σκεπτόμενων ανθρώπων, που
συνεργάζονται μεταξύ τους σε βάση ισότητας.
Οι μεταρρυθμίσεις είναι αναγκαίες και αναμενόμενες, αρκεί να
δημιουργηθούν με τέσσερις προϋποθέσεις. Αυτές είναι πρώτα το κατάλληλο
περιβάλλον, ύστερα η ανάλογη προετοιμασία, παράλληλα η στρατηγική αποδοχής
τους από την κοινωνία και τέλος, τα σχέδια διαχείρισης των κρίσεων, που
οπωσδήποτε θα εμφανιστούν στην πορεία υλοποίησης τους, αν θέλουμε να
αφομοιωθούν από την κοινωνία και να μην ακυρωθούν μαζί με τους μεταρρυθμιστές
ή εκσυγχρονιστές.

198
 Το καθολικό αίτημα του καιρού μας είναι η δυνατότητα πρόσβασης και
οργάνωσης της πληροφορίας σχετικά με τον κόσμο. Το γεγονός αυτό απαιτεί την
μεταρρύθμισης της σκέψης. Είναι αυτή που θα αναγε3ννήσει τη σύνθετη σκέψη που
θα λαμβάνει υπ’ όψη της το πλαίσιο – περιβάλλον και την πολυπλοκότητα των
ανθρώπινων προβλημάτων.
Χρ. Μασσαλάς, πρύτανης Παν/μίου Ιωαννίνων,
Τα Νέα, 18/08/2001

Θέματα

Α. Να γίνει περίληψη του κειμένου σε 80 – 100 λέξεις

(μονάδες 25)

Β.1. Να επισημάνετε ποια στοιχεία από το περιεχόμενο του κειμένου καταδεικνύουν

την προπαγανδιστική τακτική των κυβερνώντων.
(μονάδες 2, 5)

Β.2. Στην 6η παράγραφο του κειμένου να επισημάνετε τον υποθετικό συλλογισμό, να

τον συμπληρώσετε και να αξιολογήσετε το συμπέρασμά του.
(μονάδες 5)

Β.3. Με ποιες μεθόδους πειθούς αναπτύσσονται η 2 η και 7η παράγραφος; Να τους

επισημάνετε στο κείμενο.
(μονάδες 2,5)

Β.4. α) Με ποια μέθοδο αναπτύσσεται η 3 η παράγραφος του κειμένου; β) Ποια η

δομή της; γ) Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή της;
(μονάδες 6)

Β.5. Με καθεμία από τις παρακάτω λέξεις να σχηματίσετε από μία περίοδο λόγου που
να αναδεικνύει τη σημασία της. α) επιχειρηματολογία, β) κουλτούρα
(μονάδες 4)

Β.6. παραμόρφωσης: με το β΄ συνθετικό της λέξης να σχηματίσετε νέες λέξεις,

χρησιμοποιώντας τις προθέσεις διά και ανά και να αποδώσετε τη σημασία τους.
(μονάδες 2,5)

Β.7. Να βρείτε από ένα συνώνυμο των λέξεων: διάπλαση, κατανοητή, ισότητας.
(μονάδες ,2,5)

Γ.1. Πρωταρχικός στόχος της προπαγανδιστικής γλώσσας είναι η δημιουργία

παθητικών δεκτών. Να αναφέρετε με συντομία τους παράγοντες που υποβοηθούν τη
δημιουργία παθητικών δεκτών.
ή
Γ.2. Σε ένα κείμενο 400 – 500 λέξεων να γράψετε τις απόψεις σας για την αντίσταση
του ατόμου στους προπαγανδιστικούς μηχανισμούς
(μονάδες 50)

199
 Το φάντασμα του ολοκληρωτισμού

Η έννοια της κρατικής εξουσίας από τις καταβολές της, βασίζεται στην ισχύ
και τη δύναμη της επιβολής. Δεν μπορεί άλλωστε να θεωρηθεί τυχαίο το ότι οπ Δίας
χρησιμοποιούσε ως σύμβολα της εξουσίας του το Κράτος και τη Βία. Εξάλλου, οι
άνθρωποι, σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, αποδέχτηκαν
την κρατική εξουσία με την προϋπόθεση αυτή να εξυπηρετεί το «κοινό Καλό».
Εντούτοις, η ιστορία της ανθρωπότητας αποδεικνύει πως σε κάθε γωνιά του
πλανήτη οι άνθρωποι έπεφταν και συνεχίζουν να πέφτουν θύματα της κρατικής βίας
και καταπίεσης.
Η κατάχρηση εξουσίας σε βάρος των πολιτών περιορίζει τις θεμελιώδεις
ατομικές ελευθερίες. Στις περιπτώσεις αυτές η εξουσία του κράτους παίρνει μορφή
ολοκληρωτική.
Ο ολοκληρωτισμός είναι δυνατόν να λάβει διάφορες μορφές: από δικτατορίες
και κάθε λογής ανελεύθερα καθεστώτα έως κατ’ όνομα δημοκρατίες, που
χρησιμοποιούν αυταρχικές πρακτικές σε βάρος των πολιτών τους.

Μία επισκόπηση της παγκόσμιας ιστορίας αποκαλύπτει πως σε όλες τις

κοινωνίες, από τις πιο πρωτόγονες ως τις πιο αναπτυγμένες, η άσκηση βίας στο άτομο
αποτελεί προνομιακό όπλο κάθε εξουσίας. Είναι επίσης ιστορικά διαπιστωμένο ότι,
όπου γιγαντώνεται η κεντρική εξουσία, όπου θεοποιείται το κράτος στην άλφα ή την
βήτα μορφή του, εμφανίζεται αυτομάτως και η καταπίεση που εκφράζεται με την
εκμηδένιση του ατόμου, την καταστολή της διαφωνίας, την ποινικοποίηση των
αμφισβητήσεων και τα βασανιστήρια. Η υπερτροφική εξουσία ταυτίζεται πάντοτε με
τον πολιτικό δεσποτισμό και οποιαδήποτε αντίσταση, με λόγο ή πράξη,
χαρακτηρίζεται εσχάτη προδοσία – από το ρωμαϊκό crimen majestatis της
αυτοκρατορικής περιόδου ως το Hochverrat του ναζισμού και την καθεστηκυία τάξη
των κάθε λογής τυραννιών που καταβρόχθισαν και καταβροχθίζουν εκατομμύρια
αντιφρονούντων πολιτών. Το κρατικό ή εθνικό συμφέρον, η ενιαία και μονολιθική
πίστη, η προστασία της κοινωνικής ευρυθμίας υπήρξαν και είναι προσωπεία για τον
εξωραϊσμό ή την ιδεολογική επένδυση κάθε αυταρχισμού. Ακόμα και σε χώρες με
φιλελεύθερη παράδοση και δημοκρατικούς θεσμούς τα βασανιστήρια ως ανακριτική
μέθοδος και ανομολόγητος κολασμός, συνεχίζονται με την πασίγνωστη
επιχειρηματολογία: «πάταξη του εγκλήματος», «εθνική ασφάλεια», «προστασία του
καθεστώτος» ή «του κοινωνικού συνόλου». «εξουδετέρωση τρομοκρατών» κ.λ.π.
Βασανιστήρια στην εθνική επικράτεια αλλά εκτός των εθνικών τειχών με
θύματα ξένους λαούς σε περίοδο ακμής – αλλά και παρακμής – της αποικιοκρατίας.
Για πολιτική εξάρτηση – δηλαδή οικονομική εκμετάλλευση – για κατάπνιξη
κινημάτων ελευθερίας και συντριβή εθνικών εξεγέρσεων. Σ’ αυτήν την ανόσια
επιχείρηση, σύμμαχοι και συνένοχοι όλες οι εξουσιαστικές δυνάμεις: κυβερνήσεις,
στρατός, Τύπος, δικαιοσύνη.
Βασανιστήρια από όργανα της εξουσίας με θύματα πολίτες. Αλλά και
ωμότητες από έθνη σε έθνη κατά την διάρκεια πολεμικών συρράξεων. Στον πόλεμο,
την κορυφαία ανθρώπινη τραγωδία, ο ατομικός βασανισμός γίνεται καθολικός και
ολοκληρωτικός, εκατομμύρια ένστολα άτομα μεταμορφώνονται ξαφνικά σε δημίους
εκατομμυρίων αγνώστων εχθρών. Όλα θεμιτά για τον εθνικό θρίαμβο ή την εθνική
εκστρατεία σωτηρίας. Οι ωμότητες – ανθρωποσφαγές και ανθρωπομαζώματα,
ολοκαυτώματα και βασανισμοί – συνακολουθούν τις συρράξεις, τοπικές, εκτεταμένες

200
ή παγκόσμιες, και δεν θα σταματήσουν όσο θα προκαλούνται ή θα υποδαυλίζονται
συγκρούσεις μεταξύ των λαών.
Κ. Σιμόπουλος, Βασανιστήρια και Εξουσία.

Θέματα

Α. Να παρουσιαστεί περιληπτικά το κείμενο σε 80 – 100 λέξεις.

(μονάδες 25)

Β.1 Πώς ορίζει τον ολοκληρωτισμό ο συγγραφέας του κειμένου;

(μονάδες 5)

Β.2. Τεκμηριώστε με δικά σας επιχειρήματα και παραδείγματα τη θέση: όπου

γιγαντώνεται η κρατική εξουσία, εμφανίζεται αυτομάτως και η καταπίεση.
(μονάδες 5)

Β.3. Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου να εντοπίσετε: τους τρόπους με τους
οποίους επιτυγχάνεται η συνοχή και τη μέθοδο ανάπτυξής της.
(μονάδες 5)

Β.4. Να δικαιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στις φράσεις «πάταξη του

εγκλήματος», «εθνική ασφάλεια», «προστασία του καθεστώτος» ή «του κοινωνικού
συνόλου». «εξουδετέρωση τρομοκρατών» της πρώτης παραγράφου.
(μονάδες 5)

Β.5. Να εντοπίσετε 2 περιπτώσεις ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας

(μονάδες 2,5)

Β.6. Να βρείτε από μία συνώνυμη για καθεμία από τις παρακάτω: αυτομάτως,
ταυτίζεται, κολασμός, κατάπνιξη, ανόσια
(μονάδες 2,5)

Γ.1. Ο Τσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα έγραψε: «Ο αγώνας του ανθρώπου

ενάντια στην εξουσία είναι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη». Να αναπτύξετε
αυτήν θέση σε ένα συνεχές κείμενο περίπου 500 λέξεων.
ή
Γ.2. Πολλοί, απαυδισμένοι από την κοινωνική και πολιτική κρίση, αναφωνούν «Μωρέ
μας χρειάζεται μία δικτατορία». Πώς μπορείτε να αποδείξετε ότι τέτοιες απόψεις
είναι όχι μόνο λαθεμένες αλλά και επικίνδυνες; (500 λέξεις)
(μονάδες 50)

Συμπληρωματικά κείμενα

Α΄
Ακόμη αισθάνομαι να επαναστατώ μέσα μου για να γίνει αντιληπτό επιτέλους
πως η αξιοπρέπεια και η ελευθερία του πολίτη είναι αγαθά που κανείς μνα κανείς δεν
έχει δικαίωμα να τα καταπατήσει ή να στα στερήσει από τον άλλο – είτε στρατηγός

201
είν’ αυτός, είτε χαρισματικός ηγέτης τριτοκοσμικού τύπου είτε αυτόκλητος σωτηρίας
δικτατορικών προδιαγραφών.
Μάνος Χατζιδάκις

Β΄
Μου έχει τύχει πάμπολλες φορές, σε συζήτηση όχι διαλογική αλλά σε κύκλο,
να ακούσω κάποιον να λέει, όταν οι διαπιστώσεις φαίνονται να φτάνουν σε αδιέξοδο:
«Μωρέ μας χρειάζεται μία δικτατορία!» και δυο τρεις άλλοι γύρω να συμφωνούν
κουνώντας επιδοκιμαστικά τα κεφάλια τους. Τότε κάτι μαραίνεται μέσα μου, με
κυριεύει αθυμία. Όχι γιατί οι άνθρωποι αυτοί βρίσκονται κατά την γνώμη μου, σε
πλάνη. Αλλά γιατί βλέπω πόσο εύκολα απεμπολούν τα άτομα τις ελευθερίες τους, τα
ευγενέστερα δικαιώματα τους, ό,τι με τόσους αγώνες έχει κατακτηθεί στο μάκρος της
Ιστορίας με τόσο αίμα. Απεμπολούν δηλαδή την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και πόσο
πρόθυμοι είναι οι άνθρωποι να την ανταλλάξουν με μία αβασάνιστη, κοντόθωρη,
χαμηλή αμεριμνησία, που δεν τους εξασφαλίζει, όπως νομίζουν, τα κεκτημένα, αλλά
που τους δίνει την ψευδαίσθηση ότι τα εξασφαλίζει. Γιατί κανένας, κι ο πιο
ανιστόρητος, δεν μπορεί να μην ξέρει ότι τα τέτοια καθεστώτα, τα αυταρχικά, τα
πιεστικά έχουν κακό τέλος και πως την στιγμή της ανατροπής τους, ο σπασμός
κλονίζει συθέμελα, συνεπαίρνει τα πάντα, παράνομα και νόμιμα μαζί, ένοχα κι αθώα.
Αγγ. Τερζάκης

Γ΄
- Πότε νιώσατε ελεύθερος στη ζωή σας;
- Πότε ένιωσα ελεύθερος; Την ξέρεις βέβαια αυτήν άποψη. Ελεύθερος νιώθεις και
όταν είσαι και κάτω από το πέλμα του δυνάστη. Ο δυνάστης σου είναι ο ανελεύθερος.
Εσύ είσαι ελεύθερος. Όταν του πετάς στα μούτρα του τη ζωή σου, ποιος είναι από
τους δυο σας ελεύθερος, εκείνος που σε σκοτώνει ή εκείνος που του πετάς στα
μούτρα του τη ζωή σου; Αλλά, για να πάμε σε μία συνολικότερη αντίληψη, η
ελευθερία είν αι το πλαίσιο που ο άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει. Επιμένω σε
αυτό το σημείο, Μαριώ, γιατί ο άνθρωπος είναι δημιουργός. Άμα στερήσεις από τον
άνθρωπο το στοιχείο της δημιουργίας, γίνεται ένα κολοκύθι, ένα φυτό, ένα οτιδήποτε
άλλο θέλεις.
Από συνέντευξη του Λ. Κύρκου στη Μαρία Ρεζάν.

202
 Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα

Κάθε ολοκληρωτικό σύστημα έχει ανάγκη από μία ιδεολογία. Η βάση του
ολοκληρωτικού συστήματος είναι το μονοπώλιο της αλήθειας, και αυτό δεν θα
μπορούσε να υπάρξει χωρίς την πίστη μιας ιδεολογίας, που της δίνει τη δυνατότητα
να περιφρονεί αυτάρεσκα όλες τις άλλες απόψεις και να επιβάλει τα δικαιώματά της,
τα οποία απορρέουν από την «ιστορική της αποστολή». Το πνεύμα κάθε
ολοκληρωτικού συστήματος κυριαρχείται από μισαλλοδοξία, δεν μπορεί να ανεχτεί
τον πλουραλισμό, τον θεωρεί σαν αίρεση – ή τουλάχιστο ως μία περιττή διαδικασία –
και έχει ζυμωθεί με τη νοοτροπία της ιδεολογίας στην οποία στηρίζεται και την οποία
πιστεύει ότι ενσαρκώνει. Είναι ένα νόμιμο προϊόν της ιδεολογίας, τρέφεται από αυτήν
και αντλεί από αυτήν την ενέργεια για να μετατρέψει το θεωρητικό έργο σε πράξη.
Ξεκινώντας οπό την αξίωση ότι κατέχει την απόλυτη αλήθεια, και άρα
δικαιούται την απόλυτη εξουσία, το ολοκληρωτικό καθεστώς προσπαθεί να
εξασφαλιστεί από τους ανταγωνιστές του. Το πρώτο θύμα είναι ο πολιτικός
πλουραλισμός, αλλά σύντομα εξαφανίζεται επίσης και ο πνευματικός και οικονομικός
πλουραλισμός: ένα σύστημα που σέβεται αυτές τις ελευθερίες δε θα μπορούσε να
είναι ποτέ δικτατορικό.
Το ολοκληρωτικό καθεστώς προσπαθεί συνεχώς να επεκτείνει και να
ενισχύσει την κυριαρχία του. Δεν αναγνωρίζει τις οποίες θα έπρεπε να σεβαστεί.
Τοποθετεί τον εαυτό του πάνω από κάθε νόμο και ηθική, πέρα από τον δημόσιο
έλεγχο, υποβιβάζει – αν δεν καταργεί εντελώς – την πολυφωνία και τα πολιτικά
δικαιώματα σε μία τελετουργική κωμωδία. Καταπατά τη διαχωριστική γραμμή
μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής ζωής και επεμβαίνει χωρίς προσχήματα σε τομείς που
ως χθες ήταν απαραβίαστοι και προσωπικοί.
Η κατάργηση του πλουραλισμού καταργεί και τη μοναδικότητα του
ανθρώπου. Ένα καθεστώς που θεωρεί τον πλουραλισμό ως τον χειρότερο εχθρό του,
δεν μπορεί να ανεχτεί τη διαφοροποίηση. Πραγματικά: στον κόσμο ενός ώριμου
ολοκληρωτικού συστήματος δεν υπάρχουν διαφορές. Η μοναδικότητα του
ανθρώπινου υποκειμένου απουσιάζει. Όλα είναι ομοιόμορφα και ομοιόχρωμα. Αλλά
τελικά το καθεστώς πληρώνει αυτήν την κατάσταση με την απώλεια της δικής
ταυτότητας. Το κεντρικό πολιτικό υποκείμενο, που μονοπωλεί την αλήθεια, έχει
επίσης ανάγκη από διαφοροποίηση. Μόλις ισοπεδώσει κάθε αντίθετη άποψη, παύει
να έχει άποψη και το ίδιο. Η αλήθεια του καταλήγει να είναι άχρωμη και χωρίς
περιεχόμενο, οι αποφάσεις του γίνονται ανώνυμες και ανεύθυνες: πώς μπορεί ένα
υποκείμενο που αποφασίζει και ενεργεί μόνο του, που δε δίνει λόγο σε κανένα και
δεν δέχεται καμία κριτική, να ενεργεί με υπευθυνότητα;
Έτσι, σβήνει βαθμιαία, αλλά οριστικά η πολλαπλότητα τα ων απόψεων, των
παραδόσεων και των συνηθειών, χάνεται η ιδιομορφία των τοπικών θεσμών και
προτύπων. Ο ομοιόχρωμη και τυποποιημένη κοινωνία παράγει τυποποιημένους
πολίτες χωρίς προσωπική θέληση. Είναι ένα εργοστάσιο που κάνει μαζική παραγωγή
κοινότοπων ανθρώπων με κοινότοπη ιστορία.
Η έκταση και το βάρος του συγκεντρωτισμού στην πολιτική και πνευματική
ζωή είναι φανερά σε όλους, ενώ δεν είναι το ίδιο ορατές οι διαστάσεις και οι
συνέπειες του οικονομικού συγκεντρωτισμού, ως ένα πεδίο έμμεσης χειραγώγησης
της κοινωνίας. Έτσι, χάρη στο οικονομικό μοντέλο που γεννιέται μέσα από το
ολοκληρωτικό σύστημα, αρχίζουν όλοι και όλα σιγά-σιγά να μοιάζουν μεταξύ τους.
Αργά και ίσως ακούσια, αλλά ασυγκράτητα, αρχίζει να απλώνεται στην κοινωνία μία
γενική ομοιομορφία: ίδια σπίτια, ίδια έπιπλα, ίδια αυτοκίνητα, ίδιος ρουχισμός, ίδιες
συζητήσεις, ίδια συμπεριφορά για όλους.

203
 Η φορτική παρουσία του κράτους, που σέβεται μόνο τα αυθαίρετα όρια που
θέτει το ίδιο – μέχρι να τα αντικαταστήσει με κάποια άλλα, ανάλογα με τις
σκοπιμότητες της στιγμής – προκαλεί μία κατάσταση γενικής αβεβαιότητας. Κανείς
δεν μπορεί να πει ότι ξέρει τι μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει ή τι τον περιμένει
αύριο. Η κυριαρχία της εκτελεστικής εξουσίας απέναντι στη νομοθετική και τη
δικαστική, καθώς και η παντοδυναμία της πανταχού παρούσας αστυνομίας αναιρούν
από τους ανθρώπους κάθε αίσθημα ασφάλειας. Η ανωνυμία του ανεξέλεγκτου
κρατικού μηχανισμού και η έλλειψη κάθε υπευθυνότητας, σε ένα σύστημα όπου ο
καθένας μπορεί να κατηγορηθεί για τα πάντα (καθώς το σύστημα δεν σέβεται κανένα
κανόνα και δεν αναγνωρίζει κανενός είδους διαιτησία) κάνουν τους πολίτες να
αισθάνονται γυμνοί και απροστάτευτοι απέναντι στο καθεστώς.
Αν κάποιος πολίτης θα θελήσει να ξεφύγει από τα όρια που του επιβάλλει το
κράτος, να αλλάξει παραστάσεις, να οργανώσει μία ερασιτεχνική θεατρική
παράσταση, θα πρέπει να περάσει από δεκάδες γραφεία, να υπογράψει αμέτρητες
βεβαιώσεις, να υποβάλει κάθε είδους πιστοποιητικά και επίσημες συστάσεις και να
υπομείνει μία απερίγραπτη ταλαιπωρία απέναντι στην αδιάφορη και αλαζονική
γραφειοκρατία. Η διαδικασία για την έκδοση μίας τέτοιας άδειας είναι εξουθενωτική
και όλοι σχεδόν προτιμούν να παραιτηθούν από τις ιδιαίτερες επιθυμίες τους, αρκεί
να «έχουν το κεφάλι τους ήσυχο»

Βάτσλαβ Χάβελ, εν αρχή ην ο λόγος

Εκδ. Παρατηρητής, Αθήνα, 1990

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε περιληπτικά το περιεχόμενο του αποσπάσματος σε περίπου 100-

120 λέξεις.
(μονάδες 25)

Β.1. Ποια η δομή και η μέθοδος ανάπτυξης της 6ης παραγράφου του κειμένου;
(μονάδες 5)

Β.2. Να εντοπίσετε τον συλλογισμό στην φράση: «Η φορτική παρουσία του κράτους,
που σέβεται … Κανείς δεν μπορεί να πει ότι ξέρει τι μπορεί και τι δεν μπορεί να
κάνει ή τι τον περιμένει αύριο» και να τον αξιολογήσετε ως προς την ορθότητά του.
(μονάδες 5)

Β.3. Να εντοπίσετε στο κείμενο δύο περιπτώσεις αναφορικής και δύο περιπτώσεις
ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας.
(μονάδες 2,5)

Β.4. Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των δύο τελευταίων παραγράφων του
κειμένου;
(μονάδες 2,5)

Β.5. Τελικά, μόλις,, έτσι, ενώ, καθώς: ποια νοηματική σχέση δηλώνει καθεμιά από τις
παραπάνω λέξεις του κειμένου;
(μονάδες 2,5)

204
Β.6. Κυριαρχία, νοοτροπία: να χρησιμοποιήσετε τέσσερις νέες σύνθετες λέξεις,
χρησιμοποιώντας για την καθεμία από ένα (διαφορετικό κάθε φορά) συνθετικό των
παραπάνω λέξεων.
(μονάδες 2,5)

Β.7. Περιττή, να ενισχύσει, υποβιβάζει, βαθμιαία,, ακούσια: να γράψετε από ένα

αντώνυμο.
(μονάδες 5)

Γ. Στον αντίποδα των ολοκληρωτικών καθεστώτων που σκιαγραφούνται απ’ τον

συγγραφέα του κειμένου, να παρουσιάσετε τις αρχές και τον τρόπο λειτουργίας μίας
αληθινά δημοκρατικής κοινωνίας και να εξετάσετε το βαθμό ανταπόκρισης των
ανεπτυγμένων δυτικών κοινωνιών στο μοντέλο αυτό. (500 – 600 λέξεις)
(μονάδες 50)

205
 Είναι η Ελλάδα ανοιχτή κοινωνία;

Η ιδέα της ανοιχτής κοινωνίας έχει γίνει – επιτέλους! – δημοφιλής στη χώρα
μας. Αυτό πραγματοποιήθηκε εξελικτικά μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου
πριν από 15 χρόνια, που σφράγισε πανηγυρικά την ήττα της κλειστής κοινωνίας. Το
κοσμοϊστορικό αυτό γεγονός απαντούσε, έστω και αργά, στο αίτημα για ελευθερία
και δημοκρατία, δύο αρχές που είναι παγκόσμια αποδεκτές και απόλυτα συναφείς με
την ιδέα της ανοιχτής κοινωνίας.
Όμως, η ανοιχτή κοινωνία δεν είναι απλώς και μόνο μία κοινωνία όπου
επικρατεί το κοινοβουλευτικό καθεστώς. Εκφράζει επιπλέον τον ανοιχτό και
δυναμικό χαρακτήρα του πολιτισμού μας και του ευρύτερου κόσμου που μας
περιστοιχίζει. Η επανάσταση στις επικοινωνίες και η αυξανόμενη συναίσθηση ότι
ζούμε μέσα σε έναν ανοιχτό παγκόσμιο χώρο οδηγούν στην βαθμιαία υπέρβαση των
τοπικών ιδιαιτεροτήτων και των προκαταλήψεων που κυριαρχούσαν στον κόσμο των
κλειστών κοινωνιών. Μέσα σε αυτόν τον κόσμο επεκτείνεται και εδραιώνεται μία
τάξη με επίκεντρο το άτομο, η οποία αντικαθιστά εξελικτικά της ιεραρχική τάξη της
παραδοσιακής κοινωνίας που είχε ως επίκεντρο την κοινότητα.
Η κοινωνία είναι ακηδεμόνευτη και συγχρόνως επισφαλής. Δεν είναι μία
ιδανική κατάσταση, στην οποία στοχεύουμε. Ούτε βρίσκει πάντα ιδανικές λύσεις στα
προβλήματα που αντιμετωπίζει. Βρίσκει όμως τρόπους να μην πληρώνουν με
υπέρμετρες θυσίες τα μέλη της τις λανθασμένες λύσεις που δίδονται σε αυτά τα
προβλήματα. Και αυτό γίνεται από την στιγμή που κατοχυρώνεται η δυνατότητα της
κριτικής στους θεσμούς της και αναγνωρίζεται η ανάγκη της στις παραδόσεις και τον
πολιτισμό της. Φυσικά, αυτό σημαίνει ότι τα μέλη της κοινωνίας έχουν επάρκεια
γνώσης, δηλαδή γενική παιδεία, καθώς και έγκυρη ενημέρωση για τα τρέχοντα.
Προϋποτίθεται επομένως η ύπαρξη μίας ιδιαίτερης σχέσης μεταξύ θεσμών και
γνώσης, κοινωνίας και επιστήμης. Γι’ αυτό και από γνωστική άποψη η ανοιχτή
κοινωνία πρέπει να νοηθεί ως ένας φόρουμ δημόσιας εξέτασης προτεινομένων
λύσεων σε πρακτικά και θεωρητικά προβλήματα. Η δυνατότητα αυτή, όμως
παρέχεται μόνο όταν επικρατεί ένα ορισμένο πνευματικό ήθος που σέβεται την
αλήθεια και που την τοποθετεί πάνω από άλλες σκοπιμότητες. Αν επρόκειτο να
διατυπώσουμε συνοπτικά τις προϋποθέσεις της ανοιχτής κοινωνίας, αυτές είναι η
ελεγξιμότητα και η διαφάνεια στη λήψη πολιτικών αποφάσεων, η κυριαρχία του
δικαίου, η αναγνώριση και η κατοχύρωση ατομικών δικαιωμάτων των πολιτών,
δηλαδή η αναγνώριση, διαφύλαξη και προστασία ενός ηθικού χώρου έξω από το
κράτος που είναι απαραβίαστος και η λειτουργία της αλήθειας ως ρυθμιστικής αρχής
στην κοινωνία.
Αν λάβουμε όλα αυτά σοβαρά υπ’ όψη, θα διαπιστώσουμε την ανεπάρκεια της
ανοιχτής κοινωνίας στην Ελλάδα, πράγμα που συμβάλλει στην χαμηλή ποιότητα της
δημοκρατίας στην χώρα μας. Το γεγονός ότι συχνά δεν λειτουργούν όπως πρέπει οι
θεσμοί οφείλεται εν μέρει στην αδιαφορία του κοινού. Πόσοι συμπολίτες μας
νοιάζονται για το αν και κατά πόσο είναι ανεξάρτητη η δικαιοσύνη στη χώρα μας;
Πόσοι ενδιαφέρθηκαν για την αναθεώρηση του Συντάγματος που έγινε με λαϊκή
εντολή πριν από 4 χρόνια; Η ίδια η πολιτική μας κουλτούρα; Υποβαθμίζει την
σημασία των θεσμών, των δικαιωμάτων και του δικαίου.
Η ανεπάρκεια της ανοιχτής κοινωνίας στη χώρα μας εμφανίζεται και μέσα από
εκδηλώσεις ιδεολογικού φανατισμού, ξενοφοβίας, νεοφοβίας, παγκοσμιοφοβίας και
γενικότερα με την παλινδρόμηση σε προ-νεωτερικές ή προ-δημοκρατικές μορφές
σκέψης και δράσης. Πολλά από αυτά καταγγέλλονται από την «προοδευτική»
διανόηση. Αυτή, όμως, αποτελείται από πνευματικούς ανθρώπους που επιλέγουν να

206
διακονούν την ιδεολογική κοινότητα στην οποία ανήκουν κι όχι την αλήθεια την
οποία είναι ταγμένοι από το λειτούργημά τους να υπηρετούν. Αυτό συνδέεται και με
μία διάχυτη τάση να ακυρώνεται ο ρόλος της αλήθειας ως ρυθμιστικής αρχής σε όλα
τα πεδία της δημόσιας ζωής, δηλαδή εκείνα που καλύπτει η πολιτική δραστηριότητα,
η δημόσια διοίκηση, η σχέση πολίτη – κράτους, η δημοσιογραφική επαγγελία, η
σχολική και πανεπιστημιακή εκπαίδευση.
Σε αυτό πρέπει να προστεθεί ο κρατικός γιγαντισμός σε συνδυασμό με την
αδιαφάνεια στην λήψη αποφάσεων, που νοθεύουν το νόημα της δημοκρατίας,
εφόσον έχουν ως επακόλουθα την διαφθορά σε μεγάλη κλίμακα και την διαπλοκή
μεταξύ κρατικών λειτουργών και μεγάλων ιδιωτικών συμφερόντων. Με δεδομένο το
πανίσχυρο και παναρμόδιο κράτος, οι πολίτες επαφίενται στον κρατικό
πατερναλισμό, αναζητώντας την προστασία και την επιλεκτική εύνοια προς
κοινωνικές ομάδες και ενισχύοντας έτσι το κράτος – Λεβιάθαν. Η ενότητα της
κοινωνίας εκφράζεται μέσα από παραδοσιακά στερεότυπα και όχι μέσα από τον
πλουραλισμό, που είναι ίδιον του πολιτισμού και της νεωτερικότητας.
Αυτές οι διαπιστώσεις αναφέρονται σε συγκεκριμένα προβλήματα που
αντιμετωπίζει η Ελλάδα, σε σοβαρές ανεπάρκειες της κοινωνίας μας. Δεν την
χαρακτηρίζουν, όμως, ως κλειστή.. η ελληνική κοινωνία είναι εύρωστη και βιώσιμη
και σήμερα όλες οι εύρωστες και βιώσιμες κοινωνίες είναι ανοιχτές. Πέρα από
οποιαδήποτε πολιτιστική και εθνική αυταρέσκεια, η Ελλάδα είναι ανοιχτή κοινωνία
και γι’ αυτό έχει τη δυνατότητα να αναγνωρίσει και να ξεπεράσει τα εμπόδια σε
αυτήν. Αρκεί να συνειδητοποιείται η ανάγκη εντοπισμού αυτών των εμποδίων και
καταπολέμησης των εχθρών της ανοιχτής κοινωνίας, οι οποίοι συνεχίζουν να
υφίστανται.

Α. Δημητράκου, καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

207
 Λαϊκισμός, το πιράνχας των αξιών

Είναι γνωστό ότι στη δημοκρατία οι διάφορες κοινωνικές και πολιτικές ροπές
εκφράζονται με τους κομματικούς σχηματισμούς. Τα κόμματα δηλαδή είναι τα
κύτταρα εκείνα και οι φορείς που εκπροσωπούν τις διάφορες πολιτικές τάσεις και τις
διεκδικήσεις περισσότερων τάξεων σε μία δεδομένη χρονική περίοδο.
Αντίθετα ο λαϊκισμός δεν αποβλέπει στην υποστήριξη συγκεκριμένων τάξεων
και κοινωνικών ομάδων, αλλά υποκριτικά παρουσιάζεται ότι αγκαλιάζει όλες τις
λαϊκές μάζες ανεξάρτητα από ταξικές κοινωνικές ή κομματικές τοποθετήσεις.
Η θέση όμως αυτή είναι εξ ορισμού αντιφατική. Διότι δεν συμβιβάζεται η
συγκέντρωση τόσων ανομοιόμορφων τάσεων και ομάδων κάτω από μία και μόνο
κομματική ταμπέλα.
Εξάλλου, ο λαϊκισμός επιδιώκει να ταυτιστεί με τις αρχές της ηθικής και της
δικαιοσύνης, στην προσπάθειά του να συνδεθεί απευθείας με τα πιο αγνά αισθήματα
του λαού…
Για να πετύχει τον σκοπό αυτό, η θεωρία αυτή στην εφαρμογή της προβαίνει
σε υστερικές σταυροφορίες κατά της διαφθοράς, την οποία αποδίδει στις κυρίαρχες
κοινωνικές και πολιτικές ομάδες, τις οποίες και αιτιάται γενικά και αφηρημένα. Στις
ελίτ αυτές μάλιστα αποδίδει πράξεις και προθέσεις συνωμοτικές σε βάρος του λαού…
Είναι φυσικό όμως οι κατασκευές αυτές να αποπροσανατολίζουν τον λαό από
τα ουσιαστικά του προβλήματα και τις πραγματικές του επιδιώξεις και να τον
κατευθύνουν σε χιμαιρικές διεκδικήσεις και απραγματοποίητες σκέψεις, που δεν
μπορούν ποτέ να πάρουν σάρκα και οστά. Εντωμεταξύ όμως οι κρατούντες λαϊκιστές
πολλές φορές επιτυγχάνουν το αποτέλεσμα που επιδιώκουν: δηλαδή την κατάκτηση
και τη διατήρηση της εξουσίας.
Λόγω ακριβώς αυτής της απατηλής φύσης του, ο λαϊκισμός βρήκε πρόσφορο
πεδίο αναπτύξεως σε ομάδες ουτοπιστών και σε στρώματα μικροαστικά.
χρησιμοποιήθηκε δε ιδιαίτερα από δικτατορίες, όπως στα κράτη της Λατινικής
Αμερικής.
Το προσωπείο λοιπόν της αγνότητας και της ηθικής με το οποίο εμφανίζεται ο
λαϊκισμός καθίσταται πολύ επικίνδυνο, ιδιαίτερα σήμερα που ο κόσμος διέρχεται μία
κρίση. Μία κρίση που επεκτείνεται και στον ιδεολογικό τομέα με το χάσιμο του
προσανατολισμού και την πτώση των ειδώλων. Ο λαός διψάει για μία κοινωνία πιο
δίκαιη, πιο ηθική και πιο πραγματική. Γι’ αυτό και ο λαϊκισμός, με τις αφειδείς
επαγγελίες και τις φρούδες διακηρύξεις του, εύκολα μπορεί να τον παραπλανήσει.
Γιατί εμφανίζεται ντυμένος με ρούχα αγνότητας και προσποιείται ότι μπορεί και θέλει
να δικαιώσει κάθε μη προνομιούχο – αδικημένο.
Για να εφαρμοστεί, όμως, και να λειτουργήσει ο λαϊκισμός σε μία χώρα, είναι
απαραίτητη η συνδρομή διάφορων προϋποθέσεων.
Κατ’ αρχήν, η ανάγκη κατασκευής «αποδιοπομπαίων τράγων» - που θα
δικαιολογούν την ύπαρξή του και θα αποσπούν το λαό απ’ τα βασικά του προβλήματα
– υπαγορεύει την εγκαθίδρυση ισχυρών προπαγανδιστικών μηχανισμών, που θα
στηρίζονται σε ένα δημοκρατικοφανές μεν, αλλά αυταρχικά δομημένο κόμμα.
Το κόμμα αυτό δεν μπορεί να λειτουργήσει κάτω από τους κανονικούς
ρυθμούς και τις ελεύθερες διαδικασίες της δημοκρατίας, όπου η κριτική ανάλυση των
γεγονότων και το άπλετο φως της δημοσιότητας μπορεί εύκολα να ξεσκεπάσει τα
λαϊκιστικά κακέκτυπα και να απομυθοποιεί τα χοντροκομμένα είδωλά του.

208
 Αναγκαίος, λοιπόν, καθίσταται ο έλεγχος των μέσων ενημέρωσης, ώστε η
επικοινωνία με το λαό να είναι παραμορφωτική και σύμφωνη με τις λαϊκιστικές
διακηρύξεις.
Στις επιδιώξεις άλλωστε του λαϊκισμού εμπίπτει και η καθυπόταξη ορισμένων
κοινωνικών ομάδων, που τις θεωρεί επικίνδυνες για την υπόστασή του, καθώς και η
ισοπέδωση ή η υποβάθμιση ορισμένων θεσμών που μπορούν να συνεπιφέρουν
εμπόδια στην καταλυτική του πορεία.
Στόχο εξάλλου των λαϊκιστικών κινημάτων αποτελούν επίσης οι
παραδοσιακές δομές εξουσίας σ’ ένα δημοκρατικό πολίτευμα, τις οποίες επιχειρούν
να μετασχηματίσουν, ώστε να τελούν εφεξής υπό τον πλήρη έλεγχό τους.
Τα αποτελέσματα βέβαια που προκύπτουν από την εφαρμογή των λαϊκιστικών
μοντέλων αποβαίνουν ολέθρια για την πορεία ενός έθνους και του λαού του. Γιατί ο
λαϊκισμός είναι στη βάση του κίνημα αντιλαϊκό. Δεν βοηθάει δηλαδή στην επίλυση
των προβλημάτων του λαού, αλλά αντίθετα αποτελεί τον σίγουρο δρόμο για μια
βέβαιη αποτυχία των λαϊκών διεκδικήσεων.
Πράγματι, η κοινωνική ψευτο-εξίσωση, ανεξάρτητα από την αξία και την
προσφορά του καθένα, που αποτελεί προϊόν της εφαρμογής του λαϊκισμού, έχει ως
αποτέλεσμα τη δημιουργία μίας κοινωνίας ανικάνων, όπου θριαμβεύει η μετριότητα
και η αναξιοκρατία.
Η αδικία της ισότητας αποτελούσε ανέκαθεν αποτρεπτικό παράγοντα
προόδου. Καμία κοινωνία δεν ανελίχθη ποτέ χωρίς κίνητρα και αξιοκρατία, στοιχεία
δηλαδή που ισοπεδώνει ο λαϊκισμός, με αντιπροσφορά την πρόσκαιρη και ψεύτικη
ικανοποίηση ορισμένων αιτημάτων του λαού.
Σωτήρης Χατζηγάκης, Ελευθεροτυπία

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε το προηγούμενο κείμενο στην τάξη με μία περίληψη 120 – 140

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Να χωρίσετε το κείμενο σε νοηματικές ενότητες και δώσετε στην καθεμία από
αυτές τίτλο.
(μονάδες 2,5)

Β.2. Με ποιες μεθόδους αναλύει το θέμα του ο συγγραφέας;

(μονάδες 2,5)

Β.3. Ποιο ρόλο υπέχει στη δομή του κειμένου η παράγραφος «Για να εφαρμοστεί …
συνδρομή ορισμένων προϋποθέσεων»;
(μονάδες 2,5)

Β.4. Με ποιους τρόπους επιτυγχάνεται η συνοχή στην 8 η παράγραφο του κειμένου

«Το προσωπείο λοιπόν της αγνότητας …κάθε μη προνομιούχο – αδικημένο.»;
(μονάδες 2,5)

Β.5. Ποιες από τις παρακάτω ιδέες απηχούν απόψεις του αρθρογράφου;
1) Ο λαϊκισμός βρίσκει ιδιαίτερη απήχηση στην εργατική και αγροτική τάξη.

209
 2) Τα λαϊκιστικά κόμματα είναι κατ’ επίφαση δημοκρατικά, κατ’ ουσία
αυταρχικά.
3) Ο λαϊκισμός φαίνεται να υπηρετεί τις λαϊκές διεκδικήσεις, αλλά στην
πραγματικότητα τις φαλκιδεύει.
4) Σε ένα δημοκρατικό καθεστώς τα πολιτικά κόμματα ούτε εκπροσωπούν ούτε
εκφράζουν ορισμένες κοινωνικές τάξεις. Όλο τον λαό αγκαλιάζουν και τα
συμφέροντα αγωνίζονται να υπηρετήσουν.
(μονάδες 2,5)

Β.6. Σε ποιο κοινωνικό φαινόμενο αναφέρεται ο συγγραφέας με την φράση «η αδικία

της ισότητας»; Να αναπτύξετε την άποή σας σε μία παράγραφο 80 λέξεων.
(μονάδες 10)

Β.7. α) Να γράψετε από ένα συνώνυμο για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: ροπές, υποκριτικά, αιτιάται, χιμαιρικές, απατηλή, χάσιμο και β) να γράψετε
από ένα αντώνυμο για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: ουσιαστικά,
πρόσφορο, αφειδείς, άπλετο, ολέθρια, αποτρεπτικό.
(μονάδες 2,5)

Γ.1. Ποια διαφορά υπάρχει ανάμεσα στις έννοιες «λαϊκότητα» και «λαϊκισμός»;
αναπτύξετε με τις μέθοδο σύγκρισης – αντίθεσης τις απόψεις σας σε ένα αποδεικτικό
δοκίμιο 300 – 400 λέξεων.
ή
Γ.2. Παρά τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής μας ζωής, εξακολουθούν να επιβιώνουν
και να αναπαράγονται φαινόμενα λαϊκισμού και δημαγωγίας. Ποιοι παράγοντες
πιστεύετε ότι ευνοούν την ανάπτυξή τους; Υποθέστε ότι το κείμενό σας (400 – 500
λέξεις) αποτελεί άρθρο προς δημοσίευση στην εφημερίδα του σχολείου σας.
(μονάδες 50)

Στον αστερισμό του λαϊκισμού

Η δημοκρατία είναι κατά γενική ομολογία το πιο εύθραυστο πολίτευμα. Μία

από τις εναντίον της απειλές, προέρχεται από τον ίδιο το λαό και τις αδυναμίες του.
Όταν ο λαός κυριαρχείται από τα πάθη του, επιτήδειοι δημαγωγοί πολιτικοί
κολακεύουν αυτά τα πάθη, καταπατώντας θεσμούς και αρχές του πολιτεύματος. Ο
λαός, από την άλλη θεοποιεί αυτούς τους λαϊκιστές πολιτικούς, αρνείται την ευθύνη
της επιλογής του. Τότε έχουμε «στο όνομα μόνο δημοκρατία, αλλά στην πράξη αρχή
του ενός», αυτού που απευθύνεται στα ταπεινότερα ένστικτά μας για να αποκομίσει
οφέλη.

Ο λαϊκισμός αποτελεί κακοήθη όγκο στο σώμα της δημοκρατίας και δεν έχει
καμία απολύτως σχέση με το πνεύμα του λαού.
Ο λαϊκισμός εκφράζει την παρακμή του λαϊκού πνεύματος, το οποίο
αποπροσωποποιεί, για να του προσδώσει στην συνέχεια, άκαιρα, άκρατα και
ανήκουστα διεκδικητικά προνόμια. Πρώτο του γνώρισμα επομένως είναι η κολακεία.
Ο Πλάτων γνώριζε αρκετά την φαλκιδεύουσα και φαλκιδευμένη συνείδηση, όταν
αποκαλούσε τη δημοκρατία τέχνη της κολακείας. Είναι φανερός πως ο λαϊκισμός

210
προέρχεται κυρίως από δημαγωγούς πολιτικούς, οι οποίοι οικειοποιούνται κατά
βάθος την προσφορά της κολακείας προς το λαό. Ο τελευταίος τους εμπιστεύεται το
διεκδικητικό του μένος, τους προσδίδει στην συνέχεια μεσσιανική αποστολή,
ταυτίζεται υποσυνείδητα μαζί τους και επιτρέπει στους δημαγωγούς να εκτρέπονται,
να καθυβρίζουν τους αντιπάλους τους και να τους θέτουν συχνά εκτός μάχης, με τη
μέθοδο της συκοφαντίας και της απάτης. Ακολουθεί το άνοιγμα των ασκών του
πάθους, ο περιορισμός των δημοκρατικών θεσμών, με απώτερο στόχο τον
μονοκομματισμό. Βέβαια, πρώτο θύμα είναι ο ίδιος ο λαός, ο οποίος αλυσοδένεται
από τα ίδια του τα πάθη, τα οποία έχει ήδη προσφέρει στους δημαγωγούς
εκπροσώπους του.

Νίκος Μακρής, Εφημερίδα Εβδόμη, 8/3/1987

211
 Εξουσία και λαϊκισμός

Με δύο τρόπους μπορεί να υλοποιηθεί η κάθε λογής (ιδεολογική, πολιτική,

οικονομική) εκμετάλλευση του λαού: με τον απροκάλυπτο, που έχει τη μορφή τη
μορφή της βίαιης επιβολής, και με τον συγκαλυμμένο, που εκδηλώνεται με τη μορφή
της κολακείας, της ιδεολογικής παραπλάνησης και της πνευματικής χειραγώγησης.
Το βέβαιο είναι πως ούτε ο ένας ούτε ο άλλος προσιδιάζουν σε μία αληθινά
δημοκρατική και ευνομούμενη πολιτεία. Η εξουσία που πηγάζει και ασκείται – έστω
και έμμεσα – απ’ το λαό δεν έχει κανένα λόγο να στρέφεται άμεσα ή έμμεσα εναντίον
του. Όμως, από την αξιωματική αυτή αρχή μέχρι την πράξη φαίνεται πως μεσολαβεί
ανησυχητικά μεγάλη απόσταση.
Αυτό τουλάχιστο μαρτυρεί το πλήθος των νέων, εμμέσων και συγκαλυμμένων
μορφών επιβολής (παραπληροφόρηση, διαφήμιση, ηλεκτρονικός έλεγχος κ.λ.π.) που
απλώνεται σε όλο το κοινωνικό φάσμα, για να αναπαραγάγουν και να ενισχύσουν το
υφιστάμενο πλέγμα εξουσιαστικών σχέσεων. Πρόκειται για τεχνικές που δεν
καθιστούν συνειδητή την άσκηση του ελέγχου και δεν υλοποιούν την επιβολή του
δίχως τη συναίνεση, παθητική τις περισσότερες φορές, αυτού που την υφίσταται.
βασικό, λοιπόν, γνώρισμά τους είναι η περιορισμένη χρήση σωματικής βίας και
απεριόριστη άσκηση πνευματικής και ψυχολογικής, αναμειγμένης με ισχυρές δόσεις
παραπληροφόρησης, κολακείας, δημαγωγίας, κ.λ.π.
Η χαρακτηριστικότερη ανάμεσά τους είναι ο λαϊκισμός. Η έννοιά του
περικλείει ένα σύνολο φαινομένων και πρακτικών που ως κύριο χαρακτηριστικό
έχουν την ιδιοποίηση του γνήσιου λαϊκού στοιχείου με σκοπό τη νόθευση και την
αλλοίωσή του. Μ’ άλλα λόγια ο λαϊκισμός είναι η ψευδεπίγραφη λαϊκότητα, αυτή που
φαίνεται να εκφράζει (στο χώρο της τέχνης) ή να υπηρετεί (στο χώρο της πολιτικής ή
της ιδεολογίας) το λαό, χωρίς να κάνει ούτε το ένα ούτε το άλλο.
Το αντίθετο μάλιστα. Στην ουσία αποτελεί μία επίθεση αισθητικής,
ιδεολογικής, πολιτικής ευτέλειας που σκοπό έχει να υποβαθμίσει το αισθητικό
κριτήριο του ανθρώπου, να χειραγωγήσει τις ιδεολογικές αναζητήσεις και να ελέγξει
τις πολιτικές του πεποιθήσεις, ώστε να διαιωνίσει την καταπίεση και να
εντατικοποιήσει την εκμετάλλευσή του. Πρόκειται, λοιπόν, για μία μεθοδευμένη
προσπάθεια αποστέρησης των αισθητικών, ιδεολογικών, και πολιτικών αντιστάσεων
του πολίτη και ευρύτερα του λαού, για να μεταπέσουν στην κατάσταση του υπηκόου
και της μάζας αντίστοιχα.
Γιατί πράγματι, απ’ το δημαγωγό πολιτικό, που επικαλείται τα λαϊκά
συμφέροντα, ως την εμπορευματοποιημένη τέχνη έχουμε ένα σύνολο λαϊκιστικών
φαινομένων που απλώνονται σε όλο το κοινωνικό εποικοδόμημα, καλύπτοντάς το με
αυτό που οι στοχαστές της Σχολής της Φρανκφούρτης ονόμαζαν μαζική κουλτούρα.
Ένα δηλαδή πολιτισμό που παράγει πολιτική, τέχνη, ιδεολογία, αθλητισμό κ.λ.π. όχι
ως προϊόν κοινωνικών διεργασιών αλλά άνωθεν σχεδιασμών και δεν υπηρετεί τις
ανάγκες και τα συμφέροντα του λαού αλλά τις σκοπιμότητες και τις επιδιώξεις της
εξουσίας.
Μπορεί, λοιπόν, η εξουσία στις μέρες μας να έχασε το δικαίωμα της ασύδοτης
χρήσης βίας, αλλά αυτό δεν μείωσε την ισχύ της. νέοι και πιο αποτελεσματικοί τρόποι
ανακαλύφθηκαν, για να αναπληρώσουν την εξωτερική και απροκάλυπτη επιβολή με
μορφές ελέγχου που ως κύριο γνώρισμα έχουν την εσωτερική (πνευματική,
ιδεολογική, ψυχική) καθυπόταξη του ανθρώπου. Αυτό ακριβώς είναι και ο ρόλος του
λαϊκισμού.
Π. Χατζημωυσιάδης, Μ. Αθανασίου
Μεταίχμιο, 2001

212
Θέματα

Α.. Να παρουσιάσετε περιληπτικά το κείμενο σε 80 – 100 λέξεις

(μονάδες 25)

Β.1. Να χωριστεί το κείμενο σε τρεις νοηματικές ενότητες και να δοθεί σε αυτές

τίτλος.
(μονάδες 2,5)

Β.2 Με ποιον τρόπο και με ποια νοηματική σχέση επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ της
δεύτερης και της τρίτης παραγράφου του κειμένου;
(μονάδες 2,5)

Β.3. Με ποιες μεθόδους αναπτύσσονται η 4η και η 5η παράγραφος του κειμένου;

(μονάδες 3)

Β.4. Ποια τα δομικά στοιχεία και η συλλογιστική πορεία της 3 ης παραγράφου του
κειμένου;
(μονάδες 2,5)

Β.5. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν το υλικό της τέταρτης και πέμπτης παραγράφου να
προσδιορίσετε σε ποιες μορφές λαϊκισμού αναφέρονται οι συγγραφείς.
(μονάδες 2,5)

Β.6. Να εντοπίσετε και διατυπώσετε σε μία παράγραφο περίπου 80 λέξεων τις

επιπτώσεις που, σύμφωνα με τους συγγραφείς αλλά και την δική σας γνώμη, επιφέρει
ο λαϊκισμός.
(μονάδες 7)

Β.7. Να βρείτε συνώνυμα: να υλοποιηθεί, προσιδιάζουν, συναίνεση, ιδιοποίηση,

ασύδοτης.
(μονάδες 2,5)

Β.8. Να γράψετε τέσσερις προτάσεις χρησιμοποιώντας μία φορά τη μεταφορική και

μία την κυριολεκτική σημασία των λέξεων επίθεση και έλεγχος.
(μονάδες 2,5)

Γ. Παρά τη δημοκρατική οργάνωση και λειτουργία των αναπτυγμένων δυτικών

χωρών, στο πλαίσιό τους διαπιστώνεται η αυξανόμενη υποκατάσταση του πολιτικού
ρόλου των λαών από ομάδες ειδικών (πολιτικά κόμματα, συνδικαλιστικές
οργανώσεις, δημοσιογράφοι, διαμορφωτές της κοινής γνώμης κ.λ.π.). που αποδίδετε
το φαινόμενο αυτό και με ποιους τρόπους πιστεύετε ότι θα μπορούσε ο λαός να
διασφαλίσει τον πρωταγωνιστικό του ρόλο στα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα;
Αναπτύξτε τις απόψεις σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο 500 – 600 λέξεων.
(μονάδες 50)

213
 Αποκάλυψη … πότε;

Ο μεσσιανισμός στηρίχτηκε στην πίστη μίας εκ βάθρων ανατροπής, μίας

ανατροπής που θα εκφραστεί με τον ιουδαϊκό προφητισμό, την Δευτέρα Παρουσία,
την Αποκάλυψη, τη βασιλεία των δικαίων, την επανάσταση ή, σήμερα πλέον, την
τεχνολογική εσχατολογία* του μετανθρώπου και της βιοτεχνολογίας, που σύμφωνα
με τις επαγγελίες της, θα μας προσφέρει την αθανασία!
Μεσσιανικά όνειρα και προφητείες συνόδεψαν όλες τις μεγάλες ιστορικές
στιγμές απόπειρες ανατροπής του status quo: τις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες, τα
εξισωτικά κοινωνικά κινήματα (κομμουνισμός), τα επεκτατικά αποικιοκρατικά
ρεύματα, όπως αυτά της Δύσης μετά τον 12 ο αιώνα μ.Χ., τα ακραία εθνικιστικά
ρεύματα, όπως ο ναζισμός, ο σιωνισμός, που ευαγγελίζονται την κυριαρχία μίας
περιούσιας φυλής, τέλος σύγχρονα ρεύματα όπως ο ριζοσπαστικός ισλαμισμός.
Σε κάθε εποχή, τα μεγάλα μεσσιανικά ρεύματα έπαιρναν ποικίλες μορφές κι
εκδηλώνονταν με πολλαπλές εκφάνσεις. Ο μεσσιανισμός στη Δύση εκφράστηκε τόσο
με τη σοβαρή θεολογική εκδοχή όσο και με το λαϊκό μεσσιανισμό. Οι δοξασίες για
τον Αντίχριστο, τη Δευτέρα παρουσία και τα Χιλιαστικά οράματα χαρακτηρίζουν
ολόκληρη την περίοδο του ύστερου Μεσαίωνα και της πρώτης Αναγέννησης και
τροφοδοτούν τις Σταυροφορίες και τις επιδρομές κατά της χριστιανικής και ισλαμικής
Ανατολής. Λόγιος και λαϊκός, ο μεσσιανισμός θα καταλήξει στην πίστη για τη
μεσσιανική αποστολή του «λευκού δυτικού ανθρώπου». Οι Ισπανοί σταυροφόροι και
οι ιεροεξεταστές θα καίνε τους Ινδιάνους, οι Πορτογάλοι τους απω – ασιάτες και οι
Αγγλογάλλοι θα «εκπολιτίζουν» τους Αφρικανούς. Η πίστη του αμερικανικού
προστενταντισμού στη μεσσιανική αποστολή των Αμερικανών θα συνεχίζει να
εκφράζεται πολλαπλά: από την εξολόθρευση των Ινδιάνων έως τις ατομικές βόμβες
της >Χιροσίμα και του Ναγκασάκι και την «εξολόθρευση» των Ταλιμπάν. Η πλέον
παροξυστική μορφή του ευρωπαϊκού ρατσισμού, ο ναζισμός, θα τροφοδοτηθεί από το
μεσσιανικό όνειρο του χιλιετούς Ράιχ των Αρείων. Ο ιουδαϊκός μεσσιανισμός, η
αρχέγονη μήτρα του μεσσιανισμού, για 3.000 χρόνια, θα διατηρεί την ελπίδα και την
ταυτότητα ενός λαού, αρχίζοντας από τον Μωυσή, περνώντας από τον Ησαϊα και τον
Δανιήλ, θα πυροδοτεί εξεγέρσεις, όπως των Μακκαβαίων και του Μπαρ Χοκμπά και
φτάνοντας μέχρι στην σύγχρονη «επιστροφή» στη Σιών με την αποικιοκρατία και την
πίστη στην φυλετική και πνευματική ανωτερότητα του περιούσιου λαού.
Ο κομμουνιστικός μεσσιανισμός θα επιχειρήσει να εκκοσμικεύσει τη
μεσσιανική προσδοκία και με φορέα την «καθολική» τάξη των προλεταρίων να
οδηγήσει όχι πλέον στο βασίλειο του Θεού, αλλά της ισότητας επί της γης, αίροντας
κάθε «πόνο και οδυρμό». Και όλοι γνωρίζουμε, ιδιαίτερα όσοι συμμεριστήκαμε αυτό
το όνειρο, τόσο τις μεγάλες κατακτήσεις (επέκταση των ελευθεριών) αλλά και τις
απογοητεύσεις που έφερε αυτό το όραμα (κατάρρευση του υπαρκτού κομμουνισμού).
Σήμερα η ανθρωπότητα - παρ’ όλο που συνεχίζουν να επιβιώνουν μορφές του
πολιτικο – θρησκευτικού μεσσιανισμού, όπως ο ισλαμισμός – βρίσκεται αντιμέτωπη
με μία νέα μορφή μεσσιανισμού, τον τεχνολογικό. Μια και η θρησκευτική
μεσσιανική προσδοκία έχει εξασθενίσει και η κοινωνική δοκίμασε ένα ισχυρότατο
πλήγμα, ο νέος Μεσσίας θα είναι η τεχνολογία η οποία θα απαντήσει σε όλες τις
προσδοκίες μας. Αυτός ο τεχνολογικός μεσσιανισμός θα εκφράζεται με τις
προσδοκίες της έλευσης του μετανθρώπου αλλά θα επενδύεται με στοιχεία
ανορθολογικά, μυστικιστικά, ή ακόμα και … γελοιογραφικά. Στην Αμερική πάνω από
50% του πληθυσμού στα UFO και την παρουσία εξωγήινων ανάμεσά μας. Ο Θεός
γίνεται ένας τεχνολογικός Θεός ή μία ανώτερη «νοημοσύνη» που απ’ το διάστημα
«καθοδηγεί» την ανθρώπινη δραστηριότητα. Η θρησκεία του New Age είναι ακριβώς

214
αυτή η απόπειρα ενός συγκρητισμού* ανάμεσα στο θρησκευτικό συναίσθημα και τον
τεχνολογικό μεσσιανισμό.
Στη σημερινή Ελλάδα, σε μία εποχή βαθύτατης κρίσης και παρακμής, δεν
είναι καθόλου τυχαίο πως, απέναντι στα αδιέξοδα αρκετοί Έλληνες στρέφονται προς
την αρχαιότητα – γεγονός που θα μπορούσε να έχει και θετικές πλευρές – ενώ
ορισμένοι αποπειρώνται όχι απλώς να επιστρέψουν στο «δωδεκάθεο» αλλά και να
συνδυάσουν αυτήν την επιστροφή με τα UFO, τους εξωγήινους και τα
«διαστημόπλοια» των αρχαίων Ελλήνων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο τεχνολογικός
μεσσιανισμός αποκτάει μυθολογική και … χιουμοριστική χροιά. Οι Έλληνες, λοιπόν,
δεν θα σωθούν μέσα από την ενεργοποίησή τους σε μία εναλλακτική κατεύθυνση
στο παρόν, αλλά με την προσφυγή τους σε «ομάδες Ε» και άλλους παρόμοιους
κρετινισμούς.
Απέναντί μας, ο εβραϊκός μεσσιανισμός, μέσα από τη σιωνιστική του
μετεξέλιξη, μεταβάλλεται από απελευθερωτικό πρόσταγμα σε ρατσιστικό
παραλήρημα και κινδυνεύει να οδηγήσει σε παγκόσμια ανάφλεξη. Στην Ελλάδα, μία
χώρα που δυστυχώς μόνο ο Μποστ και οι γελοιογράφοι (βλέπε και Μητσικώστα)
μπορούν σα αποδώσουν ρεαλιστικά, καταντήσαμε το υποκατάστατο του
μεσσιανισμού να είναι τα γελοία οράματα φρενοβλαβών ή απατεώνων.

Περιοδικό Άρδην, τεύχος 35, Απρίλιος 2002.

*εσχατολογία = θρησκευτική διδασκαλία για το τέλος του ανθρώπου και του κόσμου
*συγκρητισμός = συνδυασμός, συγχώνευση ανόμοιων ιδεών.

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του κειμένου σε μία περίληψη περίπου 80 – 100

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1.. Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου «μεσσιανισμός»; Απαντήσετε με στοιχεία

από το κείμενο.
(μονάδες 2,5)

Β.2. Ο τόνος που κυριαρχεί στον τίτλο του κειμένου είναι δραματικός, ειρωνικός ή
χιουμοριστικός; Να ξαναγράψετε τον τίτλο, ώστε να δηλώνει το θέμα, και να
αποπνέει έναν τόνο σοβαρότητας.
(μονάδες 2,5)

Β.3. Στην τρίτη παράγραφο:

a) Να εντοπίσετε τα δομικά στοιχεία
b) Να αναγνωρίσετε την μέθοδο ανάπτυξής της.
(μονάδες 5)

Β.4. Ποιες μεθόδους και ποια μέσα πειθούς ακολουθεί ο συντάκτης του κειμένου;
(μονάδες 5)

Β.5. Ποιες μορφές μεσσιανισμού αναφέρονται στο κείμενο; Εξηγήστε με συντομία

την καθεμία σε μία παράγραφο 80 λέξεων. Δηλώστε τη μέθοδο ανάπτυξης που
ακολουθήσατε.

215
 (μονάδες 5)

Β.6. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
επαγγελίες, αίροντας, συνεχίζουν, έχουν εξασθενίσει, έλευσης.
(μονάδες 2,5)

Β.7. Για καθεμία από τις λέξεις: αρχέγονη και τροφοδοτούν, να σχηματίσετε νέες
σύνθετες, χρησιμοποιώντας από ένα (διαφορετικό κάθε φορά) συνθετικός τους.
(μονάδες 2,5)

Γ.. Παρά την πρόοδο της επιστήμης και την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου των
κοινωνιών, αρκετά στοιχεία ανορθολογισμού και μυστικισμού εξακολουθούν να
επιβιώνουν στη σκέψη των σύγχρονων ανθρώπων. Ανάμεσά τους ξεχωριστή θέση
κατέχει η πίστη στη σωτηρία ως αποτέλεσμα μίας μεσσιανικής παρέμβασης θεϊκού ή
τεχνολογικού ή πολιτικού χαρακτήρα. Ποιοι παράγοντες πιστεύετε ότι ευνοούν την
καλλιέργεια αυτής της πίστης και κάτω από ποιες συνθήκες θα μπορούσε ο άνθρωπος
να απαλλαγεί από τη δυναστεία της; (600 λέξεις)
(μονάδες 50)

216
 Μεσσιανισμός

Όταν η δημοκρατία λειτουργεί ομαλά, και το κοινωνικό σύνολο δεν

επηρεάζεται από καμία ψύχωση, η λογική γίνεται ο αποφασιστικός παράγων για την
εκτίμηση των πολιτικών προγραμμάτων και για την επιλογή των οργάνων της
διοικήσεως. Κατά σοφή δε οικονομία έχει γίνει δεκτό ότι η διάρκεια της τετραετίας
είναι επαρκής, για να λειτουργήσει ομαλά η πολιτική κρίση των διοικουμένων. Ο
μεσσιανισμός διεκδικεί την κατάργηση της κοινωνικής κρίσεως και αξιώνει την
παράδοση άνευ όρων, μονοπωλώντας υπέρ ενός ατόμου και την κρίση και τα μέσα
για την αντιμετώπιση και τη λύση των προβλημάτων της δημόσιας ζωής.
Δύο είναι οι κύριες μορφές του μεσσιανισμού, ο μυστικιστικός και ο
δικτατορικός. Για να ευνοηθεί ο μεσσιανισμός απαιτείται μειωμένη δύναμη
αντιστάσεως της ορθής κρίσεως και όταν ο ψύχραιμος κοινωνικός ορθολογισμός
υποχωρεί, τείνει να καταλάβει τις θέσεις που εκκενούνται ο κοινωνικός μυστικισμός.
Ο κοινωνικός μυστικισμός είναι μία κατάσταση συγγενής με τη μοιρολατρία, υπό της
έννοια μίας εκουσίας απαλλοτριώσεως της συλλογικής πολιτικής ευθύνης υπέρ του
ενός. Στην περίπτωση του μυστικιστικού μεσσιανισμού το κοινωνικό σύνολο
αυτοπαραδίδεται με τον δημοκρατικό οπλισμό του, ο οποίος ταχύτατα απορρίπτεται
στα άχρηστα. Στην περίπτωση του δικτατορικού μεσσιανισμού το κοινωνικό σύνολο
και οι θεσμοί του κατακτώνται με τη βία, αλλά η πρακτική συνέχεια και στις δύο
περιπτώσεις είναι ταυτόσημη. Η δημοκρατία αποπνίγεται και στη θέση της
υποκαθίσταται η δικτατορία.
Οι μεσσίες και οι δικτάτορες είναι πλασμένοι από την ίδια ύλη. Στην
«καλύτερη» περίπτωση είναι οι σφετεριστές των δημοκρατικών δικαιωμάτων του
λαού, στη χειρότερη – και συνηθέστερη – είναι πολιτικοί τυχοδιώκτες. «καλύτερη»
πρέπει να θεωρηθεί η περίπτωση της αυτόβουλης από μέρους του λαού, εκχωρήσεως
των δημοκρατικών του δικαιωμάτων – (η χαρακτηριστικότερη περίπτωση κοινωνικής
ψυχώσεως) – οπότε έχουμε το φαινόμενο του κοινωνικού μυστικισμού στη χειρότερή
του εκδήλωση. Η ψυχολογική ιδιοσυστασία των μεσσιών δεν διαφέρει και πολύ από
την ιδιοσυστασία των δικτατόρων. Αν οι μεσσίες εκμεταλλεύονται ή δημιουργούν την
κοινωνική ψύχωση που ευνοεί την προβολή των, ουσιαστικά δεν αποβλέπουν παρά
στην μονοκρατορική άσκηση της εξουσίας, οποιαδήποτε κι αν είναι τα ενδιάμεσα
στάδια για την κατάκτησή της. οι υποψήφιοι δικτάτορες στον ίδιο αντικειμενικό
σκοπό αποβλέπουν, μόνο που είναι πιο αδίστακτοι στην πραγμάτωση του σκοπού
αυτού. Το γεγονός ότι η δημοκρατία παρέχει όλες τις δυνατότητες για την πολιτική
επιβολή μίας προσωπικότητας – ακόμη και στην περίπτωση των ψυχώσεων – αρκεί
για να αφαιρέσει από οποιαδήποτε απόπειρα ανώμαλης ανόδου στην αρχή το ηθικό
της έρεισμα, μετατάσσοντάς την στον πολιτικό τυχοδιωκτισμό. Ακόμη και η
προσπάθεια εκμεταλλεύσεως του κοινωνικού μυστικισμού για την εμφάνιση
λαοπροβλήτων μεσσιών, πρέπει να καταταχθεί στους πολιτικούς τυχοδιωκτισμούς. Η
νεότερη πολιτική και κοινωνική εμπειρία έχει παραμερίσει τις θαυματοποιίες κι η
ανθρωπότητα γνωρίζει από οδυνηρή δοκιμασία ότι οι ομαδικές υστερίες εξοφλούνται
με πολλή αθλιότητα και με αίμα …
Ο μεσσιανισμός είναι παραγωγός και παράγωγο των ψυχώσεων. μπορεί,
δηλαδή, και να επηρεάσει την κοινωνική ψυχολογία αλλά και να αναδυθεί ως
συνέπεια της ομαδικής υστερίας, σαν αντίδοτο σε ό,τι η υστερία αυτή προεξοφλεί ως
απειλή ή ως κίνδυνο. Η εμφάνιση του μεσσιανισμού, εκτός του ότι ανταποκρίνεται σε
νοσηρές κοινωνικές ή πολιτικές καταστάσεις, προϋποθέτει και μία ροπή του
κοινωνικού συνόλου (ή τουλάχιστο της πλειοψηφίας) που χαρακτηρίζει πρακτικές
κοινωνικές ανάγκες που πειθαρχούν στη δική τους λογική που ακολουθεί μία κοίτη

217
καθορισμένη από την ιστορική πορεία της ανθρωπότητος: πουθενά δεν έχει
σημειωθεί αντιστροφή του ρεύματος. Ό,τι δίνει την εντύπωση αντιστροφής είναι
μονάχα ευφυής σκηνογραφία η οποία, όμως, δεν αντέχει στην πρώτη δυνατή ριπή. Οι
μεσσιανισμοί είναι επικινδυνότατες παρενθέσεις στην ομαλή πολιτική των λαών,
ακριβώς διότι, για να ασκήσουν την γοητεία των, χρειάζονται την παραπλανητική
σκηνογραφία που θολώνει πρόσκαιρα την ορθή κοινωνική κρίση. Αλλά μέσα σ’ αυτό
το «πρόσκαιρο» υπάρχει μεγάλος χώρος για την περιπέτεια…
Οι μεσσιανισμοί διαλύονται εις τα εξ ων συνετέθησαν, ευθύς ως περάσει το
θάμπωμα και λειτουργήσει πάλι ορθολογικά η κοινωνική κρίση. Η διάλυση της
μεσσιανικής αυταπάτης συμπίπτει με τη διάλυση της κοινωνικής ψυχώσεως. Αλλά το
κακό θα έχει γίνει εντωμεταξύ. Γι’ αυτό στα προοδευμένα και φωτισμένα πνεύματα
κάθε εποχής, που διεκδικούν ρόλο ηγετικό γιατί είναι σε θέση να συλλαμβάνουν το
ρυθμό της ιστορίας και να γνωρίζουν τη λειτουργία των κοινωνικών φαινομένων,
απόκεινται να αντιδρούν στη δημιουργία των κοινωνικών ψυχώσεων, που επιτρέπουν
και ευνοούν τη νόθευση της δημοκρατίας. Και η δημοκρατία δεν λειτουργεί
φυσιολογική μόνον όταν διατηρούνται τα τεχνικά προσχήματα του πολιτικού της
μηχανισμού. Πρέπει να διαφυλάττεται και το πνεύμα της – και η πεμπτουσία της
δημοκρατίας βρίσκεται στην ελευθερία της κοινωνικής κρίσεως, ελευθερία
ψυχολογική και πολιτική»

Αιμίλιος Χουρμούζιος
«Μεσσιανισμός», απόσπασμα.

Α. Να παρουσιαστεί περιληπτικά το κείμενο σε 80 – 100 λέξεις

(μονάδες 25)

Β.1. Να δοθούν πλαγιότιτλοι στις παραγράφους

(μονάδες 2,5)

Β.2. Με ποιες μεθόδους ανάπτυξης οργανώνονται ο 2η και η 3η παράγραφος του

κειμένου;
(μονάδες 5)

Β.3. Ποια τα δομικά στοιχεία και ποια η συλλογιστική πορεία της 4ης παραγράφου;
(μονάδες 5)

Β.4. Ποια μέθοδο και μέσα πειθούς μετέρχεται ο συγγραφέας στο κείμενο;
αιτιολογήστε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο.
(μονάδες 5)

Β.5. Πως επιτυγχάνεται η συνοχή στην τελευταία παράγραφο του κειμένου;

(μονάδες 2,5)

Β.6. Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου

a) να αντικαταστήσετε με νοηματικά ισοδύναμες λέξεις τις: σφετεριστές,
αυτόβουλης, αποβλέπουν, πραγμάτωση
b) ποιες νοηματικές σχέσεις δηλώνουν οι λέξεις: αν, ή, οπότε, ακόμη, που
συμβάλλουν στη συνοχή της;
(μονάδες 5)

218
Γ. Σε δημοσιογραφικό κείμενο που θα δημοσιευτεί στην σχολική εφημερίδα να
εκθέσετε την γνώμη σας για τους παράγοντες που ευνοούν το μεσσιανισμό σε μία
κοινωνία (500 λέξεις)
(μονάδες 50)

219
220
 Ο νόμος και ο φόβος

Η επιτυχία ενός νόμου – και μάλιστα εκείνων που ρυθμίζουν την

συμπεριφορά όλων σχεδόν των πολιτών – εξαρτάται όχι από τη θωράκισή του με
σοβαρές κυρώσεις, αλλά κυρίως από την παιδαγωγική του αποτελεσματικότητα, από
την ικανότητά του να πείθει τα άτομα για την ορθότητα και την αναγκαιότητα των
προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς, που ο νόμος αυτός επιβάλλει, αλλά και
υποβάλλει. Η αποτελεσματικότητα του νόμου συνδέεται άρρηκτα με την
εσωτερίκευση της νομοθετικής επιταγής από τον πολίτη, ώστε η συμμόρφωσή του
προς αυτή να μην οφείλεται στον φόβο των κυρώσεων, αλλά να βιώνεται σαν
αυτονόητη προσαρμογή προς ένα «δέον» κοινώς αποδεκτό. Πόσο άραγε ο Έλληνας
οδηγός, όταν πειθαρχικά χρησιμοποιεί τις ζώνες ασφαλείας αποδέχεται, πέρα από τις
κυρώσεις, και την σκοπιμότητα του μέτρου; Πόσο άραγε η συμπεριφορά του αυτή
είναι απόρροια αυθόρμητης προσαρμογής σε ένα μέτρο που θεωρεί πραγματικά
αναγκαίο;

Καταναγκασμός και πειθώ

Αναμφίβολα ο καταναγκασμός, που συνδέεται με την απειλή κυρώσεων,

συνιστά βασικό χαρακτηριστικό του νόμου. Συνάμα, όμως, ο νόμος οφείλει να πείθει
τον πολίτη, έτσι ώστε η συμμόρφωση στις επιταγές του να αποκτά τον χαρακτήρα
αυτοματοποιημένης περίπου συμπεριφοράς. Το δίκαιο δεν είναι μόνο καταστολή,
είναι και πειθώ. Ο περιορισμός του αποκλειστικά στην καταστολή υποδηλώνει την
αποτυχία της κρατικής εξουσίας να θεσπίσει νομοθετήματα, που είναι ικανά,
συγκεντρώνοντας ευρύτερη κοινωνική συναίνεση, να σταθούν στην κοινωνική
πραγματικότητα, δίχως τα δεκανίκια της κύρωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
παρόμοιας αποτυχίας είναι ασφαλώς η προσθήκη ποινικών διατάξεων σε ολοένα και
περισσότερα νομοθετήματα, με την προσδοκία ότι ο φόβος της ποινής θα
εξασφαλίσει και την τήρηση του νόμου. Η τάση αυτή για ποινικοποίηση, ιδιαίτερα
έντονη τον τελευταίο καιρό δείχνει την έλλειψη εμπιστοσύνης του νομοθέτη για την
κοινωνική δεκτικότητα του νόμου. Αλλά η υποδοχή που το κοινωνικό σύνολο
επιφυλάσσει στο νόμο δεν εξαρτάται βέβαια από τον φόβο των ποινών, αλλά από την
ικανότητά του να πείθει σχετικά με την αναγκαιότητά του. Ωστόσο, η πειθώ αυτή δεν
μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο αν ανάμεσα στην κρατική εξουσία και στον πολίτη
υπάρχει κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και όχι φυσικά όταν ο πολίτης
αντιμετωπίζεται ως παθητικός δέκτης εξουσιαστικών εντολών. Και είναι σχεδόν
βέβαιο ότι ο νόμος, που στηρίζεται κυρίως στην κύρωση είναι καταδικασμένος αργά
ή γρήγορα στην αποτυχία.
Ο φόβος, λοιπόν, της κύρωσης δεν διασώζει το κύρος του νόμου, ούτε
διασφαλίζει την αποτελεσματικότητά του. Όπως πάντα, εκείνο που μετρά και που
έχει καθοριστική σημασία είναι η συναίνεση κι όχι ο καταναγκασμός του πολίτη, η
εκούσια αποδοχή της νομοθετικής ρύθμισης κι όχι η διά της βίας επιβολή της. «Τι
είναι ένα δίκαιο», έλεγε ο Rousseau, «που εξαφανίζεται όταν πάψει να υπάρχει η
δύναμη;»

Θ. Κ. Παπαχρίστος, εφημ. «Τα Νέα»

221
Ασκήσεις

Α. Να γίνει περίληψη 80 – 100 λέξεων

(μονάδες 25)

Β.1. Να αναγνωρίσετε το είδος των τεκμηρίων που περιέχονται στις παρακάτω

περιόδους:
1. Πόσο άραγε ο Έλληνας οδηγός, όταν πειθαρχικά χρησιμοποιεί τις ζώνες
ασφαλείας αποδέχεται, πέρα από τις κυρώσεις, και την σκοπιμότητα του
μέτρου;
2. «Τι είναι ένα δίκαιο», έλεγε ο Rousseau, «που εξαφανίζεται όταν πάψει να
υπάρχει η δύναμη;»
(μονάδες 2,5)

Β.2. Με ποια μέθοδο αναπτύσσεται η τελευταία παράγραφος του αποσπάσματος;

(μονάδες 2,5)

Β.3. «Το δίκαιο δεν είναι μόνο καταστολή, είναι και πειθώ». Να αποδείξετε σε μία
παράγραφο την ορθότητα της ιδέας, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο αντίθεσης –
σύγκρισης.
(μονάδες 7,5)

Β.4. Ποιες από τις παρακάτω ιδέες πρεσβεύει ο συντάκτης του άρθρου;
1. Η αποτελεσματικότητα των νόμων δεν εξαρτάται καθόλου από την θωράκισή
τους με σοβαρές κυρώσεις.
2. το κύρος ενός νόμου εξαρτάται από την κοινωνική συναίνεση και την εκούσια
αποδοχή του από τους πολίτες.
3. η συνεχής προσθήκη νέων ποινικών διατάξεων προδίδει την προσπάθεια του
κράτους να επιβάλει τα νομοθετήματά του, εξασφαλίζοντας τη μεγαλύτερη
δυνατή κοινωνική συναίνεση.
(μονάδες 2,5)

Β.5. Με ποια λέξη υποβάλλεται η θέση του συγγραφέα στις δύο ρητορικές ερωτήσεις
της πρώτης παραγράφου του αποσπάσματος;
(μονάδες 2,5)

Β.6. «Η επιτυχία ενός νόμου (…) εξαρτάται όχι από τη θωράκισή του με σοβαρές
κυρώσεις, αλλά κυρίως από την παιδαγωγική του αποτελεσματικότητα (…)». Στην
παραπάνω πρόταση η αντίθεση είναι:
α) απλή
β) επιδοτική.
Να δικαιολογήσετε την άποψή σας.
(μονάδες 2,5)

Β.7. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: απόρροια:, αναμφίβολα, συνδέεται, συνιστά, εκούσια και β) να γράψετε 5
επίθετα ομόρριζα με το ρήμα πείθω και να σχηματίσετε προτάσεις με δύο από αυτά.
(μονάδες 5)

222
Γ.1) Η ενδεδειγμένη στάση του πολίτη απέναντι στους δίκαιους νόμους είναι η
αυτόβουλη υπακοή. Ποιο νόημα δίνετε σε αυτή την στάση και γιατί, κατά την γνώμη
σας, προβάλλεται ως ενδεδειγμένη; Ποιες προϋποθέσεις πιστεύετε ότι απαιτούνται,
ώστε κάθε πολίτης να υπακούει αυτόβουλα στους νόμους; Υποθέστε ότι εκθέτετε τις
απόψεις σας σε μία εκδήλωση που διοργανώνει ο πολιτιστικός σύλλογος της περιοχής
σας με θέμα τη βία και την εγκληματικότητα των νέων. (500 – 600 λέξεις)..

Γ.2) Κάποιος καθηγητής σας υποστηρίζει ότι για να λείψουν τα φαινόμενα ασυδοσίας
και αυθάδειας των μαθητών πρέπει να επιβάλλονται αυστηρές ποινές σε βάρος τους,
όταν παραβαίνουν τους σχολικούς κανόνες, και ανάμεσά τους προτείνει την άσκηση
σωματικής βίας. Σας βρίσκει σύμφωνους μια τέτοια άποψη; Αν όχι, με ποια
επιχειρήματα θα διατυπώνατε τον αντίλογό σας σε μια συζήτηση στην τάξη; (350 –
400 λέξεις)
(μονάδες 50)

223
 Η αναγκαιότητα των νόμων

Υπάρχει κάτι, που μπορεί να οδηγεί στον διαχωρισμό του καλού από το κακό.
Μια στέρεα και κάπως σκληρή μορφή τάξης, ο νόμος. Αυτός ορίζει τις πράξεις του
ανθρώπου σε καλές και κακές, δίκαιες και άδικες. Αυτός δικάζει και κρίνει ποιο
πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι και ποιο δεν πρέπει. Και όποιος αντιτίθεται στο νόμο,
πράττει παράνομα και πρέπει να τιμωρηθεί.
Ο νόμος δεν λαμβάνει, κι ούτε πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψη του τις ατομικές
απλώς περιπτώσεις, παρά το γενικό καλό, το σύνολο. Σ’ αυτό θα πρέπει κανείς να
υποτάσσεται, όσο κι αν αρέσει ή δεν αρέσει. Σκοπός του είναι να προστατεύει το
καλό, το σωστό, το δίκαιο. Να προστατεύει τον αδύνατο μπροστά στον δυνατό. Να
γίνεται το πρέπον. Να υπάρξει τάξη ζωής, να υπάρχουν αρχές σύμφωνα με τις οποίες
να ενεργεί και να μην προσκρούει η αρμονία ζωής ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας.
Δεν είναι μικρό πράγμα να ζούμε σύμφωνα με τους νόμους. Η εξοικείωσή μας μ’
αυτούς, με την ανώτερη από μας τάξη, απαιτεί ηθική δύναμη, καλλιέργεια,
υποχώρηση των εγωιστικών μας ενστίκτων και πειθαρχία.
Η διαπαιδαγώγηση των παιδιών στο να υπακούν τους νόμους είναι ένα βασικό
πρόβλημα αγωγής, όσο κι αν δεν εννοούμε τόσο πολύ τη σημασία του. όπου δεν
υπάρχει σεβασμός προς τους νόμους, εκεί δεν υπάρχει κανένας να μιλά για την
ύπαρξη της πολιτείας, παρά για χάος και αναρχία. Κι αυτό το πρόβλημα της αγωγής,
του σεβασμού δηλαδή στους νόμους, βρίσκεται πολύ στα χέρια της μάνας. Το παιδί
μπορεί να συνηθίσει να υπακούει στους νόμους κατά τον καλύτερο τρόπο, όταν η
μάνα και ο πατέρας ζουν σύμφωνα με αυτούς. Η καλή μάνα λαβαίνει στα σοβαρά υπ’
όψη της κάθε παράβαση του παιδιού της, όσο κι αν αυτή της φαίνεται μικρή κι
ασήμαντη. Προπαντός, ας ξέρει η μάνα πως πρέπει να αντικρίσουμε το νόμο σα μία
θέληση πάνω από μας. Κι έχουμε όλοι, μικροί και μεγάλοι, ανάγκη αυτής της έννοιας
του κύρους του νόμου.
Δυστυχώς δεν μας διακρίνει καθόλου η πρόθυμη διάθεση υπακοής στους
νόμους κι ούτε η αναγνώριση του κύρους τους. Τουναντίον, είναι έκδηλη η ροπή μας
προς την αναρχία και προς την υποτίμηση της αξίας του κύρους γενικά. Θέλουμε
τάχα να είμαστε ελεύθεροι, γινόμαστε μυωπικοί και δεν βλέπουμε πως είμαστε
περισσότερο δεμένοι, υποταγμένοι, υποτακτικοί των ενστίκτων μας και δυστυχείς
χωρίς την υποταγή στο νόμο.
Είναι πλάνη να νομίζουμε πως χωρίς το κύρος του νόμου μπορούμε να
ζήσουμε καλύτερα. Η κακοδαιμονία μας, για την οποία όλοι παραπονιόμαστε,
προέρχεται κατά το μεγαλύτερο μέρος από την φοβερή τάση μας να παραβαίνουμε
και να μη σεβόμαστε τους νόμους, από την κακή μας διαπαιδαγώγηση απέναντι του
κύρους και της υποταγής στους νόμους της πολιτείας. Χωρίς την ύπαρξη του κύρους
του νόμου χάνονται οι έννοιες καλό και κακό, δίκαιο και άδικο.
Καλό θα ήταν να πράττει ο άνθρωπος το δίκαιο και το καλό από δικές του
εσωτερικές δυνάμεις κι όχι από την προσταγή του νόμου – αυτό θα ξέρει η μάνα πως
είναι το ιδανικό της αγωγής – αλλά ωστόσο για να φτάσει κανείς στο σημείο αυτό, θα
πρέπει οπωσδήποτε να περάσει από το σεβασμό προς το νόμο. Η μάνα θα πρέπει να
ξέρει πως η αγωγή στην υποταγή στους νόμους αρχίζει από τα πρώτα χρόνια ζωής
του παιδιού και πως η εργασία αυτή πρέπει να γίνεται με εξαιρετική φροντίδα και
προσοχή. Να ανατρέφει το παιδί με την πίστη – αυτή που δυστυχώς μας λείπει – πως
με την αφοσίωση στην εφαρμογή και το σεβασμό στους νόμους, στο ανώτερο δηλαδή
κοινό συμφέρον, εξυπηρετείται καλύτερα και το προσωπικό.

Ι. Ξηροτύρης

224
Θέματα

Α. Να γραφεί περίληψη του κειμένου περίπου 100 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Ποιος από τους παρακάτω στόχους δεν ανταποκρίνεται στην αποστολή των
νόμων σύμφωνα με το κείμενο;
a. Διαχωρίζουν το δίκαιο από το άδικο
b. Υπηρετούν το γενικό καλό
c. Προστατεύουν τους δυνατούς
d. Διαπαιδαγωγούν τους πολίτες
e. Τιμωρούν την παρανομία
(μονάδες 2,5)

Β.2. Ποια στάση κρατούν οι άνθρωποι της εποχής μας απέναντι στους νόμους
σύμφωνα με το κείμενο; Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις ως σωστές ή λανθασμένες:
a. Σέβονται τους νόμους
b. Υπακούουν πρόθυμα στους νόμους
c. Ρέπουν προς την αναρχία
d. Υποτάσσονται στα ένστικτα
e. Υποτιμούν τους νόμους
(μονάδες 5)

Β.3. Σημειώστε 5 επιχειρήματα του κειμένου με τα οποία τονίζεται η αναγκαιότητα

της ισχύος των νόμων.
(μονάδες 5)

Β.4. α)Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των νοημάτων της 2 ης παραγράφου του
κειμένου; β) Με ποια νοηματική σχέση συνδέονται η 3 η και η 4η παράγραφος του
κειμένου;
(μονάδες 7,5)

Β.5. Ποια η συλλογιστική πορεία της 4ης παραγράφου του κειμένου;

(μονάδες 5)

Γ. «Είναι πλάνη να νομίζουμε πως χωρίς το κύρος του νόμου μπορούμε να ζήσουμε
καλύτερα». Να στηρίξετε ή να αναιρέσετε την παραπάνω άποψη με επιχειρήματα και
παραδείγματα από την καθημερινή πραγματικότητα.
(μονάδες 50)

225
 Ισότητα και ελευθερία

Η ισότητα και η ελευθερία είναι θεμελιακές αξίες που ολοκληρώνουν την

ανθρώπινη προσωπικότητα. Ο άνθρωπος πρέπει να είναι ελεύθερος να ορίζει τον
εαυτό του, να κάνει ανεμπόδιστος τις επιλογές του, να απολαμβάνει τα δικαιώματά του
και να αναπτύσσει την προσωπικότητά του χωρίς αχρείαστους περιορισμούς.
Είναι όμως εξίσου επιθυμητό οι άνθρωποι να μην απολαμβάνουν την ελευθερία
τους σε πολύ διαφορετικό βαθμό. Τα πρέπει να δηλαδή να βρίσκονται σε σχέση
ισότητας μεταξύ τους.
Στο πέρασμα των αιώνων έχουν χυθεί ποταμοί αίματος γι’ αυτές τις δύο αξίες
χωρίς να έχει υπάρξει μορφή κοινωνικής οργάνωσης που να τις κατοχυρώνει σε
ικανοποιητικό βαθμό. Έχει εντούτοις φανείς πως η δημοκρατία τείνει περισσότερο από
κάθε άλλο πολίτευμα στην ισότητα και την ελευθερία.

Στην πολιτική σκέψη και στην ιστορία οι αξίες της ελευθερίας και της
ισότητας συνυφαίνονται και παραπέμπουν η μία στην άλλη. Και οι δύο έχουν τη ρίζα
τους στη θεώρηση του ανθρώπου ως «προσώπου». Συμμετέχουν και οι δύο στον
προσδιορισμό της έννοιας της ανθρώπινης προσωπικότητας ως ύπαρξης που διαφέρει
ή διατείνεται ότι διαφέρει από όλα τα άλλα έμβια όντα. Η ελευθερία υποδηλώνει
μία κατάσταση, η ισότητα μία σχέση. Ο άνθρωπος ως «πρόσωπο» (ή μάλλον για να
θεωρείται πρόσωπο) πρέπει στο επίπεδο της ατομικότητας και της μοναδικότητάς του
να είναι ελεύθερος. Ως κοινωνικό ον πρέπει να βρίσκεται σε σχέση ισότητας με τα
άλλα άτομα.
Το να ορίζουμε την ελευθερία και την ισότητα ως αξίες σημαίνει ότι η πρώτη
αποτελεί μία επιθυμητή κατάσταση του ανθρώπου και η δεύτερη μία επιθυμητή
σχέση ανάμεσα σε άτομα. Οι άνθρωποι επιθυμούν να είναι ελεύθεροι κι όχι δούλοι.
επιθυμούν να τυγχάνουν δίκαιης και όχι άδικης μεταχείρισης. Παρ’ όλα αυτά, στις
κοινωνίες που έχει καταγράψει η ιστορία τα άτομα δεν ήταν ποτέ όλα ελεύθερα ούτε
όλα ίσα μεταξύ τους. Η κοινωνία των ελεύθερων και ίσων αποτελεί μία ιδανική ή μία
υποθετική κατάσταση που υπήρξε μονάχα στην φαντασία τη στιγμή της αρχής και
την στιγμή του τέλους της ιστορίας, με αποτέλεσμα η ιστορική διαδρομή της
ανθρωπότητας να εμφανίζεται είτε παλινδρομική είτε εξελισσόμενη. Πρόκειται για
μία κοινωνία στην οποία κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος και, αφού η ελευθερία
ανήκει στον καθένα, όλοι είναι ίσοι τουλάχιστο στο ότι είναι όλοι ελεύθεροι. Ωστόσο,
μία ιστορική κοινωνία μπορεί να αποτελείται από ανθρώπους ίσους κατά το ότι δεν
είναι ελεύθεροι, με άλλα λόγια από ανθρώπους άνισους στην ελευθερία ή ίσους στην
ανελευθερία.
Η ελευθερία και η ισότητα αποτελούν τις θεμελιακές αξίες της δημοκρατίας.
Ανάμεσα στους πολλούς ορισμούς, με τους οποίους μπορεί να αποδοθεί το νόημα της
δημοκρατίας, υπάρχει ένας που λαμβάνει υπόψη όχι μόνο τους κανόνες του
παιχνιδιού, αλλά τις αρχές που την ενέπνευσαν: η δημοκρατία δεν είναι τόσο μία
κοινωνία ελεύθερων και ίσων – γιατί, όπως έχω πει, αυτό αποτελεί έναν ιδανικό
ορίζοντα – όσο μία κοινωνία που διέπεται από κανόνες, έτσι ώστε τα άτομα που τη
συνθέτουν να είναι πιο ελεύθερα και ίσα απ’ ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη μορφή
συμβίωσης. Ο λιγότερο ή περισσότερο δημοκρατικός χαρακτήρας ενός καθεστώτος
εκτιμάται ακριβώς από την περισσότερη ή λιγότερη ελευθερία την οποία
απολαμβάνουν οι πολίτες και από τον βαθμό ισότητας μεταξύ τους. Χαρακτηριστικό
της δημοκρατικής μορφής διακυβέρνησης είναι η καθολική ψηφοφορία, δηλαδή η
επέκταση του δικαιώματος ψήφου σε όλους τους πολίτες ή τουλάχιστο σε στο

226
μεγαλύτερο δυνατό αριθμό αυτών (ο κόσμος του δικαίου είναι ο κόσμος του κατά
προσέγγιση μεγίστου δυνατού). Η καθολική ψηφοφορία αποτελεί εφαρμογή της
αρχής της ισότητας, επειδή καθιστά ίσους στο επίπεδο των πολιτικών δικαιωμάτων,
δηλαδή των εξοχότερων σε ένα δημοκρατικό κράτος δικαιωμάτων, τους άντρες και
τις γυναίκες, τους πλούσιους και τους φτωχούς, τους μορφωμένους και τους
απαίδευτους. Ταυτόχρονα αποτελεί εφαρμογή της αρχής της ελευθερίας. Η ελευθερία
εδώ χρησιμοποιείται με τη βασική έννοια του δικαιώματος συμμετοχής στην πολιτική
εξουσία, δηλαδή της αυτονομίας. Οι πολίτες ενός δημοκρατικού κράτους καθίστανται
διά μέσου της καθολικής ψηφοφορίας περισσότερο ελεύθεροι και περισσότερο ίσοι.
Εκεί όπου το δικαίωμα της ψήφου είναι περιορισμένο, όσοι αποκλείονται είναι
ταυτόχρονα λιγότερο ελεύθεροι και λιγότερο ίσοι..
Το γεγονός ότι η ελευθερία και η ισότητα είναι γενικά επιθυμητοί στόχοι δεν
σημαίνει ότι γενικά τα άτομα δεν έχουν συχνά διαμετρικά αντίθετες επιδιώξεις. Οι
άνθρωποι προτιμούν να είναι ελεύθεροι και όχι δούλοι. Ωστόσο τους αρέσει μάλλον
να διατάζουν παρά να υπακούουν. Ο άνθρωπος αγαπά την ισότητα, όμως αγαπά
επίσης την ιεραρχία, αν έχει την τύχη να βρίσκεται στις υψηλότερες βαθμίδες.
Εντούτοις, υπάρχει διαφορά ανάμεσα στις αξίες της ελευθερίας - ισότητας και της
εξουσίας – ιεραρχίας.
Οι πρώτες, ακόμη κι αν δεν είναι τόσο ρεαλιστικές όσο οι δεύτερες, δεν είναι
αντιφατικές. Δεν είναι αντιφατικό να φαντάζεται κάποιος μία κοινωνία ελεύθερων και
ίσων, παρ’ όλο που στην πραγματικότητα δεν μπορεί να συμβεί να είναι όλοι εξίσου
ελεύθεροι και εξίσου ίσοι. Αντίθετα, είναι αντιφατικό να φαντάζεται κανείς μία
κοινωνία στην οποία όλοι είναι ισχυροί ή ιεραρχικά ανώτεροι. Μία κοινωνία η οποία
εμπνέεται από το ιδεώδες της αυθεντίας είναι αναπόφευκτα διαιρεμένη σε
εξουσιάζοντες και μη. Μία κοινωνία που εμπνέεται από την αρχή της ιεραρχίας είναι
αναπόφευκτα διαιρεμένη σε ανώτερους και κατώτερους. Σε μία πρωταρχική
κατάσταση, όπου όλοι αγνοούν ποια θα είναι η θέση τους στη μελλοντική κοινωνία
και άρα δεν γνωρίζουν αν θα είναι με το μέρος αυτών που διατάζουν ή αυτών που
είναι υποχρεωμένοι να υπακούουν και αν θα βρίσκονται στο ύψος ή στη βάση της
κοινωνικής κλίμακας, το μοναδικό ιδεώδες που μπορεί να τους ικανοποιήσει είναι η
όσο το δυνατό μεγαλύτερη ελευθερία και ισότητα: κάτι που εξαρτάται άλλωστε από
το ποιος κατέχει την εξουσία. Οι άνθρωποι επιθυμούν μία κοινωνία θεμελιωμένη
στην αυθεντία και την ιεραρχία μόνο με την προϋπόθεση να ανήκουν στους ισχυρούς
και όχι στους μη ισχυρούς, στους ανώτερους και όχι στους κατώτερους.
Παρ’ ότι είναι γενικά επιθυμητές, η ελευθερία και η ισότητα δεν είναι
απόλυτες αξίες. Δεν υπάρχει αφηρημένη αρχή η οποία να μην επιδέχεται εξαιρέσεις
κατά την εφαρμογή της. Η διαφορά ανάμεσα στον κανόνα και την εξαίρεση έγκειται
στο ότι η εξαίρεση πρέπει να αιτιολογείται. Εκεί όπου η ελευθερία αποτελεί τον
κανόνα, πρέπει να αιτιολογείται ο περιορισμός της. Εκεί όπου ο κανόνας είναι η
ισότητα, πρέπει να αιτιολογείται η διαφορετική μεταχείριση. Ωστόσο αφετηρία
μπορεί να είναι το ακριβώς αντίθετο, όπως, για παράδειγμα στο σχολείο ή σε ένα
στρατόπεδο, όπου ο κανόνας είναι η πειθαρχία και ελευθερία η εξαίρεση. Το ποιο
είναι πιο φυσιολογικό – η ελευθερία ή η πειθαρχία – δεν μπορεί να αποφασιστεί
οριστικά και αμετάκλητα. Η ελευθερία και η ισότητα είναι πιο «φυσιολογικές» από
την πειθαρχία και την ιεραρχία μόνο από κανονιστική άποψη, στη σφαίρα του
δέοντος. Ανάμεσα στις διάφορες ιδανικές πολιτείες που οραματίστηκε ο άνθρωπος,
δεν νομίζω ότι υπάρχει καμία όπου οι πολίτες να μην ελεύθεροι και ίσοι, παρ’ όλο
που μία κοινωνία ελεύθερων και ίσων δεν έχει ούτε χρόνο ούτε τόπο.
Ν. Μπόμπιο, Εφημερίδα Εποχή, 1998

227
Θέματα

Α.1. Να κάνετε περίληψη του κειμένου σε περίπου 100 – 120 λέξεις

(μονάδες 25)

Β. Να βάλετε πλαγιότιτλους στις παραγράφους του κειμένου.

(μονάδες 2)

Β.2. Ποιες μεθόδους και μέσα πειθούς χρησιμοποιεί ο συγγραφέας; Τεκμηριώστε την
απάντησή σας.
(μονάδες 2,5)

Β.3. Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των παραγράφων του κειμένου και ποιες οι
μεταξύ τους νοηματικές σχέσεις;
(μονάδες 2,5)

Β.4. «Η ελευθερία και η ισότητα αποτελούν τις θεμελιακές αξίες της δημοκρατίας …
είναι ταυτόχρονα λιγότερο ελεύθεροι και λιγότερο ίσοι.». στην παράγραφο που σας
δίνεται να βρείτε:
a. Δομικά στοιχεία
b. Μεθόδους ανάπτυξης.
c. Να διακρίνετε τους περιεχόμενους συλλογισμούς και να τους αξιολογήσετε
ως προς την ορθότητά τους.
(μονάδες 5)

Β.5. α) Να δώσετε τα αντώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου και β).
να δώστε τα συνώνυμα των λέξεων σε έντονη γραφή.
(μονάδες 5)

Β.6. Να διατυπώσετε τις περιφράσεις μονολεκτικά:

a. να τυγχάνουν μεταχείρισης,
b. λαμβάνει υπόψη,
c. δημοκρατικός χαρακτήρας
(μονάδες 2)

Β.7. Να συσχετίσετε σε μία παράγραφο με νοηματική συνοχή τις έννοιες: ελευθερία,

ισότητα, ολοκλήρωση προσωπικότητας. Να δηλώσετε την μέθοδο ή τις μεθόδους
ανάπτυξης που χρησιμοποιήσατε.
(μονάδες 6)

Γ. Ο Τζ. Όργουελ σε μία αλληγορία του για το ανθρώπινο γένος, την Φάρμα των
ζώων, έγραφε: όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά μερικά είναι πιο ίσα από τα άλλα. Να
σχολιάσετε τεκμηριωμένα αυτήν την θέση (500 λέξεις)
(μονάδες 50)

228
 Το νόημα της ελευθερίας

Τι είναι ελευθερία και τι είναι το σήμερα; Απλοϊκά και εμπειρικά κρίνοντας

αποφάσισα πως το σήμερα πρέπει να αντιτεθεί προς το χθες και η ελευθερία να
σημαίνει την έλλειψη κάποιας δέσμευσης. Αμέσως, όμως, βρέθηκα σε αδιέξοδο. Γιατί
το σήμερα πρέπει να χωριστεί από το χθες ή το προχθές; Μήπως τάχατες χθες η
ελευθερία είχε κάποιο άλλο νόημα που το έχασε ή μήπως σήμερα έχει κερδίσει νέα,
πρόσθετα εννοιολογικά ή άλλα στοιχεία; Επειδή δεν είμαι φιλόλογος ούτε πολιτικός,
ο δρόμος που άρχισε να παίρνει το μυαλό μου γινόταν όλο και πιο λοξός και
δύσβατος. Η ματιά μου πάθαινε σύγχυση με τις εικόνες αυτής της ελευθερίας που
προσπαθούσα να δω και να την εντοπίσω στο σήμερα. Τελικά έφτασα στο
συμπέρασμα πως δεν έχω να πως τίποτε περισσότερο ή καλύτερο από όσα θα έλεγε
ένας απλός πολίτης αυτού του τόπου που διαβάζει εφημερίδες και ακούει το
ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Ρώτησα λοιπόν κάποιον γνωστό μου επαγγελματία να
μου δώσει απόκριση. Κι αυτός ύστερα από κάποια αμηχανία και υποψία νομίζω, μου
αποκρίθηκε: «Εσείς οι διανοούμενοι έχετε μάθει να παίζετε με τις λέξεις, κι όσο πιο
ακαθόριστο είναι αυτό που συζητάτε, τόσο πιο πολύ σας συναρπάζει. Για μένα
«ελευθερία» έτσι γενικά κι αόριστα δε σημαίνει τίποτα. Ελευθερία θα πει να μπορώ ή
να μην μπορώ να κάνω κάτι. Αυτό το κάτι είναι που δίνει τη σημασία. Κι αυτό
φοβούμαι πως το ξεχνάτε. Από το κάτι αυτό εξαρτάται και η ελευθερία της
ελευθερίας και το νόημα που μπορεί να έχει για τον άνθρωπο. Να σου το πώς απλά
όπως το καταλαβαίνω. Είμαι ελεύθερος να σκοτώσω έναν άλλο άνθρωπο και είμαι
ελεύθερος να συκοφαντήσω έναν άλλο άνθρωπο, δεν μπορεί να σημαίνει το ίδιο με το
να είμαι ελεύθερος να ταξιδέψω από τον τόπο μου σε έναν άλλο τόπο ή να αγοράσω
ένα βιβλία ή κρασί. Αυτό είχε και χθες και σήμερα την ίδια σημασία και το ίδιο
νόημα. Αυτό, θα μου πεις, είναι εύκολο να το καταλάβει ο καθένας, ίσως όμως, όταν
δεν το πεις έτσι, μόνο πεις: ο άνθρωπος πρέπει να είναι ελεύθερος, τότε φοβούμαι
πως δεν λες τίποτα ή πως λες κάτι που κρύβει πολλές παγίδες.»
Σκέφτηκα πως τούτη η απλή κουβέντα είχε μέσα της μια σωκρατική αλήθεια.
Αλλά εγώ ήθελα να πάω λίγο πιο βαθιά. Και συλλογίστηκα: «Είμαι ελεύθερος να
αγοράσω βιβλία». Αυτό σημαίνει: α) πως υπάρχουν βιβλία και β) πως έχω τα χρήματα
που χρειάζονται για να τα αγοράσω. Όμως ούτε η ύπαρξη των βιβλίων ούτε η
αγοραστική μου ικανότητα μπορεί να εξαρτάται μονάχα από τη δική μου από τη δική
μου θέληση. Για να υπάρχουν βιβλία που εγώ θέλω να διαβάσω, πρέπει να υπάρχει
κάποιος που να τυπώνει όλα τα βιβλία που γράφτηκαν και γράφονται. Και για να
αγοράσω αυτά που θέλω, πρέπει να έχω τόσα χρήματα, όσα κοστίζουν τα βιβλία
αυτά. Για να υπάρχει όμως κάποιος που να τυπώνει τα βιβλία αυτά, πρέπει κι αυτός
να έχει τα μέσα για να τα τυπώσει και τη θέληση να τα τυπώσει. Και για να έχω τα
χρήματα που μου χρειάζονται πρέπει να τα βρω από τη δουλειά μου. Η σκέψη μου,
όμως, άρχιζε να με κουράζει, γιατί, όπως φαίνεται, είχα πάρει στραβό δρόμο. Ζήτησα
κάποια βοήθεια. Πήρα και διάβασα ένα δύο άρθρα και κάποιο δοκίμιο για την
ανθρώπινη ελευθερία. Εκεί ανακάλυψα λεπτότατες διακρίσεις για την ατομική
ελευθερία και την εθνική ελευθερία, την πολιτική ελευθερία και την οικονομική
ελευθερία και πολλές άλλες τέτοιες ωραίες και συναρπαστικές έννοιες που με
παρέσυραν με την φιλοσοφική τους εμβρίθεια* και τη λογική τους ακρίβεια. Ένα
μονάχα δεν μπορούσα να βρω: μια χειροπιαστή περίπτωση, ένα παράδειγμα που
λέγαμε στο σχολείο, για να καταλάβω έτσι το νόημα της ελευθερίας σήμερα. Ας
πούμε της ατομικής, της εθνικής ή της πολιτικής, για να αφήσω την οικονομική που
πάντα με μπερδεύει. Για την ατομική ξαναγυρνούσα στον προηγούμενο λαβύρινθο με
την αγορά βιβλίων. Έλεγα: ένας άνθρωπος στην Ελλάδα είναι σήμερα ελεύθερος να

229
αγοράσει όποιο βιβλίο θέλει. Δεν ήταν πριν από δέκα χρόνια. Και δεν ήταν πριν από
σαράντα. Αλλά ποια βιβλία βρίσκει; Και πόσα χρήματα μπορεί να διαθέσει; Ώστε από
κάπου αρχίζει κάποιος περιορισμός της ελευθερία του. για την εθνική ελευθερία πάλι
τα πράγματα μου φαίνονταν λιγάκι θολά. Μπορούμε να αποφασίσουμε ό,τι θέλουμε,
να συμμαχήσουμε με όποιους θέλουμε και να διαφωνήσουμε με όποιους θέλουμε.
Θεωρητικά τουλάχιστο μπορούμε. Όμως, ένα άλλο κράτος, μικρότερο από το
ελληνικό, όμως ελληνικό κι αυτό στα 82% του πληθυσμού του, θέλω να πω η
Κύπρος, δεν το μπόρεσε και δεν το μπορεί. Η εθνική του ελευθερία είναι βαθιά
τραυματισμένη, κι ας αποφασίζουν όλα τα ελεύθερα έθνη μαζί πως έχει το δικαίωμα
να είναι ανεξάρτητο, ακέραιο και αυτόνομο. Και λίγο πιο ανατολικά, στην ασιατική
γη, η εθνική ελευθερία φαίνεται πως δεν εξαρτάται από τα έθνη, αλλά από κάποιες
δυνάμεις που είναι μεγάλες και έχουν αποφασίσει να ορίσουν εκείνες καταπώς το
βρίσκουν βολικό το τι θα πει ελευθερία, εθνικά συμφέροντα, ανθρώπινα δικαιώματα
και πολλά άλλα «ηχηρά παρόμοια». Όσο πια για την πολιτική ελευθερία, δεν
απέμεινε στην σκέψη μου δύναμη να προχωρήσω παρακάτω.
Σκοτισμένος ολότελα, είπα μέσα μου: λοιπόν, ένας τρόπος απομένει για να
νιώθεις ελεύθερος: να χρει8άζεσαι όσο λιγότερη ελευθερία μπορείς ή, με άλλα λόγια
να έχεις πολύ λίγες ανάγκες, αυτό που λένε οι φιλόσοφοι, να μην εξαρτιέσαι από τον
υλικό κόσμο, αλλά να κλειστείς στον εαυτό σου και στον πνευματικό σου στοχασμό,
που κανένας δεν μπορεί να σου τον δεσμεύσει. Ακόμα και μέσα σε μία φυλακή
αισθάνεσαι τότε ελεύθερος.
Φοβούμαι πως έφτασα σε μία αληθινή σκέψη. Αν μπορείς να αισθάνεσαι
ελεύθερος και μέσα σε ένα κελί, τότε θα πρέπει να μπορείς να αισθάνεσαι πολύ πιο
ελεύθερος, όταν το κελί σου απλώνεται σε ολόκληρη τη γη. Μία τέτοια ελευθερία
φυλακισμένων όλης της γης με δεσμοφύλακες και κανονισμούς κατά περιοχές. Το
πρόβλημα είναι να ισχύσει ένας ενιαίος κανονισμός και οι φύλακες να έχουν ενιαία
στολή για να αποφεύγουμε την σύγχυση. Ακόμα να μιλούν την ίδια γλώσσα για να
τους καταλαβαίνουμε και να μη μας τιμωρούν χωρίς λόγο.
Το νόημα της ελευθερίας, λοιπόν, είναι σήμερα το ίδιο με αυτό που ήταν και
χτες και προχτές. Αν θέλετε, ρωτήστε τους Μηλίους, λ.χ., ή μια και οι παππούδες τους
έχουν πεθάνει, ανοίξτε τον Θουκυδίδη να σας το πει. Γιατί οι σημερινοί έχουν γίνει
πολύ πιο σοφοί και μας μπερδεύουν.

Μανόλης Ανδρόνικος, περιοδικό Ευθύνη

*εμβρίθεια: βαρύτητα, σπουδαιότητα της σκέψης

Θέματα

Α. Να γίνει περίληψη περίπου 100 – 120 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Με ποια συλλογιστική πορεία οργανώνει ο αρθρογράφος το λόγο του και

αναπτύσσει τις απόψεις του; Αιτιολογείστε την απάντησή σας.
(μονάδες 2,5)

Β.2. Συχνά ο δοκιμιακός λόγος προσλαμβάνει τον χαρακτήρα της συνομιλίας του
συγγραφέα με τον εαυτό του και στις περιπτώσεις αυτές προσεγγίζει το λόγο του
ημερολογίου. Υπάρχουν στο προηγούμενο δοκίμιο στοιχεία που επιβεβαιώνουν μία
τέτοια προσέγγιση;

230
 (μονάδες 2,5)

Β.3. Σ’ ορισμένα σημεία του κειμένου ο λόγος χρωματίζεται με λεπτή ειρωνική

διάθεση. Να βρείτε δύο τέτοια σημεία και να εξηγήσετε πού αποβλέπει η χρήση της
ειρωνείας σε κάθε περίπτωση.
(μονάδες 2,5)

Β.4. Ενώ αναπτύσσονται οι περιορισμοί που ασκούνται σε βάρος της ατομικής και
της εθνικής ελευθερίας, δεν αναφέρονται οι περιορισμοί που ασκούνται σε βάρος της
πολιτικής ελευθερίας («όσο πια για την πολιτική ελευθερία δεν απέμεινε στην σκέψη
μου δύναμη να προχωρήσω παρακάτω.»). Συνεχίστε τον προβληματισμό του
συγγραφέα απ’ το σημείο «και πολλά άλλα ηχηρά παρόμοια», αναφέροντας
περιπτώσεις τέτοιων περιορισμών σε μία παράγραφο 60 ς 80 λέξεων, όπου θα
δηλώνετε τη μέθοδο ή τις μεθόδους ανάπτυξης που χρησιμοποιήσατε.
(μονάδες 7)

Β.5) «Μήπως τάχατες χθες η ελευθερία είχε κάποιο άλλο νόημα που το έχασε ή
μήπως σήμερα έχει κερδίσει νέα πρόσθετα εννοιολογικά ή άλλα στοιχεία;» Ποια
απάντηση δίνει τελικά ο συγγραφέας; Να σχολιάσετε το περιεχόμενό της.
(μονάδες 4)

Β.6. Με αισιόδοξη ή απαισιόδοξη διάθεση αντιμετωπίζει ο συγγραφέας το νόημα της

σημερινής ελευθερίας;
(μονάδες)

Β.7. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: έλλειψη,
ακαθόριστο, να καταλάβει, διακρίσεις, χειροπιαστή.
(μονάδες 2,5)

Β.8. Να γράψετε 4 σύνθετα επίθετα με το ίδιο β΄ συνθετικό της λέξης εντοπίζω,

βασισμένοι στα συνώνυμα που δίνονται: α) συνηθισμένος, β) χιμαιρικός, γ) γηγενής,
δ) ενημερωτικός
(μονάδες 2)

Β.9. Να γράψετε προτάσεις με τη λέξη ελευθερία, χρησιμοποιώντας τρεις τουλάχιστο

από τις σημασίες της.
(μονάδες 2)

Γ. Ποιοι κατά την γνώμη σας είναι οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι που απειλούν την
ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου; Αναπτύξτε τις απόψεις σας σε μία επιφυλλίδα
(400 – 500 λέξεις) που θα δημοσιεύσετε στην εφημερίδα του σχολείου σας.
(μονάδες 50)

231
 Ο ευφημισμός της ελευθερίας

Ο κλασικός οικονομικός φιλελευθερισμός επαναπαυόταν στη βεβαιότητα ότι

ο ανταγωνισμός εξασφαλίζει την ανάπτυξη της οικονομίας και ότι η σύγκρουση
συμφερόντων προάγει τη φυσική επιλογή των ικανοτέρων. Στην αυτόματη αυτή
διαδικασία της αγοράς οι πιστοί του δόγματος της άκρατης ιδιωτικής πρωτοβουλίας
περιόριζαν τον ορίζοντα του ιστορικού γίγνεσθαι και απέκλειαν τόσο την ανάμειξη
του κράτους όσο και την εξυπηρέτηση άλλων οχληρών, μη οικονομικών σκοπών,
όπως είναι η εξασφάλιση σε κάθε άνθρωπο ενός ικανοποιητικού βιοτικού επιπέδου
και η επικράτηση πνεύματος δικαιότερης κατανομής του κοινωνικού προϊόντος.
Ο νεότεροι κήρυκες του λιγότερου (κοινωνικού) κράτους χάριν της
περισσότερης (οικονομικής) ανάπτυξης, δηλώνουν δικαιωμένοι, διότι, όπως
ισχυρίζονται, η αποτυχία του σοσιαλιστικού πειράματος στην Ανατολική Ευρώπη
απέδειξε ότι η οικονομική ελευθερία είναι η κινητήρια δύναμη για την κοινωνική
πρόοδο και ότι η ιστορία των κοινωνικοπολιτικών αντιπαραθέσεων έλαβε
αμετάκλητα τέλος.
Η πρόσφατη, όμως, εμπειρία των διοξινών και το ενδεχόμενο αντί διατροφής,
ο πληθυσμός της Γης να είναι αποδέκτης δηλητηριωδών ουσιών, αποδεικνύει κατά
τρόπο χειροπιαστό ότι όσο το κέρδος και δια μέσου αυτού η κοινωνική επικράτηση
αποτελούν κίνητρα της οικονομικής δραστηριότητας, τόσο η κατάχρηση της
οικονομικής ελευθερίας θα γενικεύεται, η ανισότητα θα εντείνεται και το αίτημα για
μία ορθολογικότερη, ανθρωπινότερη και δικαιότερη οργάνωση της κοινωνίας, θα
τροφοδοτεί σταθερά την ανάγκη και τη διεκδίκηση ριζικών αλλαγών στις
κοινωνικοπολιτικές δομές και λειτουργίες.
Ο υποβιβασμός του ανθρώπου σε άβουλο και αδύνατο καταναλωτή
προϊόντων, που καταστρέφουν την υγεία του και μάλιστα επιβαρύνουν το μέλλον των
παιδιών, αποτελεί το ανώτατο στάδιο ιδιοτέλειας και απανθρωπιάς. Ανταποκρίνεται
στις ιδιότητες της ηθικά ουδέτερης αγοράς. Στην υπεροχή της, δηλαδή, απέναντι στην
κρατική δυσλειτουργία (που πάντως μπορεί να περιορίσει την ανεξέλεγκτη
μεγιστοποίηση του κέρδους και τις επιπτώσεις της εις βάρος του κοινωνικού
συνόλου) και στην αδιαφορία της για τους ηττημένους του ανελέητου, πλην
αναγκαίου αγώνα επιβίωσης που διεξάγεται καθημερινά στην αρένα του «δούναι και
λαβείν».
Βεβαίως, ούτε η μετάλλαξη του κράτους σε ιδιοκτήτη και επιχειρηματία,
ρόλος που κατ’ αρχήν αδυνατεί να υπηρετήσει πρόσφορα, ούτε η ματαίωση του
δικαιώματος κάθε ανθρώπου να αναπτύσσει τις δημιουργικές δυνατότητές του και
στον χώρο της οικονομίας, αποτελούν εναλλακτικές προτάσεις απέναντι στην απειλή
της ανεξέλεγκτης και αδηφάγου αγοράς.. ιστορικό διακύβευμα παραμένει η ανάπτυξη
των λειτουργιών εκείνων της πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας, καθώς και των
πρωτοβουλιών των πολιτών που μπορούν να αντιπαρατεθούν αποτελεσματικά στην
ασυδοσία, η οποία αναπτύσσεται στο κυνήγι του κέρδους και να προστατεύσουν τον
άνθρωπο από την ακραία εκμετάλλευση και την καθολική εμπορευματοποίηση.
Η αγορά δεν αποτελεί «τέλος» ούτε με την έννοια του ιστορικού τέρματος
ούτε με εκείνη του τελικού σκοπού της ανθρώπινης δράσης. Αποτελεί ένα μόνον από
τα μέσα που κάτω από τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες μπορούν να
εξυπηρετήσουν ικανοποιητικά το οικονομικό status. Ο ανθρώπινος, όμως, λόγος
πρέπει κάποτε να αναχθεί πέραν του «έχειν» και «κυριεύειν» στους ανοιχτούς
ορίζοντες του «είναι» και του «κοινωνείν». Το μέλλον αυτό δεν μπορεί να
προδιαγραφεί. Είναι, πάντως αναγκαίο, η αξία του ανθρώπου να απεξαρτηθεί από το
μέγεθος του ιδιωτικού πλαισίου.

232
 Έως τότε, η εφαρμογή μέτρων εμπνεόμενων από ένα αναπτυσσόμενο
κοινοτικό πνεύμα παραμένει ελπιδοφόρα προοπτική για έναν κόσμο που μαστίζεται
από ακραίες ανισότητες, στις οποίες οδήγησαν αιώνες οικονομικής ελευθερίας.
Όμως, η ελευθερία, ως έννοια αδιαίρετη, προϋποθέτει την ατομική υπευθυνότητα και
την κοινωνική αλληλεγγύη. Είναι ασύμβατη με τις πρακτικές που ευτελίζουν τον
άνθρωπο, όπως κατ’ εξοχήν συμβαίνει στις περιπτώσεις υποβιβασμού του σε
αντικείμενο προς εκμετάλλευση ή οικονομικού αποκλεισμού και κοινωνικής
περιθωριοποίησής του. η παραγωγή και διάθεση επικίνδυνων προϊόντων σε
ανεπτυγμένες μάλιστα χώρες αποκαλύπτει έμπρακτα ότι «ελευθερία ανάπηρη πάλι
σου τάζουν».

Χριστόφορος Αργυρόπουλος, Τα Νέα

Θέματα

Α. Περίληψη 80 – 100 λέξεων

(μονάδες 25)

Β.1. Να χωριστεί το κείμενο σε νοηματικές ενότητες και να τους δοθεί τίτλος.

(μονάδες 5)

Β.2. Με τι είδους συλλογιστική πορεία αναπτύσσει τις απόψεις του ο αρθρογράφος;

(μονάδες 5)

Β.3. Ποια γνωρίσματα του κειμένου μας επιτρέπουν να το αναγνωρίσουμε ως άρθρο;

(μονάδες 5)

Β.4. Ποιο υφολογικό αποτέλεσμα έχει η χρήση του μακροπερίοδου λόγου;

(μονάδες 5)

Β.5. Να γραφεί από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: άκρατη,
απέκλειαν, οχληρών, αμετάκλητα, χειροπιαστό, ανελέητου, ματαίωση, αδηφάγου.
(μονάδες 5)

Γ. Ο συγγραφέας κάνει λόγο για την διάψευση του ουμανιστικού ονείρου και την
στρέβλωση του διεθνιστικού οράματος. Ποια φαινόμενα του σύγχρονου
διεθνοποιημένου πολιτισμού πιστεύετε ότι δικαιολογούν την άποψή του;
(μονάδες 50)

233
234
 Η μακρινή πατρίδα

Στον Δάντη Αλιγκέρι ο πολιτισμός οφείλει εκτός των άλλων και την
διακήρυξή του «έχω πατρίδα μου τον κόσμο όπως τα ψάρια την θάλασσα». Το
γεγονός ότι η αρχή της οικουμενικότητας διατυπώνεται σε ένα κείμενο για την
ιταλική κοινή γλώσσα, δηλαδή σε ένα τοπικά σημαντικό έργο, είναι αποκαλυπτική.
Αποδεικνύει ότι η ανάπτυξη ενός παγκόσμιου πνεύματος δεν αντιπαρατίθεται εξ
ορισμού στον εθνικό χαρακτήρα και στα στοιχεία που τον συνθέτουν.
Ο ίδιος ο δημιουργός της Κωμωδίας περιγράφει στο ίδιο κείμενο με
γλαφυρότητα την εναρμόνιση του «ιδίου» προς το «έτερον»+: «αν και λοιπόν για τη
δική μου τέρψη και για την γαλήνη των δικών μου αισθήσεων, δεν υπάρχει
ομορφότερος τόπος από την Φλωρεντία, ωστόσο έχω πειστεί και τώρα με βεβαιότητα
υποστηρίζω ότι υπάρχουν πολλές επαρχίες και πολιτείες ευγενέστερες και ωραιότερες
από την Τοσκάνη και την Φλωρεντία, στην οποία γεννήθηκα και της είμαι πολίτης».
Οι επισημάνσεις αφιερώνονται σε όλους όσοι σε διαφορετικά σημεία του φάσματος
κατά της διεθνοποίησης του Κόσμου αντιλέγουν ανεπιφύλακτα σε αυτήν: και σε
εκείνους που θεωρούν ότι η παγκοσμιοποίηση τείνει να ισοπεδώσει τις εθνικές
ιδιαιτερότητες και στους άλλους που υπερθεματίζουν πως η επιστροφή στα εθνικά
όρια, στην συντήρηση της παράδοσης, στην εσωστρέφεια, στην γλωσσική
απομόνωση και στη οπισθοδρόμηση είναι η μοναδική λυσιτελής απόκριση στην
πρόκληση ενός ενιαίου οικουμενικού χώρου.
Βέβαια, η έννοια της αγοραίας παγκοσμιοποίησης και της θεσμοποίησης του
ανταγωνισμού ως μοναδικού δρόμου προς την ανάπτυξη, την ευημερία και την
δικαιοσύνη σ’ όλη τη γη είναι κυνική: έχει αφετηρία στην επιθυμία να εξασφαλίσει τα
προνόμια των μακαρίων στις λίγες ανεπτυγμένες χώρες απέναντι στα στοιχειώδη
αιτήματα επιβίωσης, ισότητας και αξιοπρέπειας των δισεκατομμυρίων κολασμένων
των πέντε ηπείρων.
Όμως αυτή η ενιαία αγορά της ανισότητας, της επιβολής και της εξαθλίωσης
δεν έχει καμία νοηματική, ιστορική και ηθική σχέση με την ανάγκη συνεργασίας και
φιλίας μεταξύ όλων των λαών με ειλικρίνεια και καλοπιστία. Με την αξιοποίηση της
αύξουσας επικοινωνίας και την καλλιέργεια ενός πνεύματος οικουμενικής
οικειότητας, κατανόησης και αλληλεγγύης. Με τον σεβασμό των ιδιαιτεροτήτων σε
ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Με την υπέρβαση των χωριστικών αντιλήψεων και
των πρακτικών αποκλεισμού και απομονωτισμού. Με την ελπίδα της αυριανής και
αυτοδιευθυνόμενης κοινότητας όλων των ανθρώπων, που θα εγγυάται την αρμονία
στους κόλπους της και τον σεβασμό στο περιβάλλον, στη γη και στη θάλασσα, στη
φυσική λειτουργία τους ως της κοινής μας πολύμορφης και πολύτροπης πατρίδας.

Χριστόφορος Αργυρόπουλος, Τα Νέα, 10-6-01

Θέματα

Α. Κάποιος φίλος σας πρεσβεύει την ανάγκη της εθνικής απομόνωσης και της
στροφής προς τις παραδόσεις ως την επιβεβλημένη λύση μπροστά στους κινδύνους
που η παγκοσμιοποίηση εγκυμονεί. Να παρουσιάσετε στον αντίλογό σας το
περιεχόμενο του προηγούμενου κειμένου με μια περίληψη 80 – 100 λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Ποιες από τις παρακάτω τεχνικές πειθούς χρησιμοποιεί ο συντάκτης του
κειμένου; Να επιλέξετε τις ορθές απαντήσεις ανάμεσα στις προτεινόμενες και να

235
εντοπίσετε σχετικά χωρία στα οποία αυτές απαντώνται: α) επίκληση στη λογική, β)
επίκληση στο συναίσθημα, γ) επίκληση στην αυθεντία, δ) επίκληση στο ήθος του
πομπού, ε) επίθεση στο ήθος του αντιπάλου.
(μονάδες 2,5)

Β.3. Ποιο είναι το θέμα και ποια η κατευθυντήρια ιδέα του κειμένου.
(μονάδες 2,5)

Β.3. Σύμφωνα με τον αρθρογράφο, υπάρχουν δύο μορφές παγκοσμιοποίησης. Ποιες

είναι αυτές και ποια πιστεύετε ότι λειτουργεί στις μέρες μας.; Να αναπτύξετε τις
απόψεις σας σε μία παράγραφο 60 – 80 λέξεων και να δηλώσετε τη μέθοδο ή τις
μεθόδους ανάπτυξης που χρησιμοποιήσατε.
(μονάδες 8)

Β.4. Ποια στάση υιοθετεί ο συντάκτης του δημοσιεύματος απέναντι στις δύο μορφές
παγκοσμιοποίησης; Επιλέξτε την ορθή απάντηση ανάμεσα στις προτεινόμενες.
a. Ανεπιφύλακτα θετική
b. Απόλυτα αρνητική
c. Ουδέτερη
d. Θετική απέναντι στην πρώτη μορφή, αρνητική στην δεύτερη
e. Αρνητική στην πρώτη μορφή, θετική στην δεύτερη.
(μονάδες 2)

Β.5. Ποια συντηρητική κριτική ασκείται σε βάρος της διεθνοποίησης και ποια στάση
υιοθετεί ο συντάκτης απέναντι σε αυτήν. Εντοπίστε τους τρόπους και τα χωρία στα
οποία εκδηλώνεται η στάση του.
(μονάδες 2)

Β.6. Οι τέσσερις τελευταίες περίοδοι του επιλόγου παρουσιάζουν κάποια συντακτική

ιδιομορφία (Με την αξιοποίηση … και πολύτροπης πατρίδας). Αφού την επισημάνετε,
να αιτιολογήσετε την επιλογή του συντάκτη.
(μονάδες 3)

Β.7. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις:
a. Αντιπαρατίθεται
b. Συνθέτουν
c. Τέρψη
d. Βεβαιότητα
e. Υποστηρίζω
(μονάδες 2,5)

Β.8. Να επιλέξετε την ορθή απάντηση ανάμεσα στις προτεινόμενες:

1) Όταν υπερθεματίζω κάτι ή κάποιον:
a) Δεν δείχνω ενδιαφέρον, είμαι αδιάφορος απέναντί του
b) Παραγνωρίζω την αξία του
c) Υπερβάλλω σε κατηγορίες ή επαίνους
2) Λυσιτελής είναι:
a) Ωφέλιμος
b) Οριστικός
c) Άψογος

236
3) Κυνικό θα χαρακτηρίζαμε κάποιον που:
a) Επιδιώκει την τελειότητα
b) Εκφράζει απερίφραστα, ωμά τις απόψεις του
c) Είναι ασυνεπής και οι πράξεις του δεν συμφωνούν με τα λόγια του
(μονάδες 2,5)

Γ. Πιστεύετε πως η παγκοσμιοποίηση, όπως σήμερα προωθείται, υπηρετεί την αρχή

της ισότητας, του αλληλοσεβασμού, της συνεργασίας και της ειρήνης των λαών;
Αναπτύξτε τις απόψεις σας σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο περίπου 400 – 500 λέξεων.
(μονάδες 50)

237
 Το πλοίο των τρελών

Ίσως ένα από τα εντυπωσιακότερα γεγονότα των τελευταίων ετών είναι αι οι

περίφημες διαδηλώσεις σε διάφορα μέρη του κόσμου εναντίον του φαινομένου της
παγκοσμιοποίησης. Η τελευταία, ως λέξη τουλάχιστον, παρ’ όλο που έχει εξαιρετικά
μικρή ηλικία, εγκαταστάθηκε ήδη με τόση αυτάρεσκη βεβαιότητα στο καθημερινό
λεξιλόγιο, που δεν χρειάζεται καν να την εξηγήσει κανείς: θεωρείται κάτι το
αυτονόητο και το αμέσως λειτουργικό, όπως εξάλλου και η λέξη διαδήλωση. Οι δύο
λέξεις φαίνεται ότι είναι καταδικασμένες να συνυπάρξουν, αν και δεν είναι απολύτως
βέβαιο ότι χαρακτηρίζονται και οι δύο από τον ίδιο δείκτη σαφήνειας. υπάρχουν
πράγματι μερικοί σκεπτικοί που, ενώ καταλαβαίνουν πολύ καλά τι είναι μία
διαδήλωση, επιμένουν να μην πολυκαταλαβαίνουν τι είναι η παγκοσμιοποίηση. Τούτη
δω για τους εμπνευστές της μοιάζει να είναι η μοναδική λύση, στην κλίμακα του
πλανήτη, στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα: υπόσχεται ένα είδος
συλλογικής ευτυχίας, κάπως επιβεβλημένης και μονόδρομης, είναι η αλήθεια, η οποία
απορρέει από τους νόμους της παγκόσμιας αγοράς.
Για τους αντιπάλους της, όμως, παγκοσμιοποίηση είναι ένα είδος πονηρού
ευφημισμού ο οποίος συγκαλύπτει πολύ παλιά και πολύ γνωστά φαινόμενα που
έχουν να κάνουν απλούστατα με την αρπακτική διάθεση αυτών που κατέχουν
εναντίον αυτών που δεν έχουν. Από την σκοπιά αυτή η «παγκοσμιοποίηση»
συνδυάζεται με άλλους ευφημισμούς, όπως είναι για παράδειγμα, η περίφημη
«ελαστικότητα» της εργασίας. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς σοφός ή οικονομολόγος,
για να καταλάβει ότι με τον όρο αυτό οι εμπνευστές του εννοούν κάτι που όλοι
γνωρίζαμε από πάντα: τη νυχτερινή εργασία, τα ακανόνιστα ωράρια, την εργασία το
Σαββατοκύριακο και άλλες τέτοιες χαρούμενες πρωτοβουλίες που αποτελούσαν
ανέκαθεν τα όνειρα της εργοδοσίας. Στην προοπτική αυτή, κανείς δεν μπορεί να
αρνηθεί ότι η εποχή μας είναι πεζή και αφαιρεί το δικαίωμα στο όνειρο: μόνο που τα
όνειρα που πραγματοποιεί είναι τα όνειρα του τραπεζίτη, του χρηματιστή, του
ασφαλιστή και του βιομηχάνου. Και ποιος θα μπορούσε να αμφισβητήσει το
δικαίωμα αυτών των ανθρώπων στο όνειρο; Προφανώς εκείνοι για τους οποίους τα
όνειρα αυτά είναι εφιάλτης: δηλαδή η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων.
Ίσως έτσι θα μπορούσε να εξηγήσει κανείς, τουλάχιστο σε πρώτη προσέγγιση,
τις βίαιες διαδηλώσεις εναντίον της παγκοσμιοποίησης, στο Σηάτλ, στον Καναδά, στη
Νίκαια, στο Γκέτεμποργκ και αυτήν που προετοιμάζεται στη Γένοβα της Ιταλίας.
Βεβαίως οι ηγέτες των κρατών που έχουν αναλάβει να υπερασπιστούν το δικαίωμα
των εργοδοτών στο ονείρου δεν αντιλαμβάνονται τα πράγματα με τον ίδιο τρόπο,
όπως προκύπτει από τις δηλώσεις τους ύστερα από τα επεισόδια στη σουηδική πόλη,
που στοίχισαν τη ζωή σε έναν νεαρό φοιτητή, ο οποίος δεν θα μπορέσει ποτέ πια να
ονειρευτεί. Η ομοφωνία των δηλώσεων ήταν αξιοσημείωτη: όλοι οι ηγέτες
αναγνώρισαν ύστερα από ώριμη σκέψη, όπως είναι φυσικό για ανθρώπους που
κρατούν στα χέρια τους τις τύχες του κόσμου, ότι κινδυνεύουν οι δημοκρατικές
διαδικασίες και η ίδια η δημοκρατία. Όχι βεβαίως από τις αποφάσεις τους με τις
οποίες κερδίζουν ίσως την εμπιστοσύνη των αγορών, χάνοντας όμως, την
εμπιστοσύνη των λαών, ενώ ταυτοχρόνως δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την
οργανωμένη ανάπτυξη ναζιστικών κινημάτων στην Ευρώπη, αλλά από τις ενέργειες
των διαδηλωτών. Στις στοχαστικές τους δηλώσεις οι ηγέτες δεν παρέλειψαν να
προσδιορίσουν και την ουσία των διαδηλωτών, πράγμα που δηλώνει, τουλάχιστο την
φιλοσοφική ευαισθησία των ηγετών. Οι διαδηλωτές, λοιπόν, είναι, σύμφωνα με τα
λεγόμενα των ευρωπαίων ηγετών, «εξτρεμιστές», «αναρχικοί», «εγκληματίες»,
«χούλιγκανς», «αλήτες», «διεστραμμένοι», «τρελοί», «περιφερόμενο τσίρκο» και

238
άλλα παρόμοια, τα οποία δηλώνουν ότι μάλλον αυτή την φορά οι πολιτικοί ιθύνοντες
φοβήθηκαν κι έχασαν την ψυχραιμία τους μπροστά στον κίνδυνο να απολέσουν την
εικόνα την ανθρώπων που ξέρουν τι κάνουν, όταν χαμογελούν ευδαίμονες στην
καθιερωμένη φωτογραφία που σφραγίζει το τέλος των Διασκέψεων Κορυφής. Το
αποτέλεσμα ήταν ότι οι περίτεχνες λέξεις, οι πολύπλοκες έννοιες, οι εμβριθείς
αναλύσεις πήγαν περίπατο και στη θέση τους εμφανίστηκαν τα λόγια που
χρησιμοποιούν οι αγοραίοι όλων των εποχών, όταν βρίζουν τους αντιπάλους τους.
Ευτυχώς, όμως, όλα τα μέτρα έχουν ληφθεί ώστε στη Γένοβα να αποφευχθούν
παρόμοια έκτροπα. Οι ιταλικές μυστικές υπηρεσίες ανέλαβαν εργασία και η
αστυνομική επιτήρηση θα είναι αρκούντως αυστηρή. Τα απλωμένα ρούχα θα
αποσυρθούν από τα μπαλκόνια των σπιτιών στις φτωχογειτονιές της πόλης, όπως το
διέταξε ο εστέτ πρωθυπουργός της χώρας, με μία απόφαση προφανούς ιστορικής
σημασίας για το μέλλον του κόσμου. Εξάλλου οι ταραξίες αυτή τη φορά
προβλέπονται ευάριθμοι. Φαίνεται ότι χωρούν όλοι σε ένα καράβι, όπου και
σχεδιάζεται η συγκέντρωσή τους. Το καράβι είναι υπερπολυτελές, ώστε να μη λείψει
τίποτα από τους εφήμερους ταξιδιώτες και όλα να μοιάζουν με ονειρική κρουαζιέρα:
το πλοίο των τρελών.

Γ. Βώρος, καθ/της Φιλοσοφίας Παν/μίου Θεσσαλονίκης

Το Βήμα, 15/7/2001

Το ξύπνημα της αναρχίας

Όλες οι σύνοδοι των ηγετών των ανεπτυγμένων κρατών από το φθινόπωρο

του 1999 και μετά εκτυλίσσονται σύμφωνα με το ίδιο σενάριο. Οι ρόλοι σε αυτές τις
κωμικοτραγωδίες, πρώτα στο Σηάτλ, μετά στο Νταβός και τη Νίκαια, πιο πρόσφατα
στο Γκέτεμποργκ και τώρα στη Γένοβα, διανέμονται με τρόπο αυστηρό, αμετάβλητο
και γελοιογραφικό. Εντός της αίθουσας της συνόδου οι ηγέτες μοιάζουν γαλήνιοι,
αλλά φυλακισμένοι. Ένας από τους σκοπούς των σκηνοθετών είναι να τους
απομακρύνουν από το λαό για να δείξουν ότι αυτές οι συναντήσεις δεν μπορούν να
γίνουν παρά μόνο υπό την προστασία των δυνάμεων ασφαλείας. Οι ηγέτες, όλοι
δημοκρατικά εκλεγμένοι, μεταμορφώνονται σε ομήρους της ίδιας της αστυνομίας
τους.
Αυτή η αμφισβήτηση της νομιμότητάς τους υπογραμμίζεται από τα
συνθήματα των διαδηλωτών. Το να κατηγορούνται οι κυβερνήσεις ότι δεν είναι
διαφανείς, ενώ εκλέγονται κι ελέγχονται είναι παράδοξο. Και η κοινωνία; Παρ’ ότι
την διεκδικούν πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις, εκπροσωπείται καλύτερα μέσω
των εκλογών παρά μέσω των αυτοανακηρυγμένων επιτροπών. Τα μέλη των
επιτροπών αυτών θα έχαναν αν κατέβαιναν σε εκλογές.
Τα κυρίαρχα διακριτά κύματα επιθέσεων κατά της παγκοσμιοποίησης είναι
τρία. Η προσποιητή απαίτηση για δημοκρατία αποτελεί το πρώτο κύμα επίθεσης κατά
των συνόδων. Το δεύτερο είναι η επίθεση με μία λύσσα και ένα λεξιλόγιο που
παραπέμπουν στις μεγάλες στιγμές του παλαιοκομμουνισμού: ακούμε ότι η
παγκοσμιοποίηση είναι βάρβαρη, άγρια. Αναγκάζει λ.χ. τα παιδιά να εργάζονται. Τα
ΜΜΕ προβάλλουν αυτή την σύγχρονη σκλαβιά. Όντως υπάρχει, αλλά είναι
χειρότερη από την σκλαβιά του παρελθόντος; Σκοπός των παγκόσμιων θεσμών είναι
να εισαγάγουν κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς σύμφωνους με τη δυτική άποψη
για τα ανθρώπινα δικαιώματα ενώ στις φτωχές χώρες οι οικογένειες τοποθετούν

239
συχνά την επιθυμία τους να αποφύγουν τη μιζέρια επάνω στο σεβασμό των δυτικών
κανόνων.
Ακολουθεί το τρίτο κύμα επίθεσης, καλυμμένο και καταστρεπτικό: σπάει τα
είδωλα της σύγχρονης εποχής που είναι τα καταστήματα και οι μάρκες των
πολυεθνικών: Nike, Coca Cola, Sony … Ποιος αποτελεί το τρίτο κύμα; Σπανίως
αναλύεται, αλλά τα μέλη του κινητοποιούνται μέσω Internet και μεταφέρονται με
τσάρτερ. Αυτό προϋποθέτει αρχηγούς, διοργανωτές. Αυτοί υπάρχουν και δηλώνουν
αναρχικοί.
Το σύνολο των τριών κινημάτων κατά της παγκοσμιοποίησης αποτελεί μία
συνωμοσία των περιστάσεων η οποία δεν γνωρίζουμε αν είναι γελοία ή επικίνδυνη.
Οι κυβερνήσεις δεν γνωρίζουν πώς να διαχειριστούν την «αντίσταση» στην
παγκοσμιοποίηση. Στις δηλώσεις τους αναμειγνύουν παραχωρήσεις στους
διαδηλωτές και καταδίκες των ακροτήτων. Οι παραχωρήσεις, όμως, είναι
αδικαιολόγητες, διότι τα αιτήματα είναι παράλογα, ακόμη και ανήθικα. Όσο για το
διαχωρισμό βίαιων και μη βίαιων, πρόκειται για ηλιθιότητα, η οποία ελπίζουμε ότι
είναι προσποιητή.
Ας δούμε το προηγούμενο κύμα αναρχίας στην Ευρώπη: δεν κατέστρεψε την
μπουρζουαζία. Κληροδότησε, όμως, στους μπολσεβίκους, τους πραγματικούς
κληρονόμους της, την αγάπη για τη βία και την πεποίθηση ότι η κοινωνία δεν
μπορούσε να υπερασπιστεί τον εαυτό της απέναντι σε μία παράλογη επίθεση. Το τι θα
γίνει η σύγχρονη αναρχία θα εξαρτηθεί από τις περιστάσεις, την ατολμία των μεν και
το θάρρος των δε.
Προς το παρόν, ελάχιστες φωνές υψώνονται υπέρ της παγκοσμιοποίησης.
Ποιος δηλώνει σαφώς ότι φέρνει την υπόσχεση για ειρήνη, την ελπίδα για ευημερία
των πολλών και τον σχηματισμό μίας συλλογικής συνείδησης; Η παγκοσμιοποίηση
δεν οδηγεί στον Παράδεισο, αλλά είναι το μικρότερο κακό.
G. Sorman
Το Βήμα, 22/7/2001

Θέματα

Α. Να γίνει περίληψη του πρώτου κειμένου (80 – 100 λέξεις)

(μονάδες 25)

Β.1. Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου α και στην τρίτη του κειμένου β να βρείτε:
– Δομή
– Μεθόδους ανάπτυξης
(μονάδες 2, 5)

Β.2. Στην τελευταία παράγραφο του πρώτου κειμένου και στην πρώτη του δεύτερου
κειμένου να βρείτε την συλλογιστική πορεία.
(μονάδες 2,5)

Β.3. Με ποιες μεθόδους πειθούς αναπτύσσονται τα δύο κείμενα; Αιτιολογήστε την

απάντησή σας, εντοπίζοντας τα μέσα που χρησιμοποιεί ο κάθε συγγραφέας.
(μονάδες 5)

Β.4. Να βρείτε από δύο περιπτώσεις αναφορικής και ποιητικής λειτουργίας της
γλώσσας από το κάθε κείμενο.

240
 (μονάδες 2,5)

Β.5. Με ποιες διαρθρωτικές λέξεις επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των νοημάτων της
δεύτερης παραγράφου του πρώτου κειμένου και ποιες σχέσεις δηλώνουν;
(μονάδες 2,5)

Β.6. «Προφανώς εκείνοι για τους οποίους τα όνειρα αυτά είναι εφιάλτης: δηλαδή η
μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων» Να σχολιαστεί η άποψη του α΄ συγγραφέα σε
μία παράγραφο περίπου 60 – 70 λέξεων με την μέθοδο των αιτιολόγησης.

ή
Β.7. «στις φτωχές χώρες οι οικογένειες τοποθετούν συχνά την επιθυμία τους να
αποφύγουν τη μιζέρια επάνω στο σεβασμό των δυτικών κανόνων». Να σχολιαστεί η
άποψη του β΄ συγγραφέα σε μία παράγραφο με τη μέθοδο σύγκρισης – αντίθεσης.
(μονάδες 7)

Β.8. α) Να βρείτε από μία συνώνυμη για τις λέξεις των κειμένων σε έντονο
χαρακτήρα και β) να βρείτε από ένα αντώνυμο για τις υπογραμμισμένες λέξεις των
κειμένων
(μονάδες 3)

Γ. Οι επικριτές της επιχειρούμενης παγκοσμιοποίησης είναι πολλοί. Με ποιες

προϋποθέσεις πιστεύετε πως μπορεί να αποβεί θετική για τους λαούς; (500 λέξεις)
(μονάδες 50)

241
 Ο ρόλος των διεθνών οργανισμών

Οι διεθνείς οργανισμοί έχουν μπροστά τους τεράστιο έργο και φέρουν βαριές
ευθύνες. Και το ένα και το άλλο είναι περισσότερο περίπλοκα απ’ ό,τι νομίζουμε.
Διότι η αποστολή των διεθνών οργανισμών είναι διπλή: από την μία συνίστανται σε
μιαν εκποίηση και από την άλλη σε μιαν αφύπνιση. Πρώτα πρώτα οφείλουν να
βοηθήσουν την ανθρωπότητα και να κάνουν έτσι όσο το δυνατόν λιγότερο οδυνηρή
και επικίνδυνη την απορρόφηση αυτών των νεκρών ποικιλομορφιών – άχρηστων
καταλοίπων από τρόπους συνεργασίας, των οποίων η παρουσία σε κατάσταση
αποσυνθεμένων λειψάνων αποτελεί μόνιμο κίνδυνο μόλυνσης για το διεθνές σώμα.
Οφείλουν να κλαδέψουν, να κόψουν και να πετάξουν, αν είναι ανάγκη και να
διευκολύνουν τη γέννηση άλλων μορφών προσαρμογής.
Συγχρόνως όμως πρέπει να μην ξεχνούν ούτε στιγμή το γεγονός ότι αυτές οι
νέες μορφές, για να διαθέτουν την ίδια λειτουργική αξία με τις προηγούμενες δεν
μπορούν να τις αναπαραγάγουν ή να τις σχεδιάσουν πάνω στα ίδια πρότυπα, για να
μην καταλήξουν σε λύσεις όλο και πιο ανούσιες και τελικά ανίσχυρες. αντίθετα
πρέπει να ξέρουν ότι η ανθρωπότητα είναι πλούσια σε απροσδόκητες δυνατότητες και
όταν εμφανίζεται καθεμία από αυτές θα θαμπώνει πάντοτε τους ανθρώπους. Ότι η
πρόοδος δεν είναι η βολική εικόνα αυτής της «βελτιωμένης ομοιότητας» όπου
αναζητούμε μία νωθρή ξεκούραση, αλλά είναι γεμάτη από περιπέτειες, ρήξεις και
σκάνδαλα. Η ανθρωπότητα παλεύει αδιάκοπα με δύο αντιφατικές διαδικασίες, από τις
οποίες η μία τείνει να επιβάλλει την ενοποίηση, ενώ η άλλη αποσκοπεί στο να
διατηρήσει ή να ανασυστήσει την διαφοροποίηση. Η θέση κάθε εποχής ή κάθε
πολιτισμού μέσα στο σύστημα και ο προσανατολισμός που παίρνει μέσα στο
σύστημα είναι τέτοια ώστε να έχει κάποιο νόημα, ενώ η άλλη φαίνεται ως άρνηση της
πρώτης. Αν όμως έλεγε κανείς, όπως ίσως ήθελε, ότι η ανθρωπότητα ξεγίνεται την
ίδια στιγμή που γίνεται, θα ξεκινούσε κι αυτός από μία ατελή εικόνα. Διότι πρόκειται
για δύο διαφορετικούς τρόπους, με τους οποίους γίνεται σε αντίθετα επίπεδα και
πεδία.
Η ανάγκη να διατηρηθεί η ποικιλομορφία των πολιτισμών σ’ έναν κόσμο
απειλούμενο από την μονοτονία και την ομοιομορφία δεν έχει βέβαια παραγνωριστεί
από τους διεθνείς οργανισμούς. Επίσης, καταλαβαίνουν ότι για να πετύχουμε αυτόν
τον στόχο, δεν αρκεί να φροντίζουμε για τις τοπικές παραδόσεις και να δίνουμε
παράταση σε εποχές που έχουν ήδη τελειώσει. Εκείνο το οποίο πρέπει να διασωθεί
είναι το γεγονός της ποικιλομορφίας και όχι το ιστορικό περιεχόμενο που της έδωσε
κάθε εποχή και που καμία εποχή δεν μπορεί να παρατείνει πέρα από τον εαυτό της.
Πρέπει, λοιπόν, να ακούμε το σιτάρι να φυτρώνει, να ενθαρρύνουμε τις κρυφές
δυνατότητες, να ξυπνούμε όλες τις τάσεις για συμβίωση, όσες η ιστορία κρατά σε
εφεδρεία. Πρέπει επίσης να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε χωρίς έκπληξη,
χωρίς απέχθεια και χωρίς εξέγερση ό,τι ανώφελο αναπόφευκτα γεννούν όλες αυτές οι
νέες κοινωνικές μορφές έκφρασης. Η ανοχή δεν είναι μία ενατενιστική τοποθέτηση
που δίνει άφεση αμαρτιών σε ό,τι έγινε ή σ’ ό,τι γίνεται. Είναι μία δυναμική στάση, η
οποία συνίσταται στην πρόβλεψη, στην κατανόηση και την προαγωγή αυτού θέλει να
υπάρξει. Η ποικιλομορφία των ανθρώπινων πολιτισμών βρίσκεται πίσω μας, γύρω
μας και μπροστά μας. Η μόνη απαίτηση που μπορούμε να προβάλλουμε ως προς αυτή
(απαίτηση δημιουργική για κάθε άτομο με αντίστοιχα καθήκοντα) είναι να
πραγματοποιείται με μορφές, απ’ τις οποίες καθεμία, με την συνεισφορά της θα κάνει
τις άλλες να γίνονται ακόμα πιο γενναιόδωρες.
Κλοντ Λεβί-Στρος, «Φυλή και Ιστορία»

242
Α. Να γίνει περίληψη περίπου 80-100 λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Σε ποιο από τα παρακάτω κειμενικά είδη ανήκει το απόσπασμα; Να επιλέξετε

την ορθή απάντηση: α) δοκίμιο, β) μελέτη, γ)άρθρο, δ) επιφυλλίδα.
(μονάδες 5)

Β.2. Ποια ανάγκη υπαγορεύει την προστασία της ποικιλομορφίας των πολιτισμών και
ποιο περιεχόμενο δίνει ο συγγραφέας στην έννοια αυτής της προστασίας;
(μονάδες 5)

Β.3. να αναγνωρίσετε τους τρόπους με τους οποίους διασφαλίζεται η συνοχή μεταξύ

των περιόδων της πρώτης παραγράφου του κειμένου.
(μονάδες 5)

Β.4. περίπλοκα, αποσκοπεί, να ανασυστήσει, ατελή, απαίτηση: να γραφεί από ένα

συνώνυμο για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.
(μονάδες 5)

Β.5. Να εντοπίσετε δύο χωρία του κειμένου στα οποία υπάρχει ποιητική λειτουργία
της γλώσσας.
(μονάδες 5)

Γ. Μπορεί η παγκοσμιοποίηση να προσφέρει σημαντικά οφέλη, αλλά εγκυμονεί και

σοβαρούς κινδύνους. Να αναφέρετε τους σημαντικότερους ανάμεσα τους και να
αναπτύξετε το ρόλο που οι διεθνείς οργανισμοί μπορούν να διαδραματίσουν για το
ξεπέρασμά τους. Υποθέστε ότι το κείμενό σας (500-600 λέξεις) αποτελεί επιστολή
που απευθύνετε προς τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ.
(μονάδες 50)

243
 Συνοδευτικά κείμενα

Όταν η βοήθεια μένει στα λόγια

Οι κυβερνήσεις ξεχνούν τις υποσχέσεις τους, όταν πέσουν τα φώτα της

δημοσιότητας…

«Στις αρχές του 2005 βλέπουμε την ανθρωπιά στην ομορφότερη εκδοχή της»,
ήταν ο επίλογος διά στόματος του συντονιστή του ΟΗΕ για την επείγουσα βοήθεια,
Γιαν Έγκελαντ, της διάσκεψης των δωρητών της Γενεύης για τα θύματα του
τσουνάμι.
Τόσο, όμως, ο Έγκελαντ όσο και εκπρόσωποι από ανθρωπιστικές οργανώσεις
δεν παρέλειψαν να θυμίσουν ότι στο παρελθόν οι κυβερνήσεις είχαν φανεί
γενναιόδωρες μεν, αναξιόπιστες δε.
Χαρακτηριστικές του φόβου που υπάρχει ότι οι υποσχέσεις θα ξεχαστούν
μόλις η κρίση φύγει από τα φώτα της δημοσιότητας, είναι οι δηλώσεις του Φιλ
Μπλούμερ, στελέχους της βρετανικής οργάνωσης Oxfam, που επεσήμανε ότι δεν
είναι ώρα για «άδεια ρητορική», φέρνοντας ως παράδειγμα τις ΗΠΑ, που
υποσχέθηκαν στο Αφγανιστάν για το 2004 450 εκατομμύρια δολάρια, έδωσαν όμως
μόνο 200.
Τέτοια παραδείγματα έχουν δυστυχώς πολλά να θυμούνται οι ανθρωπιστικές
οργανώσεις, καθώς πολλές υποσχέσεις, «ανέξοδες», όπως τις χαρακτήρισε ο Τζον
Ντέιβισον από την οργάνωση Christian Aid, μένουν μόνο στα χαρτιά.
Σε προηγούμενες φυσικές καταστροφές μόλις το ένα τρίτο των χρημάτων που
είχαν υποσχεθεί οι κυβερνήσεις έφτασε στον προορισμό του. Οι λόγοι, σύμφωνα με
τον Μάλκολμ Ρότζερς, αξιωματούχο της Christian Aid, είναι τρεις: πρώτον, η
αδυναμία απορρόφησης των κονδυλίων από τις πληγείσες χώρες, όταν έχουν
καταστραφεί οι υποδομές των τοπικών διοικήσεων.
Δεύτερον, οι όροι που μπορεί να θέσουν οι δωρητές, όπως για παράδειγμα ότι
συγκεκριμένα έργα θα ολοκληρωθούν από δικούς τους κατασκευαστές και σε
καθορισμένο χρόνο.
Τρίτον, σε αρκετές περιπτώσεις η προσοχή των κυβερνήσεων αποσπάται από
άλλες καταστροφές και τα λεφτά διοχετεύονται προς αυτές, γεγονός για το οποίο
έχουν κρούσεις τον κώδωνα του κινδύνου ανθρωπιστικές οργανώσεις και ΟΗΕ,
καλώντας τις κυβερνήσεις να μην ξεχάσουν το «τσουνάμι του AIDS» ή το «τσουνάμι
του πολέμου», όπως χαρακτηριστικά είπε ο Έγκελαντ.
Από τα χειρότερα παραδείγματα των υποσχέσεων για βοήθεια; Που
αποδείχθηκαν «άδεια ρητορική» είναι ο τυφώνας Μιτς που σάρωσε το 1998 την
Κεντρική Αμερική και κυρίως την Ονδούρα και την Νικαράγουα. Άφησε πίσω του
9000 νεκρούς, 3 εκατομμύρια αστέγους και ζημιές 9 δις.
Σύντομα οι κυβερνήσεις υποσχέθηκαν να δώσουν 3,5 δις, ενώ η Παγκόσμια
Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η ΕΕ υποσχέθηκαν βοήθεια ύψους 2,5
δις, τελικά, όμως, συγκεντρώθηκε μόλις το ένα τρίτο των χρημάτων.

Πάγωμα χρεών

Σύμφωνα με την Εταιρεία Ανάπτυξης της Καθολικής Εκκλησίας, Τροκέρ, η

Ευρώπη ξεκίνησε το σχέδιο ανοικοδόμησης στην Ονδούρα τρία χρόνια μετά το
χτύπημα του τυφώνα, ενώ σύμφωνα με το Κέντρο για την Διεθνή Συνεργασία τα μισά
από τα λεφτά προσφέρθηκαν ως δάνεια. Επιπλέον, σύμφωνα με αξιωματούχους της

244
χώρας, το πάγωμα των χρεών της τη βοήθησε ελάχιστα, καθώς ήταν υποχρεωμένη να
καταβάλλει τους τόκους από τα χρέη της, που πέρισυ άγγιξαν τα 219 εκατομμύρια
δολάρια..
Τρία χρόνια μετά τον Μιτς, 20000 άνθρωποι ήταν ακόμη άστεγοι, ζώντας σε
προσωρινά καταλύματα.
Το 2002, μετά την έφοδο 200 αστέγων σε εκκλησία στην πρωτεύουσα, οι
ανθρωπιστικές οργανώσεις τους παρέδωσαν τα σπίτια, χωρίς όμως ηλεκτρικό,
αποχέτευση και νερό. Έτσι παραμένουν μέχρι σήμερα. Στα σπίτια της περιοχής του
Σαν Μιγκέλ Αρχάγκελ το νερό εγκαταστάθηκε πριν από 4 μήνες, τα μισά δεν έχουν
ηλεκτρικό, οι δρόμοι εξακολουθούν να είναι κατεστραμμένοι, ενώ κανείς δεν έχει τα
κλειδιά της κοινοτικής αίθουσας συνεδριάσεων, που παραδόθηκε πρόσφατα.
Παρόμοια η κατάσταση και στην ιρανική πόλη Μπαμ, που ισοπεδώθηκε το
2003 από τον σεισμό των 6,9 Ρίχτερ. Οι νεκροί ξεπέρασαν τους 40.000 και άλλοι
τόσοι τουλάχιστο έμειναν άστεγοι. Η διεθνής κοινότητα υποσχέθηκε βοήθεια ενός δις
δολαρίων, προκειμένου να ανοικοδομηθεί η ιστορική πόλη των 2000 ετών. Από αυτά
τα χρήματα στην Μπαμ έφτασαν τα 17 εκατομμύρια, με αποτέλεσμα εκατοντάδες
χιλιάδες να εξακολουθούν να ζουν σε σκηνές, παλεύοντας να ζήσουν μία φυσιολογική
ζωή. Το ίδιο συνέβη και στο Μπαγκλαντές και στο Αφγανιστάν, όπου από τα 700
εκατομμύρια που είχε υποσχεθεί η διεθνής κοινότητα, στάλθηκαν λιγότερα από τα
μισά και από τα 100 δις που θα δίνονταν ως ανακούφιση των χρεών μόνο τα 400
εκατομμύρια παραδόθηκαν.
Το ίδιο έγινε και στην Μοζαμβίκη μετά τις πλημμύρες του 2000, με τους 700
νεκρούς, 1,5 εκατομμύριο αστέγους και τις ζημιές των 525 εκατομμυρίων δολαρίων.
Οι ξένες κυβερνήσεις είχαν υποσχεθεί περισσότερα από 400 εκατομμύρια, τελικά
όμως δόθηκαν μόλις τα μισά.

ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 16-1-2005

245
 Δωροφορίες και απορίες

Ευαισθησία στις θεομηνίες,

αναισθησία στις ανθρωπομηνίες

Η παγκόσμια σταυροφορία (σωστότερα: «δωροφορία», προσφορά δώρων) για

τα θύματα της θεομηνίας στον Ινδικό είναι, φυσικά, ένα από τα πιο παρηγορητικά, τα
πιο αισιόδοξα, τα πιο ανθρώπινα (με την ευγενέστερη σημασία της λέξης) φαινόμενα
των άγριων καιρών μας. Καιρών, όπου βασιλεύει η τυφλή εγωμανία, ο άκρατος
ατομικισμός, η παχυδερμική συμφεροντολογία, ο ακόρεστος κανιβαλισμός. Μέσα σ’
αυτόν τον περιρρέοντα ζόφο, η εθελοντική στράτευση εκατομμυρίων απλών
ανθρώπων για την ενίσχυση των αφανισμένων ατόμων και περιοχών δείχνει πόσο
«χαρίεις είναι ο άνθρωπος, όταν άνθρωπος είναι».1 (Άλλωστε, η λέξη «χαρίεις» δεν
προέρχεται από το χάρις, που σημαίνει και δώρο;)
Ωστόσο, γεννιέται μία απορία: γιατί μόνο εκεί, γιατί μόνο τώρα; Μήπως
επειδή ήταν τόσο μεγάλη η καταστροφή, κι Εγκέλαδος κι ο Ποσειδώνας (σήμερα
αποκαλούμενος τσουνάμι) εξόντωσαν 165.000 ανθρώπους, άφησαν εκατομμύρια
αστέγους, ισοπέδωσαν πόλεις και χωριά, εξαφάνισαν νησιά ολόκληρα μέσα σε λίγα
λεπτά της ώρας;
Όμως (το μέγα «όμως»): όχι μερικές ώρες, αλλά χρόνια ατελείωτα, όχι
μερικές εκατοντάδες χιλιάδες, αλλά εκατομμύρια εκατομμυρίων συνάνθρωποί μας
σ’ όλον τον πλανήτη αργοπεθαίνουν από την φτώχεια, την πείνα, τις αρρώστιες
(όπως έγραφα στο άρθρο «Όμορφος Κόσμος», 18.12.04), χωρίς κανένας να
«ταράζεται» να τους βοηθήσει.
Ο ακραίος και ακαριαίος όλεθρος από σεισμούς και παλιρροϊκά κύματα είναι
προφανώς πιο «εντυπωσιακός», πιο «συγκλονιστικός» (για να χρησιμοποιήσω λέξεις
που «τσουνάμισαν» τα ΜΜΕ) από τη μακρόσυρτη δυστυχία, το αργό ξεψύχισμα, τον
χωρίς τέλος αφανισμό δισεκατομμυρίων ανθρώπων – εικόνες που περνάνε που και
που φευγαλέα στις μικρές οθόνες ή στις στήλες του Τύπου, μπρος στα αδιάφορα
μάτια των ευτυχών άλλων. Ο αστραπιαίος εξολοθρεμός μας τρομάζει, μας βάζει
υποσυνείδητα στη θέση των θυμάτων και, ταυτόχρονα, μας ανακουφίζει,
υποσυνείδητα πάλι, που «δεν είμαστε κι εμείς εκεί». Ενώ ο μακροχρόνιος αφανισμός
μυριάδων και μυριάδων δεν προκαλεί παρά μία στιγμιαία συμπόνοια των εχόντων για
τους μη έχοντες. Guarda e passa, βλέπε και πέρνα. Η φτώχεια και η πείνα δεν
«πουλάνε» …

Το τρισχειρότερο: όλες οι καταστροφές που έχουν προκαλέσει τα στοιχεία της

φύσης, τους τελευταίους αιώνες, στοίχισαν μερικές εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και
άλλα τόσα ερείπια. Αλλά είναι ασύγκριτα πολλαπλάσιοι οι θάνατοι και οι
εξολοθρεμοί που προκάλεσαν οι ίδιοι οι άνθρωποι, μονάχα στον αιώνα που πέρασε.
Πόλεμοι παγκόσμιοι, τοπικοί, εμφύλιοι, κατακτήσεις αποικιοκρατικές και μη,
φανατισμοί και ρατσισμοί, γενοκτονίες και ολοκαυτώματα, τυραννίες, λιμοκτονίες,
βασανιστήρια και όλες οι φιλάνθρωπες επινοήσεις του ανθρώπινου γένους έχουν
αποδεκατίσει τον πλανήτη μας από αμέτρητα έμψυχα και άψυχα όσο όλοι οι
κατακλυσμοί και καταποντισμοί μαζί. Και σ’ αυτά ήρθε να προστεθεί η ανελέητη
καταστροφή του περιβάλλοντος, που προμηνύει το «λαμπρότερο» μέλλον για τους
επιγόνους μας…

Ωραία και σεβαστή και ενθουσιαστική, η δωροφορία, για να επουλωθούν οι

πληγές της θεομηνίας στον Ινδικό. Αλλά οι ίδιοι δωρητές μένουν άλαλοι και άπραγοι

246
μπρος σε ανθρωπομηνίες πολύ τρομερότερες, που πλήττουν τους δικαίους και
αδίκους, ενόπλους και αόπλους σε απέραντο βάθος χρόνου.
Μόνο μερικές ανθρωπιστικές και φιλειρηνικές οργανώσεις υψώνουν κάθε
τόσο φωνή, αλλά σε ώτα μη ακουόντων. Γιατί, αν η φτώχεια και η πείνα «δεν
πουλάνε», αντίθετα, οι πόλεμοι και άλλες ανθρωπομηνίες «πουλάνε» (και πολύ
ακριβά) για όσους έχουν την τύχη να κατέχουν εξουσίες και ηγεσίες πολιτικές,
στρατιωτικές, οικονομικές. Ο πόλεμος και τα παρόμοιά του είναι (ας μου επιτραπεί
να συμπληρώσω τον Ηράκλειτο) «πάντων των κερδών πατήρ», όποιο κι αν είναι το
ανθρώπινο τίμημα. Γι’ αυτό άλλωστε οι περισσότερες κυβερνήσεις και οι μεγάλες
πολυεθνικές εταιρείες φάνηκαν τόσο φειδωλές σε βοήθεια προς τα θύματα της
πρόσφατης θεομηνίας – που δεν διαθέτουν ούτε πετρελαιοπηγές ούτε κρίσιμες
γεωπολιτικές θέσεις.

Άλλωστε, το ανθρώπινο κτήνος δεν παρέλειψε να δηλώσει την παρουσία του

και στον τόπο του προχθεσινού ολέθρου: βιασμοί και απαγωγές γυναικών και
παιδιών, σωματεμπόριο και δουλεμπόριο, υπεξαιρέσεις της εξωτερικής βοήθειας
αμαύρωσαν αισχρά την δωροφορία της παγκόσμιας κοινότητας.
Για ν’ αποδειχθεί άλλη μία φορά, πως «ο άνθρωπος είναι ένα σχοινί
τεντωμένο ανάμεσα στο κτήνος και τον υπεράνθρωπο – ένα σκοινί πάνω από μία
άβυσσο».2
Και αφού υπεράνθρωποι δεν υπάρχουν, ας περιοριστούμε στον ρεαλιστικό
λόγο του Έμερσον: «Οφείλουμε οι άνθρωποι υψηλότερη βοήθεια από τροφή και
φωτιά. Στον άνθρωπο οφείλουμε τον άνθρωπο». τον άνθρωπο που, αφού δεν μπορεί
να αντισταθεί στις θεομηνίες, ας αντισταθεί στις ανθρωπομηνίες…3

1. Μένανδρος, σε Στοβαίο, Ε, 9-11, 2. Νίτσε, Τάδε έφη Ζαρατούστρα, Πρόλογος, 3.

Emerson, Society and Solitude

Μάριου Πλωρίτη, ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 16.1.2005

247
248
 Εθνική συνείδηση

Όταν μιλούμε σήμερα για ελληνική παράδοση, βάζουμε στο νου μία
πνευματική και ηθική εξέλιξη μακρόσυρτη και πολυποίκιλη, με πλήθος διακλαδώσεις
που μπλέκονται αναμεταξύ τους και συχνά αντιστρατεύονται η μία την άλλη, μα
δημιουργούν ωστόσο ένα σύνολο ενιαίο, με θαυμαστό πλούτο μορφών. Φτωχός,
λοιπόν, μας φαίνεται ο ζήλος των διανοητών που πασχίζουν να περιορίσουν την
παράδοσή μας σ’ ένα μικρό διάστημα χρόνου, άξαφνα στις τρεις γενεές του 5 ου αιώνα
π.Χ., όσο κι αν είναι περίλαμπρη και καταπληκτική και μοναδική στην ιστορία του
κόσμου η πνευματική συγκομιδή της κλασικής εποχής. Φτωχός και άγονος, γιατί
στηρίζεται σε μία θεωρητική αφαίρεση, σε μία σύλληψη εργαστηριακή, αντίθετη στη
ζωντανή πραγματικότητα του τόπου μας, που εξόν από το πολύδοξο κλασικό ιδανικό,
περιέχει στις μνήμες της και στις κληρονομικότητές της το θρύλο του
Μεγαλέξαντρου, το απέραντο άνθισμα του ελληνιστικού κόσμου, της Ορθόδοξη
Εκκλησία, τα χίλια χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την μεγάλη της τέχνη,
τον κοινοτικό μας πολιτισμός της Τουρκοκρατίας, τις περιπέτειες της Διασποράς, την
Κλεφτουριά, τη Δημοτική ποίηση, το Εικοσιένα, το νέο Κράτος με τους αγώνες του
και τα παθήματά του, όλα αυτά δεμένα το ένα με το άλλο σε μία ενότητα οργανική.
Μέσα σε τούτη τη ζωντανή, τη ζεστή ενότητα της ελληνικής παράδοσης ζει και το
κλασικό ιδανικό σαν ένα μέλος της αναπόσπαστο, που την επηρεάζει ανέκαθεν και
βαθύτατα, μα κι επηρεάζεται ολοένα απ’ αυτήν. Η προσπάθεια να χωριστεί το ιδανικό
τούτο από κάθε οργανική του συνέχεια, να απομονωθεί και να υψωθεί σε θέση
δόγματος που να μονοπωλήσει το πνεύμα, αναιρώντας όλη την εξαίσια ποικιλία των
ελληνικών μορφών ζωής και δημιουργίας, έγινε πολλές φορές και με διάφορες
προφάσεις από τους λογίους της χώρας μας και πάντα καταστάλαξε στα νεκρά βάλτα
του σχολαστικισμού.
Δεν σταματά όμως στην ιδιαίτερη παράδοσή μας, όσο κι αν είναι η παράδοσή
μας αυτή πολυσύνθετη και πλατύχωρη, η σημερινή συνείδηση του Ελληνισμού. Σαν
μέλη του λαού αυτού ανήκουμε στην Ευρώπη γεωγραφικά, οικονομικά, κοινωνικά,
πολιτικά, συμμετέχουμε στη ζωή της, πάσχουμε μαζί της, χανόμαστε μαζί της και
σωζόμαστε, αν σωζόμαστε, πάλι μαζί της. Όλα ταύτα σήμερα δεν χρειάζονται βέβαια
παραπομπές για να τ’ αποδείξει κανείς. Αλλά η πνευματική μας αλληλεξάρτηση με τη
Δύση είναι μια ατράνταχτη πραγματικότητα της ύπαρξης μας, από τα βάθη κιόλας
των Μέσων χρόνων, πραγματικότητα που εδραιώθηκε κατά πρώτο λόγο ακριβώς στο
τεράστιο γόητρο του κλασικού ιδανικού. Η Ευρώπη ολάκερη, με τα βιβλία της, τις
ιδέες της, τα σύμβολά της είναι κομμάτι του σημερινού εαυτού μας, καθώς και τα
αρχαία γράμματα, το ρωμαϊκό δίκαιο, και ό,τι άλλο συντέλεσε στο να γίνουμε αυτοί
που είμαστε. Είναι κάτι που μας έπλασε και προσέτι είμαστε κι εμείς, μ’ όσες
δυνάμεις έχουμε, κάτι που την πλάθει αυτήν, ένα μικρό μα ζωντανό μόριο της δικής
της ζωής.
Ούτε ωστόσο και στο σημείο σώνεται η νεώτερη ελληνικότητά μας, γιατί όσο
βαθιά και σφιχτά κι αν ανήκουμε στη Ευρώπη,, υπάρχει πάντα μία πλευρά του εαυτού
μας που ακουμπά στην Ανατολή, μια πλευρά που οι παλαιότεροί μας, με μία
νεοπλουτική ξιπασιά που χαρακτηρίζει συνήθως τις καινούριες κοινωνίες, ντρεπότανε
να την φανερώσουν, αλλά που εμείς, ωριμότεροι και πιο σίγουροι στα πόδια μας, τη
νιώθουμε σαν ένα πλουτισμό της ζωής μας και δεν θέλουμε να τη χάσουμε.
συνεννοούμαστε με το Γάλλο, όπως συνεννοούμαστε και με τον Αρμένη και τον
Άραβα. ζούμε στο ρυθμό της δυτικής ζωής, είμαστε μέρος της Ευρώπης, όμως δεν
υπάρχει αμφιβολία που η πολυσύνθετη ιδιοσυγκρασία μας ανήκει ταυτόχρονα και σε
κάποια Ανατολή, που δεν είναι ωστόσο η μεγάλη Ασία, αλλά μια Ανατολή, πιο

249
κοντινή, πιο ήρεμη και πιο οικεία. Είναι ο γεωγραφικός χώρος που οι παλαιότεροι
καθόρισαν ως την «καθ’ ημάς» Ανατολή, χώρος που κλείνει μέσα του τη Βαλκανική,
τη Μαύρη θάλασσα, τη Μικρασία ως τον Καύκασο και ως την Μεσοποταμία και
ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο με τους τόπους που απλώνονται στις ακρογιαλιές
της. Και τούτος ο κόσμος περιέχεται στην πραγματικότητα της ζωής μας και θα ήταν
ασυλλόγιστος αυτοακρωτηριασμός και στένεμα των οριζόντων μας το να θελήσουμε
να εξουδετερώσουμε τα στοιχεία του πνευματικού μας εαυτού μας που βρίσκονται σε
επαφή και ανταπόκριση μαζί του.
Μα κι ύστερα από όλη αυτήν την διαδρομή που κάναμε με λιγοστές φράσεις
στο χώρο και στον χρόνο, μεγάλη θα ήταν η αφέλειά μας, αν νομίζαμε ότι χαράξαμε
τα τελειωτικά όρια της ελληνικότητας, ότι βρήκαμε τάχα το βασικό δόγμα που δεν
μπορεί να το παραβεί η πνευματική ζωή της Ελλάδας δίχως να αναιρέσει τον εαυτό
της. Γιατί ο Ελληνισμός ζει, άρα αλλάζει ολοένα σύσταση και μορφή, ανανεώνεται,
αναπροσαρμόζεται σε καινούριες περιστάσεις, αφομοιώνει καινούριες επιδράσεις,
ανακαλύπτει δρόμους που δεν περίμενε, φτιάχνει έργα πρωτότυπα, διαμορφώνει
αντιπροσωπευτικούς τύπους αλλιώτικους από εκείνους που ήξερε. Δεν υπάρχει,
λοιπόν, ούτε θα υπάρξει, όσο ο Ελληνισμός είναι ζωντανός, σύστημα κανόνων που να
ρυθμίζει οριστικά πότε ένα έργο είναι ελληνικό και πότε δεν είναι. Ο μόνος κανόνας
της ελληνικότητας που σηκώνει η δική μου τουλάχιστο συνείδηση είναι τούτος:
ελληνικό είναι κάθε έργο που βγαίνει με ειλικρίνεια από τη ζωή, την καρδιά και την
σκέψη των ανθρώπων του έθνους μας.
Συλλογιστείτε τώρα σ’ αυτά τα περίπου διακόσια χρόνια που αποτελούν την
καθαυτό νεοελληνική ιστορία, από το ξύπνημα του γένους μας που σημειώθηκε στα
μισά του 18ου αιώνα, και δώθε, ποιοι διαλεχτοί άνθρωποι εκπροσώπησαν πιο έντονα
και πιο παραστατικά την πνευματική και ηθική μας ζωή. Ο Ρήγας Φεραίος, ο Κοραής,
ο Μακρυγιάννης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Ψυχάρης, ο Παπαδιαμάντης, ο Παλαμάς, ο
Καβάφης, ο Σικελιανός. Τι ποικιλία στις ιδιοσυγκρασίες, στις νοοτροπίες, στις τάσεις,
στους τρόπους της έκφρασης! Ποικιλία μάλιστα που μπορεί στο πρώτο κοίταγμα να
είναι και κάπως ανησυχητική και να κάνει τους βιαστικούς παρατηρητές να
αναρωτιούνται αν υπάρχει τίποτα κοινό ανάμεσα στις τόσο διαφορετικές αυτές
μορφές. Και ωστόσο το κάτι το κοινό, που πραγματώνει ανάμεσά τους την ενότητα,
το νιώθουμε αναμφισβήτητα. Είναι ο αέρας, ο τόνος, η υφή, η ψυχή του
Νεοελληνισμού. Είναι ο Νεοελληνισμός, όχι δόγμα, σύστημα διδασκαλίας σχολή,
νόμος απαράβατος, αλλά ίσια ίσια ζωή, κίνηση, αντίφαση, αναζήτηση, ταξίδι,
θάλασσα ανοιχτή …

Γιώργος Θεοτοκάς, Πνευματική πορεία

Θέματα

Α. Να γραφεί περίληψη περίπου 80 – 200 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Με ποιες νοηματικές σχέσεις συνδέονται οι τέσσερις πρώτες παράγραφοι του

κειμένου; Να επιλέξετε τις δύο ορθές απαντήσεις ανάμεσα στις προτεινόμενες:
a. Αντίθεση
b. Αιτιολόγηση
c. Αίτιο – αποτέλεσμα
d. Προσθήκη

250
 e. Διασάφηση
f. Διευκρίνιση
g. Επιβεβαίωση
h. Έμφαση
(μονάδες 2,5)

Β.2. Ποια αποτελέσματα έχει η χρήση του α΄ πληθυντικού προσώπου στην

επικοινωνία του συγγραφέα με τον αναγνώστη και στην ανάπτυξη του θέματος;
(μονάδες 2,5)

Β.3. Ποιες κατά την γνώμη σας είναι οι λειτουργίες του σχήματος της αποσιώπησης
που χρησιμοποιείται στην τελευταία παράγραφο του κειμένου;
(μονάδες 2,5)

Β.4. Από ποια στοιχεία συντίθεται κατά τον συγγραφέα η έννοια και η συνείδηση του
«Νεοελληνισμού»;
(μονάδες 7,5)

Β.5. Σε ποια θεωρητική αφαίρεση αναφέρεται ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο

του κειμένου και ποιες είναι κατά την γνώμη του οι επιπτώσεις αυτής της αφαίρεσης;
(μονάδες 5)

Β.6. Η τελευταία παράγραφος του κειμένου επιβεβαιώνει όλες τις προηγούμενες. Να

αποδείξετε την ορθότητα αυτής της διαπίστωσης.
(μονάδες 5)

Β.7. Να γράψετε από ένα συνώνυμο στις παρακάτω λέξεις:

a. Αντιστρατεύονται
b. Πασχίζουν
c. Αναπόσπαστο
d. Προφάσεις
e. Συντέλεσε
(μονάδες 2,5)

Β.8. Ποια είναι η ετυμολογική προέλευση των λέξεων:

a. Συμμετέχουμε
b. Συνεννοούμαστε
c. Ασυλλόγιστος
d. Αφομοιώνει
e. Απαράβατος
(μονάδες 2,5)

Γ. Πόσο απαραίτητη κρίνετε την καλλιέργεια εθνικής συνείδησης στην εποχή μας και
πως κατά την γνώμη σας μπορεί αυτή η συνείδηση να συμβαδίσει με το πνεύμα της
διεθνοποίησης; Υποθέστε πως αναπτύσσετε τις απόψεις σας (500 – 600 λέξεις) σε
ομιλία που εκφωνείτε σε μία εκδήλωση του πολιτιστικού συλλόγου της περιοχής σας.
(μονάδες 50)

251
 Ποιος πατριωτισμός;

Στην ιδέα της πατρίδας αναφέρεται ο Ιταλός συγγραφέας Κλαούντιο Μάγκρις

στο κείμενο που ακολουθεί. Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα από άρθρου που
δημοσιεύτηκε στην «Corriere della Serra».
Στη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων ένας αυστριακός αρχιδούκας και
στρατηγός με μίας διακήρυξη είχε παρακινήσει τους στρατιώτες να πολεμήσουν για
την πατρίδα. Η αυτοκρατορική αυλή λογόκρινε αυτήν την διακήρυξη επειδή τη
θεώρησε ανατρεπτική. Η πατρίδα ήταν μία επικίνδυνη επαναστατική έννοια που
στηριζόταν από τη Γαλλία. Οι αυστριακοί στρατιώτες έπρεπε να μάχονται για τον
οίκο των Αψβούργων, για τον κύριό τους. Στην πραγματικότητα, η Μαρία Τερέζα και
ο Ιωσήφ Β΄, οι μεγάλοι ανανεωτές μονάρχες είχαν αντικαταστήσει το παλιό
οικογενειακό δυναστικό ιδεώδες με εκείνο του κράτους, του οποίου ο μονάρχης δεν
είναι ο αφέντης αλλά ο πρώτος υπηρέτης. Αλλά η μεγάλη περίοδος του
μεταρρυθμιστικού Διαφωτισμού είχε παρέλθει ο αυτοκράτορας Φραγκίσκος που
πολεμούσε εναντίον του Ναπολέοντα, ήταν ένας αντιδραστικός, και ως τέτοιος ήταν
αντιπατριώτης.
Η πατρίδα προϋποθέτει πολίτες και όχι υποτελείς ή δούλους. Η τρίχρωμη
σημαία της Ιταλίας προκύπτει, τουλάχιστο εν μέρει, από εκείνη της Γαλλικής
Επανάστασης, από τις τρεις μεγάλες λέξεις: ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα. Η
ελευθεριακή φόρτιση της ιδέας της πατρίδας και του έθνους, που υποστήριξε η
Γαλλική επανάσταση, διαστρεβλώθηκε αρκετά σύντομα, αρχής γενομένης οπό την
ίδια την επαναστατική Γαλλία, η οποία, μολονότι διακήρυξε την οικουμενικότητα
αυτής της ιδέας, ισχυρίστηκε ότι αποτελεί ενσάρκωσή της. η αγάπη για την πατρίδα
εκφυλίστηκε σύντομα σε επιθετική άρνηση των πατρίδων των άλλων. Η αρχή της
εθνικότητας διαχωρίστηκε συχνά από τα φιλελεύθερα κινήματα με τα οποία ήταν
αρχικά ενωμένη και υποβαθμίστηκε σε εθνικισμό, ο οποίος πυροδότησε τα πάθη των
μαζών, υποκίνησε βιαιότητες – που με εγκληματική απρονοησία αναβιώνουν στις
μέρες μας – και ευνόησε την ολοκληρωτική κινητοποίηση των λαών και τα
δικτατορικά καθεστώτα.
Εργαλειοποιημένο ή περιφρονημένο, ακούσια γελοιοποιημένο από την
πατριδοκαπηλική ρητορική ή χλευασμένο με ιδεολογική αυθάδεια, το ορθό
πατριωτικό αίσθημα απειλείται από την ευτελή εθνικιστική καρικατούρα του και από
την οπισθοδρόμηση στον επαρχιώτικο μικροεθνικισμό, που είναι ανίκανος να δει τη
γειτονική χώρα και τον κόσμο. Η ορθή ιδέα του έθνους έχει μία οικουμενική πνοή,
είναι η ιδέα της ιδιαιτερότητας μέσα από την οποία – όπως και μέσα από πολλές
άλλες – παίρνει σάρκα και οστά η ανθρωπότητα. Ο Χέντερ, ο μεγάλος Γερμανός
διαφωτιστής και προ – ρομαντικός συγγραφέας, έβλεπε την ανθρωπότητα σαν ένα
μεγάλο δέντρο, τα οποίου τα έθνη ήταν τα κλαδιά, τα φύλλα, τα άνθη και οι καρποί,
καθένα με τη δική του αναγκαία και γόνιμη διαφορετικότητα αλλά και αναγκαίο για
τα άλλα, όπως είναι αναγκαία κάθε φωνή σε μία καλά εναρμονισμένη χορωδία. Η
ιδιαιτερότητα δεν είναι ακόμα αξία. Είναι η προκαταρκτική προϋπόθεση της αξίας,
που υλοποιείται με την υπέρβαση κάθε αμεσότητας και κάθε ειδωλολατρικού
φετιχισμού της ταυτότητας. Η Ιταλία του Ματσίνι είναι μία πατρίδα, η αγάπη για την
οποία είναι αδιαχώριστη από την αγάπη για την Ευρώπη και την ανθρωπότητα.
Ο εθνικισμός και τοπικισμός είναι εξίσου αντιπατριωτικοί επειδή είναι και οι
δυο μεροληπτικοί, απειλητικά κλειστοί και κοντόθωροι, ανίκανοι να σκεφθούν και να
αισθανθούν σε μεγάλη κλίμακα, με οικουμενικούς όρους. Ο αυθεντικός πατριωτισμός
γνωρίζει να υπερβαίνει τον εαυτό του. Ο Μίλος, ο μεγάλος Πολωνός ποιητής,
υπενθυμίζει το χρέος μας υπερασπίζουμε το έθνος μας, όταν αυτό απειλείται, αλλά να

252
εμποδίζουμε το να απολυτοποιείται αυτή η αξία και να γίνεται κυρίαρχη, με
αποτέλεσμα να λησμονούμε τις υψηλότερες ανθρώπινες – οικουμενικές αξίες.
Και η οικογένεια είναι μία αξία, αν στο μικρό της κύκλο, ανοίγει το άτομο στο
μεγάλο συναίσθημα της κοινής μοίρας των ανθρώπων. Αν, αντίθετα, κλείνεται σε μία
γκρίζα εγωιστική μικρότητα και στενοκεφαλιά, δεν είναι πλέον το λίκνο αλλά είναι η
καταπίεση του ανθρώπινου – οικουμενικού, μία προστατευτική ενδυμασία που δεν
βγάζουμε ποτέ και που μας εμποδίζει να αναπτυχθούμε και να αγαπήσουμε. Το ίδιο
ισχύει και για το έθνος.
Ο εθνικισμός είναι ένας υποχρεωτικός ζουρλομανδύας, νευρωτικός, επιθετικός
και αυτοκαταστροφικός.
Δεν είναι τυχαίο το ότι ο ρεπουμπλικανικός πατριωτισμός βρέθηκε στην
πρώτη γραμμή του αντιφασιστικού αγώνα.
Η εθνικότητα είναι κουλτούρα και όχι βιολογία. Όταν αναρωτιόμαστε για τις
ρίζες μας, η ταυτότητα κατακερματίζεται σε μία πολλαπλότητα ετερογενών
στοιχείων. Είναι μία διαδικασία που συντελείται παντού, αλλά την οποία
αντιλαμβανόμαστε με ιδιαίτερη ένταση στις περιοχές της μεθορίου, στις οποίες τόσοι
πατριώτες ανακαλύπτουν ότι ανήκουν και σε άλλες εθνότητες.
Αν δεν φοβάται κανείς τη δική πολυπλοκότητα και δεν προσπαθεί να
καταπνίξει υστερικά αυτό τον φόβο – όπως κάνει ο εθνικισμός επινοώντας μία μυθική
συνοχή – ανακαλύπτει ότι μπορεί να κατάγεται και από την άλλη πλευρά των
συνόρων. Η ανακάλυψη μίας πολλαπλής ταυτότητας δεν εμποδίζει αλλά εμπλουτίζει
το αίσθημα ότι ανήκουμε στην κουλτούρα και στο έθνος στο οποίο αναγνωριζόμαστε.
- ο Δάντης έλεγε ότι πίνοντας από το νερό του Άρνου είχε μάθει να αγαπάει
πολύ την Φλωρεντία, αλλά πρόσθετε ότι η πατρίδα μας είναι ο κόσμος, όπως είναι η
θάλασσα για τα ψάρια.
- αυτά τα δύο νερά, ο ποταμός του τόπου μας και ο οικουμενικός ωκεανός,
συνενώνονται. Η πατρίδα είναι αυτός ο δεσμός ανάμεσα στην ιδιαιτερότητα του
γενέθλιου τόπου και στον ορίζοντα του κόσμου.

Θανάσης Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 19/1/2003

Θέματα

Α. Να παρουσιαστούν περιληπτικά οι απόψεις του Κλαούντιο Μάγκρις σε μία

περίληψη περίπου 100 – 120 λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Να αναγνωρίσετε σε ποιες από τις παρακάτω φράσεις υπάρχουν τεκμήρια και να
προσδιορίσετε το είδος τους.
a) Στην ιδέα της πατρίδας αναφέρεται ο Ιταλός συγγραφέας Κλαούντιο Μάγκρις
b) Στη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων ένας αυστριακός αρχιδούκας και
στρατηγός με μίας διακήρυξη είχε παρακινήσει τους στρατιώτες να
πολεμήσουν για την πατρίδα
c) Και η οικογένεια είναι μία αξία, αν στο μικρό της κύκλο, ανοίγει το άτομο στο
μεγάλο συναίσθημα της κοινής μοίρας των ανθρώπων.
d) Ο Μίλος, ο μεγάλος Πολωνός ποιητής, υπενθυμίζει το χρέος μας
υπερασπίζουμε το έθνος μας, όταν αυτό απειλείται, αλλά να εμποδίζουμε το
να απολυτοποιείται αυτή η αξία και να γίνεται κυρίαρχη, με αποτέλεσμα να
λησμονούμε τις υψηλότερες ανθρώπινες – οικουμενικές αξίες.

253
 e) ο Δάντης έλεγε ότι πίνοντας από το νερό του Άρνου είχε μάθει να αγαπάει
πολύ την Φλωρεντία, αλλά πρόσθετε ότι η πατρίδα μας είναι ο κόσμος, όπως
είναι η θάλασσα για τα ψάρια.
(μονάδες 2)

Β.2. Στην παράγραφο «Και η οικογένεια είναι μία αξία, αν στο μικρό της κύκλο … Το
ίδιο ισχύει και για το έθνος.» να βρείτε:
a) δομικά στοιχεία
b) μέθοδο / -ους ανάπτυξης
c) τους τρόπους της συνοχής της.
(μονάδες 3)

Β.3. Να βρείτε το είδος του συλλογισμού και να τον αξιολογήσετε ως προς την
ορθότητά του: «Ο εθνικισμός και τοπικισμός είναι εξίσου αντιπατριωτικοί επειδή είναι
και οι δυο μεροληπτικοί, απειλητικά κλειστοί και κοντόθωροι, ανίκανοι να σκεφθούν
και να αισθανθούν σε μεγάλη κλίμακα, με οικουμενικούς όρους.»
(μονάδες 2,5)

Β.4. Στην παράγραφο «Ο εθνικισμός και τοπικισμός είναι εξίσου αντιπατριωτικοί …

ανθρώπινες – οικουμενικές αξίες.» να βρείτε πώς εξασφαλίζεται η συνοχή.
(μονάδες 2,5)

Β.5. Να βρείτε τρόπους και μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί το συγγραφέας με

στοιχεία από το κείμενο.
(μονάδες 2,5)

Β.6. Ποιο είναι το αληθινό νόημα του πατριωτισμού και ποια η διαφορά του από τον
εθνικισμό;
(μονάδες 3)

Β.7. Η εθνικότητα είναι κουλτούρα και όχι βιολογία. Να εξηγήσετε σε μία

παράγραφο το νόημα της φράσης και να δηλώσετε την μέθοδο / -ους ανάπτυξης που
χρησιμοποιήσατε.
(μονάδες 5)

Β 8. Να γράψετε από ένα αντώνυμο για τις λέξεις: άρνηση, οικουμενική,

διαφορετικότητα, μεροληπτικοί, αυθεντικός.
(μονάδες 2,5)

Β.9. α) Να βρείτε από δύο περιπτώσεις αναφορικής και ποιητικής λειτουργίας της
γλώσσας στο κείμενο και β) να γράψετε τέσσερις προτάσεις χρησιμοποιώντας μία
φορά την κυριολεκτική και μία την μεταφορική σημασία των λέξεων πολεμώ και
πυροδοτώ.
(μονάδες 2)

Γ. Παρότι ανάγκη των καιρών είναι η ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των κρατών
στη βάση της ισότητας και του αλληλοσεβασμού, ολοένα και περισσότερο ενισχύεται
στον ευρωπαϊκό χώρο η αντίρροπη δύναμη του εθνικισμού. Αφού προσδιορίσετε σε
ποιο βαθμό ο εθνικισμός απηχεί το γνήσιο πατριωτικό πνεύμα, να εξετάσετε αν η
ανάπτυξή του υπηρετεί τα συμφέροντα των ευρωπαϊκών κρατών. Υποθέστε πως το

254
κείμενο σας (500 – 600 λέξεις) θα αποτελέσει μία εισήγηση που θα εκφωνήσετε στις
εργασίες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου των Νέων.
(μονάδες 50)

255
 Ο διεθνιστικός εθνικισμός και η έξαρση του ρατσισμού

Ιδιάζουσα μορφή ρατσισμού, θεσμοποιημένου ή μη, μπορεί να προσλάβει ο

εθνικισμός, με την απαξιωτική σημασία του όρου. Ήδη από τις αρχές του 19 ου αιώνα,
στο πλαίσιο του αστικού μετασχηματισμού των ευρωπαϊκών ιδίως κοινωνιών,
συγκροτήθηκαν τα σύγχρονα εθνικά κράτη βάσει της αρχής των εθνοτήτων: κάθε
έθνος και κράτος, κάθε κράτος και έθνος. Συναφώς δε καλλιεργήθηκε η εθνικιστική
ιδεολογία για την εξυπηρέτηση εθνοενωτικών επιδιώξεων, η οποία πολλές φορές
προσέκρουσε σε αντίστοιχες όμοιες επιδιώξεις άλλων εθνικών κρατών, ιδίως
γειτονικών. Την ρατσιστική υφή του προσλαμβάνει ο εθνικισμός, όταν εξαίρει, όχι
απλώς την ιδιαιτερότητα, αλλά την υπεροχή των στοιχείων του οικείου έθνους –
ιστορικών, φυλετικών, θρησκευτικών, γλωσσικών, πολιτισμικών – ως οιονεί
«περιουσίου», ενώ παραλλήλως διαβάλλει ως κατώτερα και περιφρονεί τα αντίστοιχα
χαρακτηριστικά στοιχεία που συνθέτουν την ταυτότητα των άλλων εθνών. Υπό την
κάλυψη δε αυτής της ρατσιστικής ιδεολογίας ο εθνικισμός αποβαίνει πολλές φορές
φανατικός, βίαιος επιθετικός, σοβινιστικός και φιλοπόλεμος. Ως εύλογη αντίδραση
προς αυτόν διαμορφώνεται συχνά μία αντιεθνικιστική ιδεολογία, η οποία και του
αντιπαρατάσσεται. Πάντως πρέπει να σημειώσω ότι οι αντιεθνικιστές, για να είναι
συνεπείς προς τις διεθνιστικές αρχές τους και πειστικοί, δεν πρέπει να παραβλέπουν
τον ενδεχομένως υπάρχοντα εθνικισμό της αντίπεραν όχθης, ιδίως όταν αυτός έχει
εκδηλώσει, άμεσα ή έμμεσα, αλυτρωτικές και επεκτατικές προθέσεις.
Διότι άλλως τον εξυπηρετούν εξ αντικειμένου, δηλαδή ενισχύουν
διεθνιστικά» αυτόν τον εθνικισμό και καταντούν οιονεί συνεργοί του – με άλλες
λέξεις «παίζουν το παιχνίδι του» (εις βάρος της δικής τους χώρας) – οπότε ο
μονόπλευρος και μονοδρομικός αντιεθνικισμός εμφανίζεται μεροληπτικός και
αποβαίνει αναξιόπιστος.
Ένα νέο εθνικιστικό φαινόμενο, που θα το ονόμαζα «μικροεθνικισμό», έχει
ανακύψει πρόσφατα και εντείνεται ολοένα. Το συναντούμε ιδίως στα Βαλκάνια, μετά
την κατάρρευση του αποκληθέντος «υπαρκτού σοσιαλισμού». Ορισμένες
μειοψηφικές ομάδες πληθυσμού, που επί σειράν πολλών δεκαετιών ή και αιώνων
συμβίωναν στο πλαίσιο της πολιτικής κοινότητας ενός εθνικού κράτους, έχουν
αρχίσει να κατασκευάζουν, διαμορφώνουν και προβάλλουν τη συλλογική ύπαρξή
τους, αυτοπροσδιοριζόμενες ως μειονότητες – με ιδιαιτερότητες εθνοτικές,
γλωσσικές, φυλετικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές – διεκδικώντας σε πρώτη μεν
φάση τη θεσμική αναγνώρισή τους, προοπτικά δε την αυτονόμησή τους ή και την
απόσχισή τους από το συγκεκριμένο κράτος και την ίδρυση δικού τους κράτους – ή
την ένταξή τους σε οικείο όμορο κράτος. Σε αυτούς τους μικροεθνικισμούς, όμως,
αντιτάσσεται αναποφεύκτως αναζωπυρούμενος ο εθνικισμός της πλειοψηφίας του
συγκεκριμένου λαού, με αποτέλεσμα τη δημιουργία και την όξυνση ενδοκρατικών
τοπικών αντιπαραθέσεων και διενέξεων που τείνουν να προσλάβουν ρατσιστικό
εκατέρωθεν χαρακτήρα.
Το θέμα των μειονοτήτων είναι πάντως πολυδιάστατο, πέραν δε της
θεωρητικής, ενδιαφέρουσα είναι η πρακτική αντιμετώπισή του, η οποία πρέπει να
γίνεται με πολλή προσοχή. Διότι μπορεί να οδηγήσει σε επικίνδυνες καταστάσεις
διεθνούς αναταραχής. Εν πρώτοις υπάρχει το ενδεχόμενο επιτήδειας πολιτικής
εκμετάλλευσης του μειονοτικού μικροεθνικισμού από ορισμένες μεγάλες Δυνάμεις,
ώστε να έχουν την ευχέρεια επεμβάσεων στις εσωτερικές υποθέσεις άλλων
(μικρότερων) κρατών με το πρόσχημα της προστασίας των μειονοτήτων και
γενικότερα των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Εξάλλου, υποθάλπεται έτσι η τάση για
αναθεώρηση των υφιστάμενων συνόρων και για ακρωτηριασμό ή διαμελισμό των

256
υπαρχόντων εθνικών κρατών, όταν τούτο συμφέρει σε κάποια ισχυρά κράτη. Τον
μικροεθνικισμό υποδαυλίζουν επίσης και γειτονικά όμορα κράτη, τα οποία
προβάλλοντας το ενδιαφέρον τους για την προστασία κάποιας «συγγενικής»
μειονότητας, προωθούν επεκτατικές εδαφικές βλέψεις. Όσο δε η αντιπαράθεση
μεταξύ μειονοτικού εθνικισμού Και πλειοψηφικού ή κρατικού εθνικισμού εντείνεται.
Αποβαίνει επικίνδυνη για την ειρήνη, δεδομένου ότι οι μειονότητες λειτουργούν
συχνά ως προγεφυρώματα εθνικιστικών επιδιώξεων αλυτρωτικού χαρακτήρα και
χρησιμοποιούνται ως δούρειοι ίπποι για την αποσταθεροποίηση και την μεταβολή του
status quo της διεθνούς έννομης τάξης.
Είναι εκ πρώτης όψεως περίεργο ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αντί
να ενοποιείται το διεθνές σύστημα, χαρακτηρίζεται από διασπάσεις, κατατμήσεις και
αντιπαραθέσεις, οφειλόμενες ιδίως στην έξαρση των μειονοτικών εθνικισμών. Έτσι
δημιουργείται το αντιφατικό – όχι όμως και δυσεξήγητο διαλεκτικά – φαινόμενο της
αναζωπύρωσης και έξαρσης των εθνικισμών, με προοπτική την ίδρυση νέων
κρατικών μορφωμάτων, δηλαδή ασθενικών κρατιδίων, εθνικά «καθαρών», τυπικά
ανεξάρτητων, αλλά και οικονομικά και πολιτικά ευάλωτων και ευκόλως
κηδεμονεύσιμων και χειραγωγίσιμων από τα μεγάλα ισχυρά κράτη. Ενώ δηλαδή η
διεθνιστική ιδεολογία προβάλλει την υπέρβαση του «κράτους – έθνους» αναδύεται το
«κρατίδιο – έθνος». Πρόκειται για έναν μεταμοντέρνο διεθνιστικό εθνικισμό ή
εθνικιστικό διεθνισμό …
Η εξέλιξη αυτή δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στη διεθνή κοινότητα όσον
αφορά την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Διότι όσο εντονότερος
καθίσταται ο μειονοτικός «μικροεθνικισμός» τόσο τείνει σε έμπρακτη αμφισβήτηση
της κυριαρχίας της εδαφικής ακεραιότητας του συγκεκριμένου κράτους. Οπότε
τούτο, για να αντιμετωπίσει αυτήν την αμφισβήτηση – έστω και αν με την πολιτική
του είχε ίσως προκαλέσει την έξαρση του μειονοτικού εθνικισμού – ενδέχεται να
λάβει κατασταλτικά μέτρα ρατσιστικού χαρακτήρα.
Αριστόβουλος Μάνεσης
Το Βήμα, 20/ 06/ 1999

Θέματα

Α. Να γράψετε περίληψη του κειμένου (100 – 120 λέξεις)

(μονάδες 25)

Β.1. Να επισημάνετε τις λέξεις με τις οποίες επιτυγχάνεται η συνοχή των περιόδων
της παραγράφου: «το θέμα των μειονοτήτων … έννομης τάξης». Ποιες σχέσεις
υποδηλώνουν;
(μονάδες 2,5)

Β.2. Στις παραγράφους:

a. «Ένα νέο εθνικιστικό φαινόμενο … εκατέρωθεν χαρακτήρα»,
b. «Η εξέλιξη αυτή .. χαρακτήρα»
να βρείτε τη δομή και τις μεθόδους ανάπτυξης.
(μονάδες 3)

Β.3. Στο χωρίο «Η εξέλιξη αυτή δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στη διεθνή κοινότητα
όσον αφορά την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων….ενδέχεται να λάβει

257
κατασταλτικά μέτρα ρατσιστικού χαρακτήρα.» να βρείτε το είδος του συλλογισμού και
να τον αξιολογήσετε ως προς την ορθότητά του.
(μονάδες 2,5)

Β.4. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για τις λέξεις: μετασχηματισμός, διαβάλλει,
αποβαίνει, διαμελισμός, προστασία
(μονάδες 5)

Β.5. Να γράψετε το περιεχόμενο των όρων Εθνικισμός και Εθνισμός.

(μονάδες 5)

Β.7. «Είναι εκ πρώτης όψεως περίεργο ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αντί να
ενοποιείται το διεθνές σύστημα, χαρακτηρίζεται από διασπάσεις, κατατμήσεις και
αντιπαραθέσεις, οφειλόμενες ιδίως στην έξαρση των μειονοτικών εθνικισμών.»Να
αναπτύξετε το νόημα του αποσπάσματος σε 80 λέξεις και να δηλώσετε τη μέθοδο
ανάπτυξης που χρησιμοποιήσατε.
(μονάδες 7)

Γ. Συμμετέχετε σε μία εκδήλωση αντιπροσώπων των νεολαιών των βαλκανικών

κρατών, στα οποία η έξαρση του εθνικισμού είναι εμφανής. Ποιες προτάσεις θα
διατυπώνατε ως εκπρόσωπος της χώρας μας για την αντιμετώπιση του φαινομένου;
(400 – 600 λέξεις)
(μονάδες 50)

258
 Η Ευρώπη και ο πολιτισμός

Καθημερινά βιώνουμε τις προσπάθειες της χώρας μας να κατακτήσει μία

ισότιμη θέση μεταξύ των εταίρων μας στην ευρωπαϊκή Ένωση. Ο στόχος αυτός, όπως
όλοι αναγνωρίζουν, αποτελεί μονόδρομο.
Δεν έχουμε άλλη επιλογή από τα είμαστε ανταγωνιστικοί. Από το να
πετύχουμε δηλαδή να οικοδομήσουμε μία υγιή οικονομία, από το να
παρακολουθούμε τις εξελίξεις, από το να εξυγιάνουμε τον δημόσιο τομέα, από το να
δημιουργήσουμε ένα κράτος ευέλικτο, χωρίς ωστόσο να υστερεί στους τομείς της
κοινωνικής πρόνοιας και της φροντίδας προς τις ενδεείς οικονομικά και κοινωνικά
κατηγορίες πολιτών. Μόνον έτσι θα πάψουμε να είμαστε και να χαρακτηριζόμαστε
«ουραγοί της Ευρώπης» και «υπηρέτες των Ευρωπαίων». Η επίτευξη των στόχων
σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας με τα ευρωπαϊκά οικονομικά μεγέθη δεν είναι
μόνο θέμα αριθμών. Είναι και θέμα ουσίας. Διότι η βελτίωση των οικονομικών
μεγεθών μακροπρόθεσμα, αλλά σε ορισμένους τομείς και μεσοπρόθεσμα, οδηγεί στη
βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των υπηρεσιών, του κράτους πρόνοιας και
γενικότερα στη βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους μας.
Το όραμα, όμως, της Ενωμένης Ευρώπης δεν εξαντλείται στον οικονομικό
τομέα. Δεν είναι μόνο σύγκλιση οικονομιών και αριθμών, Είναι όραμα σύγκλισης σε
όλα τα επίπεδα: θεσμών, αξιών, πολιτισμών. Είναι το όραμα της οικοδόμησης μίας
ενιαίας Ευρώπης, όπου η παρουσία των συνόρων θα είναι ελάχιστα αισθητή. Οι λαοί,
πέρα από τη δική τους ξεχωριστή εθνική συνείδηση, θα νιώθουν ότι έχουν μία κοινή
πατρίδα, είναι πολίτες της Ευρώπης. Θα νιώθουν ότι είναι φορείς ενός ενιαίου
πολιτισμού, κοινού για όλους, του ευρωπαϊκού πολιτισμού, αυτού του πολύχρωμου,
πλούσιου και λαμπερού ψηφιδωτού, όπου ο κάθε λαός τοποθετεί την δική του
ψηφίδα. Θα βιώνουν την Ευρώπη ως ενιαίο χώρο, ως σύνθετη ολότητα, ως χώρο
συνάντησης και αλληλεπίδρασης πολιτισμών, που όλοι μαζί απαρτίζουν τον
ευρωπαϊκό πολιτισμό.
Πιστεύω πως η βάση και η αφετηρία για την επίτευξη αυτών των στόχων είναι
η Παιδεία. Γι’ αυτό και ο κύριος προσανατολισμός ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού
κράτους πρέπει να κατατείνει στη θωράκιση του ανθρώπινου δυναμικού με την
κατάλληλη εκπαίδευση που θα του επιτρέψει να αποκτήσει ευρωπαϊκή συνείδηση και
ευρύ τρόπο σκέψης. Θα μπορεί να προσαρμόζεται στις ταχύτατες εξελίξεις των
επιστημονικών και τεχνολογικών δεδομένων, να είναι παραγωγικό και να προάγει την
γνώση και την έρευνα.
Αυτοί είναι και οι κύριοι στόχοι της εκπαιδευτικής πολιτικής των σύγχρονων
ευρωπαϊκών κρατών: αφενός να παρέχεται στους νέους μας γενική παιδεία υψηλού
επιπέδου και αφ’ ετέρου να τους δίνεται η δυνατότητα αποτελεσματικής
επιστημονικής εξειδίκευσης, με επαρκή ευελιξία, ούτως ώστε να μπορούν να
παρακολουθούν τ3ς ραγδαίες αλλαγές στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας που
σημειώνονται διεθνώς.
Στο σημείο αυτό ο ρόλος του Πανεπιστημίου είναι καθοριστικός. Ένα
σύγχρονο Πανεπιστήμιο θα πρέπει να υπηρετεί και τους αυτούς στόχους: να
θωρακίζει δηλαδή τους φοιτητές με ένα ευρύ πλέγμα γνώσεων γύρω από το εκάστοτε
γνωστικό αντικείμενο, αλλά παράλληλα μέσω των μεταπτυχιακών προγραμμάτων
σπουδών να παρέχει εξειδικευμένη γνώση υψηλού επιπέδου, έτσι ώστε ο αυριανός
επιστήμονας να μπορεί να ανταγωνιστεί αποτελεσματικά τους συναδέλφους του σε
ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Στο πλαίσιο, όμως, της Ενωμένης Ευρώπης θεωρώ
ότι η χώρα μας ΄4εχει μία ακόμη ιδιαίτερη αποστολή. Η Ελλάδα, με την υπερχιλιετή
πολιτισμική της παράδοση, είναι εκ των πραγμάτων κιβωτός πνεύματος και

259
πολιτισμού. Ο πολιτισμός είναι ό,τι πολυτιμότερο μπορούμε να «εξάγουμε» -
χρησιμοποιώντας κατά παράφραση τον οικονομικό αυτό όρο – γιατί είναι ο τομέας
στον οποίο έχουμε διακριθεί, τον γνωρίζουμε και μπορούμε να τον αξιοποιήσουμε με
τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Άλλωστε έχει αποδειχθεί και ιστορικά πως, όταν η
πολιτισμική επίδραση προηγείται, οδηγεί νομοτελειακά και σε οικονομική επίδραση.
Για την ευόδωση αυτού του στόχου πιστεύω πως είναι καθοριστική η
συνεισφορά των ανθρώπων της επιστήμης και των γραμμάτων, της πνευματικής
ηγεσίας του τόπου. Οι άνθρωποι του πνεύματος μιλούν την ίδια γλώσσας, δεν
υπολογίζουν το πολιτικό κόστος και γι’ αυτό μπορούν περισσότερο από οποιονδήποτε
άλλο να ασκήσουν επιρροή στους πολιτικούς ηγέτες και να εργαστούν από κοινού για
το ευρωπαϊκό όραμα.
Για να γίνει όμως αυτό όραμα πραγματικότητα, είναι απαραίτητη η
συστράτευση όλων μας. Ο κάθε πολίτης, ο κάθε εργαζόμενος, με τον τρόπο που
σκέπτεται και δρα, βάζει καθημερινά από έναν μικρό λίθο για την ανύψωση του
ευρωπαϊκού οικοδομήματος.

Κ. Α. Δημόπουλος, πρύτανης Παν/μίου Αθηνών

Το Βήμα, 23/08/1998

Θέματα

Α.1 Να γράψετε περίληψη του κειμένου σε περίπου 80 – 100 λέξεις.

(μονάδες 25)

Β.1 «Πιστεύω … ευρωπαϊκό όραμα»: να κάνετε διαφορετική παραγραφοποίηση του

κειμένου και να αιτιολογήσετε την πρότασή σας.
(μονάδες 2,5)

Β.2. Να βρείτε δύο παραγράφους του κειμένου που να αναπτύσσονται με τη μέθοδο

της αιτιολόγησης
(μονάδες 2,5)

Β.3. Με ποια νοηματική σχέση συνδέονται η 7η και 8η παράγραφος του κειμένου;

(μονάδες 2,5)

Β.4. Με ποιες μεθόδους πειθούς αναπτύσσεται το κείμενο;

(μονάδες 2,5)

Β.5. «Αυτοί είναι και οι κύριοι στόχοι της εκπαιδευτικής πολιτικής … εργασίας που
σημειώνονται διεθνώς.» Να βρείτε:
a. τα δομικά στοιχεία της παραγράφου,
b. την μέθοδο ανάπτυξης,
c. την συλλογιστική της πορεία.
(μονάδες 3)

Β.6. «Η Ελλάδα, με την υπερχιλιετή πολιτισμική της παράδοση, είναι εκ των

πραγμάτων κιβωτός πνεύματος και πολιτισμού. Ο πολιτισμός είναι ό,τι πολυτιμότερο
μπορούμε να εξάγουμε». Να αναπτύξετε την φράση σε μία παράγραφο 70 – 80
λέξεων. Να προσδιορίσετε την μέθοδο ανάπτυξής σας.
(μονάδες 7)

260
Β.7. Με βάση το περιεχόμενο της 6 ης παραγράφου να γράψετε έναν επαγωγικό
συλλογισμό που θα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι: ο ρόλος του Πανεπιστημίου (για
την κατάκτηση μίας ισότιμης θέσης της χώρας μας) είναι καθοριστικός.
(μονάδες 5)

Β.8. Να βρείτε δύο τουλάχιστο περιπτώσεις δήλωσης και συνυποδήλωσης.

(μονάδες 2,5)

Β.9. Να δώσετε συνώνυμες των παρακάτω λέξεων: αναγνωρίζουν, οικοδομήσουμε,

ενδεείς, ουραγοί επίτευξη
(μονάδες 2,5)

Γ. Είστε μέλος του κοινοβουλίου των νέων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε μία
συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης να αναφερθείτε στο πώς οραματίζεστε τον
χαρακτήρα και τους στόχους της (500 – 600 λέξεις)
(μονάδες 50)

261
262
 Τα φαινόμενα, οι δημοσιογράφοι και το ψεύδος

Όσο οι ιδιοκτήτες των ΜΜΕ θα παραμένουν στυγνοί έμποροι και όσο οι

δημοσιογράφοι θα αρκούμεθα να είμαστε απλοί διεκπεραιωτές της είδησης, τόσο θα
πολλαπλασιάζονται φαινόμενα γαργαλιστικά, υπαινικτικά, ρηχά, κερδοφόρα εν τέλει.
Όσο οι δημοσιογράφοι είμαστε ανίκανοι να αναλύουμε την ελληνική
κοινωνία˙ όσο απεχθανόμαστε να ανατρέχουμε στο παρελθόν και να το μετατρέπουμε
σε κινητήρια δύναμη για το μέλλον˙ όσο εξακολουθούμε τον νήδυμόν μας και την
παθητικότητά μας στα προβλήματα που αφορούν όλους: τόσο θα επιλάμπουν και θα
επικυριαρχούν στην επικοινωνιοσφαίρα τα θλιβερά και ιλαρά φαινόμενα,
ξεφεύγοντας από την καθημερινή τους διάσταση και γινόμενα το επίκεντρο του
ενδιαφέροντος απάσης της κοινωνίας. Όσο θα μένουμε απλοί θεατές στα γεγονότα,
παρατηρώντας την επιφάνειά τους, τόσο το ευτελές θα διαιωνίζεται και θα
προσλαμβάνει τεράστιες διαστάσεις και τόσο θα το εκμεταλλεύονται επιτήδειοι
κυνικοί.
Η διαιώνιση του ευτελούς αντανακλά και την ανωριμότητα της κοινωνίας που
το επιτρέπει, αφού νωρίτερα το έχει υποστεί αγογγύστως, το έχει αποδεχθεί ως
αυτονόητο.
Για να ταξιδέψεις όμως στο παρελθόν απαιτείται και αίμα. Για να κατανοήσεις
τα προβλήματα που ταλανίζουν την χώρα, πρέπει πρώτα να τα νιώσεις μέσα σου. Για
να φτάσεις στην ανάλυση των γεγονότων, οφείλεις να ερευνήσεις. Δεν υπάρχουν πια
πρακτορεία ή ταξιδιώτες για το ταξίδι αυτό στο παρελθόν, στην κατανόηση των
προβλημάτων και στην ανάλυση των γεγονότων. Διότι, μνημονεύοντας τον
Καζαντζάκη, «το ταξίδι δεν είναι απλώς ένα σεργιάνι του κορμιού, παρά ψυχική και
νοητική εξόρμηση και έρευνα». Αλλά πώς να επιχειρήσουμε ως δημοσιογράφοι
τέτοιο ταξίδι, όταν η Παιδεία είναι λιπόθυμη και άνευρη, όταν οι περισσότεροι
αγνοούν την παράδοση (ενίοτε και τη μισούν), όταν οι περισσότεροι πολιτικοί άνδρες
έχουν καταντήσει «παραπολιτικοί», ήγουν γελωτοποιοί, όταν υμνείται ο τζόγος από
το ίδιο το κράτος, όταν … όταν… όταν…
Ένα τέτοιο ταξίδι εξάλλου είναι μαρτύριο. Γιατί, για να ανατρέξουμε, λόγου
χάριν, στο παρελθόν, πρέπει να παραμερίσουμε το πέπλο του στο οποίο ενεδρεύουν
πολλοί κίνδυνοι˙ κυρίως αυτός της αρχαιολατρίας που συνεπάγεται, όταν καταντάει
στείρα, αποκοπή από το παρόν και την πραγματικότητα. Θα πρέπει επίσης να
καταρρίψουμε την ψευδαίσθηση ότι το ελληνικό τοπίο δεν θα μας μεταλλάξει ποτέ σε
βαρύθυμους και άκεφους Βορειοευρωπαίους (κι ας εξακολουθούν ο ήλιος και η
θάλασσα να αναστατώνουν τα μυαλά και τα κορμιά όσο ζουν σε τούτη την χώρα˙ τι
γίνεται με τον ψυχισμό;). Γιατί μπορεί στις πρωταρχές της η ελληνική φύση να
ανακάλυψε τα φωνήεντα, να πλαστούργησε ίσως την πιο όμορφη γλώσσα του κόσμου
και κατά συνέπεια το πνεύμα, όμως το περιβάλλον μόνο του δεν αρκεί, εάν δεν
συνοδεύεται από θεσμούς και σεβασμό σ’ αυτή τη γλώσσα. Ένας από τους λόγους
που επικρατεί το γελοίον της είδησης κι όχι το νόημά της, πιθανώς να οφείλεται σε
αυτόν το μη σεβασμό προς την ελληνική γλώσσα.
Αλλά και αυτός που τη σέβεται, ποιος λέξεις να αντλήσει, για να περιγράψει
τη θλίψη, τη μιζέρια και την υποκρισία των ΜΜΕ; Η γλώσσα, ενίοτε, αρνείται αρθεί
στην επίγνωση της δυναμικής της. Επιπλέον, οι πλείστοι των δημοσιογράφων δεν
ενδιαφερόμαστε τόσο για την αλήθεια, όσο γι’ αυτά που καταλαβαίνει το θυμικό ή ο
κοινός νους του κόσμου. Το είχε διαβλέψει πολλά χρόνια ο Ρολάν Μπαρτ, όταν
έγραφε ότι «το έμβλημα της Ιστορίας στο εξής δε θα είναι το αληθινό, αλλά το
κατανοητό».

263
 Έχοντας μία σχεδόν απόλυτη εξουσία, ο δημοσιογράφος – αφού Πνύκα είναι
το μικρόφωνο ή η γραφίς του – εύκολα γλιστράει στην αλαζονεία και στον
αυταρχισμό σε ό,τι αφορά τον τρόπο μετάδοσης της είδησης. Γιατί ποιος θα τον
ελέγξει και γιατί; Πλέον έχει ξεφύγει από κάθε ηθικό έλεγχο, μιας και ουδέποτε
αναλογίστηκε την ευθύνη του απέναντι όχι μόνο στα γεγονότα, αλλά στην ίδια την
πορεία του έθνους. Φροντίζει μόνο για ελαφρές επιστρώσεις γνώσεων, ικανών να
επιλύσουν το ρόλο του μόνον ως διεκπεραιωτή. Είναι σχεδόν αδύνατο να υποσταλεί
αυτή του η οίησις όσο η κοινωνία δεν αντιδρά, όσο οι πολίτες ανέχονται να
εξευτελίζονται από την τέτοια ιταμή παρουσίαση των γεγονότων. Αλλά δεν φαίνεται
ορθόν ότι εξευτελίζονται. τουναντίον δείχνουν ότι συμμετέχουν σε αυτόν τον
εξευτελισμό, διακωμωδώντας το «πιπεράτον» των γεγονότων, δίνοντας αφορμή
στους «διακόνους» της επικοινωνίας ν’ απωλέσουν και το τελευταίο ίχνος
αυτοσεβασμού. Όπως συμμετέχουν και τινές που νομίζουν ότι αντιστέκονται στην
καταβαράθρωση των αξιών, αναπαράγοντας το ιλαρόν ή δραματικόν γεγονός.
Δυστυχώς, όλα είναι φαύλος κύκλος, αφού το ψεύδος φαίνεται να το εισήγαγε
στην πολιτική η τέχνη υπό μορφήν αστείου (τώρα θέλει να τραβήξει τα μαλλιά της,
αλλά που να τα βρει;) είναι γνωστή η διένεξις του νομοθέτη Σόλωνος με τον
δραματουργό Θέσπη. Ο τελευταίος στα έργα του για τον Διόνυσο έβαζε στο στόμα
των Σατύρων αστείες φράσεις, γεμάτες προφανώς υπαινιγμούς για την επικαιρότητα.
Ο Σόλων τον ρώτησε: «Δε σε ανησυχεί Θέσπη το ότι λες τόσα ψέματα μπροστά σε
τόσο μεγάλο ακροατήριο;». και ιδού η απάντηση: «Τι σημασία έχει αυτό, αφού όλο
το έργο είναι ένα αστείο;». τότε ο Σόλων χτύπησε άγρια τη μαγκούρα του στο έδαφος
και είπε: «Βάζε εσύ τέτοια αστεία στο θέατρό μας και γρήγορα θα τα δούμε να
χώνονται στις συμφωνίες και τις συνθήκες μας».
Μπας και η ζωή είναι απλώς ένα αστείο και όλα τα άλλα ανεμώλια έπη;
Πάντως ο χρόνος δείχνει να δικαιώνει τον Θέσπη και τους σαν αυτόν σκεπτόμενους.
Γ. Σταματόπουλος, Ελευθεροτυπία

Θέματα

Α.. Να πυκνώσετε το περιεχόμενο του άρθρου σε μία περίληψη 120 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Ποια δημοσιογραφική συμπεριφορά εκθέτει το παραπάνω κείμενο; Τι επιδιώκει

μες την αυτοκριτική ο σχολιαστής;
(μονάδες 3)

Β.2. να κάνετε αντιστοίχηση των εννοιών της στήλης Α με τα ερμηνεύματά τους στην
στήλη Β

Α Β
1. νήδυμος  αναιδής, αισχρός, σκυλίσιος
2. απέχθεια  έπαρση, μεγαλαυχία
3. ιλαρός  μεταβολή, αλλαγή
4. κυνικός  χαρωπός, εύθυμος, φαιδρός
5. μετάλλαξη  γλυκός, αδιατάρακτος, ευχάριστος
6. ήγουν  συμβολική εικόνα, ποίκιλμα,
7. θυμικό πλουμίδι
8. έμβλημα
 ορμητικός, αυθάδης, θρασύς
9. οίηση
 σύνολο ψυχικών φαινομένων

264
10. ιταμός (συναίσθημα, βούληση)
 δηλαδή, τουτέστιν, με άλλα λόγια
 μίσος, βδελυγμία, αντιπάθεια
(μονάδες 2)

Β.3. Με ποια μέθοδο αναπτύσσεται η προτελευταία παράγραφος του κειμένου;

(μονάδες 2,5)

Β.4. Πώς διασφαλίζεται η συνοχή μεταξύ των παραγράφων του κειμένου;

(μονάδες 2,5)

Β.5. Με ποιες μεθόδους και μέσα πειθούς αναπτύσσεται το κείμενο;

(μονάδες 2,5)

Β.6. Ποια η λειτουργία της επανάληψης της λέξης «όσο» στην 2 η παράγραφο του
κειμένου;
(μονάδες 2)

Β.7. «Έχοντας μία σχεδόν απόλυτη εξουσία … το ιλαρόν ή δραματικόν γεγονός».

Ποια η συλλογιστική πορεία της παραγράφου;
(μονάδες 2,5)

Β.8. Σε τι είδους κοινό απευθύνεται η παραπάνω είδηση. Απαντήστε τεκμηριωμένα

με αναφορές στο ίδιο το κείμενο.
(μονάδες 8)

Γ. Ο διευθυντής ενός τηλεοπτικού σταθμού σας υποχρεώνει να εκφωνήσετε δύο

ειδήσεις με περιεχόμενο ρατσιστικό και λεξιλόγιο προσβλητικό της προσωπικότητας
των αλλοδαπών που διαβιούν στην Ελλάδα. Εσείς αρνείστε και υποβάλλετε την
παραίτησή σας. Να γράψετε το κείμενο της παραίτησης αυτής. (350 – 400 λέξεις)
(μονάδες 50)

265
 Τα σκουπίδια κι εμείς

«Κι εσείς, γιατί τα βλέπετε; Γιατί δεν κλείνετε το κουμπί;» όταν οι ερωτήσεις
πέφτουν βροχή και τα παράπονα φουντώνουν – γιατί τόση ευτέλεια στην τηλεόραση;
γιατί τόση βία; Γιατί αντί ειδήσεων βλέπουμε γάμους, βαπτίσεις και συνεστιάσεις;
Γιατί αποθεώνεται το ασήμαντο; - ο δημοσιογράφος καταφεύγει στη βολική
απάντηση: Κι εσείς γιατί τα βλέπετε; Γιατί επιβραβεύετε με την υψηλότερη
τηλεθέαση αυτά ακριβώς που κατόπιν καταγγέλλετε ως «σκουπίδια»; Ποιος έχει δίκιο
και ποιος άδικο;
Δεν έχουν δίκιο όσοι πιστεύουν ότι φταίει η τηλεόραση, γιατί εκ φύσεως τάχα
είναι καταδικασμένη στο ρηχό και στο εύπεπτο. Προφανώς, δεν έχουν δίκιο επίσης κι
όσοι νοσταλγούν μία τηλεόραση εκτός αγορά, κρατικό (ή ευγενέστερα) ή υπό
κοινωνικό έλεγχο, ή (το ίδιο κάνει) υπό αυστηρή λογοκρισία. Γιατί και το μονοπώλιο
και τη λογοκρισία τη δοκίμασε ο κόσμος μας και την απέρριψε. Και προ αγοράς,
άλλωστε, και πάλι για ευτέλεια την κατηγορούσαμε την τηλεόραση, «χαζοκούτι» την
βρίζαμε.
Αλλά μήπως έχουν δίκιο όσοι υποψιάζονται πως η τηλεόραση, έρμαιο στους
νόμους της αγοράς, χειραγωγούμενη από τα μεγάλα, αγοραία συμφέροντα, με τη
σειρά της χειραγωγεί, παράγει καταθλιπτικά ομοιόμορφους ανθρώπους – τηλεθεατές,
αλλοτριωμένης συνείδησης πολίτες; Μήπως η τηλεόραση, τα μίντια γενικώς έχουν
την ευθύνη για ό,τι δεν μας αρέσει γύρω μας; Για τη μοναξιά των ανθρώπων που
βλέπουν τηλεόραση, για την βία ή για την έκπτωση της πολιτικής από τον θρόνο της
ή για τον ευτελισμό του πολιτικού λόγου ή για τη νίκη του Μπερλουσκόνι* στην
Ιταλία; Ναι, τα μίντια παίζουν ρόλο όλο και σημαντικότερο στη ζωή μας, αλλά και
στη λειτουργία της δημοκρατίας. Και δικαίως απαιτείται μέτρο κοινωνικής ευθύνης
στη λειτουργία τους. Αλλά όχι. Είναι λάθος πως ό,τι συμβαίνει στον πραγματικό
κόσμο δεν έχει τάχα πραγματικές αιτίες, αλλά εικονικές. Ότι οφείλεται σε μία
υποκατάσταση της πραγματικής από την εικονική, τη «γυάλινη» ζωή. Ότι ο
Μπερλουσκόνι, ας πούμε, νίκησε απλώς επειδή ελέγχει τα κανάλια, ή επειδή
προηγουμένως τα κανάλια του είχαν χειραγωγήσει τους πολίτες να αποδέχονται έναν
ηγέτη α λα Μπερλουσκόνι. Θα ήταν έτσι, αν απέναντι στο πανίσχυρο γυαλί στεκόταν
ένας ανίσχυρος άνθρωπος, ένας χειραγωγήσιμος πολίτης, ένας παθητικός τηλεθεατής.
Μόνο που τέτοιος δεν υπάρχει, παρά μόνο στη φαντασία των απαισιόδοξων
κροτικών. Δεκαετίες διεθνούς εμπειρίας έχουν αποδείξει ότι ο τηλεθεατής δεν είναι
ποτέ παθητικός και ότι δεν αρκεί να ελέγχει κανείς τη ροή των εικόνων, όσο
σημαντικός κι επικίνδυνος κι αν είναι ο έλεγχος αυτός, για να ελέγχει τις συνειδήσεις.
Ή πολύ περισσότερο, για να κερδίζει τις εκλογές. Τα σχετικά παραδείγματα
αφθονούν.
Και τότε γιατί αυτός ο μη παθητικός τηλεθεατής βλέπει «σκουπίδια»; Γιατί τα
χειρότερα προγράμματα έχουν υψηλότερη τηλεθέαση; Ε, λοιπόν, εν προκειμένω, οι
οργισμένοι πολίτες έχουν δίκιο. Τα ποσοστά τηλεθέασης, πασίγνωστον, δεν μετρούν
τη ζήτηση, μετρούν μία αντίδραση στην προσφορά. Ο τηλεθεατής δεν βλέπει αυτό
που προτιμά, αλλά αυτό που του προσφέρουν. Και η ποιότητα των προγραμμάτων της
τηλεόρασης δεν αντανακλά τις επιθυμίες του κοινού, αλλά την άποψη που έχουν στο
κεφάλι τους για το κοινό εκείνοι που κάνουν τηλεόραση.
Δική τους, δική μας, στο ακέραιο η ευθύνη. Και δικαίως μας ζητούν οι πολίτες
το λόγο. Δικαίως μας κατηγορούν για απομείωση κοινωνικής ευθύνης ή συνωμοσία
αποβλάκωσης. Δεν είναι συνένοχοι οι πολίτες: τα «σκουπίδια», όταν υπάρχουν, είναι
αποκλειστική ευθύνη εκείνων που τα παράγουν.
Παύλος Τσίμας, Τα Νέα, 26/05/2001

266
* Μπερλουσκόνι: Ιταλός πολιτικός, επιχειρηματίας και ιδιοκτήτης αθλητικών
σωματείων και μέσων μαζικής ενημέρωσης

Θέματα

Α. Να αποδοθεί περιληπτικά το περιεχόμενο του κειμένου σε 80 – 100 λέξεις

(μονάδες 25)

Β.1. Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου ο αρθρογράφος παρουσιάζει τις επικρίσεις
των τηλεθεατών και τον αντίλογο των δημοσιογράφων για την προβολή ευτελών
δημοσιογραφικών προγραμμάτων και καταλήγει διατυπώνοντας την ερώτηση «Ποιος
έχει δίκιο, ποιος άδικο;». Ποια απάντηση δίνει τελικά;
(μονάδες 3)

Β.2. Ποια ευθύνη αποδίδει ο αρθρογράφος του κειμένου στην τηλεόραση για τα
αρνητικά φαινόμενα που επικρατούν στις μέρες, όπως η μοναξιά στις ανθρώπινες, η
έκπτωση της πολιτικής κ.λ.π.;
(μονάδες 3)

Β.3. Βασισμένοι στο κείμενο να επιβεβαιώσετε ή να απορρίψετε το περιεχόμενο των

προτάσεων, σημειώνοντας την ένδειξη Σωστό (Σ) ή Λάθος (Λ).
a) Η αλλοτρίωση των πολιτών και η μετατροπή τους σε παθητικούς δέκτες είναι
αποτέλεσμα της αρνητικής επίδρασης που ασκεί πάνω τους η τηλεόραση.
b) Η επιλογή των τηλεοπτικών προγραμμάτων εξαρτάται αποκλειστικά από την
ελεύθερη βούληση των πολιτών.
c) Η επίδραση της τηλεόρασης δεν είναι τόσο ισχυρή, ώστε να κρίνει το
εκλογικό αποτέλεσμα.
d) Η τηλεόραση που τελεί κάτω από τον έλεγχο των δυνάμεων της αγοράς είναι
καταδικασμένη στην ευτέλεια.
(μονάδες 2)

Β.4. Σε αρκετά σημεία της τελευταίας παραγράφου χρησιμοποιείται πληθυντικό

πρόσωπο («δική μας», «μας ζητούν», «μας κατηγορούν»). Με ποιον τόνο πιστεύετε
ότι χρωματίζει το λόγο η χρήση του; Κυκλώστε τη σωστή απάντηση ανάμεσα στις
προτεινόμενες και δικαιολογήστε την.
a) ειρωνικός
b) σαρκαστικός
c) χιουμοριστικός
d) αυτοκριτικός
e) δραματικός
(μονάδες 4)

Β.5. Στην δεύτερη και την προτελευταία παράγραφο του κειμένου να βρείτε τον
τρόπο με τον οποίο διασφαλίζεται η συνοχή των νοημάτων τους, καθώς και τις
μεθόδους ανάπτυξής τους
(μονάδες 4)

267
Β.6. Ποιες μεθόδους πειθούς χρησιμοποιεί ο αρθρογράφος; Να δικαιολογήσετε την
απάντησή σας με στοιχεία που θα αντλήσετε από το κείμενο.
(μονάδες 4)

Β.7. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
πιστεύουν, απαιτείται, ανίσχυρος, παθητικός, συνένοχοι.
(μονάδες 5)

Γ. Με επιστολή σας προς τον διευθυντή προγράμματος κάποιου τηλεοπτικού σταθμού

να διατυπώσετε τον προβληματισμό σας για τις ευτελείς εκπομπές τύπου reality show,
οι οποίες προβάλλονται από το κανάλι που διευθύνει. (400-500 λέξεις)
(μονάδες 50)

268
 Στον καταιγισμό των ειδήσεων

Τρεις είναι σχηματικά οι βασικές περίοδοι που διάνυσε μέχρι σήμερα η

δημοσιογραφία: το στάδιο του απολυταρχικού (1500 – 1789), το στάδιο του
φιλελεύθερου (1789 – 1939) και το στάδιο του πληροφοριακού (1939 - …) τύπου.
Βασικό κριτήριο της διάκρισης είναι η αντίληψη που κάθε φορά επικράτησε για την
αλήθεια: στο πρώτο κυριάρχησε η άποψη όπως η αλήθεια είναι προνόμιο της
εξουσίας, στο δεύτερο πως είναι προϊόν διαλόγου και στο τρίτο πως απορρέει από το
πλήθος των πληροφοριών.
Απ’ όλες αυτές τις περιόδους, μόνο η σημερινή συνδέει τόσο στενά το σκοπό
της αλήθειας με τη λειτουργία της πληροφόρησης και, συνεπώς, επικεντρώνει το έργο
της δημοσιογραφίας στην εύρεση, στη συλλογή και στην ανακοίνωση ειδήσεων. Όσο,
λοιπόν, περισσότερες είναι οι πληροφορίες που μεταδίδονται, τόσο σφαιρικότερη
είναι η εικόνα που σχηματίζεται. Τουλάχιστον, αυτό λέγεται. Είναι όμως πράγματι
έτσι;
Καταρχήν, φαίνεται πως έτσι έχουν τα πράγματα. Αν μία είδηση γνωστοποιεί
ένα γεγονός, τότε αυτονόητα οι πολλές ειδήσεις γνωστοποιούν πολλά γεγονότα. Εκ
των πραγμάτων, λοιπόν, η ποσότητα των μεταδιδόμενων ειδήσεων δεν μπορεί, παρά
να επηρεάζει και την πληρότητα της παρεχόμενης ενημέρωσης: λαμβάνοντας ως
δεδομένη την αντικειμενικότητά τους, οι πολλές ειδήσεις ισοδυναμούν με επαρκή
πληροφόρηση και οι λίγες με ελλιπή, και ίσως μεροληπτική και κατευθυνόμενη
πληροφόρηση.
Έτσι, από το παλαιότερο καθεστώς της έλλειψης οδηγηθήκαμε στο σημερινό
καθεστώς της επάρκειας πληροφοριών. Ορθότερα, δεν πρόκειται ακριβώς για
επάρκεια αλλά για αφθονία και περίσσεια πληροφοριών, αφού ανάμεσά τους υπάρχει
και ένας μεγάλος όγκος από περιττές και άχρηστες ειδήσεις.
Βέβαια, το τι είναι άχρηστο και περιττό, δεν μπορεί να κριθεί με απόλυτο
τρόπο: μία είδηση είναι ενδιαφέρουσα για κάποιον και ασήμαντη για κάποιον άλλον.
Αν όμως λαμβάναμε ως αξιωματική αρχή τη διαπίστωση αυτή, τότε κάθε τι που θα
συνέβαινε, από το πιο σημαντικό ως το πιο ασήμαντο, θα διεκδικούσε αυτοδίκαια μία
θέση στην ενημέρωσή μας. Και επειδή κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει, υπάρχει πάντα
στο έργο της δημοσιογραφίας και η ευθύνη της αξιολόγησης των ειδήσεων με
κριτήριο το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν για το ευρύτερο κοινό.
Αν όμως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε αξίζει να αναρωτηθούμε ποια θέση και
ποιο ρόλο έχει στην ενημέρωσή μας ένα πλήθος από ειδήσεις με μηδαμινή ή ελάχιστη
αξία, τουλάχιστο για τους περισσότερους: απ’ τα καλλιστεία των σκύλων ως το
συνάχι του λαϊκού βάρδου και από τις ερωτικές περιπέτειες του πολιτικού ως την
επίδειξη μόδας. Στην πραγματικότητα, το πρόβλημα που διαπιστώνουμε είναι στενά
συνυφασμένο με τη λογική του πληροφοριακού τύπου και αποτυπώνει την στρεβλή
τροπή που αυτή η λογική πήρε κάτω από την πίεση του εμπορικού ανταγωνισμού των
μέσων ενημέρωσης. Μια που η ποσότητα των ειδήσεων έχει πλέον αναχθεί σε κύριο
κριτήριο της πληρότητας της πληροφόρησης, είναι φυσικό το κυνήγι της είδησης να
οδηγεί σε φαινόμενα πλεοναστικής ενημέρωσης.
Έτσι προκαλούνται δύο συναφείς παρενέργειες. Η πρώτη αναφέρεται στο
έργο του δημοσιογράφου και αφορά την περιστολή των λειτουργιών του: η ανάλυση
και ερμηνεία των ειδήσεων έχει πλέον αντικατασταθεί από την απλή μετάδοσή τους
και η έρευνα των γεγονότων έχει πλέον αναπληρωθεί από την απλή καταγραφή τους.
Η δεύτερη αναφέρεται στο έργο της δημοσιογραφίας και αφορά την υποβάθμιση της
ποιότητάς της: η σύμφυρση του σημαντικού με το ασήμαντο και του σοβαρού με το

269
ευτελές παράγει ένα πολτό ειδήσεων, που εμποδίζει την αντικειμενική αποτίμηση της
αξίας τους.
Κοντά σε αυτά δημιουργείται και μια σημαντικότερη παρενέργεια, που
αναφέρεται στην επιδίωξη της αλήθειας και αφορά στην περιορισμένη δυνατότητά
της. Το μεγάλο πρόβλημα, έλεγε ο Άλντους Χάξλεϊ πριν από πενήντα χρόνια, δεν θα
είναι ίσως η αναλήθεια αλλά το άσχετον το πληροφορίας. Η μετάδοση ενός τεράστιου
όγκου πληροφοριών οδηγεί στην μείωση του χρόνου και της δυνατότητας της
επεξεργασίας τους και κατά συνέπεια καλλιεργεί μία συναισθηματική κι όχι λογική
στάση απέναντί τους, που πολύ γλαφυρά περιγράφηκε από τον Ιγκνάσιο Ραμονέ: σιγά
– σιγά, είπε, εδραιώνεται η απατηλή αυταπάτη ότι το να βλέπεις ισοδυναμεί με το να
κατανοείς. Άρα, ο πλεονασμός των ειδήσεων, αντί να διευκολύνει τη συγκρότηση
μίας σφαιρικής κι ολοκληρωμένης εικόνας για την επικαιρότητα, είναι στην
πραγματικότητα ο κύριος υπεύθυνος για την επιφανειακή, αποσπασματική και
αποπροσανατολιστική σύλληψή της.
Επομένως, η αυξανόμενη πληροφόρηση μπορεί να αποβεί σε βάρος όχι μόνο
της πληρότητας αλλά και της αντικειμενικότητας της ενημέρωσης. Το να
πληροφορείται κανείς για την κοσμική επικαιρότητα όσο και για την πολιτική ή την
διεθνή κατάσταση, δε σημαίνει πως γνωρίζει πραγματικά τι συμβαίνει γύρω του. κι
αυτό θέτει τον καθένα μας μπροστά στην ανάγκη προσεκτικής επιλογής των
ειδήσεων που είναι απαραίτητο ή περιττό να λαμβάνει.
Π. Χατζημωυσιάδης, Μ. Αθανασίου

Θέματα

Α. Να παρουσιαστεί το περιεχόμενο του κειμένου σε μία περίληψη 100 – 120 λέξεων

(μονάδες 25)

Β.1. Σε ποια κύρια αιτία αποδίδονται τα φαινόμενα πλεοναστικής ενημέρωσης και σε

ποιο βαθμό η ενημέρωση αυτού του είδους μπορεί, σύμφωνα με το κείμενο, να
εξασφαλίσει την πληρότητα της παρεχόμενης ενημέρωσης;
(μονάδες 4)

Β.2. Βασισμένοι στο κείμενο να εντοπίσετε και να αποδώσετε με συντομία τις

επιπτώσεις της πλεοναστικής ενημέρωσης.
(μονάδες 4)

Β.3. Στην παράγραφο «Κοντά σε αυτά δημιουργείται και μια σημαντικότερη

παρενέργεια … για την επιφανειακή, αποσπασματική και αποπροσανατολιστική
σύλληψή της.», να βρείτε:
a) Δομικά στοιχεία
b) Μέθοδο οργάνωσης του λόγου.
(μονάδες 5)

Β.4. αν, όμως, μια που, κοντά σ’ αυτά, επομένως: ποια νοηματική σχέση δηλώνει
καθεμία από τις παραπάνω διαρθρωτικές λέξεις;
(μονάδες 4)

Β.5. διάκρισης, συλλογή, σχηματίζεται, μεροληπτική, περιστολή: Να βρείτε από ένα

συνώνυμο για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.

270
 (μονάδες 5)

Β.6. Να κατατάξετε κλιμακωτά από το ασθενέστερο στο ισχυρότερο τα παρακάτω

συνώνυμα:
a) ελάχιστος, λιγοστός, μηδαμινός
b) απατηλός, λαθεμένος, ψευδής
c) αφθονία, επάρκεια, περίσσεια
d) αναγκαίος, απαραίτητος, χρήσιμος
e) επουσιώδης, ουσιώδης, σημαντικός
(μονάδες 3)

Γ. Ως μέσο άσκησης ελέγχου της κοινής γνώμης η χρήση της προπαγάνδας

προσιδιάζει σε ολοκληρωτικά καθεστώτα και όχι στο δημοκρατικό πολίτευμα, που
στην ελευθερία σκέψης, έκφρασης και δράσης των πολιτών. Όμως σε αρκετές
περιπτώσεις, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ακόμα και των αναπτυγμένων δυτικών
κοινωνιών εξελίσσονται σε όργανα προπαγάνδας ή προβαίνουν στην χρήση τέτοιων
μεθόδων. ποιους κινδύνους πιστεύετε ότι εγκυμονεί μία τέτοια εξέλιξη; Υποθέστε
πως εκθέτετε τις απόψεις σας σε ομιλία 400 – 500 λέξεων που εκφωνείτε στο σχολείο
σας με αφορμή την παγκόσμια ημέρα του τύπου.
(μονάδες 50)

271
 Πληροφόρηση ή Πλύση εγκεφάλου;

Πληροφόρηση ή πλύση εγκεφάλου; Αυτό το ερώτημα θέτουν με όλο και

μεγαλύτερη ανησυχία οι τηλεθεατές στη Γαλλία και αλλού μετά τις πρόσφατες
περιπτώσεις «εκτροχιασμού» των ΜΜΕ. Το ερώτημα είναι παλιό όσο και ο κόσμος,
οι τελευταίες παραβάσεις, όμως, καταντούν τόσο συχνές, που δίνουν πλέον την κύρια
τροφή και σε σατιρικές εκπομπές.
Φαίνεται πως οι αποκαλύψεις της εξαπάτησης του κοινού και οι καταγγελίες
για χειραγώγησή του από τα ΜΜΕ κοντεύει να γίνει παράλληλη, υποχρεωτική
ενασχόληση της ενημέρωσης, αυτό που στη δημοσιογραφική γλώσσα λέγεται
δεύτερος χρόνος. Κατ’ αρχήν υπάρχει η «ωμή» είδηση, που μεταδίδεται «καυτή», απ’
ευθείας και στον πραγματικό χρόνο που συμβαίνει, χάρη στα επιτεύγματα της
σύγχρονης τεχνολογίας. Η είδηση όμως δεν έχει πάντοτε επαληθευθεί ή
διασταυρωθεί και κατά συνέπεια μπορεί να αποκαλυφθεί λανθασμένη, ελλιπής,
υπερβολική ή αναληθής. Σε αυτήν την περίπτωση ακολουθεί με φυσικό τρόπο η
διάψευση, η διόρθωσή της, η αναγνώριση της πλάνης.
Αντί το σύστημα παραγωγής των ειδήσεων να προβληματιστεί για τις ηθικές
συνέπειες που απορρέουν από αυτήν την όλο και αυξανόμενη διάσταση ανάμεσα
στην τεχνολογία και στο [περιεχόμενο της είδησης, επιζητεί αντίθετα να επωφεληθεί
και από την ταχύτητα και από τις επιπτώσεις της. Έτσι, το σύστημα ανακαλύπτει ότι
μέσα σε μία αναληθή είδηση βρίσκονται δύο ειδήσεις: το ψέμα και η διάψευσή του.
Και θεωρεί μάλιστα πως αυτή η τελευταία (καλυμμένη από την αιώνια δικαιολογία
του «αναπόφευκτου ολισθήματος») μπορεί, αν το πράγμα ιδωθεί γενικότερα, να
βελτιώσει την αξιοπιστία του. Κατά παράδοξο τρόπο, λοιπόν, όσο περισσότερο
ψεύδεται το σύστημα, τόσο περισσότερο θέλει να γίνει πιστευτό.
Μ’ αυτόν τον τρόπο η απροσεξία, η αμέλεια και η οκνηρία εξαπλώνονται
μέσα στο δημοσιογραφικό χώρο, ένα χώρο που γνωρίζει φαινόμενα μαζικοποίησης,
τώρα που η επικοινωνιολογία είναι της μόδας, και πτώση του μέσου μορφωτικού
επίπεδο, αντίστοιχη με εκείνη που γνώρισε ο χώρος της εκπαίδευσης, στη δεκαετία
του 60. και αυτά, ενώ την ίδια στιγμή ο σκεπτικισμός, οι υποψίες και η δυσπιστία των
πολιτών προς τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αυξάνονται.
Τα φαινόμενα αυτά οξύνονται περισσότερο, όσο το σύνολο του συστήματος
ενημέρωσης άγεται και φέρεται από την τηλεόραση. Αυτή έγινε πλέον ο κινητήρας
του, η ατμομηχανή του. Και αυτή επιβάλλει τα ιδιαίτερά της κριτήρια (την αίσθηση
της μυθοπλασίας, το πάθος του θεάματος, την λατρεία της έντονης συγκίνησης, την
έφεση προς την ελαφρή διασκέδαση) σε όλα τα ΜΜΕ, αλλά ειδικότερα στον Τύπο. Η
τηλεόραση, όπως άλλοτε το ραδιόφωνο, καθιερώθηκε ως το κατ’ εξοχήν ταχύτερο
μέσο ενημέρωσης και ανάγκασε τους ανθρώπους του ημερήσιου τύπου να
αναθεωρήσουν εκ βάθρων αυτήν καθεαυτήν την αποστολή τους.
Η τηλεόραση εξιδανίκευε με τον τρόπο της αρκετά το δημοκρατικό πολίτευμα
παρουσιάζοντάς το σαν ένα γυάλινο σπίτι, διαφανές από παντού, χωρίς στεγανά για
τον Τύπο, και κυρίως για τον ανακριτικό φακό της κάμερας. Ωστόσο, όλοι
γνωρίζουμε ότι σε μία δημοκρατία, ακριβώς επειδή τα άτομα έχουν δικαιώματα, οι
κάμερες δεν μπορούν να μπουν οπουδήποτε χωρίς άδεια, ούτε στα νεκροτομεία, ούτε
στις φυλακές, ούτε, πολύ λιγότερο, στα στρατόπεδα.
Υιοθετώντας τις ίδιες προτεραιότητες με την ηλεκτρονική δημοσιογραφία, ο
Τύπος και η φωτο – ειδησεογραφία παρασύρονται στο ίδιο ατόπημα, ενώ η νέα τους
αποστολή έπρεπε να είναι ακριβώς το αντίθετο, να αναχαιτίσουν την ταχύτητα, να
προσφέρουν στον πολίτη τον αντίλογο και τα απαραίτητα στοιχεία ανάλυσης, ώστε

272
να του επιτρέψουν να αντισταθεί στα επικίνδυνα ολισθήματα προς το θέαμα και το
ψέμα.
Η δυσπιστία είναι τόσο ισχυρή, ώστε οι πολίτες όλο και περισσότερο
απομακρύνονται «καμένοι» από τα ΜΜΕ. Στις Ηνωμένες Πολιτείες παραδείγματος
χάριν τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων εξακολουθούν να χάνουν την ακροαματικότητα
τους και οι μέθοδοι στις οποίες καταφεύγουν για να την ξανακερδίσουν, όπως το να
αναπαριστούν διάφορα γεγονότα με την βοήθεια ηθοποιών ή να βάζουν την Μις
Αμερική να παρουσιάζει το δελτίο ειδήσεων (όπως έκανε το CBS), δεν πετυχαίνουν
τίποτε άλλο από το να αυξάνουν την επιφύλαξη και την δυσπιστία. Στην Γαλλία το
48% των πολιτών δεν πιστεύει πλέον ότι τα πράγματα έγιναν όπως τα έδειξε η
τηλεόραση. Η επιφύλαξη αυτή των πολιτών θα μπορούσε να είναι φαινόμενο υγείας
για την δημοκρατία, αν ο Τύπος μπορούσε να βγάλει τα συμπεράσματά του από αυτό
και να διορθώσει τη σημερινή του ροπή προς τον εντυπωσιασμό και το θέαμα. Η
πλειοψηφία των δημοσιογράφων στη Γαλλία έχει συνειδητοποιήσει τους κινδύνους,
το σύστημα, όμως, φαίνεται ανίκανο να προτείνει λύση. Ο ανταγωνισμός, ο αγώνας
δρόμου για την ακροαματικότητα και το κέρδος καταδικάζουν την δημοσιογραφία
στα ίδια σφάλματα και την οδηγούν στην άβυσσο. «Μέσα στις αίθουσες
αρχισυνταξίας του γραπτού Τύπου αφθονούν εκείνοι που ξοδεύουν τον χρόνο τους
παρακολουθώντας το CNN και άλλα τηλεοπτικά δίκτυα συνεχούς ροής». Εάν οι
εφημερίδες θεωρούν τον εαυτό τους απλή προέκταση της τηλεόρασης, είναι άραγε
παράξενο που οι αναγνώστες τους εν τέλει τις εγκαταλείπουν και παρακολουθούν τη
μικρή οθόνη;
Μπροστά, λοιπόν, στα νέα αινίγματα της Σφίγγας του καθοδικού σωλήνα –
πληροφόρηση ή πλύση εγκεφάλου, ποιος θα υπενθυμίσει στον πολίτη ότι οφείλει να
δυσπιστεί σε αυτό που βλέπουν τα μάτια του; Ότι τα φαινόμενα, παρ’ όλα τα θαύματα
της απ’ ευθείας μετάδοσης, συνεχίζουν να απατούν; Ότι ο δημοκρατικός λόγος είναι
εδραιωμένος πάνω στη μεθοδική αμφισβήτηση, την σιωπή του στοχασμού και τον
κριτικό διάλογο; Και ότι καθώς η ατμόσφαιρα γύρω μας φορτίζεται από το λαϊκισμό
και τη δημαγωγία, το συναισθηματικό σοκ που προκαλούν οι εικόνες μπορεί
ορισμένες φορές να οδηγήσει σε μαζική παθητικότητα;
IGNATIO RAMOTET, Λόγος Δοκιμιακός

Θέματα

Α. Να πυκνωθεί το κείμενο σε μία περίληψη περίπου 100 λέξεων .

(μονάδες 25)

Β.1. Ποια η μέθοδος ανάπτυξης και ποια τα δομικά στοιχεία της 8ης παραγράφου;
(μονάδες 5)

Β.2. Βρείτε τουλάχιστον τρία σημεία του κειμένου, στα οποία υπάρχει βιωματική
χρήση της γλώσσας. Στη συνέχεια, να επαναγράψετε τα ίδια χωρία χρησιμοποιώντας
κυριολεξία.
(μονάδες 5)

Β.3. Να συμπληρώσετε τα κενά στο παρακάτω κείμενο με τις λέξεις που σας δίνονται
(2 περισσεύουν)

273
 Οι τεχνικές επιτυχίες και ………………….. έχουν απορροφήσει την σύγχρονη
συνείδηση, που μεταβάλλεται ραγδαία σε πνευματική έρημο και ………………… της
εσωτερικότητας. Ο άνθρωπος, ως Ιστορία, έβαλε τα πάντα σήμερα στην υπηρεσία
της …………………… ευημερίας, το πεπτικό σύστημα, το …………….. σύστημα,
σύνολες οι λειτουργίες και του σώματος και του ………………. ταλανίζονται σ’
έναν αδηφάγο κόσμο, που …………………. στην απόλαυση της ύλης.
Δεν ξέρω ποιο μπορεί να είναι το ……………… και το μεθαύριο της γραφής, το
μέλλον του βιβλίου στην ανθρωπότητα. Πάντως, εκείνο που φαίνεται στον
………………. είναι πως οι λεγόμενες οπτικοακουστικές προοπτικές της
………………………… έχουν ανοίξει κιόλας το πελώριο στόμα τους, για να
ξεσχίσουν ……………………. τα κακόμοιρα τα βιβλία. Κάτι τέτοιο θα σημάνει την
πλήρη μας αποβαρβάρωση και …………………… (Ν. Καρούζος)
ευτέλεια, πνεύματος, αύριο, κατακτήσεις, δουλώθηκε, υλικής, κουλτούρας,
απαίσια, τύφλωση, ορίζοντας, κρίσεις, νευρικό, πολιτικό
(μονάδες 5)

Β.4. Να γράψετε φράσεις με το αντώνυμο των παρακάτω λέξεων: μυθοπλασία,

χειραγώγηση, απόρροια, σκεπτικισμός, αναθεώρηση, αναχαιτίζω, ολίσθημα.
(μονάδες 5)

Β.5. Να επιβεβαιώσετε ή να απορρίψετε το περιεχόμενο των παρακάτω απόψεων

a. η φράση «ξένης χειρός όζει» σημαίνει ότι κάποιος άλλος έδρασε.
b. Η τεχνολογία είναι εφαρμοσμένη επιστημονική γνώση.
c. Το αντώνυμο του δρέπω είναι το καρπώνομαι
d. Το αντώνυμο του σαθρός είναι στερεός
e. Η διαιώνιση ταυτίζεται με τον καταιονισμό
f. Την ψυχική σύγκρουση βιώνει ένα άτομο, όταν η πραγματοποίηση ενός
στόχου αντιστρατεύ6εται στην πραγματοποίηση ενός άλλου, που εξίσου
επιθυμεί.
g. Στην λογοκρισία γίνεται περιοριστική επέμβαση στην πνευματική δράση.
(μονάδες 5)

Γ. «Εάν οι εφημερίδες θεωρούν τον εαυτό τους απλή προέκταση της τηλεόρασης, είναι
άραγε παράξενο που οι αναγνώστες τους εν τέλει τις εγκαταλείπουν και παρακολουθούν
τη μικρή οθόνη;». Πιστεύετε ότι πράγματι ο Τύπος περνά κρίση στις ημέρες μας; Πως
θα την περιγράφατε και σε ποια αίτια θα την αποδίδατε; Γράψτε τις απόψεις σας σε
ένα κείμενο που θα δημοσιευθεί στην τοπική εφημερίδα. (περίπου 400 – 450 λέξεις)
(μονάδες 50)

274
 Η δικτατορία των μέσων ενημέρωσης

«Τα μέσα ενημέρωσης δεν έδειξαν καμία επιείκεια στον κ. Ροκάρ, όταν αυτός
στις 4 Αυγούστου 1990. επέστησε την προσοχή στις ευθύνες τους, στις παγίδες της
προπαγάνδας και στους κινδύνους της συγκινησιακής φόρτισης. Αλλά αυτή η
προειδοποίηση καταδικάστηκε ομόφωνα από τον Τύπο, ο οποίος την θεώρησε ως
απαράδεκτη επέμβαση, έλλειψη εμπιστοσύνης, πλήγμα στην ελευθερία του Τύπου.
Με λίγα λόγια τα μέσα ενημέρωσης έχουν το δικαίωμα να ξέρουν τα πάντα, να
ζητούν αδιάκοπα εξηγήσεις από τους πολιτικούς, να εκφράζονται, να
δικαιολογούνται, αλλά, αν κατά τύχη οι τελευταίοι τους ζητήσουν με την σειρά τους
να μην υποκύπτουν σε ορισμένες «ευκολίες», βάζουν τις φωνές και μιλούν για
ολοκληρωτισμό. Γενικά, ο Τύπος σήμερα είναι τόσο ικανοποιημένος από τον εαυτό
του, ώστε πιστεύει πως κανένας δεν μπορεί να του δώσει μαθήματα ή συμβουλές. Δεν
είναι φυσικό ακόμα να καταγγέλλει ο Τύπος αδιάκοπα τη λογοκρισία, χωρίς ποτέ να
κάνει την αυτοκριτική του και κρατώντας αυτήν την – σε τελευταία ανάλυση –
παιδική στάση του «δεν δίνω λογαριασμό σε κανένα». Δεν μπορεί επίσης να
προσποιείται πως πιστεύει ότι το μοναδικό πρόβλημα είναι το ψέμα των άλλων έναντι
της δικής του αλήθειας. Ούτε να δικαιολογεί το «βαρύ και τόσο δύσκολο» έργο του
επικαλούμενος την έγνοια του για το κοινό και να μη θέλει να ακούσει καμία
επίκριση ή αμφισβήτηση από αυτό το τελευταίο. Δεν μπορεί, τέλος, να συνεχίζει να
διχάζει την πραγματικότητα, επιρρίπτοντας στους άλλους όλες τις αποτυχίες της
πληροφόρησης, χωρίς ποτέ να αναρωτιέται για τη δική του ευθύνη, το χωρισμό της
δουλειάς στους κόλπους του, τον τρόπο που έχει για να βλέπει την πραγματικότητα».
Ο Τύπος έχει γίνει ισχυρό λόμπι σε όλες τις δημοκρατικές χώρες. Οι μεγάλοι
δημοσιογράφοι και πολλά αφεντικά των μέσων ενημέρωσης είναι από τους
διαμορφωτές της Κοινής Γνώμης και κανένας πολιτικός δεν μπορεί να φανταστεί μία
στρατηγική δράσης που δεν θα έχει την υποστήριξη των μέσων ενημέρωσης. Ο Τύπος
είναι ισχυρός, γιατί ελέγχει το πέρασμα στο δημόσιο χώρο. Σε ένα δημοκρατικό
σύστημα, όπου ό,τι σημαντικό συμβαίνει στον δημόσιο χώρο, από τον οποίο πρέπει
κανείς να περάσει για να αναγνωρισθεί και να αποκτήσει νομιμότητα, είναι φανερό
πως ο Τύπος διαδραματίζει έναν ουσιαστικό ρόλο. Τα μέσα ενημέρωσης και οι
δημοσιογράφοι μπορούν να μποϋποκάρουν όποιους δεν τους αρέσουν και να
κρατήσουν στο περιθώριο όσους τους επικρίνουν. Ο Τύπος χρησιμοποιεί και μερικές
φορές καταχράται αυτόν το ρόλο, έστω κι αν κανείς δεν μιλά ποτέ γι’ αυτό, έστω κι
αν όλα καλύπτονται κάτω από τις ευγενικές πτυχές της «ενημερωτικής αποστολής»
του. Μπορεί ο Τύπος να μην είναι ιδιοκτήτης της πληροφορίας, ούτε και
«διαχειριστής του δημόσιου χώρου», αποκτά, όμως, πολύ κακές συνήθειες,
ασχολούμενος και με το ένα και με το άλλο.
Κανένας πολιτικός δεν μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό του μία σύγκρουση με
τον Τύπο. Πρέπει, αντίθετα, να συμβιβάζεται διαρκώς μαζί του και θα μέναμε
έκπληκτοι αν ξέραμε πόσο χρόνο καταναλώνουν καθημερινά οι πολιτικοί ηγέτες των
κυριότερων δημοκρατιών ασχολούμενοι με την στρατηγική των σχέσεών τους με τα
μέσα ενημέρωσης. Χρόνος, που συχνά δεν συνειδητοποιούν και που είναι
δυσανάλογος σε σχέση με τη σημασία άλλων θεμάτων. Αλλά γι’ αυτήν την υπερβολή
τα μέσα ενημέρωσης δεν μιλούν πολύ. Ο πόλεμος του Κόλπου μας προσέφερε ένα
κραυγαλέο παράδειγμα αυτής της εξουσίας, εφόσον σε όλες τις χώρες,
περιλαμβανομένων και των Ηνωμένων Πολιτειών, οι ηγέτες έρχονταν συνεχώς
ενώπιον των μέσων ενημέρωσης, για να εξηγήσουν την πολιτική τους. Επισήμως το
έκαναν για να πληροφορήσουν την κοινή γνώμη, αλλά εξίσου και για να

275
προσπαθήσουν να ελέγξουν τον λόγο που τα ίδια αυτά μέσα άρθρωναν σχετικά με τα
γεγονότα.
Θέματα

Α. Να πυκνώσετε το περιεχόμενο του άρθρου σε μία περίληψη 100 λέξεων περίπου.

(μονάδες 25)

Β.1. Σύμφωνα με το παραπάνω κείμενο ο Τύπος έχει λειτουργική αυτοτέλεια και

συμβουλευτική επάρκεια. Να συμφωνήσετε ή να διαφωνήσετε σε μία παράγραφο.
(μονάδες 5)

Β.2. Ποια τα δομικά στοιχεία και ποια η μέθοδος ανάπτυξης της 2 ης παραγράφου του
κειμένου;
(μονάδες 5)

Β.3. Να γράψετε από ένα συνώνυμο των υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου και
στη συνέχεια να τα χρησιμοποιήσετε σε προτάσεις.
(μονάδες 5)

Β.4. Με ποιον τρόπο διασφαλίζεται η συνοχή μεταξύ των νοημάτων της πρώτης
παραγράφου του κειμένου;
(μονάδες 5)

Β.5. Σε ποιο κειμενικό είδος ανήκει το παραπάνω κείμενο; Να αιτιολογήσετε την

απάντησή σας.
(μονάδες 5)

Γ.1. Ως πρόεδρος του δεκαπενταμελούς του σχολείου σας προτείνετε στον υπεύθυνο
καθηγητή της σχολικής γιορτής του Πολυτεχνείου να διαβάσετε ένα μήνυμα των
Μαθητικών Κοινοτήτων. Εκείνος το διαβάζει και αφαιρεί δύο φράσεις που εκτιμά ότι
δεν πρέπει να αναγνωσθούν στους μαθητές. Θα δεχθείτε την περικοπή ή όχι;
Απαντήστε σε ένα κείμενο π[ου θα δημοσιευθεί στην εφημερίδα του σχολείου (400
λέξεις)
ή
Γ.2. Συμφωνήστε ή διαφωνήστε με το μήνυμα που περιέχεται στο τίτλο του κειμένου
σε ένα δοκίμιο 400 λέξεων.
(μονάδες 50)

276
 Πολιτική, Θέατρο και ΜΜΕ

Παμπάλαιος είναι ο παραλληλισμός και ο «γάμος» πολιτικής και θεάτρου,

αφού και τα δύο απευθύνονται στο μεγάλο κοινό και προσπαθούν με τον λόγο να
πείσουν για κάτι ή/ και κάποιους. Οι αρχαίοι Έλληνες, που τελειοποίησαν την
πολιτική και το θέατρο, είχαν επισημάνει και πράξει αυτή την σχέση ευστοχότατα. Ο
Πλούταρχος λ.χ. συνόψιζε τη μεθοδολογία και τη δεοντολογία αυτής της σύζευξης,
λέγοντας πως «οι πολιτικοί πρέπει να μιμούνται τους ηθοποιούς, που προσθέτουν στο
ρόλο τους το δικό τους πάθος και ήθος και επιβολή, ακούν όμως τον υποβολέα και δεν
ξεφεύγουν από τους ρυθμούς και τα μέτρα του έργου· έτσι και οι κρατούντες δεν πρέπει
να ξεπερνάνε τα όρια της εξουσίας που τους δόθηκε».
Στην εποχή μας όμως – εποχή της «δημοκρατίας των Μέσων», δηλαδή της
παντοκρατορίας των ΜΜΕ – το θέατρο (στην πλατιά του έννοια και προπάντων η
τηλεόραση) δεν αποτελεί μόνο «διδακτήριο» για τους πολιτικούς, αλλά θα λέγαμε και
δεσμωτήριο της πολιτικής. Οι πολιτικοί δεν μιμούνται απλώς τους τρόπους και τα
τεχνάσματα της θεατρικής – τηλεοπτικής σκηνής. Υποτάσσονται σε αυτήν, έτσι που,
στην δημόσια επαφή τους με το κοινό, τον πρώτο ρόλο παίρνει όχι πια η πολιτική
ουσία, ο πολιτικός λόγος, αλλά η παρουσία τους στην μικρή οθόνη, η σκηνοθετημένη
«παράσταση» μπρος στις κάμερες για χιλιάδες δέκτες – θεατές. Οι πολιτικοί δεν
«αντιγράφουν» μόνο τους ηθοποιούς, γίνονται κι αυτοί ηθοποιοί ενός έργου, που οι
ίδιοι έχουν γράψει μόνο τον σκελετό του, αλλά το ύφος του, το ήθος του, την
εμβέλειά του έχουν αναλάβει καταλυτικά οι τηλεοπτικοί σκηνοθέτες.
Αυτή την σχέση αναλύει ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ντόρτμουντ,
Thomas Μeyer, στο πραγματικά επίκαιρο βιβλίο του «Η πολιτική ως θέατρο. Η νέα
εξουσία της ηθοποιίας».
Δεν εφευρίσκει βέβαια την πυρίτιδα ο Μάγιερ. Αναλύει και κωδικοποιεί με
γνώση και διαπεραστικότητα, και με γερμανική, θα έλεγα, ακρίβεια, την ανατροπή
του σχήματος «Τα ΜΜΕ υπηρετούν και προβάλλουν την πολιτική», που μεταλλάσσει
σε «Τα ΜΜΕ εξουσιάζουν και επιβάλλουν την πολιτική». Και τούτο, χάρη σε ένα
πανίσχυρο και παμπάλαιο όπλο: την εικόνα.
Αν ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός ήταν πολιτισμός του λόγου (ομιλίας και
λογικής), αντίθετα, στην αρχαία Αίγυπτο, στα ανατολικά βασίλεια, στο Βυζάντιο,
στον δυτικό Μεσαίωνα κυριαρχούσε ο πολιτισμός της όρασης, ο οπτικός
πολιτισμός: «σχολείο» της μέγιστης πλειοψηφίας των ανθρώπων – που ήταν
αγράμματοι και δεν έπαιζαν κανέναν πολιτικό ρόλο – ήταν οι επιβλητικοί,
εικονοστόλιστοι και αγαλματοστόλιστοι ναοί και άλλα μεγαλόπρεπα οικοδομήματα,
που πρόβαλλαν και υμνούσαν την ιστορία και την θρησκεία ενός τόπου, ενώ η
απολυταρχική εξουσία επιβαλλόταν στους υπηκόους όχι μόνο με τη βία αλλά και με
τη χλιδή και την λάμψη των πομπωδών δημόσιων εμφανίσεών της. το άνωθεν
οργανωμένο θέαμα ήταν το βασικό μέσο πληροφόρησης των «κάτω» και ειρηνικής
επιβολής των «άνω».
Αλλά από την εφεύρεση της τυπογραφίας, την θρησκευτική μεταρρύθμιση
κ.λ.π., τον οπτικό πολιτισμό ήρθε να αντικαταστήσει ο πολιτισμός του γραπτού
λόγου, ενώ τα λαϊκά στρώματα άρχισαν να διεκδικούν και να αποκτούν όλο και
μεγαλύτερη πολιτική υπόσταση. Όπως στην αρχαία Ελλάδα, έτσι και στον νεότερο
πολιτισμό του λόγου κυριαρχούσαν οι έννοιες, ενώ στον οπτικό πολιτισμό κυριαρχεί
το θέαμα.
Με την τεράστια διάδοση της τηλεόρασης, όμως, ξαναγυρίσαμε στον
πολιτισμό της εικόνας. Αλλά της εικόνας, όπως τη παρουσιάζουν οι τηλεοπτικοί
σκηνοθέτες, συντάκτες, τεχνικοί κ.λ.π. Η όραση των αδρανών θεατών βομβαρδίζεται

277
με εικόνες από την πραγματικότητα, αλλά επιλεγμένες, μονταρισμένες,
σκηνοθετημένες, όπως τις θέλουν οι τηλεοπτικοί «δημιουργοί» … εικόνες που
παρουσιάζουν μία πραγματικότητα στρεβλωμένη, παραχαραγμένη συχνά, πολύ ή
ολότελα διαφορετική από την αληθινή … που όμως το κοινό την θεωρεί αληθινή,
αφού η «φωτογραφία δεν ψεύδεται», αφού «τα μάτια είναι ακριβέστεροι μάρτυρες από
τα αυτιά». Και δεν υποψιάζεται πόσο μπορεί να ψευδολογήσει η παραποιημένη
εικόνα, πόσο ψευδομάρτυρες μπορούν να γίνουν τα μάτια …
Σ’ αυτή τη λογική και τεχνική της εικόνας και του θεάματος ήταν «μοιραίο»
να υποταχθεί και η πολιτική.
Ποιος αγνοεί πως η τηλεόραση επιδιώκει τη μέγιστη ακροαματικότητα,
παρουσιάζοντας εικόνες σύντομες, καταιγιστικές συχνά, εντυπωσιακές,
«διασκεδαστικές» και/ή «συγκλονιστικές»; Οι ίδιοι στόχοι και τα ίδια μέσα
πρυτανεύουν στη σημερινή πολιτική. Οι «αστέρες» της, μεγάλοι και μικροί,
στηρίζουν πια την απήχησή τους στους πολίτες, τη δημοτικότητά τους, όχι πια (ή όχι
τόσο) στο λόγο, στη σκέψη, στα προγράμματα, αλλά στην εντύπωση που θα κάνουν
βοηθούμενοι από τις τεχνικές των ΜΜΕ. Αυτές μπορούν να παρουσιάσουν το
ασήμαντο σαν σπουδαίο … να «σερβίρουν» την απραξία σαν ιδιοφυή και ευεργετική
πράξη … κι όχι απλώς να κάνουν τον «ήσσονα» λόγο «μείζονα» (όπως οι σοφιστές),
αλλά να κρύψουν τον ανύπαρκτο λόγο, την κενολογία με οπτικές
ταχυδακτυλουργίες. Και το κοινό, μπουκωμένο από τις εικόνες, θαμπωμένο από το
θέαμα, δεν έχει παρά ελάχιστες δυνατότητες σκέψης και κρίσης για όσα λαμπερά και
για όσους φωτοστεφανωμένους βλέπει. Έτσι θεμελιώνεται η «αποικιοκρατία των
μέσων πάνω στην πολιτική», όπως την ονομάζει ο Μάγιερ … έτσι θριαμβεύει αυτό
που ο Jean Baudrillard χαρακτηρίζει «ακολουθία των προσποιήσεων». Το
περιλάλητο αξίωμα του Marshall Mc Luhan «το μέσο είναι το μήνυμα», γίνεται «το
μέσο δίνει το αξίωμα» ….
Ωστόσο, ο Μάγιερ δεν είναι απαισιόδοξος. Πιστεύει πως υπάρχουν
δυνατότητες ώστε «η εικόνα του πολιτικού κόσμου που παράγουν τα μέσα, να υπηρετεί
την πληροφόρηση, τη διαμόρφωση της γνώμης και της βούλησης, την παιδεία εν γένει
και την ψυχαγωγία … ν είναι ισορροπημένη, περιεκτική και πλουραλιστική, να
πληροφορεί με αλληλοσεβασμό αληθώς και αντικειμενικά, και να έχουν όλοι πρόσβαση
σε αυτήν». Φτάνει τα ΜΜΕ να τηρούν το «μέτρον», όπως λέει, επικαλούμενος τον
Αριστοτέλη. Έτσι που η πολιτική να παράγει πολιτική και όχι θέαμα και τα Μέσα να
παράγουν θέαμα που να μην παραπλανά πως είναι πολιτική.
Αλλά σε μία εποχή, όπως η δική μας, που αγνοεί κάθε «μέτρον» στο καθετί,
υπάρχουν άραγε περιθώρια για επιβίωση αυτής της «άριστης» ασφαλιστικής δικλίδας;
Μάριος, Πλωρίτης, Το Βήμα, 17/09/2000

Θέματα

Α. Να γίνει περίληψη του κειμένου (80-100 λέξεις)

Μονάδες: 25

Β.1. Να βρείτε τα δομικά μέρη των παραγράφων και τις μεθόδους με τις οποίες
αναπτύσσονται:
a. Με την τεράστια διάδοση της τηλεόρασης … πόσο ψευδομάρτυρες
μπορούν να γίνουν τα μάτια.
b. Ωστόσο ο Μάγιερ … πολιτική
Μονάδες: 2,5

278
Β.2. Ο αρθρογράφος χρησιμοποιεί ως μέθοδο πειθούς, εκτός των άλλων, την
επίκληση στην αυθεντία. Να εντοπίσετε στο κείμενο δύο περιπτώσεις επίκλησης στην
αυθεντία και να δικαιολογήσετε την χρήση τους.
Μονάδες: 5

Β.3. «Ποιος αγνοεί πως η τηλεόραση … δίνει το αξίωμα».

a. Με βάση το περιεχόμενο της παραγράφου να συντάξετε έναν συλλογισμό
με τον οποίο θα καταλήγετε στο συμπέρασμα: «η τηλεόραση καθορίζει
την πολιτική»
b. Με ποια συλλογιστική πορεία αναπτύσσεται η παράγραφος;
Μονάδες: 5

Β.4. «Παμπάλαιος … δεσμωτήριο της πολιτικής»: τι δηλώνουν οι διαρθρωτικές

λέξεις λ.χ., προπάντων, έτσι, δηλαδή;
Μονάδες: 2,5

Β.5. Στο χωρίο «Στην εποχή … σκηνοθέτες» να αντικαταστήσετε τις παρακάτω

λέξεις με συνώνυμες: διδακτήριο, δεσμωτήριο, τεχνάσματα, ουσία, εμβέλεια.
Μονάδες: 5

Γ.1. Ο Πλωρίτης γράφει πως οι εικόνες των ΜΜΕ «παρουσιάζουν μία

πραγματικότητα στρεβλωμένη, παραχαραγμένη συχνά, πολύ ή ολότελα διαφορετική
από την αληθινή … που όμως το κοινό την θεωρεί αληθινή». Η σκόπιμη στρέβλωση
και παραχάραξη της πραγματικότητας είναι η παραπληροφόρηση. Ποιες οι συνέπειές
της για τον άνθρωπο; Να αναπτύξεις τις θέσεις σου σε 100 – 120 λέξεις.
Μονάδες: 5

Γ.2. Ο Μ. Πλωρίτης, συσχετίζοντας την πολιτική, το θέατρο και τα ΜΜΕ,

επισημαίνει σε ένα μεγάλο βαθμό την επίδρασή τους στην πολιτική ζωή.. με ποια
επιχειρήματα και με ποιες προϋποθέσεις θα υποστηρίζατε ότι τα ΜΜΕ μπορούν να
στηρίζουν το δημοκρατικό πολίτευμα;
Μονάδες: 50

279
 Πράσινο σαπούνι εναντίον μπλε κόκκων

Πρέπει στις μέρες μας να έχει γίνει πολύ ενδιαφέρουσα η δουλειά στις
μεγάλες πολυεθνικές. Ο λεγόμενος σχεδιασμός των νέων προϊόντων πρέπει πράγματι
να παρουσιάζει τεράστιες προκλήσεις για τους επαγγελματίες εμπνευστές του
παρόντος, καθώς οι «εξελίξεις τρέχουν», οι καταναλωτές γίνονται όλο και πιο
απαιτητικοί, όλο και πιο καχύποπτοι, ενώ οι λιανέμποροι επιζητούν διαρκώς νέους
τρόπους προσέλκυσης πελατών.
Γιατί κάποτε το νέο προϊόν αρκούσε που ήταν νέο, η νεότητα του ήταν ο
λόγος που θα το αγόραζες, καθότι υποσχόταν αυτόματα την εξέλιξη, την
τελειοποίηση, το ιδανικό. Τώρα, εκτός του ότι όλα συγχέονται γλυκά – νέες χρήσεις
προστίθενται σε παλαιές συσκευές κ.λ.π. - τα προϊόντα εφοδιάζονται με σημασίες,
εκτελούν λειτουργίες πολύ πιο βαθιές κι ουσιαστικές από τις προφανείς και τείνουν
σταδιακά προς μία γενικότερη κατάσταση που ομοιάζει με το placebo* . Το ότι τα νέα
προϊόντα συγγενεύουν περισσότερο με ιδέες παρά με υλικές ή άλλες ή άλλες ανάγκες,
έχει διατυπωθεί με σαφήνεια, τόσο από τις ίδιες τις εταιρείες όσο και από τους
πολέμιούς τους.
Το ότι οι πρώτες θεωρούν τους εαυτούς τους ηγέτες της παγκόσμιας
πρωτοπορίας όμως, μόνο οι τελευταίοι τολμούν να το ψιθυρίσουν. Κι εντούτοις
κανείς δεν φαίνεται πραγματικά υποψιασμένος, γεγονός πασιφανές, αν λάβει κανείς
υπ’ όψη του την επιχειρηματολογία των εταιρειών περί μίας πρόσφατης ανακάλυψης
και τελευταίας καραμέλας τους, που ακούει στο όνομα κοινωνική υπευθυνότητα. Η
ώρα προσφέρεται για θριαμβολογίες. Να που οι πιέσεις θεσμικών και εξωθεσμικών
αποδίδουν. Οι παραινέσεις, οι παρατηρήσεις κι οι επικρίσεις πιάνουν τόπο κι οι ευχές
των καταναλωτών εισακούονται τελικά. Κι ο κόσμος της κατανάλωσης αποδεικνύεται
ως ο πιο cool κι interactive απ’ όλους.
Καθώς ο επονομαζόμενος μέσος καταναλωτής θα περάσει κάποιες μέρες του
συνόλου της ζωής του στους διαδρόμους των υπεραγορών χαζεύοντας προϊόντα σε
ράφια, τι καλύτερο από το να του χρυσώνουμε το χάπι, να το κάνουμε να αισθάνεται
συμμέτοχος κι ίσος συμπαίκτης σ’ όλο αυτό το όργιο της υπερπαραγωγής των
ζωηρών χρωμάτων και των ευφάνταστων μορφών. Αφού θέλει να καταναλώνει
προϊόντα εταιρειών αθώων και υπεύθυνων, αυτό θα έχει. Τη στιγμή που αγοράζει
χημική οδοντόκρεμα να γνωρίζει ότι βοηθάει ένα παιδάκι στην Αφρική. Ή ότι τα
καλλυντικά του δεν έχουν χρησιμοποιηθεί σε πειραματόζωα.
Οι πολυεθνικές δεν στρέφονται στην κοινωνική υπευθυνότητα, λόγω κάποιας
μαζικής έξαρσης του φαινομένου της ηθικής κατανάλωσης. Τα ελάχιστα, συγκριτικά
με το σύνολο των καταναλωτών παγκοσμίων, δείγματα που έχουν όμως στα χέρια
τους, αλλά και οι έρευνες αγοράς που διεξάγουν κατά καιρούς, τους έχουν δείξει
ευκρινώς ποια είναι η κατάσταση του δυτικού καταναλωτή σήμερα. Ενώ εξακολουθεί
να είναι μέγας κομφορμιστής και ριζικά καχύποπτος με οποιαδήποτε έννοια
συλλογικής άμεσης δράσης, στέκεται σήμερα πολύ πιο κριτικά. Απ’ ό,τι στο
παρελθόν, απέναντι στα προϊόντα που καταναλώνει, γιατί και πιο πληροφορημένος
και πιο ώριμος.
Ας του χορηγήσουμε λοιπόν απορρυπαντικά με πράσινο σαπούνι! Ιδού η
απάντηση των εταιρειών σ’ όσους τις ψέγουν για ανεύθυνη πολιτική. Πράσινο
σαπούνι εναντίον μπλε κόκκων: σημειώσατε ένα. Οι καταναλωτές μίλησαν. Θα
προτιμήσουν – χωρίς να σκεφτούν ιδιαίτερα – το πατροπαράδοτο σαπούνι της γιαγιάς
τους, στην γνωστή αλλά πάντα νέα μορφή του, υγρό ή σε σκόνη, δεν έχει σημασία.
Σημασία έχει μόνο ό,τι φέρει την ταμπέλα οικολογικό προϊόν ή ό,τι εν πάσει

280
περιπτώσει θυμίζει κάτι από το αγνό κι αμόλυντο παρελθόν. Επιπλέον, τα σημάδια
δείχνουν ότι δεν είναι χημικό.
Το αν είναι περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματικό είναι, επίσης, ελάσσονος
σημασίας. Στην πρώτη γραμμή τώρα είναι η ηθική, όπως την αντιλαμβάνεται ο
«μέσος πολίτης», κι όσο πληθαίνουν οι αντιδράσεις, οι εταιρείες θα διαφημίζουν όλο
και πιο πολύ την υπευθυνότητά τους. Με αυτά τα προϊόντα που ρίχνουν στην αγορά
δείχνουν να είναι σε τέτοιο βαθμό τρομοκρατημένες που εύλογα θα τις φανταζόταν
κανείς να ξεπάγωναν, αν αυτό ήταν εφικτό, ακόμη και τον Ουόλτ Ντίσνεϋ, για να
διαβεβαιώσει ότι τα προϊόντα της εταιρείας που ίδρυσε και δεσπόζει ως σήμερα στην
αγορά παιδικών ταινιών, είναι φιλικά στο περιβάλλον και δεν εκμεταλλεύτηκαν
κανέναν εργάτη για να παραχθούν.
Μανώλης Ανδριωτάκης, Ελευθεροτυπία, 6-11-2003

*placebo = ουδέτερη ουσία που πιστεύεται ότι διαθέτει θεραπευτικές ιδιότητες και η
όποια αποτελεσματικότητά της είναι προϊόν αυθυποβολής αυτού την λαμβάνει.

Α. Να συμπυκνωθεί το περιεχόμενο του άρθρου σε μία περίληψη 80 – 100 λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Αν «οι πολυεθνικές δεν στρέφονται στην κοινωνική υπευθυνότητα, λόγω κάποιας
μαζικής έξαρσης του φαινομένου της ηθικής κατανάλωσης», τότε σε ποια αιτία
οφείλεται, κατά τον συντάκτη του κειμένου, αυτή η στροφή;
(μονάδες 5)

Β.2. Πώς διασφαλίζεται η συνοχή μεταξύ των παραγράφων του κειμένου;

(μονάδες 2,5)

Β.3. Στην τέταρτη παράγραφο του κειμένου να βρείτε:

a) Δομικά στοιχεία
b) Μέθοδο ανάπτυξης
(μονάδες 5)

Β.4. Σε αρκετά σημεία του κειμένου ο λόγος του αρθρογράφου έχει έντονα ειρωνική
διάθεση. Να εντοπίσετε μία χαρακτηριστική φράση και να εξηγήσετε τι είναι αυτό
που σχολιάζεται ειρωνικά.
(μονάδες 2,5)

Β.5. Ν γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: πασιφανές, παραινέσεις, επικρίσεις, ευκρινώς, δεσπόζει.
(μονάδες 5)

Β.6. τρέχουν, καραμέλα, πιάνουν τόπο, να του χρυσώσουμε το χάπι, στην πρώτη
γραμμή είναι: να αποδώσετε με κυριολεκτικό λόγο το νόημα των παραπάνω λέξεων
και φράσεων του κειμένου.
(μονάδες 5)

Γ. Ποια επίδραση πιστεύετε ότι ασκεί η διαφήμιση στις καταναλωτικές επιλογές, στο
πνεύμα, στην ψυχή και γενικότερα στη ζωή του ανθρώπου; να αναπτύξετε τις απόψεις

281
σας σε ένα άρθρο που συντάσσετε για την εφημερίδα του σχολείου σας. (400 – 500
λέξεις.
(μονάδες 50)

282
 Εικόνες της σύγχρονης γυναίκας

Η σουπεργούμαν των βιντεογκέιμ Λάρα Κρόφτ, η – χωρίς συστάσεις –

Μαντόνα, η Βάσω Παπανδρέου, η Βίρνα Δράκου του γνωστού σήριαλ, η
αναπληρωματική Μις Υφήλιος Εβελίνα Παπαντωνίου, η δημοσιογράφος Έλλη Στάη,
η Μόνικα Λιουίνσκι, η φιλόσοφος Σιλβιάν Αγκασενσκί είναι γυναίκες περισσότερο ή
λιγότερο γνωστές στο κοινό της τηλεόρασης, των εφημερίδων ή του Διαδικτύου.
Όλες είναι θραύσματα της εικόνας της σύγχρονης γυναίκας, μίας εικόνας που δεν
είναι φυσικά μίας και η οποία είναι τόσο παλιά όσο και καινούρια.
Πόσο παλιά όμως και πόσο καινούρια;; πώς οι ίδιες οι γυναίκες «διαβάζουν
αυτές τις εικόνες; Γιατί είναι προφανές ότι όλες αυτές οι εικόνες – πραγματικές ή
μυθοπλαστικές – αντανακλούν μία κοινωνική πραγματικότητα ως προς την σύγχρονη
θέση της γυναίκας στον δημόσιο και στον ιδιωτικό χώρο, ενώ ταυτόχρονα
παραπέμπουν σε αξίες προσδιορισμένες ιστορικά και συνδεδεμένες με το «θηλυκό».
Οι εικόνες των επώνυμων γυναικών συναντούν τις ανώνυμες εικόνες που
διαχέονται μέσω των διαφημίσεων, όπου η γυναίκα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, και
εξυπηρετούν δύο στόχους. Η παρουσία της γυναικείας μορφής στις διαφημίσεις έχει
στόχο να προσελκύσει αφενός τη γυναίκα καταναλώτρια και αφετέρου το ανδρικό
καταναλωτικό κοινό – με διαφορετική χρήση της γυναικείας μορφής. Στην πρώτη
περίπτωση πρόκειται για διαφημίσεις που προβάλλουν προϊόντα που συνδέονται με
τους παραδοσιακούς ρόλους της γυναίκας ως μητέρας και νοικοκυράς (είδη σπιτιού,
οικιακές συσκευές, βρεφικά είδη, είδη καθαρισμού σπιτιού κ.λ.π.), καθώς και
προϊόντα που αφορούν την φροντίδα της εξωτερικής εικόνας της γυναίκας
(καλλυντικά, ρούχα, είδη προσωπικής υγιεινής κ.λ.π.). στην δεύτερη περίπτωση, όταν
στόχος είναι πρωτίστως – αν και όχι πάντοτε αποκλειστικά – το ανδρικό κοινό, η
γυναικεία μορφή εμφανίζεται στον εξίσου παραδοσιακό ρόλο του συμβόλου της
σεξουαλικότητας και του αντικειμένου της ανδρικής επιθυμίας (π.χ. διαφημίσεις
αυτοκινήτων).
Το γενικευτικό αυτό μοντέλο έχει βεβαίως τις αποχρώσεις του, οι οποίες
αποτυπώνουν κυρίως τις αλλαγές στην θέση της γυναίκας στην αγορά εργασίας, στην
κοινωνία και στην οικογένεια και τις αλλαγές στις σχέσεις των δύο φύλων. Στη
δεκαετία του ’60 , για παράδειγμα, το κίνημα για τη γυναικεία χειραφέτηση
αποτυπώθηκε στις διαφημίσεις για τον «στηθόδεσμο που απελευθερώνει». Αντίστοιχα
σήμερα, διαφημίσεις για μικρά, γρήγορα αυτοκίνητα που έχουν ως πιθανούς
αγοραστές νεαρές γυναίκες προβάλλουν μία εικόνα ελευθερίας και αυτονομίας.
Ακόμη και οι διαφημίσεις για τις οικιακές συσκευές τονίζουν συχνά αυτήν την
πλευρά της «απελευθέρωσης» από το νοικοκυριό με την εξοικονόμηση χρόνου. Η
σημερινή καταναλώτρια δεν είναι πλέον, όπως πριν από μερικές δεκαετίες, «η
βασίλισσα της κουζίνας» που έβρισκε ευχαρίστηση στην ευτυχή διεκπεραίωση του
ρόλου της νοικοκυράς, αλλά η εργαζόμενη γυναίκα, που πρέπει μετά τη δουλειά να
κάνει και τις δουλειές του σπιτιού, να φροντίσει τα παιδιά και να έχει προσωπικό
ελεύθερο χρόνο.
Η προσαρμογή του ιδιώματος των διαφημίσεων στις νέες οικονομικές και
κοινωνικές πραγματικότητες δεν καταργεί συνεπώς τη διάρκεια των γυναικείων
στερεοτύπων, τα οποία αναπαράγονται μέσα από τον επιφανειακά καινούριο ορισμό
της σύγχρονης θηλυκότητας. Η συνέχεια αυτή των αναπαραστάσεων του θηλυκού
γίνεται ενδιαφέρουσα, όταν τα παγκόσμια γυναικεία στερεότυπα παίρνουν
συγκεκριμένη μορφή στις επιμέρους εθνικές κουλτούρες.
Υπάρχουν διαφημίσεις όπου η παγκόσμια εμβέλεια του προϊόντος
προβάλλεται μέσα από διαφορετικούς εθνικούς τύπους γυναικών, οι οποίοι

283
περιγράφονται μέσα από την εξωτερική εμφάνιση και πολιτισμικά στοιχεία. Στην
ελληνική περίπτωση, ενδιαφέρον για τα στερεότυπα που περιέχουν έχουν διαφημίσεις
στο ραδιόφωνο (ίσως και στην τηλεόραση, αλλά χρειάζεται αναλυτικότερη έρευνα),
οι οποίες συνδέουν τις ελληνίδες γυναίκες με συμπεριφορές μάλλον υποτιμητικές για
τις ίδιες, που παραπέμπουν σε γνωστά από παλιά στερεότυπα. Θα σταθώ μόνο σε
δύο: το πρώτο αφορά το «τύλιγμα» του άνδρα με σκοπό το γάμο και το δεύτερο τις
μειωμένες πνευματικές ικανότητες της συζύγου απέναντι στο σύζυγο. Σε
ραδιοφωνική διαφήμιση για έπιπλα, η πρωταγωνίστρια παρουσιάζεται να
χρησιμοποιεί τη γυναικεία «πονηριά» για να «τυλίξει» τον άνδρα – θύμα. Με την ίδια
μέθοδο διακωμώδησης, σε άλλη διαφήμιση για κατάστημα παιχνιδιών, η Ελληνίδα
παρουσιάζεται αφελής, να νουθετείται με συγκατάβαση από τον σύζυγό της.
Εντοπίζοντας, λοιπόν, τα στερεότυπα, τις αξίες και τις ιδιότητες που
συνδέονται με τις γυναικείες μορφές στη μαζική κουλτούρα, μας δημιουργείται το
ερώτημα κατά πόσον οι ίδιες οι γυναίκες αναγνωρίζουν τον εαυτό τους μέσα σε αυτές
τις εικόνες. Οι γυναίκες που βλέπουν ή ακούν τις διαφημίσεις ταυτίζονται με τους
ρόλους που τους αποδίδονται; Παραπέμπουν οι διαφημίσεις στην προσωπική τους
εμπειρία (πραγματική ή φαντασιακή); Πώς μπορούν να εσωτερικεύσουν ταυτόχρονα
πρότυπα αντιφατικά, όπως αυτό της ευσυνείδητης νοικοκυράς και συζύγου, της
μοιραίας βαμπ και του αψεγάδιαστου μανεκέν; Τα ερωτήματα αυτά θεωρητικά θα
έπρεπε να έχουν καταφατική απάντηση, ώστε και οι διαφημίσεις να επιτυγχάνουν τον
εμπορικό τους στόχο. Σε αυτήν την περίπτωση ωστόσο πρέπει να δεχθούμε ότι, παρά
την επιφανειακή εικόνα της αλλαγής, οι αναπαραστάσεις της γυναίκας και των
κοινωνικών της ρόλων έχουν ελάχιστα διαφοροποιηθεί τα τελευταία χρόνια.
Χ. Κουλούρη, ΤΟ ΒΗΜΑ, 8-7-2001

Θέματα

Α. Να γίνει περίληψη του κειμένου 130 – 150 λέξεις

(μονάδες 25)

Β.1. Με ποιες μεθόδους αναπτύσσονται η τρίτη και η έκτη παράγραφος του κειμένου;
(μονάδες 5)

Β.2. Στην πρώτη και την τέταρτη παράγραφο να επισημάνετε:

a) Τους τρόπους πειθούς
b) Τα δομικά τους μέρη
(μονάδες 5)

Β.3. Σε ποιο κειμενικό είδος ανήκει το κείμενο; Να δικαιολογήσετε την απάντησή

σας.
(μονάδες 3)

Β.4. Πώς πραγματοποιείται η συνοχή μεταξύ των παραγράφων του κειμένου;

(μονάδες 2)

Β.5. «Αντίστοιχα, σήμερα, διαφημίσεις για μικρά γρήγορα αυτοκίνητα … αυτονομίας»

Σε ποιο συγκεκριμένο μέσο/ τεχνική πειθούς της διαφήμισης αναφέρεται η
συγγραφέας; Ποιες άλλες τεχνικές γνωρίζετε; Με δύο από αυτές να συνθέσετε δύο
διαφημιστικά μηνύματα που απευθύνονται στη γυναίκα.

284
 (μονάδες 3)

Β.6. Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου η συγγραφέας αναρωτιέται αν «Οι

γυναίκες που βλέπουν ή ακούν τις διαφημίσεις ταυτίζονται με τους ρόλους που τους
αποδίδονται». Πώς μπορεί κατά την γνώμη σας να προστατευτεί η γυναίκα, αλλά και
ο καθένας από εμάς να προστατευτεί από τα κελεύσματα της διαφήμισης; Να
απαντήσετε σε μία παράγραφο 80 λέξεων με παράλληλη δήλωση της μεθόδου ή των
μεθόδων ανάπτυξης που χρησιμοποιήσατε.
(μονάδες 7)

Γ. Ποιοι είναι κατά την γνώμη σας οι λόγοι που η διαφήμιση επηρεάζει τον άνθρωπο
και πώς θα μπορούσε να περιοριστεί η ανεξέλεγκτη επίδρασή της; (400 – 600 λέξεις)
(μονάδες 50)

285
286
 Εισαγωγικό κείμενο, Η κοινή γνώμη

Η κοινή γνώμη δεν είναι απλό άθροισμα ατομικών γνωμών. Αποτελεί

συνθετική έκφραση μιας συνολικής κοινωνικής αντίληψης σχετικά με ένα θέμα, που
ενδιαφέρει την ολότητα. Επομένως, στη διαδικασία σχηματισμού της κοινής γνώμης
υπάρχει ένα στοιχείο σύγκλισης επιμέρους γνωμών στη βάση μιας διαδικασίας
αλληλεπίδρασης, που πραγματοποιείται μέσα από τους μηχανισμούς πληροφόρησης
και επικοινωνίας.
Είναι σαφές – κάτι που διευκρινίστηκε ήδη από τους μεγάλους θεωρητικούς
του γαλλικού διαφωτισμού – ότι η έννοια της κοινής γνώμης, όπως κι εκείνη της
«Γενικής Βούλησης», είναι μια κατασκευή. Κατασκευή, με την έννοια ότι η κοινή
γνώμη δεν είναι κοινή σε όλους, αλλά τη συμμερίζεται ένας μεγάλος αριθμός ατόμων
(πλειοψηφία) εις τρόπον ώστε να επιβάλλεται σαν προσανατολιστικός γνώμονας
αντίληψης και συμπεριφοράς της συνολικής κοινωνίας ή μεγάλων κοινωνικών
ομάδων (κοινωνικές τάξεις, επαγγελματικές κ.λ.π.)
Όπως στον σχηματισμό της ατομικής γνώμης, έτσι και στον σχηματισμό της
κοινής γνώμης παρεμβαίνουν όχι μόνο στοιχεία ορθολογικά (συμφέροντα, λογικά
εδραιωμένες πεποιθήσεις) αλλά και ανορθολογικά (μύθοι, στερεότυπα,
προκαταλήψεις, μαζικές φοβίες και άγχη, που συνδέονται με την ιστορία και τη μοίρα
ενός λαού ή μιας κοινωνικής ομάδας). Γι’ αυτό και η κοινή γνώμη επηρεάζεται –
λιγότερο ή περισσότερο πρόσκαιρα – από την προπαγάνδα, η οποία ακριβώς
απευθύνεται κατά κανόνα σε αυτά τα ανορθολογικά στοιχεία, τα οποία συγκαλύπτει
κάτω από έναν μανδύα λογικοφανούς επιχειρηματολογίας.
Ιδιαίτερα ευάλωτη είναι η κοινή γνώμη σε προπαγανδιστικού χαρακτήρα
επιδράσεις σε περιόδους κρίσεων (οικονομική κρίση, πόλεμος ή απειλή πολέμου),
στιγμές ομαδικού πανικού, που προκαλούνται από φυσικά αίτια (σεισμοί, επιδημίες,
θεομηνίες) ή άλλους έκτακτους παράγοντες (αεροπορικοί βομβαρδισμοί κλπ.).
Είναι φανερό ότι η παράδοση, το μορφωτικό επίπεδο, η κλίμακα
συνειδητότητας των κοινωνικών προβλημάτων (συνάρτηση πάντοτε του βαθμού
πολιτικοποίησης) των λαών και των ομάδων αποτελούν στοιχεία καθοριστικά για το
είδος της κοινής γνώμης που διαμορφώνεται κάθε φορά.
Η μεγάλη σημασία των μηχανισμών διαμόρφωσης και της μελέτης της κοινής
γνώμης γίνεται πρόδηλη στις πολιτικές διαδικασίες όλων των κατηγοριών. Η
εκλογική συμπεριφορά, η σχέση κυβερνώντων και κυβερνωμένων, διοικούντων και
διοικουμένων, οι επιλογές των ηγετικών προτύπων κ.λ.π. είναι απόλυτα
συναρτημένες με την κοινή γνώμη.
Στην εποχή μας, εποχή της επιστημονικής και τεχνολογικής επανάστασης,
τεράστιο ρόλο στο σχηματισμό της κοινής γνώμης παίζουν τα σύγχρονα μέσα μαζικής
επικοινωνίας, η ραδιοφωνία και κυρίως η τηλεόραση, η οποία με τη βοήθεια της
προβαλλόμενης εικόνας ασκεί ασύγκριτα μεγαλύτερη επιρροή απ’ ό,τι ο γραπτός
λόγος (τύπος, βιβλίο). Η επιρροή αυτή σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το άτομο
λειτουργεί ως παθητικός δέκτης μηνυμάτων, και επομένως δεν «συνδιαλέγεται»,
μπορεί να φτάσει στα όρια μιας εξωκατεύθυνσης του ατόμου και των ομάδων, με
συνέπεια η κοινή γνώμη να είναι κατασκευασμένο προϊόν της θέλησης των κέντρων
εξουσίας και λήψης αποφάσεων που ελέγχουν αυτά τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.
Στο σημείο αυτό εντοπίζεται ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της
κοινωνίας της εποχής μας. Πρόβλημα, που δεν αντιμετωπίζεται, αν δεν διασφαλίζεται
η αντικειμενικότητα της πληροφόρησης και η δυνατότητα έκφρασης όλων των

287
γνωμών, ιδεολογικών τάσεων και αντιλήψεων μέσα από τα μέσα μαζικής
ενημέρωσης.

Κοινωνιολογία Γ΄
Λυκείου, Ο.Ε.Δ.Β.

1. Πως μπορείτε να ορίσετε την έννοια της κοινής γνώμης;

2. Ποιοι είναι οι παράγοντες που τη διαμορφώνουν;
3. Πως εννοείτε τον όρο «στερεότυπα»; Αναπτύξτε το ρόλο τους στη διαμόρφωση
της κοινής γνώμης.
4. Ποια πρέπει να είναι η στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτήν;

288
 Η διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης

Κοινή γνώμη είναι η συνισταμένη των ατομικών αντιλήψεων επί ενός

θέματος, που διερμηνεύει και την πίστη σε ορισμένες ηθικές αξίες. Η έκφραση των
απόψεων πολλών ατόμων με διαφορετικές απόψεις επάνω σε διάφορα θέματα του
βίου (επαγγελματικά, πνευματικά, κοινωνικά, πολιτικά και άλλα) και η σωστή
επιλογή ορισμένων, μέσα σε μία ελεύθερη πλουραλιστική δημοκρατική πολιτεία,
δημιουργεί την Κοινή Γνώμη. Μ’ άλλα λόγια Κοινή Γνώμη είναι το σύνολο των
πεποιθήσεων και των αξιολογήσεων που εκφράζονται μέσα σ’ ένα πληθυσμό από
μέσους ανθρώπους με κοινή λογική. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι με τον κοινό νου είναι η
μεγάλη μερίδα του κοινωνικού συνόλου που χαρακτηρίζεται ως «υγιώς σκεπτόμενη»
και είναι μετριοπαθής, με πνεύμα συνεργασίας, ήθους και ανθρωπιστικής
αλληλεγγύης. Αποφεύγει τις ακρότητες, ζει περισσότερο βιολογικά, παρά πνευματικά,
και είναι μάλλον συντηρητική. Η πολιτική προπαγάνδα είναι σε θέση να μεταβάλλει
την Κοινή Γνώμη – παρά την αντίστασή της – αλλά κυρίως την μεταβάλλει η
πολιτική πράξη (που κάποτε την αποτιμά εσφαλμένα, κινουμένη από συναισθηματικά
κριτήρια). Η επίδραση των ΜΜΕ στη διαμόρφωση της Κοινής Γνώμης και στην
αναμόρφωση του κοινωνικού γίγνεσθαι είναι καθοριστική. Εκτός από την τηλεόραση
και το ραδιόφωνο (που διαμορφώνουν μία καινούρια Κοινή Γνώμη), ο ημερήσιος
Τύπος προσφέρει επίκαιρες και «ζωντανές» ειδήσεις, ενώ ο περιοδικός Τύπος
προσφέρει κριτική και συμπεράσματα πάνω στα γεγονότα. Η επιστημονική τεχνική
της διάδοσης ιδεών ή ιδεολογιών με σκοπό τον επηρεασμό της Κοινής Γνώμης
ονομάζεται προπαγάνδα. Το όργιο της πολιτικής προπαγάνδας παρουσιάζεται
καθημερινά στον Τύπο. Ακόμα και οι τίτλοι – σλόγκαν των εφημερίδων κατευθύνουν
την πολιτική (και φανατίζουν τους κομματικοποιημένους πολίτες). Και ακόμα κάτι: ο
ίδιος ο G. Gallup είπε πως «Η σφυγμομέτρηση – συχνά άσχετων παραγόντων –
κατευθύνει την Κοινή Γνώμη έτσι, που θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως το
θερμόμετρο κάνει τον καιρό».
Ι. Ευαγγέλου

Α. Επεξεργασία κειμένου
1. Να πυκνωθεί το κείμενο σε μία περίληψη 60 λέξεων.
Μονάδες: 20

2. Κοινή Γνώμη – προπαγάνδα: τι είναι και πώς διαμορφώνονται, σύμφωνα με το

κείμενο.
Μονάδες: 6

3. Χωρίστε το κείμενο σε αυτοτελείς νοηματικά ενότητες. Σε κάθε μία να δοθεί

τίτλος.
Μονάδες : 6

4. «υγιώς σκεπτόμενη», «ζωντανές» ειδήσεις: ποια η λειτουργία των εισαγωγικών

στις φράσεις;
Μονάδες : 6

5. Ποιες είναι οι μέθοδοι ανάπτυξης του κειμένου;

Μονάδες: 6

6. Να δοθεί ένα συνώνυμο για τις υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου

289
 Μονάδες: 6
Β. Παραγωγή κειμένου
2. Στην εποχή μας οι άνθρωποι της ενημέρωσης προσπαθούν συστηματικά με
σφυγμομετρήσεις και έρευνες να διαπιστώσουν τα ενδιαφέροντα του κοινού και
να ανταποκριθούν στις προτιμήσεις του. Η τακτική αυτή καταλήγει πολλές φορές
στον άκρατο λαϊκισμό του Τύπου και σε βάρος της αντικειμενικής ενημέρωσης.
Πώς νομίζετε ότι θα επηρέαζε την ποιότητα του μαθητικού τύπου μία τακτική
παρόμοια; Αναπτύξετε την θέση σας σε ένα κείμενο 250 λέξεων για την
εφημερίδα του σχολείου σας.
Μονάδες: 35

3. Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο την φράση «Η σφυγμομέτρηση – συχνά

άσχετων παραγόντων – κατευθύνει την Κοινή Γνώμη έτσι, που θα μπορούσαμε να
ισχυριστούμε πως το θερμόμετρο κάνει τον καιρό».
Μονάδες: 15

290
 Κοινή γνώμη

Ο όρος «κοινή γνώμη» (offenliche Meinung) μεταφράστηκε στην Γερμανία

προς τα τέλη του 18ου αιώνα από τον αντίστοιχο γαλλικό όρο (opinion publique) –
δημόσια γνώμη. Το επίθετο «δημόσια» έδειχνε ότι η κοινή γνώμη ενδιαφέρεται για
ό,τι σχετίζεται με τις δημόσιες και τις κρατικές υποθέσεις. Σαν συνολική άποψη όλων
των πολιτών που ασχολούνται με τα κοινά, η κοινή γνώμη αντιπροσώπευε μία αόρατη
μεν αλλά υπολογίσιμη δύναμη, εναντίον της οποία δεν μπορούσε να έχει σε μόνιμη
βάση ελπίδες καμία πολιτική, ούτε του ίδιου του βασιλιά.
Η δημιουργία του επαναστατικού αστικού κινήματος εναντίον του
απολυταρχικού κράτους έχει εξηγηθεί ακριβώς σαν έργο μίας αόρατης δύναμης, της
κοινής γνώμης. Σύμφωνα με τους Γάλλους συγγραφείς και χρονικογράφους του
διαφωτισμού, η κοινή γνώμη «ήταν αυτό που προετοίμασε σιωπηρά και βαθμιαία
μέσα στις ψυχές των Γάλλων την αλλαγή των εννοιών και των αντιλήψεων, η οποία
οδήγησε στις ορατές και απότομες πολιτικές αλλαγές. Η κοινή γνώμη καθοδηγούσε
τους αντιπροσώπους του γαλλικού λαού, ακόμα κι όταν αυτοί παραβίαζαν
απροκάλυπτα τα όρια των αρμοδιοτήτων και των υποχρεώσεών τους».
Το αποφασιστικό σημείο στην έννοια αυτή της κοινής γνώμης – που τη
διακρίνει ριζικά από την αντίστοιχη έννοια των σημερινών δημοσκοπήσεων – είναι
ότι δεν θεωρείται σαν αποτέλεσμα προπαγάνδας ή κατευθυνόμενης πληροφόρησης
των πολιτών, αλλά σαν η βαθύτερη συμφωνία όλων στα βασικά ζητήματα της
δημόσιας ζωής, που προκύπτει από τις ιδιαίτερες πεποιθήσεις του καθενός.
Η κοινή γνώμη ήταν η τελική συνιστώσα των διαφόρων προσωπικών
αντιλήψεων, στο βαθμό που αυτές δεν αποτελούσαν έκφραση μονομερών
συμφερόντων των διαφόρων ομάδων, αλλά ανάγονταν στο γενικότερο συμφέρον της
αστικής τάξης. Η κοινή γνώμη ήταν δηλαδή η «συμφωνία των πολλών, ή τουλάχιστον
του μεγαλύτερου μέρους των πολιτών ενός κράτους, σε απόψεις που ο καθένας έχει
διαμορφώσει μόνος του σύμφωνα με τις εμπειρίες του και τον προσωπικό του
προβληματισμό».
Ο ορισμός αυτός σημαίνει ότι η παράδοση, η καταγωγή, οι συνήθειες ή η
απλή συμπόρευση με τα πρότυπα της («σιωπηρής») πλειοψηφίας, πρέπει να
αποκλεισθούν από τη φύση της (ενεργητικής) κοινής γνώμης. Ο κριτικός αγωνιστικός
χαρακτήρας της έννοιας της κοινής γνώμης του διαφωτισμού υπονοεί πως ο καθένας
διαμορφώνει μόνος του την άποψή του, μέσα από εμπειρίες και προβληματισμό, και
δεν εμπιστεύεται τυφλά τις απόψεις των άλλων, ακόμα κι αν αυτοί αποτελούν
πλειοψηφία. […]
Αν συγκρίνουμε, όμως, το εξιδανικευμένο μοντέλο της κοινής γνώμης που
έχει η φιλελεύθερη αστική τάξη του 18ου αιώνα και του διαφωτισμού, με τη σημερινή
εικόνα της «κοινής γνώμης», θα προκύψουν τουλάχιστο τρεις εμφανείς διαφορές:
Πρώτο, η εμπιστοσύνη στη κριτική ικανότητα των πολιτών φαίνεται σήμερα
να έχει εξαφανιστεί, ακόμα και στις δυτικές δημοκρατίες. Με δεδομένες τις εμπειρίες
των μαζικών κινημάτων του αιώνα μας, του φασισμού και του εθνικοσοσιαλισμού,
των οργανωμένων διώξεων μειονοτήτων (Εβραίων, Τσιγγάνων κ.λ.π.) που
πραγματοποιήθηκαν κάτω από την επιδοκιμασία μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού,
η πολιτική κριτική ικανότητα του μέσου πολίτη εμφανίζεται πολύ αμφίβολη. Η
ικανότητα αυτή αμφισβητήθηκε για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού ήδη από
τα τέλη του προηγούμενου αιώνα στα πλαίσια του σχήματος ελίτ / μάζα, είτε λόγω
έλλειψης επαρκούς πληροφόρησης, είτε λόγω παραπλάνησης είτε χάρη στην
ευπάθεια σε προκαταλήψεις είτε χάρη στην αποτελεσματικότητα των
προπαγανδιστικών τεχνικών.

291
 Δεύτερο, το πλήθος και η πολυπλοκότητα των σημερινών πολιτικών
προβλημάτων έχουν αυξηθεί κατακόρυφα (πυρηνική ενέργεια, περιβάλλον, ανεργία,
πληθωρισμός κ.λ.π.). οι ίδιοι οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι του λαού εμφανίζονται
αβοήθητοι απέναντι σε τέτοιας κλίμακας πολιτικές αποφάσεις. Φαίνεται παράδοξο:
ακριβώς για τέτοια θέματα, από τα οποία δείχνει να εξαρτάται το μέλλον μας, η
πλειοψηφία των εκλογέων παραμένει σχεδόν απληροφόρητη και αμέτοχη στις
αποφάσεις.
Τρίτο, η διαμόρφωση της κοινής γνώμης από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης,
όπως συμβαίνει στην πλειοψηφία των βιομηχανικών κρατών, μοιάζει με ένα
πανηγύρι, όπου μπορεί να βρει κανείς κάθε είδους γυαλιστερά μικροπράγματα, όχι
όμως και τις ουσιαστικές πληροφορίες για πολιτικό προβληματισμό. Ο ακροατής και
ο τηλεθεατής υπερφορτώνεται κατά κανόνα με πληθώρα από πολιτικές πληροφορίες,
κι έτσι αντιδρούν όχι μόνο σαν συνειδητοποιημένοι πολίτες, αλλά μάλλον σαν
κορεσμένοι και πολιτικά αδιάφοροι καταναλωτές.
Η ενασχόληση με τις πολιτικές υποθέσεις φέρνει (αν φέρνει) με πολύ αργό
ρυθμό, και μόνο έπειτα από πολλές περιπλανήσεις σε εσφαλμένες κατευθύνσεις,
κάποιες επιθυμητές αλλαγές. Δεν είναι καθόλου παράξενο το γεγονός ότι σήμερα,
παράλληλα με την απάθεια και τις βίαιες μορφές διαμαρτυρίας, εμφανίζονται
αισθήματα απογοήτευσης ακριβώς εκεί όπου συνταγματικά υπάρχει η δυνατότητα για
ολοκληρωμένη πληροφόρηση πάνω στην πολιτική.
Το εκφυλισμένο προϊόν της άλλοτε φιλελεύθερης αστικής δημοσιότητας
παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά της «κατευθυνόμενης δημοσιότητας». Ο όρος
αυτός μπορεί κατ’ αρχήν να εκφράσει μόνο την ποιοτική αλλοτρίωση.

Kurt Lenk, Πολιτική Κοινωνιολογία

Εκδ. Παρατηρητής, Θεσ/νίκη, 1990

Α. Να γίνει περίληψη σε 100 – 120 λέξεις.

(μονάδες 25)

Β.1. Να διακρίνετε τις νοηματικές ενότητες και να επισημάνετε τη νοηματική σχέση

μεταξύ τους.
(μονάδες 2,5)

Β.2. «Η συμφωνία των πολλών, ή τουλάχιστον του μεγαλύτερου μέρους των πολιτών
ενός κράτους, σε απόψεις που ο καθένας έχει διαμορφώσει μόνος του σύμφωνα με τις
εμπειρίες του και τον προσωπικό του προβληματισμό». Σε ποιο βαθμό συνεχίζει κατά
τον συγγραφέα να ισχύει αυτό και στις μέρες μας;
(μονάδες 7,5)

Β.3. Να αναφέρετε ονομαστικά τις αιτίες στις οποίες αποδίδει ο συγγραφέας την
αμφισβήτηση της κριτικής ικανότητας των πολιτών.
(μονάδες 2,5)

Β.4. Το εκφυλισμένο προϊόν της άλλοτε φιλελεύθερης αστικής δημοσιότητας

παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά της «κατευθυνόμενης δημοσιότητας».Να
εξηγήσετε το νόημα της προηγούμενης άποψης.
(μονάδες 7)

292
Β.5. Στην 2η παράγραφο του κειμένου να εντοπίσετε α) τα δομικά της στοιχεία και β)
τη μέθοδο ανάπτυξης.
(μονάδες 3)

Β.6. Να γράψετε από ένα αντώνυμο για τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: δημόσιες.,
υπολογίσιμη, παραβίαζαν, αμφίβολη, πολυπλοκότητα
(μονάδες 2,5)

Γ. Σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι η κοινή γνώμη είναι η συνισταμένη της ελεύθερης
βούλησης των πολιτών και ποιοι παράγοντες πιστεύετε ότι επηρεάζουν τη
διαμόρφωσή της; (400 λέξεις)
(μονάδες)

293
 Η τηλεδημοκρατία των δημοσκοπήσεων

Είναι πολλοί εκείνοι που υποστηρίζουν ότι οι δημοσκοπήσεις είναι ένα

σημαντικό εργαλείο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, που την αναπτύσσει και
την βελτιώνει. Οι δημοσκοπήσεις – λένε – συμβάλλουν στην αύξηση της πολιτικής
πληροφόρησης, καθιστούν την πολιτική ζωή περισσότερο διαφανή και προσφέρουν
στους πολίτες τη δυνατότητα να εκφράζονται συλλογικά και άμεσα για πολλά
ζητήματα του δημόσιου βίου.
Ακριβώς επειδή δίνουν το λόγο στο λαό, λειτουργούν σα στιγμιαία
δημοψηφίσματα και επομένως ανοίγουν το δρόμο για μιαν αναζωογόνηση της
συμμετοχικής δημοκρατίας. Οι δημοσκοπήσεις είναι εξάλλου οι πρόδρομοι της
μελλοντικής ηλεκτρονικής αγοράς, στην οποία οι πολίτες θα μπορούν να
διατυπώνουν διαρκώς την γνώμη τους για τα πολιτικά θέματα, χάρη στα νέα τεχνικά
μέσα που θέτουν στη διάθεσή τους οι σύγχρονες τεχνολογίες της επικοινωνίας.
Αυτά τα επιχειρήματα εξωραΐζουν την πραγματικότητα και παραγνωρίζουν ή
υποτιμούν τη σημασία των αλλαγών που έχουν επισυμβεί στη λειτουργία τ5ων
πολιτικών συστημάτων. Στις σύγχρονες «τηλε – δημοκρατίες παρατηρούμε μία
αυξανόμενη αλληλεπίδραση ανάμεσα στους θεσμούς της αντιπροσώπευσης και στις
στρατηγικές πολιτικής επικοινωνίας που αξιοποιούν τα νέα ηλεκτρονικά μέσα.
Αυτές οι στρατηγικές στηρίζονται όλο και περισσότερο στη δύναμη των
μεγάλων μέσων μαζικής επικοινωνίας και κυρίως της τηλεόρασης, και τείνουν να
υιοθετούν ως προνομιακό επικοινωνιακό τους μοντέλο εκείνο της εμπορικής
διαφήμισης. Από δω πηγάζει ένας βαθύς μετασχηματισμός τόσο της ιδέας της κοινής
γνώμης όσο και της έννοιας της πολιτικής αντιπροσώπευσης. Στην πραγματικότητα,
αυτό που αλλάζει είναι η ίδια η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, η οποία
απομακρύνεται ακόμη περισσότερο από τις κανονιστικές επιταγές που προέβλεπε η
κλασική θεωρία. Ήδη οι περισσότεροι σύγχρονοι θεωρητικοί της «πλουραλιστικής
δημοκρατίας» έχουν από καιρό εγκαταλείψει εκείνο το υπόδειγμα που ο Σουμπέτερ
αποκαλούσε κλασική θεωρία της δημοκρατίας. Αυτοί οι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι
στις σύγχρονες πολύπλοκες κοινωνίες η δημοκρατία δεν μπορεί να ταυτίζεται με
μορφές αυτοκυβέρνησης και άμεσης λαϊκής συμμετοχής. Και θεωρούν δημοκρατικό
ένα καθεστώς όταν εγγυάται απλώς έναν ανταγωνισμό πολλαπλών ελίτ για την
κατάκτηση της εξουσίας μέσα από ελεύθερες εκλογές. Ωστόσο, ακόμα και σε αυτήν
την «διαδικαστική» αντίληψη της δημοκρατίας, προϋποτίθεται ότι οι πεποιθήσεις των
πολιτών θα διαμορφώνονται και θα ωριμάζουν ελεύθερα μέσα από το δημόσιο
διάλογο και την αντιπαράθεση των ιδεών και των προγραμμάτων. Χωρίς μιαν
ουσιαστική αυτονομία και μιαν ορθολογικότητα στις διαδικασίες διαμόρφωσης της
κοινής γνώμης, ακόμα και οι πιο στοιχειώδεις προϋποθέσεις του πλουραλισμού και
του ισότιμου εκλογικού ανταγωνισμού δεν μπορούν να εξασφαλιστούν. Όταν όμως η
κατάκτηση της λαϊκής συναίνεσης γίνεται με μορφές πολιτικής προπαγάνδας όμοιες
με εκείνες της εμπορικής διαφήμισης και όταν η κοινή γνώμη καταλήγει να είναι
ολικά εξαρτημένη από τις τεχνικές χειραγώγησης των πιο ισχυρών ελίτ που μετέχουν
στον εκλογικό ανταγωνισμό, τότε το πιθανότερο αποτέλεσμα είναι η εκλογική
επιβράβευση εκείνης της ελίτ που είναι ικανή να χειρίζεται πιο επιδέξια και με
λιγότερες αναστολές τα (ηλεκτρονικά) εργαλεία παραγωγής της συναίνεσης.
Σε αυτό το πλαίσιο της χειραγώγησης της συναίνεσης εγγράφεται και το
φαινόμενο της πολιτικής χρήσης των δημοσκοπήσεων. Τυπικό γνώρισμα της τεχνικής
των δημοσκοπήσεων είναι το ότι αντιμετωπίζουν τους πολίτες όχι σαν υποκείμενα
πολιτικής πρωτοβουλίας, αλλά σαν αντικείμενα έρευνας. Στόχος των δημοσκοπήσεων
δεν είναι να προτείνουν εναλλακτικές πολιτικές επιλογές, να συμβάλλουν στο

294
δημόσιο διάλογο που μπορεί να οδηγήσει σε πιο ορθολογικές και δημοκρατικές
αποφάσεις. Το κοινό δεν πληροφορείται για ορισμένα ζητήματα, δεν υποκινείται να
ενδιαφερθεί γι’ αυτά, να τα συζητήσει ορθολογικά. Βομβαρδίζεται, αντίθετα, με μια
ποσότητα στοιχειωδών ερεθισμάτων και καλείται να εκφράσει τις πιο άμεσες και
στιγμιαίες αντιδράσεις του, οι οποίες παρουσιάζονται έπειτα ως η πιο έγκυρη και
αυθεντική απεικόνιση των τάσεων που κυριαρχούν στην κοινή γνώμη.
Στη δημοκρατία των δημοσκοπήσεων ο πολίτης με δικαίωμα ψήφου δέχεται
τη συνεχή πίεση των επαναλαμβανόμενων προβλέψεων του εκλογικού
αποτελέσματος που τείνουν να αυτοεπαληθεύονται.
Οι εκλογείς παρακολουθούν παθητικά τη δημοσκοπική και τηλεοπτική τους
υποκατάσταση από τους ηλεκτρονικούς σωσίες τους. Η νίκη του αντίπαλου
κόμματος, που θεωρείται δεδομένη, τους αποθαρρύνει εξίσου με την πρόβλεψη για
νίκη του δικού τους κόμματος, καθώς και οι δύο καθιστούν περιττή κάθε δική τους
προσωπική πρωτοβουλία.
Από αυτήν την άποψη, οι δημοσκοπήσεις όχι μόνο δεν είναι εκδήλωση μιας
συμμετοχικής ή άμεσης δημοκρατίας, αλλά αντίθετα ασκούν μία συστηματική πίεση
που ωθεί προς την πολιτική απάθεια και τον κομφορμισμό.

Θανάσης Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 11/10/2003

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του κειμένου σε μία περίληψη 100 περίπου

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Να χωρίσετε το κείμενο σε τρεις νοηματικές ενότητες και δώσετε σε αυτές τίτλο.
(μονάδες 2,5)

Β.2. «Είναι πολλοί εκείνοι που υποστηρίζουν ότι οι δημοσκοπήσεις είναι ένα
σημαντικό εργαλείο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, που την αναπτύσσει και
την βελτιώνει.». Υιοθετεί την παραπάνω άποψη ο αρθρογράφος; Αν ναι, πώς την
στηρίζει; Αν όχι, ποια είναι η γνώμη του για την επίδραση των δημοσκοπήσεων στη
λειτουργία της συμμετοχικής δημοκρατίας;
(μονάδες 7,5)

Β.3. Σε ποιο βαθμό, κατά τον αρθρογράφο, τα πολιτικά κόμματα ορίζονται στο
πλαίσιο της σύγχρονης δημοκρατίας από τη βούληση του λαού;
(μονάδες 5)

Β.4. Στην δεύτερη παράγραφο να βρείτε πως επιτυγχάνεται η συνοχή.

(μονάδες 2,5)

Β.5. Στην 5η παράγραφο του κειμένου να βρείτε μέθοδο ανάπτυξης.

(μονάδες 2,5)

Β.6. Στην τέταρτη παράγραφο του κειμένου να εντοπίσετε την συλλογιστική πορεία.
(μονάδες 2,5)

295
Β.7. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: υποστηρίζουν, διαρκώς, στηρίζονται, αναστολές κυριαρχούν.
(μονάδες 2,5)

Γ. Τα τελευταία χρόνια οι δημοσκοπήσεις έχουν αναχθεί σε κύριο μέσο έκφρασης της

κοινής γνώμης και σε αποφασιστικό παράγοντα δρομολόγησης των πολιτικών
εξελίξεων. Ποια οφέλη πιστεύετε ότι μπορούν να προκύψουν απ’ την χρήση τους και
ποιοι περιορισμοί / κίνδυνοι υπάρχουν κατά την γνώμη σας σε αυτήν την χρήση;
αναπτύξτε τις απόψεις σας σε ένα άρθρο 500 – 600 λέξεων, που θα δημοσιεύσετε
στον τοπικό τύπο.
(μονάδες 50)

296
 Αιώνας των μαζών

Βασικό χαρακτηριστικό της εποχής μας, από το οποίο προκύπτουν όλα τα

στοιχεία που συνθέτουν τη φυσιογνωμία της, είναι ο βιομηχανικό τρόπος παραγωγής
των υλικών αγαθών. Η κατά μάζες παραγωγή απαιτεί την κατά μάζες κατανάλωση.
Και έχει ανάγκη από έναν τεράστιο μηχανισμό παραγωγής και διανομής των αγαθών.
Οι συνέπειες αυτού του γεγονότος είναι ανυπολόγιστες. Καλούνται στο
προσκήνιο της ιστορίας τεράστια πληθυσμιακά σύνολα, τα οποία χάρη του υλικού
αστικού παραδείσου απεμπολούν ασμένως τη γερασμένη παραδοσιακή τους
ιδεολογία. Κάτω δε από το σφυροκόπημα της εντατικής διαφημίσεως, της μιμήσεως
και του δελεάσματος του χορτασμού, εξαλείφονται οι ατομικοί διαφορισμοί των
πληθυσμιακών συνόλων και μετατρέπονται σε μάζες καταναλωτών.
Οι μάζες διαφέρουν από τις ιστορικές ομάδες ριζικά. Οι μάζες δεν έχουν
συγκροτημένη κοσμοθεωρία και κοσμοαντίληψη, βάσει της οποίας να οργανώσουν
τα άτομά τους σε προσωπικότητες που να διαπερνά τη συμπεριφορά τους ένα βαθύ
νόημα. Οι μάζες είναι κελύφη ανθρώπινα προσκολλημένα σε ένα τεράστιο
μηχανισμό, που δεν τον κατανοούν κι ούτε ενδιαφέρονται να τον κατανοήσουν, αρκεί
να τους ταΐζει. Αν πάψει να τους ταΐζει, το πολύ που μπορούν να κάμουν είναι να τον
σπάσουν. Διότι μόνο να ζητούν ξέρουν· ολοένα προβάλλουν δικαιώματα.
Από την άλλη μεριά – και τούτο είναι ιδιαιτέρως σημαντικό – όλος ο
τεράστιος αστικός μηχανισμός είναι ρυθμισμένος στο επίπεδο της μάζας. Το
μαζοποιημένο άτομο είναι το enfant gate της αστικής παραγωγικής μηχανής. Σ’
αντάλλαγμα όλων αυτών παρέχεται η αφθονία υλικών αγαθών. Τούτο δεν είναι μικρό
δέλεαρ για τον από καταβολής ιστορίας πεινασμένο άνθρωπο. Ο μυθικός
βιομηχανικός κόσμος, ο κόσμος του υλικού πλούτου, του πρωτοφανέρωτου στην
ιστορία, πραγματοποιεί ό,τι δεν κατόρθωσε αιώνων ηθικός αγώνας. Ό,τι απέκτησε ο
Ιώβ με το μέγα ηθικό αγώνισμά του, το αποκτάς ο σύγχρονος αστός με την απλή
υποταγή του στον αστικό παραγωγικό μηχανισμό. Στο σημείο αυτό εδρεύει ο πυρήνας
του προβλήματός μας: στο ότι ο αστικός τρόπος ζωής αχρηστεύει τις ηθικές
κατηγορίες της συνειδήσεως.

Χρ. Μαλεβίτση, Αιώνας των μαζών, απόσπασμα.

Μαζικές συγκεντρώσεις

Οι μαζικές συγκεντρώσεις είναι απαραίτητες και μόνο για το λόγο ότι σ’ αυτές
το άτομο, που έχοντας προσχωρήσει σε ένα νέο κίνημα, αισθάνεται μοναξιά και
εύκολα κυριεύεται από το φόβο πως είναι ολομόναχο, αποκτά για πρώτη φορά την
εικόνα της ευρύτερης κοινότητας, πράγμα που έχει τονωτική κι ενθαρρυντική
επίδραση στους περισσότερους ανθρώπους… Αν είναι η πρώτη φορά που βγαίνει από
το μικρομάγαζό του ή από τη μεγάλη επιχείρησή του, όπου αισθάνεται πολύ μικρός,
για να έρθει στη μαζική συγκέντρωση, όπου βλέπει τον εαυτό του να περιβάλλεται
από χιλιάδες και χιλιάδες ανθρώπους με τις ίδιες πεποιθήσεις, … υποκύπτει κι εκείνος
σε αυτό που ονομάζουμε μαζική υποβολή.
Αδ. Χίτλερ, Ο Αγών μου, απόσπασμα

Α.1. Να γίνει περίληψη του πρώτου κειμένου (60-80 λέξεις)

(μονάδες 25)

297
Β.2. Με ποιους τρόπους αναπτύσσονται οι παράγραφοι:
a) «Οι συνέπειες αυτού του γεγονότος … καταναλωτών»
b) «Οι μάζες διαφέρουν … δικαιώματα»
Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
(μονάδες 5)

Β.2. Με ποια συλλογιστική πορεία αναπτύσσεται η παράγραφος: «Από την άλλη

μεριά … συνειδήσεως»
(μονάδες 5)

Β.3. Ανάμεσα στις λέξεις του κειμένου α΄ να βρείτε από ένα συνώνυμο των παρακάτω
λέξεων: ιδιοπροσωπία, ευχαρίστως, κορεσμός, ανταπόδοση
(μονάδες 2,5)

Β.4. Για το λόγο, αν ή, όπου: τι δηλώνει καθεμία από τις παραπάνω λέξεις που
συμβάλλουν στην συνοχή του πρώτου κειμένου.
(μονάδες 2,5)

Β.5 Ποια είδη μαζικής συμπεριφοράς μπορείτε να επισημάνετε με βάση το

περιεχόμενο των δύο αποσπασμάτων; (απλή αναφορά)
(μονάδες 3)

Β.6. «Ο αστικός τρόπος ζωής αχρηστεύει τις ηθικές κατηγορίες της συνειδήσεως».
Να αναπτύξετε το περιεχόμενο της φράσης με 60 – 80 λέξεις.
(μονάδες 7)

Γ. Η μαζοποίηση είναι ένα φαινόμενο που επηρεάζει αρνητικά την προσωπικότητα

και τη συμπεριφορά του ατόμου. Σ’ ένα άρθρο που δημοσιευτεί στην εφημερίδα του
σχολείου σας να διατυπώσετε τις προτάσεις σας για το ρόλο που μπορεί και οφείλει
να διαδραματίσει η παιδεία στην αντιμετώπιση του φαινομένου. (400-500 λέξεις)
(μονάδες 50)

298
 Αυτοοργάνωση και ελευθερία

Κληρονομικότητα, περιβάλλον ή και κάτι περισσότερο; Υποθέτω ότι είναι

πλέον γνωστό σε όλους μας ότι ο άνθρωπος είναι μία συνισταμένη του γενετικού του
υλικού, που κληρονομεί από τον πατέρα και την μητέρα του κατά την κοσμική εκείνη
στιγμή της σύλληψής του, και των επιδράσεων του περιβάλλοντος. Και εδώ θα
επαναλάβω αυτό που διδάσκουμε και στους πρωτοετείς φοιτητές Ιατρικής, ότι τις
γενετικές πληροφορίες του κάθε ατόμου δεν πρέπει να τις φανταζόμαστε σαν μία
μαγνητοταινία, μία κασέτα, όπου είναι καταχωρημένα με τη μορφή σημάτων διάφορα
τραγούδια, και να θεωρούμε ότι το κασετόφωνο είναι το περιβάλλον που επιτρέπει
αυτές τις πληροφορίες της κασέτας να τις απολαύσουμε ως τραγούδια. Στην
περίπτωση αυτή έχουμε ένα απόλυτο προσδιορισμένο είδος και σειρά πληροφοριών,
έτσι ώστε κάθε φορά που παίζει το κασετόφωνο να αναπαριστά τα συγκεκριμένα
τραγούδια. Το πολύ πολύ, αν το κασετόφωνο είναι καλής ποιότητας, να
απολαμβάνουμε τη μουσική πληρέστερα.
Πρέπει να γνωρίζουμε ότι στο γενετικό μας υλικό οι πληροφορίες που είναι
εγγεγραμμένες κι αυτές με τη μορφή σημάτων (στη συγκεκριμένη περίπτωση με τη
μορφή σημάτων του DNA) δεν είναι πληροφορίες που συνιστούν συγκεκριμένες
ικανότητες. Δεν λένε λ.χ. αυτό το ύψος θα έχει ο Πέτρος ή η Μαρία θα διαπρέψει στη
μουσική. Το γενετικό υλικό καθορίζει μόνον δυνατότητες, δηλαδή καθορίζει, στην
περίπτωση του ύψους του Πέτρου, ότι ανάλογα με το περιβάλλον (διατροφή, άσκηση
κ.λ.π.) το ύψος του μπορεί να κυμανθεί από 1.65 έως 1.82. Δηλαδή το γενετικό του
υλικό κληρονομεί το εύρος μέσα στο οποίο θα κυμανθεί το ύψος του. άρα τα άτομα
δεν κληρονομούν από τους γονείς τους δυνατότητες προδιαγεγραμμένες, αλλά
δυνατότητες με αρκετά μεγάλο εύρος. Έτσι ο άνθρωπος, όπως και κάθε έμβιο ον,
χρειάζεται αυτή τη διπλή συνεισφορά: τα γονίδια και το περιβάλλον. Η
αλληλεπίδραση αυτών των πηγών επιτρέπει την πραγμάτωση του οργανισμού του.
Ακόμα λέμε ότι ο κάθε άνθρωπος κρύβει μέσα τους διάφορα ταλέντα, τα
οποία για να εκφραστούν, για να πάρουν σάρκα και οστά, χρειάζονται ένα ευνοϊκό γι’
αυτά περιβάλλον, ένα θερμοκήπιο, όπως λέμε, για να ανθίσουν.
Τα πράγμα είναι όμως, ευτυχώς, πολύ πιο σύνθετα. Και αυτό γιατί ένα παιδί
που γεννιέται και γίνεται ολοκληρωμένος άνθρωπος δεν μεταφέρει μόνον τις
βιολογικές συνταγές των γονιδίων του, ούτε μόνο τις επιδράσεις του περιβάλλοντος
και τη συμπεριφορά που του δίδαξαν οι γύρω του, αλλά επίσης, δυνητικά, και όλους
τους θησαυρούς που έχουν συσσωρευτεί στην κοινωνία από τη γέννησή της, μέσα
από τις προφορικές παραδόσεις και τον πλούτο που είναι μέσα στα βιβλία όλου του
κόσμου, είτε λέγονται αρχαίες τραγωδίες, είτε λέγονται επιστημονικές ανακαλύψεις.
Αυτή η Τρίτη πηγή, η συλλογική μνήμη, η κοινωνική παράδοση όλης της
ανθρωπότητας είναι αυτή που μας επιτρέπει να πούμε, κατά την έκφραση του Ζαν
Πωλ Σαρτρ ότι «κάθε άνθρωπος είναι φτιαγμένος από όλους τους ανθρώπους».
Και όμως, τα πράγματα πάνε ακόμα πιο μακριά. Γι’ αυτό αποφάσισα να
αναφερθώ σε αυτό το θέμα, όχι για να επαναλάβω την γνωστή άλλωστε
αλληλεπίδραση κληρονομικότητας και περιβάλλοντος, ούτε για να προσθέσω και τη
μεγάλη συμβολή στη διαμόρφωση του ανθρώπου της κοινωνικής παράδοσης, αλλά
κυρίως για να τονίσω μία τέταρτη διάσταση, μία διάσταση που αυτή είναι κυρίως που
ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου.
Και αυτό το διαφορετικό και το επιπλέον είναι η ικανότητα που έχει ο ίδιος ο
άνθρωπος να αυτοοργανώνεται. Αυτή η ιδιότητα, που συμβάλλει σημαντικά στην
ατομική του συγκρότηση, διαφέρει από τις άλλες τρεις συνιστώσες στο ότι αυτή, η

299
ικανότητα αυτοοργάνωσης, πηγάζει από το ίδιο το άτομο, αλλά και ξαναγυρνά στο
ίδιο το άτομο.
Δημιουργός είναι ο ίδιος ο αναπτυσσόμενος οργανισμός, και δέκτης ο ίδιος.
Κάτι τέτοιο ανατρέπει το μοντέλο του παθητικού δέκτη. Ο άνθρωπος, ο κάθε
άνθρωπος, δεν είναι το μοιραίο και αναπόφευκτο αποτέλεσμα των εξωτερικών
επιδράσεων. Δεν είναι ένα κατασκευασμένο αντικείμενο. Ένα τέτοιο αντικείμενο θα
μπορούσε να είναι λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένο, ανάλογα με την ποιότητα
των υλικών, δεν θα έπαυε όμως να είναι αντικείμενο, δηλαδή ένα προϊόν που δεν θα
μπορούσε να επέμβει επάνω στον ίδιο του τον εαυτό. Η ικανότητα της
αυτοοργάνωσης σημαίνει ότι το κάθε άτομο, ξεκινώντας από τις τρεις προηγούμενες
πηγές (γενετικό υλικό, περιβάλλον και κοινωνική παράδοση) οι οποίες είναι
εξωγενείς ως προς το ίδιο, παίρνει την κατάσταση του εαυτού του στα χέρια του και
αρχίζει να συνθέτει και να οργανώνει την προσωπικότητά του, τη συνείδησή του, το
ατομικό και συλλογικό του πρόσωπο.
Η αυτοοργάνωση είναι αυτή που του επιτρέπει να γίνει Υποκείμενο, να μπορεί
δηλαδή να καθορίζει εν μέρει τουλάχιστο τον εαυτό του. και μόνον τότε μπορεί να
αξιώνει να είναι ελεύθερο. Υποκείμενο, λοιπόν, και ελευθερία, να τι είναι ο
άνθρωπος. Και αυτή η συγκρότηση, η εξανθρωποποίησης του ανθρώπου δεν είναι
εύκολη υπόθεση.
Πρωταρχικός στόχος των γονιών των παιδαγωγών, των πνευματικών
ανθρώπων, δηλαδή όλων όσοι φιλοδοξούν να συμβάλουν στη συγκρότηση του
ανθρώπου, οδηγώντας τον από την ημιτελή νύμφη που είναι το νεογνό, σε μία
κατάσταση όπου θα μπορέσει να αναπτύξει αυτήν την τέταρτη ιδιότητα της
αυτοοργάνωσης, θα έπρεπε να είναι η παραίτηση από την επιθυμία να δημιουργούν
ανθρώπους σύμφωνα με το πρότυπο που έχουν στο μυαλό τους. Ας ξεχάσουμε τα
πρότυπα και ας αφήσουμε να εκφραστεί αυτή η θαυμάσια και μοναδική ουσία του
κάθε ανθρώπου, η υπέροχη αυτή αυταξία που έχει νόημα και ομορφιά. Και κάτι
ακόμα περισσότερο. Ας ενθαρρύνουμε τη φυσική ροπή που έχει να συμμετάσχει το
ίδιο στη δική του συγκρότηση και εξέλιξη με βάση όσα εφόδια παρέλαβε και όσα του
δόθηκαν.
Αυτό βέβαια, θα μου πείτε, είναι κάτι που ξεφεύγει από το πλαίσιο της
κοινωνίας, η οποία φροντίζει μέσω της κυρίαρχης ιδεολογίας να αναπαράγει τον
εαυτό της. όμως, όλοι εμείς ας κρατήσουμε το προνόμιο της επιθυμίας για την
αλλαγή της κοινωνίας, όσο κι αν κάτι τέτοιο περικλείει κινδύνους για την υπάρχουσα
τάξη πραγμάτων.
Τάσος Κουράκης, Η Αυγή, 29/12/1996

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του κειμένου σε μία περίληψη 100 – 120

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Να χωρίσετε το κείμενο σε 4 νοηματικές ενότητες και να δώσετε σε αυτές τίτλο.

(μονάδες 2)

Β.2. Να αναφέρετε ονομαστικά τους παράγοντες που σύμφωνα με το κείμενο

επιδρούν στη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας.
(μονάδες 2)

300
Β.3. Σε ποιο βαθμό κατά τον συντάκτη του κειμένου ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα
να επεμβαίνει στη διαδικασία διαμόρφωσης της προσωπικότητάς του και ποια είναι η
σημασία της επέμβασης αυτής;
(μονάδες 4)

Β.4. Να ελέγξετε τις προτάσεις ως προς την ορθότητά τους:

a) Η διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας εξαρτάται κατά κύριο λόγο
από το γενετικό υλικό.
b) Απ’ την πρώτη στιγμή της γέννησής τους όλοι συμμετέχουν στη συλλογική
μνήμη της ανθρωπότητας.
c) Τα γονίδια προικίζουν τους ανθρώπους με δυνατότητες κι όχι με ικανότητες.
d) Οι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η διαμόρφωση της
προσωπικότητας είναι εξωγενείς και εκμηδενίζουν την δυνατότητα
αυτοπροσδιορισμού.
(μονάδες 2)

Β.5. Στην 7η παράγραφο του κειμένου (Δημιουργός είναι ο ίδιος … το ατομικό και
συλλογικό του πρόσωπο) να εντοπίσετε τα δομικά της στοιχεία και την συλλογιστική
πορεία.
(μονάδες 5)

Β.6. Στην 4η παράγραφο (Τα πράγματα είναι, όμως, ευτυχώς πολύ πιο σύνθετα …
είναι φτιαγμένος από όλους τους ανθρώπους) να βρείτε τις μεθόδους ανάπτυξης και
τον τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στα νοήματά της.
(μονάδες 5)

Β.7. α) καθορισμένες, για να εκφραστούν, για να τονίσω, ξεχωρίζει, ροπή: να

γράψετε από ένα συνώνυμο για κάθε μία από τις παραπάνω λέξεις/ φράσεις του
κειμένου και β) απόλυτο, διαφέρει, παθητικού, προηγούμενες, φυσική: να γράψετε
από ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.
(μονάδες 5)

Γ. Το κοινωνικό περιβάλλον προσδιορίζει την ανθρώπινη ταυτότητα σε τέτοιο βαθμό,

ώστε ελλοχεύει σε αρκετές περιπτώσεις ο κίνδυνος της αποπροσωποίησης και της
μαζοποίησης. Σε ποιους παράγοντες πιστεύετε ότι οφείλεται στην εποχή μας ο
κίνδυνος αυτός και ποιες αντιστάσεις μπορεί κατά την γνώμη σας να προβάλλει το
άτομο, για να προστατεύσει την ατομική του ιδιαιτερότητα; Να αναπτύξετε τις
απόψεις σας σε μία εισήγηση (600 λέξεις) που θα εκφωνήσετε σε μία εκδήλωση του
πολιτιστικού συλλόγου της περιοχής σας.
(μονάδες 50)

301
 Το έπαθλο της καλύτερης μάσκας

Εάν ό,τι παρατηρούμε στα Μέσα αφορούσε τον αληθινό παλμό της ζωής και
όχι μίας περιποιημένη και παραποιημένη εκδοχή της, θα αγνοούσαμε ασφαλώς και το
νόημα της πόζας. Καθώς όμως η χρήση της εκτείνεται σταθερά προς πάσα
κατεύθυνση, δεν θα ήταν άδικο εάν λέγαμε ότι ο δημόσιος χώρος εξαρτά πλέον
αποκλειστικά την ύπαρξή του και το κύρος του από την υποκριτική και την
σκηνοθεσία της πόζας. Δεν θα αιφνιδιαστούμε εάν σε λίγο «πληροφορηθούμε» την
ύπαρξη μίας «κοινωνίας της πόζας», καθώς η μετάσταση του ιογόνου* προβλήματος
στην καθ’ έκαστον ιδιωτική σφαίρα σημειώνει ραγδαία εξάπλωση.
Η πόζα υιοθετείται ως προσωπείο. Είναι ένα κάλυμμα που κρύβει το πρόσωπο
και, κατά συνέπεια εξαπατά, ευλογώντας την αληθοφάνεια. Πρόκειται με άλλα λόγια
περί ενός ψευδο – ύφους. Το οποίο βεβαίως είναι δυνατό – αν και σπάνιο – να
ενδύεται κανείς για «ηθικούς», «καλούς», «σώφρονες» ή ακόμα και περιπαικτικούς
λόγους. Εδώ, όμως, μιλάμε για το «κακό», για τη συνήθεια της πλαστοπροσωπίας, κι
όχι για τη μέριμνα «διόρθωσης» της εικόνας του εαυτού. Αναφερόμαστε στην
αποσιώπηση μέχρι εξαντλήσεως κάθε ουσιώδους και πραγματικού, προς όφελος της
επιφάνειας. Γιατί στη λογική του μασκαρέματος τα πράγματα είναι όπως φαίνονται.
Επιπλέον σημαίνουν τα πάντα και τίποτα ταυτοχρόνως. Η αφήγηση,
υπαινικτική όσο ποτέ, υπόσχεται ένα μεγάλο νόημα που καταφθάνει από στιγμή σε
στιγμή, αλλά δεν το βλέπει κανείς: το έχουμε ήδη εγκολπωθεί*.
Επενδύουμε σε μάσκες, δοκιμάζουμε προσωπεία σε καθρέφτες, κι αντλούμε
πόζες από το αρχείο των δημόσιων καταθέσεων, με σκοπό να πείσουμε για την
γνησιότητα των προσποιήσεών μας. Το χρηματιστήριο αξιών ενημερώνει τακτικά
τους ενδιαφερομένους σχετικά με τις τρέχουσες τιμές κι ευκαιρίες, ενώ οι
«Κασσάνδρες» βοούν ότι «οι μάσκες θα πέσουν». Ο ανθρώπινος οργανισμός, απ’ την
άλλη, φύσει ανυπάκουος, μας προωθεί στην ψυχοκοινωνική νόσο. Κατάθλιψη,
πανικός και αποπροσωποποίηση, ή αλλιώς, μετοχές – φούσκες.
Εφόσον το υποκείμενο πέθανε, οι μάσκες διατηρούν μία αποσπασματική,
ανεξάρτητη κι διάφορη* της πραγματικής, ζωή, η οποία έχει τη δική της υγεία και
αρρώστια. Όσο περισσότερο εκτίθεται κανείς στο θέατρο των επιχειρήσεων τόσο
επιτακτικότερη είναι η ανάγκη να στιλβώνει* καθημερινά την εικόνα του. δυστυχώς,
η πόζα ξεθωριάζει εύκολα. Αλλά με την επανάληψη εντυπώνεται τελικά στις – εξίσου
ψευδείς – συνειδήσεις, ως πραγματική. Θα έλεγε κανείς ότι είναι, όπως πάντα, ζήτημα
στιλ και γούστου. Πράγματι, είναι πολύ σημαντική ένδειξη του ποιος είσαι, το
πρόσωπο που «ξεσηκώνεις».
Ωστόσο, κάθε επάγγελμα ή ενέργεια απαιτεί συγκεκριμένες δεξιότητες, οι
οποίες συσσωρεύονται σε πρόσωπα που λειτουργούν αναγκαστικά ως μέτρο ή
πρότυπο για τους άλλους. Οι δεξιότητες, τώρα, περνούν σε δεύτερη μοίρα. Χωρίς την
απαιτούμενη πόζα, το πεδίο είναι κλειστό. Δηλαδή, δεν πείθεις. Εάν δεν
προσποιείσαι, εάν δεν εκδηλώνεις την «προτίμησή» σου στη μάσκα που φοράς, είσαι
ύποπτος φυγής. Κινδυνεύεις να χάσεις δουλειά, φίλους, ερωτικούς συντρόφους,
προνόμια κ.λ.π. Γι’ αυτό είναι συνετό να συμμορφώνεσαι και να ποντάρεις σε
πλαστές συμπεριφορές. Εξάλλου, εκεί που «τίποτα δεν είναι αληθινό» τα πάντα
επιτρέπονται» … Κι αν στόχος είναι οι θεσμοποιημένοι σκοποί, αντιλαμβάνεσαι
εύκολα ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος απ’ την προσποίηση. Θεσπίζοντας καθημερινά
ολοένα και περισσότερα, δελεαστικότερα και διασημότερα βραβεία, οι μηχανισμοί
ρίχνουν λάδι στη λειτουργία τους, ώστε να ανανεώσουν με ανώδυνο τρόπο τις
συμβάσεις. Η καλύτερη μάσκα επιβραβεύεται γιατί κάτι πρέπει να επιβραβευθεί.
Ειδάλλως, οι άνθρωποι θα εξεγείρονταν.

302
 Προσποιούμενοι, υποδυόμενοι φανταστικές περσόνες*, οι υποψήφιοι αστέρες
νομιμοποιούν την απώλεια της πειραματικής, ειλικρινούς κι απρόβλεπτης ζωής.
Αφόρητα αναγνωρίσιμοι, βίαια εκτεθειμένοι στο φως της δημοσιότητας, μεταφέρουν
στα ιδιωτικά τη φθαρμένη εικόνα τους, με αποτέλεσμα ο ελεύθερος χρόνος να είναι
μία εκ νέου προσπάθεια «κατασκευής εντυπώσεων». Τίποτα δε μένει
ανεκμετάλλευτο.
Η πόζα εξορμά κι αφήσει πίσω της πτώματα. Με τις πρόσκαιρες επιτυχίες της
να συμβάλλουν δυναμικά στη διαμόρφωση του κλίματος, κατορθώνει το, μοναδικό
για τα χρονικά, θρίαμβο της μετατροπής του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτισμικού
χώρου σε είδος τεχνολογικού ιδρύματος, μιας μετα – βιομηχανίας αναπαραγωγής
στερεοτύπων. Άλλος με στιλ στρατηλάτη (Ναπολέων), άλλος με ύφος δέκα
καρδιναλίων (Πάπας) κι άλλος ως σύγχρονος Τσε Γκεβάρα, καθένας βρίσκει
κοστούμι και μάσκα στα μέτρα του. λόγια κι έργα τώρα βρίσκονται σε πλήρη
αρμονία: είναι άφθονα, παρέχουν εφήμερη ικανοποίηση, παράγονται με εξαιρετική
ευκολία και καταλήγουν μαζικά στη μορφή πολτού. Κομφετί.

Μανώλης Ανδριωτάκης,
Ελευθεροτυπία,
02/04/2002

*ιογόνος = αυτός που προκαλεί ασθένειες

*εγκολπώνομαι = αποδέχομαι κάτι με προθυμία κι ευχαρίστηση
*διάφορος = διαφορετικός
*περσόνα = πρόσωπο, προσωπικότητα

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο σε μία περίληψη 100 περίπου λέξεων.

(μονάδες 25)

Β.1. Προσδιορίζοντας την έννοια της πόζας, ο συντάκτης υποστηρίζει πως «εδώ
μιλάμε (…) για τη συνήθεια της πλαστοπροσωπίας κι όχι για τη μέριμνα διόρθωσης
της εικόνας του εαυτού». Να εξηγήσετε με λίγα λόγια το νόημα της άποψης αυτής.
(μονάδες 3)

Β.2. Ποιο, κατά τον συντάκτη του κειμένου, είναι το τίμημα που καλείται να
πληρώσει ο άνθρωπος στο βωμό της πόζας;
(μονάδες 2)

Β.3. Στην παρακάτω περίοδο ο λόγος εκφέρεται σε α΄ πληθυντικό πρόσωπο. Τι

πιστεύετε ότι επιτυγχάνεται με την χρήση αυτού του γραμματικού προσώπου;
«Επενδύουμε σε μάσκες, δοκιμάζουμε προσωπεία σε καθρέφτες, κι αντλούμε πόζες
από το αρχείο των δημόσιων καταθέσεων, με σκοπό να πείσουμε για την γνησιότητα
των προσποιήσεών μας».
(μονάδες 3)

Β.4. Στην δεύτερη παράγραφο του κειμένου να εντοπίσετε: τα δομικά στοιχεία της
στοιχεία και τις μεθόδους ανάπτυξης του λόγου.
(μονάδες 5)

303
Β.5. Ποια νοηματική σχέση δηλώνουν οι διαρθρωτικές λέξεις/ φράσεις του κειμένου:
καθώς, γιατί, επιπλέον, ωστόσο, γι’ αυτό.
(μονάδες 2)

Β.6. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: παραποιημένη, συσσωρεύονται, προσποιείσαι, αφόρητα, εφήμερη.
(μονάδες 5)

Β.7. «Κασσάνδρες», «οι μάσκες θα πέσουν», «ξεσηκώνεις», «περνούν σε δεύτερη

μοίρα», «ρίχνουν λάδι στη λειτουργία τους»: να αντικαταστήσετε τις παραπάνω
λέξεις ή φράσεις του κειμένου με άλλες ισοδύναμες, που θα αποδίδουν με
κυριολεκτικό λόγο το νόημά τους.
(μονάδες 5)

Γ. Στην εποχή μας η απόσταση ανάμεσα σε αυτό που ο καθένας είναι, σκέφτεται και
νιώθει και σε αυτό που δείχνει ότι, σκέφτεται και νιώθει μεγαλώνει ολοένα και
περισσότερο. Πρόκειται για το γνωστό φαινόμενο της αλλοτρίωσης, με κυριότερες
εκφάνσεις την επικράτηση της υποκρισίας, τη χρήση μάσκας, την κατασκευή
προσωπείου. Ποιους κινδύνους πιστεύετε ότι εγκυμονεί αυτή η απόσταση ανάμεσα
στο φαίνεσθαι και το είναι του ανθρώπου; Αναπτύξετε τις απόψεις σας σε ένα
αποδεικτικό δοκίμιο 500 λέξεων.
(μονάδες 50)

304
305
 Η κατανόηση του κόσμου και η κατανόηση του «Άλλου»

Ένας από τους πιο σημαντικούς στόχους της εκπαίδευσης είναι η συνεισφορά
της στη μετατροπή της αλληλεξάρτησης σε συνειδητή αλληλεγγύη. Για το λόγο αυτό,
ο καθένας πρέπει να μπορεί να κατανοεί τον εαυτό του και τους άλλους, δυνατότητα
που θα του επιτρέψει να γνωρίσει καλύτερα τον κόσμο.
Για να είναι όμως κάποιος σε θέση να αντιληφθεί την αυξανόμενη
πολυπλοκότητα των παγκόσμιων φαινομένων και για να μπορεί να ελέγχει την αίσθηση
αβεβαιότητας που αυτή προκαλεί, χρειάζεται αρχικά να αποκτήσει ένα σύνολο
γνώσεων. Κατόπιν πρέπει να μάθει να κατατάσσει τα γεγονότα από την άποψη της
σπουδαιότητας τους, αλλά και να υιοθετεί κριτική προσέγγιση απέναντι στον
καταιγισμό των πληροφοριών που δέχεται. Στις μέρες μας, η εκπαίδευση
αναδεικνύεται, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, αναντικατάστατος παράγοντας για την
ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας του ατόμου. Ευνοεί την πραγματική κατανόηση των
συμβάντων, υπερβαίνοντας την απλοποιημένη ή παραμορφωτική εικόνα που δίνουν
γι’ αυτά μερικές φορές τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ιδανικό για την εκπαίδευση θα
ήταν να συντελέσει ώστε ο άνθρωπος να γίνει συνειδητοποιημένος πολίτης αυτού του
ταραχώδους και διαρκώς μεταβαλλόμενου κόσμου που δημιουργείται μπροστά στα
μάτια μας. […]
Η απαίτηση για παγκόσμια αλληλεγγύη δημιουργεί την ανάγκη να
ξεπεράσουμε την τάση εσωστρέφειας και να προωθήσουμε την κατανόηση του άλλου,
η οποία θα βασίζεται στο σεβασμό της διαφορετικότητας. Η ευθύνη της εκπαίδευσης
είναι ταυτόχρονα ουσιαστική αλλά και ιδιότυπη, από την άποψη ότι η έννοια της
ταυτότητας μπορεί να ερμηνευτεί με δύο τρόπους. Επιβεβαιώνοντας καθένας μας τη
διαφορετικότητα του, ανατρέχοντας στις πολιτιστικές του αναφορές και ενισχύοντας
την αλληλεγγύη στο εσωτερικό της ομάδας, μπορεί φθάσει σε μια θετική και
απελευθερωτική πορεία. Αν ωστόσο παρερμηνεύαμε τη σημασία των παραπάνω
διεκδικήσεων, κινδυνεύουμε να καταστήσουμε δύσκολη ή ακόμη και αδύνατη την
πραγμάτωση της συνύπαρξης και του διαλόγου με τους άλλους.
Η εκπαίδευση πρέπει, κατά συνέπεια, να κάνει το άτομο να συνειδητοποιήσει τις
ρίζες του, έτσι ώστε να μπορεί να βρίσκει σημεία αναφοράς που θα του δίνουν τη
δυνατότητα να καθορίζει τη θέση του στον κόσμο και να μάθει να σέβεται τον
πολιτισμό των άλλων λαών. Κάποια μαθήματα έχουν ιδιαίτερη σημασία, όσον αφορά
το θέμα αυτό. Η Ιστορία, για παράδειγμα, της οποία η διδασκαλία στηριζόταν σε μη
επιστημονική προοπτική, χρησιμοποιούνταν συχνά στο παρελθόν για να ενισχύσει το
αίσθημα της εθνικής ταυτότητας, προβάλλοντας τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων
και εξαίροντας την ανωτερότητα ενός συγκεκριμένου έθνους. Σε αντίθεση προς την
τακτική αυτή, η διδασκαλία της αλήθειας επιβάλλει να παραδεχτούμε ότι «οι
ανθρώπινες ομάδες, οι λαοί, τα έθνη και οι ήπειροι διαφέρουν» μεταξύ τους, και μας
υποχρεώνει «να υπερβούμε την άμεση εμπειρία μας, να δεχθούμε και να
αναγνωρίσουμε τις διαφορές των λαών και να ανακαλύψουμε ότι και οι άλλοι λαοί
έχουν ιστορία εξίσου πλούσια και διδακτική με τη δική μας». Η γνώση των άλλων
πολιτισμών μάς οδηγεί, επομένως, στη συνειδητοποίηση της μοναδικότητας του δικού
μας πολιτισμού, αλλά ταυτόχρονα και στη συνειδητοποίηση της ύπαρξης μιας κοινής
πολιτιστικής κληρονομιάς για το σύνολο της ανθρωπότητας. […]
Η εκπαίδευση, λοιπόν, έχει ιδιαίτερη ευθύνη να συμβάλει στη διαμόρφωση
ενός κόσμου περισσότερο αλληλέγγυου. Οφείλει να συμβάλει στη δημιουργία ενός
νέου τύπου ανθρωπισμού, ο οποίος θα πρέπει να προσδιορίζεται από μια βασική ηθική
διάσταση και να προσδίδει μεγάλη σημασία στη γνώση και στο σεβασμό των
πολιτιστικών στοιχείων και των πνευματικών αξιών των διάφορων πολιτισμών. Αυτό το

306
αντιστάθμισμα είναι απαραίτητο για την παγκοσμιοποίηση. Σε διαφορετική
περίπτωση, θα γνωρίζαμε μόνο τις οικονομικές και τεχνικές όψεις της εκπαίδευσης. Η
αίσθηση ότι έχουμε κοινές αξίες και κοινό πεπρωμένο συνιστά, σε τελική ανάλυση, τη
βάση κάθε προσπάθειας για διεθνή συνεργασία.

Εκπαίδευση, UNESCO, Έκθεση της Διεθνούς

Επιτροπής για την Εκπαίδευση στον 21 ο αιώνα,
μτφ. Ομάδα Εργασίας του Κέντρου
Εκπαιδευτικής Έρευνας, εκδ. Gutenberg, Αθήνα,
1999

Θέματα

Α. Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή

περίληψη του σε 100-120 λέξεις.
(μονάδες 25)

Β.1. Ο συγγραφέας έγραψε το κείμενο αυτό, για να:

α) δείξει τη σημασία που έχει η εκπαίδευση, ώστε το άτομο να συνειδητοποιήσει τις
ρίζες του-
β) για να επισημάνει ότι ανάμεσα στους ανθρώπους υπάρχουν διαφορές που
πρέπει να ανακαλύψουμε-
γ) για να δείξει πώς μπορεί η εκπαίδευση να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός
κόσμου περισσότερου αλληλέγγυου.
Σημείωσε το γράμμα της σωστής απάντησης.
(μονάδες 4)

Β.2. Ποιοι είναι οι δύο τρόποι σύμφωνα με τους οποίους, κατά τον συγγραφέα, μπορεί
να ερμηνευτεί η «έννοια της ταυτότητας» και ποιες συνέπειες μπορεί να έχει καθένας
από τους δύο τρόπους ερμηνείας της;
(μονάδες 4)

Β.3. Το κείμενο διακρίνεται για την αλληλουχία των ιδεών. Ποια λογική σχέση
υπάρχει ανάμεσα στις παραγράφους του και ποιες διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις
φανερώνουν τη σχέση αυτή;
(μονάδες 4)

Β.4. Ποιοι τρόποι συνδυάζονται στην ανάπτυξη της τέταρτης παραγράφου («Η
εκπαίδευση πρέπει … της ανθρωπότητας») του κειμένου;
(μονάδες 4)

Β.5. Με ποια μέσα πειθούς υποστηρίζει ο συγγραφέας στην δεύτερη παράγραφο του
κειμένου («Για να είναι... στα μάτια μας») την άποψη: «Στις μέρες μας, η
εκπαίδευση αποδεικνύεται, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, αναντικατάστατος
παράγοντας για την ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας του ατόμου»;
(μονάδες 4)

Β.6. Να αντικαταστήσεις τις που βρίσκονται σε παρένθεση με κατάλληλη συνώνυμή

της.

307
 - (ιδανικό).........................για την εκπαίδευση θα ήταν...
- κινδυνεύουμε να καταστήσουμε (αδύνατη)....................την πραγμάτωση
- (εξαίροντας)....................................................................την ανωτερότητα.
(μονάδες 4)

Γ. Ποιους άλλους σκοπούς πρέπει να επιδιώκει κατά την γνώμη σου η εκπαίδευση
σήμερα; Να εκθέσεις τεκμηριωμένα τις απόψεις σου σε ένα άρθρο με 500 έως 600
λέξεις. Αυτό σημαίνει ότι μπορείς να ξεκινήσεις με σύντομη αναφορά σε
παραδείγματα που σκιαγραφούν τη μορφή του σύγχρονου κόσμου. Υπόθεσε ότι το
άρθρο σου θα δημοσιευτεί σε γνωστή εφημερίδα.
(μονάδες 50)

308
 Γλώσσα, παιδεία και εκπαίδευση

Μιλώντας για Παιδεία, φτάνουμε πάντα στην εκπαίδευση, στο οργανωμένο

από την Πολιτεία σύστημα παροχής παιδείας στους πολίτες, και στη γλώσσα, στην
εθνική γλώσσα, απ' όπου περνάει κάθε μορφή παιδείας και κάθε σύστημα
εκπαίδευσης. Και μπορεί μεν η πνευματική, η νοητική, η συναισθηματική και η αι-
σθητική καλλιέργεια του ανθρώπου, δηλαδή η παιδεία, να είναι γενικότερο προϊόν
των ιδανικών, των αντιλήψεων και των αξιών που διέπουν τη ζωή ενός έθνους,
ωστόσο η παιδεία - κι αυτό είναι κατάκτηση της ανθρώπινης κοινωνίας - εδραιώνεται
και οικοδομείται μέσα στο Σχολείο, με το εκπαιδευτικό σύστημα -θεσμικό και
ανθρώπινο (δάσκαλοι και υλικά, βιβλία, μέσα, πόροι κ.λπ.).Έτσι παιδεία και
εκπαίδευση, ήτοι Παιδεία (με κεφαλαίο Π), φτάνουν συχνά να συμπίπτουν, μολονότι
η έννοια της παιδείας καθεαυτήν είναι πολύ ευρύτερη, ένα διηνεκούς «ζητούμενον»,
που ουδέποτε - και με το τελειότερο εκπαιδευτικό σύστημα - ταυτίζεται με την
πεπερασμένη έννοια της εκπαίδευσης, σχολικής και εξωσχολικής, υποχρεωτικής και
μεθυποχρεωτικής, γενικής και ανώτερης ή ανώτατης. Η παιδεία του ανθρώπου είναι
κατεξοχήν έργο ζωής (με την πλατωνική έννοια)· συνεχίζεται «διά Βίου», νοείται
δηλαδή πραγματικά ως αειπαιδεία.
Κι από την άλλη μεριά, παιδεία – και - εκπαίδευση που δεν συλλαμβάνεται
και δεν αναπτύσσεται γλωσσικά και μεταγλωσσικά είναι αδιανόητη. Γατί η παιδεία
είναι, με τη σειρά της, προπάντων ζήτημα λόγου και δια-λόγου· ζήτημα λογικής ή
νοητικής ανάπτυξης και μαζί ζήτημα έκφρασης του κόσμου των εννοιών και των
πραγμάτων - δηλαδή ζήτημα της γλώσσας. Το του Wittgenstein «Ο κόσμος μου είναι
η γλώσσα μου» δηλώνει λιτά αυτή τη μεγάλη αλήθεια, αφού όλος ο κόσμος της
εξωτερικής και της εσωτερικής μας πραγματικότητας υπάρχει αντικειμενικά, για τον
άλλο, μέσα από τη γλωσσική μας έκφραση, όσο και όπως μπορούμε να μιλήσουμε γι’
αυτόν. Να γιατί η γλώσσα θεωρείται, όσο και η ίδια η πρόσβαση στην παιδεία,
μέγιστο δημοκρατικό δικαίωμα και ουσιαστική αξία σε μια οργανωμένη κοινωνία. Η
δυνατότητα καλλιεργημένης, απαιτητικής και ποιοτικής επικοινωνίας είναι δικαίωμα
του πολίτη, που πρέπει να του εξασφαλίζεται δημοκρατικά, δηλαδή με ίσες ευκαιρίες,
μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα μιας χώρας για όλους τους πολίτες. Γι’ αυτό και
κάθε διάκριση στη γλωσσική εκπαίδευση, η ελιτίστικη αντίληψη λ.χ. ότι μια βαθύτερη
θεώρηση της γλώσσας, που επιτυγχάνεται με τη γνώση της γλωσσικής παράδοσης ή
της γλωσσικής διαχρονίας ενός λαού, είναι υπόθεση λίγων ανθρώπων, οι οποίοι έχουν
δήθεν ανάλογα ενδιαφέροντα και ικανότητες, ενώ οι πολλοί δεν μπορούν να
αποκτήσουν τα ίδια γλωσσικά εφόδια (εδώ μπαίνουμε, χωρίς ίσως να το
συνειδητοποιούμε, στα όρια του «πνευματικού φασισμού» και σε διακρίσεις υπεροχής
ορισμένων σε σχέση με τους άλλους)- κάθε τέτοια διάκριση δεν είναι απλώς
εσφαλμένη, είναι ανελεύθερη και βαθιά αντιδημοκρατική. Το εκπαιδευτικό σύστημα
μιας χώρας, ιδιαίτερα μιας χώρας με την πνευματική και πολιτισμική παράδοση της
Ελλάδος, οφείλει να εξασφαλίζει μια ευρύτερη και βαθύτερη γλωσσική παιδεία σε
όλα τα Ελληνόπουλα, με το ίδιο σκεπτικό που τους εξασφαλίζει την πρόσβαση στη
γνώση, επί παραδείγματι, των μαθηματικών. Λειψή, κολοβωμένη και μονοδιάστατη
διδασκαλία της γλώσσας σημαίνει και λειψή παιδεία.
Γ. Μπαμπινιώτης, Παιδεία, Εκπαίδευση
και Γλώσσα, εκδ. Gutenberg

309
Θέματα

Α. Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή

περίληψη του σε 100-120 λέξεις.
(μονάδες 25)

Β.1. Πώς συνδέει μεταξύ τους τις έννοιες παιδεία, εκπαίδευση και γλώσσα ο
συγγραφέας;
(μονάδες 5)

Β.2. Πώς συνδέονται μεταξύ τους οι δύο παράγραφοι του κειμένου;

(μονάδες 5)

Β.3. Συμπλήρωσε το συμπέρασμα του επιχειρήματος:

Μείζων προκείμενη: Η δυνατότητα καλλιεργημένης, απαιτητικής και ποιοτικής
επικοινωνίας είναι δικαίωμα του πολίτη.
Ελάσσων προκειμένη: Τη δυνατότητα αυτή προσφέρει η γλωσσική παιδεία
Συμπέρασμα:
(μονάδες 5)

Β.4. Συμπλήρωσε τη σωστή λέξη:

- Η γλώσσα δεν είναι...........................μέσο, αλλά περιεχόμενο της παιδείας,
(απλά, απλώς)
- Έχει μεγάλη διδακτική........................, επειδή διδάσκει πολλά χρόνια.
(εμπειρία, πείρα)
- Η Πολιτεία πρέπει να λύσει........................τα χρόνια προβλήματα της
εκπαίδευσης μας. (αμέσους, άμεσα)
- Η σωστή εκμάθηση της γλώσσας μας είναι........................δύσκολη.
(ιδιαίτερα, ιδιαιτέρως)
- Όλοι οι πολίτες........................πρέπει να έχουν ίσες ευκαιρίες στη μόρφωση
(αδιάκριτα, αδιακρίτως)
(μονάδες 5)

Β.5. Να αντικαταστήσεις που βρίσκεται σε παρένθεση με κατάλληλη αντώνυμή της:

- η παιδεία (εδραιώνεται).........................
- (ουσιαστικό)..........................δικαίωμα
- (οργανωμένη).........................κοινωνία
- (υποχρεωτική).........................παιδεία
- (λειψή)..........................παιδεία
(μονάδες 5)

Γ. Έχοντας υπ’ όψη σου τις ραγδαίες αλλαγές που συντελούνται σήμερα στην
επιστήμη, στην τεχνολογία, στην οικονομία, στην κοινωνική και πολιτική ζωή γε-
νικότερα, να προβάλεις και να υποστηρίξεις ως εκπρόσωπος των μαθητών στο Σχολικό
Συμβούλιο το αίτημα για «διά βίου» παιδεία και να προτείνεις τρόπους με τους οποίους
το αίτημα αυτό μπορεί να ικανοποιηθεί. Η έκταση της εισήγησής σου να είναι 550-600
λέξεις.
(μονάδες 50)

310
311
 Το σχολείο της δημιουργικότητας

Το σχολείο που θέλει να αναπτύξει τη δημιουργικότητα των μαθητών του δε

θα περιοριστεί στη δημιουργία του κατάλληλου κλίματος και των ευνοϊκών συνθη-
κών. Προγράμματα, βιβλία, μέθοδοι διδασκαλίας, διδάσκοντες και διδασκόμενοι θα
πρέπει να προσαρμοστούν και να στραφούν προς αυτή την κατεύθυνση. Η μηχανική
μάθηση, η τυποποίηση της διδασκαλίας ή της εργασίας, η παθητική επανάληψη, η
παιδαγωγική του «κάνε αυτό που σου λέω» και του «κάνε το όπως σου το λέω» θα
αποκλειστούν και θα αντικατασταθούν με μεθόδους όσο γίνεται περισσότερο
ενεργητικές, επεκτεινόμενες και σε θέματα που ίσως δεν προβλέπονται από το
πρόγραμμα, αλλά που η πραγμάτευσή τους ενδιαφέρει ένα μαθητή ή μια ομάδα
μαθητών. Το ερώτημα δηλαδή «τι θα ήθελες να κάνεις» και «πώς σκέπτεσαι να
εργαστείς» βρίσκεται στη βάση μιας δημιουργικής παιδευτικής διαδικασίας που
σέβεται την ατομικότητα και πιστεύει στις δημιουργικές δυνατότητες της. Από τις
ενεργητικές μεθόδους θα αναφέρουμε κυρίως τη διερευνητική, κατά την οποία η
οργάνωση της ύλης και η σύνδεση των γνωστικών τμημάτων επαφίεται στον ίδιο το
μαθητή, ώστε η μάθηση να παίρνει μια δημιουργικά εξατομικευμένη μορφή
σχετιζόμενη άμεσα με την εργασία, να είναι δηλαδή μάθηση πραγματική.
Ο διδάσκων εξάλλου θα πρέπει να είναι σε θέση να ανατοποθετήσει τον πα-
ραδοσιακό ρόλο του αναθεωρώντας κριτικά και παραμερίζοντας το εγχαραγμένο
μοντέλο του παραδοσιακού δασκάλου: Θα πρέπει να μένει ανοιχτός και ευέλικτος, να
οργανώνει, να εμψυχώνει, να ενθαρρύνει, να δίνει τις πληροφορίες που χρειάζεται ο
μαθητής για τη δουλειά του ή να τον κατευθύνει σωστά στην αναζήτηση και την
ανεύρεση τους, να καθοδηγεί τον εργαζόμενο διακριτικά και στο βαθμό που θα κρίνει
αναγκαίο. Με άλλα λόγια, θα πρέπει και ο ίδιος να είναι δημιουργικό άτομο ή να
ενεργοποιήσει τη λανθάνουσα δημιουργικότητα του. Διαφορετικά, η ζωή του σε ένα
δημιουργικό σχολείο θα ήταν δύσκολη για πολλούς και ευνόητους λόγους.
Πιο συγκεκριμένα, η σχολική ζωή στο δημιουργικό σχολείο θα μπορούσε να
οργανωθεί με τρόπους που να ευνοούν τις πρωτοβουλίες, τις επιλογές, τις εργασίες
των μαθητών σε θέματα που τους ενδιαφέρουν να ανατίθεται, π.χ., στους μαθητές η
οργάνωση και παρουσίαση ορισμένων μαθημάτων, διάφορες εκθέσεις, έκδοση
περιοδικού ή εφημερίδας, θεατρικές παραστάσεις, μουσικές παρουσίες, ομιλίες-
συζητήσεις για θέματα επικαιρότητας, κοινωνικά ή πολιτικά, επιστημονικά,
καλλιτεχνικά κτλ. Σε μια τέτοια οργάνωση καθοριστικό ρόλο θα παίξουν οι ομάδες
των ενδιαφερόντων των μαθητών και με την προϋπόθεση ότι διδάσκοντες και
διδασκόμενοι θα απαλλαγούν από την πίεση των ποικίλων εξετάσεων και από το
αδιάκοπο κυνήγι της ύλης και του χρόνου.
Στο δημιουργικό σχολείο θα τονιστεί ιδιαίτερα η συμμετοχή των μαθητών στο
διάλογο, ώστε να είναι όσο το δυνατό ενεργητικότερη με όλο τον κίνδυνο της
«εκτροπής» από τη «διδασκαλία» που έχει σχεδιάσει ο διδάσκων. Ο καλός δάσκαλος
ποτέ δεν ξέρει πού θα βγάλει τελικά το μάθημα και σ’ αυτό ακριβώς έγκειται η
γοητεία του έργου του. Πάντως, ένα μάθημα που οδηγεί εκεί που αυτός έχει σχε-
διάσει δεν είναι πάντα το καλύτερο μάθημα.
Στο δημιουργικό σχολείο θα προσεχτεί ιδιαίτερα ο τρόπος υποβολής των ερω-
τήσεων. Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε και τις ερωτήσεις σε συγκλίνουσες και
αποκλίνουσες ή σε κλειστές και ανοιχτές. Συγκλίνουσες ή κλειστές είναι αυτές που ο
διδάσκων «ξέρει» την απάντηση και την περιμένει. Ακούει αδιάφορα ή δεν ακούει
καθόλου τις άλλες απαντήσεις, ώσπου να ακούσει την αναμενόμενη, οπότε και
ενθουσιάζεται. Ο ίδιος ο μαθητής δεν απορεί, δε ρωτάει, δεν ενθαρρύνεται στην

312
απορία ή στην ερώτηση, δε βλέπει να λαμβάνεται υπόψη η προσπάθεια του και, κατά
συνέπεια, δε διακινδυνεύει μια απάντηση λαθεμένη.
Ο δημιουργικός μαθητής δυσφορεί σε τέτοιες συνθήκες μαθήματος και αντι-
δρά συχνά με απρέπεια ή με ειρωνεία. «Να κάνετε ερωτήσεις που να μην ξέρετε την
απάντηση», αυτό είναι το αίτημα της δημιουργικότητας. Η στενή όμως αντίληψη για
την αγωγή, που περιορίζει το ρόλο της στο γνωστικό αποκλειστικό υλικό, δεν αφήνει
το διδάσκοντα να κινηθεί σ' αυτό τον ευρύτερο χώρο της συλλογικής προσπάθειας
και της γόνιμης ανταλλαγής ιδεών με τις δημιουργικές προοπτικές που δίνουν οι
ανοιχτές ερωτήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Έκθεση. Ο φιλόλογος ζητεί από
τους μαθητές να γράψουν μια έκθεση πάνω σ' ένα θέμα με σχεδόν δεδομένη την
απάντηση. Γιατί δε ζητάει τη γνώμη τους πάνω σ' ένα πραγματικό ερώτημα; Γιατί δε
ζητάει όλες τις δυνατές οπτικές από τις οποίες μπορεί να θεωρηθεί το ερώτημα; Γιατί
δεν ασκεί τους μαθητές σε ελεύθερες ανακοινώσεις -εισηγήσεις οι οποίες και να
συζητηθούν στη συνέχεια; Γιατί δεν τους ζητάει προτάσεις για την επίλυση ενός
πραγματικού προβλήματος, γιατί δεν τους ασκεί σε επιχειρηματολογία υπέρ και κατά
ενός θέματος; Γιατί δεν τους ασκεί στη συγγραφή ενός συλλογικού κειμένου ή στην
κατάστρωση ενός σχεδίου για την αντιμετώπιση μιας πιθανής κατάστασης; Αλλά και
γενικά το σχολείο γιατί δε βοηθάει τους μαθητές να χρησιμοποιούν τα χέρια τους, να
κατασκευάζουν, να κάνουν πειράματα, να ερευνούν, να αναζητούν, να αποκτούν
προσωπικές εμπειρίες και γνώσεις -όχι βιβλιακές- να δημιουργούν κάτι δικό τους, να
«ποιούν»; Προς αυτήν όμως την κατεύθυνση οφείλει να κινείται το δημιουργικό
σχολείο.
Κώστας Μπαλάσκας, Νέα Παιδεία, τ. 21,
1982 [περιέχεται στο Κώστας
Μπαλάσκας, Εκπαιδευτική Θεωρία και
Πολιτική, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1997]

Θέματα

Α. Να παρουσιάσετε το περιεχόμενο του κειμένου με μία περίληψη 100 – 120

λέξεων.
(μονάδες 25)

Β.1. Να προσδιορίσετε με ακρίβεια το θέμα του κείμενου και τη θέση του συγγραφέα
και στη συνέχεια να αναγνωρίσετε τη συλλογιστική πορεία ανάπτυξης των ιδεών.
(μονάδες )

Β.2. Με τις φράσεις «κάνε αυτό που λέω» και «κάνε το όπως σου το λέω» ο
συγγραφέας συμπυκνώνει το αυταρχικό κλίμα που κυριαρχεί στο παραδοσιακό
μοντέλο σχολείου. Ποιες αντίστοιχες φράσεις χρησιμοποιεί, για να αποτυπώσει το
δημοκρατικό κλίμα που πρέπει να κυριαρχεί στο σχολείο της δημιουργικότητας;
Παρατηρείτε κάποια υφολογική διαφορά ανάμεσα στις φράσεις που αναφέρθηκαν
προηγουμένως και σ’ αυτές που σας ζητούνται;
(μονάδες )

Β.3. α) Ποιους τρόπους και μέσα πειθούς χρησιμοποιεί στο κείμενο ο συγγραφέας; β)
« Θα πρέπει να μένει ανοιχτός και ευέλικτος, να οργανώνει, να εμψυχώνει, … ή να
ενεργοποιήσει τη λανθάνουσα δημιουργικότητα του»: να βρείτε τη συλλογιστική
πορεία του χωρίου.
(μονάδες )

313
Β.4. Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου να βρείτε: α) δομικά στοιχεία, β)
μεθόδους ανάπτυξης, γ) τρόπους συνοχής.
(μονάδες )

Β.5. α) θα περιοριστεί, ευνοϊκών, να ενθαρρύνει, διακριτικά, να εννοούν: να γράψετε

από ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις. β) πιστεύει, επαφίεται, να
ενεργοποιήσει, θα τονιστεί (η συμμετοχή), ρωτάει: να αποδοθούν οι παραπάνω λέξεις
περιφραστικά.
(μονάδες )

Γ. Βασισμένοι στην προσωπική σας εμπειρία, να επισημάνετε ποια γνωρίσματα του

καθιερωμένου τρόπου διδασκαλίας πρέπει κατά τη γνώμη σας, να αλλάξουν και να
εκθέσετε το χαρακτήρα που πρέπει να λάβει αυτή η αλλαγή. Αναπτύξτε τις σκέψεις
σας σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο 300-400 λέξεων.
(μονάδες 50)

314
 Το εκπαιδευτικό σύστημα γεννά ανεργία

Η ελληνική οικονομία σημειώνει τα τελευταία χρόνια ικανοποιητικές

επιδόσεις, με κυρίαρχα δεδομένα την πτώση του πληθωρισμού και τα υψηλά επίπεδα
ανάπτυξης του ΑΕΠ της τάξης του 3%-3,5% και περισσότερο. Όμως η ανεργία δε
δείχνει σημεία σοβαρής υποχώρησης, ενώ σε υψηλά επίπεδα κυμαίνεται η ανεργία
των νέων. Κατά την άποψη μας, δεν έχει γίνει σωστή διάγνωση της ιδιαιτερότητας
του προβλήματος στη χώρα μας.
Οι γνωστές κλασικές αιτίες που ευθύνονται για την ανεργία είναι κυρίως η
συρρίκνωση της αγροτικής απασχόλησης, η αύξηση της συμμετοχής των γυναικών
στο εργατικό δυναμικό, η μείωση της απασχόλησης στη βιομηχανία μετά το 1990, ο
τεχνολογικός εκσυγχρονισμός των επιχειρήσεων, οι περιοριστικές πολιτικές για την
αντιμετώπιση του πληθωρισμού.
Όμως τα γενικότερα αποδεκτά αυτά αίτια δεν είναι αρκετά για να εξηγήσουν
τους βαθύτερους λόγους του προβλήματος. Σε πολύ μεγαλύτερη έκταση απ’ ό,τι
ισχύει διεθνώς, ο σκληρός πυρήνας της ανεργίας εδώ στην Ελλάδα συνδέεται άμεσα
με τη λεγόμενη τεχνολογική ανεργία και κατ' επέκταση με τη διαρθρωτική-
εκπαιδευτική ανεργία. Αυτό σημαίνει ότι οι ραγδαίες εξελίξεις της τεχνολογίας έχουν
ως συνέπεια την ταχύτατη απαξίωση πολλών επαγγελμάτων, ειδικοτήτων και
δεξιοτήτων, ενώ ταυτόχρονα γεννιούνται πολλαπλές ανάγκες για νέα επαγγέλματα
και ειδικότητες.
Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και ιδιαίτερα αυτό της ανώτατης δημόσιας
παιδείας, παραμένει προσκολλημένο σε αναχρονιστικές και ανελαστικές δομές, ενώ
είναι προσανατολισμένο σε κατευθύνσεις που είναι κορεσμένες και δεν αντα-
ποκρίνονται στις σύγχρονες εξελίξεις της τεχνολογίας και της αγοράς εργασίας. Η
παιδεία αλλά και το κυρίαρχο σύστημα κοινωνικών αξιών στη χώρα μας συνεχίζουν
να παράγουν ανέργους. Έτσι εξηγείται γιατί εδώ παρατηρείται το παράδοξο
φαινόμενο, να εμφανίζεται η ανεργία των αποφοίτων λυκείου σε υψηλότερα επίπεδα
από την ανεργία των αποφοίτων γυμνασίου και η ανεργία των αποφοίτων
πανεπιστημίων να βρίσκεται σε υψηλότατα δεδομένα διεθνώς.
Έχει διαπιστωθεί ότι η τεχνολογική ανεργία ή, αλλιώς, η διαρθρωτική - εκπαι-
δευτικού τύπου - ανεργία είναι ο μεγάλος υπεύθυνος για περίπου το μισό από το
σύνολο του ποσοστού του 9-10% της ανεργίας στην Ελλάδα. Και ακόμα πιο σημα-
ντικό, η ίδια η αιτία είναι «υπεύθυνη» για μεγάλο μέρος του υψηλού ποσοστού της
ανεργίας των νέων και ιδιαίτερα των νέων γυναικών, καθώς και της μακροχρόνιας
ανεργίας. Αν η παραπάνω διάγνωση γίνει ευρύτατα κατανοητή και αποδεκτή, τότε
εκείνο που επείγει είναι η λήψη κατάλληλων διαρθρωτικών μέτρων για την αντι-
μετώπιση του προβλήματος. […]
Θεόδωρος Κατσανέβας,
Ελευθεροτυπία, 20/7/2003

Θέματα

Α. Να γράψετε περίληψη του παραπάνω κειμένου 80 – 100λέξεων.

(μονάδες)

Β.1. Γράψτε έναν πλαγιότιτλο για καθεμία από τις παραγράφους του κειμένου.
(μονάδες)

315
Β.2. Αξιοποιώντας στοιχεία από το κείμενο, να προσδιορίσετε τον όρο «διαρθρωτική
– εκπαιδευτική ανεργία».
(μονάδες)

Β.3. Να γράψετε τρεις προτάσεις χρησιμοποιώντας μία – διαφορετική κάθε φορά –

σημασία της λέξης μέτρο.
(μονάδες)

Β.4. συρρίκνωση, αποδεκτά, αναχρονιστικές, παράδοξο, μακροχρόνιας: να γράψετε

από ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου.
(μονάδες)

Γ. Στο τέλος του αποσπάσματος ο συντάκτης του δημοσιεύματος επισημαίνει την

ανάγκη λήψης «των κατάλληλων διαρθρωτικών μέτρων για την αντιμετώπιση του
προβλήματος». Ποια πιστεύετε ότι είναι τα μέτρα αυτά σε σχέση με το εκπαιδευτικό
σύστημα και ποια θέση υιοθετείτε ως προς την προτεινόμενη στενή σύνδεση του με
την αγορά εργασίας; Να αναπτύξετε τις απόψεις σας σε εισήγηση (400-500 λέξεις)
που συντάσσετε για μια σχολική εκδήλωση.

316
 Ο ρόλος του Πανεπιστημίου στο πλαίσιο της νέας κοινωνίας

Ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει το Πανεπιστήμιο στη σύγχρονη

κοινωνία δεν περιορίζεται μόνο στο πεδίο της παραγωγής νέας γνώσης και
τεχνολογίας. Πολύ σημαντικός αναδεικνύεται ο ρόλος αυτός και στον τομέα της
προετοιμασίας του απαραίτητου επιστημονικού και τεχνικού δυναμικού, το οποίο θα
χρησιμοποιήσει τις νέες τεχνολογίες και θα στελεχώσει όχι μόνο τις άλλες βαθμίδες
της εκπαίδευσης, αλλά όλους τους τομείς και τους μηχανισμούς της κοινωνίας και της
οικονομίας.
Ειδικότερα, με την αυξανόμενη συμμετοχή της γνώσης σε όλα τα στάδια της
παραγωγικής και διανεμητικής διαδικασίας, οι ανάγκες σε ειδικευμένο δυναμικό
μεσαίας και υψηλής στάθμης αυξάνονται με πρωτόγνωρη ταχύτητα. Αυτά σημαίνουν
ότι τα Πανεπιστήμια πρέπει να προετοιμαστούν τόσο για την αύξηση του αριθμού
των φοιτητών που εκπαιδεύουν, όσο και για διαφοροποιήσεις στον τομέα της
κατάρτισης των νέων.
Τις τάσεις αυτές ενισχύουν δύο ακόμη σημαντικές προκλήσεις, οι οποίες
προέρχονται από τις πιέσεις που ασκεί στα πανεπιστημιακά συστήματα όλων των
χωρών η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και η ανάγκη για συχνή επικαιροποίηση
των γνώσεων που αποκτούν οι φοιτητές στη διάρκεια της φοίτησης.
Οι παραπάνω μεταλλαγές δημιουργούν πιεστικά προβλήματα στα Πανεπι-
στήμια που αφορούν στην αλλαγή της φιλοσοφίας η οποία διέπει τη δράση και τη
συμπεριφορά τους, στη διαφοροποίηση του περιεχομένου των σπουδών, στην
ποιοτική στάθμη της εκπαίδευσης, στην αναγκαιότητα οργάνωσης σπουδών σε
διαφορετικά επίπεδα, στην προσαρμογή των Πανεπιστημίων ώστε να
ανταποκρίνονται στη ζήτηση για επικαιροποίηση της γνώσης, καθώς και στην
ανάπτυξη δικτύων επικοινωνίας με Πανεπιστήμια άλλων χωρών.
Για την αντιμετώπιση των εξελίξεων αυτών είναι απαραίτητο να διαμορ-
φωθούν νέοι θεσμοί, να υπάρξει αλλαγή της νοοτροπίας και να διατεθούν πόροι τόσο
για τη δημιουργία της αναγκαίας υποδομής, όσο και για την πρόσληψη επιστημονικού
και τεχνικο-διοικητικού προσωπικού ικανού να στηρίξει τις αλλαγές και να καλύψει
τις νέες ανάγκες. Ακόμη, θα χρειαστεί να προγραμματιστεί αναδιανομή του
σημερινού φοιτητικού πληθυσμού μεταξύ κλάδων και τομέων επιστημονικής και
επαγγελματικής εξειδίκευσης, πράγμα που θα οδηγήσει σε ταχύτερη ανάπτυξη
ορισμένων κλάδων της επιστήμης και της τεχνολογίας, σε περιορισμό άλλων, αλλά
και σε σταδιακή αλλαγή του αντικειμένου ή ακόμη και σε κατάργηση ορισμένων
κλάδων που δεν έχουν τίποτε να προσφέρουν στη σύγχρονη κοινωνία.
Είναι φανερό πως, για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της νέας κοινωνίας
της γνώσης, τα Πανεπιστήμια πρέπει να αναλάβουν στρατηγικού χαρακτήρα
πρωτοβουλίες. Αυτές θα σχετίζονται με την ανάπτυξη νέων κλάδων της επιστήμης,
την επέκταση του θεσμού των μεταπτυχιακών σπουδών, τη διαμόρφωση
προϋποθέσεων για την προώθηση του θεσμού της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης και
επιμόρφωσης, τη συμμετοχή τους στην ίδρυση ανοιχτών Πανεπιστημίων, την
ανάπτυξη σχέσεων με τον κόσμο της οικονομίας κ.ά.
Οι εξελίξεις αυτές αποτελούν πραγματικές προκλήσεις για τα ελληνικά
Πανεπιστήμια που τα υποχρεώνουν να αναλάβουν νέους ρόλους, να θέσουν συνθήκες
και να υιοθετήσουν μεθόδους δράσης και διοίκησης πρωτόγνωρες για το
πανεπιστήμιο που γνωρίζουμε μέχρι τώρα. Εμπόδια στην προσπάθεια
αποτελεσματικής αντιμετώπισης των παραπάνω προκλήσεων αποτελούν οι κα-
τεστημένες νοοτροπίες και οι ανελαστικότητες, που σε μεγάλο βαθμό χαρακτηρίζουν
το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του ελληνικού πανεπιστήμιου, η ανεπάρκεια

317
χρηματικών πόρων και η έλλειψη υψηλής στάθμης προσωπικού σε όλες τις βαθμίδες,
σε όλες τις κατηγορίες και σε όλες τις ειδικότητες.
Η ανάδειξη της γνώσης ως κυρίαρχου συντελεστή της οικονομικής και
κοινωνικής προόδου, σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και τον
έντονο ανταγωνισμό που αυτή συνεπάγεται, ασκούν πιέσεις κυρίως προς τέσσερις
κατευθύνσεις. Προς τη δημιουργία προϋποθέσεων παροχής γνώσεων
πανεπιστημιακού επιπέδου σε ολοένα μεγαλύτερα ποσοστά πληθυσμού σε σύγκριση
με το παρελθόν. Παράλληλα για τη διαμόρφωση θεσμών και υποδομής ώστε να γίνει
η διά βίου εκπαίδευση πραγματικότητα για όλους. Ακόμη για την ικανοποίηση της
ζήτησης των επιχειρήσεων για περισσότερη εκπαίδευση χρηστικού χαρακτήρα και
τέλος την ανάπτυξη των μεταπτυχιακών σπουδών και της έρευνας με ρυθμούς
πρωτόγνωρους για το ελληνικό πανεπιστήμιο.
Οι πιέσεις που ασκούνται από την πλευρά των αναγκών της οικονομίας και
του διεθνούς ανταγωνισμού ενισχύουν την τάση για μεγαλύτερη εξειδίκευση, κυρίως
στους τομείς της τεχνολογίας, των φυσικών επιστημών και των οικονο-μικο-
διοικητικών επιστημών. Προς την ίδια κατεύθυνση εκδηλώνονται και οι προτιμήσεις
των φοιτητών προκειμένου να «εξαργυρώσουν» με το υψηλότερο δυνατό τίμημα τις
γνώσεις που αποκτούν στο Πανεπιστήμιο.
Η εξέλιξη αυτή, που φαίνεται μάλλον αναπόφευκτη, εγκυμονεί κινδύνους. Ο
σημαντικότερος ίσως είναι ο κίνδυνος να αντικατασταθεί η ανώτατη παιδεία με την
ανώτατη επαγγελματική εξειδίκευση.
Όταν το Πανεπιστήμιο φέρει έντονη τη σφραγίδα της επαγγελματικής εξειδί-
κευσης, υπάρχει κίνδυνος να παράγει μονόπλευρους δογματιστές ανίκανους να κα-
τανοήσουν τα κοινωνικά, τα πολιτικά και τα πολιτιστικά ρεύματα της εποχής τους, να
δώσουν περιεχόμενο στη ζωή, καθώς και απαντήσεις σε πολλά προβλήματα που
απασχολούν την κοινωνία, αλλά και τους ίδιους ως άτομα και ως πολίτες.
Η μεγάλη επαγγελματική εξειδίκευση θα οδηγήσει στην κατάρτιση επιστη-
μόνων που θα γνωρίζουν διαρκώς περισσότερες λεπτομέρειες για ολοένα και
λιγότερα φαινόμενα και εκδηλώσεις της ζωής. Οι επιστήμονες αυτοί, εφόσον δεν θα
διαθέτουν ένα ευρύτερο υπόβαθρο γνώσεων ανθρωπιστικού και κοινωνικο-πολιτικού
περιεχομένου, θα αποδειχθούν ανήμποροι να συναρμολογήσουν τα αναρίθμητα
κομμάτια στα οποία έχει διασπαστεί η σύγχρονη κοινωνία, προκειμένου να
ερμηνεύσουν τα φαινόμενα και τις καταστάσεις που παρατηρούν και να
διατυπώσουν σκέψεις και προτάσεις για τη δημιουργία μίας περισσότερο
ανθρώπινης κοινωνίας.
Στο πλαίσιο των νέων εξελίξεων είναι ορατή η απειλή για υποβάθμιση των
ανθρωπιστικών και κοινωνικο-πολιτικών επιστημών, γεγονός που συνεπάγεται
τεράστιους κινδύνους για το μέλλον της κοινωνίας. […]
Α. Κιντής (πρύτανης οικονομικού
Πανεπιστημίου)
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 02-08-2001
Θέματα

Α. Να γίνει περίληψη του παραπάνω κειμένου σε περίπου 100 – 120 λέξεις.

(μονάδες 25)

Β.1. α) Με ποια μέθοδο αναπτύσσεται η όγδοη παράγραφος του κειμένου; Ποια τα

δομικά της μέρη; β) Με ποια νοηματική σχέση συνδέονται μεταξύ τους η τέταρτη και
η πέμπτη παράγραφος του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
(μονάδες 6)

318
Β.2. α) Ποια η κατευθυντήρια ιδέα του αρθρογράφου; β) Ποιον κίνδυνο επισημαίνει ο
αρθρογράφος; Να τον αναπτύξετε σε 60 – 80 λέξεις.
(μονάδες 6)

Β.3. α) «Η μεγάλη επαγγελματική εξειδίκευση … κοινωνίας». Στην παραπάνω

παράγραφο να αντικατασταθούν με ισοδύναμες οι εξής λέξεις: διαθέτουν,
αναρίθμητα, ερμηνεύσουν, διατυπώσουν. β) Τι δηλώνει καθεμία από τις παρακάτω
λέξεις της πέμπτης παραγράφου, που συμβάλλουν στη συνοχή των νοημάτων της:
ακόμη, αλλά, ή.
(μονάδες 4)

Β.4. α) «Είναι φανερό πως για να ανταποκριθούν … της οικονομίας». Να

επισημάνετε το είδος του συλλογισμού της παραγράφου αυτής. β) Να βρείτε τα
συνθετικά μέρη των παρακάτω λέξεων του κειμένου: αναδιανομή, επαγγελματική,
οικονομία, νοοτροπίες.
(μονάδες 4)

Β.5. Ποιοι πρέπει να είναι κατά την γνώμη σας οι στόχοι της Ανώτατης εκπαίδευσης;
Να απαντήσετε με θεματικές προτάσεις (επιγραμματικά)
(μονάδες 5)

Γ. Αναμφισβήτητα, στο θετικό ρόλο που οφείλει να διαδραματίσει το Πανεπιστήμιο,

ανάγεται και η σύνδεση του με τις ανάγκες της οικονομίας και της κοινωνίας, ώστε να
επιτευχθεί η επαγγελματική απασχόληση των πτυχιούχων. Σήμερα παρατηρεί κανείς
το φαινόμενο της ανεργίας των πτυχιούχων να διευρύνεται. Να αναπτύξετε (400 - 500
λέξεις) τις αιτίες του φαινομένου της ανεργίας των πτυχιούχων στη χώρα μας. Να
έχετε υπόψη σας πως το κείμενο σας αποτελεί εισήγηση σε μια σχετική συζήτηση που
διεξάγεται στο σχολείο σας.
(μονάδες 50)

319
 Ο χρησιμοθηρισμός της ελληνικής εκπαίδευσης

Η παιδεία μας, όχι μονάχα στην σχολική της φάση κι έκταση, αλλά και στη
συνολική της σκόπευση, πάσχει από μια βασική και επικίνδυνη διαστροφή, που
οφείλεται στην υπερτροφική ανάπτυξη των νοητικών και γνωστικών δυνάμεων της
ανθρώπινης προσωπικότητας. Από τη νηπιακή ηλικία ως την ώριμη εφηβική ή τη
νεανική περίοδο ο νέος άνθρωπος μαθαίνει αναρίθμητα πράγματα. Και οι νεότερες
παιδαγωγικές προσπάθειες τείνουν, όσο ξέρω, στο πώς θα αποχτήσει όλες αυτές τις
γνώσεις πιο άκοπα και πιο γρήγορα. Το τελικό αποτέλεσμα αυτής της μακρόχρονης,
δαπανηρής και εξαντλητικής προσπάθειας είναι στην καλύτερη περίπτωση η
δημιουργία ανθρώπων ικανών να «πετύχουν» στη ζωή, αλλά «άμουσων», όπως θα
τους ονόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες. Μάταιες φαίνονται οι απεγνωσμένες εκκλήσεις
πολλών φωτισμένων επιστημόνων, κορυφαίων στην επιστημονική ιεραρχία, που μας
προειδοποιούν για τους κινδύνους αυτής της πορείας και επισημαίνουν την
ουσιαστική καταστροφή της ανθρώπινης προσωπικότητας, που είναι κάτι πολύ πιο
πλούσιο και πιο σύνθετο από το «γνωστικό» άνθρωπο. Η νοητική μας παιδεία
συγκέντρωσε την προσοχή της σ' αυτή την πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης
αντλώντας και από την παράδοση όσα στοιχεία συντελούν στο σκοπό της. Ειδικότερα
η ελληνική παιδεία, που στηρίχτηκε στα κλασικά γράμματα, τονίζοντας μάλιστα τον
«ελληνοχριστιανικό» χαρακτήρα της, αγνόησε σκόπιμα ή στάθηκε ανίκανη να
συλλάβει τα βαθύτερα και ουσιαστικότερα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού και
της ελληνικής παιδείας. Σ' αυτήν εκείνο που έχει πρωταρχική σημασία είναι η
συνολική αγωγή του ανθρώπου, αυτό θα πει, η σύγχρονη και αρμονισμένη άσκηση
των φυσικών και πνευματικών του (όχι νοητικών) δυνάμεων, χωρίς καμιά άμεση
χρησιμοθηρική επιδίωξη. Με άλλα λόγια ο στόχος της αρχαίας ελληνικής, ειδικότερα
της αθηναϊκής παιδείας, ήταν η δημιουργία ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτικών,
ικανών στο κορμί, στο νου και στην ψυχή, για να στοχάζονται ορθά, να βουλεύονται
υπεύθυνα και να ενεργούν αποφασιστικά.
Μια τέτοια συνολική αγωγή, που γυμνάζει το κορμί του νέου και την ψυχή
του, που του μαθαίνει τις απαραίτητες γνώσεις, αλλά προπάντων ασκεί τις ψυχικές
του δυνάμεις και καλλιεργεί την ευαισθησία του, που θα καρπίσει μέσα στην
ελεύθερη ατμόσφαιρα του Γυμνασίου, είναι ίσως ένα ιδανικό ανέφικτο για το δικό
μας κόσμο. Ωστόσο δεν παύει να είναι ένα ιδανικό αξιοθαύμαστο.

Γ. Δαρδιώτης, Μία μέθοδος προσέγγισης

του μαθήματος της έκθεσης.

Θέματα

Α. Να αποδώσετε σύντομα (70 – 70 λέξεις το περιεχόμενο του παραπάνω κειμένου)

(μονάδες 25)

Β.1. Ποιο βασικό μειονέκτημα της παιδείας στη χώρα μας επισημαίνει ο συγγραφέας
και ποια η επίπτωσή του στους ανθρώπους;
(μονάδες 5)

Β.2. Ποιος πρέπει, κατά το συγγραφέα, να είναι ο στόχος της ελληνικής παιδείας;
(μονάδες 4)

320
Β.3. Αν σε μία παράγραφο θίγονται και αναλύονται περισσότερα από ένα θέματα,
διασπάται η ενότητά της. Σ’ αυτή την περίπτωση πρέπει να τη χωρίσουμε, για να
αναλύεται σε κάθε παράγραφο ένα μόνο θέμα. Εξετάστε την πρώτη παράγραφο του
κειμένου και χωρίστε την αν διασπάται η ενότητα της.
(μονάδες 5)

Β.4. Να βρείτε στο κείμενο τις παρακάτω λέξεις και να τις αντικαταστήσετε με
άλλες. Το νόημα να παραμείνει το ίδιο: εξαντλητικός, «άμουσων», επισημαίνουν,
πλούσιο, την προσοχή, την πλευρά, αγνόησε, ουσιαστικότερα, χρησιμοθηρική,
βουλεύονται, προπάντων, ανέφικτο.
(μονάδες 6)

Β.5.

Γ. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η ελληνική παιδεία «στάθηκε ανίκανη να

συλλάβει τα βαθύτερα και ουσιαστικότερα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού και
της ελληνικής παιδείας». Αφού αναφερθείτε σύντομα στα βαθύτερα
και ουσιαστικότερα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής
παιδείας, να αναλύσετε τις αιτίες στις οποίες οφείλεται αυτή η ανικανότητα
της ελληνικής παιδείας.
(μονάδες 50)

321
322
323
324
Η πιο επικίνδυνη ιδέα για το μέλλον

Κορυφαίοι στοχαστές εντοπίζουν για το περιοδικό Foreign affairs την πηγή των
αυριανών σφαλμάτων της ανθρωπότητας

«Οι γενικές και αφηρημένες ιδέες συνιστούν την πηγή των μεγαλύτερων
σφαλμάτων της ανθρωπότητας», έγραφε τον 18ο αιώνα ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Ζακ
Ρουσό. «Συμπαρατασσόμαστε ενάντια σε ιδέες που προσβάλλουν θεμελιώδεις αρχές
μας, αλλά πιανόμαστε απροετοίμαστοι από αδιόρατες, φαινομενικά καλοκάγαθες
ιδέες, που δίνουν στη συνέχεια κακοήθεις και φονικές μεταστάσεις» ήταν ο
συλλογισμός της διεύθυνσης του περιοδικού Foreign Affairs. Με αυτήν την αφετηρία,
λοιπόν, ζήτησε από οκτώ στοχαστές διεθνούς αναγνώρισης μία απάντηση στο
ερώτημα: Ποια είναι σήμερα η ιδέα που θα αποδειχθεί περισσότερο καταστροφική
στο μέλλον;
Οι ερωτώμενοι προέρχονται από τις οικονομικές επιστήμες, τα οικονομικά,
την ιστορία και φτάνουν ως την φιλοσοφία. Τα ονόματα και το έργο τους διασφάλισε
την οξυδέρκεια και το κύρος της ανάλυσης. Οι περισσότερες ιδέες που
επισημάνθηκαν αφορούν την πολιτική, και μάλιστα την πολιτική της κυβέρνησης
Μπους, δεν απουσίασαν όμως και οι αντίρροπες φωνές, όπως δεν απουσίασε η
ανησυχία που τροφοδοτείται από τις καλπάζουσες προόδους της βιοτεχνολογίας.
Άλλες από τις ιδέες που εθίγησαν είναι αφηρημένες και άλλες πολύ συγκεκριμένες.
Κατά την πολιτική επιστήμονα του Χάρβαρντ Σαμάνθα Πάουερ, φερ’ ειπειν,
άκρως επικίνδυνη είναι η πίστη ότι «το status quo των Ηνωμένων Εθνών επαρκεί ως
έχει για να αντιμετωπίσει τις σημερινές διεθνείς προκλήσεις» και κατά την
οικονομολόγο και σύμβουλο του Κλίντον Άλις Ρίβλιν « η δημοσιονομική
ανευθυνότητα των ΗΠΑ, διότι ό,τι αφορά την κυρίαρχη οικονομία του κόσμου,
απειλεί την οικονομική ευμάρεια ολόκληρου του κόσμου. Για τον Ινδικής καταγωγής
διευθυντή του Newsweek Φαρίντ Ζακαράια, η πιο επικίνδυνη ιδέα για τον κόσμο
σήμερα είναι ο αντιαμερικανισμός. Ο αντιαμερικανισμός είναι ένα ρεύμα σκέψης που
αφορά όλο τον κόσμο με εξαίρεση της Βρετανίας και του Ισραήλ. Και αν αποτελεί
έως ένα βαθμό «προϊόν της πολιτικής Μπους, το βάθος και η πνοή του φαινομένου
δείχνουν πως οι ρίζες του είναι βαθύτερες». Από το εκτενές και πρωτότυπο αφιέρωμα
του Foreign Affairs παρουσιάζουμε εν περιλήψει τη βασική επιχειρηματολογία των
πέντε εκ των οκτώ συμβολών.

Έρικ Χομπσμπάουμ,Η διάδοση της δημοκρατίας

Κατά τον Βρετανό ιστορικό Έρικ Χομπσμπάουμ, η πιο επικίνδυνη ιδέα

σήμερα – που υποστηρίζεται μάλιστα από πολλούς υπέρμαχους των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων – είναι η διάδοση της δημοκρατίας. «Η ιδέα είναι δονκιχωτική και
επικίνδυνη». Προϋποθέτει ότι «το σύστημα είναι εφαρμόσιμο στην τυποποιημένη του
μορφή, ότι μπορεί να πετύχει παντού, ότι μπορεί να θεραπεύσει όλα τα μεγάλα
υπερεθνικά διλήμματα και ότι μπορεί να φέρει ειρήνη, αντί να προκαλέσει αταξία.
Όμως δεν μπορεί».
Όσο δημοφιλής κι αν είναι η δημοκρατία, η ιδέα της διάδοσής της, και
μάλιστα διά των αμερικανικών στρατιωτικών επεμβάσεων, είναι επικίνδυνη, διότι
κατά τον Χομπσμπάουμ αγνοεί ότι:
1. η λογική και οι μέθοδοι της δράσης των μεγάλων δυνάμεων δεν συμπίπτουν με τις
αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα εγκαθιδρυμένα κράτη επιδιώκουν πρώτα

325
 απ’ όλα την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων. Όταν έχουν την ανάλογη
ισχύ και έναν ζωτικό λόγο, βρίσκουν εύκολα μία δικαιολογία για την δράση τους
– ιδιαίτερα αν πιστεύουν ότι έχουν στο πλευρό τους τον Θεό.
2. ο 20ος αιώνας μας έχει ήδη δείξει την αποτυχία της διάδοσης της δημοκρατίας ως
μεταφοράς θεσμού πάνω από τα σύνορα. Δίχως την απαιτούμενη εσωτερική
συναίνεση, θρησκευτική, εθνική ή άλλη, δεν υπάρχει κυρίαρχος λαός, άρα ούτε
αριθμητική πλειοψηφία. Η διάδοση της δημοκρατίας επιδείνωσε τις εθνικές
διαμάχες και προκάλεσε την αποδιάρθρωση κρατών σε πολυεθνικές και
πολυκοινοτικές περιοχές μετά το 1918 και 1989, ανέστειλε δημοκρατικούς
θεσμούς (Βόρεια Ιρλανδία), οδήγησε σε εμφυλίους πολέμους (Σρι Λάνκα).
3. η προσπάθεια για τη διάδοση της τυποποιημένης δυτικής δημοκρατίας υποφέρει
από ένα θεμελιακό παράδοξο. Ήδη στον δυτικό κόσμο ένα αυξανόμενο κομμάτι
της ανθρώπινης ζωής «τρέχει» εκτός επιλογών ψηφοφόρων, μέσα σε υπερεθνικές
και ιδιωτικές οντότητες, όπου δεν υπάρχει εκλογικό σώμα, τουλάχιστο όχι
νοούμενο με δημοκρατικό τρόπο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αναδείχθηκε σε ισχυρή
και αποτελεσματική δομή, ακριβώς επειδή δεν προήλθε από κανένα εκλογικό
σώμα. Το «δημοκρατικό έλλειμμα» της Ευρώπης παραμένει ως πρόβλημα. Πώς
τα ισχυρά κράτη , παρατηρεί ο Έρικ Χομπσμπάουμ, επιχειρούν να διαδώσουν ένα
σύστημα που αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει τις δικές τους σημερινές προκλήσεις;

Πωλ Ντέιβις, Η υπονόμευση της ελεύθερης βούλησης

«Η πίστη στην ελεύθερη βούληση είναι κοινή σε όλους τους πολιτισμούς και
αυτό που σε μεγάλο βαθμό μας κάνει ανθρώπους. Από αυτήν προκύπτουν οι οικείες
έννοιες της ευθύνης και της ενοχής που θεμελιώνουν το ηθικό και νομικό μας
σύστημα. Οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι κλονίζουν σήμερα αυτόν τον ηθικό
στυλοβάτη – και δεν δείχνουν να έχουν σκεφτεί με τι θα μπορούσαν να τον
αντικαταστήσουν» γράφει ο καθηγητής Φυσικής Φιλοσοφία και διάσημος
εκλαϊκευτής της Θεωρητικής Φυσικής Πωλ Ντέιβις.
Πιάνοντας το νήμα από το νευτώνειο σχήμα του σύμπαντος ως γιγάντιου
ωρολογιακού μηχανισμού, υποδουλωμένου σε ντετερμινιστικούς νόμους,
ακολουθώντας το στη φιλοσοφία του Ryle και του Dennett και φτάνοντας ως την
σύγχρονη γενετική, ο Πωλ Ντέιβις παρατηρεί ότι στην εποχή μας πληθαίνουν οι
επιθέσεις κατά της ελεύθερης βούλησης. «Είμαστε μηχανές επιβίωσης,
ρομποτοχήματα τυφλά προγραμματισμένα να διατηρούν τα εγωιστικά μόρια που
είναι γνωστά ως γονίδια», γράφει ο βιολόγος της Οξφόρδης R. Dawkins. Και ό,τι
απομένει από το ανθρώπινο μυαλό ελεύθερο από γονιδιακές επιρροές, αφήνεται στο
έλεος των «μιμιδίων», αυτών των νοητικών ισοδυνάμων τους – φορέων ιδεών,
πίστεων, στρατηγικών, τρόπων, που υποτίθεται ότι αναπαράγονται και
ανταγωνίζονται με ανάλογο τρόπο.

«Δεν έχουμε άλλη επιλογή»

«Δεν μπορούμε να είμαστε ακόμη σίγουροι πως οι φυσικοί έχουν πει την
τελευταία λέξη πάνω στην αιτιότητα, ούτε πως οι γνωσιακοί επιστήμονες
αντιλαμβάνονται πραγματικά τη λειτουργία του εγκεφάλου και της συνείδησης. Ως εκ
τούτου η οποιαδήποτε υπεραπλούστευση των σχετικών ιδεών πρέπει να
αποφεύγεται», παρατηρεί ο Ντέιβις. «Ο εαυτός και η ελευθερία της βούλησης είναι ο

326
τρόπος μας να μετέχουμε στα πράγματα. Πρέπει να πιστεύουμε σ’ αυτήν – δεν έχουμε
άλλη επιλογή».

Μάρθα Νουσμπάουμ, Η θρησκευτική μισαλλοδοξία

Ακολουθώντας τους κρίκους μίας αλυσίδας αίματος και φανατισμού «που

συνδέει τις σφαγές των μουσουλμάνων από ινδουιστές στην Ινδία του 2002, το νέο
κύμα αντισημιτισμού που γεννιέται στην Ευρώπη, την ενίσχυση των ριζοσπαστικών
εκδοχών του Ισλάμ μέσα στον μουσουλμανικό κόσμο και την τάση για εξίσωση του
Ισλάμ με την τρομοκρατία που κυριαρχεί στην Αμερική», η Μάρθα Νουσμπάουμ
συμπεραίνει: «Μια παλιά κι επικίνδυνη ιδέα επανακάμπτει τα τελευταία χρόνια: η
θρησκευτική μισαλλοδοξία».
Η έλξη της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας στον σύγχρονο κόσμο δεν είναι κατά
την Αμερικανίδα φιλόσοφο Δικαίου και Ηθικής ακατανόητη. Από την αυγή του
πολιτισμού η θρησκεία βοηθούσε τον άνθρωπο να αντιμετωπίσει τους φόβους της
πείνας, της αγάπης και του θανάτου. Οι θρησκείες ως ισχυρές πηγές ηθικότητας και
κοινότητας, γίνονταν επίσης οχήματα για την απόδραση από την κατάσταση του
αβοήθητου, στην οποία περιερχόταν ο άνθρωπος από την καταπίεση και την επιβολή
των ιεραρχιών. Στο σημερινό κόσμο της βίαιης επιτάχυνσης, οι άνθρωποι έρχονται
αντιμέτωποι με νέες επίφοβες εθνικές και θρησκευτικές διαφορές. Προσκολλώνται,
λοιπόν, στη θρησκεία που πιστεύουν για αληθινή, εντάσσουν τον εαυτό τους σε ένα
κύκλο ομοπίστων, και υποτάσσοντας κατόπιν τους άλλους, τους «αλλόθρησκους»,
λησμονούν για λίγο την αδυναμία τους.
«Για την αντιμετώπιση αυτού του κατά βάση συγκινησιακού και κοινωνικού
προβλήματος δεν αρκεί απλώς η νομική κωδικοποίηση, η καλή νομοθεσία ή τα
Συντάγματα. Χρειάζεται να σκεφτούμε περισσότερο πώς η δημόσια ρητορική και
μαζί η ποίηση, η μουσική και η τέχνη θα υποστηρίξουν τον πλουραλισμό και την
ανεκτικότητα».

Φράνσις Φουκουγιάμα, Βιοτεχνολογία και «υπερ-ανθρωπισμός»

Κατά τον Φουκουγιάμα η πιο επικίνδυνη ιδέα σήμερα πρέπει να εισαχθεί με

έναν νεολογισμό: τον νεολογισμό του «υπερ-ανθρωπισμού». Ο όρος περιγράφει την
ιδέα «της απελευθέρωσης του ανθρώπινου γένους από τους βιολογικούς του
περιορισμούς, της καθοδήγησης του βιολογικού μας πεπρωμένου μακριά από την
τυφλή διαδικασία της εξέλιξης». Πέρα από τους ιστοτόπους των οπαδών του
ρεύματος, που εντοπίζονται στο Διαδίκτυο και μπορούν να απορριφθούν ως φαιδρή
επιστημονική φαντασία, υπάρχει και ένα αξίωμα – αρχή που διαπνέει το ρεύμα αυτό
και πρεσβεύει ότι «μία μέρα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε την βιοτεχνολογία για να
γίνουμε πιο δυνατοί, πιο όμορφοι, πιο έξυπνοι, λιγότερο βίαιοι και μακροβιότεροι»,
πρόταση που «αποτελεί την άρρητη προκείμενη, η οποία καθοδηγεί το ερευνητικό
πρόγραμμα της σύγχρονης ιατρικής». Η καλπάζουσα πρόοδος της βιοτεχνολογίας
αντιπροσωπεύει έναν δυσδιάκριτο ηθικό κίνδυνο. Το ανθρώπινο γένος έχει βεβαίως
τους περιορισμούς του. «Αν όμως η βιοτεχνολογία μας δώσει τη δυνατότητα με
φάρμακα που θα αλλάζουν τα ανθρώπινα συναισθήματα και με γονιδιακές θεραπείες
που θα παρατείνουν την βραχύβια ζωή μας, εμείς πρέπει να υπερβούμε τα όρια του
είδους;», ανακύπτει η ερώτηση. Ο Φουκουγιάμα απαντά όχι, διότι» το πρώτο θύμα
αυτού του υπερ-ανθρωπισμού θα είναι η ισότητα».

327
 Η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων κατοχυρώθηκε στις εθνικές και διεθνείς
καταστατικές χάρτες με σκληρές πολιτικές μάχες. «Πίσω από την ισότητα των
δικαιωμάτων βρίσκεται η πίστη ότι όλοι κατέχουμε μία βασική ανθρώπινη ουσία,
ανεξαρτήτως φύλου, χρώματος δέρματος, ομορφιάς, ακόμη και νοημοσύνης. Η
ισότητα σημαίνει ότι χαράξαμε μία κόκκινη γραμμή γύρω από το ανθρώπινο ον,
θεωρώντας το αυτό καθαυτό ιερό». Αλλά ο πυρήνας του υπερ-ανθρωπισμού
συνίσταται στη μεταβολή αυτής ακριβώς της ανθρώπινης ουσίας. «Αν αρχίσουμε να
μετατρέπουμε τους εαυτούς μας σε κάτι ανώτερο, τι δικαιώματα θα διεκδικήσουν τα
ενισχυμένα νέα πλάσματα και τι δικαιώματα θα απομείνουν για τα υπολειπόμενα;
Ποιος δεν θα θέλει να ακολουθήσει; Και ποιες οι συνέπειες για τους πολίτες των
φτωχότερων χωρών του κόσμου – που τα βιοτεχνολογικά θαύματα δεν αγγίζουν; Την
ίδια ταπεινότητα και τον σεβασμό που μας δίδαξε το περιβαλλοντικό κίνημα απέναντι
στην ολότητα της μη ανθρώπινης φύσης, πρέπει να δείξουμε και απέναντι στην
ανθρώπινή μας φύση.

Ρόμπερτ Ράιτ, Ο πόλεμος ενάντια στο κακό

«Η κινηματογραφική τριλογία του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών και ο

Αμερικανός πρόεδρος Μπους μοιράζονται την ίδια ιδέα του Κακού: ότι πίσω από όλα
τα κακά πράγματα του κόσμου βρίσκεται μία και μόνη σκοτεινή κοσμική δύναμη»,
παρατηρεί ο φιλόσοφος Ρόμπερτ Ράιτ.
Κατά τον Ράιτ, ο Μπους είναι κληρονόμος ορισμένων προτεσταντικών
ρευμάτων, που αναιρώντας την επιτυχή προσπάθεια του Αγίου Αυγουστίνου για την
εξαφάνιση της μανιχαϊκής εικόνα; Του κακού, την επανέφεραν στην χριστιανική
θεολογία. «Πριν από την έναρξη της προεδρίας Μπους, η όποια αναφορά σε κακούς
είχε ειρωνική χροιά για τον μεταμοντέρνο μετα- ψυχροπολεμικό κόσμο μας –
παρέπεμπε σε κιτς σούπερ ήρωες. Μετά την 11 η Σεπτεμβρίου, ο Μπους άρχισε να
χρησιμοποιεί τη λέξη αυτή σοβαρά. υποσχόμενος ότι θα απαλλάξει τον κόσμο από το
Κακό και θέτοντας το Ιράκ, το Ιράν και Βόρεια Κορέα στον Άξονα του Κακού».
Που βρίσκεται ο κίνδυνος της ενότητας του Κακού; Στο ότι οδηγεί σε
υπεραπλούστευση της στρατηγικής. «αν απαξάπαντες οι εχθροί σου», παρατηρεί ο
φιλόσοφος, «είναι όργανα του Σατανά, δεν έχει νόημα να τραβήξεις διαχωριστικές
γραμμές ανάμεσά τους. Ανταποκρίνεται αυτό στην πραγματική εικόνα του κόσμου;
Δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα στους τρομοκράτες που θέλουν να
καταστρέψουν την Αμερική κι εκείνους που ζητούν έναν εθνικό θύλακα στην
Τσετσενία; Εξομοιώνοντας τους δεν εκτρέφεις τον φανατισμό και τον
αντιαμερικανισμό τους; Το Ιράκ, το Ιράν και η Βόρεια Κορέα δεν συνιστούν
διαφορετικά προβλήματα στο βαθμό που οι ηγεσίες απαντούν με ορθολογικό τρόπο
σε κίνητρα και αντικίνητρα; Αν απαντήσεις ναι, χαιρετίζεις μία απόφαση να δεχθούν
έλεγχο από τους επιθεωρητές του ΟΗΕ. Αν απαντήσεις όχι, την απορρίπτεις: κανείς
δεν διαπραγματεύεται με τον διάβολο. «Και βέβαια», καταλήγει ο Ράιτ, «αν πιστεύεις
στην ενότητα του Κακού, δεν διστάζεις να κάνεις έναν πόλεμο που θα σκοτώσει
10.000 ανθρώπους - σίγουρος ότι εσύ, ως πιστός υπηρέτης του Θεού, είσαι αθώος».

328