Ο παλαιότερος σωζόμενος
Εμπορικός Οδηγός της Σμύρνης, 1876
Ε
ίναι γνωστό ότι η ιστο-
ρία των Εμπορικών
Οδηγών της Σμύρνης
ξεκινάει με τα Ημερολόγια /
Οδηγούς της Αμάλθειας από
το 1888 (Οδ. Λαμψίδης, Συμ-
βολή στην οικονομική ζωή της
Σμύρνης μετά το 1870, 2009),
για να συνεχιστεί με τη σειρά
των Εμπορικών Οδηγών των
De Andria / Nalpas. Σχετικά
γράφει ο Οδ. Λαμψίδης στον
πρόλογο (σ. 19) ότι ο Οδηγός
τού 1888 είναι «η παλαιότερη
προσιτή σε εμάς πηγή».
Οι Εμπορικοί Οδηγοί της
Σμύρνης αλλά και της Κων-
σταντινούπολης αποτελούν
αναμφισβήτητα πολύτιμες πη-
γές για το εμπόριο, την εκπαί-
δευση, αλλά και την καθημερι-
νότητα των κατοίκων της Μ.
Ασίας. Στη σημασία των Οδη-
γών αυτών αναφέρθηκε ο Φ.
Φάλμπος ήδη από τη δεκαετία
του 1960: «[…] σπουδαίο στο εί-
δος του, γιατί μας παρέχει άγνω-
στες, πολύτιμες σήμερα, πλη-
ροφορίες για το εμπόριο της
Σμύρνης του τέλους του 19ου
αιώνα […] πολύτιμος πληρο-
φοριοδότης» (Φ. Φάλμπος,
«Μπεζεστένια και χάνια της
Σμύρνης», περ. Μικρασιατικά
Χρονικά, τ. Θ’, 1961, σ. 147).
Πιθανώς όμως ο παλαιότε-
ρος Εμπορικός Οδηγός της
Σμύρνης να είναι του 18761.
Εντόπισα στην ιστοσελίδα Δη-
μόσιες Βιβλιοθήκες (http://
diglib.ypepth.gr/awweb/main.jsp
) ψηφιακό αντίγραφο (pdf) με
τον τίτλο Ημερολόγιον και Οδη-
γός Σμύρνης του βισεκτου (sic)
έτους 1876, εκδίδοται κατ’ έτος
υπό Θ.Κ. και Σ.Κ., έτος α’, εν
Σμύρνη, τύποις «Σμύρνης»
(1875), το οποίο προέρχεται
από τη Βιβλιοθήκη της Ηγεμο-
νίας Σάμου και σήμερα βρί-
σκεται στη Δημόσια Κεντρική
Ιστορική Βιβλιοθήκη Σάμου
4 MIKPAΣIATIKH HXΩ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014
Του ΠΕΤΡΟΥ ΜΕΧΤΙΔΗ
(http://publiclibs.ypepth.gr/
frontoffice/portal.asp?cpage=N
ODE&cnode=90). Το 1898 η
Δημόσια Βιβλιοθήκη αριθμού-
σε 3.752 τόμους. Η Βιβλιοθήκη
διαθέτει σήμερα περίπου 30.000
τεκμήρια.
Το Ημερολόγιο / Οδηγός
του 1876 πρόκειται για ένα μι-
κρό βιβλίο 72 σελίδων με τη
γνωστή –από τους μεταγενέ-
στερους Οδηγούς / Ημερολό-
για– διάταξη: Μέρος πρώτο -
Ημερολόγιο και μέρος δεύτερο
(το πιο ενδιαφέρον κατά τη
γνώμη μου), Οδηγός (σσ. 25-
70). Κλείνει με ένα πολύ ειδικό
θέμα, τον κανονισμό για τα δι-
πλού μισθώματος (ιτζαρετεΐν)
κατεχόμενα επίστεγα τε (μουσ-
σακαφάτ) και άστεγα (μουστε-
γηλάτ) βακουφικά κτήματα.
Για το δεύτερο μέρος υπάρ-
χει η εξής περιγραφή (περιε-
χόμενα): «Περιέχον τας εγχω-
ρίους αρχάς μετά των συμβου-
λίων, δικαστηρίων, διευθύνσε-
ων και των διαφόρων γραφεί-
ων αυτών, τας εκκλησιαστικάς
αρχάς μετά των ναών και νε-
κροταφείων, τα προξενεία, τα
εκπαιδευτικά καταστήματα, δη-
μόσια και ιδιωτικά, διδασκά-
λους κλειδοκυμβάλου και χο-
ρού, βιβλιοθήκας και μουσεία,
συλλόγους, λέσχας και φιλαν-
θρωπικά καταστήματα, εφημε-
Επάνω: Δάσκαλοι του κλειδοκυμβάλου με τη σειρά που καταχωρούνται
στον Εμπορικό Οδηγό Σμύρνης του 1876. Αριστερά: Το εξώφυλλο από το
Ημερολόγιον και Οδηγός Σμύρνης του βισέκτου (sic) έτους 1876.
ρίδας και περιοδικά, τυπογρα-
φεία, βιβλιοπωλεία, χαρτοπω-
λεία και βιβλιοδετεία, δικηγό-
ρους, ιατρούς, εμβολιαστάς,
οδοντοποιούς, φαρμακοποιούς,
καλλιτέχνας, τράπεζας και με-
σίτας συναλλαγών, εμπόρους,
μεσίτας και ναυλομεσίτας, τα-
χυδρομεία, πρακτορεία, ασφα-
λιστικάς εταιρίας, ξενοδοχεία,
καπνεργοστάσια, ζαχαροπλα-
στεία, βιομηχανικά καταστή-
ματα, δημόσια έργα, αφίξεις και
αναχωρήσεις ατμοπλοίων, τι-
μολόγιον ναύλων, τιμολόγιον
τηλεγραφικών τελών».
Ενδεικτικά και μόνο για
έναν Οδηγό που αξίζει σίγου-
ρα μία επανέκδοση ή πιο ανα-
λυτική παρουσίαση, σημειώνω
τον Έλληνα ιατρό του α’ τάγ-
ματος της Σμύρνης, ταγματάρ-
χη Α.Θ. Αποστολίδη, τους υπαλ-
λήλους του Ελληνικού Προξε-
νείου Α. Τζιβόγλου (διερμη-
νέας), Κ. Κάππα (συμβολαιο-
γράφος), Δ. Σέμψη (γραμματέ-
ας), Γ. Σπαχή (λιμενάρχης) και
Γεώργιο Δ. Κωνσταντινίδη (δι-
καστικός κλητήρας). Αναφέ-
ρονται 1800 μαθητές στην Ευ-
αγγελική Σχολή και την Κιου-
πετζόγλειο (παράρτημα της Ευ-
αγγελικής), 120 μαθητές στο
Ελληνικό Σχολείο Αγ. Δημη-
τρίου, 150 στο Ελλ. Σχολείο
Αγίου Ιωάννου, 200 μαθητές
στο Ελλ. Σχολείο άνω συνοι-
κίας, κ.α. Ο Οδηγός σημειώνει
για το Σχολείον του Λαού (οδός
Ρόδων): «Συσταθέν και διατη-
ρούμενον υπό του “Συλλόγου
Ομήρου”, εργάζεται μόνον τας
εσπέρας. Εν τούτω φοιτώσι πά-
σης τάξεως εργάται, διδασκό-
μενοι τα αναγκαιώτερα και
χρησιμώτερα τη τάξει αυτών
μαθήματα υπό τινων μελών του
Συλλόγου τούτου», και για τα
Δημόσια Σχολεία θηλέων 700
μαθήτριες στο Ανώτατο Παρ-
θεναγωγείο Αγ. Φωτεινής (δι-
ευθύντρια Σαπφώ Λεοντιάς,
δασκάλα κλειδοκυμβάλου η
Κατίνα Μαζάτ, επιμελήτρια επί
των εργατιδών του «καταστή-
ματος των Βαπτιστικών» που
λειτουργούσε η σχολή η Το-
σκάνα Βλέσσα), 120 μαθήτριες
στο Παρθεναγωγείο Αγ. Αι-
κατερίνης, 200 στο Παρθενα-
γωγείο Αγ. Ιωάννου - Σχοινά-
δικα, 150 στο Παρθεναγωγείο
της άνω συνοικίας, κ.α. Από τα
ιδιωτικά σημειώνω το Σχολείον
Υγιεινής Γυμναστικής «Ο Ιπ-
ποκράτης», στην οδό Σκαλαμ-
βρίνη, με διευθυντή τον Μ.
Γρηγοριάδη, το οποίο δεν ανα-
φέρεται στο βιβλίο Η Παιδεία
στη Σμύρνη του Χρ. Σολομωνί-
δη. Ο Μ. Γρηγοριάδης ταυτί-
ζεται με τον αναφερόμενο ως
ομιλητή σε διαλέξεις του Ανα-
γνωστηρίου «Η Ομόνοια»; (Χρ.
Σολομωνίδης, ό.π., σ. 208).
Εκτός των σχολείων, ο Οδη-
γός αναφέρει και (ιδιώτες;) εκ-
παιδευτικούς στις κατηγορίες
διδάσκαλου διπλογραφίας,
κλειδοκυμβάλου, ρυθμιστών
κλειδοκυμβάλου και χοροδι-
δασκάλους (Καπελέτης Δημ. /
δίοδος Γκιζ, Καρπούζης Ι. / αί-
θουσα Θεάτρου Σμύρνης, Ρέβεζ
Στ. / οδός Χατζή Νικολάου
Γιαννακόγλου).
Αναφέρεται το Θέατρον
Σμύρνης «εις Χωριάτη Αλά-
νι’», το οποίο την περίοδο 1875-
6 έπαιζε, είχε διευθύντρια την
Δ. Αλεξιάδου και 18 ηθοποιούς
(π.χ. Πιπίνα Βονοσέρα, Ελένη
Χέλμη, Ν. Καρδοβίλης, Σ. Δη-
μητριάδης) και το Θέατρον Αρ-
μενικόν Βασπουραγκάν στην
οδό Ναζλή της αρμένικης συ-
νοικίας (σ. 43).
Ο Οδηγός συνεχίζει (σ. 46 κ.
εξ.) με τις κατηγορίες των επαγ-
γελματιών, που ήδη παρέθεσα
στην περιγραφή / περιεχόμενα.
Αναφέρονται 52 ιατροί, 3
οφθαλμίατροι, 5 οδοντοποιοί
(sic) και 33 φαρμακεία – σε
πολλά από τα οποία εξέταζαν
και ιατροί. Ο οδηγός παραθέ-
Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΑΒΒΑΣ ΣΠΕΝΤΖΑΣ
Νέος πρόεδρος στην Ε.Ε.Σ.ΝΑ.Ε.
Μ ετά τις πρόσφατες εκλο-
γές, που πραγματοποιή-
θηκαν στην Ελληνική Επιτρο-
πή Σπουδών Νοτιοανατολι-
κής Ευρώπης (Ε.Ε.Σ.ΝΑ.Ε.),
νέος πρόεδρος του επιστη-
μονικού αυτού σωματείου,
που αποτελεί την ελληνική
εθνική Επιτροπή της Διε-
θνούς Ενώσεως Σπουδών
ΝΑ. Ευρώπης, εξελέγη για
την τριετία 2014 - 2017 ένας
δικός μας άνθρωπος, ο οικο-
νομολόγος – ομ. τακτικός κα-
MIKPAΣIATIKH HXΩ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014
τει μία ολόκληρη σειρά από
καλλιτέχνες (αγιογράφους, αρ-
χιτέκτονες, ανδριαντοποιούς,
γλύπτες, ζωγράφους, καλλι-
γράφους, ξυλογράφους, ξυλο-
γλύπτες), μία πολύ χρήσιμη
πηγή, αφού κάποιοι από αυτούς
προφανώς εργάστηκαν και έχτι-
σαν ή διακόσμησαν οικίες και
εκκλησίες της Σμύρνης και της
ευρύτερης περιοχής. Σημειώνω
τους αγιογράφους αδελφούς
Αρμενοπούλου, Βεζυρόπουλο
Κ., Γεννάδιο Ν., Μιμήκο Αρ.,
Σαράντη Εμμ., Σκίζα Χ. Μιχ.,
Ψάλτη Ι. και Κωστή. Φυσικά,
ιδιαίτερη σημασία έχει η πα-
ρουσία των γλυπτών Χαλεπά Α.
και Ζ. και Ι. της οικογένειας Τη-
νίων γλυπτών με αναφορά στη
θέση των εργαστηρίων τους:
οδός Βαλτατζή Μαγαζιά και
Αγγλικής Σκάλας. Γνωστά έργα
των Χαλεπάδων στη Μ. Ασία
είναι στον ναό Εισοδίων Θεο-
τόκου στα Αλάτσατα (1861-
73), τέμπλο Αγ. Ιωάννου Προ-
δρόμου Σμύρνη (1871) και μνη-
μείο μαρμάρινο στη Σμύρνη
(1873) (Στρατής Δούκας, Γιαν-
νούλης Χαλεπάς, 1967 και Νέα
Βιογραφικά, 1952).
Αναμενόμενη είναι βέβαια η
παρουσίαση, σε πάνω από έξι
σελίδες, εμπόρων της Σμύρ-
νης. Αν και σημειώνονται 260,
προφανώς και δεν είναι όλοι.
Ενδεικτικά και πάλι αναφέρω
τους αδελφούς Αλλιώτη (οδός
θηγητής Πολιτικών και Οικο-
νομικών Επιστημών της Σχο-
λής Ευελπίδων κ. Σάββας
Παρ. Σπέντζας (φωτό).
Ο καθηγητής Σπέντζας,
με καταγωγή από την Πέρ-
γαμο και τη Σμύρνη, είναι ευ-
ρύτατα γνωστός, τόσο για
το πολυδιάστατο επιστημο-
νικό του έργο όσο και για
την προσήλωσή του στην
αρχή της νομιμότητας και
των υπέρ αυτής αγώνων
του. Σταματώ εδώ το λιτό
Φραγκομαχαλά) και Πέτρο Αλ-
λιώτη (μικρό Βεζύρ χάνι) της
γνωστής οικογένειας, τον Γ.
Αρμάο (δίοδος Μιγκέτη), τον
Βαν Λένεπ (έχει σχέση με τον
ομώνυμο μισσιονάριο;), τον
Αντ. Δάνδρια (στην ομώνυμη
δίοδο) και Πέτρο Δάνδρια –
συγγενείς του εκδότη των με-
ταγενέστερων εμπορικών οδη-
γών; – τον Νικ. Δρομοκαΐτη2,
τον Λεωνίδα Λάτρη (συγγενή
του αρχιτέκτονα Ξενοφώντα
Λάτρη;), τον Όνιζερ (στην ομώ-
νυμη δίοδο).
Μιλώντας για μία εποχή
ακριβώς πριν από την επέκταση
της Σμύρνης και των εμπορικών
δραστηριοτήτων προς την προ-
κυμαία, είναι χρήσιμη η παρά-
θεση των ξενοδοχείων του Οδη-
γού: των δύο Αυγούστων (οδός
Τράσσα), Απόλλων (Φασουλά),
Ευρώπης (δίοδος Μιγκέτη),
Μούλλερ (δίοδος Κράμερ), Πό-
λεως (Αγγλική Σκάλα), Θεο-
δώρου (έξωθι διόδου Κράμερ),
της ηγεμονίας Σάμου (Γαλάζιο)
και Σμύρνα (οδός Παλαιού
Φρουρίου). Η άγνωστη αυτή
οδός ταυτίζεται με δρόμο κοντά
στο κάστρο του Πάγου (παλιό
κάστρο) ή με δρόμο κοντά στο
μόλις κατεδαφισθέν Κρομμυ-
δόκαστρο; (βλ. Π. Μεχτίδης,
Κρομμυδόκαστρο – το χαμένο
κάστρο της Σμύρνης, 2012). Πιο
λογικό μου φαίνεται ένα ξενο-
δοχείο να βρισκόταν κοντά στο
κέντρο της πόλης, στο Φραγκο-
μαχαλά και το τελωνείο παρά
στο εσωτερικό, προς τον Πάγο.
Πιθανώς λοιπόν μιλάμε για
τον παλαιότερο γνωστό Εμπο-
ρικό Οδηγό της Σμύρνης, ίσως
και για τον πρώτο που εκδόθη-
κε. Η έλλειψη αυτή στη βιβλιο-
γραφία3 δεν με βοήθησε στο να
εντοπίσω τους συγγραφείς. Ο
Σ.Κ. ταυτίζεται με τον Σ. Κεσ-
σίσογλους, καθηγητή μαθημα-
τικών στην Ευαγγελική Σχο-
λή; Με τον έμπορο Στέφανο
Κεσσίσογλους (μικρό βεζύρ
χάνι) ή πρόκειται για δύο (Θ.Κ.
και Σ.Κ.) άγνωστούς μας επί-
δοξους εκδότες οδηγών που
δεν είχαν την τύχη να δουν την
προσπάθειά τους να μακροη-
μερεύει, όπως οι μεταγενέστε-
ροι Οδηγοί της Αμάλθειας ή των
De Andria / Nalpas; Εκτός εάν
υπάρχουν και άλλα Ημερολό-
για / Οδηγοί, τα οποία «λαν-
θάνουν».
Σημειώσεις:
1. Ήδη όμως από το 1868 ο
Raphael C. Cervati εκδίδει τον L'Indi-
cateur Constantinopolitain Guide
Commercial 1868-9.
2. Συγγενής του Χιώτη εμπόρου
και ευεργέτη Ζώρζη Δρομοκαΐτη;
3. Όπως ήδη αναγράφηκε, δεν
αναφέρεται από τον Οδ. Λαμψίδη, ού-
τε στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα
/ Ημερολόγια, http://www.greek-lan-
guage.gr/greekLang/literature/bibli-
ographies/to_greek/list_1.html#anc7
μου σημείωμα, για να μην
προσκρούσω στην εγνωσμέ-
νη μετριοφροσύνη του εκλε-
κτού συμπατριώτη καθηγη-
τή, αναφέροντας μόνο πως
ο κ. Σάββας Σπέντζας είναι η
μοναδική περίπτωση ακαδη-
μαϊκού διδασκάλου που
επειδή αρνήθηκε τη δικτατο-
ρία, τιμωρήθηκε επί Δημο-
κρατίας.
Ν. Χ. Β.
5