1

2
1. Τα δημογραφικά δεδομένα.

α. Ο πληθυσμός.
Έκταση: μικρή με πρώτη συνοριακή γραμμή Αμβρακικού (Άρτα) - Παγασητικού
κόλπου (Βόλος). Σταδιακά προστίθενται τα Ιόνια νησιά (1864) και η Θεσσαλία
(1881).
Πυκνότητα πληθυσμού κατά πολύ κατώτερη απ’ ό,τι στην Ευρώπη:
1828: 15 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χλμ.
1911: 43 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χλμ.
Συνθήκες που επηρεάζουν τη δημογραφική πυκνότητα: εξάντληση τόπου και
ανθρώπων.
γυμνά τα εδάφη γύρω από τις πόλεις (υπερβόσκηση και υλοτομία)
τα χωράφια εγκαταλειμμένα, εξαιτίας της αγρανάπαυσης
οικονομικές δυνατότητες περιορισμένες
πενιχρά τα παραγωγικά αποτελέσματα
σε περιόδους αστάθειας η καταστροφή ερχόταν εύκολα
π.χ. Κριμαϊκός πόλεμος: ναυτικός αποκλεισμός από Άγγλους και Γάλλους πείνα,
αρρώστια, ανθρώπινες απώλειες.
Παρ’ όλα αυτά ο πληθυσμός αυξανόταν με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς να
εξαντλούνται οι δυνατότητες δημογραφικής εξέλιξης σε μια τόσο αραιοκατοικημένη
χώρα.

β. οι μετακινήσεις εντός και εκτός Ελλάδας

 Εντός Ελλάδας: μετακίνηση προς τα αστικά κέντρα, χωρίς αυτό να σημαίνει
ότι στόχος ήταν η εγκατάσταση σε αστικά κέντρα, αφού άλλωστε η ανάπτυξη
των παραγωγικών δραστηριοτήτων ήταν αργή και δεν παρείχε στους
νεοφερμένους πολλές ευκαιρίες.
Αποτέλεσμα: μεγαλώνουν οι πόλεις, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι
μοιάζουν με τα εμπορικά, βιομηχανικά και χρηματιστικά κέντρα της Δύσης.
Είναι περισσότερο μεγάλα χωριά.
 Εκτός Ελλάδας: συχνές μεταναστεύσεις αγροτικού πληθυσμού προς τα
λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου (Μικρά Ασία, Αίγυπτος) και Μαύρης
Θάλασσας (Δούναβης, Νότιος Ρωσία).
 τέλη 19ου και αρχές 20ου : μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης προς την Αμερική
εξαιτίας της σταφιδικής κρίσης.
_____________________________________________________________
Δείτε τις δυνατότητες για ανάπτυξη αγροτικής οικονομίας σε σχέση με τις ήδη
υπάρχουσες συνθήκες στην ύπαιθρο και την εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση.
Ποιες οι δημογραφικές και οικονομικές συνέπειες από αυτήν την μετακίνηση;
_____________________________________________________________

3
2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω από την Ελλάδα και η
«Μεγάλη Ιδέα»

Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα στο ελληνικό κράτος:

έλλειψη κέντρων ανάπτυξης, απουσία τεχνικής και οικονομικής προόδου για τους εξής
λόγους:
 έλλειψη πρώτων υλών
 έλλειψη ειδικευμένου ή φθηνού εργατικού δυναμικού
 έλλειψη κεφαλαίου ιδιωτικού ή δημόσιου
 περιορισμένη και ασήμαντη η εσωτερική αγορά.

Η χώρα ανταγωνιζόταν τον εαυτό της και συγκεκριμένα:

οι παραγωγικές δυνάμεις εκτός ελληνικού κράτους:
 ισχυρά κέντρα ελληνισμού, πνευματικά, οικονομικά, παραγωγικά
 ελληνικά κεφάλαια και πλούτος
 οι Έλληνες της διασποράς έβλεπαν με περιφρόνηση το φτωχό και στάσιμο
ελληνικό κράτος. Θα ανακαλύψουν τις επενδυτικές δυνατότητες που τους
προσέφερε, όταν οι συνθήκες γι’ αυτούς θα δυσκολέψουν (τέλη 19ου αι.).

Το αποτέλεσμα αυτής της ανισότητας:

 δημιουργία της αντίληψης ότι το ελληνικό κράτος είναι τα θεμέλια για κάτι
μεγαλύτερο Μεγάλη Ιδέαπροσδοκία διεύρυνσης των ελληνικών συνόρων
 επιπτώσεις στην πολιτική και οικονομική ζωή του νέου κράτους οι ελληνικές
κυβερνήσεις ενδιαφέρονταν περισσότερο για την ολοκλήρωση του εθνικού
οράματος και την προβολή αλυτρωτικών θέσεων, παρά για την αντιμετώπιση των
τεράστιων εσωτερικών προβλημάτων.

4
Β. Η Ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αι.

5
1. Το εμπόριο

α. η μορφή και η σημασία του εμπορίου

 ισχνά οικονομικά
 περιορισμένη οικονομική δυνατότητα των κατοίκων
 απουσία παραγωγικών μονάδων μεγάλου μεγέθους
Τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι.: αξιόλογη εμπορική κίνηση στις μεγάλες πόλεις,
τροφοδοτούμενη από εισαγόμενα προϊόντα

 χαμηλή εμπορική κίνηση στο μεγαλύτερο τμήμα του 19ου αιώνα.
 σύνδεση του ελληνικού εμπορίου με το εξωτερικό  το εμπόριο έως και
το 1913 ταυτίζεται με το εξωτερικό εμπόριο, δηλαδή τις εμπορικές
συναλλαγές (εισαγωγές και εξαγωγές) με άλλα κράτη.

Συνέπειες αυτού του είδους εμπορίου:

α) μόνιμα παθητικό για την Ελλάδα με βασικότερο πρόβλημα το ισοζύγιο πληρωμών,
δηλαδή την σχέση μεταξύ εισαγωγών και εξαγωγών.
β) συνέβαλε στην αντιμετώπιση του επισιτισμού
γ) η πλέον αξιόπιστη πηγή εσόδων για τα δημόσια ταμεία

Η εξέλιξη του εμπορίου: η ανάπτυξη του εμπορίου παρακολουθεί τους ρυθμούς

βελτίωσης των οικονομικών και ανάπτυξης του διεθνούς εμπορίου και επηρεάζεται
από την εδαφική διεύρυνση των συνόρων με την προσθήκη Θεσσαλίας και Ιονίων και
την συνακόλουθη αύξηση του πληθυσμού.

Τα διακινούμενα είδη, είτε προς εξαγωγή είτε προς εισαγωγή, ήταν κυρίως αγροτικά
προϊόντα

β. Η εμπορική κίνηση
Εξαγωγές: τα αγροτικά προϊόντα αντιπροσώπευαν τα 2/3 της συνολικής αξίας των
εξαγόμενων ειδών με έντονα αυξητικές τάσεις, ώστε κατά την δεκαετία 1900 - 1910
αυτά να αντιπροσωπεύουν τα 3/4.
Εξαγόμενα προϊόντα: αγροτικά προϊόντα:
σταφίδα (1/2 των εξαγωγών)
*ελαιόλαδο
*κρασί (μετά το 1900)
πρώτες ύλες:
*μικρές ποσότητες φυτικών ειδών για βιομηχανική
επεξεργασία (βαμβάκι, καπνός)
*κατεργασμένα δέρματα (έως το 1880)
*μεταλλευτικά προϊόντα: μόλυβδος, μαγγανιούχα
μεταλλεύματα, σμύριδα, θηραϊκή γη
βιομηχανικά προϊόντα: ασήμαντες εξαγωγές

Εισαγωγές: οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων αντιπροσωπεύουν το 1/3 της

συνολικής αξίας, εφόσον η εγχώρια παραγωγή δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του
πληθυσμού.
Εισαγόμενα είδη: αγροτικά προϊόντα:

6
 *δημητριακά και κυρίως σιτάρι
βιομηχανικά προϊόντα:
*υφάσματα και νήματα
*ορυκτά (άνθρακας)
*ξυλεία
*χημικά προϊόντα
*μηχανήματα

Οι χώρες εμπορικών συναλλαγών: τα εμπορικά, βιομηχανικά κράτη της Ευρώπης:

Αγγλία: απορροφούσε το σύνολο των εξαγωγών σταφίδας και σημαντικό ποσοστό
μεταλλευμάτων (μολύβδου).
Γαλλία και Βέλγιο
Οθωμανική αυτοκρατορία: μικρές εμπορικές σχέσεις.
Επέκταση της ελληνικής εμπορικής δραστηριότητας: ίδρυση ισχυρών εμπορικών
οίκων σε περιοχές γύρω από την Ελλάδα

2. Η εμπορική ναυτιλία.

1.Η ακμή κατά τον 18ο αιώνα:

Ακμή της ναυτιλιακής και εμπορικής δραστηριότητας στις παράκτιες περιοχές της
νησιωτικής και της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Ευνοϊκοί παράγοντες:
* έξοδος της Ρωσίας στην Μαύρη Θάλασσα (ανάπτυξη των λιμανιών της περιοχής)
* συνθήκη Κιουτσούκ - Καϊναρτζή (ελληνικά πλοία υπό ρωσική σημαία διεξήγαγαν
το ρωσικό εμπόριο)
* Γαλλική Επανάσταση και Ναπολεόντειοι πόλεμοι:
1. διάσπαση του ηπειρωτικού αποκλεισμού των γαλλικών λιμανιών 
μεγάλα κέρδη
2. εξαφάνιση των γαλλικών πλοίων από τη Μεσόγειο  κενό που έσπευσαν
να καλύψουν οι Έλληνες ( στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου)

2. Αρχές του 19ου αιώνα και ως το 1830:

μεγάλη κάμψη που οφειλόταν:

 εμπορικός στόλος  πολεμικός
 έκλεισαν λόγω πολέμου οι εμπορικοί δρόμοι
 παραδοσιακά εμπορικά κέντρα (π.χ. Ψαρά, Γαλαξείδι): καταστροφή ή παρακμή

3. 1830 και ως τα τέλη του αιώνα:

ανάπτυξη νέων εμπορικών κέντρων - η Σύρος: ισχυρότατο ναυτιλιακό και εμπορικό

κέντρο για τους εξής λόγους:
 κύμα προσφύγων από τη Χίο κατά την διάρκεια της επανάστασης,
 στρατηγική θέση του νησιού  στο κέντρο του Αιγαίου, συνέδεε Μαύρη
Θάλασσα και Στενά με τους Μεσογειακούς εμπορικούς δρόμους,

7
 ισχυρές ελληνικές παροικίες στα κυριότερα εμπορικά κέντρα της περιοχής
(λιμάνια Νοτίου Ρωσίας, εκβολές Δούναβη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη,
Αίγυπτος),
η ανοδική πορεία της ελληνικής ναυτιλίας
 ως παραδοσιακή ναυτιλία με στόλο ιστιοφόρων αντιμετώπισε τον ανταγωνισμό
των ατμόπλοιων, παρ’ όλα αυτά ο αριθμός και η χωρητικότητα (μέγεθος) των
πλοίων αυξάνουν
ευνοϊκός παράγοντας: εθνικά δημόσια έργα για την εξυπηρέτηση της ελληνικής
ναυτιλίας: λιμάνια, φάροι, διάνοιξη Ισθμού της Κορίνθου, που κάνει
ασφαλέστερο και ταχύτερο τον πλου προς την Δύση.

 ελληνική ατμοπλοΐα: μετά τα μέσα του 19ου αι.

ευνοϊκοί παράγοντες: χορηγήθηκαν τα κεφάλαια για την αγορά, κατασκευή και
συντήρηση ατμόπλοιων από: εταιρείες
επιχειρήσεις
κράτος
Εθνική Τράπεζα
ομογενείς
ανασταλτικοί παράγοντες: περιορισμένη διαθεσιμότητα κεφαλαίων
αυξημένος επιχειρηματικός κίνδυνος
Για τους λόγους αυτούς μόλις στα τέλη του 19ου αι. η ελληνική ατμοπλοΐα κάνει
αισθητή την παρουσία της, γεγονός που οφείλεται α) στην κυριαρχία των Ελλήνων
επιχειρηματιών στις μεταφορές στο δέλτα του Δούναβη και β) στην κίνηση στο
ποτάμι.

4. Αρχές του 20ου αι.

σοβαρότατη κάμψη  Α Παγκόσμιος Πόλεμος και οι συνακόλουθες πολιτικές και

οικονομικές αλλαγές στα κράτη του Εύξεινου Πόντου.

3. Η διανομή των εθνικών κτημάτων

1. Ορισμός:
ακίνητη και κυρίως έγγεια περιουσία, που προεπαναστατικά ανήκε στο Οθωμανικό
δημόσιο ή σε μουσουλμανικά ιδρύματα ή σε ιδιώτες, και με την επικράτηση της
επανάστασης πέρασαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η έκτασή τους ήταν
περίπου 4 - 5.000.000 στρέμματα και αποτελούσαν το πρώτο κεφάλαιο των
επαναστατικών κυβερνήσεων.

2. Η χρήση τους κατά τη διάρκεια της επανάστασης:

α) υποθήκες για την σύναψη δανείων
β) εκποίηση

3. Η χρήση τους μετά την ίδρυση κράτους και ως το 1870:

Γενική επιθυμία υπήρξε η διανομή τους στους ακτήμονες. Το ζήτημα αυτό, όμως,
περιπλεκόταν από τους εξής παράγοντες:

8
α) τα δικαιώματα εκμετάλλευσής τους από πολλούς καλλιεργητές, που για το λόγο
αυτό κατέβαλλαν από τα προεπαναστατικά χρόνια την δεκάτη
β) η απευθείας εξαγορά τους από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες και μάλιστα σε χαμηλή
τιμή
γ) το οθωμανικό δίκαιο διέφερε σημαντικά από το ελληνικό  κατά την περίοδο
προσαρμογής του σημειώνονταν ατασθαλίες και καταπατήσεις

4. Παράγοντες που απέτρεψαν την δημιουργία μεγάλων έγγειων ιδιοκτησιών:

 έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων
 τάση απόκτησης ακίνητης περιουσίας στις πόλεις (Αθήνα)
Συνέπειες:
α) άμβλυνση αντιθέσεων και αποτροπή κοινωνικών εντάσεων
β) ανάπτυξη συστήματος πολιτικής προστασίας

5. Η συστηματική αντιμετώπιση του προβλήματος κατά το 1870 -71

Νομοθετικές ρυθμίσεις που προέβλεπαν:
 μερική διανομή κατά προτεραιότητα στους ακτήμονες  εξασφάλιση της μέσων
για την επιβίωσή τους
 εκποίηση  εξασφάλιση κρατικών εσόδων

Τα αποτελέσματά τους:
 Μόνο ο 1ος στόχος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό.
 2ος στόχος: μόνο το 50% του αντιτίμου πληρώθηκε τελικά στο κράτος επειδή:
1. περιορισμένες οι δυνατότητες και οι φιλοδοξίες των αγροτών για την
απόκτηση γης
2. μεγάλος ο πολυτεμαχισμός της γης

4. Η εκμετάλλευση των ορυχείων

Από το 1830 ως το 1860:

 απουσία βαριάς βιομηχανίας
 ικανοποιητική ποικιλία κοιτασμάτων, αλλά σε μικρές ποσότητες

περιορισμένο ενδιαφέρον για την εκμετάλλευση του υπεδάφους
στόχος των μικρών δραστηριοτήτων στο τομέα των ορυχείων:
1. εξαγωγές: μεταλλευτικά προϊόντα, ακατέργαστα ή ελαφρώς επεξεργασμένα,
ως πρώτες ύλες για τα ισχυρά βιομηχανικά κράτη
2. εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών: οικοδομικά υλικά

Συνθήκες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του κλάδου:

* κρατική ενθάρρυνση με ευνοϊκή νομοθεσία στις αρχές της δεκαετίας του 1860
* ευνοϊκές διεθνείς συγκυρίες (διώρυγα του Σουέζ)

Οι κυριότερες μεταλλευτικές επιχειρήσεις και τα ορυκτά προϊόντα:

 1866, Λαύριο, ιταλογαλλική εταιρεία Σερπιέρη - Ρου: εξαγωγή μεταλλεύματος
(άργυρος, μόλυβδος) από τα υπόγεια κοιτάσματα και την «σκωρία»

9
 Νάξος (σμύριδα)
 Μήλος (θειάφι)
 Θήρα (θηραϊκή γη ως οικοδομικό υλικό)
 μάρμαρο, κυρίως από το 1870 κ.ε.
 αλυκές

5. Η δημιουργία τραπεζιτικού συστήματος

Οι ανάγκες - συνθήκες που υπαγόρευσαν την δημιουργία του:

 κυβερνητικές ανάγκες: διαχείριση κρατικού δανεισμού, έκδοση χαρτονομίσματος.
 πιστωτικές ανάγκες της οικονομίας: χορήγηση κεφαλαίων στις επιχειρηματικές
πρωτοβουλίες με παράλληλη καταπολέμηση της τοκογλυφίας.

Το πιστωτικό σύστημα στα πρώτα χρόνια κρατικής ύπαρξης:

έμποροι - πιστωτές με τοκογλυφικές διαθέσεις και όρους  δανεισμός -
εκμετάλλευση των παραγωγών αγροτικών προϊόντων (τρόπος προαγοράς της
παραγωγής τους)  άλλοι κλάδοι της παραγωγής και επιχειρηματικές
δραστηριότητες στερούνταν τις απαραίτητες πιστώσεις  περιορίζονταν οι
δυνατότητες ανάπτυξής τους  αποθαρρύνονταν τα ελληνικά κεφάλαια του
εξωτερικού.

Εθνική Τράπεζα:
α. ίδρυση:
 1841, βασικοί
 μέτοχοι: κεφάλαια από το εξωτερικό ( Εϋνάρδος, έλληνες έμποροι και
επιχειρηματίες της διασποράς, ξένες προσωπικότητες από τον χώρο της
οικονομίας και της πολιτικής), ελληνικό κράτος (20% του αρχικού κεφαλαίου)
 θεμελιωτής και πρόεδρος: Γεώργιος Σταύρου

β. δραστηριότητα:
1. εκδοτικό δικαίωμα (έκδοση χαρτονομίσματος για λογαριασμό του ελληνικού
κράτους)
2. επιβολή της κυκλοφορίας του νομίσματος
3. καταπολέμηση τοκογλυφίας

Άλλα τραπεζικά ιδρύματα από το 1860 κ.ε.:

Ιονική Τράπεζα (1839, στα υπό κατοχή τότε Ιόνια νησιά)
Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας
Γενική Πιστωτική Τράπεζα
Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως

6. Η βιομηχανία

10
Η διαφορά με τις εξελίξεις στην Κεντρική Ευρώπη: έλλειψη προϋποθέσεων για
ανάπτυξη  οι προθέσεις έμεναν ανεφάρμοστες
ως το 1870: οι πρώτες κινήσεις για ανάπτυξη
 ευκαιριακές και αποσπασματικές κινήσεις
 δημιουργία μονάδων που στόχευαν στην εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών
 (εξέλιξη ελαιοτριβείων, αλευρόμυλων, βυρσοδεψείων και κλωστηρίων)
 Όμως, η δραστηριότητα αυτή δεν οδήγησε σε περαιτέρω ανάπτυξη, για τους εξής
λόγους:
 έλλειψη πιστώσεων
 μικρή έκταση εγχώριας αγοράς
 πίεση εισαγόμενων προϊόντων
 έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού

Οι τάσεις στα τέλη του 19ου αι. και στις αρχές του 20ου:
1870: κύμα ίδρυσης νέων επιχειρήσεων, επέκτασης των παλαιών. Η τάση αυτή, όμως,
γρήγορα ανακόπηκε.
Τελευταία χρόνια του 19ου αι. και αρχές 20ου:
δημιουργία ενός βιομηχανικού δυναμικού σταθερού και πολυδιάστατου
τάσεις ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας, μεταλλουργίας, ναυπηγικής και
τσιμεντοβιομηχανίας

ανασταλτικοί παράγοντες:
 έλλειψη κεφαλαίων
 διασπορά των υπαρχόντων σε πολλές δραστηριότητες
 περιορισμένη εδαφικά και πληθυσμιακά βάση της οικονομικής ανάπτυξης
 έλλειψη πρώτων υλών (βλ. ορυχεία)
 » εργατικών χεριών
 » τεχνικής και γενικής παιδείας
 εξωτερικός ανταγωνισμός

7. Τα δημόσια έργα

 Τα δημόσια έργα κατά το 1830 (ίδρυση ελληνικού κράτους)

Οι υποδομές (γέφυρες, δρόμοι, δημόσια κτήρια, λιμάνια): ανύπαρκτες ή σε κακή
κατάσταση. Υπήρξε ενδιαφέρον για την κατασκευή τους, αλλά::
 έλειπαν οι οικονομικοί πόροι
 ο κρατικός προϋπολογισμός ήταν ήδη επιβαρυμένος με τα
εξωτερικά δάνεια (της επανάστασης και της Οθωνικής περιόδου).

 Η κατασκευή οδικού δικτύου

Ήταν αναγκαίο έργο:

11
1. για την επιβολή της τάξης και την εφαρμογή των νόμων σε όλη την επικράτεια
2. για την ενίσχυση του εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου και τον περιορισμό
της αυτοκατανάλωσης.

προβλήματα - ανασταλτικοί παράγοντες:

1. έλλειψη ενδιαφέροντος των κεφαλαιούχων, γιατί οι επενδύσεις στον τομέα αυτό
δεν ήταν κερδοφόρες.
2. μη δημοφιλείς οι μέθοδοι που υιοθετήθηκαν για την κατασκευή τους: αγγαρείες
των αγροτών για την κατασκευή  έλλειψη εργατικών χεριών και ειδικευμένων
τεχνιτών.
3. μεγάλο το κόστος κατασκευής.

Αποτέλεσμα:
1. την εκτέλεση του έργου ανέλαβε το κράτος (άμεσα ή μέσω των δήμων).
2. για όλες τις παραπάνω δυσχέρειες ως το 1870, η κατασκευή του οδικού δικτύου
προχωρούσε αργά.

Τέλη 19ου αι.- αρχές 20ου: η κατασκευή οδικού δικτύου έγινε θέμα πρώτης
προτεραιότητας για τους εξής λόγους:
1. οικονομική ανάπτυξη
2. γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης
3. δημιουργία κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων
4. ανάπτυξη εσωτερικού εμπορίου

δεν έλειψαν παρ’ όλα αυτά τα προβλήματα:

1. μεγάλο το κόστος κατασκευής ορεινού οδικού δικτύου
2. ανταγωνισμός των θαλάσσιων συγκοινωνιών που εξυπηρετούσε τα παράλια

 Αποξηραντικά έργα:
το σημαντικότερο ήταν η αποξήρανση της λίμνης της Κωπαΐδας.
Θετικές συνέπειες:
α) αύξηση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων  ώθηση στην αγροτική οικονομία
β) καταπολέμηση της ελονοσίας, που μάστιζε τους αγροτικούς πληθυσμούς

 Έργα για την διευκόλυνση - ανάπτυξη της ναυτιλίας (και άρα και του εμπορίου):

1) διάνοιξη διώρυγας της Κορίνθου 1881 - 1893

 το έργο ανέλαβε και ξεκίνησε το 1881 μια γαλλική εταιρεία
 προσέκρουσε σε τεχνικές δυσκολίες
 ολοκληρώθηκε το 1893
 θετικές συνέπειες: έκανε περιττό τον περίπλου της Πελοποννήσου

2) Διάνοιξη του πορθμού του Ευρίπου (Εύβοια)

3) κατασκευή φάρων στις ακτές

12
8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων

Α. Ο ρόλος των σιδηροδρόμων στην ανάπτυξη

 η κυριαρχία του σιδηροδρόμου στα χερσαία μέσα μεταφοράς: η πιο
χαρακτηριστική αλλαγή που έφερε η βιομηχανική επανάσταση στα ανεπτυγμένα
κράτη κατά τον 19ο αι.
 προσφέρει:
 μεταφορά μεγάλου όγκου προϊόντων με μικρό κόστος μεταξύ κρατών και
ηπείρων
 τροφοδοσία πόλεων με τρόφιμα
 εφοδιασμός εργοστασίων με πρώτες ύλες
 » αγοράς με προϊόντα
 έτσι συνέβαλε: στην βιομηχανική επανάσταση
στην δημιουργία μεγάλων πόλεων
στην αύξηση της παραγωγής
 γι’ αυτό θεωρήθηκε το σύμβολο της ανάπτυξης και προϋπόθεση για την είσοδο των
φτωχών κρατών στον χώρο των αναπτυγμένων

Β. Το σιδηροδρομικό δίκτυο στην Ελλάδα μέχρι το 1880

1. Δυσχέρειες:
* οι συζητήσεις για την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου άρχισαν ή-
δη από το 1835
* τα πράγματα όμως παρέμειναν για πολλά χρόνια μόνο στο επίπεδο των
συζητήσεων για τους εξής λόγους:
- πολυέξοδη υπόθεση, αφού απαιτούσε κεφάλαια
- το ελληνικό κράτος δεν τα διέθετε
- αδιαφορία ξένων ή ομογενών επενδυτών και πιστωτικών ιδρυμά-
των: το προς κατασκευή δίκτυο δεν προβλεπόταν αποδοτικό, γιατί:
δεν υπήρχε αναπτυγμένη βιομηχανία την οποία θα ανεφοδίαζε
με πρώτες ύλες
δεν υπήρχε μεγάλη αγορά, την οποία θα τροφοδοτούσε με κα-
ναλωτικά προϊόντα
- ανταγωνισμός από τις θαλάσσιες μεταφορές

2. Κατασκευή μέχρι το 1880:

 σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας - Πειραιά με μήκος 9 χλμ.
 η κατασκευή της υπήρξε μακροχρόνια και περιπετειώδης
 τα υπόλοιπα σχέδια περί κατασκευής σιδηροδρόμου δεν προσέλκυαν
σοβαρούς επενδυτές, αλλά κερδοσκόπους

3. Οι κατασκευές μετά το 1881:

α) συνθήκες που ευνόησαν την κατασκευή του:
* κατασκευή μεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων γύρω από την Ελλάδα: Κεντρική
Ευρώπη ως Κωνσταντινούπολη, Μικρά Ασία και Ανατολή (Ινδία)
* παράλληλα σύνδεση Ευρώπης με Ανατολή ατμοπλοϊκώς: από το Πρίντεζι της
Ιταλίας προς το Σουέζ και τον Ινδικό Ωκεανό
* οι ελληνικές κυβερνήσεις έκριναν ότι έπρεπε η Ελλάδα να βελτιώσει τις
συγκοινωνιακές της υποδομές, για να συνδεθεί με τους μεγάλους
συγκοινωνιακούς άξονες της Ευρώπης

13
 β) το δίκτυο που κατασκευάστηκε:
* ξεκίνησε από τις πρώτες πρωθυπουργίες Τρικούπη (1882 - 1892), όταν
κατασκευάστηκαν 900 χλμ. σιδηροδρομικής γραμμής
* λόγω οικονομικών δυσχερειών, το δίκτυο ολοκληρώθηκε μόλις το
1909
* ήταν μετρικό: οι γραμμές είχαν πλάτος 1 μέτρο, ενώ οι διεθνείς προδιαγραφές
όριζαν 1,56  παρά τις εξαγγελίες ή τις φιλοδοξίες, σχεδιάστηκε για να
εξυπηρετήσει τοπικές ανάγκες κι όχι για να αποτελέσει τμήμα διεθνούς δικτύου

γ) το κόστος και οι πόροι για την κατασκευή:

i) Το κόστος για την κατασκευή ανέλαβαν:
 κυρίως το κράτος με δανεισμό από ξένα πιστωτικά ιδρύματα
 μικρή συμμετοχή ιδιωτών (30%)
ii) λόγοι για την μικρή συμμετοχή ιδιωτών επενδυτών:
 αμφίβολη η αποδοτικότητα του έργου
 σχεδιάστηκε για να ικανοποιήσει τοπικές ανάγκες, μεταφορά αγροτικών
προϊόντων
 από την αρχή της λειτουργίας του παρουσίαζε υστέρηση σε σχέση με τα
προβλεπόμενα έσοδα
 γι’ αυτό διακόπηκαν περαιτέρω επενδύσεις στον τομέα των σιδηροδρόμων

δ) ο ρόλος του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα:

 το πρώτο αξιόπιστο συγκοινωνιακό δίκτυο
 υπηρεσίες στον καιρό των πολέμων: γρήγορη επιστράτευση
εφοδιασμό του ελλην. Στρατού
 δεν έφερε την προσδοκώμενη ανάπτυξη: αυτή απαιτούσε την αλλαγή
κοινωνικών και οικονομικών δομών

9. Τα εθνικά δάνεια

Α. Η αναγκαιότητα του δανεισμού

 το ελληνικό κράτος δεν είχε κληρονομήσει κανένα δημοσιονομικό σύστημα
 δεν υπήρχε οργανωμένη οικονομική δραστηριότητα  έλλειψη κεφαλαίων
 δεν υπήρχε οργανωμένο πιστωτικό σύστημα

Β. Τα πρώτα δάνεια και οι συνέπειές τους για την ελληνική οικονομία

* τα δάνεια της Επανάστασης (1824-1825), τα δάνεια με την Βαυαρία (1832), με
την άφιξη του Όθωνα
* η οθωνική κυβέρνηση αρνήθηκε την αποπληρωμή των δανείων της επανάστασης
 η χώρα απομονώθηκε από τις ευρωπαϊκές χρηματαγορές ως το 1861

Γ. Τα νέα δάνεια από το 1861 κ.ε.

1. οι ανάγκες που τα επέβαλαν:
* περιορισμένοι πόροι της χώρας
* έκτακτα έξοδα λόγω διαρκών εθνικών κρίσεων

14
 * αλλαγή ρυθμών ανάπτυξης από το 1860 κ.ε.
* ανάγκη ρευστότητας για δημόσιες επενδύσεις

2. Τρόπος χρησιμοποίησής τους:

 κάλυψη ελλειμμάτων από τους προϋπολογισμούς
 δαπάνες στρατιωτικών κινητοποιήσεων ( 1877-1880 και 1885-1886),
στρατιωτικοί εξοπλισμοί (26.000.000 δρχ. χρησιμοποιήθηκαν για ναυπήγηση
3 θωρηκτών, 1889)
 αποπληρωμή παλαιότερων δανείων
 μικρό ποσό απέμενε για παραγωγικές επενδύσεις και δημόσια έργα

3. Συνέπειες:
 κατά την δεκαετία του 1880 ο δανεισμός διογκώθηκε  η χώρα βρέθηκε να
χρωστά ποσά πολλαπλάσια του προϋπολογισμού της

10. Η πτώχευση του 1893

και ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος

Α] Αίτια για την επιβολή Δ.Ο.Ε.:

1. Πτώχευση: 1893, η Ελλάδα δεν μπόρεσε να πληρώσει τα τοκοχρεολύσια των

εξωτερικών δανείων. Κήρυξε πτώχευση και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του
εξωτερικού της χρέους

αίτια της πτώχευσης:

 ο υπέρογκος δανεισμός: για δημόσια έργα, στρατιωτικούς εξοπλισμούς,
αποπληρωμή παλαιότερων δανείων, παραγωγικές επενδύσεις
 η κακοδιαχείριση
 γι’ αυτό και η κήρυξη πτώχευσης είχε για την Ελλάδα μεγάλο πολιτικό κόστος,
παρ’ όλο που δεν ήταν ασυνήθιστη τακτική για φτωχές χώρες

2. Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος και η ήττα του 1897: η Ελλάδα έπρεπε να καταβάλει

πολεμική αποζημίωση στην Τουρκία

Β] Ο Δ.Ο.Ε.

 επιτροπή από τους εκπροσώπους 6 Δυνάμεων

(Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία, Ιταλία)

 ανέλαβαν την διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων από:

1. μονοπώλια αλατιού, φωτιστικού πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιοχάρτων,
χαρτιού σιγαρέτων
2. εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου
3. φόρο καπνού
4. λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά
5. φόρο χαρτοσήμου

15
συνολικό ποσό 28.000.000 - 30.000.000 δρχ

 στόχοι:
α) η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της Ελλάδας προς την Οθωμανική αυτοκρατορία
(πληρωμή της πολεμικής αποζημίωσης περίπου 92. 000.000 δρχ)
β) η εξυπηρέτηση των άλλων δανείων

 ενέργειες:
α) ξεκίνησε την λειτουργία το 1898 και ενέργησε για την χορήγηση δανείου που
δόθηκε, αφού εγγυήθηκαν οι Μεγάλες Δυνάμεις: αντιμετώπισε με αυτό τις τρέχουσες
ανάγκες: δηλαδή εξασφάλισε την αποπληρωμή των δανείων
β) λειτούργησε ως τεχνικό συμβουλευτικό σώμα  συνέβαλε στην βελτίωση των
επιδόσεων της ελληνικής οικονομίας

Γ] Τα θετικά αποτελέσματα από την επιβολή Δ.Ο.Ε.

1) λόγω της εγγύησης των Μεγάλων Δυνάμεων αυξήθηκε η πιστοληπτική

ικανότητα του κράτους

2) έλεγχος  οι δημοσιονομικοί μηχανισμοί απαλλάχθηκαν από τις δυσλειτουργίες

του παρελθόντος → οργανώθηκαν τα οικονομικά του κράτους

3) 1910: τα οικονομικά του κράτους ήταν υγιή

οι προϋπολογισμοί ήταν πλεονασματικοί
οι οικονομικές δυνατότητες του κράτους ήταν αυξημένες
κι όλα αυτά παρά τις δυσμενείς συνθήκες:
α) προβλήματα στο εξωτερικό ισοζύγιο πληρωμών εξαιτίας της σταφιδικής
κρίσης
β) το 1/3 των κρατικών εσόδων απορροφούνταν για την αποπληρωμή των
δανείων

4) έτσι μπόρεσαν να χρηματοδοτηθούν χωρίς μεγάλες οικονομικές επιπτώσεις:

α) οι μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης Βενιζέλου
β) η πολεμική προετοιμασία και συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους

11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο

Α. το παροικιακό κεφάλαιο: τοπικός προσδιορισμός

κατά τον 19ο αιώνα οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν εξαπλωθεί σε:
Ανατολική Μεσόγειο
Μαύρη Θάλασσα: στην Ν. Ρωσία, τις εκβολές του Δούναβη και την
Κωνσταντινούπολη οι οικονομικές δραστηριότητες βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια

16
αυτό το ισχυρό κεφάλαιο αποτελούσε μια μεγάλη ελπίδα για το περιορισμένο
ελληνικό κράτος

Β. Η στάση των ελλήνων κεφαλαιούχων της ομογένειας:

* Για τους περισσότερους η Ελλάδα ήταν μια περιοχή χωρίς επενδυτικό

ενδιαφέρον για τους εξής λόγους:
α) ως την δεκαετία του 1870 οι ευρωπαϊκές οικονομίες βρίσκονταν σε μια πορεία
ανάπτυξης και είχαν υψηλές αποδόσεις
β) οι επιχειρηματικές δραστηριότητες είχαν περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις
αγορές των μεγαλύτερων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου
* Αποτέλεσμα: μικρό ποσοστό ομογενών εγκαταστάθηκε μετά την επανάσταση
στην Ελλάδα και ενσωματώθηκε στην ελληνική αστική τάξη

Γ. Οι ελληνικές προσπάθειες για προσέλκυση του ομογενειακού

κεφαλαίου και η ανταπόκρισή του

1. αναζητήθηκαν από το ελληνικό κράτος πολιτικές προσέλκυσης του κεφαλαίου για

τους εξής λόγους:
 αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών θεσμών
 η πρώτη επέκταση του ελληνικού κράτους με την προσάρτηση των Επτανήσων
 το τεράστιο κόστος εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις του 1866-68

2. τα αποτελέσματα των ελληνικών προσπαθειών: οι ομογενείς δεν ανταποκρίθηκαν

γιατί:
 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εφαρμόσθηκαν οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις
του Τανζιμάτ (1856)  δίνονταν περισσότερα δικαιώματα και οικονομικά
προνόμια στους χριστιανούς της αυτοκρατορίας
 σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας υπήρχαν καλύτερες
οικονομικές συνθήκες απ’ ό,τι στην Ελλάδα

Δ. Η αλλαγή στάσης του ομογενειακού κεφαλαίου: η στροφή προς

την Ελλάδα

1. αιτίες: κρίση 1873

 μείωσε τις επενδύσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων
 προκάλεσε μεταφορά τους ανατολικά, αναζητώντας επικερδείς τοποθετήσεις
 αυτή η μετακίνηση κεφαλαίων στα ανατολικά πίεσε οικονομικά τους
πλούσιους Έλληνες της διασποράς
 έτσι με την σειρά τους κι αυτοί στράφηκαν για επιχειρηματικές
δραστηριότητες στην Ελλάδα

2. οι τοποθετήσεις:
α) προάγγελος των μελλοντικών τοποθετήσεων: αγορά ακινήτων, λαμπρά
νεοκλασικά αρχοντικά σε περιοχές με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα

17
 β) κριτήριο για την τοποθέτηση κεφαλαίων: η αξιοποίηση ευκαιριών για
υψηλά κέρδη:
γ) οι επενδύσεις:
 αγορά των μουσουλμανικών τσιφλικιών της Θεσσαλίας, μετά την
ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος
 εμπόριο
 μεταλλευτικές δραστηριότητες
 δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου
 δανεισμός του δημοσίου (δηλ. του κράτους)

3. ο χαρακτήρας των τοποθετήσεων:

* κερδοσκοπικός και ευκαιριακός χαρακτήρας, ρευστότητα
* στόχος των ομογενών: η γρήγορη απόσβεση
η επανεξαγωγή των κεφαλαίων, όταν οι συνθήκες
στην ευρωπαϊκή αγορά γίνονταν καλύτερες
* αιτίες γι’ αυτήν την οικονομική συμπεριφορά των ομογενών:
 η εύκολη μετατρεψιμότητα της δραχμής  ενίσχυε τα βραχύβια περάσματα
του κεφαλαίου από την Ελλάδα
 η ελληνική οικονομία δεν μπορούσε να εγγυηθεί τοποθετήσεις με
μακροχρόνιες προοπτικές

Ε. Η συμπεριφορά των ελλήνων ομογενών κατά των 20ο αιώνα:

* ήταν σταθερότερη και αρκετοί κεφαλαιούχοι, που δραστηριοποιούνταν στην

Ανατολική Μεσόγειο, προτίμησαν να μεταφέρουν τις επιχειρηματικές, βιομηχανικές
εμπορικές, χρηματιστηριακές δραστηριότητές τους στην Ελλάδα
* αιτίες:
1. συνθήκες στην Ανατολική Μεσόγειο, που διέκοψαν τις παραδοσιακές
δραστηριότητες των κεφαλαιούχων στην περιοχή:
- κίνημα των Νεοτούρκων
- Βαλκανικοί πόλεμοι
- ανακατατάξεις που έφερε ο Α΄ Παγκόσμιος
Πόλεμος
- η έξαρση των εθνικισμών
- τα πλήγματα στις οικονομικές δραστηριότητες
- οι πολιτικές εξελίξεις στην Ρωσία
- το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
- η δημιουργία της Κεμαλικής Τουρκίας

2. Το ελληνικό κράτος είχε αλλάξει μορφή και οι δυνατότητες της ελληνικής

οικονομίας ήταν περισσότερες

ΣΤ. Γενική αποτίμηση του ρόλου των Ελλήνων ομογενών:

* δεν ήταν μια σταθερή βάση, για να αναπτυχθεί η ελληνική οικονομία (είχαν οι
επενδύσεις τους ευκαιριακό και κερδοσκοπικό χαρακτήρα)
* όμως η παρουσία του είχε και θετικά αποτελέσματα:

18
 α) ενίσχυε την ρευστότητα
β) έδινε προσωρινές, αλλά αναγκαίες λύσεις στην έλλειψη κεφαλαίων
γ) βοήθησε στον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας

Ζ. Οι Έλληνες της διασποράς:

- δεν πρέπει να ταυτίζονται με τους μεγάλους κεφαλαιούχους, από τους οποίους η

Ελλάδα περίμενε την επίλυση των προβλημάτων της
- οι περισσότεροι: α) ανήκαν στα μεσοαστικά ή μικροαστικά στρώματα
β) ήταν μετανάστες που διατηρούσαν τους δεσμούς τους
με τις οικογένειες που άφηναν πίσω
γ) έστελναν μέρος από τα εισοδήματά τους στην Ελλάδα
(εμβάσματα)
δ) τα εμβάσματα αυτά είχαν πολύ θετικές επιπτώσεις για την εθνι-
κή οικονομία, παρόμοιες με αυτές των μεγάλων κεφαλαίων

19
Β. Χειραφέτηση και αναμόρφωση (1844 – 1880)

1. Το Σύνταγμα του 1844

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1843 έγινε επανάσταση του λαού και του στρατού με βασικό
αίτημα να παραχωρήσει ο Όθωνας Σύνταγμα. Η επίδραση της επανάστασης στα
κόμματα:
1. τα κόμματα εξέφρασαν σαφώς την ιδεολογία τους και άρχισαν να παίζουν ενεργό
ρόλο στην πολιτική ζωή της χώρας.
2. κατά την διάρκεια των συζητήσεων για το Σύνταγμα έγιναν σαφέστερες και οι
μεταξύ τους διαφορές
3. ομοιότητα μεταξύ τους: όλα ήταν α) υπέρ του Συντάγματος και β) ζητούσαν
περιορισμό των εξουσιών του βασιλιά.

Από τι αποδεικνύεται ο ενεργός των κομμάτων;

1. οι αρχηγοί των κομμάτων διηύθυναν τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης 1843 –
1844
2. απέφυγαν τις ακραίες θέσεις των μελών τους
3. κατάφεραν να πάρουν από κοινού αποφάσεις για το Σύνταγμα.

Το νέο Σύνταγμα
Α. Τα φιλελεύθερα στοιχεία του Συντάγματος: αναγνωρίζονται ατομικές ελευθερίες:
1. ισονομία
2. απαγόρευση της δουλείας
3. απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου
4. ελευθεροτυπία
5. προστασία της ιδιοκτησίας
6. δωρεάν παιδεία
Όμως δεν αναγνωριζόταν το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι: αυτό
εμπόδιζε τη δημιουργία κομμάτων

Β. Οι αρμοδιότητες του βασιλιά στο νέο Σύνταγμα:

1. είναι αρχηγός του κράτους και του στρατού
2. συμμετέχει στη νομοθετική εξουσία
3. κάθε πράξη του όμως χρειάζεται την υπογραφή του αρμόδιου υπουργού

Γ. Συνταγματικές προβλέψεις για τις εκλογές:

1. καθολική ψηφοφορία, μόνο για άνδρες. Αυτό ήταν παγκόσμια πρωτοπορία
2. οριζόταν εκλογική διαδικασία: οι ψηφοφόροι μπορούσαν να ψηφίσουν θετικά
οποιουσδήποτε υποψηφίους, ακόμη κι αν ανήκαν σε διαφορετικά κόμματα

Δ. Η νομοθετική εξουσία: ασκείται από την Βουλή και τη Γερουσία. Τα μέλη της
Γερουσία ήταν ισόβια και διορίζονταν από τον βασιλιά.

Ε. δεν υπήρχε συνταγματική πρόβλεψη για τα κόμματα. Έτσι οι διάφορες επιτροπές

της Βουλής διαμορφώνονταν με κλήρωση. Αναγκαστικά λοιπόν οι διάφορες
παρατάξεις αναγκάζονταν να έρχονται σε διαβουλεύσεις

Στ. Συνέπειες από την θέσπιση της καθολικής ψηφοφορίας: ο κοινοβουλευτισμός:

20
1. οι πολίτες και τα κόμματα μπορούσαν να συμμετέχουν στο δημόσιο βίο και να
διεκδικούν τα συμφέροντά τους
2. φυσικά τα κόμματα και η ηγεσία τους μιμούνταν ξένα πρότυπα, ελαφρώς
προσαρμοσμένα στις ανάγκες στις ελληνικής κοινωνίας.
3. παρά ωστόσο την μίμηση αυτή ο κοινοβουλευτισμός αναπτύχθηκε στην Ελλάδα
και τελικά διαμορφώθηκε ανεξάρτητα.
4. πάντως τα τότε κόμματα δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν ως δεξιά ή αριστερά,
προοδευτικά ή συντηρητικά.

2. Η παρακμή των ξενικών κομμάτων:

Γενικά παρήκμασαν, επειδή δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες.

Συγκεκριμένα:
1) Ρωσικό κόμμα: όλα τα αιτήματα του ρωσικού κόμματος ήταν σχετικά με την
προστασία της Ορθοδοξίας. Αυτό έγινε: α) τα μεγάλα εκκλησιαστικά προβλήματα
λύθηκαν και β) όλοι οι πολιτικοί ήταν ορθόδοξοι.
Επειδή το ρωσικό κόμματα δεν είχε άλλες θέσεις για άλλα προβλήματα του τόπου
σιγά σιγά παρήκμασε.
2) Γαλλικό κόμμα: βασική αιτία ήταν η συμπεριφορά του αρχηγού του, του Κωλέττη:
 υπονόμευε την Βουλή
 χρησιμοποιοούσε βία και τρομοκρατία για να κερδίσει τις εκλογές
 όταν ήταν πρωθυπουργός είχε τα 5 από τα 7 συνολικά υπουργεία της
κυβέρνησής του, αλλά δεν παρουσιαζόταν ποτέ στη Βουλή. Με αυτόν τον
τρόπο επέβαλε ένα είδος δικτατορίας
μετά από το θάνατό του το κόμμα του έπεσε σε παρακμή
3) Αγγλικό και Γαλλικό κόμμα: η χαριστική βολή και για τα δύο κόμματα ήταν ο
Κριμαϊκός πόλεμος, γιατί κατά τη διάρκειά του Γαλλία και Αγγλία έκαναν ναυτικό
αποκλεισμό στην Ελλάδα.
Ένα ακόμη πρόβλημα ήταν η υπόθεση Πατσίφικο – Άγγλος υπήκοος, εβραϊκής
καταγωγής, λόγω του οποίου Αγγλία και Γαλλία επέμβηκαν βίαια στα εσωτερικά της
Ελλάδας.

3. Η νέα γενιά:

Α. Οι παλιοί πολιτικοί: είχαν διαφορετική νοοτροπία και είχαν διαμορφώσει τις

απόψεις τους μέσα στην προεπαναστατική περίοδο.
Β. Οι νέοι πολιτικοί: ζούσαν σε διαφορετικές συνθήκες:
1. ζούσαν σε μεταβατική εποχή με πολύ γρήγορους ρυθμούς ανάπτυξης
2. αστικοποίηση
3. υπήρχε μεγαλύτερη ενημέρωση στο λαό
4. καταπολεμήθηκε ο αναλφαβητισμός
5. έτσι, οι άνθρωποι άρχισαν να έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις:
a. ασκούσαν κριτική στο κράτος
b. ζητούσαν ανανέωση
c. απομακρύνθηκαν από τα παλαιά κόμματα
Η επανάσταση του 1862:
Γύρω στα 1850 αρχίσουν να δημιουργούνται αντιπολιτευτικές ομάδες, επικεφαλής
τους των οποίων ήταν ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος. Βασικά τους αιτήματα ήταν:

21
1. φορολογική μεταρρύθμιση
2. έργα υποδομής
3. ίδρυση αγροτικών τραπεζών
4. απλούστερη διοίκηση
Στην επανάσταση συμμετείχαν:
Αξιωματικοί
Άνεργοι απόφοιτοι πανεπιστημίου που αισθάνονταν κοινωνικά αποκλεισμένοι
Άτομα ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων
Η επανάσταση πέτυχε και ο Όθωνας φεύγει από την Ελλάδα

4. Η Εθνοσυνέλευση του 1862 – 1864

Μετά την Επανάσταση έγιναν εκλογές για να αναδειχθεί Βουλή, η οποία θα έκανε
αναθεώρηση του Συντάγματος. Η σύνθεση της Βουλής ήταν η ακόλουθη:
1. οι πεδινοί: είχαν αρχηγό τον Δημήτριο Βούλγαρη
a. υπονόμευαν την Βουλή
b. θέλησε να δημιουργήσει σώμα «πραιτοριανών» - τραμπούκων για να
παραμείνει στην εξουσία
c. οπαδοί του ήταν: οι παράνομα διορισμένοι που φοβούνταν μήπως
χάσουν τη θέση τους, άνεργοι πτυχιούχοι και μικροκαλλιεργητές
2. οι ορεινοί, με επικεφαλής τους Γρίβα και Κανάρη. Ήθελαν να αντισταθούν στην
πολιτική των πεδινών και οπαδοί τους ήταν: κτηνοτρόφοι, έμποροι και
πλοιοκτήτες
3. Εθνικόν Κομιτάτον, με τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη: εκσυγχρονισμός,
οικονομική ανάπτυξη και πολιτισμική εξάπλωση των Ελλήνων στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία.
4. εκλεκτικοί: αποτελούνταν από λόγιους σημαντικούς πολιτικούς και αξιωματικούς.
Στήριζαν σταθερές κυβερνήσεις.

Το νέο Σύνταγμα:
1. αλλαγή πολιτεύματος: βασιλευομένη δημοκρατία
2. κατοχυρώνεται η λαϊκή κυριαρχία
3. μυστική ψηφοφορία με σφαιρίδια
4. ανεξαρτησία δικαιοσύνης
5. δικαίωμα συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι: έτσι διευκολυνόταν η δημιουργία
κομμάτων

Η αρχή της δεδηλωμένης:

 δεν είχε οριστεί σαφώς στο σύνταγμα ότι ο βασιλιάς έπρεπε να δώσει εντολή
σχηματισμού κυβέρνησης στο βουλευτή του πλειοψηφούντος κόμματος.
 Αυτό το εκμεταλλεύτηκε ο Γεώργιος και ασκούσε προσωπική πολιτική – έκανε
επεμβάσεις.
 Το 1875, ο τότε νέος πολιτικός Χαρίλαος Τρικούπης, πρότεινε την αρχή της
δεδηλωμένης. Με αυτόν τον τρόπο τον τρόπο θα δημιουργούνταν δύο μεγάλα
κόμματα εξουσία, όπως στην Αγγλία και θα υπήρχαν σταθερές κυβερνήσεις.
 Τι είναι η αρχή της δεδηλωμένης: ο βουλευτής που θα έπαιρνε εντολή
σχηματισμού κυβέρνησης έπρεπε να έχει την δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της
πλειοψηφίας των βουλευτών.
 Τελικά ο βασιλιάς δέχτηκε την άποψη αυτή.

22
Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί

1. Συνέπειες διακυβέρνησης Τρικούπη:

a. Το όραμα του Τρικούπη για ένα ισχυρό και σύγχρονο κράτος δεν
πραγματοποιήθηκε
b. Προσπάθησε να αποφύγει την πτώχευση βάζοντας πολλούς φόρους, αλλά
δεν τα κατάφερε.
c. Αποτέλεσμα: κοινωνική απογοήτευση,
i. κυρίως από τους αστούς και τους διανοουμένους:
1. λόγω της γενικότερης κατάστασης και της γραφειοκρατίας,
που έκανε το κράτος αναποτελεσματικό.
2. Δεν υπήρχε οικονομική ανάπτυξη
3. Η Ελλάδα ήταν πολύ πιο πίσω από τα άλλα ευρωπαϊκά
κράτη
ii. Επίσης αγρότες και μικροκαλλιεργητές, επειδή ο Τρικούπης
στήριζε στην Θεσσαλία τους μεγαλογαιοκτήμονες
iii. Οι αξιωματικοί του στρατού: πίστευαν ότι λόγω της οικονομικής
κρίσης, δεν θα εξοπλιζόταν ο στρατός, με αποτέλεσμα πιθανή ήττα
σε περίπτωση πολέμου.
d. Έτσι: σημειώθηκε κρίση εμπιστοσύνης προς τα κόμματα και τους
θεσμούς.

2. μεγαλύτερη η δυσαρέσκεια από το 1893 ως το 1897:

a. τα δύο μεγάλα κόμματα προσπάθησαν να υλοποιήσουν το πρόγραμμά
τους, αλλά δεν το κατάφεραν:
i. ούτε ο Δηλιγιάννης μπόρεσε να υλοποιήσει τις υποσχέσεις για
λιγότερους φόρους, λόγω της οικονομικής κρίσης
ii. ούτε ο Τρικούπης μπόρεσε να συνεχίσει τον εκσυγχρονισμό του
κράτους και να δημιουργήσει υποδομές.
b. Έτσι, οι πολίτες είχαν την εντύπωση ενός γενικότερου αδιεξόδου.

3. από τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και μετά:

a. το πολιτικό αδιέξοδο έγινε ακόμη χειρότερο, λόγω της ήττας στον πόλεμο
του 1897:
b. ακόμη μεγαλύτερη έλλειψη εμπιστοσύνης προς τα κόμματα  έτσι ο
βασιλιάς Γεώργιος βρήκε την ευκαιρία να επεμβαίνει στην διακυβέρνηση
της χώρας.
c. Ως το 1909 έγιναν ελάχιστες μεταρρυθμίσεις, βασικά από το τρικουπικό
κόμμα και τον νέο του αρχηγό, τον Θεοτόκη, αλλά και αυτές ήταν
διοικητικού χαρακτήρα

4. Η ομάδα των Ιαπώνων:

a. Δεν ήταν κόμμα, αλλά μια ομάδα βουλευτών, που ιδρύθηκε στα 1906, με
ηγέτη τον Δημήτριο Γούναρη.
b. Ασκούσαν κριτική στο πολιτικό σύστημα, επειδή δεν μπορούσε να
προσαρμοστεί στις κοινωνικές εξελίξεις
c. Η ομάδα αυτή όμως διαλύθηκε το 1908
d. Την ίδια εποχή πλήθαιναν οι διαδηλώσεις εργατών και συντεχνιών, που
διεκδικούσαν φορολογικές ελαφρύνσεις και λιγότερη γραφειοκρατία.

23
5. Ο στρατιωτικός Σύνδεσμος και η επανάσταση στο Γουδί, το 1909:
a. Το κίνημα έγινε στις 15 Αυγούστου 1909 από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο.
b. Τι ήταν ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος: μια μυστική οργάνωση στρατιωτικών
που είχαν τα εξής αιτήματα:
i. Μεταρρυθμίσεις στον στρατό
ii. Την δημόσια διοίκηση, την δικαιοσύνη
iii. Την εκπαίδευση
iv. Την δημοσιονομική πολιτική – οικονομία
Οι στρατιωτικοί αυτοί δεν θέλησαν να επιβάλλουν δικτατορία, αλλά να
πιέσουν τους πολιτικούς να πάρουν μέτρα.
c. Με αφορμή το κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου, στις 14 Σεπτεμβρίου
1909 τα επαγγελματικά σωματεία της Αθήνας έκαναν μεγάλη διαδήλωση
με τα ίδια αιτήματα και επέδωσαν ψήφισμα στο παλάτι ζητώντας
ικανοποίηση των αιτημάτων τους.
d. Το αποτέλεσμα του Στρατιωτικού Συνδέσμου:
i. Η Βουλή πραγματικά ψήφισε πολλούς νόμους, που έφερναν ριζικές
αλλαγές
ii. Τον Φεβρουάριο του 1910 αναθεωρήθηκε το Σύνταγμα

Ανανέωση – εθνικός διχασμός

Το κόμμα των φιλελευθέρων

Πριν από τις εκλογές του 1910 δεν υπήρχε κάποιο μεγάλο κόμμα που να υποστηρίζει
τις μεταρρυθμίσεις του Στρατιωτικού Συνδέσμου.

1. οι φορείς των νέων ιδεών:

a. μεμονωμένοι υποψήφιοι βουλευτές:
i. που είτε ως ανεξάρτητοι είτε ενταγμένοι σε κομματικά ψηφοδέλτια
ήταν φορείς αυτών των νέων ιδεών και διεκδικούσαν την ψήφο
των δυσαρεστημένων πολιτών.
ii. Αυτοί οι πολιτικοί είχαν ως βασικό τους σύνθημα την
«ανόρθωση» της χώρας. Με τον όρο αυτό εννοούσαν: α) είτε την
υλοποίηση των διεκδικήσεων του στρατιωτικού συνδέσμου και
των διαδηλώσεων που ακολούθησαν μετά, β) είτε την επίλυση του
αγροτικού ζητήματος με διανομή γης στους αγρότες.
b. Κοινωνιολογική Εταιρεία: σοσιαλδημοκρατική ομάδα πολιτικών

2. οι εκλογές του 1910: συμμετείχαν:

a. οι βουλευτές είτε ανεξάρτητοι είτε ενταγμένοι σε κόμματα που
υποστήριζαν την «ανόρθωση»
b. η Κοινωνιολογική Εταιρεία και γενικότερα οι σοσιαλιστές
c. τα παλαιά κόμματα που έλαβαν μέρος στις εκλογές ως συνασπισμός και
τελικά κέρδισαν τις περισσότερες έδρες στην νέα Βουλή.
d. Τα αποτελέσματα των εκλογών:
i. Παλαιά κόμματα: 211 έδρες
ii. Ανεξάρτητοι προερχόμενοι από τα παλαιά κόμματα: 29

24
 iii. Εκσυγχρονιστές : 112

3. Η εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική ζωή της Ελλάδας:

a. Εξελέγη χωρίς να συμμετέχει στις εκλογές και γύρω από αυτόν
συσπειρώθηκαν οι εκσυγχρονιστές.
b. Η πρώτη δημόσια εμφάνισή του έγινε σε μία ομιλία του στην πλατεία
Συντάγματος στις 5 Σεπτεμβρίου 1910. εκεί έκανε τις προγραμματικές του
δηλώσεις:
i. Εκσυγχρονισμός του πολιτικού συστήματος και του κράτους
ii. Κοινωνική γαλήνη
iii. Ελάφρυνση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων
iv. Στρατιωτικοί εξοπλισμοί για την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας.
c. Στην ίδια ομιλία υποστήριξε ότι το Σύνταγμα έπρεπε να αναθεωρηθεί κι
όχι να αλλάξει εξ ολοκλήρου
d. Υποσχέθηκε ότι θα ίδρυε ένα κόμμα αρχών – ταξικό, που θα ήταν ο
φορέας αυτών των μεταρρυθμίσεων.
e. Πράγματι, το κόμμα αυτό ιδρύθηκε στις 22 Αυγούστου 1910 και
ονομάστηκε «Κόμμα Φιλελευθέρων»

4. Ο Βενιζέλος πρωθυπουργός:
a. Ο βασιλιάς δίνει στον Βενιζέλο εντολή σχηματισμού κυβέρνησης.
b. Όμως ο Βενιζέλος με τους 112 εκσυγχρονιστές βουλευτές δεν μπορούσε
να εξασφαλίσει ψήφο εμπιστοσύνης.
c. Έτσι, αφού συνεννοήθηκε με τον βασιλιά διέλυσε και προκήρυξε νέες
εκλογές. Τα άλλα κόμματα θεώρησαν ότι αυτή η ενέργεια ήταν
αντισυνταγματική και γι’ αυτό ως ένδειξη διαμαρτυρίας απείχαν από τις
εκλογές.
d. Το αποτέλεσμα των νέων εκλογών: το κόμμα του Βενιζέλου έχει
συντριπτική πλειοψηφία: 307 έδρες από τις 362 της Βουλής. Έχοντας
τέτοια ισχυρή πλειοψηφία μπορούσε πια να προχωρήσει σε
μεταρρυθμίσεις, χωρίς να αντιμετωπίζει αντιρρήσεις από την
αντιπολίτευση.

5. το έργο του Βενιζέλου: αναθεώρησε το Σύνταγμα και ψήφισε νέους νόμους:

a. Το Σύνταγμα:
i. Ενισχύθηκε η θέση της μοναρχίας και ο βασιλιάς συμμετείχε στις
συζητήσεις για την αναθεώρηση.
ii. Οι περισσότερες τροποποιήσεις του συντάγματος ήταν σχετικές
με: α) διάκριση των εξουσιών,
β) οι βουλευτές δεν μπορούσαν να είναι στρατιωτικοί ή
δημόσιοι υπάλληλοι: «το ασυμβίβαστο»,
γ) μονιμότητα των δικαστικών και των δημοσίων υπαλλήλων.
b. Το νομοθετικό έργο:
i. Οι δημόσιοι υπάλληλοι διορίζονταν μετά από διαγωνισμό
ii. Καθιερώνονται κανονισμοί λειτουργίας των βιοτεχνιών και των
βιομηχανιών – εργατική νομοθεσία
iii. Διανομή της θεσσαλικής γης
iv. Βελτίωση του συστήματος απονομής δικαιοσύνης

25
 v. Αναθεώρηση του κανονισμού της Βουλής, έτσι ώστε οι υπουργοί
να διαθέτουν περισσότερο χρόνο στις κοινοβουλευτικές
συζητήσεις.

6. μόλις ολοκληρώθηκε το έργο της νέας Βουλής το 1912, έγιναν νέες εκλογές, όπου
πήραν μέρος όλα τα κόμματα. Και πάλι είχε την πλειοψηφία: 145 βουλευτές για
το κόμμα Φιλελευθέρων, ενώ οι αντίπαλοί του 36.

7. Η οργάνωση του κόμματος των Φιλελευθέρων:

a. Ήταν προσωποπαγές: επειδή ο Βενιζέλος είχε ουσιαστικά τον πλήρη
έλεγχο του κόμματός του.
b. Είχαν βέβαια ιδρυθεί κάποιοι σύνδεσμοι Φιλελευθέρων σε διάφορες
περιοχές, αλλά δεν έπαιζαν κανένα ιδιαίτερο ρόλο στην διαμόρφωση της
πολιτικής του κόμματος. Ήταν απλώς ομάδες οπαδών.
c. Το 1912 το κόμμα άρχισε να αναδιοργανώνεται, όταν ιδρύθηκε η «Λέσχη
Φιλελευθέρων» της Αθήνας.
d. Οι βενιζελικοί ήθελαν ένα ιδανικό κόμμα χωρίς τα μειονεκτήματα και τις
διχόνοιες των παλαιότερων κομμάτων, αλλά δεν το κατάφεραν επειδή
πάντα έπρεπε να λαμβάνουν υπ’ όψη τους τα τοπικά συμφέροντα και τις
εσωκομματικές αντιπαλότητες

Τα αντιβενιζελικά κόμματα

Α. Γενικά τους χαρακτηριστικά

1. συντηρητικός προσανατολισμός, αλλά δεν ήθελαν να επιστρέψουν στην
κατάσταση που επικρατούσε πριν το 1909  κοινό σημείο με το κόμμα των
φιλελευθέρων.
2. διέφεραν από αυτούς στην έκταση των μεταρρυθμίσεων που επεδίωκαν
3. δεν ήθελαν την παρέμβαση του κράτους, επειδή έτσι θα μεγάλωνε η δύναμη
της εκτελεστικής εξουσίας, δηλαδή της κυβέρνησης.
4. δεν είχαν μακροπρόθεσμους στόχους, ενδιαφέρονταν μόνο για τα προβλήματα
του παρόντος.
5. ήταν κόμματα που υπερασπίζονταν τα συμφέροντα όσων θίγονταν από την
πολιτική των Φιλελευθέρων.
6. όσο έρχονταν σε σύγκρουση με το κόμμα των Φιλελευθέρων, τόσο
συντηρητικότερα γίνονταν.

Β. Ποια ήταν:
1. Το κόμμα του Δημητρίου Ράλλη τα πιο αδιάλλακτα
2. Το κόμμα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη
3. Το κόμμα του Γεωργίου Θεοτόκη: πιο διαλλακτικό

Γ. Το κόμμα του Δ. Ράλλη:

1. αντίθετο προς τον εκσυγχρονισμό
2. δεν ήθελε ισχυρή εκτελεστική εξουσία, αντίθετα ήθελε ισχυρή την
νομοθετική, δηλαδή την Βουλή.
3. πίστευε ότι ο βασιλιάς ήταν σύμβολο ενότητας του ελληνισμού εντός και
εκτός συνόρων.

26
 4. απευθυνόταν στα μεσαία και κατώτερα στρώματα των πόλεων καθώς και
στους μικροκαλλιεργητές, επειδή ο Βενιζέλος έδειχνε να ευνοεί κυρίως τα
ανώτερα στρώματα
5. ήθελε ενίσχυση της παραγωγής και αύξηση των θέσεων εργασίας: έτσι : α) θα
εξοικονομούνταν χρήματα απαραίτητα για στρατιωτικούς εξοπλισμούς β) θα
καταπολεμούνταν η διαφθορά και οι πελατειακές σχέσεις.
6. αλλά δεν είχε συγκεκριμένο πρόγραμμα για το πώς θα γινόταν αυτή η
οικονομική ανάπτυξη.

Δ. Το κόμμα του Κ. Μαυρομιχάλη:

1. παρόμοιο με το ραλλικό κόμμα
2. προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί την μεγάλη πολιτική επιρροή που είχε ο
Μαυρομιχάλης μετά την επανάσταση του 1909
3. υποστήριζαν την Ανόρθωση, που πίστευαν ότι δεν μπορούσαν να
υλοποιήσουν οι Βενιζελικοί.

Ε. Το κόμμα του Γ. Θεοτόκη

1. πιο μετριοπαθές
2. ήθελε να διορθώσει τα λάθη των Φιλελευθέρων
3. συμφωνούσε με αυτούς ότι έπρεπε πάση θυσία να γίνουν στρατιωτικοί
εξοπλισμοί
4. φορολογικές ελαφρύνσεις για ανθρώπους με κατώτερα εισοδήματα
5. ήταν το μεγαλύτερο αντιβενιζελικό κόμμα.

Τα αριστερά κόμματα

* Τα αριστερά κόμματα αρχικά ήταν ομάδες με σοσιαλιστικές ιδέες. Όμως οι ιδέες

αυτές ήταν άγνωστες στις κατώτερες κοινωνικές ομάδες προς τις οποίες
απευθύνονταν.
* Επιπλέον δεν είχαν συνοχή και κομματική συσπείρωση

Η πιο σοβαρή ομάδα ήταν η Κοινωνιολογική Εταιρεία:

* Ήταν αριστερή μεταρρυθμιστική ομάδα που αποτελούνταν από διανοούμενους.
Στόχοι: α) να διαδώσει τις πολιτικές της θέσεις, την ιδεολογία της β) να ιδρύσει
κόμμα.
* Ζητούσε:
1. ισότητα ευκαιριών
2. κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής: οι βιομηχανίες να είναι κρατικές ή
τουλάχιστο να ελέγχονται από το κράτος
3. διανομή των αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός: αυτό θα μπορούσε
να γίνει μόνο με αναμόρφωση της οικονομίας και αλλαγή του συντάγματος
* για να πετύχουν τα παραπάνω πίστευαν ότι οι εργάτες θα πρέπει να οργανωθούν
σε συνδικάτα και να ιδρύσουν κόμμα.
* Πραγματικά: 1910, η Κοινωνιολογική εταιρεία ιδρύει το Λαϊκό κόμμα με αρχηγό
τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου.
* Βασικές θέσεις του κόμματος: α) αλλαγή του πολιτικού συστήματος β) κοινωνική
δικαιοσύνη.
* Στις εκλογές του 1910 εκλέχθηκαν 7 βουλευτές του κόμματος αυτού, οι οποίοι
στήριζαν τους Φιλελευθέρους, αν το θεωρούσαν σωστό.

27
28
 Ο εθνικός διχασμός

* Το 1913 ο βασιλιάς Γεώργιος δολοφονείται στην Θεσσαλονίκη και στον θρόνο

τον διαδέχεται ο Κωνσταντίνος, ο οποίος γίνεται και αρχιστράτηγος του
ελληνικού στρατού. Μέχρι το 1915 οι σχέσεις μεταξύ του βασιλιά Κωνσταντίνου
και του πρωθυπουργού Βενιζέλου ήταν ομαλές.
* Όμως το πρόβλημα που υπήρχε ήταν ότι η αντιπολίτευση συμφωνούσε με τον
Κωνσταντίνο ότι ο βασιλιάς μπορούσε να παρεμβαίνει στην εξωτερική πολιτική
της χώρας, παρ’ όλο που αυτό ήταν αντισυνταγματικό. Αυτό ευνοούσε βασικά
έναν κύκλο αντιδημοκρατικών στρατιωτικών.
* Όταν λοιπόν ξέσπασαν ο Α Παγκόσμιος πόλεμος το 1914 υπήρχαν 2 διαφορετικές
απόψεις σχετικά με το αν η Ελλάδα έπρεπε ή όχι να μπει στον πόλεμο:
1) κόμμα Φιλελευθέρων και πρωθυπουργός Βενιζέλος: η Ελλάδα έπρεπε να μπει
στον πόλεμο με την συμμαχία της Αντάντ, γιατί πίστευαν ότι αυτή θα νικούσε
στο τέλος και ότι η Ελλάδα θα είχε εδαφικά οφέλη.
2) βασιλιάς και Γενικό Επιτελείο στρατού:
a) οι Φιλελεύθεροι ήταν ανεύθυνοι, διότι δεν ήταν βέβαιο ότι θα νικούσε η
Αντάντ. Επιπλέον ο βασιλιάς Κωνσταντίνος ήταν γερμανόφιλος.
b) Όμως δεν μπορούσαν να προτείνουν η Ελλάδα να μπει στην συμμαχία των
Κεντρικών Δυνάμεων, επειδή η Αγγλία κυριαρχούσε στην Ανατολική
Μεσόγειο.
c) Έτσι, προτιμούσαν η Ελλάδα να κρατήσει θέση ουδετερότητας.
* Αποτέλεσμα αυτής της διαφωνίας:
1) Ο βασιλιάς θέλοντας να επιβάλει την άποψή του, δρούσε με τρόπο που
υπονόμευε την δημοκρατία: α) είχε μυστικές συνεννοήσεις με τους Γερμανούς
εν αγνοία της ελληνικής κυβέρνησης, μάλιστα τους έδινε και απόρρητα
διπλωματικά έγγραφα, β) προκάλεσε 2 φορές την παραίτηση της κυβέρνησης,
γ) στις εκλογές που έγιναν το κόμμα των Φιλελευθέρων απείχε γιατί
θεωρούσε την όλη κατάσταση αντισυνταγματική.
2) Ο λαός διχάστηκε σε 2 παρατάξεις: α) από την μια πλευρά οι κωνσταντινικοί,
και τα κόμματα της αντιπολίτευσης, που θεωρούσαν τους βενιζελικούς ως
πράκτορες της Αντάντ και εχθρούς του βασιλιά και β) από την άλλη πλευρά οι
βενιζελικοί, οι οποίοι θεωρούσαν τους κωνσταντινικούς εχθρούς της
δημοκρατίας και των εθνικών συμφερόντων. Μεταξύ αυτών των παρατάξεων
επικράτησε η βία, η τρομοκρατία και η προπαγάνδα.
3) Ουσιαστικά επιβλήθηκε ένα είδος βασιλικής δικτατορίας και η Βουλή έπαψε
να λειτουργεί. Δυστυχώς αυτή η διαμάχη επέτρεψε στους στρατιωτικούς να
συμμετέχουν και να δημιουργήσουν 2 αντίθετες οργανώσεις που ανάλογα με
τα συμφέροντά τους η μία υποστήριζε είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο και η
άλλη ουδετερότητα.
4) Ο Βενιζέλος από την πλευρά του κήρυξε τον βασιλιά έκπτωτο και οι δυνάμεις
της Αντάντ του επέδωσαν τελεσίγραφο με το οποίο ουσιαστικά τον διέταζαν
να εγκαταλείψει την χώρα. Πραγματικά, ο βασιλιάς φεύγει, ο Βενιζέλος
αναλαμβάνει και πάλι την διακυβέρνηση της χώρας. Όμως ο εθνικός διχασμός
ευνοήθηκε και εξαπλώθηκε στο στράτευμα, επειδή ευνοήθηκαν οι βενιζελικοί
αξιωματικοί σε βάρος των αντιβενιζελικών.
5) Η Ελλάδα τελικά μπήκε στον πόλεμο το 1917, παρόλο που διαφωνούσε η
Αντιπολίτευση

29
 6) Πάντως ο εθνικός διχασμός φτάνει στο αποκορύφωμά του, καθώς το 1920
γίνεται απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου από 2 απότακτους
αξιωματικούς. Και μόλις αυτό έγινε γνωστό στην Αθήνα, παρακρατικοί
σκοτώνουν ένα σημαντικό στέλεχος της αντιπολίτευσης, τον Ίωνα Δραγούμη

Από τη Συνθήκη των Σεβρών έως την ήττα στη Μ. Ασία

* Ο πόλεμος λήγει για την Ελλάδα με την Συνθήκη των Σεβρών, η οποία
αποτελούσε για την χώρα και τον Βενιζέλο τη μεγαλύτερη διπλωματική επιτυχία.
Γιατί με αυτήν η δημιουργούνταν η Ελλάδα των 2 Ηπείρων και των 5 Θαλασσών.
Έτσι φαινόταν πως η Μεγάλη Ιδέα γινόταν πραγματικότητα.
* Αμέσως μετά προκηρύχθηκαν εθνικές εκλογές, στις οποίες έλαβε μέρος το κόμμα
των Φιλελευθέρων και τα κόμματα της Αντιπολίτευσης ως συνασπισμός. Τις
εκλογές κέρδισε η Αντιπολίτευση και ο Βενιζέλος φεύγει για το εξωτερικό.
* Οι ενέργειες της νέας κυβέρνησης:
1. έκανε δημοψήφισμα για την επάνοδο του βασιλιά και το αποτέλεσμα ήταν
υπέρ αυτού.
2. δεν άλλαξε την εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου και συνέχισε την
μικρασιατική εκστρατεία. Όμως το μέτωπο κατέρρευσε και το ελληνικό
στράτευμα συντρίφτηκε.
3. θεωρήθηκε αναγκαίο να αλλάξει εξ ολοκλήρου το σύνταγμα.

Το Σοσιαλιστικό κόμμα

Οι κοινωνικές συνθήκες την εποχή που ιδρύθηκε το κόμμα – αίτια ίδρυσής του:
* υψηλοί δείκτες ανεργίας
* άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των εργατών
* οι φτωχοί γίνονταν φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι
Σ.Ε.Κ.Ε. – Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος: ιδρύθηκε το 1918 από συνέδριο
σοσιαλιστών. Βασικές του θέσεις:
1. δημοκρατία
2. εκλογικό δικαίωμα στις γυναίκες
3. αναλογικό εκλογικό σύστημα
4. εθνικοποίηση των μεγάλων πλουτοπαραγωγικών πηγών
5. ειρήνη χωρίς εδαφικές προσαρτήσεις, με βάση το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των
λαών. Για τα εδάφη που υπήρχαν αμφιβολίες, το πρόβλημα να λυθεί με
δημοψήφισμα
Ήταν το πιο αυστηρά οργανωμένο κόμμα. Μέχρι το 1919 ήταν υπέρ της
κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Σιγά σιγά όμως άρχισε να υιοθετεί την αρχή της
δικτατορίας του προλεταριάτου.
Το 1924 μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος – Κ.Κ.Ε.

30
 Η αποκατάσταση των προσφύγων

1. Η πρόνοια στους πρόσφυγες κατά την Οθωνική περίοδο

Κατά την περίοδο της μοναρχίας του Όθωνα το κράτος ασχολήθηκε σοβαρά με την
αποκατάσταση των προσφύγων: προβλεπόταν η ίδρυση προσφυγικών συνοικισμών.
Ο Όθωνας και η κυβέρνησή του θεωρούσαν πολύ σημαντικούς τους πρόσφυγες, γιατί
εκείνοι που προέρχονταν από Μικρά Ασία και Κωνσταντινούπολη ήταν μορφωμένοι
και κάλυπταν τις ανάγκες του κράτους.
Συγκεκριμένα:

Α. Εξωτερική μετανάστευση, πρόσφυγες από τουρκοκρατούμενες περιοχές

1. πρόσφυγες από τη Χίο: τους παραχωρήθηκε ο δεξιός τομέας του Πειραιά για να
χτίσουν τα σπίτια τους
2. πρόσφυγες από τα Ψαρά: το κράτος από παλιότερα είχε κάνει παρεμβάσεις για να
ιδρύσουν συνοικισμό στην Ερέτρια, αλλά είχε αποτύχει επειδή υπήρχαν
διαφωνίες για την θέση και τη διανομή των οικοπέδων. Αυτό τελικά έγινε μόλις το
1836, που τους παραχωρήθηκε η παραθαλάσσια περιοχή της Ερέτριας.
3. πρόσφυγες από τη Μακεδονία: αρχικά βρίσκονταν στην Ελευσίνα. Ζήτησαν και
πέτυχαν να ιδρύσουν συνοικισμό στην Αταλάντη, ο οποίος ονομάστηκε Νέα
Πέλλα. Εγκαταστάθηκαν αρχικά 70 οικογένειες.
4. πρόσφυγες από την Κρήτη: αρχικά είχαν εγκατασταθεί στην Πελοπόννησο.
εκδόθηκαν διατάγματα που τους έδιναν την άδεια να εγκατασταθούν στη Μήλο,
στη Μεσσηνία και την Αργολίδα.
5. πρόσφυγες από την Κάσο: στα 1938 τους δόθηκε άδεια να κατοικήσουν στην
Αμοργό.

Β. Εσωτερική μετανάστευση:
Οι Μανιάτες στο Πεταλίδι Μεσσηνίας
Οι Υδραίοι στον Πειραιά
Οι Καρύστιοι στην Οθωνούπολη Εύβοιας.

31
 Η διαμάχη αυτοχθόνων και ετεροχθόνων

Μεταξύ ντόπιων και προσφύγων δημιουργήθηκε διαμάχη, η οποία περνά από τρεις
φάσεις:

Α. Φάση:
Λόγοι της έχθρας:
Οι μορφωμένοι πρόσφυγες είχαν διοριστεί στο δημόσιο και είχαν διακριθεί στην
πολιτική ζωή.
Οι ντόπιοι έλεγαν ότι ενώ αυτοί είχαν αγωνιστεί για να απελευθερωθεί η Ελλάδα,
παραγκωνίζονταν από τους νεοφερμένους.
Όλα αυτά έδειχναν ότι υπήρχε ένας βαθύτερος ανταγωνισμός μεταξύ ντόπιων, των
αυτοχθόνων και προσφύγων, των ετεροχθόνων. Η κοινή γνώμη διχάστηκε και η
διαμάχη μεταφέρθηκε και στη Βουλή όπου υπήρχαν θυελλώδεις συζητήσεις

Β. Φάση:
Εδώ έχουμε την κυριότερη και εντονότερη κρίση, τον Ιανουάριο του 1844, με αιτία
ένα άρθρο σχετικά με τις προϋποθέσεις που χρειάζονταν για να έχει κάποιος το
δικαίωμα του πολίτη. Συγκεκριμένα υπήρξε στη Βουλή μία πρόταση που ζητούσε να
απολυθούν από τις δημόσιες θέσεις όσοι είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα μετά την
Επανάσταση και να διοριστούν σε αυτές οι αγωνιστές και οι οικογένειές τους..
Έτσι οι βουλευτές χωρίστηκαν σε δύο παρατάξεις:
1. οι αυτοχθονιστές: να απαγορευθεί με το Σύνταγμα να διορίζονται στο δημόσιο
οι πρόσφυγες κι όσοι είναι ήδη διορισμένοι να απολυθούν
2. οι ετεροχθονιστές: πίστευαν ότι κάτι τέτοιο θα καθιέρωνε μία πολιτική
διακρίσεων ανάμεσα στους Έλληνες.
Τελικά αποφασίστηκε ότι δημόσιοι υπάλληλοι μπορούν να είναι
α) οι ντόπιοι και όσοι αγωνίστηκαν στην Επανάσταση μέχρι το τέλος του 1827
β) όσοι εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα κατά την ίδια περίοδο
όσοι αποδεδειγμένα συμμετείχαν στα πολεμικά γεγονότα ως το 1829.

Γ. Φάση:
Το πρόβλημα σε αυτήν την περίοδο ήταν οι όροι εκλογής βουλευτών:
α) οι αυτοχθονιστές: ήθελαν οι εγκατεστημένοι πρόσφυγες στην Ελλάδα να έχουν
ξεχωριστούς αντιπροσώπους – βουλευτές
β) αυτοχθονιστές: οι πρόσφυγες να ενσωματωθούν εκλογικά στις επαρχίες που
ζούσαν και να μην υπάρχει διαχωρισμός
Τελικά επικράτησε συμβιβαστική λύση:
Οι πρόσφυγες είχαν το δικαίωμα ξεχωριστής αντιπροσώπευσης στη Βουλή, μόνο αν
είχαν ιδρύσει ξεχωριστό οικισμό.

Η αντίδραση των πολιτών:

Όσο διαρκούσαν οι συζητήσεις υπήρχαν έντονες λαϊκές αντιδράσεις και από τις δύο
πλευρές.
Τελικά οι πρόσφυγες αναγκάστηκαν να δεχτούν νομοθετικές ρυθμίσεις, με τις οποίες
για κάποιο χρονικό διάστημα αποκλείονταν από τις δημόσιες θέσεις και περιοριζόταν
η χωριστή αντιπροσώπευσή τους στη Βουλή. Προκλήθηκαν γι’ αυτό και αντιδράσεις
από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Όλα αυτά έδειχναν ότι υπήρχαν προβλήματα συμβίωσης ντόπιων και προσφύγων.

32
 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914 – 1922

1. Ο ΠΡΩΤΟΣ ΔΙΩΓΜΟΣ 1914

Α. Οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας

* η παρουσία των ελλήνων εκεί ήταν μακραίωνη
* οι πυκνοί ελληνικοί πληθυσμοί άρχισαν να μειώνονται αισθητά, κυρίως κατά τον
12ο αιώνα, λόγω μαζικών εξισλαμισμών.
* Άρχισαν όμως να ενισχύονται και πάλι κατά τον 18 ο και 19ο αιώνα λόγω
μεταναστεύσεων από την Ελλάδα. Μαζί με την αύξηση του ελληνικού πληθυσμού
έχουμε αξιοσημείωτη οικονομική και πνευματική άνοδο των Ελλήνων της
περιοχής, με ίδρυση σχολείων, συλλόγων και άλλων ιδρυμάτων.

Β. Ο τουρκικός εθνικισμός κατά την περίοδο των βαλκανικών πολέμων

* Η εθνική αφύπνιση των Τούρκων είχε ξεκινήσει από τα τέλη του 19 ου αιώνα, αλλά
ενισχύθηκε καθώς σιγά σιγά η Οθωμανική αυτοκρατορία άρχισε να χάνει εδάφη.
* Έτσι, οι μειονότητες που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία
αντιμετωπίστηκαν εχθρικά και κυρίως οι Έλληνες και Αρμένιοι, επειδή έλεγχαν
το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου και της βιομηχανίας της χώρας.
* Επομένως οι ελληνοτουρκικές σχέσεις επιδεινώθηκαν και γι’ αυτόν αλλά και για
έναν ακόμη λόγο: κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων τα νησιά του
Ανατολικού Αιγαίου είχαν αποδοθεί στην Ελλάδα, αλλά πρακτικά η Τουρκία
αρνιόταν να το αποδεχθεί.

Γ. Οι διωγμοί των Ελλήνων κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου

* Το 1914 άρχισαν Μουσουλμάνοι από Σερβία Βουλγαρία και Ελλάδα να
μεταναστεύον προς Μικρά Ασία με υποκίνηση της τουρκικής κυβέρνησης.
* Έτσι με αυτό το πρόσχημα οι Τούρκοι άρχισαν να εκδιώκουν τους Έλληνες. Οι
διωγμοί άρχισαν από την ανατολική Θράκη
* αλλά γρήγορα επεκτάθηκαν και στην δυτική Μικρά Ασία, με το πρόσχημα ότι οι
περιοχές απέναντι από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου έπρεπε να εκκενωθούν
για λόγους στρατιωτικής ασφαλείας.
* Την επιχείρηση διωγμού συντόνισαν οι Γερμανοί, σύμμαχοι των Τούρκων στον Α΄
Παγκόσμιο πόλεμο.
* Οι διωγμοί άρχισαν:
1. με ανθελληνική προπαγάνδα του τουρκικού τύπου
2. καταπίεση των ελλήνων, ώστε να εξαναγκαστούν μόνοι τους να φύγουν
3. λεηλασίες και δολοφονίες.

Δ. Η αντίδραση της Ελλάδας:

* Το Οικουμενικό Πατριαρχείο κήρυξε την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό και
διέκοψε την λειτουργία εκκλησιών και σχολείων
* Το Ελληνικό κράτος ανέλαβε διπλωματικές ενέργειες για να αρχίσουν
διαπραγματεύσεις, έτσι ώστε να γίνει εθελούσια ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ
Ελλάδας και Τουρκίας.
* Τελικά τον Ιούνιο του 1914 ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή, που θα ρύθμιζε τα
σχετικά με την ανταλλαγή, αλλά τελικά δεν λειτούργησε, γιατί λίγους μήνες
αργότερα η Τουρκία μπήκε στον πόλεμο.

Ε. Οι μορφές καταπίεσης σε βάρος των Ελλήνων:

33
 1. έκτακτοι φόροι και επιτάξεις ειδών για τις ανάγκες του πολέμου.
2. εμπόδια στις εμπορικές δραστηριότητες
3. ολόκληροι πληθυσμοί από τα μικρασιατικά παράλια αναγκάστηκαν να
εκτοπιστούν στο εσωτερικό.
4. τάγματα εργασίας: σ’ αυτά εξαναγκάζονταν να πάνε αντί για στρατιωτική
θητεία άντρες άνω των 45 ετών, όπου πολλοί πέθαιναν από κακουχίες, πείνα
και αρρώστιες:
a. όσοι ήταν μεταξύ 20 – 45 μπορούσαν να εξαγοράσουν τη θητεία τους
στα τάγματα. Όσοι δεν πλήρωσαν κηρύχτηκαν λιποτάκτες.
b. Αφού καταργήθηκε η δυνατότητα εξαγοράς θητείας έγιναν χιλιάδες
λιποταξίες, αλλά όσοι πιάστηκαν εκτελέστηκαν.

Στ. Οι ενέργειες των Ελλήνων της Μικράς Ασίας:

* Σημειώθηκε κύμα φυγής προς την Ελλάδα, ενώ στα σπίτια που εγκατέλειψαν
εγκαταστάθηκαν οι Μουσουλμάνοι από Σερβία, Βουλγαρία και Ελλάδα.
* Οι διώξεις και οι εκτοπίσεις σε βάρος ελλήνων συνεχίστηκαν με μικρότερη
ένταση ως το 1918, που τελείωσε ο πόλεμος.
* Από τότε άρχισαν να επεκτείνονται και σε άλλες περιοχές.

ΑΛΛΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ

1. 1916, πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία, που την είχαν καταλάβει οι
Βούλγαροι, σύμμαχοι Τούρκων και Γερμανών. Μετά το τέλος του πολέμου, το
1918, επέστρεψαν στις εστίες και την φροντίδα για να γίνει αυτό ανέλαβε η
«Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας».
2. Νοέμβριος 1919, υπογράφεται η Συνθήκη του Νεϊγύ, που προέβλεπε ότι η
Βουλγαρία θα απέδιδε στην Ελλάδα την Δυτική Θράκη. Παράλληλα με την
Συνθήκη αυτή είχε υπογραφεί και το «Σύμφωνο περί Αμοιβαίας μεταναστεύσεως
Ελλάδος και Βουλγαρίας. Σύμφωνα με αυτό, από την Ελλάδα έφυγαν 50.000
Βούλγαροι και από την Βουλγαρία 30.000 Έλληνες. Πριν ακόμη υπογραφεί το
παραπάνω σύμφωνο είχαν ήδη αναχωρήσει για την Ελλάδα ακόμη 20.000
Έλληνες.
3. 1919-1921: πρόσφυγες από Ρωσία: Έλληνες, Αρμένιοι, Ρώσοι: πρώτα φτάνουν
στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και από εκεί διασκορπίζονται προς Ελλάδα.
Λόγοι της μετανάστευσης:
a. ρωσική επανάσταση
b. κατάληψη ρωσικών εδαφών από Τούρκους.
4. από Βόρειο Ήπειρο
5. από Ρουμανία: επειδή εκεί ήταν πεδία πολεμικών συγκρούσεων
6. από Νοτιοδυτική Μικρά Ασία: βρισκόταν υπό ιταλική κατοχή
7. από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας
8. από τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα.

Συνολικά στην Ελλάδα αυτό το χρονικό διάστημα έφτασαν 800.000 πρόσφυγες.

έφτασαν είτε μόνοι τους, είτε με μέσα που είχε διαθέσει το ελληνικό κράτος γι’ αυτόν
τον σκοπό: πλοία, τρένα, οχήματα, ζώα.
Όλοι αυτοί κατευθύνθηκαν προς: α) Μακεδονία, β) νησιά Ανατολικού Αιγαίου, γ)
Κρήτη, δ) Πελοπόννησο: Πάτρα και Καλαμάτα, ε) νησιά Αργοσαρωνικού

34
 Η ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ

1. αρχικά η περίθαλψη των προσφύγων έγινε από εθελοντές: με επιτροπές του

Υπουργείου Εσωτερικών διανέμονταν τρόφιμα, ρούχα και δινόταν κάποια
στοιχειώδης οικονομική βοήθεια. Τα έσοδα αυτά προέρχονταν από εράνους,
δωρεές και κάποια κρατική επιχορήγηση.
2. Η οργανωμένη περίθαλψη:
a. Ιούλιος 1914: ιδρύθηκε στην Θεσσαλονίκη ο «Οργανισμός», με σκοπό:
άμεση περίθαλψη και εγκατάσταση των προσφύγων σε χωριά που είχαν
προηγουμένως εγκαταλείψει Τούρκοι και Βούλγαροι στην Μακεδονία.
Τους έδιναν προσωρινή στέγη, ιατρική περίθαλψη και συσσίτιο, μέχρι να
βρουν εργασία ή να αποκτήσουν γη.
b. Ο Βενιζέλος στην Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια του εθνικού διχασμού
ιδρύει για τον ίδιο σκοπό την «Ανωτάτη Διεύθυνση Περιθάλψεως» που
μετά την φυγή του Κωνσταντίνου γίνεται Υπουργείο Περιθάλψεως και
μάλιστα λαμβάνεται μέριμνα και για τις οικογένειες των στρατιωτών που
πολεμούν στο μέτωπο και για τα θύματα πολέμου

Μετά το 1917 η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο. Αλλά παρ’ όλα αυτά κατάφερε να
περιθάλψει 450.000 πρόσφυγες. Η μέριμνα περιλάμβανε:
1. χρηματική βοήθεια. Ιδιαίτερο επίδομα έπαιρναν ιερείς, δάσκαλοι κι επιμελείς
μαθητές
2. διανομή συσσιτίου καθημερινά
3. ιατρική περίθαλψη. Μάλιστα διορίστηκαν επιπλέον γιατροί, φαρμακοποιοί και
μαίες, λόγω των αυξημένων αναγκών.
4. φάρμακα και νοσηλεία
5. στέγαση σε προσωρινά καταλύματα (σκηνές, παράγκες), σε επιταγμένα ιδιωτικά
σπίτια και σε δημόσια κτήρια
6. ρούχα και κλινοσκεπάσματα
7. βοήθεια για εύρεση εργασίας
8. δωρεάν μετακίνηση

Η ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗ

Η επιστροφή των προσφύγων στις εστίες τους ξεκίνησε τους τελευταίους μήνες του
1918 και οργανώθηκε από:
α) Πατριαρχική Επιτροπή, Κων/πολη: συντόνισε τον επαναπατρισμό των προσφύγων
με τη βοήθεια του Πατριαρχείου και του Ελληνικού κράτους.
β) Υπουργείο Περιθάλψεως.
Ο επαναπατρισμός έγινε τμηματικά:
Αρχικά επέστρεψαν οι ευπορότεροι πρόσφυγες και όσοι προέρχονταν από ορισμένες
μόνο περιοχές της Δυτικής Μικρασίας.
Οι υπόλοιποι επέστρεψαν μετά την απόβαση του ελληνικού στην Σμύρνη, τον Μάιο
του 1919. ως το 1920 είχαν επιστρέψει οι περισσότεροι.
Οι συνθήκες που βρήκαν:
Άσχημες: σπίτια, εκκλησίες και σχολεία είχαν καταστραφεί από τον πόλεμο.

35
Κάποιοι άλλοι βρήκαν στα σπίτια τους να έχουν εγκατασταθεί μουσουλμάνοι
πρόσφυγες.
Γι’ αυτό το λόγο στην Σμύρνη ιδρύθηκε η «Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και
Περιθάλψεως.
Όμως οι ειρηνικές μέρες δεν θα κρατούσαν για πολύ, καθώς λίγους μήνες αργότερα,
τον Αύγουστο του 1922 θα ξανάπαιρναν τον δρόμο της προσφυγιάς.

Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

1. Η ΕΞΟΔΟΣ

Α. Η ελληνική ήττα στην Μικρασία:

* Ο Ελληνικός στρατός τον Μάιο του 1919 αποβιβάστηκε στην Σμύρνη και έναν
χρόνο αργότερα, με την συνθήκη των Σεβρών αποφασιζόταν ότι η Ελλάδα θα είχε
την στρατιωτική κατοχή και διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης για 5 χρόνια.
Μετά από αυτό το διάστημα, οι κάτοικοι της περιοχής θα αποφάσιζαν με
δημοψήφισμα αν ήθελαν να προσαρτηθούν στην Ελλάδα. Έτσι φαινόταν ότι η
Μεγάλη Ιδέα θα γινόταν πραγματικότητα.
* Όμως μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, γίνονται εκλογές, που τις
χάνει ο Βενιζέλος. Στην Ελλάδα επιστρέφει ο γερμανόφιλος Κωνσταντίνος 
έτσι, οι Σύμμαχοι βρήκαν το πρόσχημα να εγκαταλείψουν την Ελλάδα αβοήθητη
στο μικρασιατικό μέτωπο.
* Επιπλέον, τον ίδιο καιρό, ο Μουσταφά Κεμάλ οργανώνει την εθνική αντίσταση
των Τούρκων εναντίον των Ελλήνων.
* Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, ο μικρασιατικός πόλεμος λήγει με ήττα των
Ελλήνων τον Αύγουστο του 1922. Έτσι, χιλιάδες πρόσφυγες μαζί με τον ελληνικό
στρατό αρχίζουν να φτάνουν στην Ελλάδα.

Β. Η μοίρα των Ελλήνων της Μικρασίας:

* Και πριν ακόμη από τον Αύγουστο του 1922, ελληνικοί πληθυσμοί από το
εσωτερικό της Μικρασίας είχαν αρχίσει να καταφεύγουν στην Σμύρνη και την
Ελλάδα, γιατί αντιμετώπιζαν διώξεις.
* Μετά την καταστροφή της Σμύρνης καταστράφηκαν και άλλες πόλεις: Βουρλά,
Αϊβαλί, Μοσχονήσια, Προποντίδα.
* Στρατιώτες και ντόπιοι ηλικίας 18-45 αιχμαλωτίστηκαν συγκεντρώθηκαν σε
στρατόπεδα και οδηγήθηκαν στο εσωτερικό της Μικρασίας: εκεί πολλοί πέθαιναν
από κακουχίες και ασιτία.
* Οι κάτοικοι της Ανατολικής Θράκης πήραν προθεσμία ενός μήνα για να
συγκεντρώσουν τα υπάρχοντά τους και να φύγουν από την περιοχή.

Συνολικά στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 1922 έφτασαν 900.000 πρόσφυγες και
50.000 Αρμένιοι.
Στην Μικρασία ακόμη παρέμεναν 200.000 Έλληνες. Αυτοί ήρθαν αργότερα το 1924 –
25 με τη φροντίδα της Μικτής Επιτροπής.
Ένας αριθμός Ελλήνων από τον Πόντο κατέφυγαν στην Νότια Ρωσία.

36
 2. ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ

1. Ο αριθμός των προσφύγων: στην απογραφή του 1928 συνολικά καταγράφτηκαν

1.200.000 πρόσφυγες, αλλά ο αριθμός πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερος, αν
υπολογίσουμε:
a. Τα πρώτα χρόνια πολλοί πέθαναν από τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης
b. Πολλοί επίσης μετανάστευσαν προς άλλες χώρες
2. οι συνθήκες ζωής τους:
a. ταλαιπωρημένοι, έμεναν σε άθλια καταλύματα, υποσιτίζονταν, τους
θέριζαν οι αρρώστιες. Γι’ αυτό πολλοί πέθαναν μέσα στον πρώτο χρόνο
της άφιξής τους στην Ελλάδα.
b. Ψυχολογικά προβλήματα: είχαν χάσει φίλους και συγγενείς, βρίσκονταν σε
ξένο τόπο.
3. οι πρώτες ενέργειες του ελληνικού κράτους:
a. δραστηριοποιήθηκαν κυρίως ιδιώτες καθώς και ξένες φιλανθρωπικές
οργανώσεις, που παρείχαν εκτός από τροφή και στέγη ιατρική περίθαλψη
και φάρμακα, καθώς και άλλα είδη πρώτης ανάγκης.
4. Η στέγαση: κατ’ αρχήν το έργο αυτό ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως και
στην συνέχεια το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων:
a. Αρχικά: παράγκες, σκηνές γύρω από τις πόλεις ή σε πλατείες ή σε κενά
οικόπεδα πόλεων.
b. Δημόσια κτήρια: σχολεία, τζαμιά, εκκλησίες, στρατώνες, θέατρα,
αποθήκες, υπόγεια.
c. Επιτάχθηκαν άδεια σπίτια.
d. Κατοικούμενα σπίτια: οι ιδιοκτήτες παρείχαν δωμάτια σε πρόσφυγες.
5. Η στάση των προσφύγων:
a. στην αρχή ανέχονταν τις άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους, επειδή
πίστευαν ότι προσωρινά μόνο βρίσκονταν στην Ελλάδα και ότι όπως τις
άλλες φορές θα επέστρεφαν στις εστίες τους. Αυτός ήταν ο λόγος που κατ’
αρχήν δεν αφομοιώθηκαν με τους ντόπιους.
b. Όταν, όμως υπογράφθηκε η Συνθήκη της Λοζάννης, συνειδητοποίησαν ότι
κάτι τέτοιο δεν θα γινόταν, οπότε άρχισαν να προσπαθούν να βελτιώσουν
τις συνθήκες ζωής τους και να ενσωματωθούν στη νέα πατρίδα.

Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΝΗΣ

ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ

Στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφεται η Συνθήκη της Λοζάννης μεταξύ Ελλάδας και
Τουρκίας. Λίγο πριν είχε υπογραφεί η ελληνοτουρκική συμφωνία ανταλλαγής
πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, 30 Ιανουαρίου 1923. Το περιεχόμενο
της:
1. Οι έλληνες ορθόδοξοι της Τουρκίας υποχρεωτικά θα πήγαιναν στην Ελλάδα,
ενώ οι Τούρκοι μουσουλμάνοι της Ελλάδας θα πήγαιναν στην Τουρκία
2. η συμφωνία αυτή θα ίσχυε και για εκείνους που παρέμεναν ακόμη στις εστίες
τους και γι’ αυτούς που είχαν φύγει από το 1912, Α΄ Βαλκανικός πόλεμος.
3. από την ανταλλαγή εξαιρούνταν και μπορούσαν να παραμείνουν:
a. οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου
b. οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.

37
 4. δικαιώματα και υποχρεώσεις των προσφύγων:
a. θα απέβαλλαν την παλιά τους ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την
ιθαγένεια της νέας τους πατρίδας
b. θα μπορούσαν να μεταφέρουν την κινητή τους περιουσία
c. από το κράτος στο οποίο θα πήγαιναν μπορούσαν να πάρουν
αποζημίωση για την ακίνητη περιουσία που άφηναν
d. στην μετακίνησή τους θα διευκολύνονταν από την Μικτή Επιτροπή
Ανταλλαγής.

Αυτή η συμφωνία Ανταλλαγής των πληθυσμών διέφερε από όλες τις προηγούμενες,
γιατί ήταν υποχρεωτική, ενώ οι άλλες προέβλεπαν εθελοντική μετανάστευση.

Η αντίδραση των προσφύγων στην υπογραφή της Συμφωνίας: αντέδρασαν έντονα,

έκαναν διαδηλώσεις, γιατί πίστευαν ότι θίγονταν τα δικαιώματά τους.
Όμως η συνθήκη αυτή ήταν αναγκαία γιατί:
* ήδη η Μικρά Ασία είχε αδειάσει και η Τουρκία αρνιόταν να δεχτεί τους
Έλληνες πίσω
* με τους πρόσφυγες τα δύο κράτη αποκτούσαν εθνική ομοιογένεια, δεν είχαν
μειονότητες και κατοχύρωναν τα σύνορά τους.
* Χωρίς τέτοια προβλήματα μπορούσαν να ασχοληθούν πια με τα εσωτερικά
τους ζητήματα.
Με το άρθρο 11 της Συνθήκης της Λοζάννης ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή
Ανταλλαγής με έδρα την Κων/πολη:
Αποτελούνταν: 11 μέλη: 4 ;Eλληνες, 4 Τούρκοι και 3 πολίτες κρατών που ήταν
ουδέτερα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.
Σκοπός: α) καθορισμός του τρόπου μετανάστευσης, β) εκτίμηση της ακίνητης
περιουσίας για να πάρουν αποζημιώσεις

Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

* Το ελληνικό κράτος, για να μπορέσει να φέρει σε πέρας το έργο της περίθαλψης

και της αποκατάστασης των προσφύγων ζήτησε την βοήθεια της Κοινωνίας των
Εθνών, Κ.τ.Ε.
* Πραγματικά η Κ.τ.Ε. το 1923 ιδρύει την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων,
ΕΑΠ, με έδρα την Αθήνα. Στόχος της ήταν να φροντίσει για την μόνιμη στέγαση
και την επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων.

* Η Ελληνική κυβέρνηση, για να βοηθήσει το έργο της ΕΑΠ, της διέθεσε τα εξής:
1. κτήματα: α) δημόσιες εκτάσεις, β) ιδιοκτησίες Τούρκων και Βουλγάρων που
είχαν φύγει από την Ελλάδα, γ) απαλλοτριωμένα κτήματα από την διανομή
των τσιφλικιών, δ) κτήματα μοναστηριών.
2. οικόπεδα: μέσα ή γύρω από τις πόλεις για να χτιστούν προσφυγικοί
συνοικισμοί
3. 2 δάνεια που είχε πάρει η ελληνική κυβέρνηση το 1924 και 1928 από το
εξωτερικό
4. προσωπικό των Υπουργείων Γεωργίας και Προνοίας – Περιθάλψεως.

38
* Για την αποκατάσταση των προσφύγων η ΕΑΠ έλαβε υπ’ όψιν της τις εξής
παραμέτρους:
1) την διάκριση σε αστούς και αγρότες: προσπάθησε δηλαδή οι πρόσφυγες να
ασχοληθούν με παρόμοια επαγγέλματα που ασκούσαν στον τόπο τους: όσοι
ήταν αγρότες να συνεχίσουν τις καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν. Έτσι:
a) Μακεδονία και Θράκη: εγκαταστάθηκαν καλλιεργητές δημητριακών και
καπνοπαραγωγοί
b) Κρήτη: αμπελουργοί
c) Σουφλί και Έδεσσα: σηροτρόφοι
2) Τον τόπο προέλευσης – καταγωγή: οι πρόσφυγες που προέρχονταν από τις
ίδιες περιοχές να εγκατασταθούν στην Ελλάδα και πάλι μαζί. Αυτό φαίνεται
και από περιοχές που ακόμη και σήμερα ονομάζονται: Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα
Μουδανιά, Νέα Σμύρνη κ.λ.π. Αλλά αυτό δεν ήταν πάντα εύκολο να γίνει κι
έτσι στους περισσότερους συνοικισμούς ήταν πρόσφυγες από διαφορετικές
περιοχές.
3) Τις αντικειμενικές συνθήκες:
a) η ΕΑΠ διέκρινε την αποκατάσταση των προσφύγων σε αγροτική –
παροχή στέγης και κτήματος στην ύπαιθρο – και αστική – παροχή στέγης
στις πόλεις. Αλλά παρ’ όλο που οι περισσότεροι πρόσφυγες ασκούσαν
αστικά επαγγέλματα – εμπόριο, βιοτεχνία, βιομηχανία, η ΕΑΠ έδωσε
περισσότερο βάρος στην αγροτική αποκατάσταση για τους εξής λόγους:
i) Υπήρχαν πάρα πολλά κτήματα κυρίως στη Μακεδονία, την Κρήτη, τη
Λέσβο και αλλού
ii) Η αγροτική αποκατάσταση ήταν πιο γρήγορα και απαιτούσε λιγότερα
χρήματα
iii) Η ελληνική οικονομία βασιζόταν στην αγροτική παραγωγή
iv) Αν οι πρόσφυγες γίνονταν εργάτες θα υπήρχαν κοινωνικές αναταραχές
b) Επίσης έδωσαν προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων στην
Μακεδονία και την Θράκη, γιατί:
i) Μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τα μουσουλμανικά και βουλγαρικά
κτήματα, οπότε η αποκατάσταση των προσφύγων θα γινόταν πολύ πιο
γρήγορα και αύξανε η αγροτική παραγωγή
ii) Θα αποικίζονταν με Έλληνες παραμεθόριες περιοχές και θα
καλυπτόταν το δημογραφικό κενό που είχε δημιουργηθεί, λόγω της
αναχώρησης βουλγάρων και μουσουλμάνων.
Ανεξάρτητα από τις προσπάθειες της ΕΑΠ, στην πραγματικότητα:
* Η εγκατάσταση των προσφύγων δεν έγινε πάντα σύμφωνα με την παραπάνω
λογική και τους κρατικούς σχεδιασμούς.
* Κατά τα πρώτα χρόνια οι πρόσφυγες είχαν μεγάλη κινητικότητα: τριγύριζαν από
περιοχή σε περιοχή, για να βρουν τις καλύτερες δυνατές συνθήκες εγκατάστασης.
* Πολλοί, αν και δεν ήταν γεωργοί, είχαν ζητήσει να αποκατασταθούν ως αγρότες
για να πάρουν τα δάνεια και άλλες παροχές της ΕΑΠ, ενώ άλλοι αν και ήταν
αγρότες, δήλωναν αστοί για να πάρουν αποζημιώσεις.

Με την αποκατάσταση των προσφύγων, εκτός από την ΕΑΠ, ασχολήθηκαν και άλλοι
φορείς:
1) Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων
2) Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως
3) Υπουργείο Γεωργίας

39
Η ΕΑΠ λειτούργησε μέχρι το 1930, οπότε μεταβίβασε στο ελληνικό δημόσιο την
περιουσία της και τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες.

Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

* Ο στόχος ήταν να δημιουργηθούν μικρές γεωργικές ιδιοκτησίες.

* Η εγκατάσταση έγινε: α) σε εγκαταλειμμένα χωριά, β) σε συνοικίες σε ήδη
υπάρχοντα χωριά, γ) σε καθαρά καινούριους προσφυγικούς συνοικισμούς.
* Τα κτήματα που δόθηκαν:
a) Το μέγεθός τους ποίκιλλε ανάλογα με την οικογένεια, την ποιότητα των
παραχωρούμενων εδαφών, την δυνατότητα άρδευσης και το είδος της
καλλιέργειας.
b) Συνήθως ο κλήρος που παραχωρούνταν δεν ήταν ενιαίος, αλλά ήταν τεμάχια
αγρών σε διαφορετικές τοποθεσίες.
c) Στην αρχή η διανομή των κτημάτων θα ήταν προσωρινή. Οριστική θα γινόταν
μετά την κτηματογράφηση από το Υπουργείο Γεωργίας.
2) Εκτός από τη γη, δίνονταν: στέγη, εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα και ζώα.
3) Στέγαση:
a) Ανέγερση κατοικιών είτε από την ίδια την ΕΑΠ – εργολαβία, είτε από τους
ίδιους τους πρόσφυγες – αυτεπιστασία, αφού τους χορηγούνταν όλα τα
οικοδομικά υλικά.
b) Τα κτίσματα ήταν: 2 δωμάτια, 1 αποθήκη, 1 στάβλος.
c) Για όλα αυτά οι πρόσφυγες θα πλήρωναν με δόσεις.
d) Μέχρι να ξεπληρώσουν θα είχαν απλούς τίτλους κατοχής. Αυτοί θα γίνονταν
τίτλοι πλήρους κυριότητας μετά την αποπληρωμή του χρέους.
e) Μετά την διάλυση της ΕΑΠ, τα χρέη των προσφύγων ανέλαβε να εισπράξει η
Αγροτική Τράπεζα.

Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε βασικά το κράτος. Η ΕΑΠ πρόσφερε μόνο

οικονομική βοήθεια σε λίγες επιχειρήσεις και βιομηχανίες.
Η αστική αποκατάσταση περιλάμβανε μόνο στέγαση κι όχι επαγγελματική
αποκατάσταση.
Τα εμπόδια για την αστική αποκατάσταση:
1. μεγάλος ο αριθμός προσφύγων και τα διαθέσιμα οικόπεδα λίγα.
2. τα οικιστικά προγράμματα του κράτους καθυστερούσαν, λόγω πολιτικής
αστάθειας και κακής οικονομικής κατάστασης
3. οι πρόσφυγες για μεγάλο χρονικό διάστημα περιπλανιόνταν από πόλη σε
πόλη.
4. οι περισσότεροι πρόσφυγες κατά τα πρώτα χρόνια εργάζονταν περιστασιακά
κάνοντας μεροκάματα σε οικοδομές, εργοστάσια και βιοτεχνίες, είτε ήταν
πλανόδιοι μικροπωλητές και μικροκαταστηματάρχες. Άλλοι δούλεψαν ως
ναυτεργάτες και εργάτες σε δημόσια έργα στις πόλεις ή την ύπαιθρο.

40
Περιοχές προσφυγικών συνοικισμών:
1. Καισαριανή
2. Βύρωνας
3. Νέα Ιωνία
4. Κοκκινιά
Η ανέγερση:
Έγινε είτε με εργολαβία, από την ΕΑΠ, είτε με αυτεπιστασία από τους ίδιους τους
πρόσφυγες, αφού τους έδιναν τα απαραίτητα οικοδομικά υλικά και εργαλεία.
Σε ορισμένες περιπτώσεις ιδρύθηκαν προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί και
δόθηκαν σε προσφυγικές οικογένειες δάνεια για την στέγασή τους.
Ο τύπος των κατοικιών:
Μικρές κατοικίες, μονώροφες ή διώροφες, με 1 ή 2 δωμάτια, κουζίνα και
βοηθητικούς χώρους.
Όμως δεν κατασκευάζονταν παράλληλα και έργα υποδομής, όπως υδρευτικό δίκτυο,
αποχετεύσεις, οδικό δίκτυο και χώροι πρασίνου.
Επίσης οι κατοικίες του ενός συνοικισμού από του άλλου διαφοροποιούνταν ως προς
το εμβαδόν, την ποιότητα κατασκευής και τη λειτουργικότητα των σπιτιών.

Οι εύποροι πρόσφυγες
1) Είχαν τη δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους την αποκατάστασή τους.
2) Στην αρχή νοίκιασαν ή αγόρασαν σπίτια στις πόλεις
3) Αργότερα ανέλαβαν πρωτοβουλίες να ιδρύσουν οι ίδιοι οικισμούς. Αυτό το
έκαναν με τον εξής τρόπο:
a) Ίδρυαν έναν οικοδομικό συνεταιρισμό
b) Αγόραζαν μία έκταση γης σε προνομιούχο περιοχή
c) Εκεί οικοδομούσαν κατοικίες καλής ποιότητας.
d) Τέτοιες περιοχές ήταν η Νέα Σμύρνη και η Καλλίπολη.
Οι άποροι πρόσφυγες:
1) Δεν είχαν καταφέρει να αποκατασταθούν:
2) Ζούσαν σε καλύβες και πρόχειρα παραπήγματα, χαμόσπιτα:
a) Είτε στις παρυφές παλαιών οικισμών
b) Είτε δημιούργησαν παραγκουπόλεις γύρω από προσφυγικούς οικισμούς
3) Μέσα σε αυτές τις άθλιες συνθήκες επρόκειτο να ζήσουν για πολλά χρόνια.

41
 Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΚΑΙ
Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

1. Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων:

Α. Η σύμβαση ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας όριζε πως
οι πρόσφυγες θα έπαιρναν αποζημίωση για τις περιουσίες που άφηναν πίσω τους, από
το νέο κράτος στο οποίο πια θα ανήκαν.
* Μικτή Επιτροπή: ανέλαβε το έργο της εκτίμησης των περιουσιών.
* 1924: ιδρύθηκε η Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών, για να βοηθήσει
στο δύσκολο αυτό έργο.
* Κατά τόπους γραφεία Ανταλλαγής: θα βοηθούσαν αποτελεσματικότερα για
τον ίδιο σκοπό.

Β. Η προσωρινή εκτίμηση περιουσιών:

* Το έργο αυτό προχωρούσε αργά και γι’ αυτό πολλοί πρόσφυγες, που βρίσκονταν
σε απόγνωση ήταν αγανακτισμένοι.
* Έτσι, αποφασίστηκε το ελληνικό Δημόσιο να κάνει κατ’ αρχήν μία προσωρινή
εκτίμηση και να δώσει μία προκαταβολή στους δικαιούχους.

Γ. Πως έγινε η προσωρινή εκτίμηση:

* Οι πρόσφυγες υπέβαλλαν δηλώσεις για την περιουσία τους στα κατά τόπους
γραφεία Ανταλλαγής.
* Οι αιτήσεις τους εξετάζονταν από ειδικές επιτροπές προσφύγων, που ήταν
συμπατριώτες τους και μπορούσαν έτσι να πουν αν είχαν υποβάλει αληθινά
στοιχεία για την περιουσία τους.
* Αν οι δηλώσεις θεωρούνταν ανακριβείς, γινόταν αναθεώρηση από ένα Ανώτατο
Συμβούλιο.
* Ακόμη, καθορίστηκαν για ποια περιουσιακά στοιχεία θα δινόταν αποζημίωση.
* Προκαταβολή θα έπαιρναν μόνο όσοι δεν είχαν ακόμη αποκατασταθεί

Δ. Η οριστική εκτίμηση των ελληνικών περιουσιών:

* Ιδρύθηκαν Πρωτοβάθμιες και Δευτεροβάθμιες Επιτροπές για τυχόν προβλήματα.
* Όμως σιγά σιγά φαινόταν ότι το έργο αυτό τεράστιο και δεν θα ολοκληρωνόταν
κυρίως από προβλήματα και καθυστερήσεις που δημιουργούσε η Τουρκία.

Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

* Μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάννης και την ανταλλαγή πληθυσμών,
οι ελληνοτουρκικές σχέσεις χαρακτηρίζονταν από αστάθεια. Από το 1925 όμως
και μετά αρχίζει μία περίοδος διαπραγματεύσεων, ώστε οι σχέσεις μεταξύ των
δύο κρατών να εξομαλυνθούν. Συγκεκριμένα:
1. 1925 υπογράφεται η Σύμβαση της Άγκυρας
2. 1926, υπογράφεται η Συμφωνία των Αθηνών.
Οι δύο παραπάνω συμφωνίες ρύθμιζαν επίμαχα θέματα – όπως η ανταλλαγή των
περιουσιών, αλλά δεν εφαρμόστηκαν ποτέ.

42
* Τον Αύγουστο του 1928 το κόμμα των Φιλελευθέρων κερδίζει τις εκλογές και ο
Βενιζέλος γίνεται πρωθυπουργός:
 Κύριο μέλημά του ήταν να λυθούν οι οικονομικές διαφορές μεταξύ
Ελλάδας και Τουρκίας και να αναγνωριστούν τα σύνορα.
 Παρ’ όλα αυτά η Τουρκία κρατούσε σταθερά αρνητική στάση.

* Τελικά το 1930 παρουσιάζονται εξελίξεις στις διαπραγματεύσεις:

 Συμφωνία της Άγκυρας, Ιούνιος 1930: ήταν οικονομική συμφωνία και
περιελάμβανε τα εξής:
1. ρύθμιζε το θέμα των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και των
Μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης
2. οι εγκαταλειμμένες τουρκικές περιουσίες στην Ελλάδα θα ανήκαν
στο ελληνικό δημόσιο και αντίστοιχα οι ελληνικές περιουσίες στην
Τουρκία θα ανήκαν στο τουρκικό δημόσιο.
3. αμοιβαία απόσβεση οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ Ελλάδας
και Τουρκίας
 Σύμφωνο Φιλίας, Ουδετερότητας και Διαιτησίας, Οκτώβριος 1930:
1. Περιορισμός ναυτικών εξοπλισμών για Ελλάδα και Τουρκία
2. Συμφωνία εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας: οι υπήκοοι
καθενός από τα δύο κράτη είχαν τη δυνατότητα να ταξιδεύουν και
να εγκαθίστανται στο άλλο, με κάποιους βέβαια περιορισμούς.

* Τα αποτελέσματα των συμφωνιών:

1) οι ελληνοτουρκικές συμφωνίες του 1930 σε ορισμένα τους σημεία δεν
εφαρμόστηκαν.
2) όμως οι ελληνοτουρκικές σχέσεις για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν ομαλές
και τα σύνορά τους δεν αμφισβητήθηκαν, πράγμα που άλλωστε επεδίωκε ο
Βενιζέλος.
3) όμως παράλληλα οι πρόσφυγες είχαν θυελλώδεις αντιδράσεις γιατί:
a) με τις συμφωνίες του 1930 οι περιουσίες των Ελλήνων προσφύγων
εξισώθηκαν με τις περιουσίες των Τούρκων, που όμως ήταν κατά πολύ
μικρότερες.
b) το 25% της προκαταβολής της αποζημίωσης παρακρατήθηκε από την Εθνική
Τράπεζα
c) η Εθνική Τράπεζα αρνήθηκε να κάνει διακανονισμό των προσφυγικών χρεών
4) έτσι, πολλοί πρόσφυγες στις εκλογές του 1932 και 1933 δεν ψήφισαν το κόμμα
των Φιλελευθέρων με αποτέλεσμα εκλογική ήττα

43
Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

1. Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

* Η αποκατάσταση των προσφύγων και η ένταξη τους στην ελληνική κοινωνία ήταν
ένα πολύ σημαντικό επίτευγμα για το ελληνικό κράτος, εφόσον υπήρχαν πολλές
αντίξοες συνθήκες:
1. κακή οικονομική κατάσταση
2. πολιτική αστάθεια κατά τις δεκαετίες του 1920 – 1930
3. έλλειψη κρατικής οργάνωσης
4. τεράστιος αριθμός προσφύγων.
* Πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε η ΕΑΠ και αυτό οφείλεται στο ότι ήταν
ένας διεθνής και όχι κρατικός οργανισμός. Έτσι, δεν επηρεαζόταν από τα
προβλήματα του ελληνικού κράτους. Βέβαια σε κάποιες περιπτώσεις οι
πρόσφυγες αντιμετωπίστηκαν πρόχειρα και εμπειρικά, αλλά σε γενικές γραμμές
το έργο της ΕΑΠ υπήρξε τεράστιο.

Η κατάσταση των προσφύγων και η σχέση των προσφύγων με το ελληνικό

κράτος
1. Δεν ήταν ενιαίο σύνολο: από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, μόρφωση,
διαφορετική διάλεκτο, ακόμη και γλώσσα: περίπου 100.000 πρόσφυγες ήταν
τουρκόφωνοι.
2. όσοι είχαν φέρει τις περιουσίες τους κατάφεραν να ενσωματωθούν αμέσως στην
ελληνική κοινωνία.
3. οι περισσότεροι που δεν είχαν φέρει περιουσίες αργούσαν να ενταχθούν γιατί:
a. ψυχικά προβλήματα, άγχος επιβίωσης
b. παράπονα από το ελληνικό κράτος:
i. καταπατήθηκαν τα δικαιώματα τους με την ανταλλαγή των
πληθυσμών
ii. δεν αποζημιώθηκαν για ολόκληρη την περιουσία τους
iii. τα τουρκικά ακίνητα, ενώ τα δικαιούνταν μόνο πρόσφυγες , τελικά
μερικά από αυτά το κράτος τα έδωσε σε ντόπιους αγρότες ή σε
ιδρύματα
c. διαφορετική νοοτροπία και ιδιοσυγκρασία: οι ντόπιοι κατηγορούσαν τους
πρόσφυγες ως ανήθικους, επειδή τους άρεσε η διασκέδαση, ενώ οι
πρόσφυγες κατηγορούσαν τους ντόπιους ως αμόρφωτους.

Σε ποιους τομείς φάνηκαν οι διαφορές ντόπιων και προσφύγων:

1. στην οικονομική ζωή: ανταγωνισμός στην ιδιοκτησία γης, στις επιχειρήσεις και
στην εργασία
2. στην πολιτική ζωή:οι πρόσφυγες υποστήριζαν τον Βενιζέλο. Επομένως οι ντόπιοι
αντιβενιζελικοί και αντιβενιζελικές εφημερίδες τους κατηγορούσαν.
3. στην κοινωνική ζωή: οι πρόσφυγες που έμεναν σε προσφυγικούς συνοικισμούς
δεν είχαν επαφές με ντόπιους και έκαναν γάμους μόνο μεταξύ τους. Σιγά σιγά
όμως, μέσα από την εκκλησία, το σχολείο και τους χώρους εργασίας άρχισαν να
επικοινωνούν.
Γενικά ο όρος «πρόσφυγας» στην αρχή είχε υποτιμητική σημασία. Αυτή όμως η
διάκριση ανάμεσα σε ντόπιους και πρόσφυγες έπαψε να υπάρχει κατά τη δεκαετία
του 1940

44
ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1) εξωτερική πολιτική:
a) με την ανταλλαγή των πληθυσμών εξαφανίστηκε η κυριότερη αιτία
προστριβών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας:
b) έτσι, οι σχέσεις των δύο κρατών ήταν αδιατάρακτες για πολλά χρόνια.
2) Πληθυσμός – εθνολογική σύσταση:
a) Ο ελληνικός πληθυσμός αυξήθηκε κατά 20%
b) Προχώρησε η αστικοποίηση: ουσιαστικά το ενιαίο πολεοδομικό συγκρότημα
Αθήνας – Πειραιά οφείλεται στη δημιουργία προσφυγικών συνοικισμών.
c) Μειώθηκαν οι μη ελληνικές μειονότητες:
i) Αυξήθηκε ο ελληνικός πληθυσμός Θράκης και Ηπείρου
ii) Η Κρήτη εξελληνίστηκε πλήρως
iii) Μακεδονία: οι κυριότερες αλλαγές: ενώ το 1920 οι μη Έλληνες ήταν 48%,
το 1928 ήταν μόλις 12%  αυτό ήταν σημαντικό για την εδαφική
ακεραιότητα της χώρας
iv) Αραιοκατοικημένες περιοχές, μερικές παραμεθόριες κατοικήθηκαν από
πρόσφυγες.
3) Οικονομία:
a) Αγροτική παραγωγή:
i) Αύξηση αγροτικής παραγωγής, επάρκεια σε σιτηρά
ii) Νέες καλλιεργητικές μέθοδοι – αμειψισπορά και πολυκαλλιέργεια
iii) Μεγάλα εγγειοβελτιωτικά έργα και αύξηση καλλιεργήσιμων εδαφών
b) Κτηνοτροφία, πτηνοτροφία
c) Δενδροκομία, σηροτροφία, αλιεία
d) Βιομηχανία:
i) Οι πρόσφυγες ήταν νέο ειδικευμένο και φτηνό εργατικό δυναμικό
ii) Μεγάλωσε η καταναλωτική αγορά
iii) Ανέπτυξαν ως κεφαλαιούχοι την κλωστοϋφαντουργία, την ταπητουργία,
μεταξουργία, αλευροβιομηχανία παραγωγή οικοδομικών υλικών
iv) Σπουδαίοι επιχειρηματίες, μεγαλέμποροι με εμπειρία και γνώσεις στον
χώρο αυτό
e) Ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας: οι γυναίκες πρόσφυγες
αναγκάστηκαν να δουλέψουν και αυτές, έτσι η θέση της γυναίκας άρχισε να
βελτιώνεται
4) Πολιτισμός:
a) Μετέφεραν την πολιτιστική τους κληρονομιά, π.χ. το ρεμπέτικο
b) Κυριάρχησαν στη λογοτεχνία, π.χ. Βενέζης, Θεοτοκάς
c) Κυριάρχησαν στην ζωγραφική, π.χ. Φώτης Κόντογλου
d) Στη μουσική, π.χ. Μανόλης Καλομοίρης
e) Έτσι συνέβαλαν στην διαμόρφωση του νεοελληνικού πολιτισμού

45
 Σχεδιάγραμμα προσφυγικών ρευμάτων

ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ

1914 - 1920 1922 - 1925

1914 Μ. Ασία και 1919 Πριν από την κατάρρευση: από Πόντο, Κιλικία,
1916 Ανατολική Μακεδονία  Υπηρεσία Καππαδοκία προς Σμύρνη και Ελλάδα, Ρωσία
Ανοικοδομήσεως Μακεδονίας Φθινόπωρο 1922: 900.000 πρόσφυγες
1919 Βουλγαρία  Σύμφωνο Αμοιβαίας 1925: 200.000
μεταναστεύσεως Ελλήνων και Βουλγάρων συνολικά το 1928 καταγράφηκαν 1.220.000
1919 – 21 Ρωσία
1914 Β. Ήπειρος
1919 Ρουμανία
1912 κ.ε Δωδεκάνησα

ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ
Εθελοντές και επιτροπές του Υπουργείου Εσωτερικών Εθελοντές – ιδιώτες
Θεσ/νίκη: Ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις
1914: «Οργανισμός»: άμεση περίθαλψη και Υπουργείο Περιθάλψεως
προώθησή τους σε εγκατελειμμένα τουρκικά Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων
και βουλγαρικά χωριά 
1916: «Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως» Παραπήγματα και επιτάξεις
Αθήνα: 1917: «Υπουργείο Περιθάλψεως»
ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗ 1918
1) «Πατριαρχική Επιτροπή», Κων/πολη
2) «Υπουργείο Περιθάλψεως», Αθήνα
3) «Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως»,
Σμύρνη

ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

«Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής»: υπολογισμός αξίας 1) «Επιτροπή Αποκαταστάσεως προσφύγων», 1923

των εγκαταλειφθεισών περιουσιών 2) «Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων» 1922 – 24
1924: «Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Περιουσιών» 3) Υπουργείο Πρόνοιας και Αντιλήψεως 1925 κ.ε.
(υπάγεται στο υπουργείο Γεωργίας) 4) Υπουργείο Γεωργίας
«Γραφεία Ανταλλαγής Περιουσιών»
Τουρκία: πρωτοβάθμιες και δευτεροβάθμιες επιτροπές Μορφές Αποκατάστασης

Αποτέλεσμα της προσπάθειας:

1) επειδή η εκτίμηση αποδείχτηκε χρονοβόρα Αγροτική Αστική
διαδικασία, δόθηκε αρχικά μια προκαταβολή
στους δικαιούχους, από την Εθνική Τράπεζα
2) 1930: ελληνοτουρκικό «Σύμφωνο Φιλίας
Ουδετερότητας και Διαιτησίας»: συμψηφίζονταν
οι περιουσίες, επειδή ο υπολογισμός των ατομικών
ήταν πρακτικά αδύνατος

46
 Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων - Ε.Α.Π.

1. Πόροι 2. Κριτήρια – παράγοντες Αποκατάστασης

α) ακίνητη περιουσία: α) διάκριση σε αστούς και αγρότες
από Βουλγάρους, Τούρκους
δημόσιες εκτάσεις 8.000.000 στρ. β) τόπος προελεύσεως
απαλλοτριώσεις
μοναστηριακή γη γ) αντικειμενικές συνθήκες
β) αστικές εκτάσεις: για αστικούς συνοικισμούς προσφορότερη η αγροτική αποκατάσταση:
γ) οικονομικά μέσα: δάνεια 1924 και 1928  πολλά τα μουσουλμανικά κτήματα
δ) τεχνικό και διοικητικό προσωπικό των Υπουργείων  ταχύτερη – μικρότερες δαπάνες
Περιθάλψεως και Προνοίας - Αντιλήψεως  η ελληνική οικονομία βασιζόταν
στην γεωργία
 η δημιουργία εργατών στις πόλεις
θα προκαλούσε κοινωνικές
αναταραχές
εγκατάσταση σε Μακεδονία και Θράκη:
 εκεί υπήρχαν τα περισσότερα
κτήματα
 ενισχυόταν δημογραφική η ελληνική
παρουσία στις περιοχές αυτές

47