Ο Κάλλιστος Αγγελικούδης αναλύει και σχολιάζει το κατά των Ελλήνων βιβλίο του Θωμά Ακινάτη

O Doctor Angelicus συναντά τον
Κάλλιστο Αγγελικούδη
Ο Κάλλιστος Αγγελικούδης αναλύει και

σχολιάζει το κατά των Ελλήνων βιβλίο
του Θωμά Ακινάτη
Μετάφραση: Σταύρος Νικολαΐδης
Εκδόσεις Αμέθυστος
http://amethystosebooks.blogspot.com/
Περιεχόμενα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ............................................................................................................................ 15
ΚΕΙΜΕΝΟ............................................................................................................................... 17
Περί του εσχάτου τέλους και της κατ' αυτό αεικινησίας......................................................... 17
Παράγραφος 187 ..................................................................................................................... 17
Παράγραφος 190 ..................................................................................................................... 17
Παράγραφος 191 ..................................................................................................................... 18
Παράγραφος 192 ..................................................................................................................... 19
Παράγραφος 193 ..................................................................................................................... 19
Παράγραφος 194 ..................................................................................................................... 20
Παράγραφος 195 ..................................................................................................................... 20
Παράγραφος 196 ..................................................................................................................... 21
Παράγραφος 197 ..................................................................................................................... 21
Παράγραφος 198 ..................................................................................................................... 21
Παράγραφος 199 ..................................................................................................................... 22
Παράγραφος 200 ..................................................................................................................... 22
Παράγραφος 201 ..................................................................................................................... 23
Παράγραφος 202 ..................................................................................................................... 23
Παράγραφος 203 ..................................................................................................................... 23
Παράγραφος 204 ..................................................................................................................... 24
Παράγραφος 205 ..................................................................................................................... 24
Παράγραφος 206 ..................................................................................................................... 24
Παράγραφος 207 ..................................................................................................................... 25
Παράγραφος 208 ..................................................................................................................... 25
Παράγραφος 209 ..................................................................................................................... 25
Παράγραφος 210 ..................................................................................................................... 26
Περί θείας απλότητος και διαφοράς ουσίας και ενέργειας...................................................... 27
Παράγραφος 211 ..................................................................................................................... 27
Παράγραφος 212 ..................................................................................................................... 27
Παράγραφος 213 ..................................................................................................................... 27
Παράγραφος 214 ..................................................................................................................... 28
Παράγραφος 215 ..................................................................................................................... 28
2
Παράγραφος 216 ..................................................................................................................... 29
Παράγραφος 217 ..................................................................................................................... 29
Παράγραφος 218 ..................................................................................................................... 29
Παράγραφος 219 ..................................................................................................................... 30
Παράγραφος 220 ..................................................................................................................... 30
Παράγραφος 221 ..................................................................................................................... 30
Παράγραφος 222 ..................................................................................................................... 31
Παράγραφος 223 ..................................................................................................................... 31
Παράγραφος 224 ..................................................................................................................... 31
Παράγραφος 225 ..................................................................................................................... 32
Παράγραφος 226 ..................................................................................................................... 32
Παράγραφος 227 ..................................................................................................................... 33
Παράγραφος 228 ..................................................................................................................... 33
Παράγραφος 229 ..................................................................................................................... 33
Παράγραφος 230 ..................................................................................................................... 34
Παράγραφος 231 ..................................................................................................................... 34
Παράγραφος 232 ..................................................................................................................... 34
Παράγραφος 233 ..................................................................................................................... 35
Παράγραφος 234 ..................................................................................................................... 35
Παράγραφος 235 ..................................................................................................................... 35
Παράγραφος 236 ..................................................................................................................... 36
Παράγραφος 237 ..................................................................................................................... 36
Παράγραφος 238 ..................................................................................................................... 37
Παράγραφος 239 ..................................................................................................................... 37
Παράγραφος 240 ..................................................................................................................... 38
Παράγραφος 241 ..................................................................................................................... 38
Παράγραφος 242 ..................................................................................................................... 38
Παράγραφος 243 ..................................................................................................................... 39
Παράγραφος 244 ..................................................................................................................... 39
Παράγραφος 245 ..................................................................................................................... 40
Παράγραφος 246 ..................................................................................................................... 40
Παράγραφος 247 ..................................................................................................................... 40
Παράγραφος 248 ..................................................................................................................... 41
Παράγραφος 249 ..................................................................................................................... 41
3
Παράγραφος 250 ..................................................................................................................... 42
Παράγραφος 251 ..................................................................................................................... 42
Παράγραφος 252 ..................................................................................................................... 42
Παράγραφος 253 ..................................................................................................................... 43
Παράγραφος 254 ..................................................................................................................... 43
Παράγραφος 255 ..................................................................................................................... 43
Παράγραφος 256 ..................................................................................................................... 44
Παράγραφος 257 ..................................................................................................................... 44
Παράγραφος 258 ..................................................................................................................... 45
Παράγραφος 259 ..................................................................................................................... 45
Παράγραφος 260 ..................................................................................................................... 45
Παράγραφος 261 ..................................................................................................................... 46
Παράγραφος 262 ..................................................................................................................... 46
Παράγραφος 263 ..................................................................................................................... 47
Παράγραφος 264 ..................................................................................................................... 47
Παράγραφος 265 ..................................................................................................................... 47
Παράγραφος 266 ..................................................................................................................... 48
Παράγραφος 267 ..................................................................................................................... 48
Παράγραφος 268 ..................................................................................................................... 49
Παράγραφος 269 ..................................................................................................................... 49
Παράγραφος 270 ..................................................................................................................... 50
Παράγραφος 271 ..................................................................................................................... 50
Παράγραφος 272 ..................................................................................................................... 50
Παράγραφος 273 ..................................................................................................................... 51
Παράγραφος 274 ..................................................................................................................... 51
Παράγραφος 275 ..................................................................................................................... 52
Παράγραφος 276 ..................................................................................................................... 52
Παράγραφος 277 ..................................................................................................................... 52
Παράγραφος 278 ..................................................................................................................... 52
Παράγραφος 279 ..................................................................................................................... 53
Παράγραφος 280 ..................................................................................................................... 53
Παράγραφος 281 ..................................................................................................................... 54
Παράγραφος 282 ..................................................................................................................... 54
Παράγραφος 283 ..................................................................................................................... 54
4
Παράγραφος 284 ..................................................................................................................... 55
Παράγραφος 285 ..................................................................................................................... 55
Παράγραφος 286 ..................................................................................................................... 56
Παράγραφος 287 ..................................................................................................................... 56
Παράγραφος 288 ..................................................................................................................... 57
Παράγραφος 289 ..................................................................................................................... 57
Παράγραφος 290 ..................................................................................................................... 58
Παράγραφος 291 ..................................................................................................................... 58
Παράγραφος 292 ..................................................................................................................... 58
Παράγραφος 293 ..................................................................................................................... 59
Παράγραφος 294 ..................................................................................................................... 59
Παράγραφος 295 ..................................................................................................................... 60
Παράγραφος 296 ..................................................................................................................... 60
Παράγραφος 297 ..................................................................................................................... 61
Παράγραφος 298 ..................................................................................................................... 61
Παράγραφος 299 ..................................................................................................................... 62
Παράγραφος 300 ..................................................................................................................... 62
Παράγραφος 301 ..................................................................................................................... 62
Παράγραφος 302 ..................................................................................................................... 63
Παράγραφος 303 ..................................................................................................................... 63
Παράγραφος 304 ..................................................................................................................... 63
Παράγραφος 305 ..................................................................................................................... 64
Παράγραφος 306 ..................................................................................................................... 64
Παράγραφος 307 ..................................................................................................................... 65
Παράγραφος 308 ..................................................................................................................... 65
Παράγραφος 309 ..................................................................................................................... 66
Παράγραφος 310 ..................................................................................................................... 66
Παράγραφος 311 ..................................................................................................................... 66
Παράγραφος 312 ..................................................................................................................... 67
Παράγραφος 313 ..................................................................................................................... 67
Παράγραφος 314 ..................................................................................................................... 68
Παράγραφος 315 ..................................................................................................................... 68
Παράγραφος 316 ..................................................................................................................... 69
Παράγραφος 317 ..................................................................................................................... 69
5
Παράγραφος 318 ..................................................................................................................... 70
Παράγραφος 319 ..................................................................................................................... 70
Παράγραφος 320 ..................................................................................................................... 70
Παράγραφος 321 ..................................................................................................................... 71
Παράγραφος 321α ................................................................................................................... 71
Παράγραφος 322 ..................................................................................................................... 72
Παράγραφος 323 ..................................................................................................................... 72
Παράγραφος 324 ..................................................................................................................... 72
Παράγραφος 325 ..................................................................................................................... 73
Παράγραφος 326 ..................................................................................................................... 73
Παράγραφος 327 ..................................................................................................................... 74
Παράγραφος 328 ..................................................................................................................... 74
Παράγραφος 329 ..................................................................................................................... 75
Παράγραφος 330 ..................................................................................................................... 75
Παράγραφος 331 ..................................................................................................................... 75
Παράγραφος 332 ..................................................................................................................... 76
Παράγραφος 333 ..................................................................................................................... 76
Παράγραφος 334 ..................................................................................................................... 77
Παράγραφος 335 ..................................................................................................................... 78
Παράγραφος 336 ..................................................................................................................... 78
Παράγραφος 337 ..................................................................................................................... 78
Παράγραφος 338 ..................................................................................................................... 78
Παράγραφος 339 ..................................................................................................................... 79
Παράγραφος 340 ..................................................................................................................... 79
Παράγραφος 341 ..................................................................................................................... 79
Παράγραφος 342 ..................................................................................................................... 80
Παράγραφος 343 ..................................................................................................................... 80
Παράγραφος 344 ..................................................................................................................... 81
Παράγραφος 345 ..................................................................................................................... 81
Παράγραφος 346 ..................................................................................................................... 81
Παράγραφος 347 ..................................................................................................................... 82
Παράγραφος 348 ..................................................................................................................... 82
Παράγραφος 349 ..................................................................................................................... 83
Παράγραφος 350 ..................................................................................................................... 83
6
Παράγραφος 351 ..................................................................................................................... 84
Παράγραφος 352 ..................................................................................................................... 84
Παράγραφος 353 ..................................................................................................................... 85
Παράγραφος 354 ..................................................................................................................... 85
Παράγραφος 355 ..................................................................................................................... 85
Παράγραφος 356 ..................................................................................................................... 86
Παράγραφος 357 ..................................................................................................................... 86
Παράγραφος 358 ..................................................................................................................... 86
Παράγραφος 359 ..................................................................................................................... 87
Παράγραφος 360 ..................................................................................................................... 87
Παράγραφος 361 ..................................................................................................................... 88
Παράγραφος 362 ..................................................................................................................... 88
Παράγραφος 363 ..................................................................................................................... 88
Παράγραφος 364 ..................................................................................................................... 89
Παράγραφος 365 ..................................................................................................................... 89
Παράγραφος 366 ..................................................................................................................... 90
Παράγραφος 367 ..................................................................................................................... 90
Παράγραφος 368 ..................................................................................................................... 90
Παράγραφος 369 ..................................................................................................................... 91
Παράγραφος 370 ..................................................................................................................... 91
Παράγραφος 371 ..................................................................................................................... 91
Παράγραφος 372 ..................................................................................................................... 92
Παράγραφος 373 ..................................................................................................................... 92
Παράγραφος 374 ..................................................................................................................... 93
Παράγραφος 375 ..................................................................................................................... 93
Παράγραφος 376 ..................................................................................................................... 93
Παράγραφος 377 ..................................................................................................................... 94
Παράγραφος 378 ..................................................................................................................... 94
Παράγραφος 379 ..................................................................................................................... 95
Παράγραφος 380 ..................................................................................................................... 95
Παράγραφος 381 ..................................................................................................................... 95
Παράγραφος 382 ..................................................................................................................... 96
Παράγραφος 383 ..................................................................................................................... 97
Παράγραφος 384 ..................................................................................................................... 97
7
Παράγραφος 385 ..................................................................................................................... 98
Παράγραφος 386 ..................................................................................................................... 98
Παράγραφος 387 ..................................................................................................................... 99
Παράγραφος 388 ..................................................................................................................... 99
Παράγραφος 389 ..................................................................................................................... 99
Παράγραφος 390 ................................................................................................................... 100
Παράγραφος 391 ................................................................................................................... 100
Παράγραφος 392 ................................................................................................................... 101
Παράγραφος 393 ................................................................................................................... 101
Παράγραφος 394 ................................................................................................................... 102
Παράγραφος 395 ................................................................................................................... 102
Παράγραφος 396 ................................................................................................................... 102
Παράγραφος 397 ................................................................................................................... 103
Παράγραφος 398 ................................................................................................................... 103
Παράγραφος 399 ................................................................................................................... 104
Παράγραφος 400 ................................................................................................................... 104
Παράγραφος 401 ................................................................................................................... 105
Παράγραφος 402 ................................................................................................................... 105
Παράγραφος 403 ................................................................................................................... 105
Παράγραφος 404 ................................................................................................................... 106
Παράγραφος 405 ................................................................................................................... 106
Παράγραφος 406 ................................................................................................................... 107
Παράγραφος 407 ................................................................................................................... 107
Παράγραφος 408 ................................................................................................................... 107
Παράγραφος 409 ................................................................................................................... 108
Παράγραφος 410 ................................................................................................................... 108
Παράγραφος 411 ................................................................................................................... 109
Παράγραφος 412 ................................................................................................................... 110
Παράγραφος 413 ................................................................................................................... 110
Παράγραφος 414 ................................................................................................................... 111
Παράγραφος 415 ................................................................................................................... 111
Παράγραφος 416 ................................................................................................................... 112
Παράγραφος 417 ................................................................................................................... 112
Παράγραφος 418 ................................................................................................................... 112
8
Παράγραφος 419 ................................................................................................................... 113
Παράγραφος 420 ................................................................................................................... 113
Παράγραφος 421 ................................................................................................................... 113
Παράγραφος 422 ................................................................................................................... 114
Παράγραφος 423 ................................................................................................................... 114
Παράγραφος 424 ................................................................................................................... 115
Παράγραφος 425 ................................................................................................................... 115
Παράγραφος 426 ................................................................................................................... 116
Παράγραφος 427 ................................................................................................................... 116
Παράγραφος 428 ................................................................................................................... 117
Παράγραφος 429 ................................................................................................................... 117
Παράγραφος 430 ................................................................................................................... 117
Παράγραφος 431 ................................................................................................................... 118
Παράγραφος 432 ................................................................................................................... 118
Παράγραφος 433 ................................................................................................................... 118
Παράγραφος 434 ................................................................................................................... 119
Παράγραφος 435 ................................................................................................................... 119
Παράγραφος 436 ................................................................................................................... 120
Παράγραφος 437 ................................................................................................................... 120
Παράγραφος 438 ................................................................................................................... 121
Παράγραφος 439 ................................................................................................................... 121
Παράγραφος 440 ................................................................................................................... 122
Παράγραφος 441 ................................................................................................................... 122
Παράγραφος 442 ................................................................................................................... 123
Παράγραφος 443 ................................................................................................................... 123
Παράγραφος 444 ................................................................................................................... 123
Παράγραφος 445 ................................................................................................................... 124
Παράγραφος 446 ................................................................................................................... 125
Παράγραφος 447 ................................................................................................................... 125
Παράγραφος 448 ................................................................................................................... 126
Παράγραφος 449 ................................................................................................................... 126
Παράγραφος 450 ................................................................................................................... 126
Παράγραφος 451 ................................................................................................................... 127
Παράγραφος 452 ................................................................................................................... 127
9
Παράγραφος 453 ................................................................................................................... 128
Παράγραφος 454 ................................................................................................................... 128
Παράγραφος 455 ................................................................................................................... 129
Παράγραφος 456 ................................................................................................................... 129
Παράγραφος 457 ................................................................................................................... 130
Παράγραφος 458 ................................................................................................................... 130
Παράγραφος 459 ................................................................................................................... 131
Παράγραφος 460 ................................................................................................................... 131
Παράγραφος 461 ................................................................................................................... 131
Παράγραφος 462 ................................................................................................................... 132
Παράγραφος 463 ................................................................................................................... 132
Παράγραφος 464 ................................................................................................................... 133
Παράγραφος 465 ................................................................................................................... 133
Παράγραφος 466 ................................................................................................................... 134
Παράγραφος 467 ................................................................................................................... 134
Παράγραφος 468 ................................................................................................................... 135
Παράγραφος 469 ................................................................................................................... 135
Παράγραφος 470 ................................................................................................................... 135
Παράγραφος 471 ................................................................................................................... 136
Παράγραφος 472 ................................................................................................................... 137
Παράγραφος 473 ................................................................................................................... 138
Παράγραφος 474 ................................................................................................................... 138
Παράγραφος 475 ................................................................................................................... 138
Παράγραφος 476 ................................................................................................................... 139
Παράγραφος 477 ................................................................................................................... 139
Παράγραφος 478 ................................................................................................................... 140
Παράγραφος 479 ................................................................................................................... 140
Παράγραφος 480 ................................................................................................................... 141
Παράγραφος 479α ................................................................................................................. 141
Παράγραφος 480α ................................................................................................................. 142
Παράγραφος 481 ................................................................................................................... 143
Παράγραφος 482 ................................................................................................................... 143
Παράγραφος 483 ................................................................................................................... 143
Παράγραφος 484 ................................................................................................................... 144
10
Παράγραφος 485 ................................................................................................................... 144
Παράγραφος 486 ................................................................................................................... 145
Παράγραφος 487 ................................................................................................................... 145
Παράγραφος 488 ................................................................................................................... 146
Παράγραφος 489 ................................................................................................................... 146
Παράγραφος 490 ................................................................................................................... 147
Παράγραφος 491 ................................................................................................................... 147
Παράγραφος 492 ................................................................................................................... 148
Παράγραφος 493 ................................................................................................................... 149
Παράγραφος 494 ................................................................................................................... 149
Παράγραφος 495 ................................................................................................................... 149
Παράγραφος 496 ................................................................................................................... 150
Παράγραφος 497 ................................................................................................................... 150
Παράγραφος 498 ................................................................................................................... 151
Παράγραφος 499 ................................................................................................................... 151
Παράγραφος 500 ................................................................................................................... 152
Παράγραφος 501 ................................................................................................................... 152
Παράγραφος 502 ................................................................................................................... 153
Παράγραφος 503 ................................................................................................................... 154
Παράγραφος 504 ................................................................................................................... 154
Παράγραφος 505 ................................................................................................................... 155
Παράγραφος 506 ................................................................................................................... 155
Παράγραφος 507 ................................................................................................................... 155
Παράγραφος 508 ................................................................................................................... 156
Παράγραφος 509 ................................................................................................................... 156
Παράγραφος 510 ................................................................................................................... 157
Παράγραφος 511 ................................................................................................................... 157
Παράγραφος 512 ................................................................................................................... 158
Παράγραφος 513 ................................................................................................................... 158
Παράγραφος 514 ................................................................................................................... 159
Παράγραφος 515 ................................................................................................................... 159
Παράγραφος 516 ................................................................................................................... 160
Παράγραφος 517 ................................................................................................................... 160
Παράγραφος 518 ................................................................................................................... 161
11
Παράγραφος 519 ................................................................................................................... 161
Παράγραφος 520 ................................................................................................................... 161
Περί Αγίου Πνεύματος, Ψυχής, Νοός, Ουσίας και Ενέργειας .............................................. 162
Παράγραφος 521 ................................................................................................................... 162
Παράγραφος 522 ................................................................................................................... 162
Παράγραφος 523 ................................................................................................................... 163
Παράγραφος 524 ................................................................................................................... 163
Παράγραφος 525 ................................................................................................................... 163
Παράγραφος 526 ................................................................................................................... 164
Παράγραφος 527 ................................................................................................................... 165
Παράγραφος 528 ................................................................................................................... 165
Παράγραφος 529 ................................................................................................................... 166
Παράγραφος 530 ................................................................................................................... 166
Παράγραφος 531 ................................................................................................................... 167
Περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος και της σχέσεως των θείων προσώπων ........ 167
Παράγραφος 532 ................................................................................................................... 167
Παράγραφος 533 ................................................................................................................... 168
Παράγραφος 534 ................................................................................................................... 168
Παράγραφος 535 ................................................................................................................... 169
Παράγραφος 536 ................................................................................................................... 169
Παράγραφος 537 ................................................................................................................... 170
Παράγραφος 538 ................................................................................................................... 170
Παράγραφος 539 ................................................................................................................... 171
Παράγραφος 540 ................................................................................................................... 171
Παράγραφος 541 ................................................................................................................... 172
Παράγραφος 542 ................................................................................................................... 173
Παράγραφος 543 ................................................................................................................... 173
Παράγραφος 544 ................................................................................................................... 174
Παράγραφος 545 ................................................................................................................... 174
Παράγραφος 546 ................................................................................................................... 175
Παράγραφος 547 ................................................................................................................... 175
Παράγραφος 548 ................................................................................................................... 176
Παράγραφος 549 ................................................................................................................... 176
Παράγραφος 550 ................................................................................................................... 177
12
Παράγραφος 551 ................................................................................................................... 177
Παράγραφος 552 ................................................................................................................... 178
Παράγραφος 553 ................................................................................................................... 178
Παράγραφος 554 ................................................................................................................... 179
Παράγραφος 555 ................................................................................................................... 180
Παράγραφος 556 ................................................................................................................... 180
Παράγραφος 557 ................................................................................................................... 180
Παράγραφος 558 ................................................................................................................... 181
Παράγραφος 559 ................................................................................................................... 182
Παράγραφος 560 ................................................................................................................... 182
Παράγραφος 561 ................................................................................................................... 183
Παράγραφος 562 ................................................................................................................... 183
Παράγραφος 563 ................................................................................................................... 184
Περί του Φιλιόκβε ................................................................................................................. 185
Παράγραφος 564 ................................................................................................................... 185
Παράγραφος 565 ................................................................................................................... 185
Παράγραφος 566 ................................................................................................................... 185
Παράγραφος 567 ................................................................................................................... 186
Παράγραφος 568 ................................................................................................................... 186
Παράγραφος 569 ................................................................................................................... 187
Παράγραφος 570 ................................................................................................................... 187
Παράγραφος 571 ................................................................................................................... 188
Παράγραφος 572 ................................................................................................................... 189
Παράγραφος 573 ................................................................................................................... 189
Παράγραφος 574 ................................................................................................................... 190
Παράγραφος 575 ................................................................................................................... 190
Παράγραφος 576 ................................................................................................................... 191
Παράγραφος 577 ................................................................................................................... 191
Παράγραφος 578 ................................................................................................................... 192
Παράγραφος 579 ................................................................................................................... 192
Παράγραφος 580 ................................................................................................................... 193
Παράγραφος 581 ................................................................................................................... 193
Παράγραφος 582 ................................................................................................................... 194
Παράγραφος 583 ................................................................................................................... 194
13
Παράγραφος 584 ................................................................................................................... 195
Παράγραφος 585 ................................................................................................................... 195
Παράγραφος 586 ................................................................................................................... 196
Παράγραφος 587 ................................................................................................................... 196
Παράγραφος 588 ................................................................................................................... 196
Παράγραφος 589 ................................................................................................................... 197
Παράγραφος 590 ................................................................................................................... 197
Παράγραφος 591 ................................................................................................................... 198
Παράγραφος 592 ................................................................................................................... 198
Παράγραφος 593 ................................................................................................................... 199
Παράγραφος 594 ................................................................................................................... 199
Παράγραφος 595 ................................................................................................................... 199
Παράγραφος 596 ................................................................................................................... 200
Παράγραφος 597 ................................................................................................................... 201
Παράγραφος 598 ................................................................................................................... 201
Παράγραφος 599 ................................................................................................................... 201
Παράγραφος 600 ................................................................................................................... 202
Παράγραφος 601 ................................................................................................................... 202
Παράγραφος 602 ................................................................................................................... 203
Παράγραφος 603 ................................................................................................................... 203
Παράγραφος 604 ................................................................................................................... 203
Παράγραφος 605 ................................................................................................................... 204
Παράγραφος 606 ................................................................................................................... 204
Παράγραφος 607 ................................................................................................................... 205
14
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο Κάλλιστος Αγγελικούδης, ιερομόναχος απ’ το

Μελένικο της Μακεδονίας, έγραψε αυτό το
κείμενο τον 14ο μ.Χ. αιώνα, απαντώντας στο έργο
του Θωμά Ακινάτη Summa contra Gentiles απ’ τον
προηγούμενο αιώνα και αναιρώντας το ριζικά και
αποφασιστικά εκ μέρους της αληθινής Εκκλησίας.
Το κείμενο του Αγγελικούδη είναι συναρπαστικό,

όπως τα κείμενα και οι λόγοι όλων των πατέρων.
Φράση προς φράση φανερώνεται, μέσα απ’ τα ίδια
τα λόγια του Ακινάτη (1225-1274), η παραχάραξη, η διαστροφή της
αλήθειας, τα λογικά αδιέξοδα και η ίδια η απιστία του και όλων των
Λατίνων εν τέλει, στον αληθινό και αποκαλυφθέντα Θεό.
Ίσως το τελευταίο μεγάλο πατερικό μας κείμενο. Η χαρά της

αποκατάστασης της αλήθειας δίνει ειρήνη και ησυχία σε κάθε
καλοπροαίρετη ψυχή και την ενδυναμώνει στον εν Χριστώ αγώνα.
Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε πριν από μερικά χρόνια, με πρόλογο και

εκτενή εισαγωγή, σε ιδιωτική έκδοση, από τον καθηγητή Στυλ.
Παπαδόπουλο. Υπάρχει σε χειρόγραφο κώδικα της μονής Ιβήρων στο
Άγιον Όρος, με αριθμ. 337, γραμμένον προς τα τέλη του 14ου με αρχές
του 15ου αιώνα. Στον κώδικα το έργο αυτό έχει τον τίτλο «Καλλίστου
Μελενικιώτου κατά του καθ’ Ελλήνων δήθεν λεγομένου βιβλίου
Θωμά Λατίνου».
15
Το δε βιβλίο του Θωμά Ακινάτη είναι η Summa contra Gentiles (Κατά
Εθνικών ή Καθ’ Ελλήνων), που το είχε εξελληνίσει ήδη εκείνη την
εποχή (το 1354) ο Δημήτριος Κυδώνης.
Triumph of St Thomas Aquinas Triumph of St. Thomas Aquinas, "Doctor Angelicus", with saints
"Doctor Communis",between and angels, Andrea di Bonaiuto, 1366. Basilica of Santa Maria
Plato and Aristotle, Benozzo Novella, fresco
Gozzoli, 1471. Louvre, Paris
Μεταφέρουμε το κείμενο απ’ την υπέροχη γλώσσα του πρωτοτύπου στα

νέα ελληνικά, μένοντας απολύτως πιστοί, το κατά δύναμιν, στο πνεύμα
αλλά και στο “γράμμα”, τις λέξεις, το ύφος το αληθινό, που κι εδώ όπως
και σ’ όλα τα κείμενα της Εκκλησίας μας, της Εκκλησίας του Θεού, είναι
άρρηκτα συνδεδεμένα, θεία χάριτι, αναμεταξύ τους.
Σταύρος Νικολαΐδης
16
ΚΕΙΜΕΝΟ
Περί του εσχάτου τέλους και της κατ' αυτό αεικινησίας
Παράγραφος 187
187. Αυτός που δεν έχει βαδίσει ούτε την αρχή τής κατά Θεόν οδού
θέλει να μιλά από οίηση για το κατ’ αυτήν τέλος, και λέει
αναγκαστικά τα μη καθήκοντα (τα ανάρμοστα) και παρανομεί
ψευδόμενος. Γιατί λέει, πως «αν δεν επιτύχη κανείς μαζί με την
ευδαιμονία όμοια και ακίνητα την ηρεμία, δεν είναι ακόμα ευδαίμων,
αφού δεν ηρέμησε ακόμα η φυσική του επιθυμία. Όταν θα επιτύχη
λοιπόν κανείς την ευδαιμονία, επιτυγχάνει παρόμοια και την
εγκατάσταση (ίδρυσις) και την ηρεμία». Και πάλι πως «δεν φθάνει η
νοερή κτίση στο έσχατο τέλος, αν δεν παυθή η έφεσή της». Βλέπετε τη
διάνοια αυτού που γράφει κατά των Ελλήνων, πώς αντιλέγει
ολοφάνερα στους αγίους που λένε πως “επιστρέφει πάλι η ερωτική
κίνηση του αγαθού, που προϋπάρχει στο αγαθό, και είναι απλή και
αεικίνητη και προπέμπεται απ’ το αγαθό, σ’ αυτό, όντας ατελεύτητη
και άναρχη, το οποίο φανερώνει την αεικίνητή μας έφεση και ένωσή
μας προς το θείο” (Μαξίμου Ομολογητού, Κεφάλαια διάφορα
θεολογικά και οικονομικά, Εκατοντάς Ε).
190. Και πάλι˙ “μόνον το θείο είναι αληθινά και γλυκύ και επιθυμητό και
εράσμιο, του οποίου η απόλαυση, που συμβαίνει πάντοτε, γίνεται
αφορμή μεγαλύτερης επιθυμίας, συνεπιτείνοντας με τη μετουσία των
αγαθών τον πόθο” (Γρηγορίου Νύσσης, Ομιλία Α εις Άσμα Ασμάτων).
“Γιατί η ψυχή που συνάπτεται με τον Θεό έχει ακόρεστη την απόλαυση,
ακμάζοντας όσο αφθονώτερα πληρούται απ' το κάλλος, τόσο πιο σφοδρά
με τους πόθους” (ο.π.). Κι ακόμα˙ “είναι μεν πολύ αυτό που πάντοτε
ευρίσκεται απ' τη μακάρια εκείνη φύση των αγαθών, είναι δε
απειροπλάσιο από κάθε τι που καταλαμβάνεται αυτό που υπέρκειται, και
συμβαίνει αυτό στο διηνεκές σ’ αυτόν που μετέχει σε όλη την αϊδιότητα
των αιώνων, καθώς γίνεται με τα παντοτινά μεγαλύτερα η επαύξηση σ'
αυτούς που μετέχουν” (Γρηγορίου Νύσσης, Ομιλία Η εις Άσμα
Ασμάτων). Λέει δε, εκπίπτοντας σε παντελή ατοπία, ο αντιλέγων
ολοφάνερα στην αλήθεια και στους αγίους και συμπαρατασσόμενος
17
με την ελληνική πλάνη Θωμάς˙ «αυτά που βρίσκονται εγγύτατα στον
Θεό είναι παντελώς ακίνητα, όπως ακριβώς οι χωριστές ουσίες (οι
άγγελοι), που προσχωρούν τα μάλιστα (περισσότερο) στην ομοιότητα
του Θεού, ο οποίος είναι παντελώς ακίνητος».
Σχόλιο: Στήν φιλοσοφική θεώρηση τής μακαριότητος πού καταγγέλλει ο

Αγγελικούδης, στήν κακόδοξη αναλογία φιλοσοφίας και θεολογίας όπως
πχ στό πιό κάτω απόσπασμα τού Ακινάτη: «είναι παντελώς ακίνητα αυτά
που βρίσκονται πιο κοντά στον Θεό, όπως οι χωριστές ουσίες, οι οποίες
προσχωρούν περισσότερο απ’ όλες στην ομοιότητα του Θεού, ο οποίος
είναι παντελώς ακίνητος». παρ.190, οφείλεται η εξέλιξη τού σημερινού
πολιτισμού μέσω τής ατομικότητος.
Η ερμηνεία τού Ευάγριου τού Ποντικού σάν δασκάλου απάθειας, η

ανόητη προσέγγιση τού Χριστιανισμού με τον Βουδισμό.
191. Έχοντας θέσει το παντελώς και στους αγγέλους και στον Θεό,
οδηγείται κατά κράτος ενάντια στους θεοφόρους και στις άγιες Γραφές,
που αναφέρουν για τον Θεό, όπως έχουμε ήδη πη, κίνηση θεοπρεπή,
άναρχη και ατελεύτητη, για τις δε νοερές ουσίες αθάνατη και ατελεύτητη
κίνηση. Και λέει ο ιερός Διονύσιος· “Είναι (προέρχονται) απ’ τη θεία
δύναμη οι θεοειδείς δυνάμεις των αγγελικών διακόσμων· και έχουν απ’
αυτήν και το είναι αμεταπτώτως και όλες τις νοερές και αθάνατές τους
αεικινησίες και έχουν λάβει το αρρεπές τους και την ανελάττωτη έφεση
του αγαθού απ’ την απειροδύναμη δύναμη” (Διονυσίου Αρεοπαγίτου,
Περί θείων Ονομάτων, Κεφάλαιο Η). Κι ακόμη· “Κηρύσσονται πως
κινούνται κυκλικά οι θείοι νόες, ενούμενοι με τις άναρχες και
ατελεύτητες ελλάμψεις του καλού και αγαθού” (Διονυσίου
Αρεοπαγίτου, Περί θείων Ονομάτων, Κεφάλαιο Δ). Και πάλι· “η
πρώτη των ουρανίων ουσιών διακόσμηση, που έχει σταθή αμέσως
κυκλικά του Θεού και περί τον Θεό, και περιχορεύει απλά και
ακατάληκτα την αιώνιά του γνώση σύμφωνα με την υπέρτατη, όπως
στους αγγέλους, αεικίνητη εγκατάσταση” (Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί
ουρανίας ιεραρχίας, Κεφάλαιο Ζ). Πού ακούς λοιπόν εδώ το παντελώς
ακίνητο ή στις νοερές δυνάμεις ή στον Θεό; Κατά κανέναν πάντως
τρόπο, παρά σε μόνους τους Έλληνες και τον Αριστοτέλη, απ' τους
18
οποίους έχεις ολοφάνερα αναδειχθή και ο ίδιος, ακολουθώντας τα
δικά τους, ελληνόφρων.
192. Πάλι φέρεται αναίσχυντα και πάλι λέει τα αθέμιτα ο γυιός της
πλάνης Θωμάς· «απορρίπτεται» λέει «η πλάνη κάποιων, που λένε πως
δεν μπορεί να φθάση, όσο κι αν υψωθή, στην ισότητα των ανωτέρων
νόων η ψυχή», ονομάζοντας πάντοτε κάποιους τους θεοσόφους,
φιλοσόφους δε τον Αριστοτέλη και τους σύμφωνους μ' αυτόν Έλληνες.
Αν μπορή να φθάση στην ισότητα των ανωτέρων νόων η ψυχή, νά που
έχει πλανηθή ομολογουμένως σύμφωνα με σένα η ιερή Εκκλησία του
Θεού. Γιατί λέει πως δεν μπορεί, και αποφαίνεται (αποκαλύπτει), ότι
είναι κατώτεροι απ' τους έσχατους της ουρανίου ιεραρχίας οι ανώτεροι
της καθ’ ημάς ιεραρχίας νόες.
193. Γιατί αν είναι δυνατό να αναχθή (να υψωθή) στην ισότητα των
ανωτέρων νόων ο ανθρώπινος νους, είναι φανερό ότι μπορεί να
φθάση και ο άγγελος στην ισότητα των αρχαγγέλων και οι
αρχάγγελοι στην ισότητα των ανωτέρων και να αποσυνθέση
προχωρώντας έτσι ο λόγος τις τάξεις και να ανατρέψη τις ιεραρχίες
και δεν θα υπάρχη αναλογία στις υπερκόσμιες δυνάμεις, και θα είναι
όλα τα εκεί φύρδην ανάμεικτα. Αλλ’ αυτά ανήκουν στην ελληνική
πλάνη και μέθη· λέει δε, ακολουθώντας τις θεόδοτες Γραφές και
αποστρεφόμενη αυτές τις φλυαρίες ως πλάνη δεινή, η Εκκλησία του
Θεού· “η μεν πρεσβυτάτη των περί Θεόν νόων διακόσμηση (των νόων
που είναι γύρω απ' τον Θεό), ιεραρχούμενη απ' την τελεταρχική
έλλαμψη, με το να ανατείνεται άμεσα προς αυτήν, με την κρυφιώτερη
(πιο κρυμμένη) και φανότερη (πιο φωτεινή) φωτοδοσία της θεαρχίας,
καθαίρεται και φωτίζεται και τελεσιουργείται. Με την πιο κρυμμένη μεν
ως πιο νοητή και περισσότερο απλωτική και ενοποιό, με την πιο φωτεινή
δε, ως πρωτόδοτη και πρωτοφανή και καθολικώτερη και περισσότερο
διαφανώς κεχυμένη σ' αυτήν. Προς αυτήν δε πάλι (ανατείνεται)
αναλόγως η δεύτερη (διακόσμηση) και προς τη δευτέρη η τρίτη και προς
την τρίτη η δική μας ιεραρχία” (Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί ουρανίας
ιεραρχίας, Κεφάλαιο Ι).
19
194. Και πάλι· “απέχουν απ' την ολική και υπερκείμενη δύναμη των
πρεσβυτέρων διακόσμων οι τελευταίοι· γιατί μετέχουν στη μερική και
ανάλογη δύναμη σύμφωνα με τη μια εναρμόνια και συνδετική κοινωνία
όλων. Μετέχει, δηλαδή, η τάξη των αγίων Χερουβίμ σε υψηλότερη
σοφία και γνώση, μετέχουν δε οι διακοσμήσεις των ουσιών που είναι
κάτω απ’ αυτήν και αυτές μεν στη σοφία και τη γνώση, σε μερικότερη
όμως ως προς εκείνους και κατώτερη. Και είναι μεν κοινό το να μετέχουν
εξ ολοκλήρου στη σοφία και τη γνώση σε όλες τις θεοειδείς νοερές
ουσίες, δεν είναι δε πια κοινό το να μετέχουν από κοντά και ως πρώτοι ή
ως δεύτεροι και κατώτεροι, αλλ' όπως έχει ορισθή ανάλογα στον καθένα.
Και δεν θα αστοχούσε αν το όριζε αυτό κανείς και για όλους τους θείους
νόες· γιατί όπως έχουν ακριβώς οι πρώτοι σε περίσσεια τις αγιοπρεπείς
ιδιότητες των κατωτέρων, έτσι έχουν οι τελευταίοι, όχι βέβαια όμοια,
αλλά κατώτερα, τις ιδιότητες των προηγουμένων” (Διονυσίου
Αρεοπαγίτου, Περί ουρανίας ιεραρχίας, Κεφάλαιο ΙΒ). Έχει πλανηθή άρα
μαζί με τους Έλληνες και τον Αριστοτέλη ο Θωμάς, γι’ αυτό και
δυσαρεστείται με τους αγίους, που λένε πως δεν μπορεί να φθάση, όσο κι
αν υψωθή, στην ισότητα των ανωτέρων νόων η ψυχή.
195. Και θα θρηνήση κανείς το ανακόλουθο και το ασεβές των λόγων

τού Θωμά. Γιατί προσθέτει, αυτός που λέει τα προαναφερθέντα, σαν να
λησμόνησε ακριβώς τα ίδια του τα λόγια· «είναι αμετάβλητες οι
γνώσεις των αγγέλων». Δεν αντιλέγει άρα ολοφάνερα στην Εκκλησία
του Θεού και στους πνευματοφόρους αγίους, που λένε πως ανήκουν στη
μεταβαλλόμενη φύση οι νοερές δυνάμεις –γιατί δεν θα μεταβαλόταν ο
ανατέλλων με το πρωί Εωσφόρος, αν ήταν βέβαια αμετάβλητοι καθ’
οιονδήποτε τρόπο οι άγγελοι– κι ενώ θέλουν να πουν πως είναι ακίνητες
προς το κακό, και έχουν μόνη την κίνηση του καλού, τους πείθει όμως ο
λόγω της λαμπρότητας Εωσφόρος, που και έγινε και λέγεται σκότος
λόγω της έπαρσης, και οι αποστατικές δυνάμεις, να μην τις εκλαμβάνουν
και να μην τις ονομάζουν ακίνητες, αλλά δυσκίνητες;
20
196. Αν είναι αμετάβλητες οι γνώσεις των αγγέλων, είναι φανερό, ότι

ούτε προκόπτουν ούτε και προχωρούν απαύστως προς τα εμπρός
προς τον Θεό, ούτε καθαίρονται (εξαγνίζονται) βέβαια ούτε και
φωτίζονται ούτε και τελειούνται οι ίδιοι. Κι αν είναι ανατροπή των
θείων δογμάτων το να τα λες αυτά, πώς μπορεί να μη μελαγχολή (να
κατέχεται από ένα είδος παραφροσύνης) και να μαίνεται
συνηγορώντας με τέτοια ελληνικά φρονήματα ο Θωμάς; Γιατί
καθαίρεται (εξαγνίζεται) και μεταβαίνει απ’ την κάθαρση στον
φωτισμό και φθάνει από ’κεί στην τελειότητα ο νους· κι αν δεν είναι
μεταβολή αυτή η κίνηση, θα ταυτίζονται η κάθαρση κι ο φωτισμός
και η τελείωση. Αλλ’ αυτό φαίνεται κι από μακρυά άτοπο σ' αυτούς
που σωφρονούν, δεν είναι άρα αμετάβλητες οι γνώσεις των αγγέλων.
197. Τέτοια μεν νομίζει για τους αγγέλους και βλασφημώντας

μωρολογεί, αυτά δε που φλυαρεί κατά τού Θεού, δεν είναι δίκαιο ούτε να
τα αναπολήση κανείς. Γιατί λέει· «παύεται κάθε έφεση με τη
μακαριότητα, αφού δεν απομένει, μετά την κατάληψή της, τίποτα το
επιθυμητό». Κι ακόμα· «εφόσον λείπει σε κάποιον κάτι, το οποίο έχει
ανάγκη, δεν είναι ακόμα μακάριος, αφού δεν έχει παυθή ακόμα η
έφεσή του· αυτός που θα είναι άρα αυτάρκης στον εαυτό του, χωρίς
να χρειάζεται τίποτα, εκείνος είναι μακάριος». Κατεβάζει όντως το να
βγαίνης απ’ την οδό σε γκρεμό και βόθρο· καταγκρεμίζεται γι' αυτό, με
το να μη θέλη να βαδίζη την αλήθεια των ιερών Γραφών, σε γκρεμούς
ασεβείας και βάραθρα ο Θωμάς. Γιατί αποκλείει σύμφωνα μ’ αυτόν του
τον λόγο κάθε λογική φύση απ’ τη μακαριότητα.
198. Γιατί αν παύεται (σταματά) κάθε έφεση με τη μακαριότητα, και δεν

παύει κάθε λογική φύση τη δική της έφεση, όπως προαποδείξαμε με τις
ρήσεις των αγίων, είναι φανερό, ότι βρίσκεται κάθε λογική φύση μακριά
απ’ τη μακαριότητα. Και προσθέτει και την αιτία, και μάλλον την
ασέβεια, για ποιόν λόγο παύεται η έφεση, και λέει· «γιατί, αφού έχει
αυτή ληφθή, η μακαριότητα δηλαδή, δεν απομένει τίποτα το επιθυμητό».
21
Κι αφού βλασφήμησε ενάντια στις λογικές φύσεις, βλασφημά τώρα πια
και ενάντια στον ίδιον τον Θεό.
199. Γιατί αν είναι η μακαριότητα η προς τον Θεό έφεση και είναι ο
ίδιος ο Θεός κατά τον Θωμά η μακαριότητα, και δεν απομένει μετά
τίποτα το επιθυμητό στους μακάριους, και είναι ο Θεός το
επιθυμητό, στον οποίον τείνει κάθε έφεση των φιλοπόνων, δεν
απομένει ο Θεός στους μακάριους, που τον έχουν, όπως φαίνεται,
περιλάβει, απ' το οποίο τί θα μπορούσε να γίνη πιο άτοπο, να νοής
τον Θεό πεπερασμένο; Αν είναι δε άπειρος ο Θεός σε όλα όσα
επιθυμεί απ' τη φύση της κάθε λογική φύση, είναι μάταιος και
τιποτένιος κι αυτός ο λόγος του Θωμά.
200. Κι ακόμα˙ αν παύεται κάθε έφεση στους μακάριους, είναι

φανερό, ότι παύεται και κάθε νόηση· γιατί είναι απ’ τη νόηση η
έφεση· γιατί είναι αδύνατο να ασχολείται η νόηση με τον Θεό, που
είναι υπέρκαλος, χωρίς την ανάλογη έφεση, που όταν παύεται θα
παυθή και η νόηση και θα είναι σκοτεινός και ανενέργητος ο νους, το
οποίο είναι ακριβώς άτοπο. Κι ακόμα· «εφόσον λείπει» λέει «σε
κάποιον κάτι, το οποίο χρειάζεται, δεν είναι ακόμα μακάριος». Αν "δεν
είναι" βέβαια "τίποτα αυτοτελές" κατά τον μέγα Διονύσιο "ή που δεν
χρειάζεται καθόλου την τελειότητα, παρά μόνον το όντως αυτοτελές και
προτέλειο, ο Θεός” (Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί ουρανίας ιεραρχίας,
Κεφάλαιο Ι), πώς αληθεύει, λέγοντας τέτοια, ο Θωμάς, και
αποστερώντας τις λογικές φύσεις, που ζητούν ακόμα, απ' τον μακαρισμό,
και διαβάλλοντας τους μακάριους και λέγοντας πως δεν ζητούν τίποτα,
και νομίζοντας πως είναι οι όντως άθλιοι μακάριοι, καθώς έχει παυθή η
έφεσή τους, και δεν είναι οι μακάριοι μακάριοι, επειδή δεν έχει παυθή
ακόμα, λέει, η έφεσή τους, και νομίζοντας το χείριστο ως άριστο και το
άριστο ως χείριστο, και σπεύδοντας να ενισχύση τα αντίθετα στα
αληθινά, από τυφλότητα που ακολουθεί την απιστία, κι από
υπερβάλλουσα μάλλον άνοια, που την απέκτησε απ’ το να πιστεύη τους
Έλληνες και τον Αριστοτέλη;
22
201. Και δεν λέει μόνον τα άνομα, αλλά και τα ανόητα και ολοφάνερα
ψευδή και δεν αισχύνεται ο Θωμάς. Λέει λοιπόν· «επειδή είναι αίτιο της
ευφροσύνης η αγάπη, όπου είναι μεγαλύτερη η αγάπη είναι μεγαλύτερη
κι η ευφροσύνη». «Παύεται λοιπόν καθ' υπερβολήν η έφεση του Θεού
και είναι τελειότερη η μακαριότητά του». Φανέρωσε με λίγες λέξεις
πολλές ατοπίες. Δεν είναι κατά κανέναν τρόπο αίτιο της ευφροσύνης η
αγάπη. Προέρχεται αντιθέτως απ’ την ευφροσύνη η αγάπη και
προηγείται απ’ την αγάπη η ευφροσύνη. Γιατί αυτό που δεν
ευφραίνει ούτε και αγαπάται· γεύεται τα νοητά ο νους και
ευφραινόμενος αγαπά. Και το γνωρίζουν αυτό σαφώς, όσοι βλέπουν
τον Θεό εν αληθεία και πνεύματι.
202. Αν είναι αίτιο της ευφροσύνης η αγάπη, είναι πιο πέρα απ’ την
αγάπη και είναι τέλος τής αγάπης η ευφροσύνη· αλλ’ είναι βέβαια το πιό
κορυφαίο και το ακρότατο απ’ όλα τα ενεργούμενα στην ψυχή αγαθά η
αγάπη, όπως λέει, ερχόμενος στον εαυτό του, αλλού κι ο ίδιος· «είναι
εσχάτη τελείωση της φύσεως του λόγου το να αγαπάς τον Θεό, επειδή
ενώνεται μ' αυτό κατά κάποιον τρόπο (ο λόγος) με τον Θεό». Γιατί είναι
ένα πολυδύναμο πράγμα ο νούς· έχει λοιπόν και αίσθηση νοερή· όταν
βλέπη λοιπόν σύμφωνα μ' αυτό που του ταιριάζει το κάλλος του
Θεού, γεμίζοντας ευφροσύνη αγαπά· κι όταν στρέψη το βλέμμα προς
τα πάθη και αισθανθή την ασχήμια τους, λυπάται πρώτα και τότε τα
απεχθάνεται.
203. Και πήγαινε κι απ’ τα αισθητά στα νοητά· αποδεικνύεται πρώτα

ευφρόσυνος ο οίνος και τότε αγαπάται, όχι επειδή είναι απλώς οίνος,
αλλ’ επειδή είναι ευφρόσυνος· και δεν αγαπώνται οι πολύτιμοι λίθοι
και τα μαργαριτάρια όπως ο μόλυβδος κι ο χαλκός· γιατί; επειδή δεν
τέρπουν εξίσου την αίσθηση. Και θα το βρης αυτό, παρατηρώντας τα
όλα ανεξαιρέτως· αυτό που περισσότερο ευφραίνει αγαπάται και
περισσότερο, και το πικρό ή δριμύ στη γεύση δεν αγαπάται, επειδή δεν
ευφραίνει την αίσθηση. Απ’ το ευφραίνειν άρα και την ευφροσύνη
προέρχεται η αγάπη κι όχι το αντίθετο, όπως υποθέτει ο Θωμάς· «όπου
23
είναι μεγαλύτερη η αγάπη, είναι μεγαλύτερη κι η ευφροσύνη». «Παύεται
λοιπόν κατ’ εξοχήν η έφεση του Θεού και είναι τελειότερη η
μακαριότητά του». Ούτε τον Θεό ευλαβείται, ούτε τους ανθρώπους
αισχύνεται, έχοντας αποδώσει με τέτοιες προτάσεις τέτοιο συμπέρασμα.
204. Και δεν είναι μόνον ψευδείς, αλλά και σφόδρα ανάρμοστες με το
συμπέρασμά τους οι προτάσεις, κι όχι μόνον ανακόλουθο προς τις
ελεεινές αυτές προτάσεις, αλλά και καθ’ υπερβολήν ασεβές και αιρετικό
το συμπέρασμα, αν συμπεραίνη πως παύεται (σταματά) η έφεση του
Θεού. Γιατί αν αμφιβάλλουμε σ’ αυτό, νομίζουμε ολοφάνερα πως
είναι τρεπτός ο Θεός, που παύεται απ’ την ίδια του την έφεση και
μειώνεται απ’ την αγάπη, την οποίαν έχει, το οποίο είναι ακριβώς
υπερβολικά άτοπο.
205. Και λέει πως είναι «τελειότερη η μακαριότητά του». Λέει

τελειότερη, και δεν προσθέτει από τί. Αν είναι λοιπόν τελειότερη απ’
τη δική του μακαριότητα, καθώς παύεται η έφεσή του, πάλι
υποτίθεται τροπή· αν είναι δε τελειότερη απ’ τη μακαριότητα των
νοερών δυνάμεων η μακαριότητά του, απομακρύνεται σφόδρα απ’ τη
λογική, συγκρίνοντας τον άκτιστο και άπειρο σε όλα με τα κτιστά και
πεπερασμένα. Όποιο απ’ τα δυό κι αν εννοή λέγοντας το τελειότερη,
είναι ασεβές και ανόητο. Παύεται σύμφωνα με σένα, αμβλύτατε στη
διάνοια, απ' την ίδια του την έφεση ο παντελώς ακίνητος Θεός;
αλλίμονό σου, αναίσχυντε και πραγματικέ εχθρέ της αλήθειας.
206. «Τίποτα» λέει «το οποίο πράττει (ποιούν) σύμφωνα με το δικό του
είδος, δεν σκοπεύει (θεωρεί) σ' ένα υψηλότερο απ’ το δικό του είδος».
Είναι λόγος και ανοησίας και απαιδευσίας αυτό. Γιατί κάθε νοερή
φύση θεωρεί με τη νόησή της προς υψηλότερο κατ' εξοχήν είδος. Και
λέει ο μέγας Διονύσιος˙ “επιθυμώντας ακατάληκτα την κυριότητα τάξη
της όντως κυριότητας και κυριαρχίας και διαπλάττοντας αγαθοειδώς και
τον εαυτό της και αυτά που είναι μαζί της (τα μετ' αυτήν) επεστραμμένη
συνολικά προς το κυρίως ον και γινόμενη, όσο της είναι δυνατόν, σε
24
μετουσία της κυριαρχικής πάντοτε θεοείδιας· και λένε πως οι δυνάμεις
αρρεπώς αφορούν στην υπερούσια και δυναμοποιό δύναμη και γίνονται
δυναμοειδής, κατά το εφικτό, εικόνα της” (Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί
ουρανίας ιεραρχίας, Κεφάλαιο Η).
207. Και λέει ακόμα πως “οι λογικές και νοερές διακοσμήσεις,
αποτυπώνοντας νοητώς προς το θεομίμητο τους εαυτούς τους και
ορώντας υπερκοσμίως προς τη θεαρχική εμφέρεια (ομοίωση) και
επιθυμώντας να δώσουν μορφή (μορφούν) στο νοερό τους είδος, έχουν
αφθονώτερες όπως είναι εύλογο τις προς αυτήν κοινωνίες” (Διονυσίου
Αρεοπαγίτου, Περί ουρανίας ιεραρχίας, Κεφάλαιο Δ). Αναζητά άρα ο
νους σύμφωνα με το δικό του είδος ένα υψηλότερό του είδος, το
οποίο είναι ακριβώς ο Θεός, έστω κι αν δυσαρεστείται ο Θωμάς, που
είναι ελληνόφρων.
208. Και λέει πάλι ο Θωμάς· «όσο πιο κοντά είναι κάτι στο τέλος, τόσο
περισσότερο τείνει προς αυτό με μεγαλύτερη επιθυμία. Γι’ αυτό και
βλέπουμε να επιτείνεται περισσότερο η φυσική κίνηση των σωμάτων
προς το τέλος· είναι δε πιο κοντά στη θεία γνώση οι νόες των χωριστών
ουσιών (των αγγέλων) απ’ ό,τι ο δικός μας νους, επιθυμούν λοιπόν με
μεγαλύτερη επίταση τη γνώση εκείνοι, απ’ ό,τι εμείς. Κι όσο κι αν
γνωρίζουμε εμείς τον Θεό, δεν παύουμε να τον επιθυμούμε, αλλ’
επιθυμούμε να τον γνωρίζουμε ακόμα κατ’ ουσίαν, πολύ περισσότερο
λοιπόν οι χωριστές ουσίες». Και πάλι· «είναι αδύνατο να θελήση να
στερηθή ποτέ η νοερή ουσία, που βλέπει τον Θεό, αυτήν τη θεωρία».
209. Κι ακόμα· «αυτό που θεωρείται με θαυμασμό κινεί την επιθυμία,

οράται δε πάντοτε με θαυμασμό η θεία ουσία από τον κτιστό νου· γιατί
κανένας κτιστός νούς δεν την περιλαμβάνει· είναι αδύνατον άρα να
ιλιγγιά (να αισθάνεται ίλιγγο) η νοερή ουσία περί τη θεία θεωρία». Θά
'λεγες, πως δεν είναι ο ίδιος που λέει˙ «δεν φτάνει στο έσχατο τέλος η
νοερή φύση, αν δεν παυθή (δεν σταματήση) η έφεσή της». Και πάλι·
25
«ομολογούν όλοι πως είναι ένα αγαθό η ευδαιμονία, γιατί δεν θα έκανε
αλλιώς να ηρεμή την έφεση».
210. Αλλά πώς θα ηρεμήση, αλλοπρόσαλλε, η έφεση της νοερής

ουσίας που δεν θέλει να στερηθή ποτέ τη θεωρία του Θεού; Αν είναι
ακριβώς αδύνατο να ιλλιγιά η νοερή ουσία περί τη θεία θεωρία, πώς θα
ηρεμήση η έφεσή της; Αλλ' είναι φανερό, ότι δεν θα ηρεμήση, αλλά θα
κινηθή περισσότερο, όπως λες κι εσύ, έχοντας λησμονήσει τα δικά σου
λόγια· «επιθυμούν με μεγαλύτερη επίταση τη γνώση οι νόες των
χωριστών ουσιών, απ’ ό,τι ακριβώς εμείς. Κι όσο κι αν γνωρίζουμε εμείς
τον Θεό, δεν παυόμαστε απ’ την επιθυμία, αλλ’ επιθυμούμε να τον
γνωρίζουμε ακόμα κατ’ ουσίαν, πολύ περισσότερο λοιπόν οι χωριστές
ουσίες».
ΣΧΟΛΙΟ: O Aκινάτης είναι ο μεγάλος δάσκαλος τής σημερινής

ορθοδοξίας καί τό θεολογικό θεμέλιο τού οικουμενισμού. Η σημερινή
θεολογία, από τόν Τρεμπέλα μέχρι τήν αγαπολογία καί τήν Παναίρεση,
απορρέει από τόν Ακινάτη. Είναι ο σύγχρονος κοινός παρονομαστής. Ας
δούμε όμως καί άς προβληματιστούμε καί από τήν αρχή τού ελέγχου τής
κακοδοξίας. "Αυτός που δεν έχει βαδίσει ούτε την αρχή τής κατά
Θεόν οδού θέλει να μιλά από οίηση για το κατ’ αυτήν τέλος, και λέει
αναγκαστικά τα μη καθήκοντα (τα ανάρμοστα) και παρανομεί
ψευδόμενος". Διότι η θεολογία τού Ρωμανίδη, παρασύροντας καί όσους
καλή τή προαιρέσει θέλουν νά αναδείξουν τήν ορθοδοξία, μιλά
αποκλειστικά γιά τό τέλος τής κατά θεόν οδού. Υπάρχουν βεβαίως τά
Πατερικά κείμενα πού ομιλούν γιά τό τέλος τής εν Χριστώ ζωής, αφού
έχουν μιλήσει όμως καί γιά τήν αρχή της, τής Μετανοίας.
Επιπλέον επειδή δέν φανερώνουν οι Πατέρες τά μύχια τών εμπειριών

τους, ακόμη καί όταν αναγκάζονται νά φανερώσουν κάτι, τό λένε μέ
τέτοιο τρόπο, ώστε Μυστική νά παραμένει. Τό σύστημα καί η μέθοδος
άνευ διδασκάλου είναι άγνωστα στήν Πατερική μας Παράδοση.
Επί πλέον ο Ρωμανίδης έχει γράψει τήν σύγχρονη κατά τών Ελλήνων
πραγματεία ακολουθώντας τόν κανόνα τού Λούθηρου, αγνοώντας
ταυτοχρόνως στήν κυριολεξία τούς Ελληνες.
26
Περί θείας απλότητος και διαφοράς ουσίας και ενέργειας
211. Αυτή η επιθυμία τής γνώσης της ουσίας του Θεού είναι διαβολή απ’
τα χείλη σου. Γιατί κανείς απ’ τους αγγέλους ούτε απ’ τους νουνεχείς
ανθρώπους τόλμησε ποτέ όχι μόνο να επιθυμήση την όραση της ουσίας
του Θεού, αλλ’ ούτε να την αναπλάση καθ’ οιονδήποτε τρόπο. Και θα σε
πείσουν οι ανώτατες στρατιές των αγγέλων, που φέρουν έξι πτέρυγες και
πετούν με μόνες τις δυό, και με τις άλλες δυό σκεπάζουν την κεφαλή και
επιδεικνύουν με τις κατώτερες δυό τα πόδια, για το ότι διάκεινται
απεριέργως και χωρίς πολυπραγμοσύνη προς την απειράκις απείρως
απάντων γενητών υπερκειμένην ουσίαν του Θεού, την πάντων αρχήν
και κεφαλήν.
212. «Οσο κι αν γνωρίζουμε εμείς» λέει «τον Θεό, δεν παυόμαστε απ’
την επιθυμία, αλλ’ επιθυμούμε να τον γνωρίζουμε προσέτι κατ’ ουσίαν,
πολύ περισσότερο λοιπόν οι χωριστές ουσίες». Αυτός που τα λέει αυτά
αμαρτάνει στους αγγέλους και ψεύδεται. Γιατί κανείς, ούτε κι απ’ τους
ανθρώπους που έχουν βέβαια μέτρια τη φρόνηση, δεν θα επιθυμήση ποτέ
αυτό το οποίο είναι ακριβώς αδύνατο να αποκτηθή. Πολύ περισσότερο
δεν επιθύμησαν εκείνες οι νοητές δυνάμεις, που έχουν κοσμηθή
(στολισθή) με μεγάλη φρόνηση και ευλάβεια, αυτό που γνωρίζουν πως
είναι αδύνατον ακριβώς να επιτύχουν. Αλλ’ υπακούοντας στους
Έλληνες, κι όχι στην ιερά Γραφή, λέει ο Θωμάς, ότι ο Θεός κατ’ ουσίαν
οράται.
213. Αλλ’ ας πάμε να δούμε τους αγίους, αν λένε πως γνωρίζεται κατ’
ουσίαν ο Θεός, κι αν επιθυμούν να δουν οι άγγελοι την ουσία του Θεού.
Λέει λοιπόν για την κατ’ ουσίαν γνώση ο άγιος Μάξιμος· “έχει
υπερεξαιρεθή απειράκις απείρως από όλα τα όντα, και τα μετέχοντα
και τα μεθεκτά, ο Θεός” (Μάξιμου Ομολογητού, Κεφάλαια διάφορα
θεολογικά και οικονομικά). Κι ακόμα· "έχει διορισθή παντελώς άγνωστο
στα όντα το θείο". Κι ακόμα· “είναι υπεράρρητη και υπεράγνωστη και
απειράκις εξαιρεμένη από κάθε απειρία κατ' ουσίαν η μακαρία
27
θεότης, μη έχοντας αφήσει πίσω της ούτε ίχνος καταλήψεως έστω
και ψιλό σ’ αυτούς που είναι μετά απ’ αυτήν, και μη έχοντας
επιτρέψει ούτε την έννοια τού πώς ούτε καν περίπου είναι η ίδια και
μονάδα και τριάδα σε κάποιο απ’ τα όντα, επειδή ούτε χωρείται απ’
τη φύση του στην κτίση το άκτιστο, ούτε περινοείται (επινοείται
ευφυώς) στα πεπερασμένα το άπειρο” (Μάξιμου Ομολογητού, Περί
διαφόρων αποριών των αγίων Διονυσίου και Γρηγορίου).
214. Και ο Νύσσης· “είναι πάνω από κάθε καταληπτική επίνοια

(αντίληψη), ό,τι κι αν είναι αυτό καθ’ αυτό κατ’ ουσίαν, η θεία φύση”
(Εις τους Μακαρισμούς). Κι ο άγιος Αθανάσιος· “είναι αδύνατο σε όλα
τα γενητά, και κατ’ εξοχήν σ’ εμάς τους ανθρώπους, να μιλήσουμε
επάξια για τα άρρητα. Κι είναι πάλι τολμηρό (ριψοκίνδυνο), ενώ δεν
μπορούμε να μιλάμε, να επινοούμε καινότερες λέξεις πάνω σ’ αυτά πέρα
(ή: αντίθετα) από εκείνες των Γραφών” (Προς Σεραπίωνα Επιστολή Α΄).
215. Αλλά δεν επινοεί απλώς καινότερες λέξεις, αλλ’ αριστοτελικές αντί
για εκείνες των Γραφών ο Θωμάς. Γι’ αυτό και πέφτει σε μύριους
βόθρους (βάραθρα) αιρέσεων. Γι' αυτό και λέει πως περινοείται
(επινοείται ευφυώς) απ’ τους αγγέλους ο απερινόητος σε κάθε γενητή
φύση, αφού επιθυμούν να βλέπουν κατ' ουσίαν παρά την έννοια, όπως
δείξαμε, των ιερών Γραφών. Και λέει για την αγγελική ευλάβεια κι ο
μέγας Διονύσιος· “θαυμάζω, ότι και οι πρώτες απ’ τις υπερουράνιες
ουσίες, που τόσο υπέρκεινται απ’ όλες τις άλλες, επιθυμούν
μεσοπετώντας ευλαβώς, τις θεαρχικές ελλάμψεις· γιατί δεν ρωτούν
ευθέως, γιατί είναι ερυθρά τα ιμάτιά σου, αλλά διαπορούν (απορούν
πλήρως) προηγουμένως προς τους εαυτούς τους, επιδεικνύοντας απ'
τη μια ότι μαθητεύουν και επιθυμούν τη θεουργική γνώση, και δεν
πηδούν απ' την άλλη μπροστά απ' την έλλαμψη που τους
παραχωρείται κατά τη θεία πρόοδο” (Περί ουρανίας ιεραρχίας,
κεφάλαιο Ζ).
28
216. Βλέπεις τί επιθυμούν; όχι τη γνώση της θείας ουσίας, αλλά τη

θεουργική γνώση, κι αυτήν με τόσο μεγάλη ευλάβεια. Γιατί
μαθητεύουν και ρωτούν, και δεν προπηδούν· γιατί γνωρίζουν με
ασφάλεια, ότι “αν υπερπηδήσουν τους όρους του ορατού που τους
δόθηκαν με μέτρο, και επιχειρήσουν τολμηρά να αντικρύσουν τις αυγές
(τις λάμψεις) πάνω απ’ τη σύμφωνη μ’ αυτές όψη (όραση), το μεν φως
δεν θα ενεργήση τίποτα εκτός απ’ τα του φωτός· κι αυτές, επιχειρώντας
ατελώς στα τέλεια, δεν θα έχουν φθάσει μεν στα ανοίκεια (ανάρμοστα),
θα αποτύχουν δε, υπερφρονώντας ακόσμως (απρεπώς) γι’ αυτές τις ίδιες,
στο μέτριο (σ' αυτό που έχει το μέτρο)” (Περί εκκλησιαστικής ιεραρχίας,
κεφάλαιο 2, 3).
217. Πώς τις αναπλάθει λοιπόν ιταμές (θρασείς, αναίσχυντες) τις

νοερές εκείνες δυνάμεις με τόσο μεγάλη αμάθεια ο Θωμάς, ότι
επιθυμούν να δούν την ουσία του Θεού; Και καταστρέφει βέβαια την
αλήθεια ο δυστυχής. Ανέγνωσε μεν συγκαταλεγόμενος στους
χριστιανούς, αν και τους δύσπιστους, τις ιερές Γραφές και τους σύμφωνα
μ’ αυτές εξηγητές, ανέγνωσε δε και τον Αριστοτέλη και άλλες ελληνικές
γραφές. Και εμπιστευόμενος λιγάκι την ιερή Εκκλησία, συμφώνησε
περισσότερο με τον Αριστοτέλη και τις ελληνικές γραφές. Γι’ αυτό και
θα βρη, παρατηρώντας κάποιος αυτά που γράφει, και πράγματα που
ακολουθούν τα δικά μας, αλλά και πάμπολλα αιρετικά και πλήρη απ’ την
ελληνική δόξα (γνώμη), κι αναμιγνύει έτσι τα άμεικτα ο δυστυχής.
218. Και λέει ακόμη, πως «δεν υπάρχει κατά κανέναν τρόπο δύναμη
στον Θεό. Δεν υπάρχει άρα κάποια σύνθεση σ’ αυτόν». Και πως
«είναι αναγκαίο» πάλι «να υπάρχη δύναμη και ενέργεια σε κάθε τι το
σύνθετο». Και πως «είναι» ακόμη «η ουσία ή η φύση του ο Θεός. Γιατί
είναι αναγκαίο να υπάρχη κάποια σύνθεση σε κάθε τι, το οποίο δεν είναι
η ουσία ή η φύση του γι' αυτό το ίδιο». Κι ανήκει ολοφάνερα στην
ελληνική πλάνη αυτό.
29
219. Και λέει αποκρινόμενη η καθ’ ημάς Εκκλησία· προσέχετε, γιατί

απ’ αυτό πλανιέστε, απ’ το ότι αγνοήσατε παντελώς, ότι οι συνθέσεις
είναι των εν υποστάσει και όχι των εν ετέρω θεωρουμένων όντων.
Και είναι φρόνημα κοινό των θεοσόφων μυσταγωγών της Εκκλησίας
αυτό. Και λέει ερωτώμενος απ’ τους Έλληνες, «αν έχη ο Θεός
υπόσταση που υπάρχει και βουλή που ενυπάρχει και υιό που υπάρχει,
πώς ονομάζεται συναποτελούμενος από τόσα πολλά απλός», ο άγιος
Ιουστίνος· «δεν υπάρχει (εστί) σύμφωνα με την κτιστή φύση, ώστε να
εννοηθή σε σύνθεση το ότι υπάρχει και το ότι έχει ο Θεός. Αλλ’ όπως
υπάρχει όντας πάνω απ’ τη φύση, έτσι είναι και το ότι υπάρχει και το ότι
έχει πάνω απ’ τη σύνθεση» (Αποκρίσεις προς Ορθοδόξους ρμδ΄).
220. Όπως λέει, ερχόμενος στον εαυτό του, κι ο ίδιος ο Θωμάς·

«ενυπάρχουν όλα στην αγαθότητα του Θεού. Γιατί υπάρχουν σύμφωνα
με τον δικό του τρόπο τα άλλα σ' αυτόν, χωρίς ύλη δηλαδή τα υλικά και
ενιαία τα πολλά. Απομένει λοιπόν να μην πολλαπλασιάζη τη θεία ουσία
το πλήθος των θελητών». Κι ακόμα· «δεν εισάγει πλήθος στη θεία
ουσία το πλήθος των νοητών, ούτε σύνθεση στον νού του. Δεν εισάγει
άρα είτε διαφορά στη θεία ουσία είτε σύνθεση στη θέλησή του το
πλήθος των θελητών».
221. Κι ακόμα· «υπάρχει ευφροσύνη και χαρά στον Θεό και δεν
μάχονται τη θεία τελειότητα ή απλότητα». Κι ακόμα· «ενυπάρχουν οι
τελειότητες όλων των όντων στον Θεό, όχι σύμφωνα με κάποια
σύνθεση, αλλά σύμφωνα με την ενότητα της απλής ουσίας». Κι
ακόμα· «δεν εναντιώνεται στη θεία απλότητα, αν αναφέρονται
περισσότερες σχέσεις σ’ αυτόν, αν και δεν φανερώνουν την ουσία του,
επειδή ακολουθούν τον τρόπο της επίνοιας· γιατί δεν εμποδίζει τίποτα
να εννοή πολλά και με πολλούς τρόπους τον δικό μας νου, που να
αναφέρονται στο καθ’ αυτό απλό όν και να θεωρή έτσι σε πολύτροπη
σχέση το απλό εκείνο· γιατί όσο περισσότερο είναι κάτι απλό, τόσο
μεγαλύτερη είναι η δύναμή του και είναι αρχή περισσοτέρων, και νοείται
30
περισσότερο αναφερόμενο με πολλούς τρόπους (και τούτου μάλλον
πολλαχώς νοείται αναφερόμενον)».
222. Κι ακόμα· «μπορεί να συναντήσης κάθε τελειότητα της κτίσης στον

Θεό, αλλά κατά διαφορετικό, υψηλότερο τρόπο· γιατί κατηγορούνται
μαζί στον Θεό και στα άλλα πράγματα, όσα απ’ τα ονόματα φανερώνουν
απολύτως (απολελυμένως) και χωρίς κάποιαν ένδεια κάποιαν τελειότητα,
όπως ακριβώς η αγαθότητα, η σοφία, το είναι και τα παρόμοια». Κι
ακόμα· «δεν εναντιώνονται στη θεία απλότητα η θεία τελειότητα και το
πλήθος των άλλων των ονομάτων, που λέγονται για τον Θεό. Γιατί
είπαμε πως απονέμονται κατ' αυτόν τον τρόπο όλες οι τελειότητες
που συναντάμε στα άλλα πράγματα στον Θεό, όπως ακριβώς
συναντώνται στις ιδιαίτερές τους αιτίες τα αποτελέσματα, όπως
ακριβώς στον ήλιο η θέρμη».
223. Και λέει πάλι, έχοντας μεταστραφή στη διάνοια˙ «φανερώνεται

σαν κάτι που δεν υφίσταται μεν (ως ουχ υφεστός σημαίνει) η αγαθότητα,
ως σύνθετο δε το αγαθό». Και πάλι˙ «δεν υπάρχει τίποτα εκτός (παρά)
απ’ την ουσία του στον Θεό». Και λέει μετά, ερχόμενος στον εαυτό του˙
«συναντά (ευρίσκει) σύμφωνα με διάφορες νοήσεις διάφορα ονόματα ο
νους, τα οποία αποδίδει στον Θεό. Και συμβαίνει έτσι να μην είναι,
επειδή δεν τα αποδίδει σύμφωνα με τον ίδιον λόγο, αυτά πολυώνυμα,
αν και φανερώνουν ένα παντελώς πράγμα». Κι ακόμα˙ «δεν μπορεί να
υπάρχη άπειρη δύναμη σε πεπερασμένη ουσία˙ δεν έχει δε
πεπερασμένη την ενεργητική δύναμη ο Θεός˙ γιατί κινεί τον άπειρο
χρόνο, το οποίο δεν μπορεί να υπάρχη (είναι), παρά με άπειρη δύναμη.
Απομένει να είναι λοιπόν άπειρη η ουσία του Θεού». Κι ακόμα˙
«απομένει λοιπόν να μην είναι πεπερασμένη, αλλά άπειρη η δύναμη του
Θεού, που δεν προϋπέθεσε καμμιά δύναμη, και να είναι έτσι και η ουσία
άπειρη».
224. Αν έχουν λοιπόν αυτόν τον τρόπο, όπως βέβαια και έχουν, αυτά και
οράται στην άπειρη ουσία του Θεού η άπειρη του Θεού δύναμη, είναι
31
φανερό πως είναι ψέμμα, αυτό ακριβώς που λέει αλλού, ότι «δεν υπάρχει
κατά κανέναν τρόπο δύναμη στον Θεό». Κι αλλού· «δεν υπάρχει τίποτα
εκτός (παρά) απ’ την ουσία του στον Θεό», παρ’ όλο που λέει αυτός ο
ίδιος βέβαια πάλι, πως «δεν απουσιάζει καμμιά τελειότητα, που να
συναντάται σε κάποιο γένος των όντων, απ' τον Θεό». Είναι ολοφάνερα
αντίφαση και ανατροπή των δικών του αναμεταξύ τους αυτά. Γιατί
συμφωνούν τα μεν με τους Έλληνες, τα δε με την καθολική Εκκλησία.
Γιατί είναι δόγμα και αληθέστατη απόφαση της ιερής Εκκλησίας το
το να θεωρείται δύναμη και ενέργεια στον απειροδύναμο Θεό,
ανήκουν δε στην ελληνική φατρία και το κατ' αυτήν ψεύδος τα «είναι
η ουσία του ή η φύση του ο Θεός» και «είναι Θεός ό,τι κι αν έχη ο
Θεός» και «δεν υπάρχει κατά κανέναν τρόπο δύναμη στον Θεό» και
«δεν είναι άλλο η δύναμη απ’την ουσία του στον Θεό».
225. Δεν γνωρίζω λοιπόν, τί να τον ονομάσω τέλος πάντων, που αρτύει
με μέλι το δηλητήριο και παρέχει να πίνουν πρώτοι πλάνη ελληνική και
αθεότητα οι απλούστατοι. «Όποιος γνωρίζει τελείως κάτι, γνωρίζει
όλα όσα υπάρχουν σ’ εκείνο· αλλά γνωρίζει τελείως τον εαυτό του ο
Θεός, γνωρίζει άρα όλα όσα υπάρχουν σ’ αυτόν σύμφωνα με την
ενεργητική δύναμη». Ιδού και δύναμη και άλλα πολλά στη φύση του
στον Θεό, τα οποία ονομάζει «όλα» ο Θωμάς. Κι ακόμα· «υπάρχουν
όλα σύμφωνα με την ενεργητική δύναμη στον Θεό, επειδή είναι
αυτός ο ίδιος η αρχή του κάθε όντος».
226. Γι’ αυτό ονομάζει κάτι το θείο το είδος το φυσικό ο φιλόσοφος· και
δεν ποιούν σύνθεση, όπως λέει κι ο ίδιος· «είναι ανάγκη να έχουν
προϋπάρξει από πάντοτε (εξ αιδίου) και αύλως και χωρίς καμμιά
σύνθεση αυτά που έγιναν απ' τον Θεό στον λόγο του Θεού». Κι ακόμα·
«δεν απουσιάζει καμμιά τελειότητα, που να συναντάται σε κάποιο γένος
των όντων, απ' τον Θεό · και δεν συνεπάγεται βέβαια σύνθεση απ’ αυτό
σ’ αυτόν, είναι δε η πιο μεγάλη απ’ τις τελειότητες κάτι το νοητικό».
Φρίττω με την τυφλότητα αυτού του φθοροποιού, πώς διακηρύττει
πάλι, σαν να λησμόνησε ακριβώς τα ίδια του τα λόγια, αυτά που
ονομάζει πολλά και πως ενυπάρχουν ως τελειότητα στη θεία ουσία,
32
να ταυτίζονται με την ουσία του Θεού και να είναι ουσία του Θεού
δυσσεβώς.
227. Νομίζοντας αθέμιτα, πως ταυτίζονται παντελώς το όν και το

προσόν ή ενόν (αυτό που υπάρχει κι αυτό που προσυπάρχει ή
ενυπάρχει), «είναι μεν» λέει «συμβεβηκότα η σοφία και η δικαιοσύνη
στον άνθρωπο, ταυτίζονται δε με τη θεία ουσία στον Θεό». Αυτό το
ίδιο το πάθημα του Αρείου· γιατί κι εκείνος έλεγε πως ταυτίζεται
κάθε θεία ενέργεια και όλα όσα ενυπάρχουν ή προσυπάρχουν σ'
Αυτόν με την ουσία του Θεού και πως είναι αυτά η ουσία του, προς
τον οποίον έχουν γίνει πολλές απολογίες των αγίων (Μεγ. Αθανασίου,
Κατά αρειανών), για να φανερώσουν σαφώς πως είναι διαφορετικό η
ουσία του Θεού και διαφορετικό αυτά που φυσικώς ενυπάρχουν ή
προσυπάρχουν στην ουσία, τα οποία και λέγονται πως είναι περί την
ουσία.
228. Και συμφωνεί βέβαια σ’ αυτά, όταν έρχεται στον εαυτό του, με τους
αγίους ο Θωμάς. Και αντιλέγει πάλι, όταν στρέψη το βλέμμα προς τον
Αριστοτέλη και τους Έλληνες, έχοντας παρεκτραπή στη διάνοια, στην
Εκκλησία και γίνεται αντίπαλος του εαυτού του στα ίδια, όπως κάποιος
που δεν πιστεύει πως εποπτεύει και ακούει τις βλασφήμιες του ο Θεός.
Γιατί λέει· «υπάρχει η ενεργητική δύναμη στον Θεό». Κι ακόμα·
«είναι δυνατός, και απονέμεται αρμόδια η ενεργητική δύναμη στον
Θεό· γιατί είναι αρχή τού να ποιής σε άλλο η ενεργητική δύναμη».
229. Κι ακόμα· «ανήκει στην τελειότητα του πράγματος η ενεργητική

δύναμη· γιατί έχει τόσο μεγαλύτερη δύναμη, όσο είναι τελειότερο το
κάθε τι. Δεν μπορεί να μην υπάρχη άρα η ενεργητική δύναμη του
Θεού». Κι ακόμα· «έχει τη δύναμη, ώστε να ποιή, κάθε τι που ποιεί·
είναι δε κάτι που ενεργεί και ποιεί ο Θεός· έχει άρα τη δύναμη να
ενεργή. Θα επιγραφή άρα κατάλληλα η ενεργητική δύναμη σ’
Αυτόν». Αλλά λέει πάλι, με κουρασμένη από ύπνο βαρύ τη διάνοια και
σαλεμμένες τις φρένες, ο ίδιος· «είναι η ίδια η ουσία του Θεού η θεία
33
δύναμη». Κι ακόμα· «είναι η ουσία του Θεού η δύναμη του Θεού»
και «είναι η ουσία του η ενέργειά του». Κι ακόμα· «δεν είναι κάτι
διαφορετικό απ’ την ενέργειά του η δύναμη τού Θεού» και «δεν είναι
διαφορετικό η δύναμη και διαφορετικό η ενέργεια στον Θεό».
230. Και λέει πάλι, λησμονώντας, αυτός που ταυτίζει τη δύναμη και την
ενέργεια στον Θεό˙ «δεν υπάρχουν ως δυνάμεις ο νους και η θέληση,
αλλ’ ως ενέργειες μόνο στον Θεό». Δεν είναι άραγες λόγια κάποιου
μεθυσμένου αυτά; δεν βλέπετε την αναισθησία των λόγων του; γιατί
αν δεν υπάρχουν ως δυνάμεις, αλλ' ως ενέργειες μόνον, ο νούς και η
θέληση στον Θεό, είναι φανερό πως είναι άλλο η δύναμη κι άλλο η
ενέργεια στον Θεό.
ΣΧΟΛΙΟ: Δέν είναι φανερό λοιπόν από πού πηγάζει η κατάπτυστη

θεολογία περί ετερότητος καί πολλαπλότητος στόν θεό, τού Ζηζιούλα;
231. Κι αν είναι η ίδια η ουσία του Θεού η θεία δύναμη, την οποία και
ονομάζει άλλο απ’ την ενέργεια, είναι φανερό ότι είναι άλλο απ’ την
ενέργεια η ουσία · κι αν είναι η ουσία του Θεού η θεία δύναμη και είναι
η ενέργειά του η ουσία του, και είναι άλλο η δύναμη, όπως λέει κι ο
ίδιος, και άλλο η ενέργεια στον Θεό, ανακηρύττει ολοφάνερα σύνθετο
από διάφορες (διαφορετικές) ουσίες τον Θεό, το οποίο είναι χειρότερο
ακριβώς από κάθε ασέβεια. Κι αυτός που αποφεύγει να υπάρχη λόγω της
σύνθεσης, όπως νομίζει, δύναμη και ενέργεια στον Θεό, και λέει πως
είναι αναγκαίο να υπάρχη δύναμη και ενέργεια σε κάθε τι το σύνθετο»
και πως «δεν υπάρχει κατά κανέναν τρόπο δύναμη, δεν υπάρχει άρα και
κάποια σύνθεση στον Θεό», λέει πάλι ερχόμενος στον εαυτό του· «έχει
γεννητική δύναμη για (προς το) να γεννά ο πατήρ».
232. Κι ακόμα· «είναι ανάγκη να υπάρχη δύναμη για (προς το) να

γεννά στον Θεό, όπως ακριβώς και δύναμη για (προς το) να νοή τον
εαυτό του». Και κυρήττει έτσι ολοφάνερα σύνθετο, ο άθλιος, τον Θεό.
Γιατί αν κάνη σύνθετη η δύναμη κι η ενέργεια την ουσία, δεν έχει
ούτε δύναμη για να γεννά ούτε δύναμη για να νοή ο Θεός. «Είναι η
34
ίδια η ουσία του Θεού η θεία δύναμη». Και πάλι μετά · «οδηγεί σε ύμνο
της υψηλής δύναμης του Θεού η θεωρία των κτισμάτων»· «γιατί είναι
ανάγκη να νοείται υψηλότερη απ’ τα γενόμενα έργα η δύναμη αυτού που
ποιεί· γι’ αυτό και λέγεται ‘τα αόρατα του Θεού τοις ποιήμασι νοούμενα
καθοράται, η τε αΐδιος αυτού δύναμις και θειότης’ στην προς Ρωμαίους»
(Ρωμ.α΄ 20).
233. Και δεν κατανοεί ούτε κι αυτό ο δυστυχής, ότι εκφέρεται μεν
στον ενικό η ουσία του Θεού, στον δε πληθυντικό αυτά που
θεωρούνται στον Θεό και μαρτυρούνται απ’ την κτίση, δηλαδή απ’
τα ποιήματα. Αλλά διακηρύσσει όλα όσα υπάρχουν στον Θεό ουσία
και λέει· «υπάρχει στο νοείν τού Θεού και σε όλα τα άλλα που λέγονται
πως υπάρχουν σ’ αυτόν η θεία ουσία». Και λέει μετά· «ενεργεί, όπως
ακριβώς με τη δική του φύση, την οποία έλαβε απ’ τον Πατέρα, έτσι και
με τη δική του δύναμη, που έλαβε απ’ τον Πατέρα, ο Υιός». Και πάλι·
«έχει την ίδια φύση, την οποία έχει και ο Πατέρας, και επομένως και την
ίδια δύναμη ο Υιός». Κι ακόμα· «δεν έχει καμμιά δύναμη, την οποία δεν
έχει ο Υιός, ο Πατέρας». Και φανερώνει πως είναι πολυδύναμα τα
πρόσωπα αυτά.
234. Κι ακόμα· «θα νοηθή διττώς, ή κατά τη δύναμη ή κατά την

αγαθότητα ή τελειότητα της ίδιας του της φύσης, το ασώματο μέγεθος».
Δεν διακρίνει άρα ολοφάνερα τη θεία φύση απ’ τη φυσική στον Θεό
θεία δύναμη αυτός που αιρετικά νομίζει όλα όσα υπάρχουν εκ
φύσεως στον Θεό ουσία; «Είναι φανερό, πως δεν μπορεί να υπάρχη
δύναμη και ενέργεια στον Θεό». Και λέει πάλι· «αν είναι κάτι άλλο απ’
τη θεία ουσία η ενέργεια του Θεού, θα είναι κάτι άλλο απ’ αυτήν την ίδια
τέλος σ' αυτήν». Τα λέει με διάνοια που παραφρονεί αυτά, και λέει
ερχόμενος στον εαυτό του· «φανερώνει τη θεία φύση λέγοντας ‘Θεός’, τη
δε δύναμη λέγοντας ‘μέγας Κύριος’ ο ψαλμωδός» (Ψαλμ. 74, 3).
235. Και πάλι· «είναι ανάγκη να γνωρίζη τα άλλα, όχι και να τα θέλη ο
Θεός». Κι ακόμη· «δεν τα θέλει όλα, τα οποία μπορούν να βρίσκονται σε
35
τάξη (τάξιν έχειν) ως προς την αγαθότητά του ο Θεός. Γνωρίζει όμως
όλα, τα οποία βρίσκονται σε οποιαδήποτε τάξη ως προς την ουσία του,
με την οποία (και) νοεί». Δεν διακρίνει, άρα, τώρα φανερά και
διακηρύσσει πως είναι άλλο η ουσία και άλλο η θεία δύναμη και
διαφορετικό η θεία γνώση και διαφορετικό η θέληση; είναι βέβαια
ολοφάνερο.
236. Και λέει ακόμα, μεταφερόμενος έτσι ελεεινά, σαν να παίζη, στα θεία
από ’δώ κι από ’κεί· «είναι η αγαθότητά του ο Θεός», «είναι η
αγαθότητά του η θεία ουσία». Και λέει, ερχόμενος στον εαυτό του,
μετά· «παροτρύνει τις ψυχές των ανθρώπων στον έρωτα της θείας
αγαθότητας η θεωρία των κτισμάτων· γιατί υπάρχει, αυτό που
ακριβώς υπάρχει μερικώς διανεμημένο απ’ την αγαθότητα και
τελειότητα στα διάφορα κτίσματα, καθολικά ενωμένο ολόκληρο,
όπως ακριβώς σε πηγή όλης της αγαθότητας, στον Θεό». Δεν
καταργεί άρα αυτό την προηγούμενή του διακήρυξη; Και θα μπορούσες
να μάθης, ότι είναι διαφορετικό οπωσδήποτε απ’ αυτά που βλέπονται και
ονομάζονται σ’ αυτήν η ουσία του Θεού και πως υπάρχουν φυσικές
δυνάμεις της ουσίας και διακρίνονται περί την ουσία και έχουν ονομασθή
τελειότητες, και ως εξής˙ αν συγκαταλέγονταν η αγαθότητα ή η δύναμη ή
η σοφία στην ουσία του Θεού, δεν θα συγκαταλέγονταν εσφαλμένα˙ αν
ταυτίζονται λοιπόν αυτά με την ουσία, θα συγκαταλεχθή όπως είναι
σωστό αντί για την αγαθότητα στην ουσία, η ουσία στην ουσία, κι αντί
για τη δύναμη στην ουσία, η ουσία στην ουσία, κι αντί για τη σοφία στην
ουσία, η ουσία στην ουσία· γιατί τα υπολογίζει όλα αυτά ως ουσία ο
Θωμάς.
237. Αλλά δεν είναι μόνον αταίριαστα (ανοίκεια), αλλά και αδιανόητα
και σκοτεινά αυτά. Και λέει ο Θωμάς· «είναι τέλος των κτισμάτων, που
έχουν προέλθει (προϊόντων) απ’ τη θεία θέληση, η θεία αγαθότητα,
που μπορεί να είναι μόνον αυτή τέλος της θείας θέλησης». Αν
ταυτίζεται λοιπόν η αγαθότητα και η θεία θέληση με τη θεία ουσία,
πρέπει να συμβιβάσουμε έτσι και τον λόγο και να διακηρύξουμε, έχοντας
θέσει αντί για τη θεία θέληση και αγαθότητα την ουσία, τα ίδια και να
λέμε· είναι τέλος των κτισμάτων, που έχουν προέλθει απ’ τη θεία ουσία,
36
η θεία ουσία, που μπορεί να είναι μόνη αυτή τέλος της θείας ουσίας.
Αλλά πώς θα μπορούσε να γίνη τέλος της θείας ουσίας η θεία ουσία; δεν
ταυτίζονται άρα η ουσία του Θεού κι όσα λέγονται πως είναι (υπάρχουν)
σ’ αυτήν.
238. Και λέει πάλι· «δεν υπάρχει άλλο τέλος της θείας θέλησης, παρά η
θεία αγαθότητα». Και το λέει μεν αυτό ο Θωμάς· και θα έλεγα εγώ· δεν
υπάρχει άλλο τέλος της θείας ουσίας, παρά η θεία ουσία. Κι είναι
ολοφάνερη ματαιολογία αυτό και συμβαίνει απ’ το να νομίζη πως
ταυτίζεται η θεία ουσία με αυτά που θεωρούνται στην ουσία, δηλαδή
τη δύναμη, την αγαθότητα, τη σοφία, τη θέληση και τα παρόμοια ο
Θωμάς. «Είναι η αγαθότητά της η θεία ουσία». Και λέει, ερχόμενος στον
εαυτό του· «υπάρχει αγαθότητα και έκχυση της αγαθότητας στα άλλα
στον Θεό». Αλλίμονό σου τί κατέστρεψες, Θωμά· γιατί νομίζοντάς τα
αυτά, είσαι ο πιο αχρείος απ’ τους αιρετικούς.
239. Γιατί αν είναι η αγαθότητα του Θεού η ουσία του, και την εκχέει
στα άλλα, ιδού πολλά τα άτοπα· πρώτο μεν, ότι λες πως εκχέεται η
ουσία, πράγμα άτοπο. Γιατί δεν εκχέεται κατά τον Χρυσορρήμονα η
θεότητα (Ίωαν. Χρυσοστόμου, Ομιλία 5 εις Πράξεις, Ομιλία 14 εις
Ιωάννην, Υπόμνημα εις Ψαλμούς). Και πάλι· εκχέεται η χάρις, κι όχι
αυτός που δωρίζει τη χάρι (ο.π.). Και λες κι εσύ· «υποδέχονται
τελειότερα στον εαυτό τους την αφθονία της θείας σοφίας οι νοερές
ουσίες». Αφορά δε σε μεγαλύτερο και μικρότερο το τελειότερο, το
οποίο δεν επιδέχεται ακριβώς η θεία ουσία, που είναι αδιαίρετη,
όπως λες κι εσύ· και δεν ανάγεται στην ίδια την ουσία ή το πρόσωπο
του Αγίου Πνεύματος αυτό που λέγεται «αφελώ από του πνεύματος
τού επί σοί και δώσω αυτοίς» (Αριθμ. ια΄17), αλλά στα αποτελέσματά
της, τα οποία ονομάζεις ακριβώς αλλού τελειότητες, κι αλλού
δυνάμεις, κατά τον τρόπο που κατοικούν, λένε, σε μας, και τα οποία
μπορεί και να ελαττωθούν και να αυξηθούν στον άνθρωπο.
37
240. Αν ταυτίζεται, έπειτα, με την ουσία η αγαθότητα, που λες πως

προχέεται στα άλλα και μετέχεται απ’ τα άλλα, λες πως μετέχεται απ’
τα κτίσματα η ουσία του Θεού. Και γίνονται, αν ισχύη αυτό, όλα όσα
μετέχουν κατ’ ουσίαν Θεοί, που δεν υπάρχει τίποτα πιο ασεβές απ’
αυτό. Και δεν θέλεις κι εσύ να είναι αλλού, μεταχειριζόμενος σώφρονα
λογισμό, μεθεκτή η ουσία του Θεού και λες˙ «διανέμει όλα τα αγαθά τού
παντός ο Θεός˙ υπάρχουν άρα σε μεγαλύτερη έκταση (εκτένεια) απ' ό,τι
στον άνθρωπο οι προαναφερθείσες αρετές και στον Θεό». Κι αλλού˙
ούτε κι ο Ελισσαίος ζήτησε να αυξηθή, αφού διπλασιασθή, η ουσία ή το
πρόσωπο του Θεού, αλλά ν' αποκτήση κι ο ίδιος τα δυό χαρίσματα, που
υπάρχουν (τα όντα) στον Ηλία, την προφητεία δηλαδή και την ενέργεια
των θαυμάτων.
241. Αν εκχέεται και μεταδίδεται λοιπόν η αγαθότητα, δεν εκχέεται δε

ούτε και μεταδίδεται η ουσία και το πρόσωπο, δεν ταυτίζεται με την
ουσία η αγαθότητα. Είναι ανόητος (μάταιος) άρα αυτός που λέει πως
είναι ουσία η αγαθότητα του Θεού. Βλέπετε το ανακόλουθο των
διακηρύξεών του και το κακόδοξο στα θεία του Θωμά; «Επειδή δεν
μπορούμε» λέει «να συλλάβουμε την ουσία του Θεού για να
γνωρίζουμε πως αυτός υπάρχει, αναγόμαστε όχι απ’ αυτόν αλλά απ’
τα αποτελέσματα». Κι αν υπάρχη η αγαθότητα και έκχυση της
αγαθότητας στα άλλα που μετέχουν στον Θεό, απ’ το οποίο και
φανερώνεται όπως και σε μας, και δεν μπορούμε να συλλάβουμε την
ουσία του Θεού, είναι προφανές, ότι δεν είναι η ουσία του η αγαθότητα
του Θεού.
242. Και λέει πάλι, εξερχόμενος απ’ τον εαυτό του, ο Θωμάς˙ «αν είναι
κάτι άλλο απ’ τη θεία ουσία η ενέργεια του Θεού, θα έχη τέλος κάτι
διαφορετικό απ’ αυτήν και δεν θα είναι έτσι η αγαθότητά του ο Θεός,
πράγμα αδύνατο»˙ «είναι η ουσία του η ενέργειά του»˙ «είναι καθαρή
ενέργεια χωρίς καμμιά δύναμη ο Θεός». Και πάλι˙ «δεν υπάρχει καμμιά
δύναμη στον Θεό». Κι αυτός που τα λέει αυτά, λέει πάλι, ερχόμενος
στον εαυτό του˙ «δεν φανερώνει το αποτέλεσμα τη δύναμη της
38
αιτίας, παρά με τον λόγο της ενέργειας, η οποία προερχόμενη απ’ τη
δύναμη, σταματά (παύεται) στο αποτέλεσμα˙ και δεν γνωρίζεται με
το αποτέλεσμα η φύση της αιτίας, παρά καθόσον γνωρίζεται μ’ αυτό
η δύναμή του, η οποία ακολουθεί τη φύση». Κι ακόμα˙ «είναι δυνατόν
να υπολογίζεται και το μέγεθος της δύναμης απ’ το μέγεθος της
ενέργειας ή των έργων».
243. Αν φανερώνη λοιπόν τη θεία δύναμη η προερχόμενη απ’ τη

δύναμη ενέργεια, γνωρίζεται δε με τη δύναμη, που ακολουθεί τη
φύση, η φύση, πώς δεν είναι διαφορετικό η θεία φύση και η δύναμη
που ακολουθεί τη φύση και η προερχόμενη απ’ τη δύναμη ενέργεια
και των δυό; «Είναι η ουσία του η θέληση» λέει του «Θεού». Κι
ακόμα˙ «δεν είναι άλλο απ’ την ουσία του η θέληση του Θεού».
«Είναι το νοείν του Θεού και όλα τα άλλα που λέγονται πως
υπάρχουν σ’ αυτόν η θεία ουσία». Κι ακόμα˙ «είναι αναγκαίο να είναι
το ίδιο το νοείν του η ουσία του θείου νου». Λόγοι αφροσύνης του
Θωμά!
244. Γιατί λέει αλλού ο ίδιος˙ «είναι ανάγκη να γνωρίζη τα άλλα, όχι
και να τα θέλη ο Θεός». Αν γνωρίζη λοιπόν κάτι, το οποίο δεν θέλει,
είναι άλλο απ’ τη θεία θέληση η θεία γνώση˙ κι αν είναι και τα δυό
αυτά ουσία, υπάρχει άρα διφυής ουσία και σύνθεση στον Θεό, το
χείριστο της ατοπίας. Και επειδή νομίζει, μάλλον, όλα όσα
αναφέρονται (λεγόμενα) στον Θεό σφαλερώτατα ουσία του Θεού ο
Θωμάς, και πως διαφέρουν μετά αναμεταξύ τους, νομίζει ολοφάνερα
σύνθετο, ως άθεος, από πάρα πολλές ουσίες τον Θεό. «Είναι η ουσία
του το νοείν (το ότι νοεί) του Θεού». Κι ακόμα˙ «συνεπάγεται απ’ το
ότι είναι νοών ο Θεός, πως είναι και το νοείν σ’ αυτόν η ουσία του,
γιατί είναι ενέργεια τού νοούντος, που υπάρχει σ’ αυτόν, το νοείν».
Βλέπετε, πώς νομίζει το όν κι αυτό που υπάρχει σ’ αυτό (το ον και το
εν αυτώ) με ελληνικό τρόπο ουσία; Και λέει ακόμα πιο φανερά˙ «είναι
η θεία ουσία αυτό που υπάρχει στον Θεό. Είναι η θεία ουσία και το
θείο είναι, κι ο ίδιος ο Θεός άρα το νοείν του Θεού˙ γιατί είναι η
ουσία του και το είναι του ο Θεός».
39
245. Κι ακόμα˙ «είναι η ουσία του η γνώση του Θεού». Και λέει,
μεταστρεφόμενος˙ «δεν μπορεί να υπάρχη παρά φυσική γνώση στον
Θεό». Πώς ταυτίζεται λοιπόν η ουσία με τα φυσικά; γιατί το μέν
προτάσσεται στον ενικό, η θεία φύση, τα δε στον πληθυντικό, τα
φυσικά˙ και υπάρχει (εστί) μεν η ουσία, υπάρχουν δε στην ουσία τα
φυσικά. Είναι ψέμμα άρα το να νομίζης πως ταυτίζεται με τα
ενυπάρχοντα σ’ αυτήν φυσικά η ουσία, όπως (το) λέει κι ο ίδιος˙
«Είναι ενέργεια του νοούντος Θεού, που υπάρχει σ’ αυτόν, το νοείν»˙
κι αν είναι ενέργεια, είναι φανερό, ότι είναι διαφορετικό απ’ την ουσία,
όπως ήδη αποδείξαμε. Είναι ψέμμα άρα το να νομίζης πως είναι η γνώση
του Θεού η ουσία του.
246. «Είναι η ουσία του Θεού η θεία δύναμη». Κι ακόμα˙ «όπως ακριβώς
διακρίνεται (οροθετείται) με τη δική της δύναμη σε ένα η φύση, έτσι
διακρίνεται (οροθετείται) με τη δική της σοφία σε ένα και η θέληση». Κι
αν ισχύουν αυτά, είναι διαφορετικό η θεία σοφία, που οροθετεί τη
θέληση, και διαφορετικό η θεία δύναμη, που οροθετεί τη φύση˙ κι είναι
απλώς διαφορετικά αναμεταξύ τους η θεία φύση και η θεία δύναμή της
και η θεία θέληση και η σοφία, όπως το ον και τα προσόντα. Κι αν
ταυτίζονται όλα αυτά με την ουσία του Θεού, έχει συσταθή από
πολλά διαφορετικά η ουσία και είναι πράγμα αναγκαστικά σύνθετο,
που είναι βέβαια κάτι εξαιρετικά ανόητο και αιρετικό.
247. Κι ακόμα˙ «είναι ιδιαίτερο αντικείμενο της θελήσεως» λέει «το

αγαθό και το τέλος». Και μετά˙ «δεν υφίστανται σε έναν βαθμό
αγαθότητας όλα τα κτίσματα». Κι ακόμα˙ «συνίσταται εν τάξει το
αγαθό». Κι ακόμα˙ «είναι αιτιατό μετέχοντας στη θεία ομοιότητα
κάθε αγαθό». Αν εκχέεται δε έτσι σε όλα η θεία αγαθότητα, που δεν
υφίστανται σε έναν βαθμό αγαθότητας, αλλά συνίστανται εν τάξει,
φαίνεται ολοφάνερα το περισσότερο και το λιγότερο στη μετοχή τής
αγαθότητας και δεν θα ταυτίζεται με τη θεία ουσία η αγαθότητα. Θα
εκβάλη θρήνο λοιπόν ο Θωμάς, που θεωρώντας αδιαίρετη τη θεία
ουσία, τα διακηρύττει μετά αυτά για τη θεία αγαθότητα, κι αφού τής
40
απέδωσε το περισσότερο και λιγότερο, λέει πως είναι η θεία ουσία η
αγαθότητά της και διαβεβαιώνει τομή και διαίρεση ενάντια στη θεία
ουσία.
248. «Είναι μιά ενέργεια του Θεού το να θέλη. Είναι αναγκαίο λοιπόν να
θέλη σύμφωνα με τη δική του ουσία ο Θεός˙ είναι λοιπόν η ουσία του η
θέλησή του». Κι αυτός που κακώς τα λέει αυτά, κακώς και τα αναιρεί˙
«ανήκει (εστί) στην τελειότητα της θείας φύσης το να έχη και βούληση».
«Είναι ανάγκη λοιπόν να υπάρχουν δυό θελήσεις στον Χριστό». Κι
ακόμα˙ «είναι άλλη και άλλη η θέληση και η ενέργεια της θείας και
ανθρώπινης φύσης στον Χριστό». Κι ακόμα˙ «φανερώνεται καθαρά
απ΄τις παραδόσεις της Γραφής πως υπάρχουν δυό θελήσεις στον Χριστό˙
γιατί λέει ο Ίδιος˙ ‘καταβέβηκα εκ του ουρανού, ουκ ίνα ποιώ το θέλημα
το εμόν, αλλά το θέλημα του πέμψαντός με Πατρός’ (Ιωαν. στ΄38). Κι
είναι φανερό, ότι υπήρχε σ’ αυτόν και θέληση που ήταν δική του και του
Πατέρα˙ γιατί όπως ακριβώς υπάρχει μιά φύση του Πατέρα και του Υιού,
έτσι και μιά θέληση. Και είναι το ίδιο φανερό και στις ενέργειες˙ γιατί
υπήρχε και μιά οικεία (ιδιαίτερη) και σ΄αυτόν τον ίδιον και στον Πατέρα
ενέργεια. Γιατί λέει ο ΄Ιδιος˙ ‘όσα ποιεί ο Πατήρ, ταύτα και ο Υιός
ομοίως ποιεί’» (Ιωάν. ε΄19).
249. Κι ακόμα˙ «είναι ανάγκη να έχουν και την ίδια φύση αυτοί που
έχουν την ίδια ενέργεια. Και είναι ίδια η ενέργεια του Υιού και του αγίου
Πνεύματος˙ είναι άρα ίδια και η φύση τους». Αν υπάρχουν λοιπόν και
ουσία και δύναμη και θέληση και ενέργεια στον Πατέρα και τον Υιό και
το άγιο Πνεύμα, και φανερώνουν αυτά τη θεία ουσία, πώς δεν είναι
ολοφάνερα διαφορετικό η θεία ουσία και διαφορετικό αυτά; Ψεύδεται
άρα και παραφρονεί ο Θωμάς, που λέει˙ «είναι ουσία του κάθε τι, που
υπάρχει στην ουσία του Θεού». Γιατί αν ίσχυε αυτό, είναι ψεύτικη η
ρήση που λέει˙ «έχουν αναγκαίως και την ίδια φύση αυτά που έχουν την
ίδιαν ενέργεια».
41
250. Και γίνεται φανερό το ότι είναι διαφορετικό η θεία ενέργεια και
διαφορετικό η θεία φύση, απ’ το ότι δεν μπορείς να τοποθετήσης τη
φύση όπου η ενέργεια, ώστε να πης˙ είναι αναγκαίο να έχουν και την
ίδια φύση αυτά που έχουν την ίδια ενέργεια. Κι αν είναι άτοπο να το
πης αυτό, είναι διαφορετικό η θεία ενέργεια και άλλο η φύση. Γι’
αυτό και είναι επιπόλαιο να πης˙ είναι αναγκαίο να έχουν και την ίδια
φύση αυτά που έχουν την ίδια ενέργεια, και πως είναι αναγκαίο να
έχουν και την ίδια φύση κι αυτά που έχουν την ίδια θέληση κι αυτά
που έχουν την ίδια δύναμη κι αυτά που έχουν την ίδια γνώση κι αυτά
που έχουν την ίδια σοφία και καθ’ εξής τα άλλα που ενυπάρχουν στον
Θεό.
251. «Ταυτίζεται στον Θεό το να είναι και να είναι αληθινός και να ζή

και να είναι σοφός και να είναι μακάριος κι ό,τι ακριβώς άλλο
φαίνεται (δοκεί) να ταιριάζη στην αγαθότητα και τελειότητα».
Επιστρέφει πάλι στον προηγούμενο εμετό και είναι άκριτος
(αγνωμονεί) περί τα θεία, νομίζοντας αθέμιτα πως ταυτίζεται το ον,
δηλαδή η ουσία του Θεού και όσα προσυπάρχουν ή ενυπάρχουν στην
ουσία του Θεού, με την ουσία του. Αλλ’ ας τον ντροπιάσουν τα λόγια
του, που λέει˙ «δεν αντιτίθεται στη θεία απλότητα, αν αναφέρονται
(λέγονται) περισσότερες σχέσεις γι’ αυτόν, αν και δεν φανερώνουν
την ουσία του», «μπορείς να συναντάς κάθε τελειότητα της κτίσης στον
Θεό», «όπως είναι ακριβώς η αγαθότητα, η σοφία, το είναι και τα
τοιαύτα».
252. Κι ακόμα˙ «έτσι είπαμε πως απονέμονται όλες οι τελειότητες, που

συναντώνται στα άλλα πράγματα, στον Θεό, όπως ακριβώς συναντώνται
τα αποτελέσματα στις ίδιες τους τις αιτίες, όπως ακριβώς στον ήλιο η
θέρμη». Πώς ταυτίζεται λοιπόν η θεία ουσία με όσα ενυπάρχουν σ’
αυτήν; γιατί δεν ταυτίζεται και η θέρμη στον ήλιο με τον ήλιο, όπως
ακριβώς πάλι λέει˙ «αν και δεν φανερώνουν τα ονόματα που
αναφέρονται στον Θεό το ίδιο πράγμα, δεν είναι όμως πολυώνυμα,
επειδή δεν φανερώνουν τον ίδιον λόγο». Πώς θα ταυτιστούν λοιπόν
42
αυτά που δεν φανερώνουν τον ίδιον λόγο και συναντώνται στη θεία
ουσία, με τη θεία ουσία; Γιατί αν το παραδώσης αυτό, θα αποδώσης
πολλούς λόγους στην ουσία˙ και θα είναι σύμφωνα μ’ αυτό
αναγκαστικά σύνθετη και πολυσύνθετη και η θεία ουσία. Γιατί λες
πως αυτά που δεν έχουν τον ίδιον λόγο και είναι πολλά, ότι είναι ουσία
του Θεού, πράγμα ακριβώς άτοπο και αιρετικό.
253. Όταν λέη ο Θωμάς πως «δεν μπορεί να περιλάβη τη θεία δύναμη,
που είναι άπειρη, κανένας κτιστός νους, όπως ακριβώς ούτε και την
ουσία του», δεν διακρίνει άρα τη θεία δύναμη απ’ τη θεία ουσία, που
ενυπάρχει στη θεία ουσία και είναι τελειότητά της, και μαρτυρείται
εμφανώς απ’ τη θεία ενέργεια; όπως ακριβώς αποδείχθηκαν λοιπόν
κάποιες προαναφερθείσες τελειότητες διαφορετικές απ΄την ουσία, έτσι
βέβαια και η θεία δύναμη, που είναι τελειότητα της θείας ουσίας˙ και
είναι διαφορετικές οπωσδήποτε και οι άλλες όλες καθεξής τελειότητες,
όπως ομολογεί και ο Θωμάς, όταν έρθη στον εαυτό του, όπως το έχουμε
ήδη εκφράσει σαφώς.
254. Λέει, ως αναίσθητος και παραπαίοντας ο Θωμάς˙ «έχει

γεννητική δύναμη για να γεννά ο Πατήρ». Κι ακόμα˙ «είναι ανάγκη να
υπάρχη δύναμη στον Θεό για να γεννά, όπως ακριβώς και δύναμη για
να νοή τον εαυτό του». Και λέει, έχοντας ξεχάσει γρήγορα τα ίδια του τα
λόγια κι ερχόμενος στον εαυτό του˙ «δεν έχει καμμιά δύναμη ο
Πατέρας, που δεν την έχει ο Υιός». Είναι άρα κάποιου υγιούς οι
προτάσεις αυτές; γιατί σε ποιά βλάσφημα προσκρούει! Γιατί αν δεν
έχη καμμιά δύναμη ο Πατήρ, που δεν την έχει ο Υιός, κι έχει δύναμη
στο να γεννά ο Πατήρ, θα την έχη αυτήν κι ο Υιός. Αλλ’ είναι βέβαια
άτοπο και ασεβές αυτό.
255. Γιατί θα έχη αναγκαστικά άλλον Υιό δικό του ο Υιός του Θεού.
Γιατί όπως έχει ακριβώς γεννήσει, σύμφωνα με τον Θωμά, έχοντας
δύναμη γεννητική ο Πατέρας τον Υιό, έτσι θα γεννήση, έχοντας αυτή
τη δύναμη τη γεννητική, αναγκαστικά κι ο Υιός Υιό. Κι αν δεν έχη
43
γεννήσει Υιό, είναι φανερό, πως δεν έχει ούτε και γεννητική δύναμη,
γιατί δεν έχει στερηθή καμμιά δύναμη την ενέργεια˙ κι αυτή η
γεννητική δύναμη, την οποία έχει ο Πατέρας και δεν έχει ο Υιός,
κάνει – αλλίμονο στην πλάνη – να έχη άλλην ουσία ο Πατέρας και
διαφορετική ο Υιός. Γιατί αυτά που δεν έχουν την ίδια δύναμη, αυτά
δεν έχουν και την ίδια ουσία.
256. Αλλ’ είναι φανερό, ότι δεν είναι δύναμη της φύσης το να γεννάς,
όπως ακριβώς ούτε το να εκπορεύης, είναι δε προσωπική ιδιότητα κι
έτσι ομολογείται απ’ τους ευσεβείς. Γιατί αν ανάγη κάποιος σε δύναμη
φυσική το να γεννάς, ανάγει βέβαια και το να εκπορεύης, και θα
συμπεράνη έτσι πως είναι διαφορετική η φύση του Πατέρα απ’ τον Υιό
και το Πνεύμα, και θα τοποθετήση πιο χαμηλά το Πνεύμα, που δεν έχει
ούτε δύναμη στο να γεννά, ούτε βέβαια στο να εκπορεύη. Αλλ’ είναι τα
παραληρήματα της κακοδοξίας του Ευνόμιου και του ΄Αρειου και του
Μακεδόνιου αυτά. Γιατί είναι αδιαίρετη, με μιά φύση και δύναμη και
ενέργεια, η Αγία Τριάδα.
257. Και πώς δεν αντιλαμβάνεται αυτό που λέει, ότι δεν έχει καμμιά
δύναμη ο Πατέρας, που δεν την έχει ο Υιός; γιατί με το να πή «καμμιά»,
φανέρωσε πολλές. Αν είναι πολυδύναμος λοιπόν ο Θεός, θα έχη και
διαφορετικές αυτές τις δυνάμεις. Γιατί ανάγονται σε αριθμό οι πολλές,
και εισάγει ομολογουμένως διαφορά ο αριθμός. Αν είναι λοιπόν
σύμφωνα μ’ αυτόν, αυτό που έχει ο Θεός ουσία του Θεού, θα είναι κι
οι πολλές και διαφορετικές αυτές δυνάμεις, που έχει ο Θεός, ουσία
του και θα είναι σύνθετη από πολλά και διαφορετικά η ουσία του
Θεού, που είναι ακριβώς υπερβολή μανίας και ασέβειας να το
νομίζης. Δεν ταυτίζονται άρα με την ουσία του οι δυνάμεις του Θεού,
αλλ’ είναι κατά κάποιον τρόπο διαφορετικές.
ΣΧΟΛΙΟ: Σ' αυτές τίς λίγες παραγράφους, εάν προσέξουμε,

αναιρούνται όλες οι θεο-λογικές πλάνες τού Ζηζιουλα καί τού
Γιανναρά, ακόμη καί η ψευδο-θεολογία τών σχέσεων, η οποία
κατάγεται από τόν Αυγουστίνο καί υιοθετείται από τόν Ακινάτη.
Ακόμη καί η διάσημη αριστοτελική αιτιώδης αρχή.
44
258. «Ενυπάρχουν ιδιαιτέρως» λέει «χαρά και ευφροσύνη στον Θεό». Κι

ακόμα˙ «ευφραίνεται ιδιαιτέρως στον εαυτό του (εν εαυτώ) ο Θεός,
χαίρεται δε και στον εαυτό του και στους άλλους». Κι αν ισχύουν αυτά,
είναι φανερό ότι διαφέρει κατά κάποιον λόγο η ευφροσύνη απ’ τη χαρά.
Αλλά λέει πάλι, έχοντας ξεχάσει τα λόγια του, ο ίδιος, ότι «λέει ο
φιλόσοφος στο Η΄ των Ηθικών, πως χαίρεται πάντα με μιάν και απλή
ευφροσύνη ο Θεός» (Αριστοτέλους). Κι αυτό είναι κάποιου που ταυτίζει
τη χαρά με την ευφροσύνη˙ και δεν συμφωνούν αυτά που λέει πιο πάνω
μ’ αυτά που λέει παρακάτω.
259. Γιατί το να χαίρεται με μιάν και απλή ευφροσύνη ο Θεός και το να

ευφραίνεται μεν μόνο στον εαυτό του, να χαίρεται δε και στον εαυτό του
και στους άλλους, δεν είναι σύμφωνες, αλλ’ ασύμφωνες προτάσεις, γι’
αυτό και ολοφάνερα ψέμμα. Κι είναι κι αυτό επομένως ψέμμα, ότι
«είναι από μιά και την ίδια δύναμη κάθε θεία ενέργεια»˙ γιατί ενώ το
να ευφραίνεται και το να χαίρεται είναι ενέργειες, όπως έχει
προαναφερθή, του Θεού –και λέει κι ο Θωμάς· κατ’ εξοχήν
ευφραίνεται και χαίρεται στον εαυτό του με τη θέλησή του ο Θεός–
ενώ είναι λοιπόν ενέργειες του Θεού, δεν είναι από μια και την ίδια
δύναμη. Γιατί λέει κι ο ίδιος, ότι ευφραίνεται ιδιαιτέρως στον εαυτό
του ο Θεός, χαίρεται δε στον εαυτό του και στους άλλους. Είναι
ψέμμα άρα το να λες πως «είναι κάθε θεία ενέργεια από μιά και την
ίδια δύναμη».
Σχόλιο: ΑΣ ΑΠΟΛΑΥΣΟΥΜΕ ΛΟΙΠΟΝ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΟΛΗΣ ΤΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΑΠΑΓΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ. Η ΟΠΟΙΑ
ΕΙΝΑΙ ΑΚΡΩΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ, ΑΦΟΥ ΕΧΕΙ ΗΔΗ ΕΛΕΓΧΘΕΙ
ΚΑΙ ΑΠΟΡΡΙΦΘΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ.
260. Κι ακόμα· «υπάρχει» λέει «αγάπη στον Θεό σύμφωνα με την

ενέργεια της θέλησής του». Είναι φανερό λοιπόν, πως η αγάπη στον
Θεό, που είναι δύναμη στον Θεό καθ’ αυτή – αγαπά ενεργώντας ο Θεός
[…], η δύναμη που οδηγεί στην ενέργεια κι η αγάπη που οδηγείται προς
45
τα αγαπητά – , είναι ενέργεια, όπως λέει κι ο Θωμάς· «το νοείν είναι
ενέργεια του νοούντος, που υπάρχει σ’ αυτόν». Και το δημιουργείν
είναι πρώτη ενέργεια, γιατί δεν προϋποθέτει η ίδια καμμιάν άλλη,
αλλά την προϋποθέτουν αυτήν όλες, καθόσον πολλές· όπως διακηρύσσει
(αποφαίνεται) κι ο Μέγας Βασίλειος, ότι είναι άπειρες μεν για το
μέγεθος, ανεξερεύνητες δε για το πλήθος οι θείες ενέργειες (Περί
Αγίου Πνεύματος).
261. Όπως είναι λοιπόν το νοείν και το δημιουργείν ενέργειες του

Θεού, έτσι είναι βέβαια και το αγαπάν ενέργεια. Άν αγαπά (φιλεί)
λοιπόν ο Θεός, σύμφωνα και με τον Θωμά, κατ’ εξοχήν τις νοερές
ουσίες, είναι δε το να αγαπά (φιλείν) ενέργεια, πώς λέει πάλι,
αντιτιθέμενος στα δικά του και ψευδόμενος, ότι «είναι από μιά και
την ίδια δύναμη κάθε θεία ενέργεια»; κι όχι μόνο δεν είναι από μιά
και την ίδια δύναμη, αφού επιδέχονται το περισσότερο και λιγότερο
(το μάλλον και ήττον), αλλά όντας πολλές και άπειρες, όπως έχει
ειπωθή, δεν είναι η θεία ουσία, που είναι μιά και απλή και ασύνθετη.
«Ο Θεός θέλει» λέει «με μιάν ενέργεια και τη δική του αγαθότητα και τα
άλλα, επειδή η ενέργειά του είναι η ουσία του». Και αποδείχθηκε ήδη
πως είναι και τα δυό αυτά αιρετικά.
262. Γιατί αν και είναι μιά η ενέργεια του να θέλη στον Θεό, όμως δεν
θα ονομασθή, λογω που επιδέχεται το περισσότερο και λιγότερο,
απλώς μιά. Γιατί αν δεν αγαπά (φιλή) με μιαν αγάπη (φιλία) τα πάντα ο
Θεός, αλλ’ αγαπά (φιλεί) περισσότερο απ’ όλα τις νοερές δυνάμεις,
σύμφωνα με τον Θωμά, πώς θα αγαπήση (φιλήση) με μιάν ενέργεια και
τη δική του αγαθότητα και τα άλλα; το δε «η ενέργεια του Θεού είναι η
ουσία του» αποδείχθηκε ήδη, πως είναι της ελληνικής κακοδοξίας
και του Θωμά. «Είναι αναγκαίο να είναι θέλων ο Θεός» λέει. Κι ακόμα·
«αρμόζει κατ’ εξοχήν σ’ αυτόν που πρωταρχικά (πρώτως) κινεί, δηλαδή
στον Θεό, να έχη θέληση». Κι ακόμα· «αρμόζει κατ’ εξοχήν σ’ αυτόν
που πρωταρχικά (πρώτως) ποιεί να ποιή με τη θέληση».
46
263. Ακόμα· «υπάρχει άρα θέληση στον Θεό, και τη θέληση αυτή του
Θεού τη μαρτυρά και η θεία Γραφή· γιατί λέγεται στους Ψαλμούς ‘πάντα
όσα ηθέλησεν ο Κύριος εποίησε’ (Ψαλμ. ρλδ΄6). Και στην προς
Ρωμαίους· ‘τω θελήματι αυτού τίς ανθέστηκε;’» (Ρωμ. θ΄19). Και λέει
με σαλεμμένη πάλι τη διάνοια· «είναι νοών ο Θεός σύμφωνα με την
ιδιαίτερή του ουσία, ώστε και θέλων. Είναι άρα η θέληση του Θεού η
ίδια η ουσία του». Αλλά λέει φράζοντας το απύλωτό του στόμα η
Εκκλησία του Θεού· “είναι άλλο ο θέλων και άλλο η θέληση”
(Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 29, Περί Υιού). Αν είναι λοιπόν ο θέλων
Θεός και η θέλησή του η ίδια η ουσία του, θα συναποτελεσθή
ολοφάνερα από δυό διαφορετικά η ουσία του, του απλού και
ασύνθετου και αμέριστου, πράγμα που ξεπερνά κάθε ασέβεια.
264. Η νοητική ενέργεια του Θεού είναι, λέει, η ουσία του. Και πάλι·
νοεί ο Θεός σύμφωνα με την ιδιαίτερή του ουσία. Δεν κατανοεί πάλι, ότι,
όπως είναι ακριβώς άλλο αυτός που θέλει και διαφορετικό η θέληση,
γιατί το μεν είναι αυτός που κινεί, το δε όπως η κίνηση, όπως λένε οι
θεόσοφοι, έτσι είναι διαφορετικό αυτός που νοεί και άλλο η νόηση·
και καταντά αναγκαστικά στα προηγούμενα ασεβήματα. Και πάλι· «δεν
θέλει με διαφορετική και διαφορετική ενέργεια της θελήσεως, αλλά
με μιά και την ίδια και τον εαυτό του και τα άλλα ο Θεός». Κι ακόμα·
«απομένει λοιπόν να θέλη μαζί και με την ίδια ενέργεια τής θελήσεως
και τον εαυτό του και τα άλλα ο Θεός». Κι ακόμα· «δεν υπάρχει παρά
ένα είναι στον Θεό· δεν θα υπάρχη άρα εκεί παρά ένα θέλειν».
265. Προστρέχει πάλι στην ελληνική πλάνη. Γιατί το είναι του Θεού
είναι η ουσία του, η οποία, όντας μιά, έχει πολλές οπωσδήποτε
θελήσεις. Γιατί όλα, λέει, όσα ηθέλησε εποίησε. Κι αν όλα, είναι
φανερό, ότι (είναι) πολλά· καθώς είναι δε πολλά και διαφορετικά τα
θελητά, είναι αναγκαστικά πολλές και διαφορετικές και οι θελήσεις.
Πώς είναι λοιπόν αυτές, οι πολλές και διαφορετικές, ουσία απλή και
μονοειδής και ασύνθετη; ολοφάνερη ανοησία και βλασφημία και
σμήνος κακοδοξιών. Παραδίδει η Γραφή τον Θεό να έχη ποιήσει τα
47
πάντα σύμφωνα με την τάξη της δικής του σοφίας, κατά το πάντα εν
σοφία εποίησας στους Ψαλμούς και το εξέχεε ο Θεός την σοφίαν αυτού
επί πάντα τα έργα αυτού στον Εκκλησιαστή (Σοφία Σειράχ α΄9).
266. Κι αν εκχέεται η σοφία του Θεού, δεν λέγεται όμως πως εκχέεται η
ουσία του. Είναι διαφορετικό άρα η θεία ουσία, απ’ τη σοφία σ’ αυτήν,
όπως λέει κι ο Χρυσορρήμων· «η σοφία εκ της ουσίας, κι όχι η ουσία
εκ της σοφίας» (Περί ακαταλήπτου). Ετσι θα πής βέβαια στη συνέχεια
πως είναι διαφορετικά οπωσδήποτε όλα συλλήβδην όσα εκ φύσεως
υπάρχουν (πεφυκότα) στον Θεό απ’ τη θεία ουσία· γιατί η θέληση
έρχεται απ’ αυτόν που θέλει, κι όχι αυτός που θέλει απ’ τη θέληση· κι
η αγαθότητα απ’ τον αγαθό, κι όχι βέβαια ο αγαθός απ’ την
αγαθότητα· κι αυτόν τον τρόπο έχουν κι όλα τα άλλα τα άπειρα στη
θεία ουσία. Και γι’ αυτό είναι διαφορετικά απ’ τη θεία ουσία, όπως
έχουμε πή.
267. Είναι δε αιτία μεγάλης πλάνης και κακοδοξίας το να νομίζης

πως είναι θεία ουσία όλα όσα υπάρχουν στη θεία ουσία, και
χαρακτηριστικό των Ελλήνων και του Αριστοτέλη και του Θωμά. Το
οποίο καθιστά κοντά στα άλλα κακά ή την κτίση αμέθεκτη στον Θεό
ή να μετέχη και να κοινωνή με τη θεία ουσία· αλλά δεν θέλει ούτε
βέβαια κι ο Θωμάς να είναι αμέθεκτη η κτίση και μάλιστα η λογική
στον Θεό· του απομένει λοιπόν να νομίζη πως είναι μεθεκτή η θεία
ουσία, το οποίο ξεπερνά ακριβώς κάθε κακοδοξία και αίρεση. «Ο
άνθρωπος» λέει «αποκλίνει προς το να θέλη με την κρίση του λόγου,
κι όχι με την ορμή της φύσης, όπως ακριβώς τα άλογα. Υπάρχει άρα
το αυτεξούσιο στον Θεό». Συνήγαγε το αυτεξούσιο στον Θεό από
ανοίκειες (ανάρμοστες) προτάσεις· γιατί το να συλλογίζεσαι από τα κάτω
και αντιληπτά με τις αισθήσεις το υπερουράνιο και που ξεπερνά κάθε
νόηση απειράκις απείρως, προξενεί μεγάλη αμάθεια, σύμφωνα με τους
θεοφόρους, των θείων και άγνοια και πολλές αιρέσεις.
Σχόλιο: ΕΝΑ ΜΕΓΑΛΕΙΩΔΕΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΥ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ.
«Ο άνθρωπος» λέει «αποκλίνει προς το να θέλη με την κρίση του
48
λόγου, κι όχι με την ορμή της φύσης, όπως ακριβώς τα άλογα.
Υπάρχει άρα το αυτεξούσιο στον Θεό». Συνήγαγε το αυτεξούσιο στον
Θεό από ανοίκειες (ανάρμοστες) προτάσεις· γιατί το να συλλογίζεσαι
από τα κάτω και αντιληπτά με τις αισθήσεις το υπερουράνιο και που
ξεπερνά κάθε νόηση απειράκις απείρως, προξενεί μεγάλη αμάθεια,
σύμφωνα με τους θεοφόρους, των θείων και άγνοια και πολλές αιρέσεις.
ΟΠΩΣ ΒΛΕΠΟΥΜΕ, ΕΑΝ ΒΛΕΠΟΥΜΕ, Ο ΜΟΝΟΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΩΝ
ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ "ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ" ΘΕΟΛΟΓΩΝ ΕΙΝΑΙ Ο ΑΚΙΝΑΤΗΣ.
268. Καθ’ ον χρόνον παριστάνει ολοφάνερα, απ’ όσα λέει κι ο ίδιος, να

είναι διαφορετικό η θεία φύση απ’ τη θέλησή της, αν δεν αποκλίνη
βέβαια με την ορμή της φύσης, αλλά με την κρίση του λόγου προς το να
θέλη ο Θεός. Και λέει ακόμα· «ανήκει μεν η θέληση, σύμφωνα με τον
φιλόσοφο, στο Γ΄ των Ηθικών, στο τέλος, η δε αίρεση στα προς το
τέλος· επειδή θέλει λοιπόν, όπως ακριβώς ένα τέλος, τον εαυτό του ο
Θεός, τα δε άλλα ως προς το τέλος, συνεπάγεται να έχη στην μεν
παράθεση προς τον εαυτό του θέληση μόνο, στη δε προς τα άλλα
αίρεση». Πού είναι τώρα, αυτό ακριβώς που έλεγε προηγουμένως, ότι
θέλει με μιάν ενέργεια και τη δική του αγαθότητα και τα άλλα ο
Θεός;
269. Γιατί αν είναι η θέληση μεν του τέλους, η δε αίρεση των προς το
τέλος και θέλει, όπως ακριβώς ένα τέλος, τον εαυτό του ο Θεός, θέλει δε
τα άλλα ως προς το τέλος, και συνεπάγεται να έχη στη μέν παράθεση
προς τον εαυτό του θέληση μόνο, στη δε προς τα άλλα αίρεση, είναι
φανερό, ότι είναι διαφορετικό η θεία θέληση απ’ τη θεία αίρεση. Δεν
θέλει άρα με μιάν ενέργεια και τη δική του αγαθότητα και τα άλλα ο
Θεός, αλλά με διαφορετικές. Κι αν είναι άλλο η θέληση και
διαφορετικό η αίρεση, και είναι φυσικά (πεφύκασιν) στη θεία ουσία,
είναι άλλο απ’ αυτά η θεία ουσία, που είναι απλή και ασύνθετη. Κι
ακόμα· «υπάρχει ιδιαιτέρως τέχνη στον Θεό, και γι’ αυτό λέγεται στη
Σοφία· ‘η πάντων τεχνίτις εδίδαξέ με σοφία’» (Σοφία Σολ. Ζ΄21).
ΣΧΟΛΙΟ: Οπως βλέπουμε οι ψευδοθεολογίες τού Ζηζιούλα καί τού

Γιανναρά πνίγονται στήν αφροσύνη τού Ακινάτη.
49
270. Αν είναι λοιπόν, σύμφωνα με την κάκιστη αξίωση του Θωμά,

όλα όσα συγκαταλέγονται στον Θεό ουσία του Θεού, είναι φανερό,
πως είναι και η τέχνη στον Θεό θεία ουσία. Επειδή συλλογίζεται
λοιπόν ο Θωμάς, παίρνοντας τις αφορμές απ’ τα δικά μας, τον Θεό, και
διακηρύσσει την τέχνη που υπάρχει στον Θεό ουσία του Θεού, κατά τα
προαναφερθέντα, θα είναι και σε μας η τέχνη ουσία και οι διαφορετικές
τέχνες ουσίες διαφορετικές, απ’ το οποίο δεν θα μπορούσε να γίνη τίποτα
πιο άτοπο να νομίζης. «Υπάρχει φρόνηση στον Θεό» λέει «κι αυτό είναι
που λέγεται στον Ιώβ ‘παρ’ αυτώ εστι φρόνησις και ισχύς’» (Ιώβ κστ΄63
και κβ΄ 13). Υπάρχει λοιπόν στ’ αλήθεια, όχι όμως όπως νομίζει η
αίρεση, κατά κανέναν τρόπο πως είναι ό,τι έχει ο Θεός θεία ουσία· γιατί
και το λόγιο του Ιώβ που αναφέρθηκε τώρα διδάσκει, να μη νομίζουμε τη
φρόνηση ουσία του Θεού· γι’ αυτό, αφού είπε «έστιν αυτώ φρόνησις»,
πρόσθεσε «και ισχύς», ώστε έχοντάς τα κανείς ακούσει αυτά και έχοντας
εννοήσει πως διαφέρουν –γιατί έχουν διαφορετικό τον λόγο η φρόνηση
κι η ισχύς– να μη φθάση ποτέ να εννοήση, ότι είναι ουσία αυτά του
Θεού.
271. Γιατί δεν θα συναποτελεσθή από διάφορες ουσίες, κατά τον

Χρυσορρήμονα, «η ουσία του Θεού που είναι απλός και ασύνθετος»
(Περί ακαταλήπτου). Εξάλλου, κι αν λεγόταν πως υπάρχει μόνη η
φρόνηση στον Θεό, ούτε έτσι θα είχε λόγο να τη νομίζη αυτήν ουσία,
επειδή είναι ακριβώς πολυμερής η φρόνηση και τετράπλοκη. Γιατί
έχει πάντα αδιάστατα μαζί της τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και την
ανδρεία. Δεν είναι άρα θεία ουσία η φρόνηση που υπάρχει στον Θεό.
Είναι μάταιος (ανόητος) άρα ο Θωμάς και αιρετικός, νομίζοντας πως
είναι ό,τι κι αν έχη ο Θεός θεία ουσία.
272. Και λέει πάλι ο ίδιος, αυτά που ελέγχουν την κακοδοξία του·
«υπάρχει στον Θεό αρετή αλήθειας, γι’ αυτό και λέγεται στην προς
Ρωμαίους· ‘έστι δε ο Θεός αληθής’ (Ρωμ. γ΄ 4). Και στους Ψαλμούς·
‘πάσαι αι οδοί αυτού αλήθεια’» (Ψαλμ. ριν΄151). Αν συνίσταται λοιπόν η
αλήθεια από πολλές οδούς του Θεού –γιατί αυτό φανερώνει το πάσαι–
50
δεν είναι άρα η αλήθεια του Θεού ουσία του, γιατί δεν συναποτελείται
από πολλά κι η ουσία του Θεού. Υπάρχει άρα αλήθεια στον Θεό και
δεν είναι ουσία του Θεού. Είναι μάταιος (ανόητος) άρα και αιρετικός ο
Θωμάς, νομίζοντας αυτά που υπάρχουν στην ουσία του Θεού ουσία του.
273. «Οφείλει να επιγράφεται κατ’ εξοχήν η σοφία στον Θεό, γι’ αυτό
και λέγεται στον Ιώβ· ‘σοφός εστι τη καρδία’ (Ιώβ λζ΄ 24). Και στον
Εκκλησιαστή· ‘πάσα σοφία από Κυρίου Θεού εστι και μετ’ αυτού ην αεί’
(Εκκλησιαστ. Ι΄16). Και λέει κι ο φιλόσοφος, στο Α΄ των μετά τα
Φυσικά, ότι είναι κτήμα θείο κι όχι ανθρώπινο» (Αριστοτέλους, Τα μετά
τα Φυσικά, Α΄2). Αν λέγεται λοιπόν πως είναι η σοφία στον Θεό και
μαζί με τον Θεό κα πως είναι κτήμα θείο, δεν είναι θεία ουσία, αλλά
περί την ουσία. Κι ακόμα· «οι αρετές αυτές είναι» λέει «στον Θεό
παραδειγματικές των δικών μας». Αν είναι λοιπόν αρετές, είναι φανερό,
πως είναι πολλές· κι αν είναι πολλές, είναι φανερό, πως είναι και
διαφορετικές. Πώς θα είναι λοιπόν οι αρετές του Θεού ουσία του Θεού,
οι πολλές και διαφορετικές, του ενός και απλού και αμέριστου; και λέει
ο Θωμάς· «η αρετή του Θεού είναι η ουσία του» και νομίζει, όπως
φαίνεται, μια την αρετή του Θεού· κι αυτές που έχει πη προηγουμένως
πολλές αρετές, τις έχει πη ψευδόμενος. Κι αν ήταν αληθινός, λέγοντας
πως υπάρχουν αρετές στον Θεό, είναι ψεύτης προσθέτοντας στον ενικό,
ότι η αρετή του Θεού είναι η ουσία του.
274. Γιατί αν είναι η αρετή του Θεού η ουσία του, είναι οι πολλές αρετές
στον Θεό πολλές ουσίες του Θεού· και δεν έχει μιάν ουσία ο Θεός και
απλή κατ’ αυτόν, αλλά πολλές και ποικίλες και διαφορετικές αναμεταξύ
τους, πράγμα που δεν ξεύρω, ποιάν κακοδοξία δεν ξεπερνά. Αν είναι η
αρετή του Θεού η ουσία του, θα είναι και σε μας ουσία η αρετή κι οι
αρετές ουσίες· και είναι το να είσαι ελλειπής στην αρετή, να είσαι
ελλειπής στην ουσία· κι όπως ακριβώς διαφέρουν οι άνθρωποι κατά
την αρετή, έτσι θα διαφέρουν και κατά την ουσία. Και δεν ξεύρω
ποιες ουσίες να αποδώσω στα έθνη, που δεν προσλαμβάνουν την αρετή·
γιατί δεν έχουν ούτε κάν ανθρώπινη ουσία, αν είναι ακριβώς η αρετή του
ανθρώπου ουσία του. Αλλά και να τα εννοής μόνον αυτά είναι έσχατη
μωρία και αιτία για πολλές ασέβειες.
51
275. «Ταυτίζεται ο Θεός κι η μακαριότητά του. Είναι άρα ο Θεός η

μακαριότητά του». Ακολουθεί πάλι τα προηγούμενα ασεβήματα και θα
ντραπή πάλι, όπως προηγουμένως, με όσα έχουμε ήδη πη. Γιατί έχουν κι
οι άγγελοι και οι ψυχές κατά μετοχή απ’ τον Θεό το μακάριο, και δεν
μετέχουν στην ουσία του Θεού ούτε οι άγγελοι, ούτε οι ψυχές, έστω
κι αν διαρραγούν (σκάσουν) όλες οι αιρέσεις, κι ο Θωμάς.
276. «Στα πράγματα» λέει «που οι δυνάμεις τους δεν είναι οι ουσίες τους,
είναι οι δυνάμεις αυτές συμβεβηκότα». Είναι λόγια μεγάλης μωρίας
αυτά κι είναι αληθινά σκοτεινότεροι απ’ τον άδη αυτοί που
εμπιστεύονται τις δικές τους νοήσεις και δεν ακολουθούν τους
θεοσόφους και διδασκάλους της Εκκλησίας. Γιατί νάτη η ψυχή που
είναι μιά, πολυδύναμη, που έχει νόηση, διάνοια, αίσθηση, δόξα και
φαντασία. Και δεν είναι αυτά συμβεβηκότα· γιατί κανένας, που έχει
σωστή φρόνηση, δεν θα νομίση ποτέ τη λογική ψυχή χωρίς αυτά, ούτε
μιάν απλήν ουσία τα πολλά. Κι αν είναι οι δυνάμεις της ψυχής
συμβεβηκότα, θα είναι αδύναμη αυτή η ίδια η ψυχή.
277. Αλλ’ είναι βέβαια ον το κάθε τι που έχει μιάν οποιαδήποτε φυσική
στον εαυτό του δύναμη, κι αυτό που δεν έχει δύναμη δεν είναι ούτε και
ον το ίδιο. Γιατί φανέρωση κάθε ουσίας είναι η φυσική σ’ αυτήν
δύναμη, όπως λέν οι θεόσοφοι. Κι αν δεν τά ‘ χη αυτά συμβεβηκότα η
ψυχή, και τα έχει ουσία, θα συναποτελείται από πολλές ουσίες και θα
είναι σύνθετη και από διάφορους λόγους και δεν θα είναι απλή, που είναι
ακριβώς άτοπο. «Η θέληση» λέει «του Θεού είναι η ουσία του». Και
λέει, σαν να ανατρέπη εκούσια τα δικά του, μετά· «ο Θεός ποιεί στα
κτίσματα όχι απ’ την ανάγκη της φύσης, αλλά με την εξουσία της
θέλησης».
278. Ακόμα· «δεν προέρχονται με φυσικό τρόπο τα κτίσματα απ’ τον

Θεό, αλλά με τη θέληση». Κι ακόμα· «το είναι των πραγμάτων
έρρευσε απ’ τη θεία θέληση». Κι ακόμα· «Η θεία δύναμη ενεργεί σε
52
όλα τα πράγματα σύμφωνα με τη θέληση κι όχι σύμφωνα με την
ανάγκη της φύσης». Κι ακόμα· «επειδή ο Θεός είναι αυτός που
πρωταρχικά ποιεί, δεν ποιεί με την ανάγκη της φύσης, αλλά με τον
νου και τη θέληση»˙ κι αυτό είναι κάποιου που διακρίνει τη θεία
φύση απ’ τη θεία νόηση και θέληση. Δεν ταυτίζεται άρα η θεία ουσία
με τη θεία θέληση, κι ούτε είναι η θέληση του Θεού η ουσία του. Κι
αυτό είναι, όπως πολλές φορές είπαμε, ολοφάνερη (σαφής)
κακοδοξία.
279. «Έσχατο τέλος της νοερής φύσης είναι ο Θεός. Είναι εκείνη
λοιπόν η ενέργεια του ανθρώπου ουσιωδώς μακαριότητα και
ευδαιμονία, με την οποία και φθάνει προς τον Θεό. Κι αυτό είναι το
νοείν (να νοή)». Κι ακόμα· «δεν μπορούμε να θέλουμε, αυτό που δεν
νοούμε. Υπάρχει λοιπόν στο να γνωρίζης τον Θεό με τον νού η έσχατη
ευδαιμονία του ανθρώπου κι όχι στην ενέργεια της θέλησης». Και
αναιρώντας όπως το συνηθίζει τα δικά του, λέει· «είναι ανάγκη να
είναι ένα αγαθό η ευδαιμονία, στο οποίο φθάνει ακριβώς ο άνθρωπος
με τη δική του θέληση».
280. Εμπλέκεται σε διάφορα ψεύδη μ’ αυτά ο Θωμάς. Και πρώτο ότι

νομίζει τη νόηση (το νοείν) του ανθρώπου έσχατη ευδαιμονία, με την
οποία γνωρίζει τον Θεό. Γιατί αν δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα
χωρίς τη βοήθεια του Κυρίου με τη συμβολή του αγίου Πνεύματος,
όπως έχει πή ο Κύριος, «χωρίς εμού ού δύνασθε ποιείν ουδέν»
(Ιωάν.ιε΄5), πώς υπάρχει μόνο με το να νοής τον Θεό και με μόνον τον
νού η έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου; Είναι έγκλημα μεγάλης
αφροσύνης αυτό και υπερηφάνειας ελληνικής. Γιατί μόνο το άγιο
Πνεύμα υπενθυμίζει ολόκληρη τη θεία αλήθεια και φανερώνει στον
μέτοχό του να την βλέπη· κι είναι αδύνατο να θεωρήσης τη θεία
αλήθεια χωρίς τη μετοχή του αγίου Πνεύματος, που επιδημεί
(διαμένει) εκ πίστεως στον νου και τον φωτίζει, όπως είναι ακριβώς
αδύνατο να δούν τον αισθητό ήλιο σκοτεινοί απ’ την ασθένεια
οφθαλμοί.
53
281. Έπειτα, αυτός που λέει ότι «δεν υπάρχει η έσχατη ευδαιμονία του
ανθρώπου στην ενέργεια της θέλησης», λέει πάλι μεταστρεφόμενος˙
«φτάνει με τη θέλησή του ο άνθρωπος στην ευδαιμονία». Κι ακόμα·
«είναι τέλειο το έσχατο αγαθό, κάνοντας την έφεση να ηρεμή». Και
πρόκειται για ολοφάνερο ψέμμα. Γιατί πώς θα κάνη ο Θεός - γιατί αυτό
είναι το έσχατο και τέλειο αγαθό - που είναι άπειρος σε όλα, να ηρεμή η
έφεση; Γιατί η έφεση στον Θεό είναι τροφή αληθινή της ψυχής, γι’
αυτό και αποδείξαμε ήδη με τα ρητά των θεοφόρων, πως δεν θα
παυθή (σταματήση) κάποτε ούτε των αγγέλων ούτε των ανθρώπων η
έφεση η προς τον Θεό, αλλά θα είναι αεικίνητη και αόριστη. Και
παύεται εκείνων μόνο η έφεση, που η νόησή τους είναι όπως των
κατά τον έσω άνθρωπον εξ απιστίας νεκρών, για τους οποίους έχει πή
ο Σωτήρ «άφες τους νεκρούς θάψαι τους εαυτών νεκρούς» (Ματθ.
η΄22).
282. Και λέει κι ο Θωμάς, πως κάθε ζωή φανερώνει κίνηση, γι’ αυτό
και παραχωρεί την κίνηση στο άγιο Πνεύμα, που ζή και είναι
αυτοζωή και ζωοποιεί, κίνηση δε του νού είναι η νόηση κι η
σύμφωνα μ’ αυτήν έφεση. Ψεύδεται άρα και μάλιστα πολύ αυτός που
τα λέει αυτά για την ευδαιμονία· γιατί ούτε στο νοείν –γιατί αυτό
είναι γνώμη (δόξα) ελληνική– ούτε στο θέλειν –γιατί αυτό είναι
γνώμη (δόξα) οιηματική– αλλ’ είναι έσχατη ευδαιμονία η κοινωνία
και ένωση του ζωοποιού Πνεύματος κι ο σύμφωνα μ’ αυτήν
φωτισμός, που όταν θα τον δεχθή η ψυχή, έχει αεικίνητες τις
ανατάσεις και τις εφέσεις προς τον Θεό.
283. «Καθόσον ομοιούται κατ’ εξοχήν ο άνθρωπος με τον Θεό, εκείνο

θα είναι η ευδαιμονία του». Καλά το έχεις πή αυτό· τί είναι δε αυτό,
που κάνει όμοιο τον άνθρωπο με τον Θεό, εδώ μεν δεν το πρόσθεσες,
κι όπου έσπευσες να το πής, λες ψευδή και αβέβαια. Γιατί λες· «η περί
Θεού κατ’ ουσίαν γνώση είναι η ίδια η ευδαιμονία». Και δεν είναι
μόνο ψέμμα αυτό, αλλά και αισχρότατη αίρεση. Γιατί αν αποδειχθή με
τις ρήσεις των αγίων πως είναι απερινόητη και ανέπαφη σε κάθε γενητή
54
(δημιουργημένη, κτιστή) φύση η θεία ουσία, αναιρείται ολοφάνερα η
ευδαιμονία από κάθε λογική φύση, τους αγγέλους δηλαδή και τους
ανθρώπους, πράγμα που είναι έσχατη ασέβεια. Και λέει ο μέγας
Διονύσιος· «της υπερουσίου και κρυφίου Θεότητος η μεν αυτής, ό τι
ποτέ εστιν, επιστήμη και θεωρία (με την επιστήμη και τη θεωρία)
πάσιν άβατός εστι τοις ούσιν, ως πάντων υπερουσίως εξηρημένη»
(Ψευδο – Διονυσίου, Περί θείων ονομάτων).
284. Κι ακόμα· «την οποία, τη θεία ουσία δηλαδή, ούτε να εννοήσης

είναι δυνατόν, ούτε να πης, ούτε και να την θεωρήσης καθόλου,
επειδή έχει εξαιρεθή από όλα και είναι υπεράγνωστη, και έχει
προαναλάβει (προειληφυίαν) στον εαυτό της τις αποπερατώσεις όλων
μεν ταυτόχρονα των ουσιωδών γνώσεων και δυνάμεων και όλες
υπερουσίως, είναι δε υπεριδρυμένη (υπερεγκατεστημένη) με
απερίληπτη δύναμη κι απ’ τους υπερουράνιους νόες. Γιατί αν είναι
όλες οι γνώσεις των όντων και τελειώνουν στα όντα, αυτή που είναι
επέκεινα από κάθε ουσία έχει εξαιρεθή κι από κάθε γνώση, και είναι
ανώτερη από κάθε λόγο και κάθε γνώση, και έχει ιδρυθή καθολικά
πάνω από νου και ουσία, κι ενώ είναι περιληπτική και συλληπτική
και προληπτική όλων, είναι η ίδια καθολικά ασύλληπτη από όλα»
(ό.π.).
285. Κι ακόμα· τα θεία, όποια κι αν είναι τέλος πάντων κατά την δική
τους αρχή και ίδρυση, είναι πάνω από νου και κάθε ουσία και γνώση
«της αυτοϋπερουσίου θεότητος, που είναι υπερεγκατεστημένη πάνω
από κάθε αγαθότητα και θεότητα και ουσία και ζωή και σοφία, στα
απόκρυφα, όπως λένε οι παραδόσεις» (ό.π.). Κι ακόμα· «της υπέρ
λόγον και νούν και ουσίαν της υπερουσίου και κρυφίας θεότητος
υπερουσιότητος αγνωσίας, αυτή την υπερούσιον επιστήμην
αναθετέον» (ό.π.). Κι ο Θεολόγος Γρηγόριος· «μικρόν διακύψας είδον
Θεού τα οπίσθια (Εξοδ. Λγ΄23), όχι την πρώτη και ακήρατη φύση,
που την γνωρίζει η ίδια, και εννοώ βέβαια την Τριάδα» (Λόγος 28,
Περί Θεολογίας). Κι ο επίσκοπος των Νυσσαέων· «το ίδιο μεν το
μύρο της θεότητας, ό,τι κι αν είναι τέλος πάντων κατ’ ουσίαν, είναι
πάνω από κάθε όνομα και νόημα» (Γρηγορίου Νύσσης, Ομιλία Α΄εις
55
το Άσμα Ασμάτων, Α΄). Κι ακόμα· «η μακαρία και αΐδιος και πάντα
νουν υπερέχουσα φύσις, που περικλείει όλα τα όντα στον εαυτό της,
δεν περιέχεται από κανέναν όρο» (ό.π., Ομιλία Ε΄). Κι ακόμα· «λέει ο
υψηλός Ιωάννης ότι ‘Θεόν ουδείς εώρακε πώποτε’ (Ιωαν. Α΄18),
διορίζοντας (διακηρύσσοντας) μ’ αυτήν την απόφαση πως είναι
ανέφικτη όχι μόνο στους ανθρώπους, αλλά και σε κάθε νοητή φύση η
φύση της θείας ουσίας» (Γρηγορίου Νύσσης, Περί του βίου του
Μωϋσέως).
286. Και λέει κι ο Μέγας Βασίλειος· «αν είναι ‘αι οδοί του Θεού
ανεξιχνίαστοι και τα κρίματα αυτού ανεξερεύνητα’ (Ρωμ. ια΄33) και
ανέφικτα και σ’ αυτούς που έχουν φθάσει στο μέτρο γνώσης του
Παύλου» (Κατά Ευνομίου Α΄ και Λόγος ΙΕ΄, Περί αρχής και
εξουσίας), τί απομένει να εννοούμε για την ίδια την ουσία του Θεού,
παρά ότι είναι άβατη και απροσπέλαστη σε κάθε νου;» Και
προχωρώντας· «ποιος δεν θα αποδεχθή πως είναι πάνω από κάθε νου
και πάνω από κάθε γνώση ανθρώπου η ίδια η ουσία του Θεού; Και
νομίζω πως δεν υπερβαίνει μόνο τους ανθρώπους, αλλά και κάθε
λογική φύση η κατανόησή της· και αποκαλώ τώρα λογική αυτήν που
υπάρχει στην κτίση, γιατί είναι σε μόνον τον Υιό γνωστός ο Πατήρ
και στο άγιο Πνεύμα, ‘ότι ουδείς οίδε τον Πατέρα, ει μη ο Υιός’
(Ματθ. ια΄27). Και· το Πνεύμα πάντα ερευνά, και τα βάθη του Θεού».
«Γιατί κανείς δεν γνωρίζει» λέει «τα του ανθρώπου, παρά μόνο το
Πνεύμα που υπάρχει σ’ αυτόν. Και δεν έχει γνωρίσει κανείς τα του
Θεού, παρά μόνο το Πνεύμα που είναι εκ του Θεού» (Κορινθ. Β 10 -
11) (Μεγάλου Βασιλείου, Κατά Ευνομίου Α΄).
287. Κι ακόμα˙ «Τί το εξαιρετικό θα αφήσουν στη γνώση του

Μονογενούς ή του αγίου Πνεύματος, αν κατανοούν αυτοί οι ίδιοι την
ουσία;». Κι ακόμα· «είναι απερίοπτη (αδιάφορη) η ίδια η θεία ουσία
σε όλα, εκτός απ’ τον Μονογενή και το άγιο Πνεύμα». Κι ο
Χρυσσορήμων· «γι’ αυτό και λέει ο Χριστός· ‘ουδείς γινώσκει τον
Πατέρα, εί μη ο Υιός’ (Λουκ, ι΄22, Ματθ. ια΄27). Τί λοιπόν;
βρισκόμαστε όλοι σε άγνοια; Μη γένοιτο· αλλά δεν γνωρίζει κανείς
έτσι όπως ο Υιός. Όπως ακριβώς τον είδαν λοιπόν πολλοί σύμφωνα
56
με την όψη που τους παραχωρήθηκε, και κανείς δεν είδε την ουσία,
έτσι γνωρίζουμε πολλοί τον Θεό, και την ουσία δεν την γνωρίζει
κανείς, ό,τι κι αν είναι τέλος πάντων, παρά μόνος αυτός που
γεννήθηκε απ’ αυτόν» (Ιωάν. Χρυσοστόμου, Υπόμνημα εις το κατά
Ιωάννην, Ομιλία 15).
288. Και πάλι ο Μέγας Βασίλειος· «το πώς είναι το θείο και το ίδιο
εκείνο το οποίο είναι, ποιο είναι ή τι είναι, είναι κατ’ εξοχήν αφανέρωτο,
ως ανεξιχνίαστο σε κάθε κτιστή φύση» (Κατά Ευνομίου Ε΄). Δέν είναι
άρα το να γνωρίσης ή να θεωρήσης την κατ’ αυτόν τον τρόπο απερίοπτη
ουσία ευδαιμονία, αλλά κακοδαιμονία και χλευασμός και πλάνη των
δαιμόνων και της ελληνικής φοβερώτατης απάτης και του Θωμά. Γι’
αυτό, αν θελήση να συγκεντρώση κανείς τις κακοδοξίες του σε ένα, θα
τις βρή να συντρίβονται σχεδόν, όλες, με τις διακηρύξεις (αποφάσεις)
που τώρα αναφέραμε των ιερών θεολόγων.
289. «Απομένει να είναι η έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου στη

θεωρία της αλήθειας». Ναι, αλλά αν αναμειχθή με τη θεωρία, όπως
προαναφέραμε, η ζωοποιός και φωτιστική ενέργεια του Πνεύματος
με την ειλικρίνεια της πίστης. Γιατί είναι αλλιώς η θεωρία της αλήθειας
φαντασία αναπλασμού και παιδείας ελληνικής και βάραθρο αιρέσεων,
σύμφωνα με το οποίο ούτε είδαν ούτε είπαν και τα παιδιά των Ελλήνων
την αλήθεια, αλλά την ακαταστασία και την έριδα (φιλονικία) και την
μήνι (οργή), τους απογόνους του ψεύδους, με γνώμη υπερηφάνειας και
οίησης. Γι’ αυτό κι όχι μόνο αντιμίλησαν ο ένας στον άλλον, αλλ’
έπεσαν και προς τους εαυτούς τους ο καθένας σε αντιφάσεις, όπως κι
ο δύστυχος αυτός Θωμάς, τοποθετούμενος ο ίδιος από τυφλότητα
λόγω της δυσπιστίας αντίθετος στα δικά του λόγια· γιατί μη έχοντας
παντελώς αποκτήσει λόγω δυσπιστίας το ευθές και ηγεμονικό και
διδακτικό της αλήθειας πνεύμα με την αίσθηση της ψυχής,
εξετράπησαν, όπως είναι λογικό, σε ανοδίες (αδιέξοδα, ανυπαρξία
οδών) και εξέπεσαν δυστυχώς απ’ την αλήθεια, όπως δεν ώφειλαν.
57
290. «Το έσχατο τέλος» λέει «στο οποίο οδηγείται με τη βοήθεια της
θείας χάριτος ο άνθρωπος, είναι η κατ’ ουσίαν θεωρία του Θεού». Αλλ’
είναι λόγια κάποιου που εναντιώνεται στην ιερά Εκκλησία αυτά, η οποία
λέει· «όταν μένη ο νούς στον εαυτό του, διακρίνει τα περιορισμένα
και τα ανάλογα προς αυτόν τον ίδιον. Όταν στραφή δε προς το
θειότερο μέρος και υποδεχθή τις χάριτες του Πνεύματος, τότε μπορεί
να καταλάβη τα θειότερα» (Μεγ. Βασιλείου, Επιστολή 232, Προς
Αμφιλόχιον). Κι ακόμα· «ο νούς που αναμείχθηκε με τη θεότητα του
Πνεύματος, αυτός εποπτεύει ήδη τα μεγάλα θεωρήματα και διακρίνει
τα θεία κάλλη, τόσο πολύ βέβαια, όσο παραχωρεί η χάρι και
υποδέχεται η κατασκευή του» (ό.π.). Οδηγούμενος λοιπόν σ’ αυτά με
τη βοήθεια της θείας χάριτος ο άνθρωπος, αυτά και δέχεται, όχι όσο
είναι εκείνα –γιατί είναι άπειρα κατά το μέγεθος– αλλ’ όσο επιτρέπει
η κατασκευή του νου.
291. Είναι μάταιος ολοφάνερα και ψεύτης αυτός που εξαρτάται σε

τέτοιες φαντασίες και αποφαίνεται πως «είναι έσχατο τέλος η κατ’
ουσίαν θεωρία του Θεού, στην οποία οδηγείται με τη βοήθεια της θείας
χάριτος ο άνθρωπος»· γιατί κι αν βοηθηθή απ’ το Πνεύμα ο νούς, αλλ’
εφ’ όσον το παραδέχεται η κατασκευή του· κι ανάγει βέβαια σε τόσο
μεγάλη υπεροχή τον νου, που η Εκκλησία του Θεού την πιστεύει μόνο
στον Υιό και το Πνεύμα, όπως έχεις ακούσει. Κι ακόμα· «δεν είναι
δυνατόν να οράς στην παρούσα ζωή κατ’ ουσίαν τον Θεό». Σαν να
είναι δήθεν δυνατό μετά την παρούσα! Και δεν είναι μόνο ψέμμα αυτό,
αλλά και έσχατη ασέβεια, όπως αποδείξαμε ήδη με τις ρήσεις των
θεοφόρων.
292. «Έσχατο όριο, στο οποίο μπορεί να φθάση η θεωρία, είναι η θεία
ουσία· γι’ αυτό είναι ανάγκη να έχη απαλλαχθή παντελώς απ’ τις
σωματικές αισθήσεις αυτός που την ορά». Τί λέει ο ανόητος! Υπήρξε
ποτέ κάποιος απαλλαγμένος παντελώς απ’ τις σωματικές αισθήσεις, και
έφθασε η θεωρία του στη θεία ουσία, και τα λέει από πείρα αυτά που
φλυαρεί, ή τα γράφει έχοντάς τα ακούσει από κάποιον άλλον απ’ τους
58
πνευματοφόρους; Αλλ’ εκθέσαμε βέβαια προηγουμένως, αυτό ακριβώς
που λέν οι άγιοι γι’ αυτό. Κι αν πλανεμένος νόμισε αυτός ποτέ πως
απαλλάχθηκε απ’ τις σωματικές αισθήσεις και οδηγήθηκε σε τέτοια
απάτη, ας θυμηθή τις ασώματες και ουράνιες δυνάμεις και τί
βλέπουν εκείνες απ’ τα του Θεού θεωρώντας τον κι ότι έχει μια για
πάντα αποκλεισθή σε κάθε γενητή φύση η θεωρία της άκτιστης
ουσίας του Θεού, κι ας σταματήση αργά βέβαια να καταγκρεμίζεται
σε τέτοιες κακοδοξίες και βάραθρα αιρέσεων.
293. «Δεν είναι δυνατόν να ανέλθης στην παρούσα ζωή σε κάποιαν

υψηλότερη γνώση για τον Θεό, ώστε να τον γνωρίζης κατ’ ουσίαν». Αλλ’
ούτε και στη μέλλουσα ζωή, μάθε το καλά, θα γνωρίσουμε ή εμείς ή όλες
οι νοερές δυνάμεις την ουσία του Θεού, όπως ήδη αποδείξαμε. Κι ακόμα·
«δεν είναι δυνατόν να υπάρχη στην παρούσα ζωή η ανθρώπινη
ευδαιμονία». Αλλ’ υπάρχει, μάθε το καλά, όπως σε αρραβώνα τώρα
ήδη, όπως λέει ο ιερός Παύλος· «χρίσας ημάς και σφραγισάμενος και
δούς τον αρραβώνα του Πνεύματος εις τα καρδίας ημών» (Β΄Κορινθ.
Α΄21-22). Κι ακόμα· «εν ω και πιστεύσαντες εσφραγίσθητε τω
Πνεύματι της επαγγελίας τω Αγίω, ό εστιν αρραβών της κληρονομίας
ημών» (Εφεσ, α 13-14). Βλέπεις, τί είναι οπωσδήποτε η κληρονομιά
μας; κατά κανέναν τρόπο η ουσία του Θεού, αλλά το Πνεύμα του
Θεού, στο οποίο σφραγιζόμαστε όπως σε αρραβώνα.
294. Και φανερώνει εδώ το Πνεύμα «την ενέργεια», όπως έχει πή ο

Χρυσορρήμων (Υπόμνημα εις Ψαλμούς), γι’ αυτό και το έχει
ονομάσει πνεύμα επαγγελίας ο Παύλος, ενθυμούμενος την δια Ιωήλ
επαγγελία του Θεού, που λέει· «εκχεώ από του πνεύματός μου επί
πάσαν σάρκα» (Ιωήλ γ΄1)· και δεν εκχέεται η θεότητα, σύμφωνα με
τους θεοσόφους, αλλ’ η δωρεά (Ιωάν. Χρυσοστόμου, Ομιλία ΙΔ΄1 εις
Ιωάννην). Αυτό που παίρνουμε λοιπόν από εδώ εν μέρει και όπως σε
αρραβώνα (Α΄Κορινθ. ιγ΄α), αυτό το ίδιο θα δούμε συνολικώτερα και
τρανότερα τότε (Β΄Κορινθ. α΄22), το οποίο και λέγεται πως είναι η
βασιλεία των ουρανών μέσα μας (Λουκ. Ιζ΄21), επειδή γινόμαστε μ’ αυτό
οι γηγενείς ουράνιοι και συμβασιλεύουμε μαζί μ’ αυτό στα ουράνια με
τον Χριστό.
59
295. Σε κείνο συναντάμε ολόκληρο το πλήρωμα της θεότητας, σε μας

δε απ’ το πλήρωμα της θεότητας· γι’ αυτό δεν γινόμαστε εμείς κατ’
ουσίαν θεοί, αλλά θεουργούμαστε κατά την ενέργεια και δωρεά του
αγίου Πνεύματος. Έχει πλανηθή άρα και άσχημα ο Θωμάς
διακηρύττοντάς τα αυτά για τη δική μας ευδαιμονία˙ «σταματά το έσχατο
τέλος του ανθρώπου τη φυσική του έφεση έτσι, ώστε αφού επιτεύχθηκε
εκείνο το τέλος, να μην ζητείται τίποτε περαιτέρω. Γιατί αν κινείται
ακόμη προς κάτι, δεν έφθασε ακόμη στο τέλος, στο οποίο και ηρεμεί».
Και λέει ενάντια στους Έλληνες αυτά, τα οποία φαίνονται πως είναι
αντίθετα στους αγίους, στους δε Έλληνες προσφιλή. Γιατί κανείς βέβαια
απ’ τους αγίους ή είπε ή εννόησε στάση της προς τον Θεό εφέσεως ή των
ανθρώπων ή των αγγέλων· γιατί αυτά τα φαντάζονται μόνον οι Έλληνες,
και τώρα κι ο ελεεινός Θωμάς.
296. Γιατί λέει και πάλι· «αν δεν επιτύχη κανείς μαζί με την ευδαιμονία
όμοια και ακίνητα την ηρεμία, δεν είναι ακόμη ευδαίμων, αφού δεν
ηρεμεί ακόμα η φυσική του επιθυμία. Όταν επιτύχη λοιπόν κανείς την
ευδαιμονία, επιτυγχάνει παρόμοια και την ίδρυση και ηρεμία». Ποιος
σου τα δίδαξε αυτά, κακοδαιμονέστατε και αντίπαλε της αλήθειας, και
πώς προχωράς ενάντια στις ρήσεις των αγίων, που ένα μέρος τους
προαναφέραμε; εφ’ όσον κινείται, λέει, κάτι προς την τελειότητα, δεν
βρίσκεται ακόμα στο έσχατο τέλος. Θα παυθή ποτέ, αμβλύτατε στη
διάνοια, αυτός που έφθασε στον Θεό, που είναι ακριβώς το έσχατο
τέλος, το άπειρο και αόριστο, θα παυθή ποτέ απ’ την αγάπη, τον
έρωτα, τον θαυμασμό, τη χαρά και τους άλλους τους καρπούς του
Πνεύματος; κι αν ισχύη αυτό, θα γίνη πιο αδρανής και κατ’ εξοχήν
υποτιμημένος, όταν θα φθάση στο έσχατο τέλος, δηλαδή στον Θεό;
ΣΧΟΛΙΟ: "Θα παυθή ποτέ, αμβλύτατε στη διάνοια, αυτός που έφθασε
στον Θεό, που είναι ακριβώς το έσχατο τέλος, το άπειρο και αόριστο, θα
παυθή ποτέ απ’ την αγάπη, τον έρωτα, τον θαυμασμό, τη χαρά και τους
άλλους τους καρπούς του Πνεύματος; κι αν ισχύη αυτό, θα γίνη πιο
αδρανής και κατ’ εξοχήν υποτιμημένος, όταν θα φθάση στο έσχατο
τέλος, δηλαδή στον Θεό;" Αυτό τό σημείο είναι άξιο προσοχής.
Σήμερα η τήρηση τών κανόνων, όπως καί η εσχατολογική ακτίνα
60
πού αγιάζει τήν Σύναξη γύρω από τόν επίσκοπο, νοούνται σάν τέλος
καί γεννούν τήν αδράνεια, τόν τέλειο υπήκοο κάθε εξουσίας. Καί
βλέπουμε σήμερα τήν εκκλησία νά εναντιώνεται στόν ησυχασμό καί
τήν αγιότητα επιλέγοντας τήν αδράνειά της καί τήν συμπόρευσή της
μέ τήν λογική τού κόσμου.
297. Αλλ’ είναι λόγια ανόμων αυτά, ανταρσία κατά της ιεράς Εκκλησίας
και της αλήθειας της, που λέει ότι, φτάνοντας στον Θεό, φλέγεται ο
νους με το πυρ της αγάπης, εκπλήσσεται για τα θαύματα στον Θεό,
χαίρεται χαρά ανεκλάλητη για την κοινωνία και ένωση με τον Θεό,
εξίσταται για τον υπερουράνιο πλούτο, που κληρονομεί, έχει
ατέλειωτη την ηδονή για την άφθαρτή του κληρονομιά και για άλλα
διάφορα, όσα έχουμε προαναφέρει. Ακούτε πώς μιλά ο κενός απ’ τη
χάρι Θωμάς τα ασύμφωνα προς την ορθόδοξη γνώμη, σύμφωνα δε με
τους Έλληνες και τον Αριστοτέλη; «Φαίνεται (δοκεί) πως υπάρχει κατ’
εξοχήν η έσχατη ευδαιμονία στον παρόντα βίο στη θεωρία, με την
οποία αναζητείται η γνώση της αλήθειας, όπως αποδεικνύει
(φανερώνει σαφώς) κι ο ίδιος ο Αριστοτέλης στο Ι΄ των Ηθικών».
298. Εύγε σε σένα, για τον μάρτυρα και τη μαρτυρία, σου έχει επιρρίψει
ολοφάνερα ο χορός των θεοσόφων. Γι’ αυτό και ξέχασες γρήγορα την
έσχατη ευδαιμονία στον παρόντα βίο, που αναφέρουν εκείνοι, και
αναφέρεις την έσχατη ευδαιμονία της ελληνικής πλάνης στον παρόντα
βίο, με την οποία και ζητάται η γνώση της αλήθειας. Και πρόκειται για
προτάσεις και συλλογισμούς για την ακατάληπτη αλήθεια, στην οποία
δεν χωρά συλλογισμός. Δεν έχουν οι χριστιανοί έσχατη ευδαιμονία το
να ζητούν τη γνώση της αλήθειας, αλλ’ είναι, όπως λέει ο ιερός
Διονύσιος, «το πέρας κάθε ιεραρχίας η προς τον Θεό, όσο είναι
εφικτό, αφομοίωση και ένωση» (Περί εκκλησιαστικής ιεραρχίας)
στον παρόντα βίο. Και λέει κι ο Μέγας Βασίλειος˙ «Πνεύμα άγιον,
επελθόν εις ανθρώπου ψυχήν, έδωκε μεν ζωήν, έδωκε δε αθανασίαν,
ήγειρε κείμενον. Το δε κινηθέν κίνησιν αΐδιον υπό Πνεύματος αγίου
ζώον άγιον εγένετο» (Κατά Ευνομίου Ε΄).
61
299. Βλέπεις, τί είναι πάντως η ευδαιμονία στον παρόντα βίο; θεωρία, με

την οποία ζητείται η γνώση της αλήθειας για την έσχατη ευδαιμονία των
πιστών στο παρόν. Και λέει πάλι ο Μέγας Βασίλειος˙ «κι απέκτησε ο
άνθρωπος την αξία του πνεύματος που κατοίκησε (εισοικισθέντος) σ’
αυτόν, πνεύμα προφήτη, αποστόλου, αγγέλου του Θεού» (ο.π.).
Βλέπεις την έσχατη ευδαιμονία των ευσεβών στο παρόν; κι εκείνο
που ονομάζεις εσύ έσχατη ευδαιμονία, είναι της έσχατης αφροσύνης.
300. Γιατί η θεωρία, με την οποία ζητείται η γνώση της αλήθειας,

είναι της έξω σοφίας, την οποία ζητούν οι Έλληνες, όπως λέει ο ιερός
Παύλος˙ «Ιουδαίοι μεν σημεία ζητούσιν, Έλληνες δε σοφίαν» (Α΄
Κορ., α΄ 22), αλλά την έξω και των ορωμένων, που εμώρανε και
απώλεσε κατά την επαγγελία ο Θεός. Γιατί «απολώ» λέει «την σοφίαν
των σοφών και την σύνεσιν των συνετών αθετήσω» (Ησ., κθ΄ 14 και Α΄
Κορ., α΄ 19). Κι ο ιερός Παύλος˙ «ουχί εμώρανεν ο Θεός την σοφίαν του
αιώνος τούτου;» (Α΄ Κορ., α΄ 20). Είναι όντως μωρός και άξιος της
απώλειας αυτός που νομίζει έσχατη ευδαιμονία στο παρόν τη θεωρία,
με την οποία ζητείται η γνώση της αληθείας, όντας άπειρος
(απείρατος) από δυσπιστία της εν αγίω Πνεύματι θείας ένωσης και
προσχωρώντας στο ψέμμα και τις ελληνικές δόξες (γνώμες).
Σχόλιο: Αυτή η έννοια τής ευδαιμονίας τού Ακινάτη επέτρεψε τήν

κυριαρχία τής Δυσεως από τό βουδιστικό Νιρβάνα.
301. «Είναι αδύνατο να είναι το να επιθυμής έσχατο τέλος· γιατί

επιθυμία υπάρχει, όταν η θέληση τείνει σε κείνο, που δεν έχει ακόμα,
πράγμα αντίθετο στον ορισμό του έσχατου τέλους». Και τα λέει αυτά
μεταστρεφόμενος και φρονώντας τα ελληνικά˙ κι ερχόμενος στον εαυτό
του, λέει˙ «όσο πιο κοντά είναι κάτι στο τέλος, με τόσο μεγαλύτερη
επιθυμία τείνει προς αυτό˙ γι’ αυτό και βλέπουμε να επιτείνεται κατ’
εξοχήν προς το τέλος η φυσική κίνηση των σωμάτων, είναι δε πιο κοντά
στη θεία γνώση οι νόες των χωριστών ουσιών απ’ ό,τι ο δικός μας νους˙
επιθυμούν λοιπόν κατ’ εξοχήν επιτεταμένα εκείνοι τη γνώση, απ’ ό,τι
62
ακριβώς εμείς». Έχει μεγάλη αναισθησία και αφροσύνη ο Θωμάς. Γιατί
αν είναι αδύνατο να είναι το να επιθυμής έσχατο τέλος, και επιθυμούν
επιτεταμένα οι νόες των χωριστών ουσιών τη θεία γνώση, είναι φανερό,
πως δεν βρίσκονται στο έσχατο τέλος, αλλ’ είναι ατελείς και
προσδεόμενοι. Πώς λέει λοιπόν αυτός ο εμβρόντητος (παράφρων)
Θωμάς ότι παύονται απ’ τις εφέσεις προς (σταματούν να επιθυμούν)
τον Θεό οι άγγελοι;
302. Γιατί έχουν σύμφωνα και μ’ αυτόν αεικίνητες τις εφέσεις, καθώς
είναι ελλιπείς και καθώς επιθυμούν τη θεία γνώση, που δεν την έχουν
ακόμα. Και πώς δεν ντρέπεται και για κείνο, να συλλογίζεται απ’ τα
σωματικά και τα κάτω τα περί των ουρανίων δυνάμεων, και να θέλη,
επειδή βλέπουμε να επιτείνεται περισσότερο η φυσική κίνηση των
σωμάτων προς το τέλος, να κινούνται παρόμοια και οι χωριστές ουσίες,
που είναι λογικές και νοερές και κινούνται κατά προαίρεση, και να
επιθυμούν, έχοντας φθάσει πιο κοντά στον Θεό, με μεγαλύτερη ένταση
τη θεία γνώση;
303. Κι αν επιθυμούν αυτές που έχουν φθάσει πιο κοντά με

μεγαλύτερη ένταση τη θεία γνώση, πώς λες πάλι ότι «αν δεν επιτύχη
κανείς μαζί με την ευδαιμονία όμοια και ακίνητα την ηρεμία, δεν
είναι ακόμη ευδαίμων, αφού δεν ηρεμεί ακόμη η φυσική του
επιθυμία»; Δεν είναι άρα αντίφαση αυτά; Και φαίνεται πως δεν
βρίσκονται σε ευδαιμονία οι θείες και ουράνιες εκείνες τάξεις, επειδή
επιθυμούν και επιτεταμένα τη θεία γνώση˙ κι αν δεν έχουν
ευδαιμονία, δεν έχουν ούτε απόλαυση, ούτε βέβαια μακαριότητα, και
κακοδαιμονούν έτσι εκείνες οι τάξεις. Αλλ’ ας στραφή προς τη δική
σου, άθλιε, κεφαλή η κακοδαιμονία, που δεν ακολουθεί πλήρως τα
νοήματα της ιερής Εκκλησίας, αλλά και τους Έλληνες και τον
Αριστοτέλη.
304. Κι έχοντας γίνει μισοβάρβαρος με τη θέλησή του και μιλώντας

αιρετικά στα πιο πολλά και μακριά απ’ τον χορό των θεοσόφων, τόσο
63
πολύ απομακρύνεται ο Θωμάς απ’ την αλήθεια, ώστε να κινείται ενάντια
και στον ίδιο τον Θεό και να λέη αυτά που είναι αθέμιτα. Γιατί λέει˙
«παύεται (σταματά) λοιπόν κατ’ εξοχήν η έφεση του Θεού και είναι
τελειότερη η μακαριότητά του». Αλλίμονο, σε ποιο κακό κατέβηκε, και
ποια αιρετικά ξερνάει ο λάρυγγάς του! γιατί ομολογεί ολοφάνερα και
χωρίς καμμιάν αμφισβήτηση τρεπτό τον Θεό και μάλιστα στα κράτιστα.
Παύεται η έφεση του Θεού! από ποιαν πρόφαση παύθηκε απ’ την
έφεση αυτός που παύεται ενώ την έχει και τράπηκε ολοφάνερα κατά
την έφεση; κι αν κάνη τελειότερη το να παύεται η έφεση του Θεού τη
μακαριότητά του, νά που είναι ολοφάνερα τρεπτός αυτός που
δέχτηκε μείωση στην έφεση, και αύξηση στη μακαριότητα. Αλλ’ ας
τραπούν στο κεφάλι του Θωμά όλα τα κακά, που λέει για τον Θεό αυτά
που δεν τόλμησαν να πουν ούτε οι Σκύθες κι οι βάρβαροι εναντίον του.
Και λογαριάζοντας τέτοια και φτάνοντας σε τέτοιον παραλογισμό,
μπλέκεται σε μύρια κακά.
305. Και λέει για τους αγγέλους˙ «παύεται (σταματά) με τη

μακαριότητα κάθε έφεση, επειδή δεν απομένει, μετά την επιτυχία
της, τίποτα το επιθυμητό». Κι αυτός που τα λέει αυτά μεταβαίνει σε
άλλην έννοια και τρέπεται απ’ την ασέβεια στη δυσσέβεια ο δυστυχής˙
«αυτοί που απέκτησαν την έσχατη ευδαιμονία θεωρώντας τον Θεό, δεν
θα αποπέσουν ποτέ από εκείνη˙ γιατί αυτό που άλλοτε μεν υπάρχει, κι
άλλοτε όχι, καταμετρείται με τον χρόνο, όπως είναι φανερό στο Δ΄ των
Φυσικών. Κι η θεωρία που κάνει μακάριες τις νοερές ουσίες δεν υπάρχει
στον χρόνο αλλά στην αϊδιότητα. Είναι αδύνατο άρα να την αποβάλη
αυτός που έχει γίνει μιά φορά μέτοχός της». Πες μας όμως, πώς είναι
αδύνατο να την αποβάλη˙ γιατί είναι φανερό ότι τα μεν φυσικά δεν
κινούνται με τη θέληση, αλλά με τη φύση, τα δε λογικά και με τη
νοερή θέληση και αυτεξουσιότητα˙ είναι δε η θέληση γέννημα της
αγάπης, όπως λέει κάπου κι ο Θωμάς˙ γιατί κανείς δεν θέλει αυτό
ακριβώς που δεν αγαπά.
306. Αν είναι αδύνατο λοιπόν να αποβάλη τη θεία θεωρία αυτός που

έχει γίνει μιά φορά μέτοχός της, είναι φανερό πως αυτό θα συμβή με
τη θέληση, όπως λέει σαφέστερα κι ο Θωμάς˙ «δεν μπορεί να μην
64
παρίσταται η θέληση της απόλαυσης αυτής της θεωρίας στη νοερή ουσία
που βλέπει τον Θεό, εφόσον κατακτά (καταλαμβάνει) την ευδαιμονία της
με το να βρίσκεται σ’ αυτήν τη θεωρία, όπως ακριβώς δεν μπορεί να
θέλη να μην είναι μακάρια, αλλ’ ούτε και θα σταματήση να βλέπη λόγω
αναίρεσης του αντικειμένου˙ γιατί το αντικείμενο, που είναι ακριβώς ο
Θεός, έχει πάντα τον ίδιον τρόπο. Είναι αδύνατο άρα να εγκαταλείψουν
ποτέ αυτοί που τη βλέπουν τη θεωρία του Θεού που τους κάνει
μακάριους».
307. Κι ακόμα˙ «είναι αδύνατο να θελήση ποτέ να στερηθή η νοερη

ουσία, που βλέπει τον Θεό, αυτήν τη θεωρία». Κι αν τη θέλη πάντα, είναι
φανερό, ότι και την αγαπά πάντα και την επιθυμεί ως ανώτερη
περισσότερο απ’ όλα. Έχει πλανηθή άρα και βγαίνει απ’ τις ίδιες του
τις φρένες, οποτεδήποτε λέει˙ «δεν φθάνει η νοερή κτίση στο έσχατο
τέλος, αν δεν παύθηκε (σταμάτησε) η έφεσή της». Και λέει,
ακολουθώντας την ίδια άνοια και παραφρονώντας˙ «τέλος του κάθε
πράγματος είναι αυτό στο οποίο τελειώνει η έφεσή του».
308. Και λέει μετά, σαν να τον άφησε ακριβώς για λίγο το σκοτάδι του
δαίμονα˙ «όπως ακριβώς επιθυμεί από τη φύση της η νοερή κτίση την
ευδαιμονία, έτσι επιθυμεί απ’ τη φύση της και την παντοτινή ευδαιμονία.
Γιατί αφού είναι αιώνια στην ουσία της η ψυχή, αυτό που επιθυμεί γι’
αυτήν την ίδια κι όχι για κάτι άλλο, επιθυμεί να το έχη παντοτινά».
Αλλίμονό σου Θωμά, και στην ταλαίπωρη και κακόδοξη ψυχή σου,
αν σου συνέβαινε άρα να φθάσης στο έσχατο τέλος, στον Θεό˙ γιατί
αφού θα έχει παυθή η έφεσή σου προς αυτόν και η αγάπη, όπως εσύ
νομίζεις, θα σου απομείνη ένα έωλο (ανούσιο) πράγμα και αργό απ’
τα αγαθά. Γιατί δεν γνωρίζω, αν αυτός που παύθηκε απ’ την αγάπη και
την έφεση προς τον Θεό, αν κουβαλά μαζί του κάποιο αγαθό˙ που
θεωρώντας το και συ κάποτε και κατανοώντας το μέγεθος της ατοπίας
αυτών των αποφάσεων, λες μεταβαλλόμενος, όπως ακριβώς συνηθίζεις˙
«αυτό που θεωρείται με θαυμασμό κινεί την επιθυμία, και οράται πάντα
με θαυμασμό η θεία ουσία απ’ τον κτιστό νου˙ γιατί δεν την
περιλαμβάνει κανένας κτιστός νους. Είναι αδύνατο άρα να ιλιγγιά η
νοερή ουσία περί τη θεία θεωρία».
65
309. Πώς κινεί λοιπόν, απωλείας άξιε σοφέ, αυτό που θεωρείται πάντα με
θαυμασμό την επιθυμία και οράται πάντα κατ’ εσένα με θαυμασμό ο
Θεός και θα παυθούν οι εφέσεις της νοεράς ουσίας, φθάνοντας η νοερά
κτίση στο έσχατο τέλος, δηλαδή τον Θεό; Είναι μεγάλη ασχημοσύνη να
τα νομίζης αυτά και αποφυγή της ιεράς διδασκαλίας και πίστεως και
συμπόρευση και ομόνοια με την ελληνική θρησκεία. Αλλίμονό σου
λοιπόν, γιατί ενώ τα γράφεις αυτά, λες ότι γράφεις κατά των Ελλήνων.
Και γράφοντας φανερά ένα τόσο μεγάλο ψέμμα, επιγράφεις απ’ την αρχή
του ακόμα το βιβλίο σου κατά των Ελλήνων, χωρίς ούτε τον Θεό να
φοβάσαι, ούτε να ντρέπεσαι τους ανθρώπους, που πρόκειται να
διαβάσουν το υπέρ των Ελλήνων βιβλίο σου! «Ο Θεός» λέει «ονομάζεται
έτσι σύμφωνα με τους Έλληνες απ’ το θεάσθαι, που σημαίνει το να
επισκέπτεσαι ή να οράς».
310. Και τα ερμηνεύεις εν τάχει, κάνοντάς τα όλα ουσία, το να θεάσαι, το

να επισκέπτεσαι, το να οράς, το να νοής τον Θεό, και μάρτυράς σου ο
Αριστοτέλης, κι όχι κάποιος απ’ τους ιεροδιδασκάλους. Και πρόκειται
ολοφάνερα για ενέργειες που προέρχονται απ’ τη δύναμη του Θεού.
Αλλά καθιστάς εσύ και τις διάφορες ενέργειες με ατολμία θεία ουσία,
χωρίς να ακολουθής την ιερά Εκκλησία, που λέει˙ δεν είναι ούτε η
θεότητα αυτοουσία του Θεού, αλλά ιδέα (δόξα) της ουσίας.
311. Και λέει ο μέγας Διονύσιος˙ «πώς είναι αυτός που βρίσκεται πέρα
απ’ όλα πάνω κι απ’ τη θεαρχία κι απ΄την αγαθαρχία; αν εννοήσης ως
θεότητα και αγαθότητα το ίδιο το πράγμα του αγαθοποιού και θεοποιού
δώρου και την αμίμητη μίμηση του υπέρθεου και υπεράγαθου, που
σύμφωνα μ’ αυτό θεούμαστε και αγαθυνόμαστε. Γιατί αν γίνεται αυτό
αρχή της θέωσης και της αγαθοσύνης στους θεούμενους και
αγαθυνόμενους, αυτός που είναι πάνω από κάθε αρχή ως υπεράρχιος
είναι πιο πέρα κι απ’ τις επονομαζόμενες θεότητα και αγαθότητα ως
θεαρχία και αγαθαρχία» (Ψευδο – Διονυσίου, Επιστολή Β΄, Γαΐω τω
θεραπευτή). Αν δεν είναι λοιπόν η θεότητα κι η θεαρχία κι η
66
αγαθαρχία ουσία του Θεού, πώς κατατολμάς να νομίζης και να
διδάσκης ως άθεος κάθε θεία ενέργεια ουσία;
312. Αλλά πρόσεχε, εσύ που νομίζεις πως είναι όλα όσα υπάρχουν
στον Θεό ουσία του Θεού, μη θέσης τις θείες μετοχές στα κτίσματα,
αλλ’ εννόησε, ότι έχει άκτιστες ενέργειες και αΐδιες η άκτιστη ουσία,
που είναι άλλο κατά κάποιον τρόπο απ’ την ουσία και δεν είναι, μη
γένοιτο, ουσία, όπως λέει η ιερά Εκκλησία˙ «όλα τα αθάνατα κι η
ίδια η αθανασία και όλα όσα ζουν κι η ίδια η ζωή και όλα τα άγια κι
η ίδια η αγιότης κι όλα τα ενάρετα κι η ίδια η αρετή κι όλα τα αγαθά
κι η ίδια η αγαθότητα κι όλα τα όντα κι η ίδια η οντότητα συμβαίνει
να είναι προφανώς έργα του Θεού. Αλλά τα μεν έχουν αρχίσει
χρονικά να υπάρχουν, γιατί υπήρξε κάποτε, οπότε δεν ήταν, τα δε δεν
έχουν αρχίσει χρονικά να υπάρχουν, γιατί δεν υπήρξε ποτέ, οπότε δεν
ήταν η αρετή κι η αγαθότητα κι η αγιότητα κι η αθανασία. Κι αυτά
που έχουν αρχίσει χρονικά, και είναι και λέγονται αυτό ακριβώς που
και είναι και λέγονται, μετέχοντας σ’ αυτά που δεν έχουν αρχίσει
χρονικά. Γιατί είναι δημιουργός κάθε ζωής και αθανασίας και
αγιότητας και αρετής ο Θεός, καθώς έχει υπερουσίως εξαιρεθή από
όλα, και αυτά που λέγονται και αυτά που νοούνται» (Μαξίμου
Ομολογητού, Κεφάλαια γνωστικά, Α΄ μη΄).
313. Κι ακόμα˙ «ας αναζητούν οι σπουδαίοι, ποια πρέπει να νοούμε

πως είναι τα έργα, που άρχισε να δημιουργή ο Θεός, και ποια πάλι, τα
οποία δεν άρχισε. Γιατί αν κατέπαυσε από όλα τα έργα, που άρχισε να
ποιή, είναι φανερό, πως δεν κατέπαυσε από εκείνα, τα οποία δεν άρχισε
να ποιή. Μήπως είναι λοιπόν έργα μεν του Θεού που έχουν αρχίσει
χρονικά να υπάρχουν όλα τα μετέχοντα όντα, όπως οι διάφορες ουσίες
των όντων˙ γιατί έχουν αρχαιότερο απ’ το είναι τους το μη ον. Γιατί
υπήρξε κάποτε, οπότε δεν ήταν τα μετέχοντα όντα, έργα δε του Θεού
που δεν έχουν ίσως αρχίσει χρονικά να υπάρχουν τα μεθεκτά όντα,
όπως η αγαθότητα και κάθε τι που εμπεριέχεται στον λόγο της
αγαθότητας και απλώς κάθε ζωή και αθανασία και απλότητα και
ατρεψία και απειρία και όσα ουσιωδώς θεωρούνται γύρω απ’ (περί)
αυτόν, τα οποία και είναι έργα του Θεού και (δεν;) έχουν αρχίσει
67
χρονικά. Γιατί δεν ήταν ποτέ αρχαιότερο απ’ την αρετή το να μην
υπάρχη, ούτε από κανένα άλλο απ’ όσα έχουν αναφερθή, έστω κι αν
εκείνα που μετέχουν σ’ αυτά έχουν αρχίσει τα ίδια χρονικά να
υπάρχουν. Γιατί είναι άναρχη κάθε αρετή, που δεν έχει τον χρόνο
αρχαιότερό της, σαν να έχη δηλαδή τον Θεό μονώτατο και αϊδίως
γεννήτορα του είναι» (ο.π.).
314. Ακούς πώς κηρύττουν οι ιεροδιδάσκαλοι πως είναι άλλο οι θείες

ενέργειες που προαποστέλλονται απ’ τη δύναμη του Θεού και είναι
άκτιστες, τις οποίες και ονομάζουν μετοχές διαφορετικές στα
διαφορετικά όντα, και πως είναι υπερκείμενη πάνω απ’ αυτές η
ουσία του Θεού και πως αυτές μεν γνωρίζονται εκ μέρους, πως είναι
δε καθολικά απερινόητη και άγνωστη σε κάθε κτιστή ουσία η ουσία
του Θεού; Αν κατείχες με όλη σου την προθυμία τις διδασκαλίες των
θεοφόρων, δεν θα εξέπεφτες σε άτοπες έννοιες και σε ελληνικές
φαυλότατες γνώμες, κι αυτά, ενώ αγωνίζεσαι, όπως λες, κατά των
Ελλήνων. Και λες κι εσύ˙ «αυτό ακριβώς που είναι μερικώς διανεμημένο
απ’ την αγαθότητα και τελειότητα στα διάφορα κτίσματα, υπάρχει
ολόκληρο και καθολικά ενωμένο στον Θεό, όπως ακριβώς σε πηγή της
αγαθότητας».
315. Αν υπάρχουν λοιπόν όπως σε πηγή της όλης αγαθότητας τα

μετεχόμενα του Θεού στα όντα, και δεν μετέχει κανένα απ’ τα όντα στην
ουσία τού Θεού, απομένει να είναι διαφορετικό η θεία ουσία και άλλο τα
μετεχόμενα στα διάφορα κτίσματα απ’ τον Θεό. Και έχει παραβληθή με
πηγή μεν η θεία ουσία, αυτά δε που μετέχονται απ’ τα διάφορα κτίσματα
και είναι απ’ την ουσία με κείνα ακριβώς που προέρχονται και πηγάζουν
απ’ την πηγή της θείας ουσίας, όπως λέει κι ο Μέγας Βασίλειος˙ «είναι
πηγή το Πνεύμα το άγιο των προαναφερθέντων αγαθών. Αλλ’ αυτό
μεν που πηγάζει απ’ τον Θεό είναι ενυπόστατο, εκείνα δε που
πηγάζουν απ’ αυτό είναι ενέργειές του» (Κατά Ευνομίου Ε΄).
68
316. Έπρεπε να σταθής λοιπόν μέχρις αυτές τις έννοιες και να μην έχης
γύρει προς την άλλη μεριά, σαν κάποιος που μεθάει και ταλαντεύεται, κι
ούτε να προσθέτης στο καλό το κακό και αιρετικό, και να λες˙ «η
θεία δύναμη είναι η ουσία του Θεού και η ενέργειά του είναι η ουσία
του». Κι ακόμα˙ «δεν είναι διαφορετικό στον Θεό η δύναμη και
διαφορετικό η ενέργεια». Και να μη νομίζης απλώς και με ελληνικό
τρόπο πως είναι όλα όσα υπάρχουν στη θεία ουσία και κάθε θεία
ενέργεια ουσία του Θεού. Είναι μεγαλύτερο κακό οι κακοδοξίες σου και
το σύμφωνα μ’ αυτές ψέμμα, απ’ όσο είναι αγαθό, το αγαθό που λες.
Γιατί, κι όταν εσύ λείπης, καλώς πρεσβεύει και διακρίνει και κηρύττει
βέβαια τη θεία αλήθεια ολόκληρη η Εκκλησία του Θεού˙ κι όταν
παρίστασαι, εισάγεις πλαγίως σμήνος κακοδοξιών στην Εκκλησία του
Θεού, εισάγοντας επίβουλα με χρηστολογία το κακό και αρτύοντας με
μέλι, όπως και προανέφερα, το δηλητήριο, ώστε να μπορέσης να
απατήσης τους απλούστερους και να τους οδηγήσης σε κακοδοξίες και
να τους απομακρύνης απ΄τον Θεό, σαν ένας άλλος Σατανάς.
317. «Δεν υπάρχει κάτι, το οποίο να μην παίρνη μέρος απ’ τον ίδιον
τον Θεό». Αν παίρνουν λοιπόν όλα τα όντα μέρος απ’ τον Θεό, είναι
φανερό, ότι δεν παίρνουν μέρος της ουσίας του Θεού˙ γιατί θα ήταν
έτσι όλα ένα και το ίδιο, χωρίς να διαφέρουν, όπως είναι ακριβώς η
ουσία του Θεού. Αλλ’ είναι βέβαια πολλά και ποικίλα και
διαφορετικά τα όντα, και είναι άρα κι οι μετοχές τους πολλές και
ποικίλες και διαφορετικές, όπως λέει σε κάποια σημεία κι ο Θωμάς˙
«λέμε πως υπάρχει μιά αρχή των όντων, που χορηγεί απ’ το πλήρωμα της
τελειότητάς της το είναι σε όλα τα όντα». Είναι διαφορετικό άρα η θεία
ουσία και άλλο τα πολλά και διάφορα που μετέχονται απ’ τα όντα.
Είναι ψεύτης άρα αυτός που νομίζει πως είναι όλα όσα υπάρχουν στον
Θεό θεία ουσία και αιρετικός αυτός που διδάσκει, «ότι οράται κατ’
ουσίαν ο Θεός». Ελέγχθηκε αυτό ήδη με τα ρητά των αγίων και
αποδείχθηκε πως είναι κακόδοξο και αιρετικό. Γι’ αυτό και ενέχεται ο
Θωμάς σ’ αυτά τα εγκλήματα˙ είναι άρα κακόδοξος και αιρετικός ο
Θωμάς.
69
318. Γιατί λέει πάλι˙ «επειδή είναι αδύνατο να υπάρχη μάταια η έφεση
η φυσική, ό,τι κι αν ήταν τέλος πάντων, αν δεν μπορούσε να φθάση
στο να νοή τη θεία ουσία, που την επιθυμούν απ’ τη φύση τους όλοι
οι νόες, είναι αναγκαίο να λέμε πως είναι δυνατό να οράται με τον νου
η θεία ουσία και στις νοερές και χωριστές ουσίες και στις δικές μας
ψυχές». Και γιατί είναι αναγκαίο να τα λέη κανείς αυτά; «Επειδή είναι
αδύνατο», λέει, «να υπάρχη μάταια η φυσική έφεση, και επιθυμούν οι
νοερές δυνάμεις να βλέπουν την ουσία του Θεού». Θα είσαι όντως
μάταιος, αν σου φανερώσουμε πως είναι μάταιη η φυσική έφεση.
319. Επιθυμούν φυσικώς να ζουν όλα όσα ζουν, και τα λογικά και τα
άλογα, αλογώτατε, και μηχανεύονται πολλά στο να διαφεύγουν τον
θάνατο και οι αλογόμυγες και τα ψάρια και κάθε τι που ζη. Τί λες
λοιπόν, επειδή επιθυμούν να ζούν, δεν πεθαίνουν; είναι τυφλότητα να
το λες αυτό˙ έτσι δεν είναι και αναγκαίο να βλέπουν τα νοερά την
ουσία του Θεού, διότι την επιθυμούν˙ απ’ τη φύση τους επιθυμούν
μεν τα νοερά, (ει και τούτο δοίημεν) να γνωρίζουν την ουσία του
Θεού, αλλά κατά ένα διαφορετικό είδος πρόνοιας, ώστε να έχουν
ακίνητες τις εφέσεις και τις κινήσεις προς τον άπειρο Θεό και να
φωτίζονται και να καταλάμπωνται και να κατατρυφούν στη θεία
γνώση και να τρέφωνται, κι όχι για να δούν την ουσία του Θεού, που
την γνωρίζει μόνη η Τριάδα, όπως αποδείξαμε ήδη με τις μαρτυρίες
των αγίων. [Γι' αυτό καί ο φυσει έρως είναι πρός τόν θάνατον. Άλλο
πράγμα είναι ο Θείος έρως]
320. Θα προσφέρης δήθεν εσύ να είναι εύκολα γνωστικοί όλοι οι

άνθρωποι, και σοφοί, και πλούσιοι, κι ισχυροί, γιατί τα επιθυμούν
απ’ τη φύση τους αυτά όλοι. Κι αν τα επιθυμούν όμως όλοι, δεν τα
απολαμβάνουν και όλοι˙ είναι ψέμμα άρα το να λες απλά πως δεν
υπάρχει μάταια η φυσική έφεση. «Δεν είναι κάτι διαφορετικό η δύναμη
του Θεού απ’ την ενέργειά του». Κι αυτός που τα λέει αυτά, λέει πάλι,
έχοντας ξεχάσει τα δικά του, αλλού˙ «τη δύναμη τη φανερώνει η
ενέργεια». Και αντιφάσκει ολοφάνερα στον εαυτό του και δεν το
70
κατανοεί, αφού είναι πάντα διαφορετικό αυτό που φανερώνει από
εκείνο που φανερώνεται.
321. Λέγοντας πως «φανερώνει τη δύναμη η ενέργεια», λέει πάλι˙ δεν

είναι διαφορετικό στον Θεό η δύναμη και διαφορετικό η ενέργεια. Κι
επειδή βλασφημεί και σ’ αυτά σε μεγάλο βαθμό, λέγοντας πως «είναι
η ουσία του Θεού η θεία δύναμη κι είναι η ουσία του η ενέργειά του»,
θα φανερώσουμε με απόφαση της ιεράς Εκκλησίας πως παρανομεί κι
είναι ασεβής ο Θωμάς. Λέει λοιπόν ο Μέγας Βασίλειος˙ «είναι
ενδεικτικά της δύναμης και της σοφίας και της τέχνης, κι όχι της
ίδιας της ουσίας, τα ποιήματα και δεν παριστάνουν αναγκαστικά
ούτε και ολόκληρη τη δύναμη του δημιουργού, καθώς ενδέχεται να
μην εναπέθεσε κάποια φορά ο τεχνίτης ολόκληρη την ισχύ του στις
ενέργειες, αλλά να χρησιμοποίησε ελαττωμένους πολλές φορές στα
έργα της τέχνης τους τόνους. Αλλά κι αν έχη ανακινήσει ολόκληρη τη
δύναμη στο έργο, θα αναμετράται κι έτσι η ισχύς του μέσα απ’ τα
έργα, και δεν θα καταλαμβάνεται, όποια κι αν είναι τέλος πάντων, η
ουσία» (Κατά Ευνομίου Β΄).
Παράγραφος 321α
321 α. Και πάλι˙ «λέμε πως γνωρίζουμε τη μεγαλειότητα του Θεού και
τη δύναμη και τη σοφία και την αγαθότητα και την πρόνοια, με την
οποία μας επιμελείται, και το δίκαιο της κρίσης του, κι όχι την ίδια
την ουσία. Αλλ’ είναι απλός, λένε, ο Θεός, κι ό,τι κι αν απαριθμήσης
δικό του, γνωρίζεις την ουσία. Κι είναι ένα σόφισμα αυτό με μύριες
ατοπίες. Γιατί ενώ είναι τόσα πολλά τα απαριθμημένα όντα, ποιο απ’
όλα τα ονόματα είναι της μιάς ουσίας; και ισοδυναμούν αναμεταξύ
τους το φοβερό του και το φιλάνθρωπο και το δίκαιο και το
δημιουργικό, το προγνωστικό και το ανταποδοτικό, το μεγαλειώδες
και το προνοητικό, ή όποιο ακριβώς κι αν πούμε απ’ αυτά, δεν
φανερώνουμε την ουσία; Γιατί αν λένε αυτό ακριβώς, ας μη ρωτάν αν
γνωρίζουμε την ουσία του Θεού, αλλά να ζητούν να μάθουν από μας,
αν γνωρίζουμε πως είναι φοβερός ο Θεός ή δίκαιος ή φιλάνθρωπος˙
αυτά ομολογούμε πως γνωρίζουμε. Κι αν λένε πως είναι κάτι άλλο η
ουσία, ας μη μας παραλογίζουν με την απλότητα, γιατί αυτοί
ομολόγησαν πως είναι άλλο και άλλο και η ουσία και το καθένα απ’
71
τα απαριθμημένα. Αλλ’ είναι μεν οι ενέργειες ποικίλες, η δε ουσία
απλή. Κι εμείς λέμε πως γνωρίζουμε απ’ τις ενέργειες τον Θεό μας,
και δεν βεβαιώνουμε πως προσεγγίζουμε την ουσία του˙ γιατί οι μεν
ενέργειές του κατεβαίνουν προς εμάς, η δε ουσία του μένει απρόσιτη»
(Μεγ. Βασιλείου, Επιστολή 234, Προς Αμφιλόχιον).
322. Λέει έτσι ο Θωμάς τα αντίθετα στην ιερά αλήθεια και τους
θεοσόφους αγίους και προφανώς ασεβεί και αιρετικά φρονεί και
περιφέρει τόσο πολύ εσκοτισμένη από δυσπιστία τη διάνοιά του, ώστε να
μην αισθάνεται πως αναιρεί και τα δικά του. Γιατί λέει˙ «δεν είναι άρα
διαφορετικό η δύναμη και διαφορετικό η ενέργεια στον Θεό». Και
συμπληρώνει μετά˙ «δεν υπάρχουν ο νούς κι η θέληση ως δυνάμεις,
αλλ’ ως ενέργειες μόνο στον Θεό». Και δεν χρειάζονται προφανώς
έλεγχο αυτά, αλλ’ ή να κλάψης ή να γελάσης.
323. «Το έσχατο τέλος, στο οποίο οδηγείται με τη βοήθεια της θείας
χάριτος ο άνθρωπος, είναι η κατ’ ουσίαν θεωρία του Θεού».
Αποδείξαμε πως είναι μεγάλη ασέβεια προηγουμένως το να νομίζης
πως θεωρείται ή καταλαμβάνεται από οποιαδήποτε κτιστή φύση η
ουσία του Θεού. Νομίζει δε τώρα πως ταυτίζεται, μ’ αυτά που λέει, η
χάρη του Θεού και η ουσία του και πως μεταλαμβάνεται, αλλά και
γνωρίζεται, αλλίμονο, η ουσία του Θεού όχι μόνο στους αγγέλους
αλλά και σε μας˙ γιατί λέγοντας πως «οδηγείται με τη βοήθεια της
θείας χάριτος στην κατ’ ουσίαν θεωρία του Θεού ο άνθρωπος» και
θέλοντας να γνωρίσουμε πως είναι κατ’ εξοχήν βλάσφημος και
αιρετικός, λέει˙ «δεν μπορεί να θεωρείται με τον νου σε κάποιο
κτιστό είδος η θεία ουσία, γι’ αυτό κι είναι ανάγκη, αν πρέπη να
οράται η ουσία του Θεού, να βλέπη μέσα απ’ αυτήν την ίδια την
ουσία τη θεία ουσία ο νους, ώστε να είναι ένα σ’ αυτήν τη θεωρία η
θεία ουσία, και το ορώμενο και αυτό στο οποίο οράται».
324. Και τα νομίζει έτσι όλα ουσία του Θεού, ο δυστυχής˙ γι’ αυτό
και λέει πάλι πως «νοεί μέσα απ’ τη δική του ουσία την ουσία του ο
72
ίδιος ο Θεός κι είναι ο ίδιος η μακαριότητά του. Γινόμαστε κατ’
εξοχήν όμοιοι λοιπόν σύμφωνα μ’ αυτήν τη θεωρία με τον Θεό και
μετέχουμε στη μακαριότητά του», γι’ αυτό και λέγεται στην Α΄ του
Ιωάννη˙ «όταν δε φανερωθή, όμοιοι αυτώ εσόμεθα και οψόμεθα
αυτόν, καθώς εστίν» (Α΄Ιωάν. γ΄2). Μακριά από μας αυτή η
αναισθησία κι η αίρεση, ας μη γίνη να πλανηθή να εισέλθη σε τέτοιες
έννοιες κάποιος απ’ τους χριστιανούς, ότι είναι δυνατόν να συμβή να
νομίσουμε ποτέ απ’ αυτήν την αποστολική ρήση πως θα ομοιωθούμε, ή
εμείς ή οι άγγελοι, προς τον Θεό κατ’ ουσίαν˙ αλλ’ έτσι πιστεύουμε,
όπως ήδη αποδείξαμε, πως αν συμπάσχουμε, θα συνδοξασθούμε με
τον Χριστό˙ και πως γινόμαστε σύμμορφοι με τη δόξα του Χριστού,
ενώ πως θα γίνουμε όμοιοι με τη θεία ουσία του δεν το λέει κανείς
απ’ τους αγίους, ούτε και μαρτυρά η ιερή αλήθεια, πως θα ομοιωθή
κατ’ ουσίαν με την απερινόητη και πάνω από κάθε όρο και λόγο θεία
ουσία η κτιστή φύση, που είναι φρόνημα αιρετικό και ασεβές, όπως
προαποδείξαμε.
325. Το δε «και οψόμεθα αυτόν» όχι τί είναι, αλλά «καθώς εστι»˙

είναι φανερό, πως δεν θα δούμε την ουσία, γιατί αυτό δηλώνει το τί
είναι, αλλά τα περί την ουσία (αλλ’ αυτά που είναι γύρω απ’ την
ουσία), γιατί αυτό δηλώνει το καθώς είναι. Είναι όμοιο με το πάθος
του ελεεινού Ευνόμιου, αυτό που πάσχει ο δυστυχής Θωμάς˙ γιατί
νομίζοντας κι εκείνος πως είναι όλα όσα λέγονται πως οπωσδήποτε
υπάρχουν περί τον Θεό ή στον Θεό ουσία του Θεού, έλεγε κακώς πως
είναι και η αγενησία του Θεού ουσία, προς τον οποίον και λέει ο
Μέγας Βασίλειος˙ το αγένητο του Θεού φανερώνει το πώς είναι η
ουσία του Θεού, κι όχι το τί είναι, κι έχει μεγάλη διαφορά το τί είναι
απ’ το πώς είναι (Κατά Ευνομίου Ε΄).
326. Έτσι πρέπει λοιπόν να ειπωθή και προς τον Θωμά˙ το καθώς
είναι φανερώνει τη λαμπρότητα, τη δόξα, τη βασιλεία, τη διανομή
των θείων δωρεών και τα άλλα παρόμοια˙ το δε τί είναι μένει και
έτσι ανεπινόητο˙ γι’ αυτό και είναι ανόητο και αιρετικό να νομίζουμε
το ότι θα τον γνωρίσουμε καθώς είναι, ως ότι θα τον γνωρίσουμε τί
είναι. Γιατί είναι άλλο το καθώς κι άλλο το τί και μεγάλη η μεταξύ
73
τους διαφορά. Παραλογίζεται άρα ο Θωμάς, δεν ξεύρω, είτε εκούσια
είτε ακούσια, και κακώς συνάγει δήθεν εκ της ιεράς Γραφής τα
αιρετικά.
327. Κι ας πιάσουμε (αψώμεθα) εμείς πάλι τα προκείμενα, για να

δείξουμε πώς νομίζει όλα τα περί τον Θεό ουσία του Θεού και πέφτει
μέσα σε πολλές αιρέσεις κακοδοξιών ο Θωμάς. Λέει, ότι «θεωρεί μέσα
από τη θεία ουσία τη θεία ουσία ο νούς». Μετά, πως «οδηγείται» σ’
αυτήν τη θεωρία «με τη βοήθεια της θείας χάριτος ο άνθρωπος». Κι
ακόμα, πως «είναι αδύνατο να ανέλθη στο να θεωρή τη θεία ουσία χωρίς
τη θεία ενέργεια ένας κτιστός νους». Και πάλι˙ «είναι αδύνατο να ανέλθη
στη θεωρία της θείας ουσίας χωρίς την ενέργεια του Θεού ένας κτιστός
νους». Και πάλι˙ «είναι αδύνατο να φθάσης στη θεωρία της θείας ουσίας
χωρίς τη θεία δωρεά». Και λέει, χωρίς να φείδεται (αφήνει απείραχτο)
ούτε το θείο και υπερφυές φως ο εσκοτισμένος, πως «χρειάζεται
κάποιαν επίρροια (εισροή) του θείου φωτός ο κτιστός νους, ώστε να
οράται κατ’ ουσίαν ο Θεός». Κι ακόμα˙ «χρειάζεται να μετεωρισθή
στην τοιουτοτρόπως τίμια θεωρία με κάποιαν επίρροια (επιρροή) της
θείας αγαθότητας ο κτιστός νους». Κι ακόμα˙ «είναι αδύνατο το να
βλέπης την ουσία του Θεού, χωρίς να έχη γίνει και η ίδια η θεία
ουσία είδος του νου, που την νοεί».
328. Τα δέχεται έτσι όλα αντί για τη θεία ουσία και νομίζει όλα τα
περί τον Θεό θεία ουσία κι όλες τις θείες μετοχές ουσία του Θεού˙ γι’
αυτό και λογαριάζει τα μετέχοντα λογικά θεούς και φτάνει γρήγορα
απ’ το «όμοιοι αυτώ εσώμεθα» στο κατ’ ουσίαν, κι επιχειρεί με
παρρησία να παραστήση με λόγους και με γράμματα ένα πράγμα που
αντιτίθεται σε όλους τους αγίους και συμφωνεί με πολλές αιρέσεις,
λέγοντας˙ «αυτό που υφίσταται έτσι (το ούτως υφεστώς), ώστε να
είναι είδος μοναδικό (μόνο), μπορεί να είναι και είδος ενός άλλου,
εφόσον είναι τέτοιο το είναι του, ώστε να μπορή να μετέχεται από ένα
άλλο». Και πάλι˙ «στο Θ΄ των Παροιμιών τρώνε και πίνουν στην
τράπεζα του Θεού, αυτοί που απολαμβάνουν την ίδια ευδαιμονία, με την
οποία είναι μακάριος κι ο Θεός, θεωρώντας τον μ’ αυτόν τον τρόπο, με
τον οποίον ορά κι ο ίδιος τον εαυτό του». Τόσο πολύ νομίζει πως θα
74
γίνουμε όμοιοι με τον Θεό κατ’ ουσίαν και με τόσο μεγάλη αναίδεια
προχωρά ενάντια στους αγίους και την ιερά Εκκλησία.
329. «Παραβάλλεται το νοείν προς τον νου, όπως ακριβώς το είναι προς
την ουσία, αλλ’ είναι το θείο είναι, η ουσία του˙ είναι άρα το θείο νοείν ο
νους του, και είναι ο θείος νους η ουσία του». Είναι ανάγκη άρα να
είναι ο θείος νους η θεία ουσία. Αμαρτάνεις (πλανάσαι) πολύ
εισάγοντας συλλογισμούς και αποδεικτικές μεθόδους στην απόρρητη
θεολογία˙ το να χρησιμοποιής δε και παραλογισμούς και να θέλης,
εκούσια (ώσπερ εκών είναι), να καλύπτης την αλήθεια, δεν ξεύρω
ποιαν αμαρτία δεν ξεπερνά. Γιατί το να νοής είναι ενέργεια του
νοούντος, όπως λες κι εσύ, το δε να είσαι δεν είναι ενέργεια της
ουσίας, αλλά το ον. Πώς δεν κατανοείς λοιπόν ότι προφανώς
αμαρτάνεις (πλανάσαι) μ’ αυτά που λες, ότι παραβάλλεται το νοείν
προς τον νου, όπως ακριβώς το είναι προς την ουσία;
330. Αλλ’ επειδή λες κι εσύ, ότι είναι ενέργεια του νοούντος το να
νοής, και αποδείχθηκε ήδη πως είναι διαφορετικό το ον και
διαφορετικό η ενέργειά του, δεν είναι δε διαφορετικό και το είναι
προς την ουσία, αλλά ταυτίζεται, ψεύδεσαι ολοφάνερα
διακηρύττοντας πως είναι το θείο νοείν η θεία ουσία˙ «είναι ενέργεια
του νοούντος το νοείν. Αν δεν είναι λοιπόν ο νοών Θεός το νοείν του,
είναι ανάγκη να παραβάλλεται προς αυτον, όπως ακριβώς η δύναμη προς
την ενέργεια˙ και θα υπάρχη έτσι δύναμη και ενέργεια στον Θεό, που
είναι ακριβώς αδύνατο». Αλλ’ αντίθετα λοιπόν, υπάρχει αληθινά και
δύναμη και ενέργεια στον Θεό, γι’ αυτό δεν είναι ο νοών Θεός το νοείν
του, αλλ’ είναι ανάγκη να παραβάλλεται προς αυτόν το νοείν, όπως
ακριβώς η δύναμη προς την ενέργεια. Είναι διαφορετικό άρα ο Θεός
και διαφορετικό το νοείν του˙ γιατί είναι το μεν ο κινών, το δε η
κίνηση, όπως προαναφέραμε.
331. «Νοεί με την ουσία του ο Θεός», κι εγώ βλέπω να νοούν και όλες οι
νοερές φύσεις με τη δική τους ουσία. «Δεν υπάρχει τίποτα εκτός απ’ την
75
ουσία του στον Θεό»˙ «το νοητό είδος, που υπάρχει στον νου, παρά την
(κοντά στην) ουσία του, είναι συμβεβηκός˙ γι’ αυτό και συγκαταλέγεται
και η δική μας σοφία στα συμβεβηκότα. Και δεν μπορεί να είναι κάτι
συμβεβηκός στον Θεό, δεν υπάρχει άρα στον θείο νου κάποιο είδος
κοντά (παρά) στη θεία ουσία». Έχουν πολλές ατοπίες και
παραλογισμούς κι αυτές οι προτάσεις. Γιατί το νοητό είδος, που
υπάρχει στον νου και υπάρχει παρά την (κοντά στην) ουσία του, θα
μπορούσε να είναι ίσως συμβεβηκός, και γνωστά τα της καθ’ ημάς
σοφίας στον δικό μας νου˙ να λες δε πως είναι η νόηση και η σοφία ή
η λογικότητα, που υπάρχει σε μας, συμβεβηκός, είναι λόγια αυτών
που έχουν αποφασίσει να ψεύδονται.
332. Γιατί όπως είναι ακριβώς αυτά που λογιζόμαστε (σκεπτόμαστε)

πολλές φορές έξω από μας και συμβεβηκότα σε μας (μας
συμβαίνουν), όχι όμως κι ο λογισμός (η σκέψη), έτσι και η σοφία. Θα
έχη μεν αυτά που μπορεί να γνωρίζη (τα γνωστά) κατά συμβεβηκός,
η δε σοφία δεν είναι συμβεβηκός σε μας, αλλ’ υπάρχει εκ φύσεως,
όπως ακριβώς και η λογικότητα βέβαια και η νοερότητα. Και δεν λες
πως «δεν μπορεί να υπάρχη κάτι απλώς» στον Θεό, αλλά πως «δεν
μπορεί να είναι κάτι συμβεβηκός», και καλά το λες. Αλλά το να
συμπεραίνης απ’ αυτό και να λες, ότι δεν υπάρχει άρα στον θείο νου
κάποιο είδος κοντά (παρά) στη θεία ουσία, είναι ένα ολισθηρό
συμπέρασμα˙ γιατί δεν είναι, αν δεν είναι κάτι συμβεβηκός στον Θεό,
ουσία του Θεού˙ γιατί η δύναμη και η σοφία κι η αγαθότητα και η
πρόνοια του Θεού και τα παρόμοια δεν είναι ούτε συμβεβηκότα στον
Θεό, ούτε θεία ουσία, αλλά φυσικά και ουσιώδη του Θεού, όπως έχεις
ακούσει απ’ τους αγίους.
333. Και δεν αποκλίνεις μόνο σε ελεεινές αιρέσεις εσύ, αλλά

φανερώνεσαι να λες και γελοία, καθώς βιάζεσαι να λες πως «γι’ αυτό
και συγκαταλέγεται κι η δική μας σοφία στα συμβεβηκότα». Κι αν
είναι συμβεβηκός η δική μας σοφία, θαυμάζω, τί θα είναι φυσικό τέλος
πάντων απ’ τα αγαθά σε μας, η γνώση, η φρόνηση, η διάκριση, η
θεωρία, η λογικότητα κι η νοερότητα, όπως ακριβώς έχω πή. Αν είναι
αυτά συμβεβηκότα (Αν έτσι απλώς συμβαίνουν αυτά), θα αποδειχθή
76
ένα μάταιο πράγμα η ψυχή˙ είναι ψέμμα άρα και φοβερή μανία να
τίθεται αυτό που δεν είναι συμβεβηκός στον Θεό ουσία του Θεού και η
εκ λόγου φυσικού σε μας σοφία συμβεβηκός. «Δεν συνεπάγεται απ’ το
ότι υπάρχει στον Θεό σοφία, πως υπάρχει σ’ αυτόν κάτι το συμβεβηκός,
αλλά μόνο κάποια τελειότητα, στην οποία και συνίσταται ο λόγος της
σοφίας». Κι ακόμα˙ «δεν μπορεί να υπάρχη κάτι στον θείο νου κατά
συμβεβηκός, αλλά καθ’ εαυτό μόνο». Βλέπεις, πώς είναι αντίθετα αυτά
τα λόγια σε κείνα που έχεις πη προηγουμένως;
334. «Έφθασαν απ’ αυτά και τα παρόμοια λόγια να υποθέσουν κάποιοι

ότι δεν οράται ποτέ η θεία ουσία από κανέναν νου, η οποία βέβαια θέση
αναιρεί και τη φυσική μακαριότητα της λογικής κτίσης, που αποδείξαμε
ήδη πως υπάρχει σε μόνη τη θεωρία της θείας ουσίας». Ονομάζει πάλι
εδώ κάποιους τους ιεροδιδασκάλους˙ γιατί αυτοί είναι που απέδειξαν
με τις ρήσεις τής ιεράς Γραφής πως είναι απερίοπτη και ανέπαφη σε
κάθε γενητή φύση η θεία ουσία˙ και τους καταφρονεί μεν εκείνους,
έχει δε εμπιστοσύνη στη δική του ταλαίπωρη απόδειξη και νομίζει,
πέρα από κάθε λογική και πέρα από κάθε ιερή μαρτυρία, πως είναι
φυσική και μόνη μακαριότητα της λογικής κτίσης το να γνωρίζης τον
Θεό κατ’ ουσίαν και το να μην συναντήσης αυτή τη γνώση εκπεσμό
κι απ’ τη μακαριότητα, παρ’ όλο που ο αγαθός και παντοτινός
(απαρόδευτος) μας διδάσκαλος, ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, η
αυτοαλήθεια, μας δίδαξε βέβαια πολλών τάξεων μακαρισμούς,
λέγοντας˙ «μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι, μακάριοι οι πενθούντες,
μακάριοι οι πραείς, μακάριοι οι πινώντες και διψώντες την
δικαιοσύνην, μακάριοι οι ελεήμονες, μακάριοι οι καθαροί τη καρδία,
μακάριοι οι ειρηνοποιοί, μακάριοι οι δεδιωγμένοι» (Ματθ. Ε΄3-4).
Παρατέθηκαν τόσες πολλές ή και περισσότερες οδοί μακαρισμών
στον Πατέρα, και καταφρονώντας τον αυτός κι εκείνον, καθ’ όσον
μιαρός, θέτει σε τέτοια οδό τον μακαρισμό, στην οποία δεν είναι
δυνατό να ανέλθη καμμιά λογική κτίση, για να αποστερήση έτσι
εύκολα απ’ τη μακαριότητα όλους τους αγγέλους και τους αγίους
σύμπαντες.
77
335.Γιατί είναι ο ίδιος που λέει˙ «έφθασαν να υποθέσουν κάποιοι πως δεν
οράται ποτέ κι από κανέναν νου η θεία ουσία, η οποία θέση αναιρεί
βέβαια και τη φυσική μακαριότητα της λογικής κτίσης». Καλά κάνει και
αθετεί τους ιεροδιδασκάλους, τους οποίους και ονομάζει κάποιους,
ακολουθεί δε τους΄Ελληνες και τον Αριστοτέλη, τους οποίους και
ονομάζει φιλόσοφους, αυτός που επιγράφει κατά Ελλήνων το επάρατό
του βιβλίο και δεν κάνει κανέναν λόγο για τους μακαρισμούς, τους
λόγους του Χριστού, που είναι τόσοι πολλοί και τέτοιοι.
336. «Έχει προαποδειχθή πως επιθυμεί απ’ τη φύση του να θεωρή τη θεία
ουσία ο κάθε νους, και δεν μπορεί να υπάρχη μάταια η φυσική έφεση.
Μπορεί λοιπόν να φθάση στη θεωρία της θείας ουσίας κάθε κτιστός νους,
χωρίς να εμποδίζεται καθόλου σ’ αυτό απ’ την ταπεινότητα της φύσης».
Κι ακόμα˙ «Δεν μπορεί να περιλάβη τη θεία δύναμη, που είναι άπειρη,
κανένας κτιστός νους, όπως ακριβώς ούτε και την ουσία του». Ακόμα˙
«δεν περιλαμβάνει τη θεία ουσία ο κτιστός νους». Κι ακόμα˙ «είναι
αδύνατο άρα να περιλαμβάνη τη θεία ουσία ο κτιστός νους».
337. Αν μπορή λοιπόν να φθάση στη θεωρία της θείας ουσίας κάθε
κτιστός νους, και δεν μπορεί να περιλάβη τη θεία ουσία, είναι ανάγκη
ή να θεωρή ένα μέρος της ουσίας και να έχη ένα μέρος απερίληπτο,
που είναι ακριβώς αδύνατο και ασεβές, να εννοής τομή στη θεία
ουσία, ή, αν θεωρείται μεν, και δεν περιλαμβάνεται, βλέπουμε πάλι
διαφορά στη θεία ουσία, το καταληπτό και μη περιληπτό, που είναι
ακριβώς άτοπο και ασεβές.
338. «Η νοερή ουσία που βλέπει την ουσία του Θεού έχει αποκτήσει την
έσχατη ακινησία. Αν δεν επιτύχη άρα κανείς μαζί με την ευδαιμονία
όμοια και ακίνητα την ηρεμία, δεν είναι ακόμη ευδαίμων, αφού δεν
ηρέμησε ακόμη η φυσική του επιθυμία. Όταν επιτύχη λοιπόν κανείς την
ευδαιμονία, επιτυγχάνει παρόμοια και την ίδρυση (εγκατάσταση) και
ηρεμία». Και τα λέει αυτά ύπουλα και ολισθηρά χωρίς κάποια
78
μαρτυρία των Ιερών Γραφών, για να απομακρύνη πάλι όλες τις
νοερές ουσίες κι εμάς απ’ την κατά Θεό επαγγελμένη ευδαιμονία.
Γιατί λέει αυτός που δεν καταδέχεται χωρίς τη στάση και ηρεμία στον
Θεό την ευδαιμονία, ότι «δεν περιλαμβάνει τη θεία ουσία ο κτιστός
νους». Και πάλι˙ «είναι αδύνατο άρα να περιλαμβάνη τη θεία ουσία ο
κτιστός νους». Κι ακόμα˙ «δεν μπορεί να περιλάβη τη θεία δύναμη, που
είναι άπειρη, κανένας κτιστός νους, όπως ακριβώς ούτε την ουσία του».
339. Από πού λοιπόν και από ποιά πρόφαση θα έχη η νοερή δύναμη
και η προς τον Θεόν απερίληπτή της ανάταση τήν ακινησία και
ηρεμία, για να είναι ευδαίμων, αφού θα έχη παυθή η φυσική της
επιθυμία; Και ή θα σβησθούν, όπως φαίνεται, τα αγαθά τής ψυχής
που έφθασε στον Θεό, το ίδιο δε και των αγγέλων, που είναι ακριβώς
άτοπο, ή δεν θα μεθέξουν, αφού θα κινούνται περί τον απερίληπτο
Θεό, στην ευδαιμονία.
340. Και αφαιρεί έτσι πάλι απ’ όλες τις κτιστές νοερές ουσίες την
ευδαιμονία και το μακάριο ο Θωμάς˙ «κάθε τι που έφθασε στο έσχατό
του τέλος» λέει «ηρεμεί˙ γιατί υπάρχει κάθε κίνηση για να επιτευχθή το
τέλος˙ και είναι έσχατο τέλος του νου η θεωρία της θείας ουσίας», την
οποία και ονομάζει αλλού απερίληπτη. Και πάλι˙ «δεν φθάνει η νοερή
κτίση στο έσχατο τέλος, αν δεν παύθηκε η έφεσή της». Τα διακηρύττει
αυτά έξω από κάθε λογική (παρά παν εικός), γι’ αυτό και δεν
προβάλλει καμμιάν αιτία, για την οποία αυτά γίνονται.
341. Κι αν επιλέξη κανείς να λέη τ’ αληθινά, θα πή τα αντίθετα απ’ τα

λεγόμενά του˙ όπως, ότι δεν φθάνει η νοερή κτίση στο έσχατο τέλος,
αν δεν κινείται η έφεσή της με τόνο σφοδρό˙ γιατί θα είναι έτσι,
έχοντας φτάσει στον απερίληπτο Θεό, αεικίνητη και ευδαίμων και
μακάρια, έχοντας αναπτερούμενες και αναζέουσες τις εφέσεις προς τον
Θεό, τον οποίον είναι αδύνατο να περιλάβη, ως άπειρο, σύμφωνα και με
τον Θωμά. «Υπάρχει με τη θέληση (δια θελήσεως) η νοητή ηδονή.
Υπάρχει άρα θέληση στον Θεό». Κι ακόμα˙ «αρμόζει κατ’ εξοχήν να έχη
79
θέληση σ’ αυτόν που πρωταρχικά (πρώτως) κινεί, δηλαδή στον Θεό». Κι
ακόμα˙ «αρμόζει κατ’ εξοχήν να ποιή με τη θέληση σ’ αυτόν που
πρωταρχικά ποιεί». Κι ακόμα˙ «είναι η ουσία του η θέληση του Θεού».
Κι ακόμα˙ «δεν είναι κάτι άλλο απ’ την ουσία του η θέληση του Θεού».
Κι ακόμα˙ «είναι μιά ενέργεια του Θεού το να θέλη (το θέλειν). Είναι
ανάγκη λοιπόν να θέλη σύμφωνα με τη δική του (ιδίαν) ουσία ο Θεός˙
είναι λοιπόν η ουσία του η θέλησή του». Βλέπετε, σε τί κακό αιρέσεων
εμπλέκεται φανερά; γιατί αν ποιή με τη (διά) θέληση ο Θεός, κι είναι
ουσία του Θεού η θέλησή του, είναι φανερό, ότι είναι έργο της θείας
ουσίας τα κτίσματα. Κι είναι ανυπέρβλητη βλασφημία αυτό και
ανταρσία των ιερών αποφάσεων, που λένε, πως είναι έργο της θείας
φύσης η προαιώνια ύπαρξη του Θεού, και έργο της θείας θέλησης η
πρόοδος (η εμφάνιση) των κτισμάτων.
342. Αυτός που νομίζει λοιπόν τη θεία θέληση θεία ουσία συναριθμεί
με τα κτίσματα κατά την πρόοδο τον Υιό ˙ και ή νομίζει άναρχα τα
κτίσματα κατά τον Υιό, ή να έχη αρχή (ηργμένον) ο Υιός κατά τα
κτίσματα, που είναι ακριβώς εξαιρετικά άτοπο και αιρετικό. Δεν
είναι άρα ουσία η θέληση, αλλά δύναμη φυσική περί την ουσία. «Αν
μπορούσαμε να γνωρίζουμε την ίδια τη θεία ουσία καθώς (έτσι όπως)
είναι και να της προσάπτουμε το δικό της όνομα, θα την φανερώναμε με
ένα μόνον όνομα».
343. Ιδού, που ομολογεί και χωρίς να το θέλη την αλήθεια και
αναιρώντας, όπως το συνηθίζει, τα δικά του, και λέει˙ «αυτό είναι
υποσχεμένο σε κείνους, που θα τον δουν κατ’ ουσίαν». Αν και είναι
ψέμμα αυτό το «κατ’ ουσίαν», λέει πάντως αληθινά, ότι δεν μπορούμε να
γνωρίζουμε τώρα τη θεία ουσία˙ γι’ αυτό και δεν της προσάπτουμε δικό
της όνομα, και δεν την φανερώνουμε με ένα και μόνο όνομα, αλλά με
πολλά, όπως δυνατή, σοφή, αγαθή και όσα λέγονται γι’ αυτήν. Είναι
φανερό λοιπόν ότι, ομολογώντας πως είναι ενιαία η ουσία, κι είναι
πολλά αυτά, απ’ τα οποία φανερώνεται η ουσία, πως θέλει να είναι
άλλο αυτά απ’ την ουσία.
80
344. Και θέλει ο ίδιος να είναι όλα ουσία του Θεού, λέγοντας πως
«δεν υπάρχει τίποτα εκτός απ’ την ουσία του στον Θεό». Και
ονομάζει και τη δύναμη και τη σοφία και την αγαθότητα και κάθε τι,
με το οποίο ονομάζεται ο Θεός, ουσία, όπως προαναφέραμε, του
Θεού. Και γίνεται έτσι αντίπαλος σε όλα τα δικά του και βαδίζει σε
αιρετικές έννοιες και τίθεται μαζί με τους Έλληνες. «Έχει την ίδια φύση,
που έχει και ο Πατέρας, και επομένως και την ίδια δύναμη ο Υιός». Και
λέει με αναίσχυντο πρόσωπο και σκοτεινή διάνοια μετά˙ «δεν υπάρχει
κατά κανέναν τρόπο δύναμη στον Θεό»˙ «δεν συναντάται καμμιά δύναμη
στον Θεό». Πώς δεν ευλαβείται αυτούς που τον συναντούν; ποιός
ανέγνωσε ποτέ τέτοια θεολογία ή μάλλον αστάθεια και μέθη από οίηση
χωρίς οίνο; Αλλίμονό σου, Θωμά˙ πώς απώλεσες, με τη θέλησή σου
(ώσπερ εκών είναι), την ιερή αλήθεια;
345. «Δεν υπάρχει τίποτα εκτός απ’ την ουσία του στον Θεό». Κι
αυτός που το λέει αυτό, λέει πάλι αλλάζοντας˙ «υπάρχει το
αυτεξούσιο στον Θεό»˙ «υπάρχει ευφροσύνη και χαρά στον Θεό»˙
«υπάρχει αγάπη στον Θεό»˙ «υπάρχει ιδιαιτέρως τέχνη στον Θεό˙
υπάρχει φρόνηση στον Θεό˙ υπάρχει δικαιοσύνη στον Θεό ˙ υπάρχει
γενναιοδωρία στον Θεό˙ υπάρχει αρετή αλήθειας στον Θεό»˙ «οφείλει
να επιγράφεται κατ’ εξοχήν η σοφία στον Θεό». Κι ακόμα˙ «είναι
φανερό πως υπάρχει ιδιαιτέρως η σοφία στον Θεό». Κι ακόμα˙ «κι
είναι παραδειγματικές των δικών μας αυτές οι αρετές στον Θεό, όπως
ακριβώς το τέλειο του ατελούς». Είναι άραγες κάποιου που σωφρονεί
και υγιαίνει αυτά τα ρήματα; Ποιος μπόρεσε ποτέ να καταργήση τα του
Θωμά έτσι, όπως ο ίδιος; «δεν υπάρχει τίποτα εκτός απ’ την ουσία του
στον Θεό». Κι ενώ υπάρχουν τόσα πολλά και διαφορετικά και σχεδόν
άπειρα στον Θεό.
346. Γιατί λέει, αν και απαίδευτα, αλλού˙ «έχει συμπεριλάβει σ’ αυτήν

τις αξίες όλων των όντων η θεία ουσία». Κι ακόμα˙ «είναι φανερό ότι
μπορεί να λαμβάνεται, καθόσον είναι απολύτως (απολελυμένως) τέλεια,
ως ιδιαίτερος λόγος του καθενός η θεία ουσία˙ γι’ αυτό και μπορεί να έχη
81
σύμφωνα μ’ αυτήν ιδιαίτερη γνώση για όλα ο Θεός. Κι επειδή
διακρίνεται ο ιδιαίτερος λόγος του ενός απ’ τον ιδιαίτερο λόγο του
άλλου, και είναι αρχή πλήθους η διάκριση, είναι αναγκαίο να νοούμε
κάποια διάκριση και πλήθος των λόγων στον θείο νου. Απομένει λοιπόν
να μην είναι περισσότεροι ή διακεκριμένοι οι λόγοι των πραγμάτων στον
θείο νου, παρά καθόσον γνωρίζει ο Θεός τα πράγματα, που μπορούν να
εξομοιωθούν με περισσότερους και διαφορετικούς τρόπους μ’ αυτόν˙ και
γι’ αυτό λέει ο Αυγουστίνος, ότι έχει ποιήσει με διαφορετικό λόγο τον
άνθρωπο και με διαφορετικό τον ίππο ο Θεός˙ και λέει πως υπάρχουν ως
πλήθος οι λόγοι των πραγμάτων στον θείο νου» (Αυγουστίνου, Lib.
Octaginta trium).
347. Αλλά νομίζω ότι, όπως ακριβώς κακώς αντιστάθηκε ο Ευνόμιος

στην κακή αίρεση του Σαβέλλιου και αποφεύγοντας τήν άθεη
συγχώνευση (συναλοιφή) στην Τριάδα έπεσε από απροσεξία στην
κακόδοξη διάκριση των προσώπων της Αγίας Τριάδος, έτσι
αποφεύγοντας τις ανυπόστατες ιδέες της πλατωνικής πλάνης,
μεταπίπτει σε άλλο κακό κι ο Θωμάς, νομίζοντας τις ιδέες όλων των
όντων στον Θεό ουσία του Θεού και διακηρύττοντας πως «δεν
υπάρχει τίποτα εκτός απ’ την ουσία του στον Θεό»˙ και ονομάζει
κάθε μετοχή των όντων ουσία του Θεού. Και αποφαίνεται
(διακηρύττει) σύμφωνα μ’ αυτό και όλα τα όντα μέτοχα της θείας
ουσίας και λέει φανερά πως «είναι μεθεκτή καθ’ ομοιότητα η θεία
φύση»˙ Και πάλι˙ «δεν θα εισρεύση καμμιά ουσία στον νου, παρά μόνον
ο Θεός, που υπάρχει σε όλα κατ’ ουσίαν». Και νομίζει έτσι ρευστή και
μεθεκτή την ουσία του Θεού και μπλέκεται σε μύριες κακίες αιρέσεων
και δεν το κατανοεί, επειδή δεν ακολουθεί την Εκκλησία του Θεού σε
όλα. «Είναι αναγκαίο να χορηγή ο Θεός, που είναι τέλειος στον εαυτό
του, απ’ τη δική του δύναμη το είναι σε όλα τα όντα». Ξέχασε, που είπε
προηγουμένως, ότι δεν υπάρχει κατά κανέναν τρόπο δύναμη στον Θεό.
Γιατί αν τα θυμόταν εκείνα, δεν θα τά ’λεγε τώρα αυτά, που είναι άκρως
αντίθετα σε κείνα.
348. Αλλά δεν ασεβεί κι αλλιώς καθόλου λιγότερο˙ γιατί λέει κάπου πως
«είναι η θεία δύναμη η ουσία του Θεού». Επειδή δε χορηγεί σύμφωνα
82
μ’ αυτόν σε όλα τα όντα απ’ τη δική του δύναμη το είναι ο Θεός, είναι
το ίδιο να πούμε κι απ’ τη δική του ουσία˙ γιατί ταυτίζεται η θεία
δύναμη και η ουσία σύμφωνα μ’ αυτόν, κι είναι έτσι μεθεκτή σε όλα τα
όντα η θεία ουσία, που ξεπερνά ακριβώς κάθε αιρετική κακία. Λέει πως
«δεν υπάρχει τίποτα εκτός απ’ την ουσία του στον Θεό». Και λέει μετά,
πως «δεν υπάρχει κάτι, που να μην παίρνη μέρος (μεταλαγχάνει) απ’ τον
ίδιον τον Θεό», απ’ την ίδια την ουσία του Θεού δηλαδή. Γιατί δεν
αφήνει απολύτως τίποτα εκτός απ’ την ουσία του στον Θεό, ο δυστυχής,
και νομίζει έτσι φανερά μεθεκτή σε όλα τα όντα την ουσία του Θεού.
«Συνάπτεται κάτι οικειότερα με τον Θεό, καθόσον αγγίζει (άπτεται) κατά
κάποιον τρόπο την ουσία του, που γίνεται όταν γνωρίζη κάτι για τη θεία
ουσία».
349. Αισχύνομαι (ντρέπομαι) με μάρτυρά μου τον Θεό κατανοώντας

τις αποφάσεις (διακηρύξεις) του τυφλού αυτού φιλοσόφου˙ γιατί
οικεία συναφή (σύνδεση) του Θεού προς τον άνθρωπο είναι η θεία
έλλαμψη του αγίου Πνεύματος στην καρδιά, άρρητη ενέργεια στην
ψυχή, που ενώνει αληθινά και οικεία την ψυχή με τον Θεό. Και
μοιάζει με κάποιον που ονειρεύεται ο Θωμάς νομίζοντας πως γίνεται
η άρρητη εκείνη και υπερφυής συναφή (σύνδεση) της ψυχής προς τον
Θεό, «όταν γνωρίζη κάποιος κάτι για τη θεία ουσία». «Όταν» λέει
απλώς «κάτι», και το «τί» δεν το αποκαλύπτει.
350. Γιατί είναι βαθύς (σφοδρός), αλλά στο να λέη ψέμματα, και
ολισθαίνοντας σ’ αυτό αμαρτάνει περισσότερο, λέγοντας˙ «καθόσον
αγγίζει (άπτεται) την ουσία του κατά κάποιον τρόπο». Λέει πάλι κατά
κάποιον, και δεν διευκρινίζει τον τρόπο, γιατί δεν έχει και τίποτα να πη
ούτε και κανέναν τρόπο, σύμφωνα με τον οποίο θα άγγιζε κανείς την
παντελώς αναφή θεία ουσία, για την οποία λέει ο Μέγας Βασίλειος˙ «οι
μεν ενέργειες του Θεού κατεβαίνουν σε μας, η δε ουσία του μένει
απρόσιτη» (Επιστολή 234, Προς Αμφιλόχιον)˙ για την οποία λέν οι
θεόσοφοι πατέρες πως είναι απειράκις απείρως υπερεξαιρεμένη
(Μαξίμου Ομολογητού, Περί διαφόρων αποριών των αγίων
Διονυσίου και Γρηγορίου), και δεν έχει ούτε θέση ούτε αφαίρεση ούτε
φαντασία ή δόξα ή λόγο ή νόηση, όπως λέει ο μέγας Διονύσιος˙ «δεν
83
είναι ούτε ουσία ως υπερούσιος, κι ούτε υπάρχει επαφή της νοητή ούτε
επιστήμη, ούτε και κάτι άλλο απ’ όσα έχουν γίνει γνωστά σε μας ή σε
κάποιο άλλο απ’ τα όντα, κι ούτε υπάρχει καθόλου θέση της ούτε
αφαίρεση, αλλά ποιώντας τις θέσεις και αφαιρέσεις αυτών που είναι μαζί
της (των μετ’ αυτήν), αυτήν ούτε την θέτουμε ούτε την αφαιρούμε,
επειδή είναι και πάνω από κάθε θέση η παντελής και ενιαία αιτία των
πάντων και πάνω από κάθε αφαίρεση η υπεροχή αυτού που είναι απλώς
απολελυμένος απ’ όλα και επέκεινα όλων» (Περί μυστικής Θεολογίας).
Και καθίσταται έτσι πάνω από κάθε ένωση η αναφής ουσία του Θεού. Αν
έδινε πίστη στον απόστολο και είχε ένωση πνευματική ο Θωμάς, θα
γνώριζε σαφώς, ότι η γνώση χωρίς τη χάρη φυσιοί (Α΄ Κορινθ. η΄ 1), και
δεν θα είχε εννοήσει τα παράλογα και θα έγραφε αυτά τα αιρετικά.
351. «Τη δύναμη τη φανερώνει η ενέργεια, η οποία δύναμη δηλώνει

(φανερώνει) την ουσία». Ολισθηρές κι οι δυό προτάσεις και ψευδείς˙
γιατί ούτε φανερώνει η ενέργεια την άπειρη δύναμη του Θεού, εφ’ όσον
ποιεί τον ουρανό μεν και τη γη ο Θεός, και δεν είναι αόριστα, ούτε
βέβαια άπειρα, είναι δε άπειρη, όπως μαρτυρεί κι ο Θωμάς και όλοι, η
θεία δύναμη.
352. Πώς θα αποδείξη λοιπόν το πεπερασμένο έργο την άπειρη

δύναμη; Αυτός που εποίησε άλλωστε τον ουρανό και τη γη ποιεί και στη
θάλασσα ψαράκια, βελονίδες, εξαιρετικά μικρά, και στη στεριά απ’ τα
νερά κουνούπια. Γι’ αυτό και αποκαλούσαν οι Αιγύπτιοι τις σκνίπες
δάκτυλο (Έξοδ. η΄ 15) του Θεού, δηλαδή θεία ενέργεια. Τί θα πούμε
λοιπόν; Πως θα γνωρίση κανείς απ’ την αλογόμυγα και το ψαράκι και τη
σκνίπα την άπειρη δύναμη του Θεού; Κατά κανέναν τρόπο, όπως λέει κι
ο Μέγας Βασίλειος, και το προαναφέραμε (Κατά Ευνομίου Β΄). Κι
απέχει πολύ απ’ το να φανερώνη τη θεία ουσία αυτή η δύναμη˙
φανερώνει μόνο πως είναι άπειρη η θεία ουσία, απ’ την οποία και
προέρχεται αυτή η άπειρη δύναμη.
84
353. Ποιος είναι δε η άπειρη εκείνη ουσία, μένει εξίσου αφανέρωτο.

Γιατί όπως δεν είναι, κατά τον Θεολόγο Γρηγόριο, φύση στον Θεό η
απλότητα, έτσι δεν είναι και το άπειρο φύση στον Θεό, αλλ’ ορώνται
αυτά γύρο απ’ (περί) τη φύση ή την ουσία. Γιατί τί λες εσύ; ότι δεν
είναι απλής ή άπειρης φύσης και γενικά κανένα απ’ τα θεία, αυτό που
παριστάνει (φανερώνει) την υπερκείμενη απ’ όλα ουσία του Θεού, την
υπερεγκατεστημένη στα απόκρυφα, όπως λεν οι παραδόσεις (τα λόγια).
Αποφεύγει έτσι στα θεολογικά του τη θεολογική αλήθεια και τους
σύμφωνα μ’ αυτήν ιεροδιδασκάλους και ξερνάει απ’ την ελληνική
παιδεία και τη δική του κοιλιά τα άνομα και αιρετικά ο Θωμάς.
354. «Δεν είναι ούτε κι η ηδονή τέλος. Γιατί είναι το ίδιο το να έχης το
αγαθό αίτιο της ηδονής, όπως όταν αισθανώμαστε το ήδη παρόν αγαθό ή
έχουμε θυμηθή το κάποτε παρόν ή ελπίζουμε αυτό που θα υπάρξη. Δεν
είναι άρα έσχατο τέλος η ηδονή». Μετακινείται μετά γρήγορα όπως το
συνηθίζει, σαν να έχη βαδίσει ακριβώς πάνω σε σαθρό έδαφος, και λέει˙
«αν και δεν είναι έσχατο τέλος η ηδονή, κοινωνεί όμως με το έσχατο
τέλος». Κι αν κοινωνή, πώς δεν είναι κι αυτή έσχατο τέλος; γιατί
αυτό που κοινωνεί με ένα άλλο είναι μέτοχο της δύναμης εκείνου, με
το οποίο κοινωνεί. Λες όμως και συ μεταστρεφόμενος˙ «προέρχεται απ’
τη συνάντηση του έσχατου τέλους η ηδονή». Ώστε είναι άρα επέκεινα
απ’ το έσχατο αναφερθέν τέλος η ηδονή, μετά την οποία δεν υπάρχει κάτι
άλλο, κι είναι πιο απομακρυσμένη απ’ όλα και κατ’ εξοχήν έσχατο τέλος.
Λες πως προέρχεται απ’ το έσχατο τέλος η ηδονή, και δεν υπάρχει τίποτε
άλλο μετά την ηδονή. Δεν αληθεύεις άρα λέγοντας, ότι «δεν είναι τέλος
ούτε κι η ηδονή».
355. «Η περί Θεού κατ’ ουσίαν γνώση είναι η ίδια η ευδαιμονία».

Είναι ψέμμα αυτό σαφές και αιρετικό˙ γιατί θα αφαιρεθή έτσι από κάθε
νοερή φύση η ευδαιμονία και η μακαριότητα. Γιατί δεν έχει σύμφωνα με
τα όσα έχουν ήδη αποδειχθή καμμιά νοερή κτιστή φύση γνώση της θείας
ουσίας, απολαμβάνουν δε όλα τα γύρο από τον Θεό λογικά ευδαιμονία
και μακαριότητα. Είναι άρα ψεύτικη η αναπλαττόμενη από σένα
85
μακαριότητα και ευδαιμονία˙ «σταματά η φυσική έφεση καθενός που
έχει φθάσει στο έσχατο τέλος. Είναι ανάγκη να ηρεμή εντελώς λοιπόν η
φυσική έφεση της νοερής ουσίας που ορά τη θεία ουσία». Κι αν το
δεχθούμε αυτό (ει τούτο δοίημεν), δεν επιθυμεί τη θεία ουσία η νοερή
ουσία που την ορά, που την επιθυμούσε πριν να τη δη˙ γιατί δεν
ανατείνεται χωρίς επιθυμία (έφεση) προς τον Θεό η ψυχή.
356. Και χάνει σύμφωνα μ’ αυτά τα λόγια η νοερή ουσία, που έφθασε
στο να ορά τη θεία ουσία, τη φυσική της επιθυμία˙ κι αν χάνη την
επιθυμία, είναι φανερό πως χάνει και τη θέληση˙ κι αν χάνη τη
θέληση, είναι φανερό πως χάνει και τη νόηση, γιατί έρχεται απ’ τη
νόηση η θέληση. Κι αφού χάθηκε η νόηση, χάθηκε μαζί της και ο
γεννήτοράς της νους κι αλλίμονο λοιπόν σ’ αυτόν που ανυψώθηκε και
είδε την ουσία του Θεού. Και μοιάζει ν’ αντιστοιχή αυτό σε κείνο που
επαγγέλλεται ο Θεός στον Μωυσή˙ «ουδείς όψεται το πρόσωπόν μου
και ζήσεται» (Εξοδ. λγ΄ 20, 29).
357. Γιατί είναι αληθινά το να φανταστής γνώση της θείας ουσίας

όλεθρος δεινός, πλάνη διαβολική, αφορμή πολλών αιρέσεων,
κακοδοξία ελληνική. Και καλώς λέει, αν και με κακή διάνοια, ο Θωμάς,
ότι «είναι ανάγκη να ηρεμή ολοσχερώς η φυσική έφεση της νοερής
ουσίας που ορά τη θεία ουσία», κι αυτό σημαίνει το να χαθής ολοσχερώς,
όπως προαναφέραμε˙ αλλ’ ούτε ορά τη θεία ουσία η νοερή και κτιστή
ουσία, όπως προαποδείξαμε, ούτε θα παυθή η έφεση της νοερης ουσίας
στον αιώνα, όπως επίσης προαναφέραμε. Είναι ψευδείς άρα και αιρετικές
κι αυτές οι αποφάσεις (διακηρύξεις) του Θωμά.
358. «Φανερώνει ο Αριστοτέλης, στο Ι΄ των Ηθικών, ότι υπάρχει στη

θεωρία η έσχατη του ανθρώπου ευδαιμονία, σύμφωνα δηλαδή με τη
σοφία, η οποία υπερέχει ανάμεσα στις (υπόλοιπες) τρεις νοερές, που
είναι η σοφία, η επιστήμη, ο νους, όπως φανερώνει στο Ζ΄ των
Ηθικών. Γι’ αυτό και ορίζει στο Ι΄ των Ηθικών, πως είναι ευδαίμων ο
σοφός». Εύγε σε σένα γι’ αυτόν τον διδάσκαλο και την καλή διάκριση,
86
με τα οποία εισήλθες στην ιερή θεολογία, τοποθετούμενος, όπως λες,
κατά των Ελλήνων. Έχασες κάθε ντροπή, το πρόσωπό σου έχει γίνει
πρόσωπο πόρνης, ολοφάνερος αντάρτης της Εκκλησίας του Χριστού και
συνασπιστής των Ελλήνων.
359. Γιατί οι «’Ελληνες» λέει ο ιερός Παύλος «σοφίαν ζητούσιν» (Α΄

Κορινθ. α΄ 22), με την οποία παρέχεις εσύ, στα φανερά και
ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, σε κάποιον την έσχατη του ανθρώπου
ευδαιμονία˙ και λογαριάζεις αυτή τη σοφία, και μάλιστα την εξωτερική,
ως έσχατη ευδαιμονία˙ και ορίζεις πως είναι ο σύμφωνα μ’ αυτήν τη
σοφία σοφός ευδαίμων˙ κι ο λογισμός σου είναι, ότι έτσι νομίζει ο
Αριστοτέλης. Πιστεύεις και γράφεις με παρρησία, μακριά απ’ την
ιερή αλήθεια, χωρίς να κοκκινίζης, αυτό που δεν νομίζουν (δοκεί) οι
άγιοι, το νομίζει δε ο Αριστοτέλης! Ξέχασες τον μεγάλο Διονύσιο που
λέει˙ είναι σκοπός κάθε ιεραρχίας «η προς τον Θεό, όσο είναι εφικτό,
αφομοίωση και ένωση» (Περί εκκλησιαστικής ιεραρχίας). Και πάλι˙
«το πέρας κάθε ιεραρχίας είναι το να αγαπήσουν από κοντά τον Θεό
και τα θεία (η προς Θεόν και τα θεία και προσεχής αγάπησις)» (ο.π.),
εν αγίω Πνεύματι δηλαδή. «Γιατί η ιερή τελείωση της θεογενεσίας –
λέει αλλού– ενώνει αυτά που τελέσθηκαν με το θεαρχικό πνεύμα».
Και συμπληρώνει˙ «την δε νοητώς ευοδοποιόν και τελεσιουργόν
επιφοίτησιν, αρρητοτάτην ούσαν, επιγνώναι παρίημι νοερώς τοις
ηξιωμένοις της κατά νουν του θείου Πνεύματος ιεράς και θεουργού
κοινωνίας (την δε νοητώς ευοδοποιό και τελεσιουργό επιφοίτηση,
που είναι αρρητότατη, παραχωρώ να γνωρίζουν νοερά εκείνοι που
έχουν αξιωθή την κατά νουν ιερά και θεουργό κοινωνία του Θείου
Πνεύματος)» (ο.π.).
360. Βλέπεις την έσχατη ευδαιμονία και το έσχατο τέλος αυτών που
ζουν κατά Θεόν, την οποία κηρύττουν οι θεόσοφοι; Πώς προστρέχεις
λοιπόν εσύ, έχοντας αφήσει αυτά τα του Θεού και της κατ’ αυτόν
αλήθειας, σ’ έναν Έλληνα μωρό, που τη σοφία του εμώρανε και απώλεσε
κατά την επαγγελία ο Θεός (Α΄ Κορινθ. α΄ 20), και παραλαμβάνεις τις
ματαιολογίες του ως μαρτυρίες στα θεολογικά σου; Θα ήταν καλύτερο
για σένα να μην είχες γεννηθή, απ’ το να επιχειρής να εισάγης πλαγίως
87
τέτοιες κακοδοξίες και τέτοια ελληνικά φρονήματα στην Εκκλησία του
ζώντος Θεού.
361. «Η ευδαιμονία είναι ένα κοινό αγαθό, στο οποίο μπορεί να φθάσουν
πιο πολλοί, αν δεν συμβή να είναι ανεπιτήδειοι, όπως λέει ο Αριστοτέλης
στο Α΄ των Ηθικών». Δεν είναι μεν θαυμαστό, αν μιλά ακόμα και μωρά ο
Αριστοτέλης, που ανήκει στη μεμωραμένη σοφία˙ είναι όμως θαυμαστό
σε σένα, και μάλλον και ελεεινό, που ενώ φιλοτιμείσαι στο Ευαγγέλιο
του Χριστού και θέλεις να είσαι χριστιανός και έχεις αναγνώσει τις ιερές
Γραφές και τους κατ’ αυτές ιεροδιδασκάλους, να έχης εγκαταλείψει
έπειτα, με τη θέλησή σου, την ιερή ευθύτητα, και ν’ ακολουθής έναν
Έλληνα άνδρα εξαιρετικά καταδικασμένο στα της πίστεως, τον κακώς
αφανισμένο Αριστοτέλη. Γι’ αυτό ψευδόμενος, όπως εκείνος, στα θεία,
και βλασφημώντας και δείχνοντας εμπιστοσύνη στην απωδιωγμένη
σοφία και σπεύδοντας να ενισχύσης τα παραληρήματά της,
συμπαρασύρεσαι αναγκαστικά και συ μαζί του, αποσπώμενος κακώς απ’
τον Θεό και την κατ’ αυτόν αλήθεια.
362. Ανήκει μόνο σε όσους έχουν βαπτισθή στον Χριστό και είναι
βεβαιόπιστοι, φιλόσοφε, η ευδαιμονία, κι όχι στους Ιουδαίους ούτε
τους Έλληνες, ούτε βέβαια τους βαρβάρους. Πώς είναι λοιπόν ένα
κοινό αγαθό; κι αν είναι ένα κοινό αγαθό σύμφωνα με σένα, πώς
μπορεί, αν δεν τύχη να είναι ανεπιτήδειοι, να φθάσουν, πάλι σύμφωνα
με σένα, όχι όλοι, αλλ’ οι πιο πολλοί; Αυτό που ανήκει στους
περισσότερους δεν ανήκει σ’ όλους και δεν είναι γι’ αυτό ούτε κοινό.
Και πώς θα επιτύχουν, αν δεν συμβή να είναι ανεπιτήδειοι, την
ευδαιμονία; Αν ισχύη αυτό, θα είναι απ’ την επιτηδειότητα η
ευδαιμονία κι όχι απ’ τη δωρεά και τη χάρι του Θεού, απ’ το οποίο τί
θα μπορούσε να γίνη πιο άλογο και πιο δυσσεβές;
363. Η επιτηδειότητα είναι έργο ανθρώπινο, ενώ η ευδαιμονία είναι

έργο του Θεού, που χορηγείται χάριτι με την πίστη, όπως
προαποδείξαμε˙ γι’ αυτό και θα έχουν στους αιώνες οι βεβαιόπιστοι
88
θεία ευδαιμονία, κι αν θέλης μπορείς να πης ευμένεια. Κι επειδή έχεις
μιλήσει για ανεπιτήδειους εδώ, προβάλλεις εσφαλμένα κι αυτή σου την
απόφαση (διακήρυξη). Γιατί έπρεπε να πης, προς τί θα ήταν άραγες, αν
συνέβαινε να είναι, ανεπιτήδειοι, αλλά δεν το πρόσθεσες. Και νομίζεις
πως λύνεις όλα αυτά τα δύσκολα και ανώμαλα μ’ έναν Έλληνα μάρτυρα,
τον δάσκαλό σου και καθηγητή, και λες˙ όπως λέει ο Αριστοτέλης στο Α΄
των Ηθικών. Αλλ’ εμείς παραπέμπουμε βέβαια και τον Αριστοτέλη και
τους ομόφρονές του όσο γίνεται πιο γρήγορα στους κόρακες.
364. «Επειδή επιθυμούν όλοι οι άνθρωποι απ’ τη φύση τους την

ευδαιμονία, είναι άρα ένα κοινό αγαθό η ευδαιμονία, που μπορούν να
το επιτύχουν όλοι, αν δεν υπάρξη κάποιο κώλυμα. Και φθάνουν λίγοι
στην προαναφερθείσα περί Θεού γνώση με την απόδειξη, λόγω των
κωλυμάτων αυτής της γνώσης». Και λέει λίγοι λόγω του Αριστοτέλη
και του Πλάτωνα και όσων χαίρονται με τις αποδείξεις, και υπαινίσσεται
ως πιθανό κώλυμα το να μη γνωρίζης καλά (μη επίστασθαι) να
συλλογίζεσαι. Και στο μεν προηγούμενο κεφάλαιο έλεγε πως είναι
δυνατό να επιτύχουν οι περισσότεροι την ευδαιμονία, εδώ δε λέει πως
είναι δυνατό να την επιτύχουν όλοι, για ν’ αποδειχθή και σ’ αυτό άστατος
κι ότι δεν γνωρίζει τίποτα βέβαιο.
365. Και γιατί είναι ανάγκη να είναι κοινό αγαθό η ευδαιμονία,

επειδή την επιθυμούν απ’ τη φύση τους όλοι οι άνθρωποι; Εφόσον
δεν ανήκουν αυτά που απ’ τη φύση μας επιθυμούμε στην ευδαιμονία,
αλλ’ εκείνα που επιθυμούμε με τον λόγο και την αλήθεια˙ κι ούτε
αποκτούμε αυτά που απ’ τη φύση μας επιθυμούμε στον μέλλοντα
αιώνα, αλλ’ εκείνα που επιθυμούμε με την εντολή και το πρόσταγμα
του Θεού, με τη νοερή μας αίσθηση. Γιατί επιθυμούν όλοι οι άνθρωποι
απ’ τη φύση τους τις σαρκικές ορέξεις, κι είναι απ’ τη φύση του
επιθυμητό όλο το παθητικό μέρος της ψυχής, που αν δεν το διευθύνη
ακριβώς ο νους κι ο λόγος, όχι μόνο δεν οδηγεί στην ευδαιμονία τον
άνθρωπο, αλλά τον καθιστά και κακοδαίμονα. Δεν είναι άρα, αυτό που
επιθυμούν ακριβώς απ’ τη φύση τους οι άνθρωποι, ή ευδαιμονία ή κοινό
αγαθό, αλλ’ ευδαιμονία και κοινό αγαθό είναι μόνο, αυτό που
επιθυμούμε σύμφωνα με τον λόγο και την εντολή του Θεού.
89
366. Και μ’ αυτό που λες, ότι φθάνουν λίγοι στην προαναφερθείσα περί
Θεού γνώση με την απόδειξη, λόγω των κωλυμάτων αυτής της γνώσης,
αμαρτάνεις περί την διάνοια (αστοχείς διανοητικά), γιατί δεν χωρά
καμμιά απόδειξη στη θεία ευδαιμονία, ούτε βέβαια συλλογισμός.
Γιατί τα καλά της ευδαιμονίας, «α ο Θεός ητοίμασε τοις αγαπώσιν αυτόν,
οφθαλμός ουκ είδε και ους ουκ ήκουσε και επί καρδίαν ανθρώπου ουκ
ανέβη». Και τοποθετώντας εσύ σε τέτοια τάξη τους συλλογισμούς και τις
αποδείξεις, μοιάζεις με κάποιον που παίζει και ψεύδεται, κι όχι που
σπουδάζει, ούτε βέβαια αληθεύει.
367. «Είναι ανάγκη να υπάρχη η ευδαιμονία στην ενέργεια του νου,

σύμφωνα με την παράθεση των νοητών προς τα τιμιώτατα. Απομένει
λοιπόν να υφίσταται (υφεστάναι) στη θεωρία της σοφίας και την περί
τα θεία επίσκεψη και η έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου». Δεν είναι
κατά κανέναν τρόπο λόγοι χριστιανού αυτοί, ούτε βέβαια αυτών που
πάσχουν εκ πίστεως τα θεία και υπερφυή και μακάρια, αλλ’ είναι
ελληνική δόξα (γνώμη) και της δικής τους φατρίας που δεν «ευκαιρεί»
καθόλου «ή τι λέγειν και ακούειν καινότερον» (Πράξ. ιζ΄ 21).
368. Γιατί έτσι δίδαξε, λέγοντας ο αγαθός˙ «μείνατε εν εμοί, καγώ εν

υμίν» (Ιωάν. ιε΄ 4). Κι ότι «ο ποιών τας εντολάς μου, εκείνος εστίν ο
αγαπών με, ο δε αγαπών με αγαπηθήσεται υπό του Πατρός μου, και
εγώ και ο Πατήρ ελευσόμεθα προς αυτόν και μονήν παρ’ αυτώ
ποιήσομεν» (Ιωάν. ιδ΄ 21, 23). Αυτή είναι η αληθινή και κύρια
ευδαιμονία και το τέλος το έσχατο˙ κι αυτοί που είναι αμύητοι στην
αλήθεια και μακριά απ’ την υγιή πίστη μοιάζουν με τυφλούς που
ψηλαφούν και νομίζουν τη σοφία αυτού του αιώνα, που την έχουν κι οι
Πέρσες κι οι Έλληνες κι οι Ινδοί κι οι Αιγύπτιοι, την οποία εμώρανε και
απώλεσε ο Θεός με τον εμπαιγμό και την πλάνη του δαίμονα (Α΄ Κορινθ.
α΄ 19-20), ευδαιμονία, κι ούτε που φέρνουν στον νου τους την άρρητη
ένωση του Θεού και την άφραστη ευδοκία του, που έχει επιδείξει για τον
άνθρωπο. Γιατί πλανήθηκαν απ’ την κοιλιά της μάνας τους οι
ταλαίπωροι.
90
369. Και λέει, όντας άστατος και ανέστιος ο Θωμάς ˙ «δεν συνίσταται
στην δι’ αποδείξεως περί του Θεού γνώση η ανθρώπινη έσχατη
ευδαιμονία». Και λέει μετά, μη μπορώντας να σταθή ούτε και στο ψέμμα
του απ’ τη μεγάλη αστάθεια, αυτός ο ίδιος˙ «και φθάνουν λίγοι στην
προαναφερθείσα περί Θεού γνώση με την απόδειξη λόγω των
κωλυμάτων αυτής της γνώσης». Και διακηρύττει μεν εκεί εντελώς πως
είναι έσχατη ευδαιμονία η δι’ αποδείξεως περί Θεού γνώση,
παραχωρεί δε εδώ, σαν να ξέχασε ακριβώς τα ίδια του τα λόγια, σε
λίγους, και στους άριστους τάχα απ’ τους σοφούς, να φθάσουν με την
απόδειξη στη γνώση για τον Θεό, που είναι, όπως νομίζει, η
ευδαιμονία. Θα μπορούσες να πης πως επιμελείται (καταγίνεται με ζήλο)
μεν να μιλά, δεν φροντίζει δε καθόλου για την αλήθεια.
370. Η ευδαιμονία, που είναι έσχατο τέλος, «είναι ενέργεια, με την οποία
δεν έχει συναφθή καμμιά δύναμη επέκεινα (πιο πέρα) προς άλλην
ενέργεια˙ η δε δια της οδού της αποδείξεως περί του Θεού γνώση
παραμένει ακόμα εν δυναμει προς κάτι άλλο περί του Θεού, που οφείλει
να γίνη γνωστό κατά έναν υψηλότερο τρόπο». Κι αυτός που συμπλέκει
αυτά τα ψευδή και ανυπόστατα μεταπίπτει σε άλλα πλήρη πλάνης,
λέγοντας˙ «αν και υπήρξαν κάποιοι, που βρήκαν έτσι την αλήθεια για
(περί) τα θεία με την απόδειξη, ώστε να μη συμπλέκεται κανένα
ψέμμα με τις δόξες τους (τις γνώμες τους), είναι φανερό πως είναι και
εξαιρετικά λίγοι», υπαινισσόμενος τον Αριστοτέλη και τον εαυτό του
και τον Πλάτωνα και κάποιους άλλους, τους οποίους αποκαλεί
εξαιρετικά λίγους. Προχωρά έτσι από ψέμμα σε ψέμμα, ασταθής και
αναίσθητος. Και λέει πάλι˙ «η κατ’ ουσίαν περί Θεού γνώση είναι η ίδια
η ευδαιμονία. Και δεν υπάρχει τέτοια γνώση, που να την απέκτησαν οι
φιλόσοφοι με τις αποδείξεις για τον Θεό».
371. Έτσι είναι το ψέμμα κι ο ψεύτης που το χρησιμοποιεί, σκοτεινά και

μαχόμενα προς αυτά τα ίδια˙ βαδίζοντας σε άνομη οδό, προχωρά σε
κάκιστες βλασφημίες και λέει ο ελεεινός αυτός Θωμάς˙ «ηρεμεί με την
ευδαιμονία, που είναι έσχατο τέλος, η φυσική έφεση, δεν παύει δε η
91
γνώση της πίστης την έφεση, αλλά τη διεγείρει περισσότερο, γιατί ο
καθένας επιθυμεί να δη, αυτό που πιστεύει. Δεν είναι άρα ευδαιμονία η
γνώση της πίστης». Βλέπετε, σε ποιόν γκρεμό κατέπεσε απ’ το να
νομίζη πως έχει παυθή η έφεση αυτών που επέτυχαν την ευδαιμονία,
που είναι έσχατο τέλος;
372. Δεν συνίσταται, λέει, η έσχατη του ανθρώπου ευδαιμονία στην

δια της πίστεως περί του Θεού γνώση. Σε ποιάν αθλιότητα έχει,
αλλίμονο, φτάσει! Αν δεν συνίσταται διά πίστεως και της κατ’ αυτήν
περί Θεού γνώσης η έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου, είναι μάταιη
η πίστη και κενό το κατά Χριστόν κήρυγμα. Αλλ’ έχει πη εκείνος «ο
πιστεύσας και βαπτισθείς σωθήσεται, ο δε απιστήσας
κατακριθήσεται» (Μάρκ. στ΄ 16), η αυτοαλήθεια, ο ποιμένας ο καλός
και μη παρερχόμενος (απαρόδευτος) διδάσκαλος της Εκκλησίας του,
καθόσον είναι ο ενυπόστατος Λόγος του Θεού˙ και λες,
προσπερνώντας ανόητα εσύ, τρισάθλιε, την πίστη και τον
πιστευόμενο, πως υφίσταται (υφεστάναι) στη θεωρία της εξωτερικής
(έξω) σοφίας η ευδαιμονία, και δεν την επιτρέπεις (συγχωρείς) κατά
κανέναν τρόπο στην διά της πίστεως περί Θεού γνώση, και απονέμεις
μεγαλύτερη δύναμη (ισχύ) στην ελληνική σοφία απ’ ό,τι ακριβώς
στην ιερή πίστη και την κατ’ αυτήν περί Θεού γνώση˙ κι έχεις
εξέλθει ολοφάνερα, και μάλλον έγινες και αντίπαλος των θείων
ευαγγελίων και του κηρύγματος μέσα σ’ αυτά και του Θεού Λόγου
που παρέσχε το κήρυγμα. Γι’ αυτό και πάλι σου απαγγέλλω το
αλλίμονο, Θωμά.
373. «Δεν παρουσιάζεται (γίνεται παρόν) με την εκ πίστεως γνώση

τελείως το πιστευόμενο πράγμα στον νου˙ γιατί είναι των απόντων η
πίστη (Εβρ. ια΄ 1), κι όχι των παρόντων. Παρουσιάζεται όμως με την
πίστη ο Θεός στη διάθεση, όταν προστίθεται εκούσια αυτός που
πιστεύει στον Θεό, όπως λέγεται στο Γ΄ κεφάλαιο της προς Εφεσίους
“κατοικείν εν ταις καρδίαις ημών τον Χριστόν διά πίστεως” (Εφεσ.
γ΄ 17). Δεν είναι άρα δυνατό να υφίσταται στη γνώση της πίστης η
έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου». Όλα ψευδή, όλα αιρετικά, εφ’
όσον είναι ανακόλουθα στις θείες Γραφές.
92
374. Λέει πως δεν γίνεται με την εκ πίστεως γνώση παρών ο Θεός στον
νου, αλλά στη διάθεση˙ κι αυτό είναι κάποιου που αντιλέγει όχι μόνο
στις θείες Γραφές, αλλά και στον ίδιον τον Χριστό, τον και των
Γραφών Κύριο. Γιατί δεν λέει εκείνος πως παρίσταται κατά τη
διάθεση των πιστών ο Θεός, γιατί είναι ολοφάνερος εμπαιγμός του
δαίμονα αυτό. Γιατί είναι συγκατάθεση λογική η διάθεση του νου,
και δεν παρίσταται ο Θεός στη διάθεση στους πιστούς ούτε
μικροπρεπώς και αφανώς, αλλ’ εμφανίζεται στην καρδιά,
αναβλύζοντας πνευματικά τα αείβλυτα και φωτίζοντας υπερκοσμίως
αυτόν που μετέχει.
375. Και λάβε τη βεβαίωση κι απ’ τις υποσχέσεις του Σωτήρα και να
ντραπής, Θωμά, γιατί λέει˙ «ο πιστεύων εις εμέ –όχι όπως λένε οι
αιρέσεις, αλλ’ όπως είπε η Γραφή, ορθόδοξα δηλαδή– ποταμοί εκ της
κοιλίας αυτού ρεύσουσιν ύδατος ζώντος» (Παροιμ. ιη΄ 4˙ Ησ. νη΄ 11˙
Ιωάν. ζ΄ 38). Κι ο επιστήθιος˙ «τούτο δε έλεγε περί του Πνεύματος, ου
έμελλον λαμβάνειν οι πιστεύοντες εις αυτόν» (Ιωάν. ζ΄ 39). Ακούς κοιλιά
και ποταμούς που ρέουν από ’κει και Πνεύμα, και μιλάς εσύ για τη
διάθεση, η οποία γίνεται πολλές φορές και στα έθνη και ελεήμων και
προσεχτική και ευελπιστεί στον Θεό; Ονειρεύεσαι, μάθε το καλά, και
αγνοείς ως δύσπιστος το δώρο των πιστών. Άκου τον ιερό Παύλο που
λέει γι’ αυτό˙ «έσωσεν ημάς διά λουτρού παλιγγενεσίας –δηλαδή διά
βαπτίσματος του εκ πίστεως– και ανακαινώσεως Πνεύματος Αγίου,
ου εξέχεεν εφ’ ημάς πλουσίως» (Τίτ. γ΄ 5-6). Πού ακούς εδώ διάθεση;
και λέει αλλού καθαρώτερα, για να μην πλανάσαι σε τέτοιους λογισμούς˙
«εξαπέστειλεν ο Θεός το Πνεύμα του Υιού αυτού εις τας καρδίας
ημών» (Γαλ. δ΄ 6) όχι έτσι απλά ούτε στα κρυμμένα, αλλά «κράζον»
στις καρδιές μας άρρητα «αββά ο πατήρ» (ο.π.).
376. Κι αν θέλης ν’ ακούς και την ιερά Εκκλησία, θα δης το ιερό δώρο
της πίστης, που λέει˙ αυτό είναι το ευαγγέλιο, πρεσβεία του Θεού προς
τους ανθρώπους με τον Υιό που σαρκώθηκε και δωρίζει στους πιστούς
την αγένητη θέωση˙ και λέω αγένητη θέωση την κατ’ είδος
93
ενυπόστατη έλλαμψη, που δεν έχει γένεση, αλλ’ ανεπινόητη
φανέρωση στους άξιους. Αυτό το θαυμαστό και άφραστο δώρο της
πίστης, την υπερφυή και υπερουράνια θεία ένωση, μη έχοντας
αποχτήσει από δυσπιστία η Εκκλησία των Λατίνων, κι ούτε βέβαια
αυτός εδώ ο Θωμάς, προχωρά σε αλλόκοτες έννοιες και λέει αυτά που
δεν υπάρχουν στις ιερές Γραφές και πέφτει σε μύριες κακοδοξίες.
377. «Δεν παρίσταται (γίνεται παρόν) με την εκ πίστεως γνώση το

πιστευόμενο πράγμα, δηλαδή ο Θεός, τελείως στον νου». Αλλ’ ούτε και
θα μπορούσε, ούτε με την εκ πίστεως, ούτε και με τίποτε άλλο, ούτε στον
τωρινόν αιώνα, ούτε στον μέλλοντα, κι ούτε άνθρωποι, ούτε άγγελοι,
φθάνουν σε τέτοια κατάσταση, ώστε να γίνεται το πιστευόμενο πράγμα,
δηλαδή ο Θεός, παρόν τελείως στον νου. Γιατί η τελειότητα των
κτιστών είναι σύμφωνα με τους αγίους ατέλεστη τελειότητα˙ γιατί
δεν θα μπορούσε να περιληφθή καθόλου και κατά κανέναν τρόπο ο
απερίληπτος Θεός. Αλλ’ είναι φανερό, ότι αποπνέεις ελληνική παιδεία
και θρησκεία και δοξάζεις (νομίζεις) ότι παρίσταται τελείως ο Θεός
στον νου, δηλαδή κατ’ ουσίαν, αν και όχι στο παρόν, αλλά στο
μέλλον. Γι’ αυτό και καταντάς σε τέτοια άτοπα και σ’ άλλα πιο πολλά. Ο
δε Θεός παρίσταται (γίνεται παρών) στους αγίους και στις χωριστές
ουσίες όχι κατ’ ουσίαν, μη γένοιτο, αλλά κατά δύναμιν και ενέργειαν
φωτιστικήν και απόρρητον έλλαμψιν, όπως έχεις ακούσει˙ την οποίαν
ενέργεια, που είναι άπειρη σύμφωνα και με σένα, θα την έχουν αιώνια
αυτοί που μετέχουν, μένει δε σε όλους απολύτως απρόσιτη η ουσία
του Θεού.
Σχόλιο: Οι τρομερές αντιφάσεις τού Ακινάτη οφείλονται στήν κακοδοξία

ότι ο Κύριος δέν πήρε μόνον τά αμετάβλητα πάθη μέ τήν ενσάρκωσή
Του, αλλά καί τά μεταβλητά. Έγινε ένας απλός άνθρωπος παθητικός σάν
εμάς. Αυτή τήν κακοδοξία επαναλαμβάνει ο Οικουμενισμός. Διότι δέν
πιστεύουν στήν Θεοτόκο καί στούς Αγίους. Δέν μπορούν νά
κατανοήσουν ότι ο Αγιος είναι επέκεινα τού φιλοσόφου.
378. Κατασκευάζεις λοιπόν, ότι «δεν παρίσταται το πιστευόμενο πράγμα,

δηλαδή ο Θεός, τελείως στον νου, και δεν συνίσταται η έσχατη
94
ευδαιμονία του ανθρώπου στην δια πίστεως περί Θεού γνώση».
Θέλοντας να αποδείξης εκείνη την πρόταση, λες μετά, ότι «είναι των
απόντων η πίστη, κι όχι των παρόντων», και απαγορεύεις γι’ αυτό στους
πιστούς και στην εκ πίστεως γνώση την ευδαιμονία και φανερώνεσαι έτσι
να αγνοής ολοφάνερα τα διακείμενα της πίστης. Γιατί αν ήταν των
παρόντων η πίστη, δεν θα αποκτούσε αυτός που πιστεύει μισθό λόγω της
ταπείνωσης και της πεισμονής και της συγκατάθεσης την άφατη δωρεά
του Πνεύματος (Πράξ. β΄ 38) σύμφωνα με την υπόσχεση˙ δεν υπάρχει
καμμιά εκ φύσεως (πεφυκότως) πίστη στα παρόντα, αλλά στα απόντα, γι’
αυτό και σώζεται αυτός που πίστεψε (Μάρκ. ιστ΄ 16), επειδή αφού
ταπεινώθηκε συνενώθη (ταπεινωθείς συνέθετο).
379. Αλλά λες εσύ αντίθετα, ότι είναι των απόντων η πίστη. Αξιώνεις
να μην συνίσταται μ’ αυτήν η έσχατη ευδαιμονία τού ανθρώπου και δεν
προτείνεις εδώ καμμιάν υγιή πρόταση. Όλα ολισθηρά (σφαλερά) και
ελληνικά και πολύ μακριά απ’ την αλήθεια. «Παρίσταται όμως, λες, με
την πίστη ο Θεός στη διάθεση». Πότε; Όταν προστίθεται (πλησιάζει)
εκούσια αυτός που πιστεύει στον Θεό. Πες μου βέβαια, ποιός που
πιστεύει δεν πιστεύει εκούσια, αλλ’ ακούσια, και ποιός που πιστεύει δεν
προστίθεται (πλησιάζει) στον πιστευόμενο; Αν δεν προστίθεται
(πλησιάζει), ούτε και πιστεύει. Είναι ολισθηρά και σκοτεινά αυτά που
λες.
380. Παρίσταται, λες, με την πίστη ο Θεός στη διάθεση˙ και θέλοντας να
το επιβεβαιώσης με αποστολικό ρητό, λες αυτό που το καταλύει˙ «όπως
λέγεται στο Γ΄ κεφάλαιο της προς Εφεσίους˙ “κατοικείν εν ταις καρδίαις
ημών τον Χριστόν διά πίστεως”». Εσύ λες πως παρίσταται με την πίστη ο
Θεός στη διάθεση, ο ιερός Παύλος λέει πως κατοικεί ο Χριστός στις
καρδιές μας με την πίστη, και δεν ντρέπεσαι (αισχύνεσαι) να σέρνης τη
ρήση του Παύλου στην κακόδοξή σου διάνοια.
381. Γιατί πού διάθεση και πού καρδιά, το περιεκτικό όλων των
δυνάμεων τής ψυχής; Κι έχει πη ο Κύριος πως ρέουν απ’ την καρδιά των
95
πιστών οι ιεροί ποταμοί (Ιωάν. ζ΄ 38, Παροιμ. ι η΄ 4). Και είπε ο
επιστήθιος πώς προέρχεται (προϊέναι) απ’ την καρδιά το Πνεύμα το άγιο
(Ιωάν. ζ΄ 39). Και λέει ο ιερός Παύλος˙ «χρίσας ημάς, σφραγισάμενος
και δους τον αρραβώνα του Πνεύματος εις τας καρδίας ημών» (Β΄
Κορινθ. α΄ 21). Και πάλι˙«εξαπέστειλεν ο Θεός το Πνεύμα του Υιού
αυτού εις τας καρδίας ημών» (Γαλ. δ΄ 6). Και τα λες αυτά και
ολισθηρά (εσφαλμένα) τα νομίζεις, επειδή, όπως και προανέφερα, από
δυσπιστία, δεν είδατε ολόκληρη η Εκκλησία των Λατίνων κι εσύ,
δόξα Θεού και φως απρόσιτο (Ιωάν. α΄ 14, Α΄ Τιμ. στ΄ 16) να ενεργή
σε σας τους ίδιους, δώρο απ΄τον Θεό των πιστών. Κι ότι δεν έχετε την
πείρα τους, το μαρτυράς εσύ εγγράφως λέγοντας˙ «είναι τριπλή η γνώση
του ανθρώπου για (περί) τα θεία, απ’ τις οποίες πρώτη μεν, εκείνη με την
οποία ανέρχεται ο άνθρωπος με το φυσικό φως του λόγου στή γνώση του
Θεού μέσα απ’ τα κτίσματα˙ δεύτερη, καθόσον κατέρχεται δι’
αποκαλύψεως η θεία αλήθεια, που υπερβαίνει τον ανθρώπινο νου, σε
μας, όχι βέβαια σαν να έχη αποδειχθή καθώς θεωρείται (κατά το
θεωρείσθαι), αλλά σαν να έχη προσφερθή (προενηνεγμένη) με τον λόγο
στην πίστη˙ και τρίτη είναι, εκείνη κατά την οποία θα αναχθή ο
ανθρώπινος νους προς το να νοή αυτά που τώρα αποκαλύπτονται με την
πίστη».
382. Βλέπεις; έχεις αντιπαρέλθει την εκ πίστεως τώρα ήδη έλλαμψη

και δωρεά˙ γιατί δεν μπορείς και να τη γνωρίζης, αφού είσαι δύσπιστος.
Φανερώνοντας δε ο επιστήθιος πως είναι μια άλλη γνώση του Θεού η
σφραγίδα αυτή της πίστης, εκτός απ’ τις αναφερθείσες τρεις, λέει˙
«εν τούτω γινώσκομεν, ότι μένει εν ημίν –ο Χριστός δηλαδή– εκ του
πνεύματος αυτού, ου έδωκεν ημίν» (Α΄ Ιωάν. δ΄ 13). Και αγνοώντας τα
εσύ λόγω δυσπιστίας αυτά, δεν φθάνεις ούτε σε αίσθηση της άγνοιάς
σου, αλλά γράφεις με παρρησία, ότι «είναι τριπλή η γνώση του
ανθρώπου για τα θεία». Και θαυμάζω (εκπλήσσομαι, απορώ), πώς
γράφεις αυτό που δεν γνωρίζεις, και πώς μιλάς γι’ αυτό, του οποίου
δεν απέκτησες πείρα. Και σαν να ήταν ακριβώς αληθινές οι προτάσεις,
συμπεραίνεις λέγοντας˙ «δεν είναι άρα δυνατό να υφίσταται στη γνώση
της πίστης η έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου». Αλλ’ έχει και το
συμπέρασμα αυτό σύμφωνα με τις προτάσεις του μεγάλο το ψέμμα, γιατί
είναι της ελληνικής γνώμης (δόξης). Κι αυτοί που έχουν τον Πατέρα
96
και τον Υιό ένοικο στις καρδιές τους με την πίστη εν αγίω και
ζωοποιώ Πνεύματι, δεν θα συγκατατίθονταν ποτέ σ’ αυτές τις
προτάσεις, αλλά τις απορρίπτουν μακριά τους ως ψεύτικες και
αιρετικές.
383. «Δεν διαφέρει σε τίποτα στα αΐδια το να είσαι (το είναι) και το
να μπορής (το δύνασθαι)». Πάλι πλανάται ως προς (περί) την αλήθεια˙
γιατί φανερώνει αναγκαστικά κάποια διαφορά ο αριθμός, κι είναι
δύο λοιπόν το να είσαι και το να μπορής κι έχει διαφορετική σημασία
το καθένα τους. Διαφέρει άρα στα αΐδια το να είσαι και το να μπορής. Κι
ακόμα˙ είναι απ’ το να είσαι (εκ του είναι), δηλαδή απ’ την ουσία, η
δύναμη, και δεν είναι απ’ τη δύναμη η ουσία, όπως έχει πη κι ο
Χρυσορρήμων. Διαφέρει άρα οπωσδήποτε στα αΐδια το να είσαι και
το να μπορής (Ιωάν. Χρυσοστόμου, Περί Ακαταλήπτου). Κι ακόμα˙
«είναι ενδεικτικά της δύναμης και της σοφίας και της αγαθότητας
του Θεού τα ποιήματα –όπως λέει κι ο Μέγας Βασίλειος κι όλοι οι
ιεροδιδάσκαλοι– και δεν είναι κατά κανέναν και καθ’ οιονδήποτε
τρόπο ενδεικτικά της ουσίας» (Κατά Ευνομίου Β΄). Γιατί είναι πάνω
από κάθε καταληπτική επίνοια η θεία ουσία, όπως το φανερώσαμε απ’
τους ιεροδιδασκάλους. Δεν αληθεύει άρα ούτε και σ’ αυτό ο Θωμάς,
λέγοντας πως «δεν διαφέρει σε τίποτα στα αΐδια το να είσαι και το να
μπορής».
384. «Είπαν απερίφραστα κάποιοι στα δικά μας χρόνια και της
χριστιανικής πίστης διδάσκαλοι, ότι είναι (είη) Θεός ο ενεργεία
νους». Τί το αξιοθαύμαστο, αν αυτός που διαβάλλει σε πολλά τους
αγγέλους, τα Χερουβίμ και τα Σεραφίμ και τον ίδιον, αλλίμονο, τον Θεό,
διαβάλλη και τους διδασκάλους της χριστιανικής πίστης; Ποιός έχει πη
ποτέ απ’ τους αγίους με τ’ όνομά του κάτι τέτοιο; Λες κάποιοι και δεν
φανερώνεις κανέναν ονομαστικά˙ και δεν είναι ν’ απορής, γιατί αυτό
είναι το να ψευδολογής. Λες πως νοείται η φυσική γνώση, όταν θα
συμβή (γένηται) σε κάποιο εκ φύσεως νοητό, ενεργεία νους, όπως
γράφεις κάπου˙ «είναι εκ φύσεως η γνώση που συμβαίνει (γίνεται)
μέσα απ’ τον φυσικώς ενυπάρχοντα σε μας νου, όπως ακριβώς οι
97
αναπόδεικτες αρχές, οι οποίες γνωρίζονται με το φως του ενεργεία
νου».
385. Και δεν κοκκινίζεις διαβάλλοντας μετά ολοφάνερα τους

ιεροδιδασκάλους, ότι είπαν δήθεν απερίφραστα, πώς είναι (είη) Θεός
ο ενεργεία νους; Κι αν ισχύη αυτό, έχουν όλοι οι Έλληνες σοφοί, που
έχουν σε ενέργεια τον νου και ασχολούνται στις αναπόδεικτες αρχές και
τις γνωρίζουν και έφθασαν μ’ αυτές σε αποδείξεις, Θεό τον ίδιο τους τον
νου. Αλλά ποιός θα μπορούσε να το πη αυτό εκτός από έναν Έλληνα κι
από σένα, που είσαι ελληνόφρων; Λέει δε ενθέως (θεόπνευστα),
φωτιζόμενη από ένα Πνεύμα και κινούμενη με μιάν έμπνευση Θεού, η
Εκκλησία του Θεού˙ «θεούς ονομάζει η θεολογία και τις ουράνιες και
πάνω από μας ουσίες και τους φιλοθεώτατους και ιερούς ανάμεσά
μας άνδρες, παρ’ όλο που έχει υπερουσίως εξαιρεθή και υπεριδρυθή
απ’ όλα η θεαρχική κρυφιότητα και δεν μπορεί να ονομάζεται κανένα
απ’ τα όντα όμοιο μ’ αυτήν κύρια (νόμιμα) και συνολικά˙ όσα, όμως,
απ’ τα νοερά και λογικά έχουν συνολικά επιστραφή, όση είναι η
δύναμή τους, προς την ένωσή της και ανατείνονται ακατάληκτα,
όπως είναι εφικτό, προς τις θείες της ελλάμψεις, έχουν αξιωθή με την
κατά δύναμιν, αν είναι ορθό να το πούμε, θεομιμησία και τη θεϊκή
ομωνυμία» (Ψευδο-Διονυσίου, Περί ουρανίας ιεραρχίας).
386. Βλέπεις, ποιός είναι ο θεούμενος νους που λαμβάνει στον εαυτό
του το όνομα του Θεού, ο καλούμενος θεός κατά χάριν; Όχι βέβαια
σαν να είναι, όπως λες εσύ, θεός ο ενεργεία νους, αλλ’ αυτός που
καταλάμπεται απ’ τη θεία χάρι και ανατείνεται ακατάληκτα, όπως
είναι εφικτό, προς τις θείες ελλάμψεις. Αν είχες ανακαλέσει στη μνήμη
σου αυτόν τον θεόφρονα, που ονομάζει το θεοποιό δώρο σύμφωνα με το
οποίο θεούμαστε, θα γνώριζες, ότι προστίθεται η θέωση απ’ τη δωρεά
του Θεού στην ψυχή, που φωτίζεται και πάσχει τα υπερφυή. Δεν θα
μπορούσε να πη κανείς άρα ποτέ απ’ τους διδασκάλους της χριστιανικής
πίστης, πως είναι Θεός ο ενεργεία νους, αλλ’ είναι μια διαβολή
(συκοφαντία) αυτό της κακομήχανης καρδιάς του Θωμά.
98
387. «Οι τελειότητες όλων των πραγμάτων συναντώνται κατ’ εξοχήν

στον Θεό, κι η πιο μεγάλη απ’ τις τελειότητες που συναντώνται στα
κτιστά πράγματα είναι το να νοής τον Θεό». Ιδού που συναντώμενες στα
κτιστά πράγματα, συναντώνται κατ’ εξοχήν στον Θεό προηγουμένως
όλες οι τελειότητες, που είναι πολλές και διάφορες, απ’ τις οποίες η πιο
μεγάλη είναι το να νοής, όπως λέει ο Θωμάς, τον Θεό. Και είναι
τελειότητα στον Θεό και η δύναμή του και η σοφία και η αγαθότητα
και η πρόνοια και όσα άλλα άπειρα θεωρούνται περί τον (στον) Θεό.
Αν είναι λοιπόν η πιο μεγάλη τελειότητα το να νοής τον Θεό, οράται
ολοφάνερα το περισσότερο και λιγότερο (το μάλλον και ήττον) στις
τελειότητες και μάλιστα στις του Θεού, δεν επιδέχεται δε το περισσότερο
και λιγότερο η θεία ουσία και κάθε άλλη ουσία. Γι’ αυτό είναι άρα
ολοφάνερο ψέμμα το να νομίζης πως είναι κάθε τι που έχει ο Θεός ουσία
του και πως είναι όλα όσα υπάρχουν στον Θεό ουσία του. Γι’ αυτό και
είναι ολοφάνερος ψεύτης αυτός που το λέει αυτό.
388. «Αν είναι περισσότερο νοητά αρχικώς και γνωρίζονται καθ’ εαυτά
απ’ τον Θεό, συνεπάγεται να είναι σύνθετη από πολλά η σοφία του
Θεού». Περιπλέκεται πάλι σε άτοπα και δεν φροντίζει ψευδόμενος
αυτούς που συναντούν τα ψέμματά του. Είναι ο ίδιος που λέει, ότι
«προϋφίσταται οπωσδήποτε στη δική του αιτία κάθε αποτέλεσμα, κι
αυτό που υπάρχει σε κάτι, νοείται από εκείνο σύμφωνα με τον νοητό
τρόπο. Νοεί άρα ο Θεός αυτά που είναι διαφορετικά (έτερα) απ’ τον
εαυτό του».
389. Σύμφωνα λοιπόν με τον λόγο τού Θωμά, επειδή τα νοεί όλα κατά
τον νοητό τρόπο ο Θεός, που είναι περισσότερα κατ’ αρχάς και καθ’
εαυτά, είναι σύνθετη από πολλά ως ποιητής και δημιουργός των όλων η
σοφία του Θεού. Αλλά δεν συνάγεται από καμμιάν ανάγκη κι ούτε
συνίσταται απ’ τις αναφερθείσες προτάσεις αληθινός συλλογισμός , το να
είναι σύνθετη από πολλά η σοφία του Θεού. Αλλ’ ενυπάρχουν και όλα
τα αποτελέσματα, όπως λέει κι ο ίδιος, με τρόπο νοητό στον Θεό. Κι
ούτε συνάγεται πως είναι σύνθετη από πολλά η δύναμη του Θεού, ούτε η
99
σοφία, ούτε η αγαθότητα, ούτε κάποια τελειότητα, που θεωρείται στον
Θεό, αλλ’ όντας απλός και απειροδύναμος, δεν δέχεται καμμιάν και κατά
κανέναν τρόπο σύνθεση, όπως ήδη αποδείξαμε, ο Θεός.
390. Και λέει, ερχόμενος στον εαυτό του, κι ο Θωμάς˙ «θα φανή
δύσκολο ή αδύνατο σε κάποιον, ότι ενώ είναι ένα και το ίδιο, απλό, όπως
ακριβώς η θεία ουσία, είναι ιδιαίτερος λόγος ή ομοιότητα, των
διαφορετικών». Κι ακόμα˙ «έχει συμπεριλάβει η θεία ουσία στον εαυτό
της τις αξίες όλων των όντων, όχι βέβαια σύμφωνα με τον τρόπο της
σύνθεσης, αλλά της τελειότητας». Πώς «συνάγεται» λοιπόν «αν είναι
περισσότερο νοητά αρχικώς και γνωρίζονται καθ’ εαυτά απ’ τον Θεό, να
είναι σύνθετη από πολλά η σοφία του Θεού»; Είναι ψευδής και
ανακόλουθος ο λόγος. Κι είσαι συ που λες, ότι «είναι ανάγκη να υπάρχη
το νοητό στον νοούντα. Δεν αρκεί άρα να έχουν τεθή (τιθέναι) τα είδη
των πραγμάτων, να υφίστανται (υφεστάναι) έξω απ’ τον θείο νου
καθ’ εαυτά, ώστε να νοή ο Θεός το πλήθος των πραγμάτων, αλλ’
είναι ανάγκη, ώστε να υπάρχουν στον ίδιον τον θείο νου». Νά που
γνωρίζονται, σύμφωνα και με τον δικό σου λόγο, περισσότερο νοητά
αρχικώς και καθ’ εαυτά απ’ τον Θεό, και υπάρχουν στον Θεό. Συνάγεται
λοιπόν σύμφωνα με σένα, να είναι σύνθετη από πολλά η σοφία του
Θεού, που είναι ακριβώς άτοπο και ασεβές και αντάξιο μόνο τής δικής
σου διάνοιας.
391. «Είναι ανάγκη να νοή όλα τα όντα ο Θεός, που ενυπάρχουν καθ’
οιονδήποτε τρόπο στην ουσία του, στην οποία υπάρχουν όλα
ενεργεία, όπως ακριβώς αυτά που έχουν σε μιαν πρώτη αιτία κατά
κάποιον τρόπο το είναι». Κι ακόμα˙ «επειδή υπάρχει το είναι του Θεού,
είναι ανάγκη να συναντώνται (ευρίσκεσθαι) σ’ αυτό όλες οι τελειότητες
τού είναι, όπως ακριβώς σε μιαν πρώτη τού είναι αιτία. Είναι ανάγκη να
συναντάται (ευρίσκεσθαι) λοιπόν και κάθε τελειότητα γνώσης στη γνώση
του, όπως ακριβώς σε μιαν πρώτη πηγή της γνώσης». Και λέγοντάς τα
αυτά, νά που μιλάς για πολλά νοητά, που υπάρχουν αρχικώς και καθ’
εαυτά στον Θεό και γνωρίζονται απ’ τον Θεό, και συμπεραίνεις
ολοφάνερα σύνθετη από πολλά τη σοφία του Θεού και βλασφημείς
στον υπέρτατο βαθμό.
100
392. «Η γνώση του θείου νου παραβάλλεται προς τα άλλα πράγματα,

όπως ακριβώς η γνώση του τεχνίτη προς τα τεχνητά». Βλέπετε, πώς
ενισχύει φανερά τις ελληνικές γνώμες (δόξες); γιατί ο θείος νους και η
γνώση του βλέπει τα πάντα πριν απ’ τη γένεσή τους και καλεί τα μη
όντα ως όντα, με την υπερβολή της δύναμης της σοφίας του. Και
γνωρίζει ταυτόχρονα όλη την κτίση και την ύλη και το είδος της και
τα έχει ποιήσει ταυτόχρονα εκ του μη όντος αυτά. Ο τεχνίτης όμως
απέχει πολύ και αμέτρητα από μια τέτοια δύναμη, γιατί δεν έχει τη
γνώση της ύλης κι ούτε γνωρίζει τη φύση της, κι ούτε βέβαια ποιεί. Η
δε τέχνη υπάρχει σ’ αυτόν μόνο ως προς το είδος (τη μορφή) κι αυτό
ανάλογα ή από μάθηση ή από μακριά πείρα, γι’ αυτό και δεν είναι όμοιοι
σε μιαν ύλη οι τεχνίτες. Αν παραβάλλεται λοιπόν, σύμφωνα με σένα,
όπως ακριβώς η γνώση του τεχνίτη προς τα τεχνητά, έτσι κι η γνώση
του θείου νου προς τα άλλα πράγματα, είναι φανερό, πως δεν θέλεις
να είναι δημιουργός και της ύλης και του είδους των όντων ο Θεός,
αλλ’ όπως ο τεχνίτης μόνου του είδους, όπως φρονούν και λένε με
μεγάλη κακοδοξία οι Έλληνες.
393. «Παρατίθεται (συγκρίνεται) παρόμοια η θεία σοφία προς τα

γνωριζόμενα πράγματα, όπως τα γνωριζόμενα προς τη δική μας
γνώση». Είναι σαν κάποιων που παίζουν αυτές οι προτάσεις, χωρίς να
μπορούν να πείσουν ούτε κι αυτόν που τις προβάλλει. Γιατί η θεία
σοφία βλέπει (ορά) τα γνωριζόμενα πράγματα, καθώς έχουν
προβληθή γνωστικά απ’ αυτήν, “πάντα γαρ ο Θεός εν σοφία
εποίησεν” (Ψαλμ. ργ΄ 24), όπως έχει ακριβώς ειπωθή. Ενώ τα
γνωριζόμενα πράγματα δεν έχουν καμμιά σχέση προς τη δική μας
γνώση. Γιατί ποια σχέση θα έχη ο ουρανός, που είναι πράγμα
γνωριζόμενο, ή η γη, ή τα άλλα διάφορα πράγματα προς τη δική μας
γνώση; Το αντίθετο λοιπόν, έχει η δική μας γνώση σχέση γνωστική προς
τα γνωριζόμενα πράγματα. Αλλά κι αν είχαν τα πράγματα, που είναι
χωρίς φυσική νόηση, σχέση προς τη δική μας γνώση, ούτε κι έτσι
υπάρχει παράθεση (σύγκριση) και κατά κανέναν τρόπο της θείας σοφίας
που είναι άπειρη προς τα γνωριζόμενα πράγματα, όπως των
101
γνωριζομένων πραγμάτων προς τη δική μας γνώση. Είναι παιχνίδι αυτό
και ψέμμα ολοφάνερο.
394. «Δεν θέλει με άλλη και άλλη ενέργεια θελήσεως, αλλά με μια και
την ίδια και τον εαυτό του και τα άλλα ο Θεός». Κι ακόμα˙ «επειδή
θέλει τον εαυτό του ο Θεός, αν θέλη με άλλη μεν ενέργεια τον εαυτό
του, και με άλλη τα άλλα, θα επακολουθήση να υπάρχουν δυό μαζί
ενέργειες θελήσεως σ’ αυτόν τον ίδιο, πράγμα ακριβώς αδύνατο˙
γιατί δεν υπάρχουν από μιαν απλή δύναμη δυό μαζί ενέργειες». Πάλι
προσχωρεί στα οικεία του ψεύδη και λέει τα ανοίκεια προς την αλήθεια ο
Θωμάς˙ γιατί δεν υπάρχουν, λέει, από μιαν και απλή δύναμη, δυό
ενέργειες μαζί. Και λέω εγώ, ακολουθώντας τους αγίους, ότι δεν
υπάρχουν απ’ τη μια και απλή δύναμη του Θεού δυό ενέργειες μαζί,
αλλά πολλές και άπειρες, κι όχι απλές, αλλά κατ’ εξοχήν ποικίλες.
395. Γιατί κηρύττεται απλός στην ουσία ο Θεός, και ποικίλος στις
ενέργειες. Και λέει ο Μέγας Βασίλειος για το άγιο Πνεύμα˙ «Και ποιες
είναι οι ενέργειές του; άπειρες μεν για το μέγεθος, ανεξερεύνητες δε για
το πλήθος» (Περί του Αγίου Πνεύματος). Κι αν έχη η μια και απλή
δύναμη του Θεού άπειρες και ποικίλες τις ενέργειες, είναι ψέμμα το να
λες, ότι θέλει με μια και την ίδια ενέργεια της θελήσεως και τον
εαυτό του και τα άλλα ο Θεός, κι όχι μόνο ψέμμα, αλλ’ ήδη και
ασεβές. Γιατί αν εποίησε πάντα όσα ηθέλησε ο Κύριος, και τα θέλει όλα,
όπως τον εαυτό του, και θέλει τον εαυτό του εξ αϊδίου, θέλει άρα και τα
άλλα όλα εξ αϊδίου. Και θα είναι η κτίση αναγκαστικά συνάναρχη με
τον Θεό, που είναι ακριβώς υπερβολή ατοπίας. Κι αν θέλη τον εαυτό
του μεν εξ αϊδίου, χρονικά δε τα πάντα, είναι φανερό, ότι δεν θέλει με
μια και την ίδια ενέργεια της θέλησης και τον εαυτό του και τα άλλα
ο Θεός. Είναι ψέμμα άρα κι αυτό, που έχει ακριβώς πη ο Θωμάς.
396. Δεν θέλει να έχη η μιά και απλή δύναμη του Θεού δυό μαζί
ενέργειες τής θελήσεως ο Θωμάς. Αλλ’ ελέγχουν τα όντα, που έχουν
άπειρη τη διαφορά, το ασύνετό του˙ γιατί εποίησε τα πάντα, όπως
102
προαναφέραμε, όπως θέλησε ο Θεός, με διαφορετική ενέργεια της
θελήσεως τον ουρανό και με διαφορετική ενέργεια της θελήσεως τη γη
και τη θάλασσα με διαφορετική. Κι όχι μόνο, αλλ’ έχουν γίνει κι όσα
υπάρχουν στον ουρανό και στη γη και στη θάλασσα με διαφορετική
θέληση του Θεού διαφορετικά. Γιατί δεν θά ’χουν γίνει αλλιώς όλα τα
διαφορετικά απ’ τη θέληση του Θεού, αλλ’ αυτόματα, πράγμα άτοπο.
Εποίησε το βόδι και τον άνθρωπο και το σώμα και την ψυχή o Θεός˙
τα εποίησε άρα λοιπόν με μιά και την ίδια θέληση όλα τα πολλά και
διαφορετικά; κατά κανέναν τρόπο.
397. Υπάρχει μια μεν δύναμη θελητική στον Θεό, θελήσεις δε κατά
τα όντα άπειρες, όπως ακριβώς και μια δύναμη αγαθότητας,
αγαθότητες δε κατά τα αγαθυνόμενα άπειρες. Γι’ αυτό μετέχουν,
όπως λέει κι ο Θωμάς, όλα τα όντα, που μετέχουν στη θεία
αγαθότητα, διαφορετικά σ’ αυτήν κι όχι σ’έναν βαθμό. Και μετέχουν
όλα τα όντα στη σοφία του Θεού, αλλ’ όχι σ’ ένα μέτρο. Κι είναι μια
μεν η σοφία στον Θεό, οι δε ενέργειες της σοφίας πολλές και
διαφορετικές. Γι’ αυτό λέει προς τον Θεό ο ψαλμωδός: “εθαυμαστώθη η
γνώσις σου εξ εμού, εκραταιώθη” (Ψαλμ. ρλη΄ 6). Κι αν ποιούσε τα
πάντα με μιαν ενέργεια σοφίας ο Θεός, δεν θα θεωρούσε προσδιορισμένα
για τον εαυτό του ο προφήτης θαυμαστή τη σοφία του Θεού. Κι έχει
απλώς σύμφωνα με τη διακήρυξη των θεοσόφων και τη θεία αλήθεια η
μια και απλή δύναμη του Θεού, που δεν θέλει να έχη δυό μαζί ενέργειες
της θελήσεως ο Θωμάς, πολλές και διαφορετικές και ωσάν άπειρες τις
ενέργειες. Είναι ψέμμα άρα γι’ αυτό αυτά που πρεσβεύει (τα προκείμενα)
ο Θωμάς.
398. Λέει πάλι˙ «απομένει λοιπόν να θέλη μαζί και με την ίδια ενέργεια
τής θελήσεως και τον εαυτό του και τα άλλα ο Θεός». Κι ακόμα˙ «Δεν
υπάρχει στον Θεό παρά ένα είναι, δεν θα υπάρχη άρα εκεί, παρά (και)
ένα θέλειν». Υπάρχει ενα μεν θέλειν στον Θεό, (είναι) πολλά δε τα
θελητά. Γι’ αυτό διακρίνεται η ενέργεια της θελήσεως σε πολλά και
διαφορετικά θελητά και δεν είναι η ίδια σε όλα. Γιατί αν ήταν η ίδια
και μια σε όλα η ενέργεια, θα ήταν και τα έργα όμοια και τα ίδια˙ κι
αν είναι διαφορετικά τα έργα, είναι φανερό, ότι τα ποιούν αυτά οι
103
διαφορετικές ενέργειες. Γιατί φανερώνονται απ’ τα έργα οι ενέργειες˙
«τα γάρ αόρατα» λέει «του Θεού τοις ποιήμασι νοούμενα καθοράται, η
τε αΐδιος αυτού δύναμις και θειότης» (Ρωμ. α΄20). Δεν υπάρχει άρα μια
ενέργεια της θελήσεως, αν και είναι ένα το θέλειν στον Θεό, επειδή είναι
πολλά και διαφορετικά τα θελητά. Και επιπλέον στα όσα λέγονται πιο
πάνω, επειδή είναι ακριβώς μονάδα και ενάδα υπεραπλωμένη ο Θεός,
είναι φανερό πως είναι διαφορετικό (άλλο), πέρα απ’ αυτά που
ονομάζει ο Θωμάς άλλα, όποια κι αν είναι οπωσδήποτε εκείνα τα
άλλα.
399. Πώς θέλει λοιπόν αυτά που τόσο πολύ διαφέρουν με μιά και την ίδια
ενέργεια της θελήσεως ; παρ’ όλο που είναι ο ίδιος βέβαια που λέει
αλλού˙ «φιλεί κατ’ εξοχήν τις νοερές ουσίες και τις φροντίζει κατ’
εξοχήν ως δικούς του φίλους ο Θεός». Αν αγαπά λοιπόν και φιλεί και
φροντίζει διαφορετικά, κι είναι το να αγαπάς της θελήσεως, είναι
φανερό, ότι είναι και η θέληση διαφορετική σύμφωνα με την
ενέργεια και τα θελητά. Κι είναι ψέμμα άρα το να λες, ότι θέλει με μιά
και την ίδια ενέργεια θελήσεως και τον εαυτό και τα άλλα ο Θεός.
400. «Είναι αναγκαίο να γνωρίζη ο Θεός τα άλλα, όχι όμως και να τα

θέλη». Κι ακόμα˙ «δεν θέλει αναγκαστικά ο Θεός τα άλλα, θέλει όμως
αναγκαστικά ο Θεός τον εαυτό του». Δεν θέλει άρα με μιάν ενέργεια
θελήσεως ο Θεός και τον εαυτό του και τα άλλα. «Ο Θεός θέλει με μιάν
ενέργεια και τη δική του αγαθότητα και τα άλλα». Αν θέλη με μιάν
ενέργεια ο Θεός και τη δική του αγαθότητα και τα άλλα, είναι φανερό,
ότι φιλεί (αγαπά) και με μιαν ενέργεια και τον εαυτό του και τα άλλα.
Αλλά δεν το επιτρέπει αυτό ο ίδιος πάλι ο Θωμάς˙ δεν θέλει να θέλη, όχι
μόνο στα θεία και σ’ αυτά που ονομάζει άλλα, αλλά και σ’ αυτά μόνα τα
άλλα με μιαν ενέργεια ο Θεός. Γιατί λέει˙ «ο Θεός φιλεί κατ’ εξοχήν τις
νοερές ουσίες». Κι αν φιλή, είναι φανερό, ότι και θέλει, γιατί απ’ το
θέλειν προέρχεται η φιλία. Θέλει λοιπόν κατ’ εξοχήν ανάμεσα στα άλλα
τις νοερές ουσίες ο Θεός˙ κι αν θέλη κατ’ εξοχήν, είναι φανερό, ότι δεν
θέλει με μιάν και την ίδιαν ενέργεια τα πάντα. Κι αν δεν θέλη με μιάν
ενέργεια τα πάντα, δεν θέλει πολύ περισσότερο τον εαυτό του και τα
άλλα με μιάν ενέργεια.
104
401. Και είναι και κατ’ άλλον τρόπο απ’ τα εξαιρετικά άτοπα να θέλη τη
φυσική του αγαθότητα, την άναρχη και αΐδια, και τα άλλα κτιστά και
άχρονα, που είναι τόσο πολύ απομακρυσμένα απ’ τον Θεό, με μιάν
ενέργεια ο Θεός. Κι αν θέλη με μιάν ενέργεια και τη δική του
αγαθότητα και τα άλλα, είναι φανερό, ότι είναι και τα ποιήματα
άναρχα και θα γίνουν αΐδια σύμφωνα με την αγαθότητα του Θεού,
που είναι ακριβώς εξαιρετικά άτοπο. Δεν «θέλει» άρα «με μιάν
ενέργεια και τη δική του αγαθότητα και τα άλλα ο Θεός».
402. «Τα γνωρίζει όλα με μιάν ενέργεια ο Θεός». Αυτό ανήκει σε κείνους
που έχουν αποφασίσει να αδικούν τις θείες Γραφές. Γιατί όχι μόνο δεν
γνωρίζει τα πάντα με μιάν ενέργεια ο Θεός, αλλ’ ούτε και μόνους τους
ανθρώπους. «Έγνω γαρ Κύριος τους όντας αυτού» (Β΄Τιμ. β΄19), λένε οι
θείες Γραφές˙ κι αυτούς που αποκλείει άθλια απ’ τον νυμφώνα ο Κύριος,
«ουκ οίδα» λέει «υμάς» (Ματθ. κε΄12), παρ’ όλο που είναι βέβαια όλα
μπροστά στα μάτια (ενώπια) του Θεού. Αλλά είναι φανερό, ότι δεν
γνωρίζει με μιάν ενέργεια γνώσης τους πάντες. Γνωρίζει και καθιστά
γνήσιους (γνησιεύεται) τους φίλους και οικείους ως φίλους και
οικείους, γνωρίζει δε και τους αμαρτωλούς κι αυτούς που έχουν
εκπέσει απ’ το θείο θέλημα ως τέτοιους. Και είναι άλλο αυτό και
άλλο εκείνο.
403. Γι’ αυτό και λέει ο ιερός Παύλος˙ «τότε δε γνώσομαι, καθώς και
επεγνώσθην» (Α΄ Κορινθ. ιγ΄ 12). Πολλοί μεν θα γίνουν άγιοι, δεν θα
είναι όμως όλοι στην ίδια στάση και τάξη, κατά τον Θεολόγο
Γρηγόριο (Λόγος 32). Η δε διαφορά αυτή τής στάσης και τάξης, είναι
φανερό ότι (θα προέλθη) απ’ αυτόν που πρόκειται να κρίνη και να
αποδώση στον καθένα κατά τα έργα του, κατά την προπαρασκευή τής
καθαρότητάς του, κατά τη θερμή (ζέουσα) επιστροφή του προς τον Θεό.
Όπως θα γίνουν λοιπόν αυτά με την ενέργεια διαφορετικής κρίσης από
μιάν κρίση, έτσι γνωρίζει με διαφορετικές ενέργειες απ’ τη μια του
γνώση τα πάντα ο Θεός, κι όχι με μιάν ενέργεια, όπως νομίζει ο Θωμάς.
Κι ακόμα˙ πολλοί μεν θα είναι άγιοι, θα είναι δε η διαφορά τους στη
105
δόξα, όπως λέει ο ιερός Παύλος, όπως ακριβώς «αστήρ αστέρος
διαφέρει εν δόξη» (Α΄Κορινθ. ιε΄ 41), την οποία δόξα δεν θα την
πάρουν απ’ τον εαυτό τους, αλλ’ απ’ τον Θεό όσοι την επιτύχουν (οι
επιτυχείς).
404. Από πού θα είναι λοιπόν η διαφορά εκείνης της δόξας στους αγίους,
παρά απ’ το ότι γνωρίζει τα πάντα με διαφορετική ενέργεια γνώσης ο
Θεός; Γιατί στον καθένα, λέει, όπως διαμοίρασε (εμέρισε) ο Θεός. Κι
όταν δίνη στον άνθρωπο πνεύμα σοφίας, και σ’ άλλον πνεύμα γνώσης,
σ’ άλλον χαρίσματα ιαμάτων και απλώς στον κάθε έναν διαφορετική
δωρεά του πνεύματος (Α΄Κορινθ. ιβ΄9,10), το κάνει αυτό με
διαφορετικό λόγο γνώσης και κρίση ασφαλέστατη, γνωρίζοντας γιά
τί είναι άξιος ο καθένας. Και η διαφορά των δωρεών δείχνει ολοφάνερα
διαφορετική ενέργεια της θείας γνώσης σε όλα. Δεν αληθεύει άρα
λέγοντας ο Θωμάς, ότι γνωρίζει τα πάντα με μιάν ενέργεια ο Θεός.
405. «Δεν γνωρίζει κάτι άλλο πέρα απ’ τον εαυτό του ο θείος νους, που
να είναι τελείωση γι’ αυτόν, όπως συμβαίνει σε κάτι που είναι
πρωταρχικά γνωστό». Νά που δίνει και παρά τη θέλησή του τάξη στη
γνωστική ενέργεια του Θεού. Γιατί αν είναι το πρωταρχικά γνωστό ο
Θεός, θα υπάρχη αναγκαστικά και δευτερευόντως γνωστό και τρίτως και
καθεξής. Είναι μεν πρωταρχικά γνωστός στον εαυτό του ο Θεός, όπως
υποθέτει κι ο Θωμάς, αλλά εννοεί και πρωταρχικά τις αγγελικές δυνάμεις
και τους ουράνιους θεούς κατά τον Θεολόγο Γρηγόριο. Και είναι πολλή,
σ’ εκείνες τις ουράνιες δυνάμεις, και η στάση και η τάξη και η διαφορά,
και τα εποίησε όπως θέλησε αυτά ο Θεός. Τα θέλησε διαφορετικά και
έχουν γίνει διαφορετικά αυτά εξ ανάγκης, έχει δε η διαφορετική θέληση
και διαφορετική αναγκαστικά νόηση και γνωστική ενέργεια. Θέλοντας
δε πολλά και διαφορετικά – για τα διαφορετικά και πολλά θελητά – ο
Θεός, νοεί και πολλά και διαφορετικά με πολλές και διαφορετικές
ενέργειες της θείας γνώσης. Δεν αληθεύει άρα λέγοντας ο Θωμάς, ότι
γνωρίζει τα πάντα με μιάν ενέργεια ο Θεός.[όπως ισχυρίζεται σήμερα
ο Ζηζιούλας]
106
406.Γιατί λέει αλλού, ανατρέποντας όπως το συνηθίζει τα δικά του, κι ο

ίδιος˙ «γνωρίζει όλα όσα υπάρχουν στον ίδιον σύμφωνα με την
ενεργητική δύναμη ο Θεός, επειδή είναι αυτός η αρχή τού κάθε όντος.
Έχει άρα δική του γνώση για όλα τα πράγματα». Και πάλι˙ «είναι
φανερό, ότι καθόσον είναι παντελώς (απολελυμένως) τέλεια η θεία
ουσία, μπορεί να εκλαμβάνεται ως ιδιαίτερος λόγος για το κάθε τι.
Μπορεί λοιπόν να έχη σύμφωνα μ’ αυτήν ιδιαίτερη γνώση για όλα ο
Θεός. Κι επειδή διακρίνεται ο ιδιαίτερος λόγος του ενός απ’ τον
ιδιαίτερο λόγο του άλλου, είναι δε η διάκριση αρχή πλήθους, είναι
αναγκαίο να νοούμε κάποια διάκριση κι ένα πλήθος λόγων στον θείο
νου. Απομένει λοιπόν να μην είναι περισσότεροι ή διακεκριμένοι οι λόγοι
των πραγμάτων στον θείο νου, παρά μόνον καθόσον γνωρίζει ο Θεός τα
πράγματα, που μπορούν να εξομοιωθούν με περισσότερους και
διαφορετικούς τρόπους μ’ αυτόν. Και γι’ αυτό λέει ο Αυγουστίνος, ότι
έχει ποιήσει με διαφορετικό λόγο ο Θεός τον άνθρωπο και με
διαφορετικό τον ίππο˙ και λέει πως υπάρχουν ως πλήθος οι λόγοι των
πραγμάτων στον θείο νου».
407. Αν γνωρίζη λοιπόν ο Θεός τα πράγματα, που μπορούν να

εξομοιωθούν με περισσότερους και διαφορετικούς τρόπους μ’ αυτόν,
και υπάρχει πλήθος διάκρισης των λόγων των όντων στον θείο νου,
είναι φανερό, ότι υπάρχει και πλήθος νοήσεων. Γιατί δεν υπάρχει
λόγος, που να μην έχη και νόηση. Είναι φανερό λοιπόν, ότι είναι ψευδές
και άστοχο αυτό που λέει ο Θωμάς, ότι «γνωρίζει τα πάντα με μιαν
ενέργεια ο Θεός».
408.«Αυτό που πρωταρχικά θέλει η θεία θέληση είναι η ουσία του

Θεού». Κι ακόμα˙ «είναι η θεία ουσία αυτό για το οποίο υπάρχει
πρωταρχικά η θεία θέληση». Νά που υπάρχει και στη θεία θέληση
τάξη, όπως ακριβώς και στη νόηση. Αν είναι λοιπόν το πρώτο θελητό
ο Θεός, είναι τα άλλα το λιγότερο δευτερευόντως θελητά, για να μην
πω πολυμερώς. Δεν αληθεύει άρα λέγοντας αλλού ο Θωμάς˙ «θέλει με
μια και την ίδια ενέργεια της θέλησης και τον εαυτό του και τα άλλα ο
107
Θεός». «αυτό που πρωταρχικά και καθ’ εαυτό νοείται απ’ τον Θεό
δεν είναι κανένα άλλο παρά ο ίδιος». Κι ακόμα˙ «γνωρίζει πρωταρχικά
και καθ’ εαυτόν μόνον τον εαυτό του ο Θεός». Κι ακόμα˙ «απομένει
λοιπόν να μην είναι τίποτα γνωστό πρωταρχικά και καθ’ εαυτό απ’ τον
Θεό, παρά μόνον η ουσία του». Αποδείξαμε προηγουμένως, ότι τα
διαφορετικά νοητά στον Θεό γνωρίζονται και διαφορετικά απ’ αυτόν.
Και η διαφορετική γνωστική ενέργεια του Θεού έχει ποιήσει
διαφορετικά ως προς τον Θεό τα όντα, όπως λέει και η αγία Γραφή˙
συ ηθέλησας πάντα τα όντα ούτω γενέσθαι και εγένετο ούτω
(Α΄Κορινθ. ιβ΄9.10). Και προηγείται απ’ τη θέληση η νόηση, και
έχουν αναγκαστικά οι διαφορετικές θελήσεις και διαφορετικές τις
νοήσεις. Δεν αληθεύει άρα λέγοντας ο Θωμάς, ότι «τα γνωρίζει όλα με
μιαν ενέργεια ο Θεός».
409. «Θέλει με μιαν ενέργεια και τη δική του αγαθότητα και τα άλλα
ο Θεός». Και λέει πάλι, θέλοντας να ανατρέψη από συνήθεια τα δικά
του˙ «επειδή δεν μπορεί να είναι τίποτα λιγότερο χωρίς τα άλλα η θεία
αγαθότητα και δεν προστίθεται τίποτα σ’ αυτήν με τα άλλα, δεν υπάρχει
σ’ αυτήν καμμιά ανάγκη να θέλη τα άλλα, έτσι όπως θέλει τη δική της
αγαθότητα». Κι ακόμα˙ «έχει αποδειχθή πιο πάνω πως θέλει ο Θεός το
δικό του είναι και τη δική του αγαθότητα, όπως ακριβώς ένα αρχικό
αντικείμενο». Αλλά δεν υπάρχουν τα άλλα ως αρχικό αντικείμενο στη
θέληση του Θεού, πώς θα υπάρχουν λοιπόν τα πολλά και ποικίλα και
διάφορα; Δεν είναι άρα, όπως λέει κι ο ίδιος εδώ, αναγκαίο να θέλη
τα άλλα με τον ίδιον τρόπο ο Θεός, όπως θέλει τη δική του
αγαθότητα.
410. Είναι ψέμμα άρα αυτό που λέει ο Θωμάς, ότι «θέλει με μιαν και
την ίδιαν ενέργεια θελήσεως και τον εαυτό του και τα άλλα ο Θεός˙
σε κάθε ενέργεια της θέλησης παραβάλλεται το θελητό προς αυτόν
που θέλει, όπως ακριβώς αυτός που κινεί προς το κινούμενο. Αν
υπάρχη λοιπόν κάποια ενέργεια θελήσεως, σύμφωνα με την οποία
θέλει τον εαυτό του, και διαφορετική σύμφωνα με την οποία θέλει τα
άλλα, θα υπάρχη σ’ αυτήν κάτι άλλο που κινεί τη θεία θέληση, που
είναι ακριβώς αδύνατο». Είναι μάλλον αδύνατο και άτοπο, αυτό
108
ακριβώς που λες εσύ εδώ. Και γίνεσαι αμέσως κι από κοντά σ’ αυτό
μάρτυρας, αποφαινόμενος ως κατ’ εξοχήν ελεεινός ή κατ’ εξοχήν
γελοίος. Γιατί λες˙ «δεν μάχεται το πλήθος αυτών που θέλει ο Θεός, την
απλότητά του». «Οδηγείται (φέρεται) μετά η θεία θέληση στα θελητά,
που δεν γίνεται με διαφορετικό τρόπο, παρά καθόσον υπάρχουν αυτά
στον Θεό ή στον νου του».
411. Το να φέρεται (οδηγείται) δε η θεία θέληση, δηλαδή να κινείται και

να ενεργή όμοια και αδιάφορα στο πλήθος των διαφόρων θελητών, θα
ήταν απ’ τα αμήχανα. Γιατί φερόμενη (οδηγούμενη) προς τα έξω και
τα όντα η θεία θέληση, συμπλέκεται πάντα με τη θεία σοφία, όπως
λες πάλι και συ, ότι «δεν ορίζεται με έναν τρόπο καθ’ εαυτήν στα
αιτιατά η θεία θέληση, παρά απ’ την τάξη της δικής της σοφίας».
Και όπου υπάρχει η θεία σοφία, εκεί θεωρείται και το ποικίλο και
παντοδαπό˙ όπως φέρεται (οδηγείται) λοιπόν η θεία θέληση, που είναι
μια, με ποικίλες και παντοειδείς κινήσεις ενεργειών προς τα έξω και τα
όντα, έτσι φέρεται (οδηγείται) και η θεία σοφία, που είναι μια, με τις
ποικίλες και παντοειδείς ενέργειές της επί τα (στα) θελητά. Γι’ αυτό και
δεν θέλει με μιάν ενέργεια της θελήσεως και τον εαυτό του και τα
άλλα ο Θεός, αλλά τον εαυτό του μεν με μια, τα άλλα δε με μύριες και
παντοειδείς κινήσεις ενεργειών.
Σχόλιο: Τα πλοκάμια του Οικουμενισμού!
Μετά την κάποια εξοικείωσή μας με την Ορθόδοξη Θεολογία μέσω του
Κάλλιστου Αγγελικούδη, και την ερμηνεία της περιπέτειας τής
απελευθερώσεώς μας από τους Τούρκους, μέσα στην Ιστορία, διά του
Κωστή Παπαγιώργη, μπορούμε να δούμε την τραγική ιστορία τής
Εκκλησιαστικής μας περιπέτειας, του αγώνος και του πολέμου των
πιστών, που έχει περιέλθει πλέον στα ερμηνευτικά χέρια των
Οικουμενιστών. Ας δούμε σήμερα τον πιο ύπουλο από τους
Οικουμενιστές, το αριστερό χέρι του Ζηζιούλα, τον Λουδοβίκο, ο οποίος
έχει πείσει τους πάντες ότι είναι διδάσκαλος Ορθοδοξίας. Υπάρχει λοιπόν
ήδη από το 2010, εκδοθέν από τον Άρμο, ένα αποκαλυπτικό κείμενό του
με τον εντυπωσιακό τίτλο: «Ο Μόχθος της Μετοχής, Είναι και Μέθεξη
στον Γρ. Παλαμά και τον Θωμά Ακινάτη». Σ' αυτή την μελέτη δεν
109
χρησιμοποίησε τον Κάλλιστο Αγγελικούδη, τον τελευταίο πατερικό μας
Θεολόγο και φτάνει να γράψει τα εξής παράδοξα.
«Ο Γρηγόριος επιχείρησε να ανοίξει τον Ησυχασμό στην Πατερική

Θεολογία για να τον θεμελιώσει και να τον διασώσει». Ο Ησυχασμός
λοιπόν κάτι καινοφανές που έπρεπε να κεντρωθεί στο κυρίως σώμα της
Εκκλησίας. Σχεδόν μια αίρεση, την οποία έσωσε ο Παλαμάς. και
συνεχίζει: Μετά το βιβλίο της Anna Williams, The Ground of Union:
Deification in Aquinas and Palamas, που προσπαθεί να εξομοιώσει τους
δύο συγγραφείς, εμφανίσθηκε το βιβλίο του David Bradshaw, Aristotle,
East and West: Metaphysics and the Division of Christendom, το οποίο
τονίζει υπερβολικά την αντιπαράθεση τους.
Στην μελέτη λοιπόν που παρουσίασε ερευνά τις βαθύτερες δομές της
σκέψεως των δύο συγγραφέων αποσκοπώντας στην πιθανότητα μιας
σύνθεσης μεταξύ τους.
Σύμφωνα με την διαλεκτική του Χέγκελ, η οποία σχηματικά αποδίδεται

σαν θέση-αντίθεση-σύνθεση. Αυτή η "Ορθοδοξία" των συγχρόνων
συγγραφέων, πηγάζει από τον Γερμανικό διαλεκτικό διαφωτισμό και
κυριαρχεί πλεόν με τα ίδια τραγικά αποτελέσματα που είχε ο
διαφωτισμός του Κοραή στήν παιδεία τού Γένους!
412. Γιατί δεν εποίησε με μιάν ενέργεια της θελήσεως τον ουρανό και
τη γη και τη σάρκωση του μονογενούς και τα κατ’ αυτήν (δικά της)
μυστικά ο Θεός, για να μην λέω πολλά. Δεν θέλει άρα με μιαν
ενέργεια της θελήσεως και τον εαυτό του και τα άλλα ο Θεός. «Κάθε
τελειότητα και αγαθότητα που υπάρχει στα κτίσματα, αρμόζει
(προσήκει) ουσιωδώς στον Θεό. Το να αγαπάς δε τον Θεό είναι η
έσχατη τελείωση της φύσης του λόγου. Υπάρχει άρα ουσιωδώς αυτό
στον Θεό. Αγαπά (φιλεί) άρα αναγκαστικά τον εαυτό του και θέλει να
είναι έτσι αυτός ο ίδιος».
413. Κι αν είναι αναγκαστικό το να αγαπά (φιλή) και να θέλη τον

εαυτό του ο Θεός, δεν αγαπά (φιλεί) δε και θέλει αναγκαστικά τα
άλλα, είναι φανερό, ότι δεν αγαπά (φιλεί) και θέλει με μιαν ενέργεια
110
αγάπης (φιλίας) ή θέλησης και τον εαυτό του και τα άλλα, αλλά με
μεγάλη και άπειρη τη διαφορά. Κι αν αγαπούσε (φιλούσε) και ήθελε
αναγκαστικά ο Θεός όπως τον εαυτό του και τα άλλα, θα ήταν ολα
συνάναρχα και συναΐδια μ’ αυτόν. Και όπως δεν αγαπά (φιλεί) και
θέλει κατά το μάλλον και ήττον τον εαυτό του, αλλ’ όμοια και με τον
ίδιον τρόπο, έτσι δεν θα αγαπούσε και θα ήθελε κατά το μάλλον και
ήττον και τα άλλα, αλλ’ όμοια και με το ίδιον τρόπο, και θα ήταν όλα
όμοια και ταυτισμένα (ταυτά). Κι αν δεν είναι τώρα, όπως φαίνεται,
όμοια και ταυτισμένα, ας πη κάποιος, πως αγαπά (φιλεί) και θέλει εξ
ίσου όλα τα άλλα.
414. Και τον εμποδίζει η ύλη να τα ποιήση όμοια και ταυτισμένα, όπως
ακριβώς εμποδίζει και τον τεχνίτη πολλές φορές η ύλη να φτιάξη ένα
όμοιο έργο. Γιατί φτιάχνοντας ο χρυσοχόος δαχτυλίδι με τον σίδηρο, δεν
θα μπορέση να το φτιάξη με τέτοια ποικιλία, όπως αν το κατεργαζόταν
με χρυσό. Κι αυτό είναι μεγάλη βλασφημία κατά του Θεού, που δεν
αναζητά καθόλου την ύλη σ’ αυτά που ποιεί, αφού είναι ο ίδιος
ποιητής και της ύλης και του είδους εκ του μη όντος. Κι αν όπως λέει
κι αυτός, «αφού είναι άπειρη η θεία αγαθότητα, είναι με άπειρους
τρόπους μεθεκτή και μετέχεται με διαφορετικούς και περισσότερους
τρόπους απ’ αυτά που είναι κτίσματα», πώς θέλει με μιάν ενέργεια και τη
δική του αγαθότητα και τα άλλα ο Θεός;
415. Γιατί η μεν αγαθότητά του είναι μιά και απλή και φυσική
(πεφυκυία) σ’ αυτόν, τα δε άλλα πολλά και ποικίλα και μετέχουν στην
ενέργεια τής αγαθότητας με άπειρους τρόπους, όπως έχει πή κι ο Θωμάς.
Και λέει ακόμα˙ «ο Θεός αγαπά (φιλεί) κατ’ εξοχήν τις νοερές ουσίες».
Και πάλι˙ «λέει ο φιλόσοφος στο Κ΄ των Ηθικών, ότι ο Θεός φροντίζει
(κήδεται) κατ’ εξοχήν αυτούς που αγαπούν τον νου, όπως ακριβώς
δικούς του φίλους». Κι ακόμα˙ επειδή λοιπόν η χάρη που κάνει κάποιον
χαριτωμένο (κεχαρισμένον) φανερώνει κάποιαν ιδιαίτερη αγάπη του
Θεού προς τον άνθρωπο, είναι αναγκαίο να φανερώνεται μ’ αυτό πως
ενυπάρχει ένα ιδιαίτερο αγαθό και τελειότητα στον άνθρωπο. Κι ακόμα˙
όπου εμφανίζεται άρα κάποια ιδιαίτερη αγάπη του Θεού προς τον
111
άνθρωπο, είναι αναγκαίο κατά συνέπεια να έχη προϋπάρξει κάποιο
ίδιαίτερο αγαθό εγκατεστημένο (ιδρυμένως) στον άνθρωπο απ’ τον Θεό.
416. Αν δεν αγαπά λοιπόν εξίσου, σύμφωνα και με τον Θωμά, τα

πάντα ο Θεός, αλλά κατ’ εξοχήν τις νοερές ουσίες, κι ούτε τα
φροντίζει όλα εξ ίσου, αλλά κατ’ εξοχήν αυτούς που αγαπούν τον νου,
όπως δικούς του φίλους, και έχει μιαν ιδιαίτερη ανάμεσα στα άλλα
αγάπη ο Θεός προς τον άνθρωπο, πώς ή θέλει ή νοεί ή φιλεί ή αγαπά
ή φροντίζει ή κάνει κάτι άλλο παρόμοιο με μιαν ενέργεια θελήσεως ή
μιαν ενέργεια γνώσης ή μιαν ενέργεια φιλίας ή αγαθότητας και στον
εαυτό του και στα άλλα; Είναι ψέμμα άρα αυτό που νομίζει ο Θωμάς,
πως διατίθεται (έχει) με μια και την ίδια ενέργεια προς τον εαυτό του
και τα άλλα ο Θεός.
417. «Δεν είναι αναγκαίο να θέλη κανείς το αποτέλεσμα, που δεν

ακολουθεί αναγκαστικά την αιτία, έτσι όπως θέλει την αιτία˙ και δεν
προέρχονται αναγκαστικά τα άλλα απ’ τον Θεό. Δεν είναι άρα
αναγκαίο να θέλη και τα άλλα όπως θέλει τον εαυτό του ο Θεός». Και
λέει βγαίνοντας απ’ τον εαυτό, αναιρώντας τα δικά του˙ έτσι όπως
νοεί και θέλει τον εαυτό του ο Θεός, νοεί και θέλει και τα άλλα. Κι
ακόμα˙ «θέλει με μιαν ενέργεια της θελήσεως και τον εαυτό του και
τα άλλα ο Θεός». Και αναιρεί έτσι ο ίδιος τον εαυτό του.
418. «Κανένα από τα άλλα, τα οποία αναφέρονται στον Θεό με τον

τρόπο τής ενέργειας, δεν αναφέρεται κατά το μάλλον και ήττον
(περισσότερο και λιγότερο)˙ γιατί δεν γνωρίζει (ο Θεός) κανένα
περισσότερο το ένα απ’ το άλλο˙ ούτε και χαίρεται άρα περισσότερο με
το ένα απ’ το άλλο». Προσχωρεί πάλι στα προηγούμενα ψεύδη, που τα
ελέγξαμε όσο είναι δυνατόν, και το αναιρεί αυτό καλύτερα από μας,
συντριβόμενος μόνος του, ο ίδιος. «Ή αγάπη μπορεί να ονομάζεται
διττώς» λέει, «κατά το μάλλον και ήττον (περισσότερο και λιγότερο)».
Κι ακόμα˙ «δεν εμποδίζει τίποτα να λέμε πως ο Θεός αγαπά κάτι πιο
112
πολύ, καθόσον θέλει γι’ αυτό ένα μεγαλύτερο αγαθό». Ποιος αντιμίλησε
έτσι βραχύλογα στον Θωμά, όπως ο ίδιος στον εαυτό του;
419. «Δεν ορίζεται με έναν τρόπο καθ’ εαυτή στα αιτιατά η θεία θέληση,
παρά μόνον απ’ την τάξη της δικής της σοφίας». Και αναιρεί και μ’αυτό
τα δικά του ο Θωμάς. Γιατί αν δεν ορίζεται με έναν τρόπο καθ’ εαυτή
στα αιτιατά, είναι φανερό, ότι δεν θέλει ο Θεός όχι μόνο τον εαυτό του
και τα άλλα, αλλ’ ούτε και μόνα τα άλλα με μιαν ενέργεια της θελήσεως.
Γιατί αυτά που προέρχονται απ’ την τάξη της θείας σοφίας είναι από
ποικίλη και παντοειδή ενέργεια, αν και από μια δύναμη. Γι’ αυτό και
έχει προσθέσει, θέλοντας να αποδείξη, ότι δεν ορίζεται με έναν και
μονοειδή τρόπο καθ’ εαυτή η θεία θέληση στα αιτιατά, αλλά με πολλούς
και ποικίλους, ο Θωμάς˙ «παρά μόνον απ’ την τάξη της δικής της
σοφίας». «Κάθε θεία ενέργεια είναι από μια και την ίδια δύναμη». Κι
έχοντας πη «κάθε» τις φανέρωσε πολλές, που είναι από μια δύναμη του
Θεού, αλλ’ όχι βέβαια και την ίδια, δηλαδή την όμοια. Γιατί όλα αυτά
που υπάρχουν μετά τη θεία ουσία στον Θεό και προχέονται προς τα
όντα και τα πολλά, επιδέχονται το περισσότερο και το λιγότερο και
δεν είναι καθόλου από μιαν ενέργεια ή κίνηση.
420. Και το αποδείξαμε ήδη αυτό με τα λόγια του Μεγάλου Βασιλείου,

που λέει, πως δεν χρησιμοποιεί τον ίδιον πάντα τόνο στα έργα ο τεχνίτης
(Κατά Ευνομίου Β΄). Γιατί τα μικρά απ’ τα έργα εκπληρώνονται με
μικρούς τόνους δύναμης, όχι όμως και τα μεγάλα˙ όπως ο χαλκουργός,
που όταν χτυπά και σφυρηλατή τον σίδηρο με τη δικέλλα, και κάνοντας
το ίδιο και με τη βελόνα, δεν χρησιμοποιεί παρόμοια τον τόνο της
δύναμής του, αλλά με μεγάλη αναμεταξύ τους διαφορά, όπως το
φανερώνει και η πείρα. Είναι ψέμμα άρα το να νομίζης, ότι είναι από
μια και την ίδια δύναμη κάθε θεία ενέργεια.
421. «Τα πράγματα προέρχονται (προΐασιν) απ’ τον Θεό, όπως

ακριβώς τα τεχνητά (τα τεχνήματα, οι κατασκευές) απ’ τον τεχνίτη».
Τί να πω σε μια τόσο μεγάλη, ολοφάνερη ανοησία και βλασφημία;
113
πώς να συγκρίνουμε τον τεχνίτη προς τον Θεό; Δεν ξεύρω, τί λέει ο
άνθρωπος. Τα πράγματα προέρχονται εκ του μη όντος απ’ τον Θεό, τα
δε τεχνητά (τεχνήματα) δεν προέρχονται καθόλου και κατά κανέναν
τρόπο απ’ τον τεχνίτη. Κι αν μιλούσαμε και για την τέχνη του τεχνίτη
και του Θεού, ούτε και τότε θα μπορούσαν να συγκριθούν αυτά τα δυό.
Γιατί υπερέχει άπειρα η τέχνη και η σοφία του Θεού απ’ την ανθρώπινη
τέχνη και σοφία. Μετριάζεται όμως (η σύγκριση), αν και ελάχιστα, αν
λέγεται μιμητικά˙ το να πης όμως ότι προέρχονται τα πράγματα απ’ τον
Θεό, όπως ακριβώς τα τεχνητά (τεχνήματα) απ’ τον τεχνίτη, αυτό είναι
αποτέλεσμα μεγάλης διανοητικής ανωμαλίας (του φρενός) και ασέβειας
επιπλέον.
422. «Οι άλλες αρετές, που δεν αρμόζουν ιδιαίτερα στον Θεό, δεν
έχουν το παράδειγμά τους στη θεία φύση, αλλά μόνο στη θεία
σοφία». Βλέπεις, πώς αναιρεί εύκολα (ως εύκολος) ο Θωμάς τα δικά του
και γίνεται ο ίδιος αντίπαλος του εαυτού του χωρίς να τον υποχρεώνη
(βιάζη) κανένας; Γιατί αυτός είναι που λέει, αυτό που τώρα προανέφερα,
και ο οποίος για να το ανατρέψη πάλι, λέει μεταβαλλόμενος˙ «η θεία
ουσία είναι το νοείν του Θεού και όλα τα άλλα που λέγονται πως
υπάρχουν σ’ αυτόν». Γι’ αυτό και νομίζει τη θεία σοφία ουσία του
Θεού. Ενώ εδώ λέει ολοφάνερα πως είναι άλλο η θεία φύση κι άλλο η
θεία σοφία, αν δεν έχουν βέβαια αυτές οι αρετές το παράδειγμά τους στη
θεία φύση, αλλά μόνο στη θεία σοφία. Σοφίζεται (επινοεί έξυπνα
τεχνάσματα) έτσι και επαναστατεί (αστατεί) ενάντια στον εαυτό του,
χωρίς να πατάη πουθενά (επ’ ουδενός βεβηκώς), ως μάταιος, ο Θωμάς.
423. «Μπορούμε να συνάγουμε τη θεία σοφία επισκεπτόμενοι

(εξετάζοντας επιμελώς) τα ποιήματα. Εξ ού και ομολογεί ο Δαυίδ πως
βοηθιέται ο ίδιος απ’ τη θεωρία των θείων έργων στο να γνωρίση τη θεία
σοφία, και λέει˙ ‘θαυμάσια τα έργα σου, Κύριε, και η ψυχή μου γινώσκει
σφόδρα’». Νά που ομολογεί εδώ κι ο Θωμάς, όπως ο Δαυίδ, την αλήθεια
και, όπως λέει ακριβώς ο Μέγας Βασίλειος, ότι «δυνάμεως και σοφίας
Θεού ενδεικτικά εισι τα ποιήματα, ουδαμώς της ουσίας αυτού» (Κατά
Ευνομίου Β΄), έτσι αποφαίνεται βέβαια κι ο Θωμάς, ότι μπορούμε να
συνάγουμε τη θεία σοφία επισκεπτόμενοι τα ποιήματα. Και σωστά
114
(καλώς) είπε ‘να συνάγουμε’, «πάντα γαρ τα θεία ποιήματα εν σοφία
εποίησεν ο Θεός» (Ψαλμ. ργ΄ 24). Γι’ αυτό και λέγεται, ότι «εξέχεεν ο
Θεός την σοφίαν αυτού επί πάντα τα έργα αυτού» (Σοφία Σειράχ α΄9)˙ κι
όχι εξ ίσου σε όλα ούτε και όμοια, αλλά με ποικιλία και παντοειδώς,
όπως γνωρίζει (έγνω) αυτό που τους χρειάζεται (το δέον) ο ποιητής. Γι’
αυτό και συνάγει από πολλά ποιήματα μιά σοφία του Θεού ο θεωρός
νους. Αυτή η αλήθεια του Θωμά ανατρέπει αυτά που έχει πη
προηγουμένως, ότι είναι όλες οι θείες ενέργειες και όλα όσα θεωρούνται
και λέγονται στον Θεό ουσία του Θεού, όπως (θά ’λεγε) ακριβώς ένας
άθεος.
424. «Ο Θεός ποιεί σύμφωνα μ’ αυτόν τον ίδιον (καθ’ αυτόν), κι αυτό
που ποιεί σύμφωνα μ’ αυτό το ίδιο (καθ’ αυτό), ποιεί με την
ιδιαίτερή του (ίδια) ουσία˙ κι αυτό με το οποίο ποιεί κάποιος, είναι η
ενεργητική του δύναμη. Είναι άρα η ίδια η ουσία του Θεού η
ενεργητική του δύναμη». Ξεπέφτει πάλι στα προηγούμενα κακόδοξα
και ξερνάει (ερεύγεται) ιό θανατηφόρο για την ψυχή. Κι εγώ ποιώντας
και οποιοσδήποτε άλλος, ποιούμε με τη δική μας ουσία˙ γιατί δεν ποιεί
κανείς χωρίς τη δική του ουσία, διότι βέβαια αυτό που δεν υπάρχει (το μη
ον) δέν ποιή, και ποιεί κανείς πολλά και ποικίλα και κατά πολλούς
τρόπους διαφορετικά, με μεγαλύτερη ή μικρότερη δύναμη, που δεν
φανερώνουν ασφαλώς την ουσία.
425. Από πού αυτή η βία (ο βιασμός) και το συμπέρασμα, επειδή ποιεί ο
Θεός σύμφωνα μ’ αυτόν τον ίδιον με τη δική του ενεργητική δύναμη, να
ταυτίζεται η θεία ενεργητική δύναμη με τη θεία ουσία; Το αντίθετο
(ισχύει) λοιπόν, είναι δηλ. αναγκαίο, επειδή ποιεί ο Θεός με τη θεία
ενεργητική του δύναμη, να υπάρχη κάποια διαφορά ανάμεσα στη
θεία ουσία και την ενεργητική του δύναμη. Γιατί όπως λέει ακριβώς ο
άγιος Ιουστίνος ο φιλόσοφος και μάρτυρας, θέλοντας να αποδείξη στους
Έλληνες πως είναι διαφορετικό σε κάτι η θεία ουσία απ’ τη θεία θέληση:
αν ταυτίζεται στον Θεό το να είναι και το να θέλη, πώς είναι ένα μεν
το είναι του, και πολλά αυτά που θέλησε; (Ερωτήσεις χριστιανικαί
Γ΄)˙ δεν ταυτίζεται άρα με την ουσία του Θεού η θεία θέληση, κι αυτό
λέω κι εγώ˙ αν ταυτίζεται με την ουσία του Θεού η ενεργητική του
115
δύναμη, πώς είναι μια μεν η θεία ουσία, άτμητη και παντελώς αμέθεκτη,
εκχέεται δε και μεταδίδεται με διαφορετικούς τρόπους σε όλα τα όντα η
ενεργητική του δύναμη, μετεχόμενη κατά το μάλλον και ήττον
(περισσότερο ή λιγότερο) απ’ το καθένα, όπως λέει κι ο ίδιος˙ «είναι
αναγκαίο να χορηγή ο Θεός, που είναι τέλειος στον εαυτό του, σε όλα τα
όντα απ’ τη δική του δύναμη το είναι»;
426. Αν χορηγή λοιπόν σε όλα τα όντα το είναι όχι απ’ τη δική του ουσία
–γιατί αυτό προέρχεται από έσχατη μανία, που κατασκευάζει (επινοεί με
δόλο) να είναι όλα όμοια με τον Θεό κατ’ ουσίαν– αλλά απ’ τη δική του
δύναμη, είναι διαφορετικό ολοφάνερα σε κάτι η θεία ουσία απ’ την
ενεργητική δύναμη του Θεού˙ το οποίο λέει ακριβώς κι ο Θωμάς για να
αναιρέση, σαν να είναι κεραυνόπληκτος ο νους του, τα ίδια τα δικά του˙
«φανερώνει τη θεία φύση ο Ψαλμωδός λέγοντας ‘Θεός’, και τη
δύναμη λέγοντας ‘μέγας Κύριος’» (Ψαλμ. ηδ΄3). Είναι διαφορετικό
άρα οπωσδήποτε η θεία ουσία απ’ την ενεργητική δύναμη του Θεού,
όπως ομολογεί φανερά εδώ κι ο ίδιος. Κι όταν αποκαλή όλα όσα
υπάρχουν στον Θεό ουσία του Θεού κι ότι «τίποτα δεν υπάρχει στον Θεό
εκτός (παρά) απ’ την ουσία του» κι ότι «ταυτίζεται κάθε θεία δύναμη και
ενέργεια με την ουσία του Θεού», αυτό δεν είναι παρά φλυαρία και
κομπασμός οίησης του Θωμά.
427. «Η δύναμη στον Θεό δεν ονομάζεται αρχή της ενέργειας, αλλ’ αρχή
του γεγενημένου (αυτού που έχει γίνει, έχει δημιουργηθή)». Είναι ψέμμα
κι αυτό, που προτείνει ο Θωμάς. Γιατί η δύναμη στον Θεό είναι κατ’
εξοχήν αρχή της ενέργειας˙ και είναι μεν αυτή σύμφωνη με τη φύση
του Θεού, δεν ενεργεί όμως πάντοτε, γιατί ακολουθεί τη θέληση του
Θεού, όσο ενεργεί. «Λήψεσθε» λέει ο Σωτήρας «δύναμιν επελθόντος
του αγίου Πνεύματος εφ’ υμάς» (Πραξ. α΄8). Γιατί; για να ενεργείται
μέσα από μας μ’ αυτήν τη δύναμη του Πνεύματος η διδασκαλία της
αλήθειας και τα θαύματα και αριστεύματα του θείου χαρακτήρα της
αποστολής.
116
428. Και λέει κι ο ίδιος ο Θωμάς, πως δεν φανερώνει τη δύναμη τής
αιτίας το αποτέλεσμα, παρά με τον λόγο της ενέργειας, η οποία,
προερχόμενη απ’ τη δύναμη, τελειώνει (παύεται) στο αποτέλεσμα.
Και δεν γνωρίζεται η φύση τής αιτίας με το αποτέλεσμα, παρά καθόσον
γνωρίζεται μ’ αυτό η δύναμή του, η οποία ακολουθεί τη φύση. Εξαρτάται
(ήρτηται) άρα η δύναμη στον Θεό απ’ την ουσία και την ακολουθεί και
είναι αρχή της ενέργειας και φανερώνεται απ’ την ενέργεια η δύναμη,
καθώς προέρχεται (η ενέργεια) απ’ αυτήν, όπως λέει κι ο Θωμάς. Δεν
αληθεύει άρα λέγοντας έτσι απροσδιόριστα εδώ ο Θωμάς, ότι δεν
ονομάζεται αρχή της ενέργειας η δύναμη στον Θεό.
429. Είναι μεν πάντοτε, όπως είπα, δυνατός ο Θεός, δεν ενεργεί όμως
πάντοτε κατά τη δύναμή του. Κι όταν θέλη να ενεργήση κάτι, γίνεται
η δύναμή του αρχή της ενέργειας˙ γιατί κανείς δεν ενεργεί αυτό
ακριβώς που δεν μπορεί. Και δεν είναι τότε η δύναμη αρχή του
γεγενημένου, αλλ’ η θεία ενέργεια, η μετά σοφίας κίνηση, για να το
πω έτσι, της δύναμης του Θεού. Ψεύδεται άρα λέγοντας ο Θωμάς, ότι
ονομάζεται η δύναμη στον Θεό αρχή του γεγενημένου. Γιατί ήταν και
πριν απ’ τα γεγενημένα δυνατός ο Θεός και είχε φυσική (πεφυκίαν) σ’
αυτόν τη δύναμη, όπως λέει κι ο ίδιος ο Θωμάς˙ «κάθε τι που ποιεί έχει
τη δύναμη, ώστε να ποιή˙ ο δε Θεός ενεργεί και ποιεί˙ έχει άρα τη
δύναμη να ενεργή˙ και θα επιγραφή άρα κατάλληλα (αρμοζόντως) η
ενεργητική δύναμη σ’ αυτόν».
430. Έτσι όπως δεν είναι λοιπόν όταν ποιή τα πάντα εν σοφία ο Θεός
(Ψαλμ. ργ΄24), ούτε κι όταν προνοείται και αγαθοεργή την κτίση,
εκείνη την ώρα σοφός και προνοητής και αγαθός, αλλά τα έχει αυτά
χωρίς αρχή (εξ ανάρχου) φυσικώς, και τα προχέει και στην κτίση,
όποτε κρίνει πώς χρειάζεται, έτσι όντας και δυνατός, χωρίς αρχή και
εκ φύσεως (εξ ανάρχου πεφυκότως), μεταδίδει όποτε χρειάζεται και
στα γεγενημένα απ’ τη δική του δύναμη ενεργώντας σ’ αυτά εκείνα
που τους αναλογούν (τα καθήκοντα). Και δεν είναι δυνατός ο Θεός
λόγω των γεγενημένων, μακριά από εμάς αυτή η ανοησία, αλλά
117
παρήγαγε μάλλον ως δυνατός εκ του μη όντος τα γεγενημένα, με
διαφορετικές ενέργειες, μύριες όσες αυτός που κηρύττεται απλός στη
φύση και ποικίλος στις ενέργειες απ’ τους αγίους, «ού αι ενέργειαι
άπειροι μεν δια το μέγεθος, ανεξερεύνητοι δε δια το πλήθος», όπως
λέει ο Μέγας Βασίλειος (Περί αγίου Πνεύματος). Δεν αληθεύει άρα
λέγοντας ο Θωμάς, πως «η δύναμη στον Θεό ονομάζεται (λέγεται) αρχή
του γεγενημένου κι όχι αρχή της ενέργειας». Γιατί είναι και τα δυό
ψευδή, διότι λέμε πως η δύναμη απλώς υπάρχει στον Θεό.
431. «Η δύναμη του Θεού τον κάνει να προσβλέπη σταθερά σε ένα

άλλο (αποσκοπείν ποιεί εις έτερον) σύμφωνα με τον λόγο της αρχής».
Το λέει παράλογα κι αυτό, γιατί δεν είναι η δύναμη αρχή των όντων,
αλλά σύμφωνα με τους αγίους η εκ της αγαθότητος του Θεού θεία
θέληση. Και τις ακολουθεί αυτές με σοφία η ενεργητική δύναμη, που
διακρίνεται σε πολλά και ποικίλα˙ και δεν ποιεί πάντοτε η θεία δύναμη
να αποσκοπή (ο Θεός) σ’ ένα άλλο, αλλ’ ουδέποτε. Γιατί το να
αποσκοπή σ’ ένα άλλο (το γαρ αποσκοπείν εις έτερον ποιείν) έρχεται
(εστί) απ’ τη θεία νόηση που είναι θελητική από αγαθότητα, και τις
ακολουθούν αυτές η θεία δύναμη μαζί με τη σοφία, αγγίζοντας κι οι δυό
τα έργα με την προσφυή σ’ αυτές ενέργεια [Σ'αυτή τήν κακοδοξία
στηρίζεται καί η περί ετερότητος ''θεολογία'' τού Ζηζιούλα].
432. Γι’ αυτό θεωρούνται σε όλα τα θεία έργα ενέργειες θείας

δύναμης και σοφίας εκ του σύνεγγυς (προσεχώς) ενωμένες κι
αχώριστες αναμεταξύ τους. Δεν αληθεύει άρα λέγοντας ο Θωμάς, πως
ποιεί αποσκοπώντας σ’ ένα άλλο η θεία δύναμη σύμφωνα με τον της
αρχής λόγο. Γιατί δεν είναι ούτε η κυρίως αρχή των όντων η θεία
δύναμη, αλλ’ ακολουθεί, όπως ακριβώς έχω πη, κι ούτε είναι και σ’
αυτό μόνη, αλλά μαζί με τη θεία σοφία πάντοτε, όπως κι αυτό μου
έχει ειπωθή.
433. «Η ενεργητική δύναμη είναι αρχή εις έτερον (σε άλλο), όπως λέει
στο Ε΄ των μετά τα Φυσικά ο φιλόσοφος». Αλλ’ ούτε κι αν το είπαν
118
μύριοι φιλόσοφοι, σύμφωνα με σένα και τον δικό σου Αριστοτέλη, δεν
θα πείσουν τους δικούς μας (καθ’ ημάς) θεοσόφους, γιατί είναι πολύ
μακριά απ’ τη θεία αλήθεια αυτή εδώ η πρόταση. Γιατί λες κι εσύ, ότι
«είναι καθαρή ενέργεια ο Θεός» και πως «δεν υπάρχει στον Θεό το
δυνάμει». Γιατί θα μεταβαλόταν έτσι ο Θεός, που είναι ακριβώς
εξαιρετικά άτοπο. Υπάρχει λοιπόν εξ ανάρχου (χωρίς αρχή) η
ενεργητική δύναμη στον Θεό και δεν ήταν αρχή για κάτι άλλο (εις
έτερον)˙ γιατί ήταν κάποτε που δεν υπήρχε άλλο (έτερον) κοντά
(παρά) στον Θεό, και υπήρχε η ενεργητική δύναμη στον Θεό, και δεν
ήταν αρχή σε κάτι άλλο˙ αλλ’ ούτε κι όταν έφτασε στο να ποιή από
αγαθότητα ο Θεός δεν ήταν η ενεργητική του δύναμη αρχή για κάτι
άλλο, μη γένοιτο, αλλ’ αρχή απ’ το άναρχο για κάτι άλλο (εις έτερον),
όπως τα έχουμε πη ακριβώς προηγουμένως. Δεν αληθεύει άρα ο
φιλόσοφος του Θωμά Αριστοτέλης, ούτε βέβαια κι ο Θωμάς, που λένε
ότι είναι αρχή σε κάτι άλλο η ενεργητική δύναμη του Θεού.
434. Και το λέει με περίεργο τρόπο και κείνο και το παρουσιάζει με

πονηριά, ότι «είναι η δύναμη στον Θεό αρχή του γεγενημένου». Και
πάλι˙ «είναι η θεία δύναμη αρχή σε κάτι άλλο (εις έτερον)». Παρ’ όλο
που αν ήταν βέβαια ευθύς, θα έλεγε πως είναι η θεία δύναμη αρχή
των γεγενημένων και αρχή σε άλλα, στον πληθυντικό˙ κι επειδή έχει
αντιληφθή (συνεώρακεν), ότι δεν μπορεί να είναι η θεία δύναμη, που
είναι μια, αρχή των γεγενημένων και αρχή σε άλλα (εις έτερα), παρά
κατά τον λόγο των ενεργειών, που είναι πολλές και ποικίλες και
προέρχονται απ’ τη θεία δύναμη, κρύβει με δόλιο τρόπο τα λόγια του
και δεν το λέει στον πληθυντικό, ώστε να φανή πως είναι κατ’ εξοχήν
η δύναμη αρχή προς το κάθε ένα, κι όχι οι θείες ενέργειες προς τα
γεγενημένα και τα διαφορετικά. Αλλά δεν διαφεύγει την προσοχή μας
συρράπτοντας δόλους, έστω κι αν το νομίζη.
435. «Ο δικός μας νους θεωρεί με διαφορετικές νοήσεις το καθένα

απ’ τα δυό, τη θεία δηλαδή δύναμη και την ενέργειά της». Δεν θεωρεί
τίποτα το θείο ο νους με τη νόηση, που να μην είναι ακριβώς νοητό,
ορώμενο περί την ουσία και που ειδοποιεί (συνιστά, μορφοποιεί) τη
νόηση˙ κι αυτά που νοούνται με διαφορετικό τρόπο είναι
119
διαφορετικά νοητά και δέχονται αληθινά το άλλο. Γιατί τα πολλά
ονόματα που λέγονται για τον Θεό σημαίνουν ένα μεν πράγμα, είναι
δε πολλοί και διαφορετικοί λόγοι, ή μπορείς να πης και νοήσεις˙ γι’
αυτό κι όταν λέμε σοφία Θεού ο νούς ειδοποιεί (σχηματίζει)
διαφορετικό νοητό˙ κι όταν λέμε αγαθότητα διαφορετικό, όπως
ακριβώς κι αυτός που ονομάζει άτρεπτο τον Θεό˙ παίρνει
διαφορετική νοητή μορφή ο νους του και διαφορετική αυτός που τον
θεωρεί άναρχο. Και τα θεωρεί απλά όλα όσα νοούνται για τον Θεό με
διαφορετικές νοήσεις ο νους.
436. Και δεν ονομάζονται έτσι για άλλον λόγο, αλλ’ επειδή είναι
νοητά, προερχόμενα απ’ τον Θεό, και υπάρχουν εκ φύσεως
(πεφυκότως) στον Θεό, όπως υπάρχουν κι οι ακτίνες απ’ τον ήλιο και
στον ήλιο. Αλλά μιλά πάλι ο Θωμάς για τη δύναμη και την ενέργεια
στον ενικό, όπως και για το γεγενημένο και το διαφορετικό, για να
αποδείξη πως είναι η δύναμη αρχή των γεγενημένων και των
διαφορετικών. Αλλά τον γεμίζουν ντροπή οι άγιοι, που αναφέρουν
ποικίλες και άπειρες θείες ενέργειες που προέρχονται απ’ τη μιά θεία
δύναμη και είναι αρχές στα γεγενημένα και στα διαφορετικά (έτερα) απ’
τον Θεό, πολλές άρα και διαφορετικές ενέργειες των πολλών και
διαφορετικών γεγενημένων. Δεν αληθεύει άρα λέγοντας ο φιλόσοφος του
Θωμά κι ο ίδιος βέβαια ο Θωμάς, πως «δεν ονομάζεται η θεία δύναμη
στον Θεό αρχή της ενέργειας, αλλά του γεγενημένου».
437. «Ο Θεός ενεργεί με το να γνωρίζη και να θέλη». Βλέπεις, τί είναι

τέλος πάντων η αρχή των γεγενημένων; κατά κανέναν τρόπο η θεία
δύναμη, αλλ’ ο Θεός με το να γνωρίζη και να θέλη. Δεν αληθεύει άρα
λέγοντας ο δάσκαλος του Θωμά Αριστοτέλης, κι ούτε βέβαια ο Θωμάς,
και μάλιστα και κατά τον ίδιον τον Θωμά, όταν διακηρύττουν πως είναι η
θεία δύναμη αρχή των γεγενημένων˙ «αυτός που απ’ όσα μπορεί να
πράττη (ποιείν), κάποια μεν τα πράττει, και κάποια δεν τα πράττει,
πράττει (ποιεί) κατά την εκλογή της θελήσεώς του κι όχι κατά την
ανάγκη της φύσης. Δεν πράττει (ποιεί) άρα από ανάγκη ο Θεός, αλλά
κατά θέληση». Κι ακόμα˙ «είναι υψηλότερη η δύναμη που ενεργεί
κατά θέληση από εκείνην που πράττει (ποιεί) κατά τη φύση». Και
120
φαίνεται πως το έχει πρόθεση ο Θωμάς, να μεταστρέφεται
αηδιαστικά (αδεώς) από ’δώ κι από ’κεί και να βλασφημά αθέμιτα
τον Θεό.
438. Γιατί λέγοντας πως είναι υψηλότερη η δύναμη που ενεργεί κατά
τη θέληση απ’ αυτήν που ποιεί κατά τη φύση, και διακηρύττοντας
έπειτα, σαν να ξέχασε ακριβώς τα ίδια του τα λόγια, τη δύναμη στον
Θεό ως αρχή του γεγενημένου, απονέμει ολοφάνερα την ταπεινότερη
τάξη στον Θεό, και σε μας την υψηλότερη, αν εμείς πράττουμε
(ποιούμε) ακριβώς με τη νόηση και τη θέληση, κι ο Θεός με τη φύση.
Γιατί αυτό που γίνεται με φυσικό τρόπο έχει ως αρχή τη φυσική
δύναμη, κι αυτός που ποιεί με τη θέληση (έχει ως αρχή) τη νόηση,
όπως λέει ερχόμενος στον εαυτό του κι ο Θωμάς. Κι αν ποιή με τη
φύση του ο Θεός, είναι αναγκαστικά πάλι συνάναρχα τα κτίσματα με
τον ποιητή, πράγμα που αντιβαίνει σφόδρα στην αλήθεια. Αλλ’ αυτός
που αγαπάει την αλήθεια δεν νομίζει πως είναι έργα τής φύσεως τα όσα
έχουν γίνει (τα γεγονότα), και γι’ αυτό ούτε και τη θεία δύναμη αρχή των
γεγονότων, αλλά τα μεν γεγονότα έργα της θέλησης, τον δε θείο νου
να είναι αρχή των γεγονότων, όπως λέει σε κάποια απ’ τα δικά του κι ο
Θωμάς. Κι ακόμα˙ «θα έπρεπε να βρίσκονται κοντά στην έσχατη
τελειότητα των πραγμάτων κάποια απ’ τα κτίσματα για να ποιούν μ’
αυτόν τον τρόπο, με τον οποίον ποιεί ο Θεός, δηλαδή με τον νου και τη
θέληση». Δεν αληθεύει άρα λέγοντας ο Θωμάς κι ο φιλόσοφος και
δάσκαλός του Αριστοτέλης, ότι «δεν ονομάζεται (λέγεται) η δύναμη στον
Θεό αρχή της ενέργειας, αλλ’ αρχή του γεγενημένου».
439. Κι ακόμα˙ «η σοφία και η θέληση φανερώνουν την ουσία του

Θεού». Κι είναι μια προσθήκη κι αυτό στα ψεύτικα λόγια του Θωμά.
Διότι γιατί να μη φανερώσουν και η δύναμη του Θεού, που συνυπάρχει
πάντοτε με τη θεία σοφία, κι η αγαθότητα κι η αγάπη κι η σύμφωνη με
την αγάπη πρόνοια και τα άλλα, όσα θεωρούνται και θεολογούνται για
τον Θεό, την ουσία του Θεού, αλλά μόνη η σοφία κι η θέληση; Είσαι
τερατολόγος και αναίσχυντος˙ η δε Εκκλησία του Θεού, που είναι
θεόπνευστη (θεοφορείται) και καταλάμπεται και καταφωτίζεται απ’ το
άγιο Πνεύμα, και πιστεύει βέβαια και κηρύττει, πως υπερέχει με άπειρες
121
φορές άπειρο τρόπο κατά την ουσία του πάνω από κάθε γνώση, και την
αγγελική, ο Θεός και είναι απειράκις απείρως υπερεξαιρεμένος απ’ όσα
υπάρχουν γύρω του (τα περί αυτόν) (Μαξίμου Ομολογητού, Περί
διαφόρων αποριών των αγ. Διονυσίου και Γρηγορίου), χωρίς να δέχεται
από καμμιάν απολύτως φανέρωση και κατά κανέναν απολύτως τρόπο
επαφή, όπως ήδη αποδείξαμε. Δεν αληθεύει άρα λέγοντας ο Θωμάς, ότι
φανερώνουν την ουσία του Θεού η σοφία και η θέληση.
440. Κι ακόμα˙ «όπως ακριβώς ποιεί με τη θέληση ο Θεός, έτσι και

με τον νου και τη σοφία». Ψεύδεται άρα αποκαλώντας όλα όσα
υπάρχουν στον Θεό ουσία ο Θωμάς˙ γιατί ούτε και η ίδια η ουσία δεν
ποιεί με την ουσία. Γι’ αυτό είναι άτοπο και ανώμαλο όχι μόνο να το
πης, αλλά και να το διανοηθής αυτό. Γιατί αν ποιή, όπως ακριβώς με τη
θέληση, έτσι και με τον νου και τη σοφία ο Θεός, είναι φανερό, ότι είναι
άλλο η θέληση του Θεού και άλλο ο νους και διαφορετικό η σοφία˙ γιατί
ο αριθμός παρεισάγει (εισάγει έμμεσα) αναγκαστικά διάκριση και
διαφορά. Και το να λες πως αποτελείται από κάποια διαφορετικά η
ουσία του Θεού ξεπερνά και τη μανία των δαιμόνων. Αλλά κι όταν λέμε
θέληση του Θεού και νου και σοφία, γνωρίζουμε εν μέρει αυτό που λέμε.
Και τα νοεί αυτά ο δικός μας νους, καθώς τον μορφοποιούν με
διαφορετικό τρόπο. Η δε θεία ουσία δεν παραχωρεί ούτε είδος (μορφή)
ούτε φαντασία ούτε νόηση ούτε κάτι άλλο που να επινοείται καταληπτικά
σε καμμιά απ’ τις νοερές ουσίες, κατά την άπειρη υπεροχή της. Είναι
ψέμμα άρα το να νομίζη ο Θωμάς πως είναι η θεία θέληση και το να νοή
ο Θεός και η σοφία και η δύναμη και απλώς όλα όσα υπάρχουν στον Θεό
ουσία του Θεού. Και είναι επίσης ψέμμα το να λες πως είναι η δύναμη
στον Θεό αρχή των όσων έχουν γίνει (των γεγονότων), κάτι που
συμβαίνει σ’ αυτά που ποιούν με τη φύση, επειδή ο Θεός ποιεί, όπως
λέει κι ο Θωμάς, με τον νου και τη θέληση και τη σοφία.
441. Κι ακόμα˙ «η ίδια η θεία αγαθότητα προηγείται απ’ το να κτίζη (ο

Θεός), ως τέλος και πρώτο κινητό προς το να δημιουργή κατά τον
Αυγουστίνο, η δε σοφία και η θέλησή του προηγούνται, όπως ακριβώς
εκείνα, με τα οποία παράγονται τα πράγματα στο είναι». Είναι φανερό,
πως αυτά τα παραπάνω, με τα οποία παράγονται τα πράγματα στο είναι,
122
είναι οι αρχές των γεγονότων. Ώστε και λόγω αυτών που λέει εδώ ο
Θωμάς, αποκαλώντας αρχή των γεγονότων τη σοφία και τη θέληση του
Θεού, λέει ψέμματα εκεί, όπου αποκαλεί τη θεία δύναμη αρχή των όσων
έχουν γίνει.
442. Θέλοντας να φανερώση αυτός ο ωφελιμώτατος, πώς φτάνει απ’ το

ψέμμα στην αλήθεια, κι απ’ την αλήθεια πάλι στο ψέμμα χωρίς να
κοκκινίζη, καλλωπιζόμενος μάλιστα με το ψέμμα, λέει˙ «θέλει ο Θεός με
μιά και την ίδια ενέργεια και τον εαυτό του και τα άλλα». Μετά, σαν
να τα ξέχασε εκείνα, λέει˙ «δεν είναι αναγκαίο, αν θέλη να υπάρχη ο
Θεός η αγαθότητά του, να θέλη να προέρχονται και τα άλλα απ’
αυτόν τον ίδιον. Γιατί έχει αποδειχθή (δέδεικται) πως θέλει μεν
αναγκαστικά τη δική του αγαθότητα ο Θεός, δεν θέλει όμως
αναγκαστικά και τα άλλα». Και το να θέλης αναγκαστικά και μη
αναγκαστικά εισάγει μεγάλη διαφορά της θελήσεως. Ψεύδεται άρα
λέγοντας ο Θωμάς, ότι θέλει με μια και την ίδια ενέργεια και τον εαυτό
του και τα άλλα ο Θεός.
443. Ακόμα˙ «έπρεπε (έδει) να επιστρέφουν πλησιάζοντας την ολική

τελειότητα του παντός κάποια κτίσματα προς τον Θεό όχι μόνο
σύμφωνα με την ομοιότητα της φύσης, αλλά και σύμφωνα με την
ενέργεια». Κι αυτά είναι λόγια κάποιου που μαρτυρεί σαφώς ότι είναι
διαφορετικό η θεία φύση και διαφορετικό η ενέργειά της. Ψεύδεται
άρα και άσχημα (κακώς) ο Θωμάς, όταν λέη, πως «η ενέργεια του Θεού
είναι η ουσία του».
444. Κι ακόμα˙ «αυτό που δέχεται η νοερή ουσία, είναι αναγκαίο να το

δέχεται σύμφωνα με τον δικό της τρόπο, δηλαδή νοητά˙ κι αυτό που
δέχεται μ’ αυτόν τον τρόπο η νοερή ουσία, την τελειοποιεί, γιατί το
νοητό είναι η τελείωση αυτού που νοεί». Δεν είναι (όμως) τελείωση
αυτού που νοεί (του νοούντος) μόνο τα νοητά˙ γιατί αυτό το έχουν κι
οι Έλληνες κι αυτός που προβάλλει αυτή μόνον την τελείωση, είναι
ολοφάνερος ελληνόφρων˙ αυτοί δε που είναι θεόφρονες με την ιερή
123
πίστη και το βάπτισμα ονομάζουν κυρίως τελείωση του νου, που δεν
μπορεί να την έχη ένας άπιστος ή δύσπιστος, την επιφοίτηση του
αγίου και ζωοποιού και φωτιστικού Πνεύματος του Θεού στην ψυχή.
Και ομολογεί κι ο Θωμάς, κλεμμένος απ’ τη λήθη, και χωρίς να το θέλη
την αλήθεια λέγοντας, πως «γίνεται (συμβαίνει) η θεία αποκάλυψη με το
από μέσα (ένδοθεν) και νοητό φως, που μετεωρίζει τη διάνοια προς το να
δεχθή αυτά, στα οποία δεν μπορεί να φθάση με το φυσικό φως ο νους».
Βλέπεις, πώς δεν μπορεί ο νους, αλλ’ είναι ασθενής και ατελής, έστω
κι αν δη όλα τα νοητά με το φυσικό του φως πριν απ’ το θείο και
υπερκόσμιο νοητό φως, που μετεωρίζει τη διάνοια; Δεν λέει αλήθεια
άρα ούτε και σ’ αυτό ο Θωμάς, αλλά το προβάλλει προσπαθώντας να
ενισχύση την ελληνική δόξα (γνώμη, ιδέα).
[Εδώ ριζώνει η πλάνη τής λατινικής θεολογίας ότι μόνον από τήν
αποκάλυψη μπορούμε νά γνωρίσουμε τόν προαιώνιο θεό ή από τήν
τριαδική δομή τής ψυχής όπως ισχυρίζεται ο Αυγουστίνος].
445. Παραφρονεί πάλι παρεκκλίνοντας και λέει ο Θωμάς˙ «συνάγεται

πως μέτρο της ανθρώπινης γνώσης είναι το γνωστό». Κι ενώ το λέη
αυτό, λέει αλλού˙ «δεν φθείρεται ο νους με το νοητό που τον ξεπερνά,
αλλά τελειώνεται περισσότερο». Δεν είναι άραγες αντίθετο αυτό σε
κείνο; Γιατί αν είναι τα γνωστά (αυτά που γνωρίζουμε) μέτρο της
ανθρώπινης γνώσης, πώς ξεπερνούν τον νου τα νοητά; Και δεν είναι,
όπως φαίνεται, οπωσδήποτε γνωστά στον νου τα νοητά. Δεν θέλει να
έχη όμως, ως αναποφάσιστος, ούτε και τον μέγα Παύλο διδάσκαλο, που
λέει πως «εκ μέρους γινώσκομεν» (Α΄ Κορινθ. ιδ΄9) και πως «άρτι
γινώσκω εκ μέρους» (Α΄Κορινθ. ιδ΄10)˙ και πως «όταν έλθη το τέλειον,
το εκ μέρους καταργηθήσεται». Αν συναγόταν λοιπόν πως είναι μέτρο
της ανθρώπινης γνώσης τα γνωστά, πώς ξεπερνούν τον νου τα νοητά; Γι’
αυτό και γνωρίζονται εκ μέρους, καθώς απομένει το περισσότερο. Και
πώς δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι την ίδια γνώση στα νοητά, αλλά άλλοι
μεν περιορισμένη, και άλλοι ανώτερη; Είναι μεγάλο το ψέμμα κι αυτής
της πρότασης, που την καθιστά ψεύτικη με τη δεύτερή του πρόταση κι ο
ίδιος ο Θωμάς..
124
446. «Το νοητό είναι η ιδιαίτερη τελειότητα του νου˙ γι’ αυτό και είναι
ένα ο ενεργεία νους και το ενεργεία νοητό». Καταντά πάλι σε αδιέξοδα
(ανοδίες - τόποι χωρίς οδό) ο δυστυχής! Γιατί αυτός που λέει πως
ξεπερνούν τα νοητά τον νου, λέει τώρα πως είναι ένα ο ενεργεία νους και
το ενεργεία νοητό. Κι όταν έχη τον Θεό, νοώντας τον κατά φύσιν, ως
πράγμα νοητό ο νους, γιατί αυτό ονομάζουν ενεργεία νου ο
Αριστοτέλης κι ο Θωμάς, είναι ένα απλώς ο νους κι ο Θεός. Κι επειδή
νοεί μέσα στον εαυτό του κι όχι έξω τον Θεό ο νους, θα τον έχη μέσα
στον εαυτό του και θα είναι ένα ο Θεός κι ο νους.
[Αυτό είναι τό υποκείμενο. Σ’ αυτή την πλάνη στηρίζεται το

υποκείμενο].
447. Είναι δε πολλοί οι Έλληνες κι οι βάρβαροι που έχουν ανατρέξει

με τη γνώση και αρμονία των όντων στην έννοια του Θεού κι έχουν
αποκτήσει έτσι τον Θεό ως πράγμα νοητό˙ και θα είναι λοιπόν ένα ο
νους τους κι ο Θεός και θα υπάρχη στον νου τους ο Θεός, που τί θα
ήταν πιό άτοπο ή πιο ασεβές απ’ αυτό; Όσα νοητά κι αν νοή ο
ενεργεία νους, τα έχει ενεργεία νοητά, και νοεί πολλά και διάφορα. Αν
είναι λοιπόν το ενεργεία νοητό ένα απλώς με τον ενεργεία νου, θα
συντεθή από πολλά και διάφορα, που δεν θα μπορούν ούτε να
αριθμηθούν, ο νους˙ γιατί δεν θα έχη ως νοητά μόνο τα θεία ο νους,
αλλά κι αυτά που συναντώνται με διαφορετικό τρόπο στα όντα, όπως
τις ισότητες, τις ανισότητες, τις ομοιότητες, τις ανομοιότητες, τις
μικρότητες, τους όρους όλων, τις βαρύτητες, τις ελαφρότητες, τις
θέσεις, τις αφαιρέσεις, τα κάλλη, τα αίσχη (ασχήμιες, δυσμορφίες),
όλα τα άλλα που θεωρούνται στα (περί τα) όντα, που είναι πάμπολλα,
και που αν θα είναι ένα μαζί τους ο νους που τα νοεί, θα παρουσιασθή
σαν ένα τερατώδες πράγμα. Είναι ψέμμα άρα το να λες, ότι είναι
απλώς ένα ο ενεργεία νους και το ενεργεία νοητό. Είναι λόγος της
ελληνικής πλάνης και της ολοφάνερης αφροσύνης.
125
448. Γιατί αν είναι μέσα στον άνθρωπο ο νους, και έξω τα νοητά που
νοεί, και σηκώνεται (εγείρεται) στον εαυτό του θεωρώντας τις ιδέες
τους, δεν ενώνεται (έν γινόμενον) κατά κανέναν τρόπο το νοητό με
τον νου. Επειδή μπορούμε να πούμε, ότι νοεί ενεργητικά (ενεργεία
νοητόν ποιείται) την αγαθότητα του Θεού ο ενεργητικός (ενεργεία)
νους, γιατί τη νοεί με ενάργεια κι ότι είναι άπειρη, κι ότι νοεί τη
δύναμη του Θεού και τη σοφία κι ότι είναι κι αυτές άπειρες. Θα είναι
ενωμένες (έν εισίν) λοιπόν η άπειρη αγαθότητα του Θεού και η
δύναμη και η σοφία με τον ενεργητικό (ενεργεία) νου; Και ποιος θα
τολμήση, αν έχη μόνον υγιή τον νου του, να το εννοήση αυτό, κι όχι
βέβαια και να το πη και να το γράψη; Είναι μωρία (ευήθεια) και
κακοδοξία των Ελλήνων και του Θωμά.
449. Φαίνεται πως, μη έχοντας κανέναν φιλόνεικο, στους τόπους που

κατοικούσε, προς τον οποίον να μπορούσε να αντιλέγη ο Θωμάς,
αντιλέγει τώρα ολοφάνερα στον ίδιον του τον εαυτό και καταφάσκει
μόνος, χωρίς να τον βιάζη κανένας, στις ίδιες του τις αποφάσεις. Γι’ αυτό
και τα λέει αυτά˙ ότι «είναι αδύνατο να είναι μάταιη η φυσική
επιθυμία˙ γιατί δεν φτιάχνει (ποιεί) τίποτα μάταιο η φύση, αλλά κάθε
τι που νοεί επιθυμεί απ’ τη φύση του να υπάρχη πάντα, όχι μόνο για
να διαιωνίζη σ’ αυτό το ίδιο το είναι κατ’ είδος, αλλά και ατομικά.
Επιθυμούν λοιπόν όλες οι νοερές ουσίες με φυσική επιθυμία να
υπάρχουν πάντα, και γι’ αυτό είναι ήδη αδύνατο να πάψουν (λήξαι)
να υπάρχουν». Βλέπετε το αγροίκο του συλλογισμού και το ψέμμα;
γιατί δεν είναι επειδή επιθυμούν να υπάρχουν πάντοτε, αδύνατο ήδη
να πάψουν να υπάρχουν, αλλ’ επειδή δημιουργήθηκαν άφθαρτες.
450. Κι επειδή θέλει κι ο ίδιος να αθετήση αυτά που λέει τώρα, λέει
παρακάτω σ’ αυτό το κεφάλαιο˙ «υπάρχει φυσική επιθυμία του είναι στα
πράγματα˙ του οποίου σημείο είναι, ότι κι αυτά που έχουν στερηθή τη
γνώση αντιστέκονται σε κείνα που φθείρουν σύμφωνα με τη δύναμη των
δικών τους (οικείων) φυσικών αρχών, ενώ κι αυτά που έχουν γνώση
αντιστέκονται επίσης με τον τρόπο της γνώσης τους». Δεν έχω δη
126
κανέναν μέχρι και σήμερα να γράφη με τέτοιαν αναισθησία. Και η
υπερβολική μωρία είναι, ότι επιχειρεί και να θεολογή με πολλά
ψέμματα, μεγάλη ανοησία και τόλμη και αναίδεια. Γιατί αυτός που
λέει ως πρόταση αληθινή, ότι κάθε τι που νοεί επιθυμεί απ’ τη φύση
του να υπάρχη πάντα κι ότι όλες οι νοερές ουσίες επιθυμούν με
φυσική επιθυμία να υπάρχουν πάντα, μεταθέτει, σαν να
μεταμελήθηκε, την επιθυμία αυτή και σε όλα όσα ζουν, και σ’ αυτά
που έχουν στερηθή τη γνώση και σε κείνα που την έχουν.
451. Αλλ’ αυτός που τα λέει αυτά, έπρεπε να πεισθή απ’ τα ίδια του τα
λόγια και να συλλογισθή την αλήθεια. Γιατί αν υπάρχη φυσική
επιθυμία του είναι και σ’ αυτά που έχουν στερηθή τη γνώση και και
σε όσα την έχουν, ώστε να λέμε πως αντιστέκονται με όλη τους την
προθυμία σ’ αυτά που φθείρουν –αν και εκείνα (που δεν έχουν γνώση)
φθείρονται και φτάνουν στο μη είναι–, πώς είναι αδύνατο να πάψουν
να υπάρχουν οι νοερές ουσίες, επειδή επιθυμούν με φυσική επιθυμία
να υπάρχουν πάντοτε; Κι αν είναι αδύνατο να πάψουν κάποτε, επειδή
επιθυμούν με φυσική επιθυμία να υπάρχουν πάντοτε, κι επιθυμούν με
φυσική επιθυμία και αυτά που έχουν στερηθή τη γνώση και όσα
έχουν γνώση να υπάρχουν πάντοτε, είναι αδύνατο να πάψουν ποτέ
αυτά, και θα είναι άρα άφθαρτα όλα όσα ζουν, και τα λογικά και τα
άλογα˙ απ’ το οποίο τί θα μπορούσε να είναι πιο άτοπο; Είναι
αληθινή μεν η πρόταση, αλλά μακριά απ’ την αλήθεια ο συλλογισμός,
όπως απέδειξε, απ’ όσα έχει πη, πιο κάτω στο ίδιο κεφάλαιο κι ο Θωμάς.
452. «Απ’ το ότι συναντούν τα κτιστά πράγματα τη θεία αγαθότητα,

γίνονται όμοια με τον Θεό». Και λέει μετά, έχοντας μεταστραφή στη
διάνοια στο ίδιο κεφάλαιο και αντίθετος στον εαυτό του, ώστε να
διακηρύξη ως κατ’ εξοχήν ελεεινός˙ «καθόσον ομοιώνεται κάτι προς
την πρώτη αγαθότητα, που είναι ο Θεός, στον ίδιον βαθμό κοινωνεί
με το αγαθό». Δεν νομίζω πως χρειάζεται κανένας λόγος κι εδώ για ν’
αποδειχθή το άστατο και ανίδρυτο αυτού του άνδρα και το πώς μιλά ο
ίδιος ενάντια στον εαυτό του, σαν κάποιος που δεν έχει σύνεση˙ γιατί
λέει πιο πάνω πως είναι αιτία του να ομοιωθή κάποιος προς τον Θεό το
να συναντήση (τυχείν) τη θεία αγαθότητα, λέει δε πιο κάτω πως είναι η
127
θεία ομοίωση αιτία της κοινωνίας του αγαθού, το οποίο δεν είναι μόνο
ψέμμα, αλλά και προφανώς ανακόλουθο.
[Σ' αυτή τήν αιτία, πού είναι ψέμμα, στηρίζεται η αναλογία]
453. «Κάθε αγαθότητα της κτιστής ουσίας θα είναι με τη μετοχή

(μετέχοντας) αγαθή, όπως ακριβώς και το είναι της υπάρχει κι αυτό
(έστιν ον) με τη μετοχή (μετέχοντας)». Λέει εδώ σαφώς πως είναι
διαφορετικό η αγαθότητα του Θεού και διαφορετικό το ον του (ότι
αυτός υπάρχει) κι ότι υπάρχουν μετοχές των όντων απ’ τον Θεό (ότι
μετέχουν τα όντα στον Θεό). Κανείς δεν θα τολμούσε όμως ποτέ να
πη πως είναι ουσία του Θεού οι μετοχές αυτές, γιατί κηρύσσεται
αμέθεκτη παντελώς η θεία ουσία απ’ τους θεοφόρους και ανέπαφη σε
κάθε γενητή (δημιουργημένη) φύση˙ το να τις πης δε αυτές κτίσμα,
είναι προϊόν μεγάλης ασέβειας˙ γιατί η κτίση δεν μετέχει στην κτίση
προς βελτίωση, όπως λένε οι θεοφόροι˙ και λέει κι ο Θωμάς˙ «αυτό που
υπάρχει με τέλειο τρόπο στον Θεό συναντάται στα άλλα πράγματα,
σύμφωνα με μιάν υπολειπόμενη προς αυτό μετοχή˙ έχει έτσι η κτίση
κάτι απ’ τον Θεό (του Θεού)». Κι ακόμα˙ «παίρνει (λαμβάνει) απ’ τον
Θεό η κτίση˙ γι’ αυτό και είναι όμοια προς αυτόν». Αν υπάρχουν
λοιπόν θείες μετοχές, που δεν είναι ούτε θεία ουσία ούτε κτιστές και έξω
απ’ τον Θεό, αλλ’ είναι απ’ τον Θεό και στον Θεό, είναι φανερό, ότι
ψεύδεται, όταν λέη ο Θωμάς, πως «δεν υπάρχει τίποτα στον Θεό εκτός
(παρά) απ’ την ουσία του». Κι αν είναι η θεία ουσία η αγαθότητα του, τη
μετοχή της οποίας ονομάζει ο Θωμάς αιτία της ομοιότητας προς τον Θεό,
είναι κάθε αγαθό αιτιατό κατά τη μετοχή της θείας ομοιότητας.
454. «Ο Θεός είναι τελειότατος κατά την αγαθότητα. Όθεν ουκ

απεικότερον παράτισι λέγεται ταγαθόν, καθόσον τοιούτον μεταδοτικόν
είναι (Γι’ αυτό δεν λέγεται πως παρομοιάζεται από κάποιους το αγαθό,
παρά καθόσον είναι μεταδοτικό)». Κι αυτός που έχει θυμηθή τη θεία
δωρεά και τη μετάδοση και τη θεία αγαθότητα, με την οποίαν
ανατρέχουν στη θεία ομοιότητα τα μετέχοντα λογικά και γίνονται
εμφανώς θεοί κατά χάριν, ξεχνώντας πάλι, σαν από παρεκτροπή, τη
θεία ένωση, που κι αυτός τη θυμήθηκε, την τόσο μεγάλη και
128
υπερφυή δωρεά, προσχωρεί στις ελληνικές γνώμες (δόξες) και
κακοδοξίες και λέει˙ «είναι ανάγκη να είναι αυτό το τέλος του νοερού
κτίσματος, το να νοή δηλαδή τον Θεό». Κι ακόμα˙ «είναι η νοερή
ουσία όπως ακριβώς σε έσχατο τέλος στη θεία γνώση».
455. Η προς τον Θεό γνώση γίνεται και μ’ αυτό που είναι φυσικό στον
νου, εμβρόντητε˙ παραλείποντας δε εσύ να πης για τη θεία δωρεά και
την υπερφυή ένωση του Θεού, αποκαλείς τέλος του νοερού κτίσματος
τη φυσική γνώση και το να νοής τον Θεό, το οποίο κατέχει, όπως λένε
οι άγιοι, οπωσδήποτε και η έξω σοφία με τη θεωρία των όντων. Γιατί
θεωρείται απ’ το μέγεθος και την καλλονή των κτισμάτων ο
γενεσιουργός. Και πάλι˙ «τα αόρατα του Θεού τοις ποιήμασι νοούμενα
καθοράται, ή τε αΐδιος αυτού δύναμις και θειότης» (Ρωμ. α΄20). Δεν
υπάρχει λοιπόν καμμιά σοφία, που δεν γνώρισε απ’ τα όντα τον Θεό με
το φυσικό φως του λόγου, όπως λέει κι ο Θωμάς.
[Εδώ ριζώνει όλη η κακοδοξία τού Λουδοβίκου, περί μετοχής, καί η

σύγχρονη εκμετάλλευση τών λόγων τών όντων, τού Αγίου Μαξίμου].
456. Δεν είναι λοιπόν τελείωση της λογικής φύσης το να νοής τον
Θεό˙ γιατί θα είναι έτσι τέλειοι όλοι οι σοφοί, κι αυτοί που
εργάζονται τις θείες εντολές και δεν είναι σοφοί θα είναι ατελείς.
Αλλά δεν θα τό ’λεγε κανείς αυτό από κείνους που υγιαίνουν στον νου,
ενθυμούμενος τον Σωτήρα, πώς ευχαριστεί τον Θεό Πατέρα και λέει˙
«ναι, ο Πατήρ, ότι ούτω γέγονεν ευδοκία έμπροσθέν σου, ότι απέκρυψας
ταύτα από σοφών και συνετών και απεκάλυψας αυτά νηπίοις» (Ματθ.
Ια΄25-26). Κι αν αποκάλυψε, αυτά που απέκρυψε στους σοφούς, στους
νήπιους, είναι τέλειοι μεν αυτοί, ατελείς δε οι σοφοί και συνετοί που
νοούν τον Θεό απ’ όσα βλέπουν. Αν ήταν τέλος το να νοής τον Θεό, θα
ανήκε κατεξοχήν το τέλος αυτό στους σοφούς και συνετούς, απ’ ό,τι
στους ιδιώτες˙ και πώς απώλεσε κατά την επαγγελία ο Θεός τη σοφία
των σοφών, και αθέτησε τη σύνεση των συνετών; (Ησ. Ηθ΄14,
Α΄Κορινθ. α’19). Αν τους απώλεσε και τους αθέτησε λοιπόν, όπως
ακριβώς το υποσχέθηκε, δεν είναι άρα το να νοής απλώς τον Θεό τέλος
του νοερού κτίσματος. Κι αν τολμήση κανείς να πη πως δεν έφερε εις
129
πέρας την υπόσχεση, θα βλασφημήση τα μέγιστα κατά του Θεού, που
επαγγέλλεται και παραβλέπει τις επαγγελίες. Κι αν είναι άτοπο αυτό,
ψεύδεται λέγοντας ο Θωμάς, πως «είναι αναγκαίο να είναι αυτό το τέλος
του νοερού κτίσματος, το να νοής δηλαδή τον Θεό».
457. «Δεν είναι δυνατόν να υπάρχη τίποτα το μη αιώνιο στον Θεό». Είναι
άρα αιώνια όλα όσα υπάρχουν στον Θεό. Πώς λες λοιπόν αλλού, ότι «δεν
υπάρχει τίποτα στον Θεό εκτός απ’ την ουσία του»; Αλλ’ είναι προφανές,
ότι για να φανής ακόμα πιο καθαρά πως είσαι ανυπόστατος σ’ αυτούς
που ακούν τα λόγια σου, έχεις εγκαταλειφθή απ’ τον Θεό και
μωρολογείς. Γιατί αν λες πως δεν είναι δυνατόν να υπάρχη τίποτα το μη
αιώνιο στον Θεό, λες πως είναι όλα όσα υπάρχουν στον Θεό αιώνια˙ κι
αν όλα, είναι φανερό, ότι είναι πολλά˙ κι αν υπάρχουν πολλά στον Θεό,
πώς δεν υπάρχει πάλι τίποτα σ’ αυτόν; Δεν λες στ’ αλήθεια τίποτα το
υγιές!
458. «Ο σκοπός του θείου νόμου είναι αυτός προπάντων, το να

ενωθής με τον Θεό». Νά που ομολογεί και χωρίς να το θέλη, από
παραφροσύνη, το τέλος του νοερού κτίσματος˙ γιατί αυτό στο οποίο
σκοπεύει ο θείος νόμος, αυτό είναι και το να τελειωθή ο άνθρωπος στον
Θεό. Αλλά δεν αρέσει στον Θωμά να στέκεται στο ίδιο μέρος, έστω κι αν
λέη τα αληθινά, αλλά μεταφέρεται, σαν το καλάμι που το σαλεύει ο
άνεμος, από ’δώ κι από ’κεί, και γι’ αυτό λέει˙ «αυτό είναι το εξαιρετικό
που ταιριάζει να υπάρχη στον θείο νόμο, το να προσκολλάται η
ανθρώπινη διάνοια στον Θεό». Νά που ξέχασε πάλι τον προηγούμενο
σκοπό του θείου νόμου και λέει πως είναι εξαιρετικό στον θείο νόμο
όχι το να ενωθής με τον Θεό, αλλά το να προσκολληθής. Και υπάρχει
μεγάλη ανακολουθία και στις δυό προτάσεις, γιατί είναι άλλο η
ένωση του Θεού προς τον άνθρωπο και διαφορετικό η προσκόλληση
της ανθρώπινης διάνοιας προς τον Θεό και μεγάλη η αναμεταξύ τους
διαφορά. Γιατί το να προσκολληθή η ανθρώπινη διάνοια στον Θεό
ανήκει (εστί) σε κάθε καλοθελή χριστιανό, το να ενωθής δε με τον
Θεό γίνεται κατά την απόρρητη κρίση του Θεού σε κάποιους λίγους
που έχουν εκλεχθή.
130
459. Και δεν γνωρίζει ο Θωμάς, που δεν έχει πείρα της θείας δωρεάς
και είναι αδίδακτος απ’ τους δικούς του ομοφύλους –γιατί δεν
υπάρχει κανένας και κατά κανέναν τρόπο μέτοχος απ’ τους Λατίνους
στη θεία δωρεά και την άφατη ένωση για τη δεινή τους δυσπιστία–
δεν γνωρίζει, με βεβαιότητα και σιγουριά (ιδρυμένως) για να το πη.
Γι’ αυτό και λέει τη μια μεν πως είναι κύριος σκοπός του θείου νόμου
το να ενωθής με τον Θεό, κατέχοντάς το αυτό απ’ τους δικούς μας
δασκάλους, την άλλη δε πως εξαίρεται στον θείο νόμο το να
προσκολληθή η ανθρώπινη διάνοια στον Θεό. Και τόσο πολύ δεν
καταλαβαίνει αυτό που λέει, ώστε να λέη πως ανθρώπινο τέλος είναι όχι
το να ενωθής με τον Θεό, αλλά το να προσκολληθής σ’ αυτόν κι ότι
συνίσταται σ’ αυτό η ανθρώπινη ευδαιμονία. Είναι έτσι αμαθής στα θεία
ο Θωμάς, γι’ αυτό και ετεροκλινής (ανώμαλος στη θέση) και τολμηρός
(άφοβος, θρασύς) στις διακηρύξεις (αποφάσεις) του.
460. Λέει, σαν να έχη την άδεια να μιλά όπως του προστυχαίνει, ο
Θωμάς˙ «το ανθρώπινο τέλος είναι το να προσκολλάσαι στον Θεό». Και
λέει μετά˙ «αν έχη ταχθή λοιπόν ο άνθρωπος προς κάποιο τέλος, που
ξεπερνά (υπερβαίνει) τη φυσική του δύναμη, είναι αναγκαίο να του
χορηγείται και κάποια υπερφυής βοήθεια απ’ τον Θεό (θεόθεν), με την
οποία και θα τείνη προς το τέλος». Ταύτισε φανερά και το να
προσκολλάσαι στον Θεό και την χορηγούμενη απ’ τον Θεό υπεφυή
βοήθεια. Και πόσο μεγάλο είναι αυτό το ψέμμα, το έχουμε ήδη ελέγξει.
[Σ'αυτό τό ψέμμα στηρίζεται η σύγχρονη ανθρωπολογία].
461. «Δεν παίρνει ο άνθρωπος ως μισθό των πράξεών του τη θεία

βοήθεια». Λεγόμενο αυτό έτσι απλά, είναι ψέμμα, και μάρτυρας γι’
αυτό ο ιερός Παύλος˙ γιατί θέλοντας να μιλήση εκείνος για τη χάρι δεν
λέει έτσι απλά, αυτό που λέει ακριβώς ο Θωμάς, αλλά παίρνει το σχήμα
κάποιου που ρωτά και λέει˙ «θέλω μαθείν, εξ έργων νόμου το πνεύμα
ελάβετε ή εξ ακοής πίστεως;»(Γαλ. Γ΄2). Είναι δε η πίστη, με την
οποία γεννιέται η χάρις στην ψυχή, το κράτιστο έργο απ’ τις πράξεις
131
της ψυχής. Γι’ αυτό λέει ο Παύλος˙ «εν ώ και πιστεύσαντες
εσφραγίσθητε τω Πνεύματι της επαγγελίας τω αγίω»(Εφεσ. α΄13).
Και πριν δε απ’ αυτόν υπόσχεται ο Χριστός ως δώρο της πίστεως το
Πνεύμα το άγιο(Ιωάν. Κ΄22). Κι αυτό που λέει ο Θωμάς, συμπεραίνει
πως είναι άδικος, αλλίμονο, ο Θεός. Γιατί αν δεν είναι καθόλου μισθός
πράξης η χορηγία της θείας βοήθειας, πρέπει να παίρνουν εξίσου όλοι οι
άνθρωποι τη θεία βοήθεια. Κι αν δεν ανήκη σε όλους το να παίρνουν τη
θεία βοήθεια, αλλά μόνο στους πιστούς, είναι μάταιος λέγοντας ο Θωμάς,
ότι «ο άνθρωπος δεν παίρνει ως μισθό των πράξεών του τη θεία
βοήθεια».
462. «Δεν κινεί ο άνθρωπος τον εαυτό του προς το να επιτύχη τη θεία
βοήθεια, που είναι πάνω απ’ αυτόν, αλλά κινείται μάλλον απ’ τον Θεό
προς το να την επιτύχη»˙«δεν γεννιέται άρα σε μας η θεία βοήθεια,
επειδή βαδίζουμε εμείς προς αυτήν με τα αγαθά έργα», αφού
καταλαμβανόμαστε μάλλον εμείς απ’ αυτήν. Νά που αθετεί φανερά τις
ιερές Γραφές, που προέρχονται μάλιστα απ’ το πανίερο στόμα του
Σωτήρα, της αυτοαλήθειας. Γιατί έχει πη εκείνος˙ «αιτείτε και
δοθήσεται υμίν, ζητείτε και ευρήσετε, κρούετε και ανοιγήσεται υμίν,
πας γαρ ο αιτών λαμβάνει και ο ζητών ευρίσκει και τω κρούοντι
ανοιγήσεται»(Ματθ. ζ΄7-8). Δεν είναι άρα έργα πίστης και
ταπείνωσης και παράκλησης και υπομονής αυτά; Είναι ψέμμα άρα και
ανταρσία κατά των λόγων του Χριστού αυτό που λέει ακριβώς ο Θωμάς,
ότι «δεν κινεί ο άνθρωπος τον εαυτό του προς το να επιτύχη τη θεία
βοήθεια». Και λέει ακόμα ο Κύριος˙ «ο ποιών τας εντολάς μου,
εκείνος εστιν ο αγαπών με˙ ο δε αγαπών με, εκείνος αγαπηθήσεται
υπό του Πατρός μου και εγώ και ο Πατήρ ελευσόμεθα και μονήν
παρ’ αυτώ ποιήσωμεν»(Ιωάν. ιδ΄21 – 23). Δεν αληθεύει άρα λέγοντας ο
Θωμάς, ότι «δεν κινεί ο άνθρωπος τον εαυτό του προς το να επιτύχη τη
θεία βοήθεια», γιατί οι εντολές του Σωτήρα γίνονται
(πραγματοποιούνται) με πολλή και έντεχνη κίνηση.
463. «Δεν μπορεί να ετοιμάση η ψυχή τον εαυτό της για να υποδεχθή
το αποτέλεσμα της θείας βοήθειας, παρά μόνον καθόσον το κάνει
(ποιεί) με τη θεία δύναμη». Έχει εγκατασταθή δεινός δαίμονας του
132
ψεύδους και της οίησης στην καρδιά σου και σκοτίζοντάς την δεν σε
αφήνει να εννοήσης, όπως φαίνεται, αυτά που λες. Αποδημώντας
σωματικά ο Κύριος προς τον Πατέρα στους ουρανούς, έλεγε στους
μαθητές˙ «λήψεσθε δύναμιν επελθόντος του αγίου Πνεύματος εφ’
υμάς»(Πράξ. α΄8). Αυτός που δέχτηκε λοιπόν τη θεία δύναμη κατά την
υπόσχεση του Σωτήρα και πράττει (ποιεί) μ’ αυτήν τη θεία δύναμη, είναι
φανερό, ότι υποδέχθηκε το αποτέλεσμα της θείας βοήθειας... Γιατί εσύ
λες αλλού πως είναι αποτέλεσμα της ουσίας η δύναμη, όπως είναι
ακριβώς αποτέλεσμα του πυρός η θέρμη. Και είναι διαφορετικό μεν η
θεία σοφία και άλλο η γνώση και διαφορετικό η αποκάλυψη και η
προφητεία και τα πολλά διαφορετικά που χορηγούνται απ’ τον Θεό στους
ανθρώπους είναι άλλα και άλλα κατά κάτι, και δεν λείπει από καμμιά
θεία ενέργεια και δωρεά η θεία δύναμη.
464. Γιατί αυτός που έλαβε πνεύμα σοφίας, λέγεται πως έχει λάβει
δύναμη σοφίας˙ κι αυτός που δέχτηκε πνεύμα γνώσης, δέχτηκε δύναμη
γνώσης και άλλος δύναμη προφητείας και απλώς συνυπάρχει σε όλες τις
δωρεές η δύναμη. Αυτό που ποιεί λοιπόν με τη θεία δύναμη ποιεί με το
θείο αποτέλεσμα και υποδέχτηκε το αποτέλεσμα της θείας βοήθειας. Δεν
τα διακηρύττει (αποφαίνεται) άρα αυτά με την προσήκουσα πείρα ο
Θωμάς. Αν είχε δε την προσήκουσα πείρα, θα έλεγε μάλλον, ποια είναι
η αιτία, για την οποία ποιεί ο άνθρωπος με τη θεία δύναμη. Γιατί είναι
ελάχιστοι αυτοί, και εξαιρετικά ωφέλιμο το να μιλήσης γι’ αυτό˙ αλλά
δεν τα γνωρίζει αυτά ούτε εκείνος ούτε ο φιλόσοφός του ούτε βέβαια
ολόκληρη η Εκκλησία των Λατίνων, ούτε και κάποιος άλλος, για να το
πω συνολικά, απ’ αυτούς που δεν έχουν την ορθή πίστη.
465. «Το έσχατο τέλος, στο οποίο οδηγείται με τη βοήθεια της θείας
χάριτος ο άνθρωπος, είναι η κατ’ ουσίαν θεωρία του Θεού, η οποία
ανήκει ιδιαιτέρως στον ίδιον τον Θεό». Και ανήκει ιδιαιτέρως στον ίδιον
τον Θεό και ανήκει μόνο σ’ αυτόν. Γιατί τίποτα απ’ όσα είναι μετά τον
Θεό, και είναι κτιστά (υπό την κτίσιν εστί), και τα νοερά και τα
λογικά, δεν θεωρεί κατ’ ουσίαν τον Θεό, παρά μόνον αν συνεργή σ’
αυτό η πλάνη και βοηθά στην απώλεια με τη διαβολική απάτη,
νομίζοντάς το χάρι του Θεού αυτό από οίηση, όπως διεξήλθαμε και
133
προηγουμένως για το κρυμμένο και μη διαδιδόμενο (ανεκφοίτητο)
της θείας ουσίας με όλες απολύτως τις ρήσεις των αγίων. Δεν
αληθεύει άρα λέγοντάς τα αυτά για τη θεία ουσία ο Θωμάς, αλλά
βλασφημεί μάλλον τα μέγιστα στον Θεό.
466. «Είναι τέλειο αγαθό του ανθρώπου το να γνωρίζη οπωσδήποτε

τον Θεό». Αποκαλύπτει τώρα και φανερώνει την κακοδοξία του
γύρω απ’ αυτό. Γιατί αν είναι τέλειο αγαθό του ανθρώπου το να
γνωρίζη καθ’ οιονδήποτε τρόπο τον Θεό, κατέχουν οι σοφοί των
Ελλήνων κι οι Πέρσες κι οι Ινδοί και όσοι ασχολούνται με τα όντα
και οι ίδιοι ακόμα οι Χαλδαίοι, που διανοούνται από την αρμονία των
όντων τον ποιητή των όντων και έχουν ανέλθει στη γνώση του Θεού,
στους εαυτούς τους το τέλειο αγαθό.
467. Κι αν ήταν αυτό αληθινό, απορώ (θαυμάζω), τί ωφελεί άραγες

το ιερό Ευαγγέλιο κι η σύμφωνα μ’ αυτό πίστη και το άγιο βάπτισμα.
Γιατί επείγονται αυτά τα θεόχρηστα και θεοπαράδοτα πράγματα να
οδηγήσουν μεν στο τέλειο αγαθό τον άνθρωπο, δεν το μπορεί δε αυτό
ως κτίσμα ο άνθρωπος, γι’ αυτό και έχει πη ο Κύριος, πως «ουδείς
αγαθός, ει μη είς ο Θεός»(Ματθ. ιθ΄17). [Ας ακούσουν λοιπόν καί οι
θρησκειολόγοι τόν λόγο τού Κυρίου καί άς μήν νομίζουν ότι
κρύβονται. Ας δούν καί τόν πατέρα πού τούς γέννησε]. Δεν αληθεύει
άρα λέγοντας ο Θωμάς, ότι είναι τέλειο αγαθό του ανθρώπου το να
γνωρίζη καθ’ οιονδήποτε τρόπο τον Θεό. Γιατί αν ήταν αυτό και ήταν
τόσο μεγάλο (σπουδαίο) το να γνωρίζη κανείς καθ’ οιονδήποτε τρόπο τον
Θεό, δεν θα αποφαινόταν για τους έξω σοφούς ο ιερός Παύλος, ότι
«αποκαλύπτεται οργή Θεού απ’ ουρανού επί πάσαν ασέβειαν και αδικίαν
ανθρώπων των την αλήθειαν εν αδικία κατεχόντων, διότι το γνωστόν του
Θεού φανερόν εστιν εν αυτοίς˙ ο γαρ Θεός αυτοίς εφανέρωσε. Τα γαρ
αόρατα αυτού από κτίσεως κόσμου τοις ποιήμασι νοούμενα καθοράται, ή
τε αΐδιος αυτού δύναμις και θιεότης, εις το είναι αυτούς αναπολογήτους,
διότι και γνόντες τον Θεόν ουχ ως Θεόν εδόξασαν ή ηυχαρίστησαν, αλλ’
εματαιώθησαν εν τοις διαλογισμοίς αυτών, και εσκοτίσθη η ασύνετος
αυτών καρδία» και «φάσκοντες είναι σοφοί εμωράνθησαν»(Ρωμ. α΄18 –
134
23). Αν εμωράνθησαν όμως έστω κι αν γνώρισαν τον Θεό, είναι μωρός
και μάταιος ο Θωμάς, που διακηρύσσει αυτά τα αντίθετα στον απόστολο.
468. Έχει πάντοτε ο Θωμάς, απ’ την αρχή αυτού του βιβλίου που
βρίσκεται μπροστά του, πρόθεση το να λέη ψέμματα, γι’ αυτό και
επιγράφει το βιβλίο κατά των Ελλήνων, παρ’ όλο που δεν έχει πη
κανένας απ’ του Έλληνες τόσα πολλά και τέτοια υπέρ των Ελλήνων,
όπως αυτός εδώ ο Θωμάς. Γι’ αυτό και ανήκει αυτό που λέει, πως είναι
τέλειο αγαθό του ανθρώπου το να γνωρίζη καθ’ οιονδήποτε τρόπο τον
Θεό, φανερά στην ελληνική αίρεση και είναι κακοδοξία της σοφίας του
κόσμου (της κοσμικής σοφίας). Γιατί δεν είναι τέλειο αγαθό του
ανθρώπου το να γνωρίζη καθ’ οιονδήποτε τρόπο τον Θεό, αλλ’ είναι
τέλειο αγαθό το να ενωθή με τον Θεό με την ενέργεια του αγίου
ζωοποιού και φωτιστικού Πνεύματος, όπως έχουμε ήδη πη.
469. «Και έχει πληρωθή ανάμεσα στους αγίους ο ένας με μεγαλύτερη

χάρι απ’ τον άλλον». Ας δούμε λοιπόν, τί νομίζοντας πως είναι τέλος
πάντων η χάρι, τα λέει αυτά ο Θωμάς. Λέει λοιπόν˙ «αν πρέπη να
οράται η ουσία του Θεού, είναι ανάγκη να ορά μέσα απ’ τον εαυτό της
την ίδια τη θεία ουσία ο νούς». Κι ακόμα˙ «λέγεται για μας, πως
φθάνουμε στη θεωρία της θείας ουσίας με μόνη τη χάρι του Θεού».
Ώστε νομίζει άρα τη θεία χάρι ουσία του Θεού, όπως ακριβώς και τη
θεία δωρεά, γιατί αυτός είναι που ονομάζει όλα όσα υπάρχουν στον
Θεό ουσία. Αν δέχεται λοιπόν το περισσότερο και λιγότερο η χάρι, θα
το δεχθή αυτό και η θεία ουσία. Κι αν είναι απ’ τα εξαιρετικά άτοπα να
το πης αυτό για την ουσία, που είναι άτμητη και απλή, είναι διαφορετικό
η χάρι, που πληρώνει τους αγίους και δέχεται το περισσότερο και
λιγότερο, απ’ τη θεία ουσία. Ψεύδεται άρα όταν λέη ο Θωμάς, πως «δεν
υπάρχει τίποτα στον Θεό εκτός απ’ την ουσία του».
470. Παρασαλευόμενος πάλι απ’ τη δεινή του οίηση, με την οποία

συνυπάρχει κι η θρασύτητα, λέει πως είναι κατά συμβεβηκός
τελειότητα του νου, που δωρήθηκε σε μας απ’ τον Θεό, η σοφία
135
λόγου χάριν ή η αγάπη ή κάτι απ’ τα παρόμοια, που μετέχονται από
μας, όπως ακριβώς κάποια συμβεβηκότα (που συμβαίνουν κατά
τύχη) κτιστά. Νά που «χείλη άνομα ελάλησαν ψευδή και μωρά
καρδία ασέβειαν εμελέτησεν» (Ιώβ κβ΄Ησ. νθ΄3). [Ας ακούσουν
λοιπόν καί οι διάφοροι νεωτεριστές πού κραυγάζουν εδώ καί καιρό
ότι η αλήθεια τών πατέρων εξαρτάται από τίς ιστορικές συνθήκες,
ότι διδάσκουν τήν κτιστή χάρη τόσα χρόνια. Οπως καί οι
αποτεισμένοι]. Γιατί αυτά που μετέχονται εκ μέρους μας απ’ τον Θεό,
όπως η σοφία λόγου χάριν ή η αγάπη ή τα παρόμοια, είναι φυσικά μεν
του Θεού, σε μας δε όπως ακριβώς κάποια συμβεβηκότα, και κατά
κανέναν τρόπο κτιστά˙ είναι αβελτηρία (διανοητική νωθρότητα) και
κάκιστη αφροσύνη του νου αυτό. Γιατί λέει αλλού ο ίδιος ο Θωμάς, πως
«μιά απ’ τις ενέργειες του Πνεύματος στους άγιους άνδρες είναι το να
λαλής (να καθοδηγής με λόγους), και το να λαλής απ’ την ενέργεια του
Πνεύματος συμβαίνει προφανώς εν σοφία. Γιατί δεν λαλεί κι ούτε βέβαια
ενεργεί χωρίς σοφία το Πνεύμα».
471. Αν είναι λοιπόν κτιστή η σοφία, στην οποία μετέχει απ’ τον Θεό
(παρά Θεού) ο άνθρωπος, είναι προφανές, ότι είναι κτιστή και η προς
το λαλείν ενέργεια του Πνεύματος στους άγιους άνδρες. Αλλ’ όπως
λέει ακριβώς ο Μέγας Βασίλειος, «η κτίση δεν αγιάζει την κτίση»
(κατά Ευνομίου Ε΄), και δεν θα κατασκεύαζε έτσι ποτέ ούτε κι η
σοφία ή η αγάπη ή κάτι παρόμοιο, που είναι κτιστό, ή σοφία ή αγάπη
ή κάτι άλλο απ’ τα πνευματικά στην ψυχή. [Οπως ισχυρίζονται
σήμερα οι αγαπολόγοι, κηρύσσοντας τήν αγάπη ουσία τού θεού]. Δεν
θα είχε επιχειρήση κανείς, ούτε κι απ’ τους αιρετικούς, να ονομάση την
εκ του Θεού σοφία, που μας δωρίζεται απ’ τον Θεό, ή την αγάπη, τη
σύνεση, τη γνώση, τα άλλα τα διάφορα, τα οποία και συνηθίζει να
αποκαλή πνεύματα η Θεία Γραφή, κτιστά. Και το λένε αυτό κι οι
πατέρες, φανερώνοντας πως είναι άκτιστες οι εκ του Θεού δωρεές.
Λέει λοιπόν ο άγιος Μάξιμος˙ «έχει καταγραφή ως απάτωρ, αμήτωρ
(χωρίς πατέρα, χωρίς μητέρα) και αγενεαλόγητος, χωρίς να έχη ούτε
αρχή ημερών ούτε ζωής τέλος, ο μέγας Μελχισεδέκ (Εβρ. Ζ΄3), όπως
διευκρίνησε τα περί αυτού ο αληθινός των θεοφόρων ανδρών λόγος, όχι
λόγω της κτιστής και εξ ουκ όντων φύσης του, σύμφωνα με την οποία
άρχισε και έπαυσε να υπάρχη (είναι), αλλά λόγω της θείας και ακτίστου
136
χάριτος που υπάρχει πάντοτε πάνω από κάθε φύση και κάθε χρόνο, απ’
τον Θεό που υπάρχει παντοτινά» (Περί διαφόρων αποριών των αγίων
Διονυσίου και Γρηγορίου). Κι ο Μέγας Βασίλειος˙ «αυτό το Πνεύμα το
Άγιο “εξέχεεν εφ’ ημάς πλουσίως ο Θεός διά Ιησού Χριστού” (Τίτ.
Γ΄6)˙ εξέχεε, δεν έκτισε˙ έδωσε, δεν δημιούργησε˙ χάρισε, δεν
εποίησε. Τα λέω αυτά εκ παραλλήλου, επειδή πρέπει να είσαι
εδραιωμένος απ’ όλες τις πλευρές» (Κατά Ευνομίου Ε΄). Κι ο θείος
Χρυσόστομος˙ «εκχύθηκε όλη η χάρις στον ναόν εκείνο. Γιατί δεν δίνει
με μέτρο σε κείνον το Πνεύμα, αλλ’ έλαβε ολόκληρη τη χάρι ο ναός˙
αποκτήσαμε (έσχομεν) δε εμείς ένα μικρό μέρος και μια ρανίδα
(σταγόνα) απ’ τη χάρι εκείνη˙ γιατί λέει πως “εκ του πληρώματος αυτού
ημείς πάντες ελάβομεν”» (Υπόμνημα εις τον μδ΄ Ψαλμόν και Ιωάν.α΄16),
σαν νά ’ λεγε κανείς, απ’ αυτό που ξεχειλίζει, απ’ αυτό που περισσεύει.
Και πάλι˙ «δεν είπε “δίδωμι το πνεύμα”, αλλ’ “εκχεώ από του πνεύματός
μου επί πάσαν σάρκα” (Πράξ. β΄17). Αυτό λοιπόν και εξήλθε (συνέβη).
Γιατί ενέπλησε (χόρτασε) όλην την οικουμένη με γνώση η σταγόνα αυτή
και η ρανίδα του Πνεύματος. Μ’ αυτήν γίνονταν τα σημεία, και λύνονταν
τα αμαρτήματα. Η σε τόσο μεγάλες κλίμακες παρεχόμενη χάρις είναι
όμως ένα μέρος της δωρεάς και αρραβώνας˙ “δους τον αρραβώνα του
πνεύματος εν ταις καρδίαις ημών” λέει (Β΄Κορινθ. α΄22)˙ και εννοεί το
μέρος της ενέργειας, γιατί δεν μερίζεται βέβαια ο Παράκλητος».
472. Αν είναι λοιπόν απ’ το πλήρωμα του Χριστού αυτό που

λαμβάνουμε και ένα μέρος της συνολικής δωρεάς και αρραβώνας,
πώς ενδέχεται να είναι κτίσμα; Και λέει κι ο επίσκοπος των Νυσσαέων
Γρηγόριος˙ «είναι μιά ως προς τη φύση της η καθαρότητα, και αυτή που
θεωρείται στον Χριστό και αυτή που θεωρείται σε κείνον που μετέχει,
αλλ’ ο μεν την πηγάζει, ο δε την λαμβάνει ως από πηγή μετέχοντας»
(Προς Ολύμπιον, Περί τελειότητος). Πώς θα είναι λοιπόν κτιστό αυτό
ακριβώς που πηγάζει και μεταδίδει ο Χριστός; Αν είναι μια ως προς τη
φύση της και η καθαρότητα στον Χριστό και η καθαρότητα σε κείνον
που μετέχει, είναι φανερό, πως είναι άκτιστη. Γιατί δεν υπάρχει τίποτα
που να είναι κτιστό στη θεότητα, όπως λέει κι ο Θωμάς˙ «είναι αιώνιο
κάθε τι, το οποίο υπάρχει στον Θεό».
137
473. Λέει λοιπόν κι ο άγιος Μάξιμος˙ η βασιλεία του Θεού είναι η

κατά χάριν μετάδοση των αγαθών που προσυπάρχουν εκ φύσεως
(φυσικώς) στον Θεό. Πώς θα είναι λοιπόν αυτά που υπάρχουν εκ
φύσεως στον Θεό και μεταδίδονται κατά χάριν στους πιστούς κτιστά;
Κατά κανέναν τρόπο. Είναι ασεβής ο λόγος, και ασεβέστερη η διάνοια
που τον προφέρει, αν και λέη, ερχόμενος κάποια στιγμή στον εαυτό του,
κι ο Θωμάς˙ «όταν γίνη κάποιος με το Πνεύμα το άγιο εραστής του
Θεού, κατοικεί το Πνεύμα το άγιο σ’ αυτόν και υπάρχει κατά έναν
καινούργιο τρόπο, ενοικώντας στον άνθρωπο σύμφωνα με κάποιαν
ιδιαίτερη και καινούργια (καινή) ενέργειά του. Και το να ποιή αυτήν την
ενέργεια στον άνθρωπο το Πνεύμα το άγιο προέρχεται απ’ τον Πατέρα
και τον Υιό (παρά του Πατρός εστι και του Υιού αυτώ). Και γι’ αυτό
λέγεται πως αποστέλλεται αόρατα απ’ τον Πατέρα και τον Υιό».
474. Αν εγκαθιστά λοιπόν σύμφωνα με κάποιαν ιδιαίτερη και καινούργια

(καινήν) ενέργεια έναν καινούργιο τρόπο το Πνεύμα στον άνθρωπο, και
είναι ενέργεια του Πνεύματος η σοφία, η σύνεση, η γνώση, η αγάπη, τα
άλλα, όσα λαμβάνει εκ φύσεως η ψυχή απ’ τον Θεό, ψεύδεται και πολύ
άσχημα ο Θωμάς, όταν αποκαλή κατά συμβεβηκός τελειότητα του νου
που δωρήθηκε σε μας απ’ τον Θεό, τη σοφία λόγου χάριν ή την αγάπη ή
κάτι παρόμοιο, τα οποία μετέχονται από μας, όπως ακριβώς κάποια
συμβεβηκότα (παρεπόμενα, που απλώς συμβαίνουν) κτιστά.
475. «Η έσχατη σωτηρία του ανθρώπου είναι το να τελειωθή κατά το

νοερό του μέρος με τη θεωρία (θεωρώντας) της πρώτης αλήθειας».
Αυτό έχει πολλές φορές απελεγχθή πως είναι δόξα (γνώμη, δοξασία)
ελληνική και των έξω σοφών˙ η δε απόφαση της ιεράς Εκκλησίας
αυτό έχει ως σωτηρία του ανθρώπου και έσχατη τελείωση, το να
ενωθή με τον Χριστό με την ενυπόστατη έλλαμψη του ζωοποιού και
φωτιστικού Πνεύματος στην καρδιά. Γι’ αυτό μετέχει κι εδώ στην
ελληνική δόξα και στους έξω σοφούς, κι όχι στην ιερά Εκκλησία ο
Θωμάς.
138
476. «Συντελεί στην τελειότητα της νοερής ουσίας το να γνωρίζη

κανείς κάτι απ’ τις φύσεις και τις δυνάμεις και τα ιδιαίτερα
συμβεβηκότα όλων των ειδών». Είναι όντως δεινή πλάνη αυτό και
ολίσθημα απ’ τον Θεό και φρόνημα της ελληνικής κακοδοξίας. Και
είναι αυτό, το οποίο αποκάλεσε ακριβώς πολυάσχολη ματαιότητα ο
Μέγας Βασίλειος. Γι’ αυτό και λέει ονειδιστικά ο ιερός Παύλος για
τους Αθηναίους, ότι «προς ουδέν ηυκαίρουν, ει μη προς το λέγειν τι
και ακούειν καινότερον»(Πράξ. ιζ΄21)˙ οι δε διδάσκαλοι της ιεράς
Εκκλησίας λένε πως συντελεί η προς τον Θεό ακλόνητη επιστροφή με τις
ιερές εντολές και τη θεία γνώση στην τελειότητα τής νοερής ουσίας˙ το
να περιεργάζεσαι δε τις φύσεις των όντων από τα δικά τους βέβαια
φυσικά, είναι επαινετό στους αρχάριους και που καθαίρονται, είναι δε
σφόδρα ασυντελές στη νόηση εκείνων που ανήλθαν στον φωτισμό και
προέκυψαν στην αληθινή θεωρία, και τρέχουν προς την τελειότητα. Το
να δοκιμάζης δε να γνωρίζης, όπως λέει ο Θωμάς, τις φύσεις και μάλιστα
όλων των όντων είναι εξαιρετικά κακόηθες και ανόητο. Γιατί κανένα
λογικό κτιστό δεν μπορεί να γνωρίση πώς προήλθαν οι δημιουργηθείσες
εκ του μη όντος φύσεις του άκτιστου Θεού.
477. Και λέει ο Μέγας Βασίλειος˙ αν και αγνοούμε τη φύση των όσων
έχουν γίνει, θαυμάζουμε όμως μεγάλως αυτό που υποπίπτει βέβαια
ολοσχερώς στην αίσθησή μας. Κι ο πρόεδρος των Νυσσαέων˙
«ολόκληρη η διανοητική δύναμη της ψυχής συγκινήθηκε στο να
θαυμάση αυτά που ενεργεί το θείο χέρι, που η κατανόησή τους, που είναι
πάνω απ’ την ανθρώπινη δύναμη, ερμηνεύει μέσα απ’ τον ίδιον της τον
εαυτό το ακατάληπτο και αχώρητο της φύσης εκείνου που ενεργεί. Γιατί
ολόκληρη η κτίση των όντων είναι έργο εκείνης της χειρός, που
φανερώθηκε σε μας μέσα απ’ την οπή, όπως βοά λέγοντάς το, ο Ιωάννης,
και συμφωνεί (συμφθέγγεται) ο προφήτης προς το Ευαγγέλιο. Γιατί ο μεν
λέει, ότι “πάντα δι’ αυτού εγένετο” (Ιωάν. α΄3), ο δε προφήτης ονομάζει
χείρα τη δύναμη που εποίησε τα όντα, έχοντας πη, ότι “η χειρ μου
εποίησε ταύτα πάντα” (Ησαΐας ξς΄ 2). Αν είναι λοιπόν έργα εκείνης
της ενέργειας και όλα τα άλλα και τα ουράνια κάλλη, και δεν έχει
καταλάβει ακόμα η ερευνητική διάνοια του ανθρώπου, τί είναι κατ’
139
ουσίαν ο ουρανός ή ο ήλιος ή κάποιο άλλο απ’ τα θαυμάσια μέσα
στην κτίση, για τον λόγο αυτόν θροείται (ταράζεται) προς τη θεία
ενέργεια η καρδιά, αφού αν δεν μπορή (ου χωρεί) να τα καταλάβη
αυτά, πώς θα καταλάβη τη φύση που τα ξεπερνά;» (Γρηγορίου
Νύσσης, Ομιλία ΙΑ΄ εις Άσμα ασμάτων).
478. Είναι προφανώς διαβολική υποθήκη αυτό, να απομακρυνθή ο

νους απ’ την προς τον Θεό νεύση (ροπή, κλίση) και ικετηρία και το
να μεριμνά την εκπλήρωση των θείων εντολών, και να ζητά να
γνωρίση τις φύσεις των όντων και μάλιστα όλων. Αν γνώριζε πως
συντελεί αυτό στην τελειότητα της νοερής ουσίας αυτός που έκτισε τις
νοερές ουσίες, θα το είχε ο διδάξει ο ίδιος. Αλλά δεν έχει βρεθή κάπου να
υπάρχη στη θεία Γραφή˙ βρίσκουμε όμως να λέη δια του Δαβίδ ο Θεός˙
«σχολάσατε και γνώτε – όχι τις φύσεις των όντων, γιατί αυτό είναι
μάταιο και αδύνατο, αλλ’ – ότι εγώ ειμί ο Θεός»(Ψαλμ. με΄11). Γιατί
αυτό είναι το πιο ωφέλιμο απ’ όλα και οικείο, όπως κανένα άλλο, στη
λογική ψυχή˙ το οποίο έχοντάς το διαγνώσει ακριβώς σαφέστατα και ο
Σολομών, λέει˙ «εγώ τω αδελφιδώ μου και ο αδελφιδός μου εμοί»
(Άσμα ασμάτων στ΄3). Και ο εξηγητής (ερμηνευτής) των Νυσσαέων˙
«είναι κανόνας και όρος τής κατ’ αρετήν τελειότητας. Γιατί
μαθαίνουμε μ’ αυτά το ότι δεν χρειάζεται να βλέπουμε τίποτα μέσα
στους εαυτούς μας, εκτός απ’ τον Θεό, κι ούτε να βλέπη προς κάτι
άλλο η κεκαθαρμένη ψυχή» (Γρηγορίου Νύσσης, Ομιλία ΙΕ΄ εις
Άσμα ασμάτων). Βλέπεις, τί είναι αυτό, που συντελεί στην τελειότητα
τής νοερής ουσίας; κατά κανέναν τρόπο το να γνωρίζουμε τις φύσεις και
τις δυνάμεις και τα ιδιαίτερα συμβεβηκότα όλων των ειδών, γιατί είναι
μωρία να το νομίζης αυτό και χαρακτηριστικό της ελληνικής κακοδοξίας
και του Θωμά.
479. «Όλα, όσα παρήγαγε για την τελειότητα του παντός ο Θεός, είναι
φανερά στον νου που τον ορά». Κι ακόμα˙ «είναι αναγκαίο να γνωρίζη
το καθένα απ’ αυτά που βλέπουν τη θεία ουσία όλα όσα υπάρχουν στην
ίδιαν τη θεία ουσία, σε όσα εκτείνεται απ’ τη φύση του αυτό το ίδιο το
φύσει δεκτικό. Εκτείνεται δε απ’ τη φύση του το ίδιο το δεκτικό κάθε νου
προς όλα τα γένη και είδη και την τάξη των πραγμάτων. Θα τα γνωρίση
140
λοιπόν ο καθένας απ’ αυτούς που βλέπουν τον Θεό όλα αυτά στη θεία
ουσία. Από εδώ προέρχεται αυτό που αποκρίθηκε ακριβώς ο Κύριος
στον Μωυσή, που ζητάει τη θεωρία της θείας ουσίας στο ΛΓ΄
κεφάλαιο της Εξόδου˙ “εγώ δείξω σοι παν αγαθόν” (Έξοδ. λγ΄19).
Και λέει ο Γρηγόριος˙ “τί υπάρχει που δεν θα το γνωρίσουν εκείνοι που
γνωρίζουν αυτόν που τα γνωρίζει όλα;” (Γρηγορίου Διαλόγου, IV
Dialog., κεφ. XXXIII)». Έχει μεν αντιλογίες (αντιφάσεις) και το
κεφάλαιο αυτό, επειδή δεν θα δη καμμιά κτιστή φύση την ουσία του
Θεού ποτέ, αλλ’ υπερέχει αυτή απειράκις απείρως, ώστε να γνωρίζεται
απ’ τις κτιστές νοερές φύσεις. Αλλά δεν συνάγεται και καμμιά και καθ’
οιονδήποτε τρόπο ανάγκη να γνωρίζουν τα πάντα εκείνοι που
γνωρίζουν αυτόν που τα γνωρίζει όλα. Γιατί αν συναγόταν αυτό,
έπρεπε να γνωρίζη κι ο άνθρωπος που γνωρίζει (κάποιον), όλα όσα
γνωρίζει εκείνος ο γνωριζόμενος άνθρωπος. Κι αν είναι αδύνατο αυτό,
γιατί γνωρίζει πολλές φορές ο άνθρωπος κάποιον άνθρωπο και δεν
γνωρίζει αυτά που γνωρίζει ο γνωριζόμενος, δεν θα γνωρίση πολύ
περισσότερο αναγκαστικά αυτός που γνωρίζει τον Θεό και όλα όσα ο
Θεός γνωρίζει. Γιατί είναι διαφορετικό οπωσδήποτε η ουσία του Θεού
και διαφορετικό η νόησή του, όπως ήδη σαφώς φανερώσαμε.
480. Αλλά και νά ’χαν κι άλλες αντιφάσεις οι παρούσες προτάσεις,

κανένας δεν τις αναιρεί πιο γνήσια, απ’ ό,τι ο Θωμάς που τις προβάλλει,
ώστε να αποφανθή ως κατ’ εξοχήν άφρων˙ «επειδή δεν μπορεί να
γνωρίζη ο κτιστός νους τη θεία ουσία έτσι, ώστε να την περιλαμβάνη, δεν
είναι αναγκαίο σ’ αυτόν που τη βλέπει να βλέπη και όλα όσα μπορούν να
γίνουν γνωστά μέσα απ’ αυτήν». Κι ακόμα˙ «ορώντας ο κτιστός νους τον
Θεό, δεν ορά και όλα όσα μπορούν να γίνουν ορατά σ’ αυτόν». Κι
ακόμα˙ «δεν ορά άρα, ορώντας τη θεία ουσία, όλα όσα μπορούν να
ορώνται στην ουσία του Θεού ο κτιστός νους». Χρησιμοποιεί γρήγορα
και χωρίς καθυστέρηση, έχοντας μεταστραφή στη διάνοια, την
κατάφαση και την απόφαση (άρνηση) μιας έννοιας για το ίδιο
πράγμα.
479 (α). Και λέει πάλι, ανατρέποντας τα προηγούμενα, τα οποία

νόμιζε πως έχουν καλώς, και δεν ντρέπεται˙ «αυτοί που βλέπουν τη
141
θεία ουσία τα βλέπουν όλα». Κι ακόμα˙ «ορώντας τη θεία ουσία ο
κτιστός νους, νοεί σ’ αυτήν όλα τα είδη των πραγμάτων». Κι ακόμα˙
«αυτά που ορώνται με τη θεωρία της θείας ουσίας, με την οποία
γινόμαστε μακάριοι, ορώνται όλα κατ’ ενέργειαν». Και σαν να
κατάλαβε τον εαυτό του, επειδή διακήρυξε τα αντίθετα σε ένα πράγμα,
προχωρά σε κάτι ενδιάμεσο τρίτο, θαυμαστό όχι για το κάλλος του,
που δεν είναι ούτε κατάφαση ούτε απόφαση, και φτιάχνει ένα
περίεργο πράγμα. Κι επειδή δεν γνωρίζει με ασφάλεια αυτό το οποίο
καταφάσκει, αμέσως και εκ του πλησίον το αρνείται, κι επειδή ούτε
αυτό το γνωρίζει με ασφάλεια, φτιάχνει κι απ’ τα δυό, την κατάφαση
και την άρνηση, μιαν πρόταση και λέει˙ «είναι φανερό, πως αυτοί που
βλέπουν τη θεία ουσία κατά κάποιον μεν τρόπο τη βλέπουν, και κατά
κάποιον όχι». Και το κάνει αυτό σαν να υφίσταται έναν φοβερό
κλονισμό, και να ζητάη από ’δώ κι από ’κεί για βοήθεια. Κι εγώ λέω, πως
αθυμώ αληθινά στην ψυχή μου, βλέποντας το ελεεινό αυτού του
φιλοσόφου˙ γιατί ενώ είπε τόσα πολλά με μια πρόταση, και κατάφαση
και απόφαση και κάτι ανάμεσα στην κατάφαση και την απόφαση, όπως
προανέφερα, δεν είναι πάλι καθόλου λιγότερο και ψεύτης και κακόδοξος.
Γιατί αυτός που νομίζει πως μπορεί να γνωρισθή απ’ οποιοδήποτε κτιστό
η θεία ουσία και το κάνει αυτό αρχή των προτάσεών του, θα είναι σε όλα
όσα θα πη μετά απ’ αυτό ψεύτης και αναμφίβολος αιρετικός.
480 (α). «Η χάρι που κάνει κάποιον να είναι χαριτωμένος

(κεχαρισμένος), είναι ένα είδος (μορφή) και μια τελειότητα στον
άνθρωπο, που παραμένει κι όταν δεν ενεργή». Θέλοντας να μιλήση
κάποιος, χωρίς να έχη πείρα της θείας χάριτος, για τη χάρι, σφάλλει
(πλανάται) εξ ολοκλήρου για όσα την ακολουθούν, το οποίο παθαίνει
τώρα ακριβώς κι ο Θωμάς. Δεν σαφηνίζει κατ’ αρχάς λοιπόν το είδος της
χάριτος, αλλά λέει έτσι απλά “ένα”. Λέει έπειτα, ότι «υπάρχει
τελειότητα στον άνθρωπο, που παραμένει κι όταν δεν ενεργή». Κι
αυτό φαίνεται πως είναι ολοφάνερο ψέμμα σ’ αυτούς που έχουν
εμπειρία της χάριτος. Και λέει ο Μέγας Βασίλειος, ως ασφαλής
διδάσκαλος˙ «Το Πνεύμα το άγιο, που επήλθε στην ψυχή του
ανθρώπου, έδωσε μεν ζωή, έδωσε και αθανασία, σήκωσε αυτόν που
είναι πεσμένος. Κι αυτό που κινήθηκε σε κίνηση αΐδιο (αιώνια) από
το Πνεύμα το άγιο έγινε ζώο άγιο» (Κατά Ευνομίου Ε΄).
142
481. Η χάρι που κάνει λοιπόν χαριτωμένο τον άνθρωπο γίνεται

αεικίνητη πνευματική δύναμη και ενέργεια σ’ αυτόν. Και δεν υπάρχει
ουδέποτε, που να μην ενεργή σ’ αυτόν η χάρι. Ο δε Θωμάς, που δεν
έχει γεύση λόγω δυσπιστίας της υπερουρανίου δωρεάς του Πνεύματος,
λέει αυτά που δεν ταιριάζουν και είναι ανακόλουθα. Γι’ αυτό και
λησμόνησε γρήγορα τον Σωτήρα, που λέει˙ «το ύδωρ, ό εγώ δώσω,
γενήσεται αυτώ –σ’ αυτόν που θα το έχει λάβει δηλαδή– πηγή ύδατος
αλλομένου εις ζωήν αιώνιον» (Ιωάν. δ 14). Και είναι αλήθεια, όπως
γνωρίζει αυτός που δίνει τη χάρι, ότι η μεν ορατή πηγή και γρήγορα ίσως
θα σταματήση, εκείνη δε η πηγή του πνευματικού ύδατος δεν θα
σταματήση ουδέποτε απ’ τις καρδιές των χαριτωμένων, γιατί είναι
αείβλυτη δωρεά του Πνεύματος και συνεχής ξενότροπη έκχυση.
482. «Η σοφία που εκλάμπει με τον Λόγο είναι η ουσία του Πατέρα».
Είναι εντελώς όπως τα βαδίσματα του κάβουρα (καρκίνου) οι λόγοι
του Θωμά. Τώρα μεν ακολουθεί την ορθή οδό, κι άλλοτε πορεύεται,
με τη θέλησή του, οδούς ανόμων, που απέχουν πολύ απ’ την ευθύτητα
(ειλικρίνεια, δικαιοσύνη). Γιατί ποιάν ευθύτητα έχει αυτό που λέει
τώρα; Γιατί αν είναι η σοφία που εκλάμπει με τον Λόγο, δηλαδή τον
Υιό, η ουσία του Πατέρα, εκλάμπει η ουσία του Πατέρα απ’ τον
Λόγο, δηλαδή τον Υιό, και θα προέρχεται και κατά φύσιν ο Πατέρας
απ’ τον Υιό. Γιατί η σοφία που εκλάμπει απ’ τον Λόγο προέρχεται
κατά φύσιν απ’ τον Λόγο, και θα προέρχεται άρα ο Υιός και Λόγος
απ’ τον Πατέρα κι ο Πατέρας απ’ τον Υιό και Λόγο. Και θα σκιρτήση
από χαρά μ’ αυτό ο Σαβέλλιος, γιατί δική του είναι αυτή η μιαρή
αίρεση.
483. Η σοφία που εκλάμπει με τον Λόγο είναι ενέργεια της θείας
ουσίας του Λόγου, όπως λέει κι ο Θωμάς˙ «Οφείλει να επιγράφεται
(βεβαιώνεται) κατ’ εξοχήν στον Θεό η σοφία. Γι’ αυτό και λέγεται στον
Ιώβ˙ “σοφός εστι τη καρδία” (Ιώβ θ΄14)˙ και στον Εκκλησιαστή˙ “πάσα
σοφία από Κυρίου Θεού εστι και μετ’ αυτού ην αεί” (Σοφία Σειράχ α΄1).
Κι ακόμα˙ «είναι φανερό πως υπάρχει ιδιαιτέρως (εξαιρέτως) η σοφία
143
στον Θεό». Κι ακόμα˙ «“εξέχεε” στο α΄του Εκκλησιαστή “την σοφίαν
αυτού επί πάντα τα έργα αυτού” (Σοφία Σειράχ α΄9). Δεν εκχέεται όμως
η θεότητα, ούτε βέβαια η θεία ουσία, αλλ’ η ενέργεια, όπως λένε οι
ιεροδιδάσκαλοι. Και θέλοντας να αποδείξη, πως δεν είναι η σοφία ουσία
του Θεού, λέει κι ο Θωμάς˙ «δεν συνάγεται απ’ το ότι υπάρχει στον Θεό
σοφία πως υπάρχει σ’ αυτόν κάτι το συμβεβηκός, αλλά μόνον κάποια
τελειότητα, στην οποία και συνίσταται ο λόγος της σοφίας». Αν είναι
λοιπόν, σύμφωνα με όσα έχουν ειπωθή, η σοφία που εκλάμπει με τον
Λόγο ενέργεια και κάποια τελειότητα μόνο, στην οποία και συνίσταται ο
λόγος της σοφίας, είναι άρα ψέμμα και εξαιρετικά φοβερή ασέβεια το να
την νομίζης ουσία του Πατέρα. [Εδώ στηρίζεται η κακόδοξη
σοφιολογία τών Ρώσων]
484. Το να πιστεύης τη σοφία του Λόγου σοφία του Πατέρα είναι

εξόχως ευσεβές˙ το να πιστεύης δε τη σοφία εκείνου ουσία ετούτου,
ξεπερνά κάθε αιρετική κακία. Γιατί είναι, σύμφωνα με τους
ιεροδιδασκάλους, «η σοφία απ’ την ουσία, κι όχι η ουσία απ’ τη
σοφία» (Ιωάν. Χρυσοστόμου, Περί ακαταλήπτου), καθότι έχει
διακριθή και η σοφία απ’ τη θεία ουσία. Και μπορούμε να γνωρίσουμε
οπωσδήποτε τη σοφία, καθότι θαύμαζαν και οι Ιουδαίοι τη σοφία του
Λόγου, ακούγοντας τα πανίερα λόγια του και την αγία διδασκαλία, έχει
απαγορευθή δε οπωσδήποτε και σε οποιονδήποτε βαθμό να γίνη γνωστή
η ουσία του Θεού και στους αγγέλους. Γιατί έχει υπερεξαιρεθή, σύμφωνα
με όσα πολλές φορές είπαμε, απειράκις απείρως απ’ την οποιαδήποτε
γνώση των κτιστών η θεία γνώση.
485. «Η σοφία και η δικαιοσύνη είναι μεν στον άνθρωπο

συμβεβηκότα, ταυτίζονται δε στον Θεό με τη θεία ουσία». Είναι
εσφαλμένα και ολισθηρά αυτά που λέει και ως προς τις δυό
προτάσεις. Γιατί αποδείξαμε (φανερώσαμε σαφώς) ήδη, ότι έχει
κατακοσμηθή, απ’ την κτίση του Αδάμ, που έχει λάβει το κατ’ εικόνα
του Θεού με τη θεία πνοή, με κάθε αρετή του Θεού και εικονικά και
φυσικά ο άνθρωπος. [ΑΥΤΗ Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΚΡΕΜΙΖΕΙ ΤΗΝ
ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ] Γι’ αυτό και λέει ο Θωμάς˙ «η πρώτη
γνώση του ανθρώπου για τα θεία είναι εκείνη, με την οποίαν ανέρχεται ο
144
άνθρωπος με το φυσικό φως του λόγου στη γνώση του Θεού μέσα απ’ τα
κτίσματα». Το να ανέρχεσαι δε στη γνώση του Θεού μέσα απ’ τα
κτίσματα οφείλεται στην ολοφάνερη σοφία, η οποία ενεργείται με το
φυσικό φως του λόγου, όπως λέει ο Θωμάς. Δεν είναι άρα η σοφία,
ούτε και κάποια άλλη αρετή του νοερού μέρους της ψυχής και της
λογικότητας συμβεβηκός στον άνθρωπο, αλλά κατά φυσικό και
ουσιώδη τρόπο, όπως ήδη αποδείξαμε, όπως ακριβώς υπάρχουν
ουσιωδώς και φυσικώς στο πρωτότυπο, δηλαδή στον Θεό, όλες οι
αρετές, και δεν είναι βέβαια ουσία του Θεού, μη γένοιτο. Γιατί η ουσία
του Θεού είναι ανώνυμη και πάνω από κάθε γνώση και αγνωσία
(υπεράγνωστος) και κρυμμένη από κάθε νοερή φύση, οι δε αρετές του
γνωρίζονται εκ μέρους και κατεβαίνουν μέχρις εμάς και μετέχονται από
’μάς για την άπειρή του φιλανθρωπία, η δε ουσία του Θεού μένει
απρόσιτη, όπως λέει ο Μέγας Βασίλειος (Επιστολή 234, Προς
Αμφιλόχιον). Εξαπατάται άρα ολοφάνερα σ’ αυτές τις δυό προτάσεις ο
Θωμάς .
486. Πρέπει να φανερώση κανείς ακόμα και σ’ αυτά τα λόγια το

άστατο και το αιφνιδιαστικά μεταβαλλόμενο και ανακόλουθο
ταυτόχρονα και απερίσκεπτο στα θεία του Θωμά. Γιατί λέει, πως
«είναι ανάγκη να υπάρχη η ευδαιμονία στην ενέργεια του νου, όταν
παρατίθεται στα τιμιώτατα των νοητών. Δεν απομένει λοιπόν παρά
να υφίσταται στη θεωρία της σοφίας η έσχατη ευδαιμονία του
ανθρώπου». Κι ακόμα˙ «φανερώνει σαφώς ο Αριστοτέλης στο Ι΄ των
Ηθικών, ότι υπάρχει στη θεωρία η έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου,
δηλαδή σύμφωνα με τη σοφία, η οποία προέχει στις υπόλοιπες τρεις
νοερές, που είναι η σοφία, η επιστήμη, ο νους, όπως φανερώνει σαφώς
στο Ζ΄ των Ηθικών. Γι’ αυτό και ορίζει πως είναι ευδαίμων ο σοφός στο
Ι΄ των Ηθικών».
487. Φανερώνει σ’ αυτούς τους λόγους σαφώς, ποια είναι η διάνοιά

(σκέψη, ιδέα) του για τον Αριστοτέλη και τους άλλους έξω σοφούς ο
Θωμάς. Γιατί λέει, πως «έχει συσταθή σε κάποια γνώση της αλήθειας, η
οποία ξεπερνά τη φυσική του δύναμη, το έσχατο τέλος του
ανθρώπου». Κι ακόμα˙ «αν έχει ταχθή λοιπόν προς κάποιο τέλος, που
145
ξεπερνά τη φυσική του δύναμη ο άνθρωπος, είναι αναγκαίο να του
χορηγείται και κάποια υπερφυής βοήθεια εκ μέρους του Θεού, με την
οποίαν και ανατείνει (υψώνεται) προς αυτό το τέλος». Αν χρειάζεται
λοιπόν θεία βοήθεια για να φτάση σε κάποιο τέλος, το οποίο είναι η
έσχατη ευδαιμονία, ο άνθρωπος, και στην οποία φθάνουν κι οι σοφοί
αυτού του αιώνα κι ο Αριστοτέλης, όπως λέει, ακολουθώντας τον
Αριστοτέλη, ο Θωμάς, είναι φανερό, ότι θεωρεί ένθεους κι ότι έχουν
αξιωθή τη θεία βοήθεια τον Αριστοτέλη κι όλους τους έξω σοφούς ο
Θωμάς, το οποίο είναι ακριβώς απ’ τα εξαιρετικά άτοπα.
488. Δες πάλι κι άλλην αστάθεια του Θωμά˙ «θα υπάρχη λοιπόν η
έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου στη γνώση του Θεού, που την
αποκτά η ανθρώπινη διάνοια μετά την παρούσα ζωή, κατά τον τρόπο
που τον γνωρίζουν κι οι χωριστές ουσίες (οι άγγελοι)». Κι αυτός που
μας παρέδωσε καθολικά τη γνώση του Θεού στον μέλλοντα αιώνα, λέει,
σαν να μεταμελήθηκε˙ «δεν μπορεί να υπάρχη (παρείναι) τέλεια όπως
ορίζεται η ευδαιμονία στους ανθρώπους, αλλά σ’ αυτούς που μετέχουν
σε κάτι απ’ αυτήν και στην παρούσα ζωή. Κι αυτή μοιάζει να είναι κι η
διακήρυξη του Αριστοτέλη για την ευδαιμονία». [Ισχυρισμοί που
επανελαβε στις μέρες μας και ο Γιανναράς]
489. Πρώτη μεν ατοπία, ότι δέχεται τον Αριστοτέλη, που λέει – σ’ αυτά
που λέει χωρίς τη βοήθεια του Πνεύματος – πως δεν μπορεί να ανέλθη ο
άνθρωπος, αφού (αυτό) υπερβαίνει τη φυσική του δύναμη˙ δεύτερο, ότι
νομίζοντας πως μόνη ευδαιμονία είναι η θεωρία της θείας ουσίας, και
πως είναι ολόκληρη μεθεκτή στη μέλλουσα ζωή, λέει τώρα ότι μετέχουν
(κάποιοι) σε κάτι απ’ αυτήν και στην παρούσα ζωή, αποδεικνυόμενος
έτσι βέβαια άστατος και πλαδαρός (απαγής). Δηλώνει έπειτα πως είναι
αυτό το “κάτι” μέρος της ουσίας, η δε ουσία του Θεού δεν δέχεται μέρος
και πλανιέται (άρα) ο Θωμάς. Κι αν μιλά απλώς για κάτι απ’ την ουσία,
τη σοφία ας πούμε ή τη δύναμη ή την αγαθότητα ή κάτι απ’ αυτά που
είναι φυσικά στη θεία ουσία, πλανιέται πάλι λέγοντας, πως υπάρχει στη
θεωρία της θείας ουσίας η έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου˙ γιατί αυτό
που γνωρίζουμε εδώ εκ μέρους (Α΄Κορινθ. ιγ΄9) όπως σε αρραβώνα,
αυτό και θα γνωρίσουμε καθολικότερα στο μέλλον (Α΄Κορινθ. ιγ΄10, 12)
146
και θα μεθέξουμε σ’ αυτό˙ και κανένα κτιστό δεν θα κατανοήση τη
θεία ουσία ούτε στον τωρινόν ούτε στον μέλλοντα αιώνα.
490. Ακούστε, πώς θέτει ανακόλουθα προς τις προτάσεις τα

συμπεράσματα ο Θωμάς˙ «ο Θεός» λέει «βλέπει τελειότατα τη δική του
ουσία, καθώς είναι ο μόνος που την περιλαμβάνει˙ ώστε κι από κείνους
που τον βλέπουν, βλέπει άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο την ουσία
του». Δεν συνδέεται με καμμιάν αναγκαιότητα η πρόταση προς το
συμπέρασμα, γι’ αυτό και είναι ψεύτικο το συμπέρασμα˙ γιατί απ’
αυτούς που βλέπουν τον Θεό, τον γνωρίζει άλλος περισσότερο κι
άλλος λιγότερο, επειδή γνωρίζεται απ’ όσα υπάρχουν γύρω του ο
Θεός (τα περί αυτόν), που επιδέχονται το περισσότερο και λιγότερο˙
η δε ουσία του Θεού δεν μπορεί κατά κανέναν τρόπο να γίνη γνωστή,
όπως ακριβώς το έχουμε πή, και δεν δέχεται το περισσότερο και
λιγότερο, επειδή είναι πάνω από κάθε απλότητα απλή. Πλανιέται άρα
ο Θωμάς, που δέχεται το περισσότερο και λιγότερο στη θεία ουσία.
491. Ω σκοτάδι, πήγαινέ τον στους κόρακες, αυτόν που τεχνολογεί

στα υπερφυή, τον αλιτήριο και αντίπαλο του φωτός του Χριστού! Κι
επειδή αξιώνει να μιλήση και για το φως ο γυιός του σκότους Θωμάς,
για να μην το αφήση ούτε κι αυτό, παρ’ όλο που είναι γλυκύτατο
πάνω απ’ όλα, ανενόχλητο, λέει˙ «η νοερή γνώση ονομάζεται όψη, κι
επειδή δεν τελειώνεται η σωματική όψη, αν στερηθή το φως, γι’ αυτό
και παίρνουν εκείνα με τα οποία τελειώνεται η νοερή γνώση το όνομα
του φωτός. Εξ ου και απεικονίζει ο Αριστοτέλης στο Γ΄ του Περί
ψυχής τον ενεργεία νου με το φως, καθότι ποιεί ο ενεργεία νους
ενεργεία νοητά, όπως ακριβώς ποιεί κατά κάποιον τρόπο το φως
ενεργεία ορατά. Η διάθεση λοιπόν, με την οποίαν αποδημεί προς τη
νοερή θεωρία τής θείας ουσίας ο κτιστός νους, λέγεται ομόλογα φως
της δόξας, όχι επειδή ποιεί κάτι ενεργεία νοητό, όπως ακριβώς το
φως του ενεργεία νου, αλλ’ επειδή ποιεί τον δυνάμει νου ενεργητικά
να νοή˙ κι αυτό είναι το φως, για το οποίο λέγεται στους ψαλμούς “εν
τω φωτί σου οψόμεθα φως” (Ψαλμ. λε΄ 10), δηλαδή το φως της θείας
ουσίας. Κι από ΄δώ προέρχεται και το ότι ταυτίζεται στον Θεό το
είναι και το νοείν κι ότι είναι αιτία σε όλα για να νοούν, το οποίο και
147
λέγεται πως είναι φως, όπως στο Α΄ του κατά Ιωάννην˙ “ην το φως
το αληθινόν, ό φωτίζει πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον”˙
και στο Α΄ της Α΄ επιστολής του Ιωάννη˙ “ο Θεός φώς εστι”˙ και
στους ψαλμούς˙ “αναβαλλόμενος φως ως ιμάτιον” (Ψαλμ. ρε΄ 2)».
Δεν πλέκει άρα μύθους και δεν συνθέτει όνειρα λέγοντάς τα αυτά ο
Θωμάς; Γιατί έχοντας ξεκινήσει και μη γνωρίζοντας αυτό το οποίο θέλει
να πη, ματαιολογεί.
492. Γιατί έχοντας παρόρμηση να μιλήση για το ιερό φως, αυτός που
βρίσκεται τόσο μακριά απ’ αυτό, δεν ρωτά τους αγίους και δεν μαθαίνει
από κείνους που έχουν πείρα του πράγματος, ώστε και να φανή πως κάτι
τέλος πάντων λέει, αλλ’ έχοντας εγκαταλειφθή λόγω της δυσπιστίας
του, απ’ τον Θεό, είναι άρρωστος από ανοησία και μάλιστα τόσο
μεγάλη, ώστε να δέχεται τον Αριστοτέλη σ’ αυτά – σε ποια θεία μυστικά!
– δάσκαλο και βεβαιωτή. Γιατί ακούμε απ’ τους αγίους που μιλούν γι’
αυτό, ότι είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της χάριτος και μόνον το να
χαρίζεται κατ’ αναλογίαν η θέωση, που λαμπρύνει τη φύση με το
πάνω απ’ τη φύση φως και την οδηγεί πέρα απ’ τους δικούς της
όρους σύμφωνα με την υπερβολή της δόξας (Μαξίμου Ομολογητού,
Κεφάλαια θεολογικά και οικονομικά, Εκατοντάς Α΄). Και λέει κι ο
Μέγας Βασίλειος˙ «είναι άθλος της αρετής να γίνης Θεός και να
καταλαμπρυνθής με το ακραιφνέστατο φως τής ημέρας εκείνης
έχοντας καταστή υιός, η οποία δεν διακόπτεται απ’ τον ζόφο˙ γιατί
είναι άλλος ο ήλιος που τη δημιουργεί, αυτός που απαστράπτει το
αληθινό φως, ο οποίος, όταν μια φορά μάς φωτίση, δεν κρύβεται πια
στη δύση, αλλά έχοντάς τα αγκαλιάσει όλα με τη φωτιστική του
δύναμη, προσφέρει συνεχές και χωρίς διαδοχή το φως στους άξιους,
φτιάχνοντας και τους ίδιους εκείνους που μετέχουν σ’ αυτό το φως
άλλους ήλιους». Κι ο Θεολόγος Γρηγόριος˙ «γιατί σ’ αυτό με οδηγεί το
μετρημένο εδώ φέγγος της αλήθειας, στο και να δω και να πάθω τη
λαμπρότητα του Θεού, που είναι αντάξια εκείνου που και συνδύασε και
έλυσε και πάλι συνδύασε πιο υψηλά». Κι ο των Νυσσαέων Γρηγόριος˙
«το κάλλος που είναι πάνω απ’ όλα τα υπερκόσμια και ουράνια, το
οποίο είπε πως θα βλέπουν οι καθαροί στην καρδιά ο αψευδής Λόγος,
είναι μεγαλύτερο από κάθε ελπίδα και ανώτερο απ’ τη φαντασία των
στοχασμών» (Υπόμνημα εις Άσμα Ασμάτων).
148
493. Αλλ’ έχει κατακτηθή τόσο πολύ απ’ τον δαίμονα τού ψεύδους ο
Θωμάς, ιερέ Γρηγόριε, ώστε να μη στρέφεται πια προς την ιερή σας
διδασκαλία, αλλά να πείθεται απ’ τις αριστοτελικές εικασίες, κι αυτό
σε τόσο μεγάλα πράγματα, τα οποία επιτυγχάνουν μόλις κάποιοι απ’
τους βεβαιωμένους στην πίστη. Γι’ αυτό και λέει˙ «ονομάζεται όψη η
νοερή γνώση, κι επειδή δεν τελειώνεται η σωματική όψη (θέα), αν
στερηθή το φως (δεν βλέπουμε δηλ. σωματικά χωρίς το φως), γι’ αυτό
και παίρνουν εκείνα με τα οποία τελειώνεται η νοερή γνώση το όνομα
του φωτός. Εξ ου και παρομοιάζει ο Αριστοτέλης στο Γ΄ του Περί ψυχής
τον ενεργεία νου με φως». Νά λοιπόν που αγαπά τις παρομοιώσεις ο
Θωμάς και δεν θεωρεί ανώτερο απ’ τον κατ’ εικασίαν συλλογισμό
τον φωτισμό, πιστεύοντας περισσότερο τον Αριστοτέλη απ’ ό,τι εσάς
που έχετε τη θεία σοφία.
494. Λέει πως παίρνουν το όνομα του φωτός, κι όχι πως είναι φως˙
και παραλληλίζει τον ενεργεία νου με φως, κι όχι ότι είναι φως. Κι ας
πούμε πως είναι δήθεν αγαθή μέχρις εδώ η γνώμη του, που μιλά για
παραλληλισμούς φωτός και όνομα φωτός, όχι όμως για φως. Κι
επειδή το γνωρίζει κι αυτό απ’ τον Αριστοτέλη, ότι νοεί ο νους ένα
πράγμα, το οποίο άλλοτε δεν το νοεί, λέει πως είναι σε ενέργεια ο
νους, όταν νοή. Και πάλι˙ υπάρχουν κάποια νοητά, τα οποία δεν
νοούνται πάντοτε απ’ τον νου, όποτε δε τα νοεί ο νους, λέγονται
ενεργεία νοητά. Και είναι λοιπόν ενεργεία νους αυτός που νοεί κάτι,
ενεργεία δε νοητό εκείνο που νοείται. Και παραλληλίζει από εδώ,
ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, τον μεν ενεργεία νου με φως, το δε
ενεργεία νοητό με το φως της δόξης˙ και τα λέει αυτά με κακόδοξο
και ελληνικό (εθνικό) τρόπο.
495. Γιατί ήθελαν κι οι Έλληνες κι όλοι οι σοφοί να έχουν το όνομα του

φωτός και να αποκαλούνται πεφωτισμένοι, και δεν το θέλησαν μέσα απ’
την πίστη στον Θεό και την υπακοή στις εντολές του Θεού, αλλά με την
εξωτερική σοφία και την ιδιόρρυθμη γνώμη. Γι’ αυτό και μεταπίπτουν,
αφού εξέπεσαν απ’ το αληθινό φως, στον ενεργεία νου απ’ τον
149
δυνάμει και στα ενεργεία νοητά, σαν κάποιοι που δεν έχουν νου. Και
συμπορεύονται, αφού εγκατέλειψαν την υπέρ φύσιν δωρεά και τρυφή του
Θεού, με όσα είναι φυσικά, ξεπέφτοντας απ’ το σκοτάδι της απιστίας στο
σκοτάδι της αδιακρισίας. Γιατί ο ενεργεία νους και το ενεργεία νοητό
είναι φυσικό αγαθό στους ανθρώπους, που είναι νοεροί και λογικοί.
Κι αυτό το φως, για το οποίο λέγεται στους ψαλμούς «εν τω φωτί σου
οψόμεθα φως», της θείας δηλαδή ουσίας, είναι υπερφυές και το δωρίζει
μόνον ο Θεός στους πιστούς, έστω κι αν απ’ τη μεγάλη αναισθησία, που
την έχει λόγω δυσπιστίας, νομίζει ο Θωμάς πως ονομάζει το φως του
ενεργεία νου κι εκείνο του ενεργεία νοητού «εν τω φωτί σου οψόμεθα
φως» ο προφήτης˙ ο Θωμάς που εκτρέπεται ολοφάνερα σε τόπους
χωρίς οδό κι ενασχολείται με τα φυσικά, τα οποία μπορούν να έχουν
κι οι όσοι δεν πιστεύουν.
496. Το θεωρεί δε, προς μεγάλη του ντροπή, ως υπερφυές δώρο των
πιστών μόνο και λέει η ιερή Εκκλησία του Θεού˙ «Στέφανος δε, πλήρης
ων Πνεύματος αγίου, είδε την δόξαν του Θεού και τον Μονογενή του
Θεού Υιόν (Πράξ. Ζ΄ 55)˙ γιατί δεν μπορεί να ιδωθή το φως, όπως λέει
ο προφήτης, παρά μόνον αν καθοράται μέσα στο φως. “Εν γαρ τω
φωτί σου –λέει– οψόμεθα φως”. Γιατί πώς μπορεί να κοιτάξη κανείς
στον ήλιο ευρισκόμενος έξω απ’ τις ακτίνες; Επειδή καθοράται λοιπόν
στο φως του Πατρός, δηλαδή στο Πνεύμα το άγιο, που εκπορεύευται από
εκεί, το μονογενές φως, γι’ αυτό, κι αφού καταυγάσθηκε προηγουμένως
με τη δόξα του Πνεύματος, φτάνει να περινοήση τη δόξα του Πατέρα και
του Υιού» (Γρηγορίου Νύσσης, Εις τον άγιον Στέφανον τον
πρωτομάρτυρα). Δεν είναι άρα ντροπή αυτό του Θωμά, που παραλληλίζει
με το φως τον ενεργεία νου και που λέει πως παίρνει το όνομα τού φωτός
το ενεργεία νοητό και πως οδηγεί εκεί το «εν τω φωτί σου οψόμεθα
φως»; Είναι παιχνίδια των παιδιών, και μάλλον ασέβεια το να τα λές
αυτά και να αναμιγνύης τα κάτω με τα άνω και να συγχέης την αλήθεια.
497. Δεν άκουσε ο δυστυχής, και μάλλον δεν πίστεψε, ότι χορηγείται
υπερφυές φως στους πιστούς, και στρέφεται στα νοήματα, για ν’
αναδειχθή κατ’ εξοχήν δύσπιστος, κι αυτός και όλη η Εκκλησία των
Λατίνων. Εξ ου και όντας άμοιρη της μετοχής του Πνεύματος, δεν δίδαξε
150
στον Θωμά να πη αυτά που πρέπει για το θείο και υπερφυές φως˙ γι’
αυτό και είναι σκοτεινά και αιρετικά αυτά που λέει. Γιατί λέει˙ «η
διάθεση λοιπόν, με την οποίαν αποδημεί προς τη νοερή θεωρία της θείας
ουσίας ο κτιστός νους, λέγεται ομόφωνα φως της δόξης, κι είναι αυτό το
φως, για το οποίο λέγεται στους ψαλμούς “εν τω φωτί σου οψόμεθα
φως”, δηλαδή της θείας ουσίας».
498. Δες, από πού σε τί έφτασε˙ παραλογίζεται απ’ τον ενεργεία νου και
το ενεργεία νοητό τον φωτισμό του Πνεύματος και λέει, μεταβαίνοντας
και σε άλλην ασέβεια˙ «από εδώ προέρχεται και το ότι ταυτίζεται στον
Θεό το είναι και το νοείν και το ότι είναι σε όλα αιτία για να νοούν».
Πώς θα μπορούσε να πη κανείς, ανόητε, πως είναι αιτία σε όλα ο Θεός
για να νοούν; Αν μεν ως αίτιος των πάντων, όπως του να περιπατούν και
να ζουν και ν’ αναπνέουν, πώς ταυτίζεται η αιτία τού να νοούν με την
ουσία του Θεού και είναι, όπως φαίνεται, κατ’ ουσίαν μεθεκτός σε όλα ο
Θεός; Γιατί είναι αίτιος όλων των όντων ο Θεός και θα ταυτίζονται αυτά
που είναι φυσικά στα όντα με το είναι του Θεού. Κι αν είναι άτοπο
αυτό, πώς λες πως ταυτίζεται το είναι του Θεού με το ότι είναι
(αυτός) αιτία σε όλα για να νοούν;
499. Δεν φθάνει ποτέ να νοήση κανένας νους ούτε και χερουβικός το
είναι του Θεού˙ πώς θα είναι λοιπόν αυτό το ίδιο το πάνω απ’ τον νου
αιτία σε όλα για να νοούν; Είναι ένα ψέμμα ομολογουμένως αυτό.
Γίνεται μόνον κατ’ ενέργειαν αιτία τού να νοούν τα νοήμονα, ο Θεός, και
κατά κανέναν τρόπο σύμφωνα με το είναι του, σύμφωνα δηλαδή με την
ουσία, όπως είναι ακριβώς και κατ’ ενέργειαν αίτιος όλων των όντων, και
κατά κανέναν τρόπο κατ’ ουσίαν. Γι’ αυτό και λένε οι θεοφόροι πως
υπολείπονται άπειρες των απείρων φορές οι μετοχές όλων των όντων
απ’ τη θεία ουσία, αφού έχει υπερεξαιρεθή άπειρες των απείρων
φορές απ’ όλες τις μετοχές, που μετέχονται απ’ όλα τα όντα. Είναι
ψέμμα άρα και αιρετικό το να νομίζης πως ταυτίζεται στον Θεό το
είναι και το να είναι (αυτός) αιτία σε όλα για να νοούν.
151
500. Και λέει ο Θωμάς˙ «ταυτίζεται στον Θεό το είναι και το νοείν»˙
και αποδείξαμε ήδη πως είναι ψέμμα και αιρετικό αυτό˙ και λέγοντας
πως «από ’δώ προέρχεται και το ότι ταυτίζεται στον Θεό το να είναι και
το να είναι ο ίδιος αιτία σε όλα για να νοούν», προσθέτει˙ «το οποίο
λέγεται πως είναι φως». Αν ταυτίζεται λοιπόν σύμφωνα μ’ αυτόν η
αιτία σε όλα για να νοούν με το είναι του Θεού, λέγεται δε πως η
αιτία σε όλα για να νοούν είναι φως, ταυτίζεται αυτό που λέγεται πως
είναι φως με το είναι του Θεού, δηλαδή με την ουσία του. Και λέει
θέλοντας να το στηρίξη ή να το αποδείξη αυτό˙ «όπως λέγεται στο Α΄
του Ιωάννη “ην το φως το αληθινόν, ό φωτίζει πάντα άνθρωπον
ερχόμενον εις τον κόσμον”». Γι’ αυτό νομίζει ο άφρων όλους τους
ανθρώπους και μάλιστα τους έξω σοφούς πεφωτισμένους και δεν
γνωρίζει, ότι ο επιστήθιος λέει όλους τους ανθρώπους, όχι τους
Σκύθες και τους βάρβαρους και τους Σαυρομάτες, αλλ’ εκείνους που
ακούν και υποτάσσονται στο κήρυγμα του Χριστού. Πλανήθηκε, ο
άθλιος, κι έχοντας ακούσει τον επιστήθιο να λέη, πως «ην το φως το
αληθινόν, ό φωτίζει πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον», δεν το
εξέλαβε όπως ακριβώς έπρεπε, ούτε δέχθηκε τις διακηρύξεις των
θεοφόρων γι’ αυτό, αλλ’ ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, παραλληλίζει
τον ενεργεία νου με φως και λέει πως φτάνει ο νους από δυνάμει στην
ενέργεια των ενεργεία νοητών με το φως της δόξης.
501. Επειδή έχουν λοιπόν ως νοερή φύση οι άνθρωποι, όταν νοούν

κάτι το νοητό, ενεργοποιημένο (ενεργεία) τον νου και ενεργοποιημένο
(ενεργεία) το νοητό, νομίζει πως έχουν φωτισθή όλοι οι άνθρωποι με
το φως του ενεργοποιημένου (ενεργεία) νου, στο φως του
ενεργοποιημένου (ενεργεία) νοητού. Γι’ αυτό και γίνεται αχρείος
(άχρηστος, ακατάλληλος) ερμηνευτής του προφητικού ρητού που λέει˙
«εν τω φωτί σου οψόμεθα φως» κι επειδή νομίζει, ολισθηρά και αιρετικά,
όλα τα θεία και νοητά, ουσία του Θεού, γι’ αυτό και ανέρχεται απ’ το
φως του ενεργοποιημένου (ενεργεία) νου κι απ’ τα νοητά στη θεία ουσία
ο ανούστατος (αυτός που δεν έχει καθόλου νου) και δεν κοκκινίζει από
ντροπή ούτε βέβαια αισχύνεται ξεσηκώνοντας τον πόλεμο προς τους
θεοφόρους, που λένε˙ «η τέλεια έλλαμψη του Πνεύματος δεν είναι π.χ.
152
αποκάλυψη μόνο νοημάτων – όπως κακώς νομίζει ο Θωμάς – αλλά
βέβαιη και συνεχής έλλαμψη του υποστατικού φωτός στις ψυχές.
Γιατί αυτό φανερώνει το “ο Θεός ο ειπών εκ σκότους φως λάμψαι, ός
έλαμψεν εν ταις καρδίαις ημών” (Β΄ Κορινθ. δ΄ 6). Και το φως που
έλαμψε στον μακάριο Παύλο στην οδό (Πράξ. θ΄ 3), με το οποίο και
ανυψώθηκε στον τρίτο ουρανό και άκουσε τα αλάλητα μυστήρια (Β΄
Κορινθ. ιβ΄ 2-4), δεν ήταν ένας φωτισμός νοημάτων και γνώσης, αλλ’
υποστατική έλλαμψη της δύναμης του αγαθού Πνεύματος στην ψυχή,
του οποίου μη αντέχοντας την υπερβολική λαμπρότητα οι σαρκικοί
οφθαλμοί αποτυφλώθηκαν (έγιναν σαν τυφλοί), και με το οποίο
αποκαλύπτεται κάθε γνώση και γνωρίζεται αληθινά στην άξια και
αγαπώμενη ψυχή ο Θεός» (Μακαρίου Αιγυπτίου, Λόγος περί
ελευθερίας).
502. Αν τα γνώριζε αυτά σωστά ο Θωμάς και με την κατάλληλη πίστη,

δεν θα νόμιζε το φως των ενεργεία νοητών ουσία του Θεού, ο οποίος
είναι απειράκις απείρως πέρα από κάθε φως, κι ούτε θα ανέφερε το «ην
το φως το αληθινόν, ό φωτίζει πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον
κόσμον» (Ιωάν. α΄9) στο φως των ενεργεία νοητών, κι ούτε θα νόμιζε
θεία ουσία το φως, το οποίο θέλοντας ακριβώς να αποδείξη, λέει˙ «και
(λέγεται) στο Α΄ της 1ης του Ιωάννη, ότι “ο Θεός φως εστιν”» (Α΄
Ιωάν.α΄5). Και θέλοντας να το επιβεβαιώση αυτό περισσότερο, καταλύει
μάλλον, με όσα προσθέτει, το νόημα και το φανερώνει σαθρό και ψευδές.
Γιατί λέει˙ «ο Θεός φως εστιν, όπως (λέγεται) στους ψαλμούς˙
“αναβαλλόμενος φως ως ιμάτιον”» (Ψαλμ. Ργ΄2). Και δεν
καταλαβαίνει, ότι ο “αναβαλλόμενος φως ως ιμάτιον” είναι
εμφανέστατα διαφορετικός απ’ το φως καθώς είναι πέρα απ’ το φως˙
γιατί δεν είναι και ιμάτιο, αυτός που έχει ενδυθή (φορέση) το ιμάτιο,
αλλ’ είναι διαφορετικό αυτό και διαφορετικό εκείνος. Γι’ αυτό και
έχοντας ονομάσει ο προφήτης «αναβαλλόμενος φως ως ιμάτιον» τον
Θεό, τον παρουσιάζει με ενάργεια (σαφώς) πέρα από κάθε φως. Αυτό
θέλοντας να φανερώση κι ο ιερός Παύλος για τον Θεό, λέει˙ «ο μόνος
έχων αθανασίαν, φως οικών απρόσιτον» (Α΄ Τιμόθ. στ΄16). Κι αν ισχύη
βέβαια αυτό, είναι πέρα απ’ το φως κι ο Θεός, όπως είναι ακριβώς κατά
πολύ και εξαιρετικά πέρα απ’ τον οίκο αυτός που ενοικεί σ’ αυτόν.
153
503. Κι αν λέγεται και φως ο Θεός, λέγεται έτσι ως αίτιός του. Γιατί
συνηθίζει να αποδίδη στον αίτιο τις ονομασίες των αιτιατών η ιερά
Γραφή, όπως (ονομάζει) αγαθότητα τον Θεό και σοφία τον σοφό και
δύναμη τον δυνατό. Γιατί λέει ο Χριστός˙ «Θεού σοφία και Θεού
δύναμις» (Α΄ Κορινθ. α΄24)˙ και ονομάζουμε την ουσία (με) όλα
εκείνα τα οποία προέρχονται απλώς απ’ την ουσία, επειδή είναι
βέβαια ανώνυμη ως πέρα από κάθε όνομα η ουσία, και φτιάχνουμε
(ποιούμεθα) τις ονομασίες απ’ όσα είναι γύρω απ’ αυτήν (τα περί
αυτήν), και δεν είναι αυτά η κυρίως ουσία, αλλ’ όσα είναι γύρω της
(περί αυτήν την ουσία), είτε πης τη δικαιοσύνη, είτε την πρόνοια ή
την αλήθεια, είτε κάτι απ’ αυτά. Κι έτσι βέβαια (την ονομάζουμε) και
φως, επειδή φωτίζει, κι όχι ότι είναι ουσία του Θεού το φως˙ γιατί
είναι απειράκις απείρως πέρα από κάθε όνομα και νόημα, όπως
πολλές φορές έχουμε πη, και πέρα από κάθε ουσία η θεία ουσία.
Πλανιέται (ψεύδεται) άρα νομίζοντας πως είναι θεία και πνευματικά
και ουσία του Θεού το φως τού ενεργεία νου και το φως τού ενεργεία
νοητού ο Θωμάς.
504. Αυτός που προσπάθησε (σπουδάσας) να αποδείξη (πως είναι) θεία

ουσία το φως τού ενεργεία νοητού, αν και έλαβε παράλογα για να
συστήση την πρότασή του το «ην το φως το αληθινόν, ό φωτίζει πάντα
άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον» και το «ο Θεός φως εστι». και λέει
πως «ταυτίζεται στον Θεό και το είναι και το νοείν και το να είναι σε όλα
αιτία τού να νοούν, το οποίο λέγεται πως είναι φως», ξεπέφτει, εφ’ όσον
δεν μπορεί να πείση ούτε τον εαυτό του το ψέμμα, απ’ αυτό το ψέμμα σε
άλλο ψέμμα, ως αληθινά ανυπόστατος˙ «το προαναφερθέν» λέει «φως
είναι όπως ακριβώς κάποια αρχή της θείας γνώσης σε μας, επειδή
ανάγεται μέσα από κείνο προς το να βλέπη τη θεία ουσία ο κτιστός νους.
Είναι αναγκαίο να μετριέται λοιπόν ο τρόπος της θείας θεωρίας με τη
δύναμη του προαναφερθέντος φωτός, ενώ υπολείπεται τα μέγιστα στη
δύναμη και στη δόξα απ’ τον θείο νου αυτό το φως. Είναι αδύνατο άρα
να οράται εντελώς η θεία ουσία μ’ αυτό το φως, όπως τη βλέπει (δηλαδή)
ακριβώς ο θείος νους».
154
505. Αλλά τί νομίζει άραγες πως είναι πάλι εκείνο το φως, το οποίο
υπολείπεται τα μέγιστα στη δύναμη και τη δόξα απ’ τον θείο νου; λέει ο
ίδιος˙ «είναι ανάγκη να υπάρχη ένα διαφορετικό φως στην κτιστή και
νοερή ουσία, με το οποίο και γίνεται (αυτή) μακάρια με τη θεία θεωρία,
κι ένα διαφορετικό φως, το οποίο και πληρώνεται στο είδος της δικής του
φύσης και νοεί ανάλογα με τη δική του ουσία. Γι’ αυτό και είναι ανάγκη
να είναι πέρα (υπέρ) απ’ τη φύση το φως, με το οποίο τελειώνεται στη
θεωρία του Θεού ο κτιστός νους». Λησμονεί και ανατρέπει τόσο
γρήγορα τον εαυτό του. Γιατί αυτός που προσπάθησε να αποδείξη
(πως είναι) θεία ουσία το φως και παρέλαβε τόσα πολλά για να το
συστήση αυτό, λέγοντας πως ταυτίζεται το είναι στον Θεό και το να
είναι (αυτός) αιτία σε όλα για να νοούν, λέει τώρα πως υπολείπεται τα
μέγιστα αυτό το φως, με το οποίο ανάγεται στο να βλέπη τη θεία
ουσία ο κτιστός νους, στη δύναμη και στη δόξα απ’ τον θείο νου˙ και
λέει ο ίδιος πάλι, ότι είναι ανάγκη να είναι πέρα απ’ τη φύση αυτό το
φως.
506. Και είναι αυτό, το οποίο ονομάζουν ακριβώς θεία ενέργεια οι

ιεροδιδάσκαλοι, η οποία ούτε είναι ουσία του Θεού και είναι πέρα
απ’ τη φύση˙ γιατί είναι ενέργειες της θείας ουσίας η δύναμη και η
σοφία και η αγαθότητα και τα άλλα διάφορα θεία και το φως, που
υπολείπονται μεν απ’ αυτήν, καθώς εξαρτώνται με φυσικό τρόπο από
εκεί και μετέχονται απ’ τα κτιστά, είναι δε υπερφυή όντα, αφού είναι
και άκτιστα ως ουσιώδη τού Θεού και φυσικά (πεφυκότα) στη θεία
ουσία. Σ’ αυτό το διπλογενές φως είναι λοιπόν άκριτος, καταλύοντας
μάλιστα τα όσα έχει πη ο ίδιος προηγουμένως για το φως˙ το ότι
ανάγεται δε μ’ αυτό το υπερφυές φως στο να βλέπη τη θεία ουσία ο
νους δεν αρμόζει στην αλήθεια, αρμόζει όμως στις αιρέσεις, όπως
αποδείχθηκε πολλές φορές προηγουμένως˙ γιατί δεν μπορεί κατά
κανέναν τρόπο να γνωρίση τη θεία ουσία, ολόκληρη η κτιστή φύση.
507. Και φαίνεται πως επιμελείται (καταγίνεται με ζήλο) να

παραστήση ο Θωμάς στο μεν προηγούμενο κεφάλαιο ουσία θεία το
155
φως τού ενεργεία νοητού, σ’ αυτό δε το κεφάλαιο, πως δεν
περιλαμβάνεται η θεία ουσία απ’ τον κτιστό νου, και γι’ αυτό
πλανιέται κι εδώ κι εκεί. Είναι σαν να στενάζη και να τρέμη, λόγω
της μισαδελφίας του προς κάποιους, πάνω στη γη και να κλονίζεται
από ’δώ κι από ’κεί ο Θωμάς, και να παρουσιάζεται ολοφάνερα
άστατος (αβέβαιος, ευμετάβολος), κουβαλώντας (φέροντας) μαζί του
τη θεία εγκατάλειψη. Γιατί λέει˙ «είναι ανάγκη, αν πρέπη να οράται η
ουσία του Θεού, να βλέπη μέσα απ’ αυτήν, την ίδιαν τη θεία ουσία ο
νους». Κι ακόμα˙ «είναι αδύνατο να βλέπης την ουσία του Θεού αν δεν
γίνη κι η ίδια η θεία ουσία είδος του νου, που την νοεί (ή νοεί)». Και
λέει πάλι, καταγκρεμιζόμενος από αμαρτία σε αμαρτία και σε
αστάθεια, μετά˙ «χρειάζεται κάποιαν επίρροια (εισροή) του θείου
φωτός, ώστε να βλέπη τον Θεό κατ’ ουσίαν ο κτιστός νους».
508. Και δεχόμενος έτσι ακόμα πιο φανερά απέναντι απ’ τη θεία ουσία
αυτό το φως, μεταστρέφεται πάλι και λέει˙ «είναι ανάγκη να μετράται με
τη δύναμη του προαναφερθέντος φωτός ο τρόπος της θείας θεωρίας,
υπολείπεται δε στη δύναμη και στη δόξα τα μάλιστα απ’ τον θείο νου
αυτό το φως. Είναι αδύνατο να οράται άρα εντελώς η θεία ουσία μ’ αυτό
το φως, όπως τη βλέπει (δηλαδή) ακριβώς ο θείος νους». Τί είναι αυτή η
αναταραχή κι η ορμητική παλίρροια (εύριπος) των ρημάτων; Είναι ο
ίδιος που λέει˙ «είναι ανάγκη, αν πρέπη να οράται η ουσία του Θεού, να
βλέπη μέσα απ’ αυτήν, την ίδιαν τη θεία ουσία ο νους». Και
αποκαλώντας έτσι φως τη θεία ουσία, και λησμονώντας μετά αυτά τα
λόγια, λέει˙ «είναι όπως ακριβώς κάποια αρχή σε μας της θείας γνώσης
το προαναφερθέν φως, και υπολείπεται τα μάλιστα στη δύναμη και στη
δόξα απ’ τον θείο νου αυτό το φως».
509. Και λέει έπειτα, έχοντας προσθέσει ανομία στην ανομία και
φανερώνοντας ολοκάθαρα τον εαυτό του να μη γνωρίζη αυτό που
λέει, όπως ακριβώς κάποιος που είναι εχθρός των ιδικών του˙ «το
νοητό είδος, με το οποίο θεωρείται η θεία ουσία, είναι η ίδια η θεία
ουσία». Και είναι και σ’ αυτό το ψέμμα ασταθής και ανέστιος (πλάνης),
ώστε να μην έχη κι αυτός που διαβάζει γνήσια τα δικά του πού να σταθή.
Είναι αδύνατο, λέει, να είναι είδος κάποιου άλλου ο Θεός. Κι ακόμα˙
156
«είναι αδύνατο να είναι είδος ενωμένο με κάποιο πράγμα ο Θεός». Κι
ακόμα˙ «επειδή είναι το τιμιώτατο απ’ τα όντα, όπως ακριβώς η πρώτη
τού είναι αιτία, δεν μπορεί να είναι είδος κάποιου ο Θεός».
510. Κι αυτός που τα λέει και τα παρέχει αυτά γραπτά, λέει πάλι,
εκτρεπόμενος από συνήθεια στα αντίθετα˙ «για να θεωρή τον Θεό ο
κτιστός νους είναι ανάγκη να συνάπτεται η ίδια η θεία ουσία με τον
νου, ως είδος νοητό». Κι ακόμα˙ «το νοητό είδος, με το οποίο
θεωρείται η θεία ουσία, είναι η ίδια η θεία ουσία». Κι ακόμα˙ «είναι
αδύνατο να βλέπης την ουσία του Θεού, αν δεν γίνη και η ίδια η θεία
ουσία είδος του νου, που την νοεί (ή νοεί)». Κι ακόμα˙ «αυτό που
υφίσταται έτσι, ώστε να είναι μόνο του είδος, μπορεί να είναι είδος κι
(ενός) άλλου, εφόσον είναι τέτοιο το είναι του, ώστε να μπορή να
μετέχεται από ένα άλλο». Γίνεται έτσι ολοφάνερα ανόητος και στο
ψέμμα που δήθεν συνιστά, εναντιώνεται με άλλο πάλι ψέμμα, ώστε να
αποδειχθή έτσι φίλος του ψεύδους και ανυπόστατος.
511. Λέει πάλι˙ «είναι όπως ακριβώς κάποια αρχή της θείας γνώσης σε
μας, το προαναφερθέν φως, επειδή ανάγεται μ’ αυτό προς το να βλέπη τη
θεία ουσία ο κτιστός νους. Είναι ανάγκη να μετράται λοιπόν με τη
δύναμη του προαναφερθέντος φωτός ο τρόπος της θείας θεωρίας, κι
απέχει πάρα πολύ στη δύναμη και στη δόξα απ’ τον θείο νου αυτό το
φως. Είναι αδύνατο άρα να οράται εντελώς (τελείως) η θεία ουσία μ’
αυτό το φως, όπως ακριβώς τη βλέπει ο θείος νους. Γιατί τη βλέπει με
τέτοια τελειότητα εκείνην την ουσία ο θείος νους, όπως ακριβώς (και)
είναι τελείως ορατή. Είναι αδύνατο να βλέπη άρα έτσι τέλεια μ’ αυτό το
φως τη θεία ουσία ο κτιστός νους, όπως και είναι αυτή τελείως ορατή.
Είναι αδύνατο άρα να περιλαμβάνη τη θεία ουσία ο κτιστός νους». Κι
ακόμα˙ «αν και γίνεται είδος του κτιστού νου η θεία ουσία, δεν τη
δέχεται όμως σε όλην της τη δύναμη˙ δεν τη θεωρεί άρα με την
τελειότητα, όπως μπορεί ακριβώς τελείως να θεωρηθή˙ δεν
περιλαμβάνεται άρα απ’ τον κτιστό νου». Κι ακόμα˙ «δεν περιλαμβάνει
τη θεία ουσία ο κτιστός νους».
157
512. Κι αυτός που τα λέει αυτά και ρίχνει εκούσια τον εαυτό του, από
αβουλία, στο σκοτάδι του ψεύδους, πέφτει πάλι, σαν να θέλη
μεταμελημένος να ανανήψη, σε άλλο βάραθρο του σκοταδιού τού
ψεύδους και θέλει να αποδείξη πως γνωρίζει τέλεια τη θεία ουσία ο
κτιστός νους και λέει˙ «είναι ανάγκη, αν πρέπη να οράται η ουσία του
Θεού, να βλέπη μέσα απ’ αυτήν, την ίδιαν τη θεία ουσία ο νους, ώστε
να είναι ένα σ’ αυτήν τη θεωρία η θεία ουσία και το ορώμενο κι αυτό
στο οποίο οράται». Κι ακόμα˙ «(λέγεται) στο Θ΄ των Παροιμιών, πως
τρώνε και πίνουν στην τράπεζα του Θεού αυτοί που απολαμβάνουν την
ίδιαν ευδαιμονία, με την οποίαν είναι μακάριος κι ο Θεός, θεωρώντας τον
μ’ αυτόν τον τρόπο, με τον οποίον βλέπει (ορά) κι αυτός τον εαυτό του».
Κι ακόμα˙ «νοεί με τη δική του ουσία τη δική του ουσία ο Θεός και είναι
ο ίδιος η μακαριότητά του. Γινόμαστε κατ’ εξοχήν όμοιοι λοιπόν σ’
αυτήν τη θεωρία με τον Θεό και μέτοχοι της δικής του μακαριότητας. Γι’
αυτό και λέγεται στην Α΄ του Ιωάννη˙ “όταν δε φανερωθή, όμοιοι αυτώ
εσόμεθα και οψόμεθα αυτόν καθώς εστι”» (Α΄Ιωάν. γ’ 2).
513. Ελέγχθηκαν αυτά, που βλασφημούν στη θεία ουσία του Θεού,
πολλές φορές προηγουμένως˙ αναιρώντας δε τώρα τη μια σκέψη
(λογισμόν) με την άλλην κι ο Θωμάς, τα παρουσιάζει αβέβαια και
ασυνάρτητα (ασύστατα) και τα παρέχει να τα βλέπουν ως παιχνίδια
μάλλον παιδιών, που δεν φοβούνται τον Θεό, παρά ως σπουδάσματα.
Συμπεράναμε, απ’ όσα έλεγε ο Θωμάς, προηγουμένως ότι νομίζει και
συμπεραίνει πως μετέχεται η θεία ουσία˙ και γράφει τώρα, κακώς και
άθεα, ρητά πως μετέχεται, ώστε να μη χρειάζονται ούτε προτάσεις ή
κάποιο συμπέρασμα για το προκείμενο (γι’ αυτό που είναι μπροστά μας).
Γιατί λέει˙ «γίνεται είδος η θεία ουσία τού νου, που τη νοεί (ή νοεί)».
Κι έπειτα˙ «αυτό που υφίσταται έτσι (το ούτως υφεστώς), ώστε να
είναι μοναδικό (μόνον) είδος, μπορεί να είναι και είδος (κάποιου)
άλλου, εφόσον είναι τέτοιο το είναι του, ώστε να μπορή να μετέχεται
από ένα άλλο». Μ’ αυτόν τον τρόπο παρανομεί και συμβαδίζει
αδιάντροπα (αναιδώς) με τους μασσαλιανούς κι εναντιώνεται στα
εκκλησιαστικά δόγματα και καταντά (γίνεται) μαζί με τους αιρετικούς
158
που έχουν με τον χειρότερο τρόπο χαθή, επιχειρώντας να συνταχθή με
σπουδή (βιαστικά) μ’ όλους αυτούς.
514. Ο δε φίλος του ψεύδους, που τον εμπαίζει ο χλευασμός του δαίμονα,
λέει κι αυτά˙ «η αλήθεια της θείας ουσίας και η λαμπρότητα του
θείου νου είναι ίσα, και είναι μάλλον ένα». Ποιός ιεροδιδάσκαλος,
αποστολική ρήση ή σοφία προφητική τα δίδαξε αυτά σ’ αυτόν που έχει
ολισθηρές τις φρένες; Ακούς, απλούστατε, ότι αποτυφλώθηκαν
αμέσως μη αντέχοντας τη θεία λαμπρότητα οι οφθαλμοί του Παύλου
(Πράξ. θ΄8), και λες εσύ πως είναι ένα η θεία αλήθεια με τη λαμπρότητα
εκείνη, την απόρρητη και υπερφυή και που τη γεννάει μόνον ο Θεός, που
δεν έχει μεν κατά κανέναν τρόπο δημιουργηθή, αλλά φανερώνεται
ανεπινόητα στους άξιους; Τί το κοινό έχουν η αλήθεια κι οι αισθητοί
οφθαλμοί; Ποιος άκουσε να αποσβησθούν απ’ την αλήθεια οφθαλμοί
αισθητοί, όπως ακριβώς με τη λαμπρότητα του θείου νου; Η αλήθεια
θεωρείται από επιβολή (προσήλωση) του νου στον Θεό, η δε
λαμπρότητα του θείου νου είναι παραδοχή, που προχέεται κατά
δωρεάν στους λογικούς πιστούς απ’ τον Θεό. Δεν αληθεύει άρα
λέγοντας ο Θωμάς, ότι η αλήθεια της θείας ουσίας και η λαμπρότητα του
θείου νου είναι ίσα, κι ότι είναι μάλλον ένα.
515. «Αν και τα ονόματα που λέγονται για τον Θεό φανερώνουν τό
ίδιο πράγμα, δεν είναι όμως πολυώνυμα, επειδή δεν φανερώνουν τον
ίδιον λόγο». Αν φανερώνουν λοιπόν αυτά που λέγονται για τον Θεό ένα
μεν πράγμα, αλλά πολλούς και διαφορετικούς λόγους, πώς θα είναι απλή
θεία ουσία αυτά, που επιδέχονται διαφορετικό λόγο; Δεν επιδέχεται
κατά κανέναν τρόπο λόγο η θεία ουσία, ενώ όσα λέγονται για τον Θεό
ή θεωρούνται στον Θεό, όπως η δύναμη, η σοφία, η γνώση, η
αγαθότητα, η πρόνοια και τα άλλα όσα λέγονται για τον Θεό, έχει το
καθένα τον ιδιαίτερό του λόγο και είναι οπωσδήποτε γνωστό (μπορεί
να γνωσθή). Ψεύδεται άρα ο Θωμάς, αποκαλώντας όλα όσα λέγονται
για τον Θεό και θεωρούνται στον Θεό ουσία του Θεού, όπως όταν
λέη, πως «ο Θεός είναι η ουσία ή η φύση του» κι ότι «δεν υπάρχει
τίποτα εκτός (παρά) απ’ την ουσία του στον Θεό» κι ότι «είναι Θεός,
ό,τι κι αν έχη ο Θεός», και «δεν είναι διαφορετικό η δύναμη απ’ την
159
ουσία του στον Θεό», και «είναι η αγαθότητά του η θεία ουσία», και
«είναι η ουσία του η γνώση του Θεού», και «είναι η ουσία του η
νοητική ενέργεια του Θεού», και «είναι η ουσία του η θέληση του
Θεού», κι όταν λέη συλλήβδην πως «είναι το νοείν τού Θεού και όλα
τα άλλα που λέγονται πως υπάρχουν σ’ αυτόν η θεία ουσία».
516. Δεν θέλει έτσι να σταθή στην αλήθεια, αλλά προσχωρεί (γίνεται)
γρήγορα στο ψεύδος και θέλει να αποτελείται (είναι) από πολλούς και
διάφορους νοητούς λόγους η απλή και υπερώνυμη και υπεράγνωστη
ουσία του Θεού και αναγκαστικά και οι θείες μετοχές. Και γι’ αυτό
συμπεραίνει πως και όλα όσα μετέχουν, μετέχουν στη θεία ουσία, το
οποίο και ξεπερνά κάθε κακοδοξία των αιρέσεων. «Επειδή είναι μια
αρχή της θεωρίας, με την οποία βλέπει τη θεία ουσία ο κτιστός νους, το
προαναφερθέν φως, είναι ανάγκη να υπάρχη σύμφωνα με τον τρόπο
αυτού του φωτός κι ο τρόπος της θείας θεωρίας˙ είναι δε δυνατό να είναι
διαφορετικοί οι βαθμοί τής μετοχής αυτού του φωτός, ώστε να φωτίζεται
τελειότερα το ένα απ’ το άλλο απ’ αυτό το φως˙ είναι άρα δυνατό να
βλέπουν τελειότερα ο ένας απ’ τον άλλον, όσοι βλέπουν τον Θεό, τη θεία
ουσία».
517. Δεν πρέπει (χρη) να εισάγεται αυτό που είναι δυνατόν στα
θεολογικά, αλλ’ αυτό που είναι αναγκαίο και υπάρχει. Γιατί είναι
δυνατόν να ποιήση πολλούς κόσμους κι όσους κι αν θέλησε ο Θεός,
θέλησε όμως έναν και για τον έναν αυτόν φιλοσοφούμε και
αμιλλώμαστε (παρατρέχομεν) όσο είναι δυνατόν προς τον Θεό. Κι αν
υποθέταμε όμως (ει και τούτο δοίημεν), ότι είναι δυνατόν στα θεολογικά
το φως, στο οποίο μετέχουν κατά διάφορους βαθμούς οι πεφωτισμένοι,
ώστε να φωτίζεται τελειότερα ο ένας απ’ τον άλλον απ’ αυτό, δεν είναι
ολοφάνερα θεία ουσία, γιατί είναι απλή και άτμητη και παντελώς
αδιαφοροποίητη, όπως λέει ο Θωμάς, και δεν επιδέχεται το μάλλον και
ήττον η θεία ουσία. Αλλά δεν είναι και κτιστό αυτό το φως˙ γιατί λέει
κι ο ίδιος ο Θωμάς˙ «ανάγεται με κάποιο υπερφυές φως προς τη θεωρία
της θείας ουσίας ο κτιστός νους. Γιατί έχει φανερωθή (δέδεικται) πως δεν
μπορεί να είναι φυσικό σε κάποιο κτίσμα εκείνο το φως, αλλά πως
υπερβαίνει κάθε κτιστή φύση κατά (ως προς) τη δύναμη».
160
518. Αν δεν είναι λοιπόν θεία ουσία το φως, ως δεχόμενο το μάλλον

και ήττον, δεν είναι δε και κτίσμα, ως υπερφυές φως, και δεν μπορεί
να είναι φυσικό σε κάποιο κτίσμα, είναι φανερό, ότι είναι ενέργεια
του Θεού, που μετέχεται αναλόγως απ’ τα κτιστά και υπερβαίνει
κάθε κτιστή φύση. Ψεύδεται άρα όταν λέη ο Θωμάς˙ «είναι ανάγκη,
αν πρέπη (ει δέοι) να οράται η ουσία του Θεού, να ορά μέσα απ’
αυτήν την ίδιαν τη θεία ουσία ο νους» κι όταν συμπεραίνη πως είναι
ουσία το φως.
519. «Προέρχεται (εστί) απ’ αυτό κάθε μακαριότητα, ότι ορά την ουσία
του Θεού (ο νους)». Ελέγχθηκε ήδη πως είναι βλάσφημο αυτό˙ γιατί δεν
είναι καμμιά νοερή φύση σύμφωνα μ’ αυτόν τον λόγο μακάρια, εφόσον
είναι πάνω από κάθε καταληπτική επίνοια και κάθε νοητική σχέση η θεία
ουσία. Κι ενώ, αν και είναι παντελώς πέρα απ’ τον νου η θεία ουσία,
είναι πολλοί οι μακάριοι, όπως (λέει) το «μακάριος ανήρ ο φοβούμενος
τον Κύριον» (Ψαλμ. ρια΄1) και «μακάριος ανήρ, ός ουκ επορεύθη εν
βουλή ασεβών» (Ψαλμ. α΄1) και «μακάριος ο συνιών επί πτωχόν και
πένητα» (Ψαλμ. μ΄1) και «μακάριοι οι άμωμοι εν οδώ, οι πορευόμενοι εν
νόμω Κυρίου» (Ψαλμ. ριη΄1), «μακάριοι οι εξερευνώντες τα μαρτύρια
αυτού» (Ψαλμ. ριη’2) και «μακάριος ανήρ ο οικτείρων και κιχρών
(δανείζων)» (Ψαλμ. ρια΄5) και «μακάριοι, ων αφέθησαν αι ανομίαι και
ων απεκαλύφθησαν αι αμαρτίαι» (Ψαλμ.λα΄1) και «μακάριος ανήρ, ώ ου
μη λογίσηται Κύριος αμαρτίαν ουδέ ευρέθη δόλος εν τω στόματι αυτού»
(Ψαλμ. λα΄2) και άλλοι δε πάρα πολλοί τρόποι μακαρισμού, όπως
προαναφέραμε (προεθέμεθα). Ψεύδεται (πλανάται) άρα ολοφάνερα
λέγοντας ο Θωμάς, ότι «προέρχεται απ’ αυτό κάθε μακαριότητα, ότι ορά
την ουσία του Θεού (ο νους)».
520. Λέει πάλι, μιλώντας άστατα και καταλύοντας, ως συνήθως, ο

ίδιος τον εαυτό του˙ «καθώς ανάγεται περισσότερο προς το να ορά την
ουσία του Θεού ο νους, τελειώνεται πολύ περισσότερο με το ίδιο φως,
προς το να νοή (και) τα άλλα που υπάρχουν στη φύση». Κι ακόμα˙
«αυτοί που βλέπουν τον Θεό, βλέπουν ταυτόχρονα και όλα όσα
161
υπάρχουν σ’ αυτόν». Κι ακόμα˙ «είναι ανάγκη να θεωρή ο νους που
βλέπει τη θεία ουσία, όχι μεταβατικά (πρόσκαιρα), αλλά ταυτόχρονα τα
πάντα». Κι ακόμα˙ «γνωρίζει όλα τα είδη των πραγμάτων στη θεία ουσία
ο νους, κι υπάρχουν άπειρα είδη από κάποια γένη, όπως είναι (τα είδη)
των αριθμών και των σχημάτων και των αναλογιών. Θεωρεί άρα τα
άπειρα στη θεία ουσία ο νους». Αλλίμονό σου και πολλές φορές
(αλλίμονό σου), Θωμά, που μας οδηγείς σε τέτοια κατάσταση στον
μέλλοντα αιώνα, όταν θα δούμε τη θεία ουσία. Γιατί θα έχουμε,
σύμφωνα με τη μιαρή σου αίρεση, πάλι τότε αριθμούς και σχήματα
και αναλογίες και θα γίνουμε μέτοχοι σε τέτοιαν απόλαυση, την
οποίαν την απωθούν (περιφρονούν) και την αποστρέφονται (και)
τώρα οι συνετοί.
Περί Αγίου Πνεύματος, Ψυχής, Νοός, Ουσίας και Ενέργειας
521. Εμπρός λοιπόν, ανάτρεψε εσύ, όπως το συνηθίζεις, τα δικά σου, με

τη φιλοτιμία στην αστάθεια˙ «ποιός θα γνώριζε» λέει «έτσι τους λόγους
των κτιστών πραγμάτων, αν μπορούν να προέρχονται (προϊέναι) όλα τα
αγαθά είδη, που είναι άπειρα στα κτιστά πράγματα, σύμφωνα με την
τάξη της θείας σοφίας; το οποίο και θα συνέβαινε (όπερ αν ην), αν
περιελάμβανε τη θεία αγαθότητα και σοφία, το οποίο ακριβώς δεν
μπορεί, ο κτιστός νους». Μας απάλλαξες, όπως και σε πάρα πολλά
άλλα, απ’ τα δικά σου πράγματα, με το να αντιτίθεσαι ο ίδιος στα
δικά σου, όπως δεν θα τό ’κανε κανένας άλλος.
522. Και σαν να φανερώνη την ίδια του την αφροσύνη λέει κι αυτό ο
Θωμάς˙ «στα πράγματα, των οποίων οι δυνάμεις δεν είναι ουσίες τους,
είναι συμβεβηκότα αυτές οι δυνάμεις». Κι αν το υποθέση (δοίη) έτσι
κανείς αυτό, δεν είναι διαφορετικό οπωσδήποτε η φύση απ’ τα φυσικά,
αλλά μόνο απ’ τα συμβεβηκότα. Αλλά κι αυτό θα διαλυθή ήδη και θα
φανερωθή πως είναι ψέμμα στα επόμενα απ’ τα λόγια του Θωμά, ώστε
να γιατρέψη αυτός που χτύπησε κατά το λεγόμενο, από ακούσιο
αναμφίβολα θυμό.
162
523. Λέει λοιπόν, πως δεν είναι δυνατό να μεταβληθούν τα φυσικά,

ενώ μένει η φύση. Δεν είναι άρα συμβεβηκότα στη φύση τα φυσικά,
αν δεν είναι βέβαια δυνατό να μεταβληθούν, ενώ μένει η φύση. Είναι
δε και δυνάμεις της φύσης και δεν είναι καθόλου (η ίδια η) φύση, εφ’
όσον είναι ένα μεν η φύση, πολλά δε και διαφορετικά τα φυσικά. Και
δεν είναι εξαρτημένη απ’ τα φυσικά η φύση, αλλ’ είναι μάλλον
εξαρτημένα απ’ τη φύση τα φυσικά˙ η δε μετάδοση προς τα άλλα
γίνεται με τα φυσικά, και δεν είναι φύση, όπως, όντας ένα πράγμα το
πυρ, έχει ως δυνάμεις το να φωτίζη και να θερμαίνη, το αναλλοίωτο,
κι αυτό που αλλοιώνει τα άλλα˙ κι έχει κι άλλες δυνάμεις, άλλες μεν
με το να φωτίζη, κι άλλες με το να θερμαίνη, δεν παίρνει όμως μέρος
κανείς σε τόσο μεγάλη αφροσύνη, ώστε να νομίζη πως είναι οι
αναφερθείσες δυνάμεις του πυρός ουσία του.
524. Γιατί η μεν φύση του πυρός είναι μια αερώδης ουσία, που
πηγάζει φως και πυρ, φυσικές (πεφυκυίας) σ’ αυτήν δυνάμεις, τις
οποίες αποκαλεί και ο Θωμάς αποτελέσματα του πυρός, και που είναι
τόσο πολύ διαφορετικές απ’ την ουσία του, ώστε οι μεν οφθαλμοί,
που μετέχουν κι από μακριά στη φωτιστική του δύναμη, δεν
θερμαίνονται, και το ύδωρ θερμαινόμενο και εκπυρούμενο δεν
μετέχει κατά κανέναν τρόπο στο φως. Και δεν μερίζεται ούτε και
δέχεται το μάλλον και ήττον (το περισσότερο και λιγότερο) η ουσία,
ενώ το φως και η θέρμη είναι δυνάμεις του πυρός και μεμερισμένα˙
γιατί είναι άλλο η θέρμη και διαφορετικό το φως, όπως φανερώσαμε,
και δέχονται το μάλλον και ήττον. Και προχέονται βέβαια απ’ το πυρ
η θέρμη και το φως, κι όχι απ’ το φως και τη θέρμη το πυρ. Δεν είναι
άρα ουσία η θέρμη, όπως βέβαια ούτε το φως, αλλ’ είναι δυνάμεις
αυτά της πυρώδους ουσίας και δυνάμεις που δεν συμβαίνουν
καθόλου τυχαία (ήκιστα συμβεβηκυίαι), αλλ’ ουσιώδεις και φυσικές.
525. Κι αυτός που έχει παρατηρήσει τον ήλιο θα έχη δη πως

υπάρχουν δυνάμεις φυσικές σ’ αυτόν εκτός (παρά) απ’ την ουσία του,
γιατί είναι άλλο ο ήλιος και διαφορετικό η ακτίνα˙ γιατί δεν είναι
163
ήλιος και η ακτίνα, αλλά λαμπρότητα του ήλιου και πηγαία
φωτιστική δύναμη, το οποίο θέλοντας ακριβώς να φανερώση ως
διαφορετικό απ’ την ηλιακή ουσία και η θεία Γραφή, λέει πως την
πρώτη μέρα «εποίησεν ο Θεός το φως» (Γένεσ. α΄1,3), ενώ τον ηλιακό
δίσκο την τέταρτη. Και είναι διαφορετικό (άλλο) η φαιδρότητα της
ακτίνας, που είναι έτσι και δύναμη και ενέργεια ηλιακή˙ και δεν είναι
κανείς τόσο τυφλός στη διάνοια, ώστε να πη πως είναι συμβεβηκός
το φως στον ήλιο, εφ’ όσον είναι δύναμη του ήλιου και όχι ουσία. Δεν
λέει άρα την αλήθεια, λέγοντας ο Θωμάς πως «στα πράγματα, των
οποίων οι δυνάμεις δεν είναι οι ουσίες τους, είναι συμβεβηκότα αυτές οι
δυνάμεις». Και θεωρείται αυτό απροκάλυπτα (άντικρυς) και στους
αγγέλους και ασφαλώς και στις ψυχές, γιατί είναι πνεύματα κατά την
ουσία και απλά και πολυδύναμα εκ φύσεως (πεφυκότως) και ποικίλα στις
ενέργειες˙ γι’ αυτό είναι άγγελοι οι μεν, αρχάγγελοι οι δε, κι οι άλλοι
αρχές, επειδή διαφέρει στη δύναμη και στην ενέργεια η ίδια τους η
ιεραρχική ενέργεια.
526. Και είναι βέβαια λογικές και νοερές, αγαθές και σοφές και
όμοιες (εμφερείς) προς τον μακάριο Θεό εικόνες, κεκοσμημένες με
όλην την αρετή, κατά κανέναν μεν τρόπο κατά συμβεβηκός, κατ’
εξοχήν δε εκ φύσεως (πεφυκότως). Και δεν είναι βέβαια η χαρά την
οποίαν έχουν για τη σωτηρία αυτών που έχουν απωλεσθή (των
απολωλότων) φύση και ουσία, αλλά φυσικό και ουσιώδες σ’ αυτές.
Επειδή και το Πνεύμα το άγιο λυπάται, όταν κακοπραγούμε, όπως
έχει γραφή, και παροξύνεται (παροργίζεται), και κανείς δεν έχει
ονομάσει μέχρι και σήμερα ουσία του Πνεύματος τη λύπη ή τον
παροξυσμό του. Γιατί έχει ονομασθή και αγάπη το Πνεύμα και
καρποφορεί χαρά και ειρήνη και μακροθυμία και χρηστότητα και
άλλα παρόμοια πνευματικά. Και ονομάζεται βέβαια και πυρ και ύδωρ,
για το πυρ που αναβράζει, και φωτιστικό και αλλοιωτικό προς αυτό το
ίδιο, ανώφορο, οξυκίνητο, αεικίνητο, ταυτοκίνητο, δραστήριο όσο
κανένα άλλο και παράφορο (ακράτητο) ως προς τον ίδιον του τον εαυτό
(όσον καθ’ αυτό). Και για την άφθονη μεταδοτικότητα τού ύδατος,
γαλήνιο και ειρηνικό και εύρωστο (εύεικτον) εκ φύσεως, που αναδίδει
από αόρατη άβυσσο πηγαία τα αείβλυτα, ζωογόνο και καθαρτικό αυτό
μόνο όλων των ανθρωπίνων ρύπων, και για τα μύρια άλλα διαφορετικά
164
έργα του Πνεύματος˙ και δεν είναι βέβαια γι’ αυτό ουσία αυτά του
Πνεύματος.
527. Γιατί δεν αποτελείται από τόσα πολλά διαφορετικά και

αντιτιθέμενα (εναντιούμενα) αναμεταξύ τους το Πνεύμα το άγιο. Αν
είναι έτσι, δεν θα είναι μόνο σύνθετο, αλλ’ αποτελείται και από
αντίθετα. Γιατί τί το κοινό στη λύπη και τον παροξυσμό και την
αγάπη και τη χαρά και την ειρήνη και τα εξής ή στο νερό με τη
φωτιά; Αλλ’ ούτε είναι πάλι, εφ’ όσον δεν είναι ουσία οι δυνάμεις του
Πνεύματος και είναι ενέργειες, συμβεβηκότα αυτά στο Πνεύμα. Ας μη
γίνη να περιπέση κάποιος σε τέτοια μανία, να εννοήση δηλαδή, κι όχι
βέβαια και να πη και να γράψη, ότι υπάρχει δύναμη που συμβαίνει
(συμβεβηκυία) στο άγιο Πνεύμα κι όχι κατ’ εξοχήν φυσική και ουσιώδης.
Γιατί κηρύττεται απλό στην ουσία και ποικίλο στις δυνάμεις το
Πνεύμα το άγιο, «του οποίου οι ενέργειες κατεβαίνουν μεχρις εμάς, η
δε ουσία μένει απρόσιτη» (Μεγ. Βασιλείου, Επιστολή 234, Προς
Αμφιλόχιον) κατά τους θεοφόρους. Δεν αληθεύει άρα ούτε και σ’ αυτό
που λέει ο Θωμάς, ότι «στα πράγματα, των οποίων οι δυνάμεις δεν είναι
ουσίες τους, είναι συμβεβηκότα αυτές οι δυνάμεις».
528. Και είναι εύκολο να αντιληφθής (συνιδείν) κι απ’ την ψυχή το

ανακόλουθο κι αυτής της πρότασης του Θωμά. Γιατί είναι πράγμα
πολυδύναμο η ψυχή, γιατί έχει ως δύναμη το να νοή, το να λογίζεται,
την αυτεξουσιότητα, το να προνοή, το να μελετά, το να αγαπά, το να
χαίρεται, το να λυπάται, το να παροξύνεται, και άλλες μύριες και όχι
εύκολα απαριθμούμενες δυνάμεις, που είναι φυσικές σ’ αυτήν, και
καθόλου συμβεβηκυίες (τυχαίες). Και λέει ο Μέγας Βασίλειος˙ είναι
όραση της ψυχής ο συμφυής σ’ αυτήν νους, που υπάρχει ως μια
φυσική και όχι επείσακτη δύναμη τού λογικού της. Βλέπεις; και είναι
δύναμη της ψυχής και φυσική και όχι συμβεβηκυία σ’ αυτήν κι ούτε
είναι ουσία˙ γιατί θα έλεγε ευθέως ότι είναι όραση της ψυχής η ψυχή,
αν ήταν βέβαια ουσία της ψυχής ο συμφυής σ’ αυτήν νους.
165
529. Αλλ’ είναι γελοίο και να το πης απλώς αυτό, ότι είναι δηλαδή
όραση της ψυχής η ψυχή. Αλλ’ επειδή είναι διαφορετικός κατά κάτι
ο νους απ’ την ψυχή, γι’ αυτό και λέγεται έτσι, δηλαδή όραση της
ψυχής, ο συμφυής σ’ αυτήν νους. Και θέλοντας να φανερώση (ο
Μέγας Βασίλειος) ότι είναι διαφορετικός κατά κάτι ο νους απ’ την
ψυχή, λέει “που υπάρχει ως δύναμη” κι όχι επείσακτη τού λογιστικού
της ψυχής. Και πάλι˙ η ψυχή που ανακινεί το νοερό της (μέρος).
Βλέπεις; που ανακινεί το νοερό της (μέρος), κι όχι αυτήν την ίδια.
Γιατί είναι διαφορετικό κατά κάτι το νοερό της απ’ αυτήν. Αυτό που
είναι με φυσικό τρόπο, λέει, εγκατεσπαρμένο σ’ αυτήν, στην ψυχή
δηλαδή, απ’ την αγία Τριάδα που την έχει ποιήσει, βουλεύεται αυτά
που πρέπει και που της ανήκουν (τα δέοντά τε και προσήκοντα). Και
λέει πάλι˙ φτάνει (γίνεται) στα κατά φύσιν θεωρήματα η ψυχή, ώστε
και το να θεωρή είναι φυσικό στην ψυχή κι όχι φύση της. Κι ακόμα˙
ψυχή είναι λοιπόν αυτή που διαφυλάττει το νοερό της εν νήψει και με
τις κατάλληλες (προσήκουσες) ενέργειες. Κι ακόμα˙ (υπάρχει και) η
θεωρητική δύναμη, που έχει προαιρετική την κίνηση, αν
προετοιμάζη πάντοτε προς εγρήγορση και το θεωρητικό και το
λογιστικό της η ψυχή. Και πιο κάτω˙ κι αν έχη ακίνητο το
θεωρητικό.
530. Βλέπεις, πώς είναι η δύναμη της ψυχής το θεωρητικό, που

κινείται και ενεργεί με την αυτεξουσιότητά της, όντας διαφορετικό
οπωσδήποτε απ’ την ψυχή; και έχει εγκατασπαρθή με φυσικό τρόπο
σ’ αυτήν απ’ τον Θεό και δεν είναι απ’ αυτά που (απλώς) συμβαίνουν
(των συμβεβηκότων) στην ψυχή. Με φυσικό τρόπο ενυπάρχουν κι οι
άλλες δυνάμεις της ψυχής, που είναι πολλές, κι όχι κατά συμβεβηκός
στην ψυχή, και δεν είναι ούτε αυτές ουσία της˙ επειδή παρουσιάζεται
από παντού (πανταχόθεν το παριστάμενον έχουσι) πως δεν είναι κι η
λύπη κι η χαρά κι η αγάπη κι ο παροξυσμός και τα άλλα παρόμοια,
που υπάρχουν στην ψυχή, ουσία της ψυχής, αλλά δυνάμεις, όπως έχει
πη κι ο Μέγας Βασίλειος (Κατά Ευνομίου Β΄). Δεν αληθεύει άρα
λέγοντας ο Θωμάς, ότι στα πράγματα, των οποίων οι δυνάμεις δεν είναι
ουσίες τους, είναι συμβεβηκότα αυτές οι δυνάμεις. Και δεν είναι μόνον
166
ψέμμα, αλλά και εντελώς αισχρή (παμφαύλη) αίρεση. Γιατί
συμπεραίνει έτσι και τις θείες δυνάμεις ουσία του Θεού, ο άνους, και
τις μετοχές αναγκαστικά και πως μετέχουν γι’ αυτό και όλα τα όντα
στην ουσία του Θεού και περιφρονεί (υπερορά) όλους τους αγίους και
θεοφόρους, που αποφαίνονται (διακηρύσσουν) πως είναι παντελώς
αμέθεκτη σε κάθε γενητή (κτιστή, δημιουργημένη) φύση η θεία
ουσία.
531. «Δεν διακρίνονται πραγματικά η βούληση κι ο νους στον Θεό και

Πατέρα, αλλά με μόνον τον λόγο». Δεν είναι λοιπόν η βούληση κι ο νους
στον Θεό ουσία, γιατί δεν διακρίνεται ούτε στην πραγματικότητα
(πραγματικώς) ούτε με τον λόγο το απλούστατο της θείας ουσίας. Γιατί
λέει κι ο ίδιος, ότι «είναι παντελώς αδιαίρετη η θεία ουσία». Κι ακόμη,
ότι «είναι παντελώς αδιαφοροποίητος (αδιάφορος) ο Θεός». Ψεύδεται
(πλανάται) άρα λέγοντας, ότι «δεν υπάρχει τίποτα εκτός απ’ την ουσία
του στον Θεό».
Περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος και της σχέσεως των
θείων προσώπων
532. «Η αγαθότητα του Θεού είναι το αίτιο τού να βούλεται να

υπάρχουν (είναι) τα όντα». Χρησιμοποιεί εδώ εκούσια έναν
παραλογισμό κατά το πι και απλώς ι και πλανάται (ψεύδεται). Γιατί δεν
είναι μόνη η αγαθότητα αίτιο τού να βούλεται να υπάρχουν τα όντα,
αλλά κι η θεία δύναμη και σοφία. Γιατί κανείς δεν φέρνει χωρίς
δύναμη και σοφία τη βούληση εις πέρας, όσο αγαθός κι αν είναι. Και
λέει ακόμα˙ «και παρήγαγε με τη βούλησή του τα όντα στο είναι». Τί
λέει ο παντελώς διεφθαρμένος (εξωλέστατος), με τη βούλησή του, κι
όχι με τη δύναμη και τη σοφία προηγουμένως; παρ’ όλο που λέει
βέβαια κι ο ίδιος˙ «είναι δυνατό και να θαυμάζης και να θεωρής, όσο
γίνεται, απ’ τη μελέτη των ποιημάτων τη θεία σοφία». Κι ακόμα˙ «οδηγεί
σε ύμνο της υψηλής δύναμης του Θεού η θεωρία των κτισμάτων». «Γιατί
είναι ανάγκη να νοείται υψηλότερη απ’ τα γενόμενα έργα η δύναμη
αυτού που ποιεί, γι’ αυτό και λέγεται στην προς Ρωμαίους˙ “τα αόρατα
του Θεού τοις ποιήμασι νοούμενα καθοράται, ή τε αΐδιος αυτού
167
δύναμις και θειότης”» (Ρωμ. α΄20). Κι αν ισχύουν αυτά, είναι άρα
ψέμμα το να λες μονομερώς, ότι είναι η αγαθότητα του Θεού αίτιο τού να
βούλεται να υπάρχουν (είναι) τα όντα˙ γιατί είναι πριν απ’ την
αγαθότητα η δύναμη κι η σοφία του Θεού αιτία των κτισμάτων.
[Όλη η ''αναλογική θεολογία'' τού Γιανναρά στηρίζεται στήν

κακοδοξία τής βουλήσεως, διότι πίσω από τήν απαίτηση τής
νεωτερικότητος κρύβεται απλώς ο Ακινάτης, καί πώς τούς ονομάζει
ο Αγγελικούδης;; Διεφθαρμένους].
533. Αλλά μεταβαίνει από μόνη τη βούληση, χωρίς κάποιαν ανάγκη,

στη θεία αγάπη και λέει ο Θωμάς˙ «είναι η αγάπη λοιπόν, με την
οποίαν αγαπά την αγαθότητά του, αιτία της δημιουργίας των
πραγμάτων». Είναι ψεύτης ο Θωμάς, που εκτρέπεται σ’ αυτά και
αντιλέγει στα δικά του˙ γιατί αποκαλύπτεται (αναφαίνεται) προφανώς
και καινοφανώς (πρωτοφανώς) η δύναμη κι η θεία σοφία στα όντα.
Έπρεπε λοιπόν να πή, πως αρχική μεν αιτία της δημιουργίας των
πραγμάτων είναι η θεία γνώση κι η δύναμη κι η σοφία μέσα απ’ τη
θέληση (δια θελήσεως), τελική δε αιτία η θεία αγαθότητα και η εξ
αυτής αγάπη˙ και όπως λέει ακριβώς για τον Θεό ο Δαβίδ, ότι «πάντα
εν σοφία εποίησεν» (Ψαλμ. ργ΄24), έτσι λέει και «πάντα όσα ηθέλησεν
ο Κύριος εποίησεν» (Ψαλμ. ριγ΄11). Εξ ου και αποφαίνονται
(διακηρύττουν) έργο της θείας θέλησης την κτίση οι θεοφόροι. Δεν
αληθεύει άρα λέγοντας πως είναι μόνη η θεία αγάπη αιτία της
δημιουργίας των πραγμάτων ο Θωμάς.
[Ας ανοίξουν λοιπόν τά μάτια τους οι αγαπολόγοι].
534. «Το Πνεύμα» λέει «το άγιο προβαίνει (πρόεισι) κατά τον τρόπο
της αγάπης». Και είναι ψέμμα και ολοφάνερο αυτό, γιατί είναι
ανεπινόητος ο τρόπος, κατά τον οποίον γεννάται ο Υιός απ’ τον
Πατέρα και εκπορεύεται το Πνεύμα το άγιο, όπως λέει ο Μέγας
Βασίλειος. Ο δε μέγας Διονύσιος απορεί τελείως (διαπορείται) και λέει˙
«πώς φύτρωσαν (εξέφυ) τα εγκάρδια φώτα απ’ τον άυλο και αδιαίρετο
Πατέρα;» (Ψευδο-Διονυσίου, Περί μυστικής θεολογίας). Και όλοι δε οι
168
θεοφόροι απαγορεύουν επίσης τη γνώση της θείας ουσίας και τη
γέννηση του Υιού απ’ τον Πατέρα και την εκπόρευση του αγίου
Πνεύματος σε όλη τη γενητή (δημιουργημένη) κτίση. Κι αν είπαν
κάποιοι γιά την αιτία και τον σύμφωνα μ’ αυτήν τρόπο του Υιού και
του Πνεύματος, δεν το είπαν θεολογικά, αλλ’ όσο για να εικονίσουν,
πώς είναι ο Θεός, η μονάδα, και τριάδα. Και δεν πρέπει να θέτουμε
αυτά που λέγονται με εικονικό και τυπικό τρόπο στα θεολογικά και
σ’ αυτά που είναι πέρα από κάθε απόδειξη˙ γιατί είναι γνωστή μόνο
στη θεία Τριάδα η θεία ουσία κι ο τρόπος τής σύμφωνα μ’ αυτήν την
ίδια γέννησης και εκπόρευσης, και ποιος είναι ο Πατέρας κι ο Υιός
και το Πνεύμα το άγιο, και πώς ο μεν Πατήρ γεννά και εκπορεύει, ο
δε Υιός γεννάται και το Πνεύμα το άγιο εκπορεύεται˙ είναι πέρα από
κάθε πατρότητα και υιότητα οι σχέσεις ανάμεσα στον Πατέρα και
τον Υιό και δεν είναι ούτε και Πνεύμα, όσα μας επιτρέπει να
γνωρίζουμε το Πνεύμα το άγιο κατά τον μέγα Διονύσιο.
535. Κι αν λέγεται και κάτι γι’ αυτά, έχει γίνει (ευρέθη) για την
παραμυθία (παρηγοριά) της δικής μας νόησης, αυτά δε είναι στ’ αλήθεια
πέρα απ’ τη νόηση και τον λόγο κάθε νοερής και λογικής φύσης.
Ψεύδεται (πλανάται) άρα ο Θωμάς, προβάλλοντάς τα αυτά προς
απόδειξη, και τον ντροπιάζει καταφανώς κι ο λόγος του Μεγάλου
Διονυσίου, που λέει˙ «το ότι είναι μεν πηγαία θεότητα ο Πατήρ, ο δε
Υιός και το Πνεύμα βλαστοί θεόφυτοι και όπως άνθη και υπερούσια
φώτα, αν πρέπη έτσι να φανερωθή, το έχουμε παραλάβει απ’ τις ιερές
παραδόσεις˙ το πώς δε είναι αυτά, δεν είναι δυνατόν ούτε να το πης
ούτε να το εννοήσης» (ψευδο-Διονυσίου, Περί θείων ονομάτων).
536. Και οι μεν θεοφόροι καταφεύγουν στο απόρρητο αυτής της

υπόθεσης, ενώ ο Θωμάς, που έθεσε όλα τα πέρα απ’ τον νου υπερφυή
θεία υπό απόδειξη, δεν έχει αφήσει, απαίδευτα και τολμηρά, ούτε κι
αυτό έξω απ’ την απόδειξη, γι’ αυτό και λέει˙ «προβαίνει (πρόεισι) το
Πνεύμα το άγιο σύμφωνα με τον τρόπο της αγάπης, με την οποίαν
αγαπά ο Θεός τον εαυτό του». Και βγάζει μετά από τέτοιες ανοίκειες
προτάσεις ψεύτικο συμπέρασμα, που λέει˙ «είναι άρα αρχή της
δημιουργίας των πραγμάτων το Πνεύμα το άγιο». Αν προβαίνη κατά
169
τον τρόπο της αγάπης απ’ τον Πατέρα το Πνεύμα το άγιο, με την
οποίαν αγαπά ο Θεός τον εαυτό του, είναι φανερό, ότι δεν είναι αγάπη
το Πνεύμα το άγιο˙ γιατί αυτά που λέγεται πως προβαίνουν κατά τον
ίδιον τρόπο δηλώνουν ομοιότητα κι όχι ταυτότητα αναμεταξύ τους˙
όπως όταν λέμε για το χρυσάφι, ότι προέρχεται σύμφωνα με τον τρόπο
του σιδήρου απ’ το ποτάμι, κι όταν λέμε, ότι προέρχεται σύμφωνα με τον
τρόπο του σιταριού το κριθάρι όταν σπέρνεται απ’ τα χέρια του γεωργού,
και λέμε τότε προφανώς ότι είναι διαφορετικό το σίδερο απ’ το χρυσάφι
και το κριθάρι απ’ το στάρι. Και δεν το λέμε αυτό γι’ αυτά που
ταυτίζονται, γιατί και κανείς δεν λέει, ότι προέρχεται κατά τον τρόπο του
αλευριού του σίτου το αλεύρι του σίτου.
537. Αν προβαίνη λοιπόν κατά τον τρόπο της αγάπης, με την οποίαν
αγαπά τον εαυτό του ο Θεός, το Πνεύμα το άγιο, είναι διαφορετικό
απ’ τη θεία αγάπη το Πνεύμα το άγιο. Από πού είναι λοιπόν αναγκαίο,
για τον λόγο, αν το υποθέσουμε αυτό, ότι προβαίνει κατά τον τρόπο της
αγάπης το Πνεύμα το άγιο, να είναι αρχή το Πνεύμα το άγιο της
δημιουργίας των πραγμάτων; Αν μεν για φυσικό (πεφυκότι) λόγο, είναι
άτοπη αυτή η γνώμη (δόξα) και οδηγεί μακριά απ’ την αλήθεια, γιατί
δεν είναι καθόλου λιγότερο σύμφωνα μ’ αυτήν κι ο Πατέρας κι ο Υιός
αρχές, και θα είναι μάλλον μιά αρχή η Τριάδα όλη όπως είναι φυσικό,
εφ’ όσον είναι μιά και η ουσία των τριών, κι η βασιλεία μιά κι η δόξα
κι η σοφία κι η δυναστεία και είναι όλα, για να το πούμε συνολικά,
ένα αχώριστο η Τριάδα κατά τη φύση, χωρίς τη σύμφωνα με τα
πρόσωπα ιδιότητα, οπότε είναι βέβαια κατά συνέπεια μια αρχή της
δημιουργίας των πραγμάτων ο Πατήρ κι ο Υιός και το Πνεύμα το
άγιο, κι όχι μονάχα το ένα απ’ τα τρία.
538. Αν λογαριάζης δε πως είναι από προσωπικό ιδίωμα αρχή το Πνεύμα

της δημιουργίας των πραγμάτων, αυτό θα είναι επίσης βέβαια σαφές
ενδεικτικό σημείο (επίδειγμα) της λατινικής σοφίας, που έφτασε να
εξηγή τα θεία και τά καταπάτησε (μεταχειρίστηκε με απρέπεια, με
ασέβεια), για να φανή ότι λέει κατ’ αρχάς κάτι, και την αλήθεια και τις
εξηγήσεις (ερμηνείες) των πνευματοφόρων, που είναι αναντίρρητες σε
όσους έχουν αποφασίσει να ευσεβούν. Παρ’ όλο που ανακηρύττει
170
βέβαια, μ’ αυτά που εξιστορεί την κοσμογονία (κοσμογένεια) ο Μωυσής,
εντελώς καταφανώς τον Θεό πατέρα αρχή της δημιουργίας των
πραγμάτων, λέγοντας πως «εν αρχή εποίησεν ο Θεός τον ουρανόν και
την γην» (Γένεσ. α΄1). Και φανερώνοντας το πρόσωπο της αρχής, λέει
πως «είπεν ο Θεός˙ γενηθήτω στερέωμα» (Γένεσ. α΄6) και «γενηθήτω
φως» (Γένεσ. α΄3) και «συναχθήτω το ύδωρ το υπό κάτω του
στερεώματος» (Γένεσ. α΄9) και απλώς το κάθε τι, ώστε να
παρουσιάση φανερά, πως έχει λόγο και πνεύμα αυτός που είναι ο
Πατέρας, που εποίησε αμέσως απ’ την αρχή τον ουρανό και τη γή.
539. Έπειτα, αφού είπε μεν εδώ, ότι εποίησε ο Θεός, και στη συνέχεια ότι
είπε να γίνουν (γενηθήτω) αυτά κι αυτά και όσα απλώς έγιναν, ώστε να
μην έχη στη νόησή του κάποιος διαιρεμένη καθ’ οιονδήποτε τρόπο
στα πρόσωπα τη δημιουργία, σαν να είχε δημιουργήσει (ετεκτήνατο) το
ένα μεν ο Θεός, το άλλο δε κάποια διαφορετική προσωπική δύναμη με
θεία οπωσδήποτε προσταγή, αλλά να αναγνωρίζη μιά για πάντα ποιητή
τών όλων τον Θεό με τον δικό του λόγο και πνεύμα και ν’ αποκτήση
εξίσου μύηση θεολογική, τριαδική δηλαδή φανέρωση στη μοναρχία, λέει
ότι «είπεν ο Θεός˙ ποιήσωμεν άνθρωπον κατ’ εικόνα ημετέραν και καθ’
ομοίωσιν» (Γένεσ. α΄26). Να ποιήσουμε άνθρωπο, έναν δηλαδή, αφού
είναι μια σε μας τους τρεις η φύση κι η δύναμη κι η ενέργεια˙ κατ’
εικόνα δική μας, εφ’ όσον δεν είναι αποδεκτό (ανένδεκτον) να τον
ποιήσουμε εντελώς τον ίδιο (ταυτόν), γιατί είμαστε άκτιστοι και
άναρχοι εμείς, ενώ αυτός είναι ανάγκη να έχη αρχή και να κτισθή,
καθώς δεν υπάρχει, αλλ’ ούτε είναι πάλι δυνατό να ποιήσουμε τρεις κατά
την υπόσταση και να είναι ένα η ενέργεια, γιατί δεν το επιτρέπει αυτό η
σύνθεση.
540. Να είναι λοιπόν ο ένας κατά τη δική μας εικόνα, ως προς τη

φύση του (κατά το πεφυκός), και η ενέργεια καθ’ ομοίωσιν˙ να είναι
η ύπαρξή του νους και λόγος και πνεύμα, και να τα ενεργή όλα
ξεκινώντας απ’ τον νου με τον λόγο και το πνεύμα, δηλαδή τη
διάνοια. Γιατί είναι λόγος και πνεύμα ολοφάνερα η διάνοια, με την
οποίαν πράττει αυτά που θεωρεί εύλογα (τα δοκούντα) ο νους. Έτσι
λοιπόν και το δικό μας πρωτότυπο, δηλαδή ο Θεός, η Τριάδα, που είναι
171
νους και λόγος και πνεύμα, ξεκινά ισάξια (εξ εφαμίλλου) απ’ τον νου,
δημιουργώντας με τον λόγο και τελειοποιώντας τα πάντα εν αγίω
Πνεύματι. Από ’δώ (προέρχεται) λοιπόν το «εν αρχή εποίησεν ο Θεός»
(Γένεσ. α΄1) (εκείνου) του μεγάλου που το είπε και πρόσθεσε πως «είπεν
ο Θεός˙ γεννηθήτω φως» (Γένεσ. α΄3) και τα επόμενα, «και ενεφύσησεν
έπειτ’ αύθις ο Θεός – εις το πρόσωπον τω ανθρώπω και εγένετο αυτώ εις
ψυχήν ζώσαν» (Γένεσ. β΄7) και διακήρυξε έτσι καταφανώς πως
συνδημιουργούν ο Λόγος του Θεού και το Πνεύμα με τον Θεό
Πατέρα˙ και θέλοντας να καταστήση κατ’ εξοχήν καθαρό τον λόγο ο
θείος Δαβίδ, λέει για τον ουρανό, κηρύσσοντάς τον έργο και ποίημα
ολοφάνερα του Θεού, ότι «τω λόγω Κυρίου οι ουρανοί εστερεώθησαν
και τω πνεύματι του στόματος αυτού πάσα η δύναμις αυτών» (Ψαλμ.
λβ΄6), όπου προηγείται (ηγουμένου) εξάπαντος κι εδώ ο Θεός που έχει
λόγο και εμπνέει κατά τη φύση του (πεφυκότως εμπνείντος).
[ΕΙΝΑΙ ΦΑΝΕΡΟ ΟΤΙ ΣΗΜΕΡΑ Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ

ΑΠΟΥΣΙΑΖΕΙ. ΑΣ ΜΗΝ ΞΕΧΝΟΥΜΕ ΕΠΙΣΗΣ ΟΤΙ Ο ΑΓΙΟΣ
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΔΕΝ ΕΔΩΣΕ ΜΑΧΗ ΚΑΙ ΝΙΚΗΣΕ ΜΟΝΟΝ ΤΟΝ
ΒΑΡΛΑΑΜ, ΔΗΛΑΔΗ ΤΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟ, ΑΛΛΑ ΝΙΚΗΣΕ ΚΑΙ
ΤΟΥΣ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ, ΔΗΛΑΔΗ ΤΟΝ
ΑΚΙΝΑΤΗ].
541. Έτσι έχουν γίνει άρα αυτά που έχουν γίνει (τα γεγονότα) απ’ τον
Θεό Πατέρα δια του Υιού εν αγίω Πνεύματι. Και κηρύσσει ο επιστήθιος˙
«πάντα δι’ αυτού εγένετο – του Λόγου δηλαδή απ’ τον Θεό Πατέρα – και
χωρίς αυτού εγένετο ουδέ εν ο γέγονεν» (Ιωάν. α΄3). Και για να
φανερώση (εμφήνη) μετά, πως έχουν γίνει όλα εν Πνεύματι με τον Λόγο,
λέει αμέσως˙ «εν αυτώ ζωή ην» (Ιωάν. α΄4). Πρέπει να τα ασφαλίσουμε
άρα και με τα λόγια (ρήσεις) των πνευματοφόρων αυτά, που φανερώνουν
γι’ αυτόν τον λόγο αρχή της δημιουργίας των πραγμάτων τον Πατέρα, το
δε άγιο Πνεύμα όχι αρχή, αλλά σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό τελείωση,
έστω κι αν οδύρεται ο Θωμάς, μωρολογόντας από αυθάδεια αυτά που δεν
ακολουθούν τους αγίους, και είναι άρα ανώφελα, και μάλλον ισχυρώς
καταγέλαστα αυτού του ίδιου πρώτα και όλων των Λατίνων μετά, που
επαινούν και σέβονται βέβαια τα δικά του πέρα από κάθε λογική.
172
542. Κι ανακηρύττει κατά πρώτον το σύμβολο της ιερής μας πίστης «ένα
Θεόν Πατέρα παντοκράτορα, ποιητήν ουρανού και γης, ορατών τε
πάντων (και) αοράτων», που έχει ποιήσει τα πάντα με τον Μονογενή.
Λέει μετά πάλι ο Μέγας Βασίλειος, ξεκινώντας με τη δημιουργία των
αγγέλων˙ «εννόησε μαζί μου στη δική τους κτίση ως προκαταρτική
αιτία αυτών που γίνονται τον Πατέρα, ως δημιουργική τον Υιό και
ως τελειωτική το Πνεύμα. Ώστε να υπάρχη μεν με τη βούληση
(βουλήματι) του Πατέρα το λειτουργικό Πνεύμα (οι άγγελοι), να
παράγεται δε με την ενέργεια του Υιού στο είναι, και να τελειούται
με την παρουσία του Πνεύματος» (Περί Αγίου Πνεύματος). Και
κατόπιν˙ «γιατί είναι μιά η αρχή των όντων, που ενεργεί με τον Υιό
και τελειοποιεί (τελειώνει) στο Πνεύμα (εν Πνεύματι). Και δεν έχει
ούτε ο Πατέρας, που τα ενεργεί όλα σε όλα, ατελή την ενέργεια, ούτε
ο Υιός ελλιπή την δημιουργία, χωρίς να τελειώνεται απ’ το Πνεύμα.
Γιατί δεν θα έχη έτσι ούτε ο Πατέρας ανάγκη τον Υιό, καθώς δημιουργεί
με μόνη τη θέλησή του, θέλει όμως (να δημιουργή) με τον Υιό˙ ούτε θα
έχη πάλι ανάγκη τη συνέργεια ο Υιός, καθώς ενεργεί καθ’ ομοιότητα
προς τον Πατέρα (όντας όμοιος με τον Πατέρα), αλλά θέλει κι ο Υιός να
τελειοποιή με το Πνεύμα. “Τω λόγω γαρ Κυρίου οι ουρανοί
εστερεώθησαν και τω πνεύματι του στόματος αυτού πάσα η δύναμις
αυτών”» (ό.π.). Και κατόπιν˙ «εννοείς λοιπόν τρία, τον Κύριο που
προστάζει, τον Λόγο που δημιουργεί, το Πνεύμα που στερεώνει»
(ό.π.). Και τί θα μπορούσε να είναι άλλο η στερέωση απ’ την κατά
τον αγιασμό τελείωση;
543. Εφάμιλλα λέει κι ο φέρων το όνομα (επώνυμος) της θεολογίας ιερός

Γρηγόριος˙ εννοεί μεν πρώτα τις αγγελικές και ουράνιες δυνάμεις και
πως αυτό που εννοεί ήταν έργο, που συμπληρώνεται με τον Λόγο και
τελειώνεται με το Πνεύμα. Κι ακόμη˙ όσο είναι τιμιώτερο ο Θεός απ’ τα
κτίσματα, τόσο μεγαλοπρεπέστερα είναι η πρώτη αιτία αρχή της
θεότητας απ’ ό,τι των κτισμάτων κι έχει φθάσει (ελθείν) μέσα απ’ τη
θεότητα (δια θεότητος μέσης) στα κτίσματα. Και λέει κι ο πάπας της
Αλεξάνδρειας Αθανάσιος πως «είναι Τριάδα άγια και τέλεια, που
θεολογείται στον Πατέρα και τον Υιό και το άγιο Πνεύμα, που κτίζει και
173
δημιουργεί ολόκληρη (όλη τού κτίζειν και δημιουργείν ούσα), και είναι
όμοια με τον εαυτό της και αδιαίρετη στη φύση και είναι μια η ενέργειά
της. Γιατί ποιεί τα πάντα με τον Λόγο εν Πνεύματι αγίω ο Πατέρας
και σώζεται έτσι η ενότητα της αγίας Τριάδας˙ και κηρύσσεται έτσι
ένας Θεός στην Εκκλησία, “ο επί πάντων και δια πάντων και εν πάσιν”
(Εφεσ. δ΄6). Επί πάντων (πάνω σε όλα) μεν ως αρχή και πηγή, δια
πάντων (με όλα) δε με τον λόγο, εν πάσι (σε όλα) δε εν τω Πνεύματι τω
αγίω» (μεγ. Αθανασίου, Επιστολή Α΄ προς Σεραπίωνα Θμούεως). Κι
ακόμα˙ «όπως ακριβώς δημιουργεί τα κτίσματα με τον Λόγο ο Θεός,
έτσι γεννάει και κατά τη φύση της δικής του ουσίας τον Λόγο, με τον
οποίον και δημιουργεί και κτίζει και οικονομεί τα πάντα. Γιατί έχουν
γίνει με τον Λόγο και τη σοφία όλα και με τη δική του διαταγή
παραμένουν (διαμένουν) τα σύμπαντα» (μεγ. Αθανασίου, Κατά
Αρειανών Δ΄). Κι ακόμη˙ «στο Πνεύμα (εν τω Πνέυματι) τελειοποιεί
(τελειοί = φέρει εις τέλος) και ανακαινίζει τα πάντα ο Πατήρ με τον
Λόγο» (ό.π.).
544. Αλλ’, ώ Πνεύμα άγιο και πνευματοφόροι πατέρες και η αλήθεια που
έχει κηρυχθή μ’ αυτούς (δια τούτων) , έχοντας κατακορεσθή ο Θωμάς, ο
δυτικός δημηγόρος (ρήτορας, λαοπλάνος) και αυτοχειροτόνητος
διδάσκαλος της Ιταλίας, με τη σοφία του κόσμου που μωράνθηκε
(Α΄Κορινθ. α΄ 20), ξερνάει (εξεμεί) ακαθαρσίες (βδελυγμίες) και λέει
αυτά που θα μπορούσαν να είναι ολοφάνερα όσων παραφρονούν. Και
θέτει βέβαια κατά συνέπεια και ως αρχή της δημιουργίας των
πραγμάτων το Πνεύμα το άγιο, και δεν ντρέπεται καθόλου, όχι μόνο
να το λέη, αλλά και να το γράφη απερίφραστα! Δεν σέβεται (αιδείται)
ούτε τους πνευματοφόρους ερμηνευτές (εξηγητές), ούτε τη θεία αλήθεια,
τον ίδιον τον επιστήθιο, ούτε βέβαια τον Μωυσή, ούτε τον ίδιον τον Θεό,
που ενέπνευσε στους δικούς του υπηρέτες (θεράποντες) αυτά που
συμβαίνουν (τα γιγνόμενα), αλλά εφορμά με γυμνή την κεφαλή, όπως
λέγεται, ενάντια στους αγίους του Θεού και αναλαμβάνει ολοφάνερα
αγώνα απέναντι (προς) σε όλα χωρίς αιδώ.
545. Γι’ αυτό και δεν έχει πράγματι φοβηθή ούτε το βάραθρο (βόθρον)
της αίρεσης, στο οποίο ισάξια (εξ εφαμίλλου) οδηγεί με το να νομίζη το
174
Πνεύμα αρχή της δημιουργίας των πραγμάτων. Γιατί αυτό είναι
καταφανώς το παραλήρημα (μωρολόγημα) και ανόμημα της
αρειανής (πρβλ. Μεγά Αθανασίου, Κατά Αρειανών Α΄5) και
ευνομιανής αίρεσης, που έθεσε μεν αρχή του Υιού τον Πατέρα, τον δε
Υιό του Πνεύματος, και τον Πατέρα βέβαια μέσα απ’ τον (δια) τον
Υιό, το οποίο νοσούν και οι Λατίνοι. Και κατά συνέπεια έτσι μετά, το
Πνεύμα το άγιο αρχή της δημιουργίας των πραγμάτων, ώστε, έχοντας
διακηρύξει πως δημιουργεί δήθεν με τάξη και κατά σειράν ο Θεός, να
καταβιβάσουν έτσι σε κτίσμα οι μιαροί τον απ’ τον Θεό (εκ Θεού) Υιό
και το Πνεύμα. Και θα συμφώνησαν αμέσως κι οι Μακεδόνιοι και
σφόδρα σ’ αυτά με τον Θωμά. Γιατί αν δεν ποιή τίποτα ο Υιός, παρά
μόνον αυτό που βλέπει ακριβώς να ποιή ο Πατέρας, και δεν έχει και
οποιαδήποτε γνώση που δεν την έχει ο Πατέρας (ο μηδέ γιγνώσκειν
έχων ει μη ο Πατήρ), είναι φανερό ότι αυτός που θέτει το Πνεύμα το
άγιο αρχή της δημιουργίας των πραγμάτων το αποξενώνει
(αλλοτριοί) κι απ’ τη φύση κι απ’ την ενέργεια του Πατρός και του
Υιού. Είναι ψέμμα (πλάνη) άρα κι αυτό, το να νομίζης πως είναι αρχή
της δημιουργίας των πραγμάτων το Πνεύμα το άγιο.
546. «Αναφέρεται» λέει «στην ουσία η σχέση» («η σχέσις ουσιωδώς

εστιν αναφορά»). Και το λέει εσφαλμένα κι αυτό, γιατί είναι
διπλογενής η θεία σχέση, ή προσωπική, όπως ο πατέρας προς τον υιό κι
ο υιός προς τον πατέρα κι ο προβολέας προς το πνεύμα, και το πνεύμα ή
πρόβλημα (αυτό που προβάλλεται) προς τον προβολέα, ή φυσική σχέση,
προπεμπόμενη (προϊούσα) απ’ την τρισυπόστατη θεότητα στα (επί τα)
κτίσματα. Το να λέγεται λοιπόν πως υπάρχει (είναι) με ουσιώδη τρόπο
(ουσιωδώς) η προσωπική σχέση ανήκει σ’ αυτούς που αποφασίζουν
(επιλέγουν) να ψεύδονται (να πλανώνται) και να καταγκρεμίζονται σε
μιαρές (αισχρές) αιρέσεις.
547. Γιατί αν ανήκη στην ουσία του Πατέρα (ουσιωδώς εστι τω

Πατρί) το να είναι Πατέρας και στην ουσία του Υιού (ουσιωδώς τω
Υιώ) το να είναι Υιός, ιδού, χαίρεται ο Ευνόμιος απ’ τον Υιό, κι απ’
το Πνεύμα ο Μακεδόνιος, απ’ το οποίο τί θα μπορούσε να γίνη πιο
ελεεινό; Κι αν ονομάζη σχέση την προπεμπόμενη απ’ τη θεία Τριάδα στα
175
κτίσματα, ούτε κι αυτό είναι ευθές (δίκαιο, ειλικρινές), ότι αναφέρεται
δηλαδή αυτή στην ουσία (ότι εστίν αύτη ουσιωδώς αναφορά)˙ γιατί η
σχέση ανάμεσα σε όποια δυό είναι πάντα δύναμη (κράτηση - εξουσία)
ή συναφή (σύναψη, σύνδεση)˙ όπως υπάρχει, λόγου χάριν, συναπτόμενη
με τους αγαθυνόμενους (αυτούς που γίνονται αγαθοί) η θεία αγαθότητα
εκ μέρους του Θεού, ουσιωδώς μεν στον Θεό, όχι όμως ουσιωδώς και
στους αγαθυνόμενους. Γι’ αυτό και δεν έχουν ουσιωδώς (στην ουσία
τους) τις θείες σχέσεις τα κτίσματα˙ κι αυτός που θέλει νά μιλήση
αληθινά γι’ αυτές τις σχέσεις πρέπει βέβαια να πη, πως η φυσική θεία
σχέση αναφέρεται στην ουσία του Θεού (ουσιωδώς εστιν εν τω Θεώ
αναφορά), κι όχι βέβαια πως αναφέρεται έτσι απλά η σχέση στην
ουσία (η σχέσις ουσιωδώς εστιν αναφορά).
548. Γιατί η θεία αγαθότητα, για να το πω πάλι, ανήκει, όποτε θα

συσταθή (ηνίκα γένηται) σχέση με τη μετοχή (συμμετοχή) των κτιστών,
στον Θεό και την έχουν και τα κτιστά, αλλά στον μεν Θεό ανήκει κατά
φύσιν, στα δε κτίσματα κατά χάριν και μετάδοσιν. Ψεύδεται (πλανάται)
λοιπόν πάρα πολύ και πέφτει σε ευτελείς (αγενείς) αιρέσεις ο Θωμάς,
αφού και τις διπλές σχέσεις του Θεού τις κάνει μια και δεν
γνωστοποιεί για ποιαν μιλά. Είτε μιλά λοιπόν για τη φυσική, αμαρτάνει
(αστοχεί), όπως είπαμε, είτε για την προσωπική, εισάγει από το πλάϊ
αισχρότατες και μιαρές αιρέσεις.
549. «Το είναι της σχέσης είναι» λέει «το είναι της ουσίας». Κι είναι
μεγάλη αφροσύνη (αγνωμοσύνη) και ολοφάνερη αίρεση κι αυτό Θωμά.
Γιατί το είναι τής ουσίας είναι ένα και απλό και ανώνυμο, οι δε θείες
σχέσεις είναι πολλές και διαφορετικές και επομένως και το είναι τους,
(ενώ) η πατρότητα υπάρχει (έστι) στον πατέρα, η δε υιότητα στον υιό κι
έχουν και των δυό, κι απ’ τα δυό πρόσωπα, το είναι (το είναι τους κοινό).
Γιατί δεν είναι Υιός ο Πατέρας, ούτε βέβαια Πατέρας ο Υιός, και το ίδιο
ισχύει (ωσαύτως δε) και για το άγιο Πνεύμα˙ και δεν κοινωνούν
καθόλου οι θείες σχέσεις με (προς) τη θεία ουσία, γιατί δεν είναι
φυσικές, αλλά προσωπικές, γιατί θα σκιρτήση αλλιώς από χαρά
(χορεύσει) ο Σαβέλλιος. Δεν λέει άρα την αλήθεια, όταν λέη πως «το
είναι της σχέσης είναι το είναι της ουσίας».
176
550. «Οι σχέσεις, με τις οποίες ανάγεται (οδηγείται) προς τα άλλα ο

Θεός, δεν είναι κάποια πράγματα που υφίστανται (υφεστώτα) έξω
απ’ τον Θεό». Παρουσιάζει (προάγει) κακώς (άθλια) κι αυτήν την
πρόταση ο Θωμάς, γιατί δεν υπάρχει τίποτα προς το οποίο να ανάγεται
ο Θεός, αλλ’ ανάγονται όλα κατ’ εξοχήν (μάλλον) προς τον Θεό, «εξ
αυτού γαρ τα πάντα και εις αυτόν» (Κολασ. α΄16), όπως είπε και σ’
αυτά ο ιερός λόγος. Και λέει πάλι˙ «δεν είναι δυνατό να είναι κάποια
πράγματα έξω απ’ αυτόν οι αναφορές, με τις οποίες αναφέρεται προς τα
κτίσματα ο Θεός». Αναφέρει πάλι στα (προς τα) κτίσματα τον Θεό και
αστοχεί (αμαρτάνει) πάλι ο άθλιος (δείλαιος). Δεν παίρνει, λέει, κάποιος
το προσωνύμιο (παρονομάζεται) του πατέρα, παρά απ’ την
πατρότητα, που ενυπάρχει σ’ αυτόν. Ούτε άρα και του υιού, παρά απ’
την υιότητα, που ενυπάρχει στον υιό. Πώς θα υπάρχη λοιπόν
ουσιωδώς, ανυπόστατε (χαύνε) στη διάνοια, η πατρότητα στον
Πατέρα κι η υιότητα στον Υιό κι όχι προσωπικώς; Γιατί αν υπάρχη
ουσιωδώς, θα υπάρξη διαφορά στη θεία ουσία˙ γιατί είναι άλλο η
πατρότητα και άλλο, διαφορετικό η υιότητα, τα οποία ονομάζουν
προσωπικές ιδιότητες οι θεοφόροι, και σύμφωνα με τα οποία είναι
διαφορετικό ο Πατήρ που γεννά απ’ τον Υιό που γεννήθηκε
(γεννηθέντα). Ψεύδεται (πλανάται) άρα και άσχημα (κακώς) λέγοντας
πως «είναι το είναι της σχέσης το είναι της ουσίας» ο Θωμάς.
[ΣΤΟΝ ΑΚΙΝΑΤΗ ΛΟΙΠΟΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΗΔΗ Η ΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ

ΖΗΖΙΟΥΛΑ ΚΑΙ ΕΧΕΙ ΜΑΛΙΣΤΑ ΗΔΗ ΚΑΤΑΡΡΙΦΘΕΙ ΑΠΟ
ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ].
551. Και μετά˙ «διακρίνονται όχι ως προς την ουσία, αλλ’ ως προς τη
σχέση τα δύο πρόσωπα, του Πατέρα δηλαδή και του Υιού˙ αλλά δεν
είναι διαφορετικό απ’ την ουσία η σχέση, αφού δεν είναι ούτε και
συμβεβηκός στον Θεό». Θρηνήστε, θεοφόροι, αυτόν που παρουσιάζει
αυτά τα αιρετικά και μωρά φρονήματα στην Εκκλησία του Θεού.
Γιατί αν διακρίνονται, ω ανόητε, τα πρόσωπα ως προς τη σχέση, κι
όχι ως προς την ουσία, πώς δεν είναι διαφορετικό η ουσία απ’ τη
σχέση; Κι αν δεν είναι διαφορετικό η σχέση απ’ την ουσία, θα
υπάρχη διάκριση όχι μόνο κατά τη σχέση, αλλά και κατά την ουσία,
177
και νά που μεγαλαυχεί (καυχιέται) ο Ευνόμιος. Κι αν δεν
διακρίνονται ως προς την ουσία, δεν διακρίνονται ούτε κι ως προς τη
σχέση και δεν ανήκει στους αιρετικούς ο Σαβέλλιος. Κι αν είναι
άτοπο αυτό, είναι ψέμμα άρα και αιρετικό, αυτό που λέει ακριβώς κι
εδώ ο Θωμάς, ότι δεν είναι διαφορετικό η σχέση απ’ τη θεία ουσία.
552. «Η πατρότητα ή η υιότητα, αν και είναι συμβεβηκός στους

ανθρώπους, είναι όμως η θεία ουσία στον Θεό». Και ψεύδεται και
στα δυό ο ελεεινός (αξιολύπητος) Θωμάς, γιατί δεν είναι ούτε στους
ανθρώπους συμβεβηκός αυτά, ούτε η θεία ουσία στον Θεό. Γιατί
είναι στους μεν ανθρώπους χαρακτηριστικό (ίδιον) της φύσης, που
δεν μπορείς να την εμποδίσης (μη δεξαμένης εμποδισμόν), στον δε
Θεό ούτε ουσία ούτε αφορά (περί) στη θεία ουσία, αλλ’ είναι ιδιότητα
που αφορά (περί) στα θεία πρόσωπα. Και λέει ο μακάριος
Αναστάσιος˙ «δεν φανερώνει διαφορά της ουσίας το διαφορετικό της
γέννησης και της εκπόρευσης, γιατί δεν φανερώνει (σημαίνει) το
είναι το διαφορετικό της ύπαρξης, αλλά δηλώνει το πώς είναι, ενώ
παραμένει (μενούσης) η ίδια ύπαρξη, και αυτού απ’ τον οποίον
προέρχονται (του τε εξ ου) και εκείνων που έχουν βλαστήσει απ’
αυτόν (των εξ αυτού φύντων) λαμβάνοντας κάτι το διαφορετικό
(κατά διάφορον έκληψιν)» (Αναστασίου Α΄, πατριάρχου Αντιοχείας,
Λόγος πρώτος περί αγίας Τριάδος). Χρησιμοποιώντας με τέτοιον
σκοτισμό τη διάνοια, σφάλλει και βλασφημεί για την ορθή πίστη και την
αλήθεια ο Θωμάς.
553. «Επειδή είναι η ίδια η σχέση της πατρότητας και υιότητας η

θεία ουσία, είναι ανάγκη να προσαρμόζουμε (αρμόζειν) το κάθε τι,
ό,τι κι αν είναι χαρακτηριστικό της πατρότητας και της υιότητας,
στον Θεό, αν και είναι η ίδια η ουσία η πατρότητα». Κι ακόμα˙ «δεν
εμποδίζει τίποτα να ταυτίζεται και με την πατρότητα και με την
υιότητα μια ουσία». Καταντά πάλι στην προηγούμενη άγνοια και λέει
τέτοια, που θα τα έλεγε κάποιος νήπιος στις φρένες ή ο Σαβέλλιος κι
ο Ευνόμιος. Γιατί αν είναι η ίδια η θεία ουσία και εκείνη της
πατρότητας, η σχέση της υιότητας, δεν θα διακρίνεται από πουθενά ο
Πατέρας απ’ τον Υιό. Γιατί αν είναι βέβαια ίδια η ουσία του Πατέρα
178
και του Υιού, και δεν διακρίνονται ως προς αυτήν, όπως λέει κι ο
ίδιος, τα θεία πρόσωπα, δεν θα διακριθούν ούτε και ως προς τη
σχέση, εφ’ όσον ταυτίζεται με τη θεία ουσία η θεία σχέση, και θα
έχουν απομείνει να διακρίνονται ως προς μόνα τα ψιλά (γυμνά)
προσωπικά ρήματα, χωρίς τις οικείες τους ιδιότητες, δηλαδή τις
σχέσεις, τα θεία πρόσωπα, το οποίο είναι ολοφάνερα σαβέλλειο (Μεγ.
Αθανασίου, Περί της αϊδίου υπάρξεως του Υιού και του Πνεύματος
συν Θεώ και προς τους σαβελλίζοντας). Κι αν θα διακριθούν ως προς
τις σχέσεις, είναι φανερό ότι θα διακριθούν και ως προς την ουσία.
Γιατί δεν είναι διαφορετικό σύμφωνα μ’ αυτόν η σχέση απ’ την
ουσία, κι είναι ολοφάνερα ευνόμειο αυτό (Μεγ. Βασιλείου, Κατά
Ευνομίου), όσον αφορά στον Υιό (όσον από του Υιού), μακεδόνειο δε,
όπως έχουμε ήδη πη, όσον αφορά στο άγιο Πνεύμα (Θεοδώρητου
Κύρου, Εκκλησιαστική ιστορία, Β 6. Μεγ. Αθανασίου, Κατά
βλασφημούντων και λεγόντων κτίσμα είναι το Πνεύμα το άγιον). Και
καταντά έτσι κι από ’δώ κι από ’κεί στις μιαρώτατες αιρέσεις ο
Θωμάς.
554. «Είναι ανάγκη να προσαρμόζουμε (αρμόζειν)» λέει «ό,τι κι αν

είναι χαρακτηριστικό της πατρότητας και της υιότητας στον Θεό».
Δεν θα είναι λοιπόν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό (ίδιον) η πατρότητα,
ούτε βέβαια η υιότητα, αν προσαρμόζονται (αρμόζουν) και τα δυό
στον έναν Θεό, αλλά θα είναι κατ’ εξοχήν (μάλλον) κοινά. Πώς θα
είναι λοιπόν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά; ας μη μιλούν πια
(γενηθήτωσαν άλαλα) τα χείλη τα δόλια, που μιλούν χωρίς νόμο
ενάντια σ’ αυτήν τη δικαιοσύνη! Γιατί αν προσαρμόζεται (αρμόζει) η
πατρότητα και κάθε τι, το οποίο θα ανήκε στην πατρότητα, δηλαδή
το αγέννητο και το να γεννά και το να είναι αρχή και αιτία όσων
προέρχονται απ’ αυτόν (των εξ αυτού), στον Θεό, και προσαρμόζεται
(αρμόζει) στον ίδιον και η υιότητα και κάθε τι, που θα ήταν ιδιαίτερο
χαρακτηριστικό της υιότητας, το να προέρχεται (είναι) δηλαδή απ’
τον Πατέρα, το να μη γεννά, αλλά το να γεννάται, νά που είναι και
Πατέρας και Υιός και γεννά και γεννάται και είναι αγέννητος και έχει
προέλθει απ’ αυτόν τον ίδιον (εξ αυτού γεγονώς) ο Θεός, ή έχοντας
μάλλον προσαρμοσμένο σ’αυτόν (αρμόζον αυτώ) από άλλον
179
γεννήτορα το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της υιότητας, απ’ το οποίο τί
θα μπορούσε να γίνη πιο ανόητο ή πιο άτοπο;
555. «Αν και είναι» λέει «η ίδια η ουσία η πατρότητα». Κατά κανέναν
τρόπο, ανόητε, γιατί ανήκει στην προσωπική ιδιότητα του Πατέρα
μόνον η πατρότητα, η δε ουσία δεν είναι του Πατέρα μόνον, αλλ’
εξίσου (ίση) και η ίδια και του Υιού και του αγίου Πνεύματος. Δεν
είναι άρα πατρότητα η ουσία, ούτε βέβαια υιότητα, αλλ’ ούτε και
εκπόρευση, γιατί είναι προσωπικές ιδιότητες, όπως έχουμε πολλές
φορές πή, αυτά, κι όχι ουσία, που είναι κοινή και των τριών. «Δεν
εμποδίζει τίποτα» λέει «να ταυτίζεται με την πατρότητα και την υιότητα
μια ουσία». Δεν προσκαλεί τώρα ως μάρτυρα, αυτός ο δυστυχής, τον
Αριστοτέλη, τον συνήγορό του και υπερασπιστή, και φοβάται, όπως
φαίνεται, τη διακήρυξη (απόφασιν) των φιλοσόφων, που λέει, πως αυτά
που είναι ως προς το ίδιο ίσα είναι και αναμεταξύ τους ίσα (Ευκλείδου,
Στοιχεία).
556. Αν ταυτίζεται λοιπόν με την πατρότητα και υιότητα η θεία

ουσία, ταυτίζεται και η πατρότητα με την υιότητα και το
αντίστροφο, ταυτίζεται δηλαδή και η υιότητα με την πατρότητα. Κι
αν ισχύη αυτό, δεν διαφέρει σε τίποτα να πης Πατέρα ή Υιό ούτε να
πης Υιό ή Πατέρα˙ γιατί ταυτίζονται τα δυό, και δεν διαφέρει γι’
αυτό να πης Πατέρα ή Υιό. Και είτε πης Πατέρα, είτε Υιό, λες το
ίδιο, εφ’ όσον ταυτίζονται η πατρότητα κι η υιότητα. Και δεν πέφτεις
έξω (διαμαρτάνεις) αν πης Υιό τον Πατέρα ή Πατέρα τον Υιό, όπως
δεν θα αμαρτήσης ούτε κι αν πης θεία ουσία τον Πατέρα ή θεία ουσία
τον Υιό. Και ποιος Σαβέλλιος μπόρεσε να πη ποτέ τα χειρότερα απ’
αυτά;
557. «Είναι αδύνατο να λέγεται πως είναι κατά τινα διαφορετική σχέση
το άγιο Πνεύμα, του Υιού (απ’ τον Υιό), παρά μόνον κατά κάποιαν αιτία,
γιατί μόνον αυτή η διάκριση συναντάται στα θεία». Μάλλον όμως είναι
κατ’ εξοχήν αδύνατο να λέγεται πως είναι σύμφωνα μ’ αυτήν τη σχέση
180
Πνεύμα Υιού το άγιο Πνεύμα˙, γιατί έφθασαν και εξήγησαν οι θεοφόροι,
πώς λέγεται Πνεύμα Υιού το άγιο Πνεύμα. Γιατί θέλοντας να εξήγηση
αυτό το ρητό ο Μέγας Βασίλειος, αν γνώριζε πως έχει την ύπαρξη κι
απ’ τον Υιό το άγιο Πνεύμα, θα το έλεγε ταχύτερα (θάττον), ότι
λέγεται Πνεύμα Υιού, επειδή υπάρχει ή εκπορεύεται η ύπαρξή του κι
απ’ τον Υιό˙ μένοντας δε τώρα μακριά από μιαν τέτοιαν έννοια ο Μέγας,
λέει, πως λέγεται Πνεύμα Υιού το άγιο Πνεύμα, ως ομοφυές και
ομοούσιο προς αυτόν και εξαρτημένο (ηρτημένον) απ’ την ίδια μ’
αυτόν πηγή (Μεγ. Βασιλείου, Περί αγίου Πνεύματος ΙΗ΄). Και
θέλοντας να ανακόψη την κατ’ αιτίαν έννοια απ’ αυτήν τη ρήση ο
σπουδαίος στα θεία Δαμασκηνός, «μιλάμε» λέει «αναπεπταμένα
(εκτεταμένα, απεριόριστα) για Πνεύμα Υιού, δεν λέμε όμως πως είναι
απ’ τον Υιό το Πνεύμα» (Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της
ορθοδόξου πίστεως Ι΄12). Κατ’ αυτόν τον τρόπο πλανάται (ψεύδεται)
και κινείται με αναιδή ψυχή ενάντια στην ιερή Εκκλησία και κατ’ αυτόν
τον τρόπο είναι αλιτήριος (αλάστορας) ο Θωμάς.
558. Aν υπάρχη λοιπόν όχι κατά τη σχέση της αιτίας, αλλά και κατά
τη γέννηση και εκπόρευση στα θεία πρόσωπα η διάκριση, όπως λέει
ο Θεολόγος Γρηγόριος, είναι απ’ τα πρόσωπα αυτά ο μεν γεννήτορας
και προβολέας, κι απ’ τα δε το μεν γέννημα, το δε πρόβλημα (αυτό
που προβάλλεται). Δεν διακρίνεται άρα κατά την απ’ τον Υιό προς το
Πνεύμα αιτία ο Υιός απ’ το Πνεύμα, αλλ’ ότι είναι γέννημα μεν ο
Υιός, πρόβλημα δε το Πνεύμα. Ψεύδεται άρα και σ’ αυτό ο Θωμάς,
νομίζοντας πως διακρίνονται κατά την αιτία μόνον και το αιτιατό τα
θεία πρόσωπα. «Αν ανήκουν όλα όσα ανήκουν στον Πατέρα και στον
Υιό, είναι αναγκαίο» λέει «να ανήκη και το αξίωμα του Πατέρα,
σύμφωνα με το οποίο είναι αρχή του αγίου Πνεύματος, και στον Υιό».
Αν είναι αξίωμα αυτό του Πατέρα, το να είναι αρχή του Αγίου
Πνεύματος, θα είναι αξίωμα του Πατέρα και το να είναι αρχή του Υιού.
Κι αν είναι αναγκαίο να ανήκη αυτό που ανήκει στον Πατέρα και στον
Υιό, θα έχη ως αξίωμα να είναι αρχή του Υιού κι ο Υιός και ή θα είναι κι
απ’ αυτόν τον ίδιον Υιός ή θα έχη άλλον Υιό. Κι αν είναι άτοπα αυτά,
κακώς τα συλλογίζεται ο Θωμάς, αναμειγνύοντας τα προσωπικά με
τα φυσικά και συμπεραίνοντας γι’ αυτό το ψεύτικο και ασεβές.
181
559. «Είναι ανάγκη να υπάρχη» λέει «η κατά την αιτίαν αντίθεση

στον Υιό και το Πνεύμα έτσι, ώστε να προέρχεται (είναι) το ένα απ’
το άλλο». Δεν υπάρχει καμμιά ανάγκη για έναν τέτοιον λόγο, αλλ’ είναι
κατ’ εξοχήν (μάλλον) ανάγκη να υπάρχη η κατά την αιτίαν αντίθεση
στον Υιό και το Πνεύμα, απ’ τον γεννήτορα και προβολέα όμως,
σύμφωνα με την οποίαν είναι γέννημα μεν ο Υιός, πρόβλημα (αυτό που
προβάλλεται) δε το Πνεύμα, όπως έχει ακριβώς ειπωθή. Έχει δε
παντελώς αποκλειστή (απείρηται) το να προέρχεται (είναι) αιτιατικά το
ένα απ’ αυτά απ’ το άλλο˙ και λέει ο μέγας Διονύσιος˙ «είναι πηγαία
θεότητα ο Πατήρ, βλαστοί δε θεόφυτοι της θεογόνου θεότητας, αν
πρέπη έτσι να καταστή ορατό, και όπως άνθη και υπερούσια φώτα ο
Υιός και το Πνεύμα» (Περί Θείων ονομάτων). Και ονομάζει κι αλλού
θεογόνο μεν θεότητα τον Πατέρα, υιική δε τον Υιό (ο.π.), και δεν
προσθέτει και ως προβλητική αιτία, όπως νομίζει ο Θωμάς, τον Υιό,
το οποίο θα το είχε ακριβώς πη, αν νόμιζε (δόξαζε) πως προέρχεται κι
απ’ τον Υιό υπαρκτικά το Πνεύμα. Κι αν είναι και υπερούσια άνθη,
δεν έχασε κανείς έτσι τις ίδιες του τις φρένες, ώστε να νομίζη πως
προέρχεται (είναι) απ’ το άνθος το άνθος, αλλ’ απ’ τη ρίζα, από μια
δηλαδή αρχή. Δεν είναι άρα υγιής ούτε σ’ αυτό ο λόγος του Θωμά, που
νομίζει πως προέρχεται (είναι) απ’ τον Υιό υπαρκτικά το Πνεύμα· ότι
«είναι ανάγκη να υπάρχη έτσι η κατά την αιτίαν αντίθεση στον Υιό και
το Πνεύμα, ώστε να προέρχεται (είναι) το ένα απ’ το άλλο». Δεν υπάρχει
όμως καμμιά ανάγκη, είναι δε και ολοφάνερο ψέμμα σύμφωνα με τις
αποκαλύψεις των πνευματοφόρων.
560. Γιατί δεν προέρχεται κανένα απ’ τα δυό απ’ το άλλο, ούτε ο Υιός
απ’ το Πνεύμα, ούτε βέβαια το Πνεύμα απ’ τον Υιό, γιατί μοναδική αιτία
και πηγή και ρίζα του Υιού και του Πνεύματος είναι ο Πατέρας, όπως
λέει κι ο Μέγας Διονύσιος· «δεν αντιστρέφονται αναμεταξύ τους αυτά
που ανήκουν στην υπερούσια θεογονία. Μοναδική δε πηγή της
θεότητας είναι ο Πατέρας, χωρίς να είναι Υιός ο Πατέρας ούτε Πατέρας
ο Υιός, ενώ διαφυλάττουν με ευσέβεια (ευαγώς) και οι ύμνοι τα οικεία
προς κάθε μιάν απ’ τις θεαρχικές υποστάσεις» (ό.π.). Και ονομάζει κι
αλλού τον Πατέρα και μόνο πηγαία θεότητα, το οποίο και
182
προαναφέραμε. Και λέει κι ο Μέγας Βασίλειος, μη θέλοντας να αποδώση
(διδόναι) και στον Υιό την αιτία του Πνεύματος˙ «είναι απ’ τον Πατέρα
κι όχι από κάπου αλλού το Πνεύμα». Και σ’ άλλο σημείο· «έχει τέλειο
και ανενδεές το είναι ο Πατέρας, ρίζα και πηγή του Υιού και του αγίου
Πνεύματος» (Κατά σαβελλιανών και Αρείου και ανομοίων). Κι ο άγιος
Αθανάσιος· «μόνον ο Πατέρας είναι αγέννητος και μόνον αυτός πηγή της
θεότητας».
561. Ψεύδεται (πλανάται) άρα και βλασφημά άσχημα (κακώς) στον Υιό
και το Πνεύμα, νομίζοντας πως είναι αναγκαστικά αιτία το ένα του
άλλου ο Θωμάς. Βλασφημά δε αθέμιτα και στον Πατέρα, αφαιρώντας
του το ιδιαίτερό του χαρακτηριστικό και μη επιτρέποντάς του να
είναι αυτός μόνος πηγή του Υιού και του Πνεύματος. Δεν είναι λοιπόν
αξιοθαύμαστο αν αυτός που βλασφημά έτσι στον Πατέρα και τον Υιό και
το άγιο Πνεύμα, περιφρονή και τους θεοφόρους και μύστες του Θεού και
δεν θέλει να επιστρέψη σ’ αυτούς, που τα λένε αυτά απ’ τη
λαμπαδηφορία του πνεύματος. Γι’ αυτό και λέμε βέβαια πάλι αλίμονο
(ουαί) στον άθλιο Θωμά.
562. «Έχει» λέει «γεννητική δύναμη προς το να γεννά ο Πατέρας». Κι

ακόμα «είναι ανάγκη να υπάρχη δύναμη για (προς το) να γεννά στον
Θεό, όπως ακριβώς και δύναμη για να νοή τον εαυτό του». Δεν
υπάρχει κανένας τόσο ολοφάνερα ασεβής, όπως αυτός ο ανόητος, που
κάνει (ποιείται) παιχνίδι (παιδιάν) τη θεολογία και δεν ντρέπεται
ούτε τους ακροατές του, γράφοντας τέτοια ολοφάνερα ανόητα και
αιρετικά. Γιατί αν έχη γεννητική δύναμη για (προς το) να γεννά ο
Πατέρας, θα έχη δύναμη για να γεννά κι ο Υιός, ώστε να υπάρχη έτσι
η ίδια δύναμη κι η ίδια ουσία σ’ αυτόν όπως στον Πατέρα σύμφωνα
με τη διδασκαλία των θεηγόρων και της αλήθειας. Κι όπως φαίνεται
στον Θωμά πως έχει δύναμη για να γεννά απ’ το ότι έχει γεννήσει τον
Υιό ο Πατέρας, έτσι θα έχη βέβαια κι ο Υιός Υιό διαφορετικόν απ’
αυτόν τον ίδιον, ώστε να φανερωθή πως έχει ίση γεννητική δύναμη
με τον Πατέρα, γιατί αναδεικνύεται απ’ τα έργα η δύναμη. Αλλ’ είναι
άτοπο και εξαιρετικά βλάσφημο να υποθέσης πως έχει Υιό ο Υιός του
Θεού. Κι αν δεν έχη Υιό, είναι προφανές, πως δεν έχει γεννητική
183
δύναμη, την οποίαν έχοντάς την έχει Υιό, σύμφωνα με τον Θωμά, ο
Πατέρας. Δεν έχει άρα την ίδια δύναμη και γι’ αυτό ούτε την ίδια
ουσία ο Υιός με (προς) τον Πατέρα, όπως λέει ο Θωμάς. Τί χειρότερο
και ασβέστερο απ’ αυτό θα έλεγε ο Ευνόμιος, ανοητότατε πάντων
Θωμά;
ΣΧΟΛΙΟ: [Ας προσέξουμε τούτο. Οτι καί μόνον από αυτές τίς
γραμμές αποδεικνύεται ότι η Παναίρεση ανήκει στήν δογματική τής
Λατινικής εκκλησίας καί εκφράστηκε τέλεια ήδη από τόν Ακινάτη.
Δέν επαναλαμβάνεται σήμερα πλέον η Σούμα τού Ακινάτη. Μόνον ο
Τρεμπέλας είχε υποστηρίξει τό Σούμουμ Μπόνουμ καί επομένως μαζί
μέ όλους τούς οργανωσιακούς ανήκουν στήν Παναίρεση.
«Έχει» λέει «γεννητική δύναμη προς το να γεννά ο Πατέρας». Αυτός

ο κοινός τόπος τής νεοορθοδοξίας τού Γιανναρά καί τού Ζηζιούλα
είναι καί η ουσία τού ορθοδόξου κληρικαλισμού. Ο πνευματικός
πατέρας καί εξομολόγος γεννά τόν υιό τού Θεού τού ζώντος καί
σώζει. Κατά τό έρμο τό γράμμα. Σώζει τό γράμμα. Οι ψυχές δέν
ανήκουν στό διακόνημα].
563. Δεν ανήκει στη φύση και γι’ αυτό ούτε στη δύναμη το να γεννάς,
αλλά στην προσωπική ιδιότητα, είναι δηλαδή υποστατικό. Και λέει η
ιερή Εκκλησία· «γνωρίζουμε, πως δεν είναι της φύσης το να
γεννιέσαι, αλλά της υπόστασης. Γιατί αν ήταν της φύσης, δεν θα
θεωρούνταν στην ίδια φύση το γεννητό και το αγέννητο» (Ιωάννου
Δαμασκηνού, Εκδοσις ακριβής Δ΄ 7). Και πάλι˙ «το Πνεύμα που
εκπορεύεται απ’ την πατρική υπόσταση» (Γρηγορίου Νύσσης, Εκλογαί
μαρτυριών προς Ιουδαίους). Και πάλι˙ «τίποτα δεν γεννά αυτό το ίδιο
(εαυτό), αλλ’ αν γεννά η ουσία την ουσία, δεν θα γεννούσε παρά
αυτήν την ίδια, επειδή δεν υπάρχει τίποτα που να έχει χωρισθή
(κεχωρισμένον) στον Θεό απ’ τη θεία ουσία». Και λέει ακόμα· «δεν
γεννάται η θεία φύση στον Υιό, ούτε καθ’ εαυτό ούτε κατά συμβεβηκός˙
κι αν και δεν μιλά σωστά στα άλλα (ου καλώς έχων) ο Ούγων, φαίνεται
όμως πως είναι σ’ αυτά υγιής. Γιατί λέει, πως ούτε προβάλλει ούτε γεννά
ούτε γεννάται η ίδια η ουσία, γιατί ακολουθούν (και) κάθε πρόσωπο αυτά
που προσυπάρχουν με φυσικό τρόπο στη θεία ουσία, ώστε θα γεννούσαν
κι ο Υιός και το Πνεύμα, αν ήταν γεννητική η ουσία, απ’ τα οποία δεν
184
βρίσκεται τίποτα κοντά στην αλήθεια. Είναι φανερό λοιπόν, ότι δεν
γεννά σύμφωνα με την ουσία που είναι ο Πατέρας, αλλά σύμφωνα με
το ότι είναι πατέρας.
Περί του Φιλιόκβε
564. «Εχουν βρεθή» λέει «κάποιοι που πλανώνται όσον αφορά (περί)
στην εκπόρευση του αγίου Πνεύματος, που λένε πως δεν εκπορεύεται
απ’ τον Υιό το άγιο Πνεύμα». Βλέπεις τον υιό της παραφροσύνης
(απόνοιας); νομίζει τώρα πως πλανώνται οι θεοφόροι ιεροδιδάσκαλοι!
Γιατί κανένας απ’ αυτούς δεν παραχωρεί (συγχωρεί) την εκπόρευση στον
Υιό, ούτε θέλει να κοινωνή με την ιδιότητα του Πατέρα ο Υιός, αλλ’
ονομάζει τον Πατέρα μοναδικόν και γεννήτορα και προβολέα, μοναδικήν
αρχή του Υιού και του Πνεύματος, σαν ήλιο κάποιων δίδυμων ακτίνων,
μοναδικήν πηγή και ρίζα, μοναδικόν αίτιον, όπως έχουμε ήδη πη.
565. Και λέει ο Νύσσης· «είναι ένα και το ίδιο πρόσωπο, του Πατέρα,
στην αγία Τριάδα, απ’ το οποίο γεννάται ο Υιός και εκπορεύεται το άγιο
Πνέυμα, και γι’ αυτό ονομάζουμε κυριολεκτικά (κυρίως) και με θάρρος
(τεθαρρηκότως) τον έναν αίτιο μαζί με τα αιτιατά του έναν Θεό» (Προς
Ελληνας εκ τον κοινών εννοιών). Κι ακόμα· «το Πνεύμα» λέει «που
εκπορεύεται απ’ την πατρική υπόσταση, γιατί γι’ αυτόν τον λόγο το
έχει ονομάσει και πνεύμα στόματος (Ψαλμ. λβ΄6), όχι όμως και λόγο
στόματος ο Δαβίδ, ώστε να βεβαιώση (πιστώσηται) πως προσυπάρχει
στον Πατέρα και μόνον η εκπορευτική ιδιότητα» (Γρηγορίου
Νύσσης, Εκ του «Περί θεογνωσίας» απολεσθέντος, πλην
αποσπασμάτων, έργου).
566. Κι ο άγιος Κύριλλος· «γνωρίζονται και πιστεύονται στον (εν)

άναρχο Πατέρα και τον μονογενή Υιό και το άγιο Πνεύμα οι τρεις
προσκυνητές υποστάσεις, το οποίο εκπορεύεται όχι κατά γέννηση
(γεννητώς) απ’ τον Πατέρα, όπως ο Υιός, αλλ’ εκπορεύεται, όπως έχει
ειπωθή, απ’ τον Πατέρα και μόνον όπως από στόμα, έχει δε φανερωθή με
(δια) τον Υιό και μίλησε (λαλήσαντι) σε όλους του αγίους προφήτες και
185
αποστόλους» (Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Λόγος Β΄ περί αγίας και
ομοουσίου Τριάδος). Κι αλλού πάλι˙ «δεν εκπορεύεται, όπως ακριβώς
γεννάται απ’ τον Πατέρα ο Υιός, και το άγιο Πνεύμα απ’ τον Υιό, μακριά
από ’δώ η βλασφημία και πολυθεΐα, γιατί ένας είναι σε μας αίτιος και
σύνδεσμος και στα δυό πρόσωπα, ο Πατέρας» (Κυρίλλου Αλεξανδρείας,
Ομολογία πίστεως).
567. Κι ο Θεολόγος Γρηγόριος· «ένας είναι σε μας ο Θεός, όχι μόνον

επειδή είναι μια η θεότητα, αλλ’ επειδή αναφέρονται και σε ένα και τα
δυό που προέρχονται απ’ αυτόν (Λόγος 31). Κι ακόμα· «το άναρχο κι η
αρχή κι αυτό που είναι μαζί (μετά) με την αρχή είναι ένας Θεός, η δε
φύση και στα τρία μία, είναι ένωση δε ο Πατήρ, απ’ τον οποίον και
προς τον οποίον ανάγονται τα επόμενα (εξής), όχι σαν να
συναλείφονται (συγχωνεύονται, συνενώνονται), αλλά σαν να
συνδέονται (ως έχεσθαι)». Κι ακόμα· «ας τηρούμε» λέει «όπως κι ο
δικός μου λόγος, ότι είναι ένας μεν ο Θεός, και αναφέρονται σε μιαν
αιτία και σύμφωνα με το ένα και εντελώς ίδιο (ταυτόν), για να το πω
έτσι, κίνημα και βούλημα της θεότητας και την ταυτότητα της ουσίας και
ο Υιός και το Πνεύμα, υπάρχουν δε χωρίς να επινοείται καμμιά
συναλοιφή ή ανάλυση ή σύγχυση οι τρεις υποστάσεις. Οπου επινοείται
και ονομάζεται άναρχος μεν και αρχή ο Πατέρας, αρχή δε ως αίτιος και
ως πηγή και ως αΐδιο φως» (Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 20, Περί
δόγματος και καταστάσεως επισκόπων). Κι ακόμη· «είναι κοινό μεν στον
Πατέρα και στον Υιό και στο άγιο Πνεύμα το ότι δεν έχουν δημιουργηθή
(το μη γεγονέναι) και η θεότητα, στον δε Υιό και το άγιο Πνεύμα το ότι
προέρχονται απ’ τον Πατέρα (το εκ του Πατρός)» (Γρηγορίου Θεολόγου,
Εις Ηρίωνα τον φιλόσοφον). Κι ακόμα· «αυτό είναι σε μας ο Πατέρας κι
ο Υιός και το άγιο Πνεύμα· ο μεν γεννήτορας και προβολέας, και εννοώ
(λέγω) δίχως πάθος και δίχως χρόνο και δίχως σώμα (απαθώς και
αχρόνως και ασωμάτως), κι απ’ τα δυό τον μεν γέννημα, το δε πρόβλημα
(το προβαλλόμενο)» (Γρηγορίου Θεολόγου, 29, Περί Υιού).
568. Κι ο Μέγας Διονύσιος˙ «ότι είναι μεν πηγαία θεότητα ο Πατέρας,

βλαστοί δε θεόφυτοι και όπως άνθη και υπερούσια φώτα, αν πρέπη
έτσι να φανερωθή (φάναι), της θεογόνου θεότητας ο Υιός και το
186
Πνεύμα, το έχουμε παραλάβει απ’ τα ιερά αποφθέγματα (λόγια)»
(Ψευδο – Δονυσίου, Περί θείων ονομάτων). Και η Α΄ σύνοδος στη
Νίκαια˙ «εκπορεύεται μεν απ’ τον Πατέρα, είναι δε ιδιαίτερο
χαρακτηριστικό (ίδιον) του Υιού το άγιο Πνεύμα» (Γελασίου Κυζικηνού,
Σύνταγμα των κατά την εν Νικαία αγίαν σύνοδον πραχθέντων). Κι ο
θείος Βασίλειος˙ «έχει μεν εξαρτηθή (ήρτηται) απ’ τον Υιό, με τον
οποίον και συγκαταλαμβάνεται (λαμβάνεται και κατέχεται) αδιάστατα
(συνεχόμενο) το άγιο Πνεύμα, έχει δε παραλάβει (εξημμένον) το είναι
απ’ την αιτία του Πατέρα, απ’ όπου και εκπορεύεται» (Επιστολή
Γρογορίω αδελφώ περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως). Και πάλι˙
«γνωρίζεται με τον Υιό και μαζί μ’ αυτόν (μετά του Υιού και συν
αυτώ) το άγιο Πνεύμα, έχει δε λάβει υπόσταση (υφέστηκε) απ’ τον
Πατέρα» (ό.π.).
569. Κι ο μακάριος Ανδρέας Κρήτης˙ «δεν μπορεί παρά να ενοπτρίζεται

(να οράται όπως μέσα σε κάτοπτρο) ή στον Υιό ο Πατέρας ή στον
Πατέρα ο Υιός ή στο άγιο Πνεύμα, το οποίο εκπορεύεται μεν απ’ τον
Πατέρα, εμφιλοχωρεί (ενδιατρίβει ευχαρίστως) δε και αναπαύεται κατ’
ουσίαν στον Υιό, ως ομοούσιο και ομόθρονο και ομότιμο και με τους δυό
(αμφοίν)» (Λόγος Ζ΄, Εις την μεταμόρφωσιν). Κι ο έξοχος απ’ τη
Δαμασκό Ιωάννης, «ο Πατέρας είναι» λέει «πηγή και αιτία του Υιού
και του Πνεύματος˙ λόγος, σοφία, δύναμη, εικόνα, απαύγασμα,
χαρακτήρας του Πατέρα και απ’ τον Πατέρα ο Υιός, κι όχι Υιός του
Πνεύματος˙ Πνεύμα του Πατέρα, ως εκπορευόμενο απ’ τον Πατέρα
το άγιο Πνεύμα, γιατί δεν υπάρχει καμμιά ορμή χωρίς το Πνεύμα˙
Πνεύμα δε και του Υιού, όχι σαν να προέρχεται απ’ αυτόν, αλλ’ ως
εκπορευόμενο μ’ αυτόν (δι’ αυτού) απ’ τον Πατέρα, γιατί είναι
μοναδικός (μόνος) αίτιος ο Πατέρας» (Εκδοσις ακριβής της
Ορθοδόξου Πίστεως Α΄ ιβ΄).
570. Και πάλι˙ «αυτό είναι που λατρεύουμε˙ Πατέρας, γεννήτορας του
Υιού, αγέννητος, γιατί δεν προέρχεται από κανέναν (ου γαρ έκ τινος)˙
Υιός, γέννημα του Πατέρα, καθώς έχει γεννηθή (γεγεννημένος) απ’
αυτόν˙ Πνεύμα άγιο, του Θεού και Πατέρα, καθώς εκπορεύεται απ’
αυτόν, το οποίο λέγεται πως είναι μεν και του Υιού, καθώς φανερώνεται
187
μ’ αυτόν (δι’ αυτού) και μεταδίδεται στην κτίση, αλλά δεν έχει απ’ αυτόν
την ύπαρξη» (Ιωάννου Δαμασκηνού, Λόγος εις το άγιον Σάββατον). Κι ο
θείος Ιουστίνος, ο μάρτυρας και φιλόσοφος˙ «όπως προέρχεται απ’ τον
Πατέρα ο Υιός, έτσι προέρχεται απ’ τον Πατέρα και το Πνεύμα, εκτός
βέβαια απ’ τον τρόπο της ύπαρξης» (Έκθεσις της ορθής ομολογίας 9). Κι
ο άγιος Μάξιμος˙ «η πρόφαση (ο λόγος) της επιστολής, σε τί δηλαδή
σκοπεύουμε, είναι ότι λέει πως δεν είναι αιτία του Πνεύματος ο Υιός˙
γιατί μιαν αιτία του Υιού και του Πνεύματος τον Πατέρα, του μεν κατά
γέννησιν, του δε κατ’ εκπόρευσιν, και ο ίδιος γνωρίζει και αποδέχεται
αυτούς που έτσι λένε» (Επιστολή προς Μαρίνον).
571. Και πάλι ο Δαμασκηνός˙ «και λέμε πως είναι απ’ τον Πατέρα το
Πνεύμα το άγιο και το ονομάζουμε Πνεύμα του Πατέρα, δεν λέμε δε πως
είναι απ’ τον Υιό το Πνεύμα, το ονομάζουμε δε Πνεύμα του Υιού»
(Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, Α΄ ιβ΄). Λοιδορείς (υβρίζεις)
λοιπόν αυτόν τον χορό των αγίων γι’ αυτές τις ιερές τους αποφάσεις
(διακηρύξεις) και τους αποκαλείς «κάποιους» και λες πως έχουν
πλανηθή; Είσαι όντως γυιός της πλάνης και αντάρτης (ταραξίας) της
ιερής Εκκλησίας και εντελώς πλήρης (έμπλεως) από κάθε αισχρήν
αίρεση. Με ποιο πρόσωπο έλκεις (τραβάς δια της βίας…) το ιδιαίτερο
χαρακτηριτικό (το ίδιον) του Πατέρα και στον Υιό, και αποστερείς πάλι
απ’αυτό το χαρακτηριστικό το Πνεύμα, σαν κάποιος κουφός και άνους,
που ούτε έχει ακούσει, ούτε έχει βέβαια διακρίνει (διεγνωκώς) τα των
ιεροδιδασκάλων, ότι πρέπει να ανατεθούν καθολικά και κατά πάσαν
ανάγκην τα του Πατέρα και του Υιού και στο θεαρχικό Πνεύμα; Γι’
αυτό, αν είναι απ’ τον Πατέρα και τον Υιό η εκπόρευση του
Πνεύματος, θα είναι αναγκαστικά κι απ’ το Πνεύμα η εκπόρευση και
θα έχη το Πνεύμα άλλο Πνεύμα, το οποίο εκπορεύει, και θα είναι
τετράδα η Τριάδα, το οποίο ανήκει ακριβώς στα εξαιρετικά
ατοπώτατα. Άκου δε και τους ιερούς θεολόγους της αλήθειας, τί λένε γι’
αυτό. Και λέει ο Μέγας Βασίλειος˙ «όλα όσα είναι κοινά στον Πατέρα
και τον Υιό είναι κοινά και στο Πνεύμα» (Κατά Ευνομίου Ε΄). Κι ο ιερός
Διονύσιος˙ «όσα είναι του Πατέρα και του Υιού τα αναθέτει κοινωνικά
και ενωμένα και στο άγιο Πνεύμα ο θεαρχικός λόγος» (Περί θείω
ονομάτων). Κι ο Θεολόγος Γρηγόριος˙ «όλα, όσα ανήκουν στον Υιό,
ανήκουν και στο Πνεύμα, εκτός απ’ την υιότητα» (Λόγος 34 , Εις τους
188
Αιγυπτίους αποδημήσαντας). Και πάλι˙ «όλα, όσα έχει ο Υιός, είναι και
του Πνεύματος, εκτός απ’ τη γέννηση» (Λόγος 41, Εις την
Πεντηκοστήν).
572. Και τόσο πολύ γνώρισαν (ήδεσαν) οι θεόσοφοι πως δεν είναι αίτιος
ο Υιός του Πνεύματος, ώστε, παρ’ όλο που λένε ρητά ότι είναι ίδιαίτερο
χαρακτηριστικό (ίδιον) του Υιού το Πνεύμα, κανένας όμως απ’ αυτούς
δεν είπε, ότι είναι ίδιαίτερο χαρακτηριστικό του Υιού το Πνεύμα, επειδή
έχει απ’ τον Υιό την ύπαρξη. Και λένε˙ «να δέχεσαι μια θεότητα, του
Πατέρα, που γέννησε με ανέκφραστο τρόπο τον Υιό, και του Υιού, που
έχει γεννηθή απ’ αυτόν, και του αγίου Πνεύματος, που εκπορεύεται απ’
τον ίδιον τον Πατέρα, είναι δε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Υιού, όπως
λέει ο Θείος απόστολος˙ “εί τις Πνεύμα Χριστού ουκ έχει, ούτος ουκ
έστιν αυτού” (Ρωμ. Η΄9)» (Γελασίου Κυζικηνού, Σύνταγμα των κατά
την εν Νικαία αγίαν σύνοδον πραχθέντων). Και ο Κύρου Θεοδώρητος˙
«είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό (ίδιον) του Υιού το Πνεύμα, λέει. Αν το
είπε μεν, δηλαδή ο Κύριλλος, ως ομοφυές και εκπορεύομενο απ’ τον
Πατέρα, θα συνομολογήσουμε και θα δεχθούμε ως ευσεβή τη φωνή. Αν
δε επειδή έχει απ’ τον Υιό ή δια του Υιού την ύπαρξη, θα το
απορρίψουμε ως βλάσφημο και δυσσεβές˙ γιατί πιστεύουμε στον Κύριο,
που λέει “το Πνεύμα, ό εκ του Πατρός εκπορεύεται” (Ιωάν, ιε΄ 26) και
στον θεiότατο δε Παύλο που λέει ομοίως “ημείς δε ού το πνεύμα του
κόσμου ελάβομεν, αλλά το Πνεύμα το εκ του Θεού” (Α΄ Κορινθ. β΄ 12)»
(Θεοδώρητου Κύρου, Ανατροπή των Δώδεκα κεφαλαίων).
573. Και λέει κοντά σ’ αυτά ο θείος Κύριλλος στην προς τον Ιωάννην
Αντιοχείας επιστολή˙ «δεν ανεχόμαστε να σαλεύεται κατά κανέναν
τρόπο από κάποιους η ορισθείσα πίστη, το σύμβολο δηλαδή της πίστεως,
που προήλθε απ’ τους άγιους Πατέρες μας, που συνήλθαν στη Νίκαια
κατά καιρούς (σε διάφορους καιρούς). Και δεν επιτρέπουμε βέβαια,
στους εαυτούς μας ή σε άλλους, ούτε λέξη να αλλάξουν απ’ όσα
ενυπάρχουν εκεί ή να παραβούν μιαν έστω συλλαβή, ενθυμούμενοι
αυτόν που λέει˙ “μη μέταιρε όρια αιώνια, ά έθεντο οι Πατέρες σου”
(Παροιμ. κγ΄ 28). Γιατί δεν ήταν αυτοί που μιλούσαν, αλλά το ίδιο το
Πνεύμα του Θεού και Πατέρα, το οποίο εκπορεύεται μεν απ’ αυτόν,
189
δεν είναι δε αλλότριο (ξένο) απ’ τον Υιό σύμφωνα με τον λόγο της
ουσίας» (Κυρρίλου Αλεξανδρείας, Επιστολή προς Ιωάννην
Αντιοχείας). Και πάλι ο Κύρου Θεοδώρητος˙ «δεν έχει την ύπαρξη απ’
τον Υιό ή δια του Υιού το Πνεύμα το άγιο, αλλ’ εκπορεύεται απ’ τον
Πατέρα, ονομάζεται δε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Υιού ως ομοούσιο»
(ό.π.).
574. Και πάλι ο άγιος Κύριλλος˙ «όπως έχει ακριβώς απαρτηθή

(εξαρτηθή) το δάχτυλο απ’ το χέρι, χωρίς να είναι ξένο απ’ αυτό, αλλ’
ανήκει με φυσικόν τρόπο σ’ αυτό, έτσι έχει συναφθή και το Πνεύμα το
άγιο με τον λόγο της ομοουσιότητας σε ένωση προς τον Υιό, έστω κι αν
εκπορεύεται απ’ τον Θεό και Πατέρα» (Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Βίβλος
θησαυρών περί της αγίας και ομοουσίου Τριάδος). Κι ακόμα˙ «είναι
ιδιαίτερο Πνεύμα αυτό και του μονογενούς, γιατί είναι ομοούσιος με
τον Πατέρα» (Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Υπόμνημα εις το κατά
Ιωάννην). Και πάλι˙ «είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό (ίδιον) του
ίδιου εκείνου λέει, ως οικείο κατά τη φύση, ως μη αλλότριο (ξένο),
ως μη προσυπάρχον εκείνο απ’ έξω» (ό.π. - Πρβλ. και του ίδιου, Περί
ενανθρωπήσεως του μονογενούς). Γιατί λέει ο ίδιος, ερμηνεύοντας το
«όταν έλθη ο Παράκλητος» (Ιωάν. ιε΄ 26)˙ «θα υπάρχη λοιπόν το
ενδεχόμενο, αν δεν είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Υιού το
Πνεύμα, αλλ’ έχει υιοθετημένον (εισποιητόν), όπως ακριβώς η κτίση,
κι αυτός τον αγιασμό, να μπορή κάποτε και να αποπέση» (Κυρίλλου
Αλεξανδρείας, Υπόμνημα εις το κατά Ιωάννην). Και πάλι˙ «λέμε πως
είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Υιού ο Παράκλητος, δηλαδή το
Πνεύμα το άγιο, και όχι εισαγόμενο (επεισκρινόμενον) απ’ έξω ούτε
και επίκτητο σ’ αυτόν, όπως είναι ακριβώς σ’ αυτούς που δέχονται
την αγιότητα».
575. Αυτούς λοιπόν τούς ιεροδιδάσκαλους αποκαλείς πλανώμενους,

αναιδέστατε, που πνέουν με μιαν έμπνευση και έλλαμψη και
λαμπαδηφορία (δαδουχία) του αγίου Πνεύματος το ένα, που
διδάσκουν το ίδιο, τους άτρεπτους στύλους, τους πύργους τους
ακλόνητους, που έχουν μέσα στους εαυτούς τους τον Χριστό να μιλά
(λαλή) με φωνή θειότερη και να χορηγή απ’ την άβυσσο της σοφίας
190
τα απόρρητα της θεολογίας; Δεν είσαι συ ο πλανώμενος και όλη η
φατρία των Λατίνων, που προσάγετε κενή λόγω δυσπιστίας απ’ τις
ακτίνες του ζωοποιού Πνεύματος την καρδιά και διαβαίνετε
(διαπορευόμενοι) όπως μέσα στο σκοτάδι και στρέφεστε (κλίνοντες)
ευνοϊκά προς κάθε είδους αιρέσεις, τρέχοντας μακριά απ’ τον Θεό
και την αλήθεια, άστατοι και ανίδρυτοι, και μη γνωρίζοντας ούτε κι
αυτό, ότι έχετε στερηθή λόγω δυσπιστίας και οίησης τη θεία ένωση;
Είναι όντως καταγώγιο ασέβειας η καρδιά σας και πύλη αιρέσεων τα
χείλη σας.
576. «Είναι φανερό» λέει «πως είναι αρχή της προόδου του Υιού μόνος ο
Πατέρας. Αν είναι λοιπόν και της προόδου του αγίου Πνεύματος μόνος ο
Πατέρας αρχή, δεν θα είναι διαφορετική η πρόοδος του αγίου Πνεύματος
απ’ τη γέννηση του Υιού, και δεν θα διακρίνεται έτσι ούτε κι ο Υιός απ’
το άγιο Πνεύμα». Κρύβεις με διαστροφική και αιρετική ομολογουμένως
γνώμη κι απ’ αυτές τις προτάσεις την αλήθεια. Γιατί αρχή μεν της
προόδου του Υιού είναι μόνος ο Πατέρας, αλλά της γεννητικής
προόδου κι όχι έτσι απλά (απλοϊκά)· κι αρχή της προόδου του αγίου
Πνεύματος είναι ο Πατέρας, αλλά της προβλητικής προόδου κι όχι
έτσι απλά (απλοΐκά)· γι’ αυτό και είναι διαφορετικό αυτό και
διαφορετικό εκείνο και διακρίνεται φανερά από εδώ ο Υιός απ’ το
Πνεύμα, όπως λέει κι ο Ιουστίνος ο μάρτυρας και φιλόσοφος, το
οποίο και έχουμε προαναφέρει· «όπως είναι ακριβώς ο Υιός απ’ τον
Πατέρα, έτσι είναι και το Πνεύμα απ’ τον Πατέρα, εκτός βέβαια απ’ τον
τρόπο της ύπαρξης» (Έκθεσις ορθής ομολογίας). Κι ο άγιος Μάξιμος·
«γνωρίζουμε μιαν αιτία του Υιού και του Πνεύματος, τον Πατέρα, του
μεν κατά τη γέννηση, του δε κατά την εκπόρευση» (Επιστολή προς
Μαρίνον).
577. Βλέπεις την αληθινή και ανόθευτη ένωση και διάκρισή τους;
Μια μεν αιτία, ο Πατέρας, αλλ’ όχι κατ’ έναν τρόπο· γιατί είναι
γεννήτορας μεν του Υιού, προβολέας δε του Πνεύματος. Κι ο Υιός και
το Πνεύμα είναι ομοίως μεν αιτιατά, αλλ’ όχι και κατά τον ίδιον
τρόπο· γιατί το μεν είναι γέννημα, το δε πρόβλημα (αυτό που
191
προβάλλεται). Δεν είναι άρα υγιείς (δεν έχουν σώες τις φρένες) οι
προτάσεις σου και γι’ αυτό είναι μάταιος κι ο συλλογισμός σου.
578. «Απομένει να είναι στην αρχή η διάκριση τής κάθε μιας προόδου.
Κι είναι φανερό πως είναι αρχή της προόδου του Υιού μόνος ο Πατέρας.
Αν είναι λοιπόν και της προόδου του αγίου Πνεύματος μόνος ο
Πατέρας αρχή, δεν θα είναι διαφορετική η πρόοδος του αγίου
Πνεύματος απ’ τη γέννηση του Υιού, και δεν θα διακρίνεται έτσι
ούτε κι ο Υιός απ’ το άγιο Πνεύμα». Αντικρούστηκε αυτό με τους
προηγούμενους λόγους κι αποφασίστηκε (απεφάνθη) πως έχει την
κακόνοια στις προτάσεις. Και λέμε κι εδώ· απομένει να είναι η διάκριση
τής καθεμιάς προόδου του Υιού και του Πνεύματος όχι απλώς στην αρχή,
όπως λέει ολισθηρά (σφαλερώς) ο Θωμάς, αλλά στην τόσο έξοχη
(τοιάδε) αρχή – κι είναι φανερό, πως υπάρχει (εστίν) ως αρχή γεννητική
της προόδου του Υιού μόνος ο Πατέρας. Κι επειδή είναι και της
προόδου του αγίου Πνεύματος μόνος ο Πατέρας αρχή προβλητική,
όπως αποδείξαμε με πλήθος ρήσεων των αγίων προηγουμένως, θα είναι
διαφορετική η πρόοδος του αγίου Πνεύματος απ’ τη γέννηση του
Υιού, και θα διακρίνεται έτσι κι ο Υιός απ’ το άγιο Πνεύμα. Ψεύδεται
(πλανάται) άρα και κακώς φρονεί και στα προκείμενα ο Θωμάς.
579. «Απομένει να μη διακρίνονται, παρά με την κατά την αιτία

αναφορική αντίθεση τα θεία πρόσωπα. Είναι ανάγκη λοιπόν να
προέρχεται (είναι) απ’ τον Υιό, αν διακρίνεται απ’ αυτόν το άγιο
Πνεύμα». Τόσο πολύ αγαπά και είναι πρόθυμος (σπουδάζει) να το
συνιστά (κατασκευάζη) αυτός ο βέλτιστος το ψέμμα, ώστε και να λέη
(λαλή) κάθε τι που ισχυρίζεται (βούλεται) σαν να έχη εξουσία (επ’
εξουσίας) και να συρράπτη όλα τα προστυχόντα (τα τυχαία πράγματα)
και να λέη αχαλίνωτα αυτά που δεν υπάρχουν (τα μη όντα), για να φανή
και μόνον πως συμπεραίνει αυτό που ισχυρίζεται (βούλεται), χωρίς να
φοβάται ούτε τον Θεό, ούτε να ευλαβείται αυτούς που συναντούν τα
συγγράμματά του. Γιατί ενώ διακρίνονται με τις οικείες τους
ιδιότητες τα θεία πρόσωπα, με την πατρότητα και προβολή ο
Πατέρας, με την υιότητα ο Υιός και με την εκπόρευση το Πνεύμα,
ανατρέχει, πέρα από κάθε λογική, στην κατά την αιτίαν αναφορική
192
αντίθεση αυτός και λέει πως δεν μπορούν να διακρίνονται
διαφορετικά τα θεία πρόσωπα, για να αποδείξη και μόνον πως είναι
κι ο Υιός αιτία του Πνεύματος· και φτιάχνει (ποιεί) ένα πράγμα γελοίο,
επιχειρώντας με μεγάλη αδυναμία (ατονία) να παρουσιάση αυτό που
τόσην προθυμία προσπαθεί (το κατά πολύ αυτώ σπουδαζόμενον).
580. Γιατί αν συνάγη λόγω αυτών των προτάσεων πως είναι

(προέρχεται) κι απ’ τον Υιό το Πνεύμα, γίνεται το ασθενές τής
απόδειξής του κι ως προς αυτό ισχύς τού δικού μας δόγματος. Γιατί
αυτός είναι που λέει· «η σχέση, με την οποίαν είναι Πατέρας ο Πατέρας,
είναι διαφορετική από εκείνη με την οποίαν είναι αρχή του αγίου
Πνεύματος ο Πατέρας». Αν είναι λοιπόν, σύμφωνα και μ’ αυτόν,
διαφορετική η σχέση του Πατέρα προς τον Υιό, απ’ τη σχέση με την
οποίαν είναι αρχή του αγίου Πνεύματος ο Πατέρας, την προβλητική
δηλαδή, πώς δεν διακρίνονται μ’ αυτήν τα θεία πρόσωπα, αλλά φέρνει
στη μέση (εις μέσον άγει) την κατά την αιτίαν αντίθεση; Είναι όντως
ασθενής και, μη έχοντας να πη κάτι καίριο για τα προκείμενα, προσχωρεί
στα προστυχόντα (τυχαία). Όπως ακριβώς αν, επιχειρώντας να πλήξη
(βάλλειν) κάποιος απ’ τον πύργο τον εχθρό του, το πράττη με τον
πηλό και τους πλίνθους, και κατηγορείται (κατεγνώσθη) δίκαια πως
δεν έχει τίποτα απ’ αυτά που χρειάζονται, με το οποίο να αμυνθή στον
εχθρό, ούτε ξίφη, ούτε βέλη, ούτε κάτι άλλο το αμυντικό
(αμυντήριον), έτσι κι εκείνος που πλήττει μ’ αυτά τα όπλα της
κενόκομπης (που κομπάζει κενά) σοφίας αυτόν που τον αντικρούει ως
προς το δόγμα, όπως είναι αυτά που λέει ο Θωμάς για να αποδείξη
και το Υιό αίτιο του Πνεύματος, θα φανή δίκαια σ’ αυτούς που
καλώς φρονούν ότι δεν έχει τίποτα το καίριο ή ευσεβές να πη και
προσχωρεί γι’ αυτό σε ευκαταφρόνητους και παράλογους λόγους.
581. «Συνάγεται (έπεται) απ’ αυτό το ίδιο που λέμε, πως προέρχεται
μεν ως αγάπη το Πνεύμα το άγιο, ως λόγος δε ο Υιός, ότι προέρχεται
(είναι) κι απ’ τον Υιό το Πνεύμα το άγιο. Γιατί προέρχεται (πρόεισιν)
απ’ τον λόγο η αγάπη, επειδή ούτε και μπορούμε να αγαπάμε κάτι, αν
δεν το συλλάβουμε προηγουμένως με τον ενδιάθετο λόγο». Θέλει πάλι
να συλλογίζεται, ξεχνώντας τα ίδια του τα λόγια, απ’ τα κάτω και
193
επίγεια τα άνω και υπερκόσμια ο δυστυχής κι όχι έτσι απλά, αλλά και
να θεολογή, και μάλιστα για την υπερούσια, αλίμονο στην τόλμη,
Τριάδα και για όσα είναι διευθετημένα (των διακειμένων) ως προς τα
θεία πρόσωπα. Πώς δεν ντρέπεσαι, αν όχι βέβαια τον Θεό, ούτε τους
ανθρώπους, ούτε κανέναν άλλον, τους λόγους σου λοιπόν και τα δικά
σου χείλη που λένε, πως «είναι ασθενικές (ασθενούν) στα θεία πράγματα
οι φυσικές αιτίες» και πως «υπάρχουν κάποια απ’ αυτά που νοούνται στα
θεία, που υπερβαίνουν (υπεραίροντα) κάθε σχεδόν ανθρώπινη μηχανή
(τεχνική επινόηση)» και πως «υπάρχουν κάποια απ’ αυτά που νοούνται
στα θεία, που υπερβαίνουν παντελώς τον ανθρώπινο νου». Πώς
προχωράς λοιπόν με φυσικό λόγο στα ακρότατα της θεολογίας, πέρα από
κάθε λογική και λόγο εσύ;
582. «Απ’ αυτό το ίδιο» λέει «που λέμε, πως προέρχεται ως αγάπη μεν το
Πνεύμα το άγιο, ως λόγος δε ο Υιός». Ποιός σε δίδαξε (επαίδευσε) να
θεολογής μ’αυτά και να εισέρχεσαι στους άρρητους και ανεπινόητους και
στους αγγέλους τρόπους; Είναι ολισθηρός (σφαλερός) και πρόξενος
μυρίων κινδύνων αυτός ο τρόπος· γιατί δεν είναι καθόλου αποδεκτό
(ανένδεκτον) να φτιάχνουμε (ποιείσθαι) απ’ τα δικά μας ή απ’ του
οποιουδήποτε νοητού θεολογικές θέσεις. Γιατί έχουν διανοηθή με τον
πόθο οπωσδήποτε τού να νοούν και να λένε κάτι για την υπερούσια
και κρυμμένη (κρύφια) θεότητα τα εικονικά και νοητά οι άγιοι, κι όχι
για να επεκτείνονται (χωρείν) σε θεολογικές έννοιες μ’ αυτά.
583. Γι’ αυτό και συμπεραίνουν, έχοντας μαζί τους το ψέμμα, το ψέμμα
πάλι κατόπιν οι προτάσεις σου· «δεν διακρίνονται ως προς (κατά) την
ενότητα της ουσίας, παρά μόνον καθόσον αυτός μεν είναι Πατέρας, κι
εκείνος Υιός, ο Πατέρας κι ο Υιός· είναι κοινό λοιπόν, ό,τι κι αν υπάρχη
(είναι) έξω απ’ αυτό (παρά τούτο), στον Πατέρα και τον Υιό· είναι δε
έξω απ’ τον λόγο της πατρότητας το να είναι αρχή του αγίου Πνεύματος
ο Πατέρας. Είναι άρα κοινό το να είναι αρχή του αγίου Πνεύματος στον
Πατέρα και τον Υιό». Άκου, Θωμά· δεν διακρίνονται ως προς (κατά) την
ενότητα της ουσίας, παρά μόνον καθόσον αυτός μεν είναι προβολέας,
εκείνο δε Πνεύμα, ο προβολέας και το Πνεύμα· είναι λοιπόν κοινό, ό,τι
κι αν είναι έξω (παρά) απ’ αυτό, στον προβολέα και το Πνεύμα. Είναι δε
194
έξω (παρά) απ’ τον λόγο του προβολέα και του Πνεύματος το να είναι
αρχή του Υιού ο προβολέας. Είναι άρα κοινό το να είναι αρχή του Υιού
στον Πατέρα και το Πνεύμα, κι είναι άρα αρχή σύμφωνα με σένα του
Υιού το Πνεύμα το άγιο, απ’ το οποίο δεν θα μπορούσε να πη κανείς κάτι
άλλο πιο άτοπο και πιο δυσσεβές. Σε τέτοια καταγώγια ασέβειας οδηγεί
αυτό που έχει επινοηθή ευφυώς (το περινενοημένον) και δεν συμφωνεί
με τις διατυπώσεις (προτάσεις) των αγίων. Δεν άκουσες, πώς έχουν
αποδώσει (διδόασιν) το κοινό και ενωμένο στον Πατέρα και στον Υιό
και στο άγιο Πνεύμα οι θεόσοφοι; Αν είναι λοιπόν αρχή ο Πατέρας κι
ο Υιός του αγίου Πνεύματος, θα είναι αναγκαστικά αρχή ή κάποιου
άλλου Πνεύματος ή του εαυτού του, όπως έχουμε πή, και το Πνεύμα,
το οποίο είναι εξαιρετικά ασυμβίβαστο (ασύμφωνον) και ασεβές. [Η
ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΑΙΡΕΣΗ]
ΣΧΟΛΙΟ: Τό σύνολο σχεδόν τής συγχρόνου ορθοδόξου "θεολογίας"

έχει αποδεχθεί τό Φιλιόκβε. Αυτός είναι ο κληρικαλισμός.
584. «Δεν πρέπει» λέει «να λέμε πως προέρχεται (προϊέναι) το Πνεύμα το
άγιο απ’ τον Υιό, αλλά δεν είναι διόλου μάταιο αυτό· διότι για την
ενότητα της ουσίας, αυτό το οποίο λέγεται για το ένα πρόσωπο στις
Γραφές, είναι ανάγκη να νοείται και για τα άλλα, αν δεν είναι κάπου
αντίθετο στην προσωπική του ιδιότητα». Είσαι όντως μάταιος και
προβάλλεις ματαιότητες και δεν κατανοείς· γιατί η ενότητα τής
ουσίας κάνει (ποιείται) αυτά που ενυπάρχουν με φυσικόν τρόπο στην
ουσία κοινά, κι όχι βέβαια τα προσωπικά.
585. Γιατί νά που λέγεται για τον Πατέρα το αγέννητο και άναρχο κι η
πατρότητα, το αίτιο κι η πηγή κι η αρχή. Τί (θα κάνουμε) λοιπόν; για την
ενότητα της ουσίας, θα τα πάρουμε αυτά και θα τα θέσουμε στον Υιό ή
το Πνεύμα; κατά κανέναν τρόπο. Είναι ασεβής η απόφαση (διακήρυξη)
και ξένη προς την παράδοση της ιερής πίστης. Δεν θα είναι λοιπόν για
την ενότητα της ουσίας του Πατέρα και του Υιού αίτιο του Πνεύματος ο
Πατέρας κι ο Υιός, επειδή είναι ένα ο Πατέρας και το Πνεύμα στην
ουσία· και δεν θα είναι βέβαια για την ενότητα της ουσίας αίτιο ο
195
Πατέρας και το Πνεύμα του Υιού. Είναι λοιπόν σφαλερή (ολισθηρή) και
για το Πνεύμα μια τέτοια απόφαση (διακήρυξη).
586. «Αν δεν είναι κάπου αντίθετο» λέει «στην προσωπική του
ιδιότητα». Δεν αντιλαμβάνεσαι (συνοράς) μετά, πόσο είναι αντίθετο
στην προσωπική ιδιότητα τού Υιού το να είναι αρχή της θεότητας
και αιτία και πηγή, το οποίο ακριβώς ολοφάνερα δεν επαγγέλλονται
(βούλονται) οι άγιοι; Όλα όσα έχει να πή κανείς για την προσωπική
ιδιότητα του Υιού, αντίθετα προς τις ιερές Γραφές και τους θεοφόρους
πατέρες, είναι αντίθετο στην προσωπική του ιδιότητα. Γι’ αυτό λοιπόν
και για την ενότητα της ουσίας, είναι ψέμμα αυτό ακριβώς που λέει ο
Θωμάς και μάταιο, ότι προέρχεται (προϊέσθαι) απ’ τον Πατέρα και τον
Υιό το Πνεύμα το άγιο.
587. «Αν και λέγεται, ότι “ουδείς οίδε τον Υιόν, ειμή ο Πατήρ” (Ματθ.
Ια΄27), αλλ’ ούτε ο ίδιος ο Υιός ούτε το Πνεύμα το άγιο αποκλείεται απ’
τη γνώση του Υιού. Γι’ αυτό, αν λεγόταν ακριβώς στο Ευαγγέλιο, ότι δεν
προέρχεται (πρόεισιν) το Πνεύμα το άγιο παρά απ’ τον Πατέρα, δεν θα
αναλαμβανόταν (ανηρείτο) μ’ αυτό το να μην προέρχεται απ’ τον Υιό,
αφού δεν είναι αντίθετο αυτό στην ιδιότητα του Υιού». Αυτός που
εμφυσείται (φυσώμενος) από υπερήφανο πνεύμα και δεν θέλει από οίηση
να ακολουθή τους θεοφόρους απ’ τους διδασκάλους και την ιερή τού
Θεού Εκκλησία, ο ίδιος καταφρονεί πάλι κατά παράδοξον τρόπο τη δόξα
(γνώμη) των ανθρώπων και γράφει τα γελοία και παιγνιώδη και δεν
ντρέπεται (αισχύνεται), κι αυτά, ο άθλιος, σε κείνα στα οποία θεολογεί.
Γιατί τέτοιο πράγμα είναι η κακία· κλίνει προς την άνοια, επειδή δεν
υπάρχει φρόνηση στην κακία και φαντάζεται αναγκαστικά τα μωρά και
που έχουν εξουδενωθή (εξευτελισθή) στους σοφούς.
588. Όταν ανακατώνη ο Θωμάς τα φυσικά με τα προσωπικά και

συνθέτη κι απ’ τα δυό μιαν υπέρτερη (υπερβάλλουσα) απόφαση
(διακήρυξη), πάσχει (καταλαμβάνεται από πάθος) και δεν κατανοεί·
γιατί είναι διαφορετική η διάνοια των φυσικών και άλλου είδους απ’
196
των προσωπικών· όπως, όταν λέγεται· «ουδείς οίδε τον Υιόν, ειμή ο
Πατήρ» (Ματθ. ια 27), είναι φυσική η γνώση, είναι δε κοινά τα
φυσικά (ιδιώματα) της τρισυπόστατης θεότητας. Ώστε είναι ίδια η
είδηση κι η γνώση του Πατέρα και του Υιού και του αγίου Πνεύματος,
γιατί είναι μια η φύση των τριών, μιά δύναμη, μιά ενέργεια, γι’ αυτό και
δεν χρειαζόμαστε (δεόμεθα) κανέναν ερμηνευτή για να γνωρίζουμε, ότι
κι ο Υιός γνωρίζει τον εαυτό του και το Πνεύμα το άγιο γνωρίζει τον
Υιό, με τον τρόπο που τον γνωρίζει κι ο Πατέρας. Ακολουθούν έτσι
επίσης το αγαθό, το σοφό, το δίκαιο, το προνοητικό, τα άλλα διάφορα
φυσικά και ουσιώδη της θεότητας στην Τριάδα.
589. Γιατί αν πής αγαθό τον Πατέρα, το μαρτυράς αυτό και για τα
δυό άλλα πρόσωπα· αν πης σοφό τον Υιό, λες και τον Πατέρα και το
Πνεύμα κατά τη δύναμη (δυνάμει)· αν θα πης προνοητή το Πνεύμα,
είπες μαζί και τον Υιό· κι απλώς, ό,τι κι αν πης απ’ τα φυσικά για το
ένα πρόσωπο, είναι και των δυό άλλων προσώπων, γιατί είναι μιά η
θεία ουσία και απλή και έχει απαρατήρητα ενωμένα αυτά που
λέγονται με φυσικόν τρόπο γι’ αυτήν. Υπάρχει δε αναγκαστικά
διάκριση στα θεία πρόσωπα και θεωρείται το αντίστροφο. Γιατί αυτό
που λέγεται για ένα πρόσωπο της Τριάδας, δεν μεταπίπτει εντελώς
απαραίτητα σ’ ένα άλλο απ’ τα δυό πρόσωπα. Αν πης Πατέρα, είναι
αδύνατο να πής τον Υιό ή το Πνεύμα Πατέρα· αν πης Υιό, αυτό δεν είναι
ούτε του Πατέρα ούτε του αγίου Πνεύματος· αν πης πάλι αγέννητο τον
Πατέρα, ως άναρχο, δεν μπορείς να πης τον Υιό και το Πνεύμα· αν πης
γέννημα τον Υιό, αυτό δεν είναι ούτε του Πατέρα ούτε του αγίου
Πνεύματος.
590. Κι έχουν αυτόν τον τρόπο αναγκαστικά τα προσωπικά, γιατί οι

ιδιότητές τους δεν μεταπίπτουν ούτε βέβαια μεταβαίνουν, για να μην
υπάρξη σύγχυση στη σταθερώτατη Τριάδα. Πώς θα είναι άλλωστε
κυρίως ιδιότητα αυτό που είναι και με ένα άλλο κοινό; κατά κανέναν
τρόπο. Ετσι να νοής λοιπόν και για το Πνεύμα. Τίποτα δεν
προβάλλεται στην Τριάδα (πρόβλημα εστί), ούτε και ονομάζεται,
παρά μόνον αυτό· όπως ακριβώς υπάρχει λοιπόν ένα που
προβάλλεται, και είναι ιδιότητα αυτό του Πνεύματος, έτσι υπάρχει
197
εφάμιλλα και ένας προβολέας αναγκαστικά, ώστε να είναι ιδιότητα κι
αυτό εκείνου που προβάλλει. Ομολογεί δε και ο Θωμάς, ότι ο Πατέρας
προβάλλει το Πνεύμα· δεν προβάλλει άρα και ο Υιός το Πνεύμα, ώστε
να μην αναιρεθή η ιδιότητα μαζί με το μοναδικό και γίνη κοινό, πέρα
από κάθε λογική, το προβάλλειν στον Πατέρα και τον Υιό και το άγιο
Πνεύμα. Γιατί όπως αποδείξαμε πολλές φορές με τα λόγια των αγίων,
αυτό που έρχεται απ’ τον Πατέρα στον Υιό γίνεται αναγκαστικά και στο
Πνεύμα κοινό. Ενας είναι άρα ο προβολέας και μόνος, όπως ακριβώς
ένας και μόνος κι ο γεννήτορας, ο Πατέρας, ώστε και να μένη η ιδιότητα
αμετακίνητη και να αναλάμπη η θεία αλήθεια στα ιερά δόγματα: Με
κακόν άρα και σφαλερόν τρόπο ανακατώνει ο Θωμάς τα φυσικά με
τα προσωπικά, απ’ το οποίο και παρέχει αιρετικές διακηρύξεις
(αποφάσεις).
591. «Το ότι είναι αρχή ο Υιός τού αγίου Πνεύματος δεν είναι αντίθετο
στον λόγο του Υιού ούτε ως Θεού, αφού είναι και ο Πατέρας αρχή του
αγίου Πνεύματος, ούτε ως Υιού, αφού είναι διαφορετική (ετέρα) η
πρόοδος (έξοδος) του Πνεύματος και διαφορετική η του Υιού· και δεν
μάχεται αυτό που είναι εξ αρχής κατά μία πρόοδο, το να είναι αρχή της
προόδου του άλλου. Απομένει πως δεν είναι αδύνατο λοιπόν να είναι
αρχή ο Υιός του αγίου Πνεύματος· κι αυτό που δεν είναι αδύνατο, είναι
δυνατό. Και δεν διαφέρει σε τίποτα στα θεία το να είσαι και να μπορής
(το είναι και δύνασθαι), είναι άρα αρχή ο Υιός του αγίου Πνεύματος».
592. Πρέπει να έμαθε να παίζη μάλλον με τη δολιότητα λόγων σοφίας

παρά να θεολογή, όπως φαίνεται, ο Θωμάς· γιατί καμμιά πρόταση δεν
έχει εδώ μαζί της την αλήθεια, αλλ’ όπως ακριβώς στρέφει αυτός που
μεθάει (ο μεθύων) παράλογα τη γλώσσα και φωνάζει τα άναρθρα και τα
σκοτεινά, έτσι κινώντας κι αυτός αντίθετα στις διδασκαλίες των αγίων τη
γλώσσα, φωνάζει τά ανάρμοστα και σκοτεινά, τα οποία δεν είπε κανείς
απ’ τους θεολόγους. Γιατί αν είναι, σύμφωνα με τις διδασκαλίες των
θεοφόρων, μόνος ο Πατέρας πηγή της θεότητας και μόνος αιτία του Υιού
και του Πνεύματος (Ιωάννου Δαμασκηνού, Εκδοσις ακριβής της
ορθοδόξου πίστεως Α΄12), δεν είναι δυνατόν να είναι ο Υιός αιτία του
Πνεύματος, όπως ήδη αποδείξαμε. Πώς δεν είναι λοιπόν αντίθετο στον
198
λόγο του Υιού, που είναι μόνον αυτός γεννητός απ’ τον Πατέρα κι απ’
αυτόν μόνον και με μοναδικόν τρόπο (μόνως) και μόνον, όπως έχει πη ο
ιερός Γρηγόριος, το να είναι αρχή ο Υιός του αγίου Πνεύματος, κι όχι
μόνον (αντίθετο) στον λόγο του Υιού, αλλά και στον λόγο της θεότητας;
Γιατί μόνη πηγή θεότητας είναι ο Πατέρας, και δεν είναι βέβαια και
η θεότητα τού λόγου πηγή της θεότητας (ο.π.).
593. Κι αν είναι ένας ο γεννήτορας και προβολέας, ο Πατέρας, πώς δεν

μάχεται αυτό που είναι εξ αρχής κατά μίαν πρόοδο, το να είναι αρχή της
προόδου του άλλου; γιατί αυτά που είναι αντίθετα στον λόγο και τη
λογική (το εικός) μάχονται ολοφάνερα την αλήθεια. Αν είναι λοιπόν
αληθινό σύμφωνα με τον όρο της πίστης, ότι είναι μόνος ο Πατέρας
αίτιος και αρχή του Υιού και του Πνεύματος, είναι φανερό, ότι μάχεται
τον λόγο του Υιού το να είναι αρχή ο Υιός του αγίου Πνεύματος,
επειδή δεν είναι αληθινό, όπως έχουμε ακριβώς πη.
594. Και προσθέτει ο Θωμάς και λέει, ότι «απομένει λοιπόν να μην
είναι αδύνατο να είναι αρχή ο Υιός του αγίου Πνεύματος». Αλλ’ είναι
βέβαια και κατ’ εξοχήν (μάλιστα) αδύνατο, εφ’ όσον είναι ψέμμα· αυτό
που είναι λοιπόν ψέμμα εκεί, είναι επομένως και αδύνατο. Είναι ψέμμα
το να βρίσκεται κάτω από διαφορετικήν αρχή ο Πατέρας, είναι
λοιπόν και αδύνατο. Αν είναι λοιπόν ψέμμα σύμφωνα με τις διακηρύξεις
(αποφάσεις) των αγίων το να είναι αρχή ο Υιός του αγίου Πνεύματος,
είναι άρα και αδύνατο. Κι αυτό που προσάπτει (επιφέρει – ο Θωμάς) δεν
είναι μόνον ψέμμα, αλλά και παντελώς ανόητο· «αυτό που δεν είναι»
λέει «αδύνατο, είναι δυνατό. Και δεν διαφέρει σε τίποτα στα θεία το να
είσαι και να μπορής (το είναι και δύνασθαι)». Αν είναι μεν το είναι
του Θεού ένα και απλό, είναι δε αυτά που μπορεί ο Θεός πολλά και
ποικίλα, διαφέρει άρα στα θεία και κατά πολύ το είναι και δύνασθαι.
595. Κι ακόμα· το ότι μπορεί ο Θεός είναι ολοφάνερο απ’ τα δικά του
έργα, το δε είναι του Θεού είναι κρυφό και ανεπινόητο σε κάθε
γενητή (δημιουργημένη, κτιστή) φύση. Διαφέρει άρα και κατά
199
υπέρτερον τρόπο (υπερκειμένως) το είναι και το δύνασθαι στα θεία.
Κι ακόμα· φανερώνουν και μετέχουν στη δύναμη και τη σοφία του
δημιουργού τα ποιήματα, το δε είναι του είναι πάνω κι απ’ την αγγελική
γνώση, ώστε διαφέρει άρα πολύ στους θείους τρόπους το είναι και (το)
δύνασθαι. Για δε το αδύνατο και δυνατό, τί να πη κανείς, που είναι τόσο
γεμάτο απ’ το ψέμμα; Δεν είναι αδύνατο στον Θεό να κτίση και άλλου
γένους ζώα λογικά εκτός απ’ τους ανθρώπους. Κι αν είναι αυτό που
δεν είναι αδύνατο δυνατό, αυτό όμως που είναι δυνατό δεν υπάρχει (ούκ
έστιν)· γιατί ούτε και συναντάται άλλο ζώο λογικό πάνω στη γη εκτός
απ’ τον άνθρωπο, είναι άρα ήδη αναγκαστικά ψέμμα το ότι αυτό που δεν
είναι αδύνατο είναι και δυνατό. Είναι απειροδύναμος ο Θεός, δεν
υπάρχουν όμως (σ’ αυτόν) άπειρα είναι. Δεν αληθεύει άρα λέγοντας (ο
Θωμάς), πως «δεν διαφέρει σε τίποτα στα θεία το είναι και (το)
δύνασθαι».
596. Αδικεί έτσι άρα σε όλες τις ίδιες τις δικές του προτάσεις την αλήθεια
και συμπεραίνει το ψέμμα και δεν αισχύνεται (ντρέπεται). Αν θέλη
λοιπόν κάποιος να μιμηθή σ’ αυτό τον Θωμά και να μεταθέση εδώ τις
προτάσεις του Υιού στο Πνεύμα, νομίζει (επινοεί) και το Πνεύμα αίτιο
του Υιού, όπως αν έλεγε· «δεν είναι αντίθετο στον λόγο τού Πνεύματος
το να είναι αρχή το Πνεύμα του Υιού, ούτε ως Θεού, αφού είναι κι ο
Πατέρας αρχή του Υιού, ούτε ως Πνεύματος, αφού είναι διαφορετική
η πρόοδος του Πνεύματος και διαφορετική η του Υιού· και δεν
μάχεται αυτό που είναι από μιαν αρχή, και κατά μίαν πρόοδο, το να
είναι αρχή της προόδου του άλλου. Απομένει λοιπόν να μην είναι
αδύνατο να είναι αρχή το Πνεύμα το άγιο του Υιού, κι αυτό που δεν
είναι αδύνατο, είναι δυνατό. Και δεν διαφέρει σε τίποτα το είναι και
(το) δύνασθαι στα θεία». Είναι άρα αρχή το Πνεύμα το άγιο του Υιού.
[ΕΙΝΑΙ ΑΚΡΙΒΩΣ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΡΕΣΗ]. Βλέπεις τον γκρεμό τής
αίρεσης, στον οποίον οδηγούνται οι προτάσεις του; Όπως είναι ακριβώς
ο Υιός Θεός, έτσι είναι και το Πνεύμα Θεός· κι αυτό που
συμπεραίνεις στον Υιό, αυτό θα συμπεράνης και στο άγιο Πνεύμα με
ίσες τις προτάσεις, το οποίο είναι ακριβώς σφόδρα άτοπο και ασεβές.
[Η ρίζα τής συγχρόνου αιρέσεως τής οικονομίας τού Αγίου
Πνεύματος]
200
597. «Συμπεραίνουν (επάγουσιν)» λέει «ότι, όντας απλό, δεν θα

μπορούσε να είναι από δύο το Πνεύμα, κι ότι, αν προέρχεται (πρόεισι)
τελείως απ’ τον Πατέρα το Πνεύμα το άγιο, δεν θα μπορούσε να
εκπορεύεται (ουκ αν εκπορεύοιτο) και απ’ τον Υιό, και άλλα τέτοια, τα
οποία είναι εύκολο να τα λύνουν κι αυτοί που έχουν λίγο γυμνασθή στα
θεολογικά. Γιατί ο Πατέρας και ο Υιός είναι μιά αρχή του αγίου
Πνεύματος, λόγω της ενότητας της θείας δύναμης, και προάγουν με μιάν
πρόοδο το Πνεύμα το άγιο, όπως είναι ακριβώς τα τρία πρόσωπα και μιά
αρχή της κτίσης και παράγουν την κτίση με μιάν ενέργεια».
598. Αυτά που προανέφερε ο Θωμάς για την εκπόρευση του αγίου
Πνεύματος, ως λόγους των Γραικών, λέει, ότι είναι εύκολο να τα
λύνουν κι εκείνοι που έχουν γυμνασθή λίγο στα θεολογικά. Και ούτε
επιστρέφει στις προτάσεις εκείνες, ούτε και αποδεικνύει πώς είναι
(προέρχεται), όντας απλό, από δύο το άγιο Πνεύμα και πώς,
προπεμπόμενο (προϊόν) τελείως απ’ τον Πατέρα, εκπορεύεται και απ’
τον Υιό, και έχοντας αφήσει δεμένα και αναπόδεικτα τα εύκολα προς
λύσιν, προχωρά ακατάπαυστα (χωρεί) σε αναισθησίες και βλασφημίες
και δεν λέει τίποτα το άξιο λόγου (ουδέν προς έπος). «Γιατί είναι» λέει
«μιά αρχή του αγίου Πνεύματος ο Πατέρας κι ο Υιός». Κι η
απόδειξη; «λόγω της ενότητας της θείας δύναμης» λέει μετά, χωρίς να
κατανοή, ότι την ενότητα που έχει ο Υιός προς τον Πατέρα κατά τη θεία
δύναμη, την ίδιαν και ίσην ενότητα έχει και το Πνεύμα το άγιο προς προς
τον Πατέρα κατά τη θεία δύναμη· γιατί έναι μια η ουσία κι η δύναμη κι
η ενέργεια στα τρία πρόσωπα.
599. Αν είναι λοιπόν λόγω της ενότητας τής θείας δύναμης τού
Πατέρα και του Υιού μιά αρχή ο Πατέρας κι ο Υιός τού αγίου
Πνεύματος, είναι λόγω της ίδιας ενότητας τής θείας δύναμης, του
Πατέρα και του Πνεύματος, μιά αρχή ο Πατέρας και το Πνεύμα το
άγιο του Υιού και προάγουν με μιάν πρόοδο τον Υιό. Και συνάγεται
αυτό το συμπέρασμα απ’ τις προτάσεις του Θωμά και είναι σφόδρα
αιρετικό, ώστε είναι και οι προτάσεις που το συνάγουν αυτό ανάρμοστες
201
και ασύμφωνες προς την αλήθεια. «Προάγουν» λέει «με μιάν πρόοδο ο
Πατέρας και ο Υιός το Πνεύμα το άγιο, όπως είναι ακριβώς και μια
αρχή τα τρία πρόσωπα της κτίσης, και προάγουν με μιάν ενέργεια
την κτίση». Κατεβάζει εδώ σε κτίσμα, ο άθλιος, το Πνεύμα το άγιο
και ίσως δεν το κατανοεί.
600. Γιατί αν παράγουν με μιάν ενέργεια τα τρία πρόσωπα, ο Πατέρας κι

ο Υιός και το άγιο Πνεύμα, την κτίση και είναι αρχή της κτίσης, αυτό δε
που ποιεί ο Πατέρας και ο Υιός, το ποιεί αναγκαστικά και το Πνεύμα το
άγιο, και αυτό που έχει ακριβώς ο Πατέρας και ο Υιός, το έχει
αναγκαστικά και το Πνεύμα το άγιο, όπως αποδείξαμε πολλές φορές με
τα λόγια (ρήσεις) των αγίων, αν προάγουν με μιάν πρόοδο ο Πατέρας
κι ο Υιός το Πνεύμα το άγιο, είναι ολοφάνερα κτίσμα το Πνεύμα το
άγιο. Γιατί όσα ποιεί ο Πατέρας κι ο Υιός δεν τα ποιούν κατά την
ιδιότητα, αλλά κατά (σύμφωνα με) τη φυσική ενέργεια. Κι αυτά που
προέρχονται (προϊόντα) με τον φυσικό λόγο (πεφυκότι λόγω) απ’ τον
Θεό, και είναι υποστάσεις, είναι κτίσματα, όπως ακριβώς κι αυτά
που προέρχονται (προϊόντα) κατά την ιδιότητα τού Θεού, και είναι
υποστάσεις, είναι άκτιστα.
601. Και παρέρχομαι να πώ, ότι θα συνεργήση και το Πνεύμα το άγιο

αναγκαστικά με τον Πατέρα και τον Υιό στη δική του (ιδίαν) υπόσταση,
επειδή φανερώσαμε (απηλέγξαμεν) το άτοπο αυτού του πράγματος στα
προηγούμενα˙ ενώ η αλήθεια είναι, ότι αυτά των οποίων είναι μια αρχή ο
Πατέρας κι ο Υιός και τα οποία παράγονται με μιάν ενέργεια του Πατέρα
και του Υιού, και είναι υποστάσεις, είναι κτίσματα· και πέφτει ελεεινά
ομολογουμένως σ’ αυτό τον βόθρο (βάραθρο) της αίρεσης και της
απώλειας ο Θωμάς και όλη η Εκκλησία των Λατίνων, απ’ το να
νομίζουν πως προπέμπουν (προΐεσθαι) με μιάν πρόοδο ο Πατέρας κι ο
Υιός το Πνεύμα το άγιο, διακηρύσσοντάς το ως κτίσμα. Είναι
ολοφάνερα η καθολική άνοια κι η ψευδηγορία και το σκοτάδι των
αιρέσεων, το οποίο φέρει ακριβώς στον εαυτό του ο Θωμάς, κι απ’ αυτό
το κεφάλαιο, αν το διέλθη κανείς με την προσήκουσα επιμέλεια· γιατί θα
τον βρη να χρησιμοποιή κοντά στα κακά που έχουμε πη και διαβολές. «Η
απ’ τον Υιό» λέει «πρόοδος του Πνεύματος περιέχεται συνεπτυγμένα
202
στο σύμβολο της Κωνσταντινούπολης (κατά την Κωνσταντίνου
πόλιν), όπως όταν λέγεται εκεί· “το εκ του Πατρός εκπορευόμενον”».
602. Διαβάλλει εδώ το συνεπτυγμένο ο Θωμάς. Γιατί πώς ενώ συνήλθαν

(συγκεντρώθηκαν) τόσοι πολλοί εκλεκτοί (λογάδες) – κι οι περισσότεροι
από μακρυά – για να δώσουν ανόθευτο χαρακτήρα στην πίστη για τη
σωτηρία όλου του κόσμου, θα είχαν παραλείψει να πουν για τα
καιριώτατα των θείων προσώπων και συνέπτυξαν το θεμέλιο της πίστης
και δεν είπαν όσα έπρεπε και λίαν ακριβώς; Δεν είναι σύμπτυξη αυτό,
αλλά παράλειψη και λήθη φοβερή, το οποίο δεν θα μπορούσε να το
έχη πάθει ούτε ένας από εκείνους τους μεγάλους. Είναι ολοφάνερη
διαβολή αυτό του Θωμά προς εκείνους τους θείους λαμπτήρες και το
σύμβολο της πίστης. Γιατί αν μεν δεν θυμήθηκαν (εμνήσθησαν) οι
φωστήρες εκείνοι μετά τον Πατέρα αμέσως επίσης τον Υιό, θα είχε ίσως
λόγο, αν και ψυχρό, ή διαβολή.
603. Αν υπάρχουν δε φύση και πρόσωπα στην ζωοποιό Τριάδα και

είναι αναγκαστικά και φυσικά και προσωπικά (τα πρόσωπα), και
θέλησαν να τα περιλάβουν και τα δυό καθώς θεολογούσαν εκείνοι οι
θεοφόροι στο ιερό σύμβολο, και έχουν μνημονεύσει (μέμνηνται) στα
μεν προσωπικά τον Πατέρα μόνον, διδάσκοντας πως είναι αυτός
αρχή και αίτιο του Υιού και του Πνεύματος, περιλαμβάνουν δε στα
φυσικά τον Υιό και το Πνεύμα μαζί με τον Πατέρα, καθώς λένε μαζί
με το Πνεύμα «το εκ του Πατρός εκπορευόμενον, το συν Πατρί και Υιώ
συμπροσκυνούμενον και συνδοξαζόμενον», και κηρύττουν έτσι ένα το
κράτος της Τριάδας, μιά δόξα, μιά βασιλεία και κυριότητα και μ’ αυτά
και μιάν ουσία, και δεν παραλείπουν τίποτα ούτε και το τυχαίο απ’ τη
διδασκαλία του ιερού συμβόλου της πίστης, είναι (τότε) κάθε λόγος, που
προβάλλει το συνεπτυγμένο, πρόσχημα και διαβολή.
604. Αλλά σκοτίζεται ακόμα περισσότερο, πιο κάτω, ο Θωμάς,

αφανίζοντας (αμαυρούμενος) τη διάνοια, και λέει, τιμώντας δήθεν το
συνεπτυγμένο· «αφού είναι ανάγκη αυτό που λέγεται για τον Πατέρα
203
να νοείται και για τον Υιό». Αυτό είναι αληθινό να το πης για τα
φυσικά του Θεού, ανόητε· για τα προσωπικά όμως είναι ανάγκη αυτό
που λέγεται για τον Πατέρα να μη νοείται για τον Υιό· γιατί λέγεται
για τον Πατέρα πως είναι άναρχος, πως έχει γεννήσει και πως προβάλλει,
τα οποία δεν θα μπορούσε ούτε κι ο διάβολος να τα μεταθέση στον Υιό.
Γιατί δεν είναι άναρχος ο Υιός, ούτε και έχει γεννήσει, ούτε και μπορεί
να προβάλη (ουδ’ αν προβάλλοι), έστω κι αν διαρραγούν (σκάσουν απ’
το κακό τους) ο Θωμάς κι οι Λατίνοι.
605. Και κατανοώντας το ασθενές των δικών του προτάσεων, ο δύσνους,

καταφεύγει σε άλλο όπως ακριβώς οχυρό, ασθενέστερο κι απ’ την άμμο,
και λέει· «και στο να προστεθή αυτό, το και εκ του Υιού δηλαδή,
ήταν αρκετή η εξουσία του αρχιερέα της Ρώμης». Ποιος δεν θα
θρηνήση αυτόν που φωνάζει (φθεγγόμενον) αυτά τα μωρά; Έχουν την
εξουσία οι αισθήσεις μας, καθόσον έχουν βαδίσει στη δική τους τάξη, να
ενεργούν αυτά που είναι φυσικά σ’ αυτές· κι αν μεταπέση κάποιος
σύμφωνα με κάποιο πάθος απ’ την τάξη τους, του αφαιρείται και η
εξουσία, την οποίαν έχει. Έτσι λοιπόν και ο αρχιερέας της Ρώμης, όσο
στεκόταν στο σύμβολο της ιερής πίστης και συνέπνεε με τους
υπόλοιπους τέσσερις μακάριους πατριάρχες, διατηρούσε την τάξη του
και είχε άρα εξουσία σ’ αυτά που του ανήκαν στα εκκλησιαστικά.
606. Κι επειδή μετέπεσε απ’ το ιερό σύμβολο της πίστης και επινόησε
κακώς προσθήκη στο σύμβολο ενάντια στην κεφαλή του (κατά της
αυτού κεφαλής), απομακρύνεται απ’ τον χορό των τεσσάρων και του
αφαιρείται η αρχή˙ κι όχι μόνον αυτό, αλλά καθυπέβαλε και σε
ανάθεμα τον εαυτό του, το οποίο απείλησαν ακριβώς πολλοί και
μεγάλοι απ’ τους θεοφόρους και όλες οι σύνοδοι ενάντια σ’ αυτούς
που πρόκειται να τολμήσουν να προσθέσουν ή να αφαιρέσουν κάτι
στο άγιο σύμβολο (Όρος πίστεως Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου). Και
όταν στεκόταν άλλωστε στην τάξη του, έφερε τα πρωτεία των άλλων
τεσσάρων εκκλησιών και είχε εξουσία ίσως σε πράγματα εκκλησιαστικά,
και όχι βέβαια σε τέτοια δόγματα, τα οποία είναι θεία, απόρρητα και
απρόσιτα και στους αγγέλους. Και το να το εννοήσης αυτό, κι όχι βέβαια
να το πης, είναι εμφανής διαταραχή των φρενών.
204
607. Ο δε Θεός, ο οποίος έδωσε με αποκάλυψη υπερκόσμιας

έλλαμψης το σύμβολο της ιερής πίστης και δίδαξε στα κρυφά (εν τω
κρυπτώ) τους τόσους πολλούς θεοφόρους των συνόδων να πουν
ακριβώς τα δέοντα (ορθά) της πίστης και σφραγίζει με το Πνεύμα το
άγιο τους πιστούς, το οποίο κατοικεί κατ’ εκλογήν σ’ αυτούς σε
αναμφίβολη βεβαίωση της πίστης, και ζη και τους φωτίζει και είναι
πάντα εναργώς (εμφανώς) μαζί τους και τους παρέχει τη χορηγία
μύριων αγαθών, ας εδραιώση και την πίστη και ας χαρίση και τους
καρπούς ή μισθούς της πίστης σε μας εν Χριστώ Ιησού, τω Κυρίω ημών,
ώ η δόξα συν τω ανάρχω αυτού Πατρί και τω παναγίω και αγαθώ και
ζωοποιώ αυτού Πνεύματι νυν και αεί και εις τους απεράντους αιώνας των
αιώνων, αμήν.
ΤΕΛΟΣ
205

Ο Κάλλιστος Αγγελικούδης αναλύει και σχολιάζει το κατά των Ελλήνων βιβλίο του Θωμά Ακινάτη

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ο Κάλλιστος Αγγελικούδης αναλύει και σχολιάζει το κατά των Ελλήνων βιβλίο του Θωμά Ακινάτη

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

O Doctor Angelicus συναντά τον

Ο Κάλλιστος Αγγελικούδης αναλύει και

Μετάφραση: Σταύρος Νικολαΐδης

Ο Κάλλιστος Αγγελικούδης, ιερομόναχος απ’ το

Το κείμενο του Αγγελικούδη είναι συναρπαστικό,

Ίσως το τελευταίο μεγάλο πατερικό μας κείμενο. Η χαρά της

Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε πριν από μερικά χρόνια, με πρόλογο και

Μεταφέρουμε το κείμενο απ’ την υπέροχη γλώσσα του πρωτοτύπου στα

Περί του εσχάτου τέλους και της κατ' αυτό αεικινησίας

Σχόλιο: Στήν φιλοσοφική θεώρηση τής μακαριότητος πού καταγγέλλει ο

Η ερμηνεία τού Ευάγριου τού Ποντικού σάν δασκάλου απάθειας, η

195. Και θα θρηνήση κανείς το ανακόλουθο και το ασεβές των λόγων

196. Αν είναι αμετάβλητες οι γνώσεις των αγγέλων, είναι φανερό, ότι

197. Τέτοια μεν νομίζει για τους αγγέλους και βλασφημώντας

198. Γιατί αν παύεται (σταματά) κάθε έφεση με τη μακαριότητα, και δεν

200. Κι ακόμα˙ αν παύεται κάθε έφεση στους μακάριους, είναι

203. Και πήγαινε κι απ’ τα αισθητά στα νοητά· αποδεικνύεται πρώτα

205. Και λέει πως είναι «τελειότερη η μακαριότητά του». Λέει

209. Κι ακόμα· «αυτό που θεωρείται με θαυμασμό κινεί την επιθυμία,

210. Αλλά πώς θα ηρεμήση, αλλοπρόσαλλε, η έφεση της νοερής

ΣΧΟΛΙΟ: O Aκινάτης είναι ο μεγάλος δάσκαλος τής σημερινής

Επιπλέον επειδή δέν φανερώνουν οι Πατέρες τά μύχια τών εμπειριών

214. Και ο Νύσσης· “είναι πάνω από κάθε καταληπτική επίνοια

216. Βλέπεις τί επιθυμούν; όχι τη γνώση της θείας ουσίας, αλλά τη

217. Πώς τις αναπλάθει λοιπόν ιταμές (θρασείς, αναίσχυντες) τις

219. Και λέει αποκρινόμενη η καθ’ ημάς Εκκλησία· προσέχετε, γιατί

220. Όπως λέει, ερχόμενος στον εαυτό του, κι ο ίδιος ο Θωμάς·

222. Κι ακόμα· «μπορεί να συναντήσης κάθε τελειότητα της κτίσης στον

223. Και λέει πάλι, έχοντας μεταστραφή στη διάνοια˙ «φανερώνεται

227. Νομίζοντας αθέμιτα, πως ταυτίζονται παντελώς το όν και το

229. Κι ακόμα· «ανήκει στην τελειότητα του πράγματος η ενεργητική

ΣΧΟΛΙΟ: Δέν είναι φανερό λοιπόν από πού πηγάζει η κατάπτυστη

232. Κι ακόμα· «είναι ανάγκη να υπάρχη δύναμη για (προς το) να

234. Κι ακόμα· «θα νοηθή διττώς, ή κατά τη δύναμη ή κατά την

240. Αν ταυτίζεται, έπειτα, με την ουσία η αγαθότητα, που λες πως

241. Αν εκχέεται και μεταδίδεται λοιπόν η αγαθότητα, δεν εκχέεται δε

243. Αν φανερώνη λοιπόν τη θεία δύναμη η προερχόμενη απ’ τη

247. Κι ακόμα˙ «είναι ιδιαίτερο αντικείμενο της θελήσεως» λέει «το

251. «Ταυτίζεται στον Θεό το να είναι και να είναι αληθινός και να ζή

252. Κι ακόμα˙ «έτσι είπαμε πως απονέμονται όλες οι τελειότητες, που

254. Λέει, ως αναίσθητος και παραπαίοντας ο Θωμάς˙ «έχει

ΣΧΟΛΙΟ: Σ' αυτές τίς λίγες παραγράφους, εάν προσέξουμε,

258. «Ενυπάρχουν ιδιαιτέρως» λέει «χαρά και ευφροσύνη στον Θεό». Κι

259. Γιατί το να χαίρεται με μιάν και απλή ευφροσύνη ο Θεός και το να

Σχόλιο: ΑΣ ΑΠΟΛΑΥΣΟΥΜΕ ΛΟΙΠΟΝ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΟΛΗΣ ΤΗΣ

260. Κι ακόμα· «υπάρχει» λέει «αγάπη στον Θεό σύμφωνα με την

261. Όπως είναι λοιπόν το νοείν και το δημιουργείν ενέργειες του

267. Είναι δε αιτία μεγάλης πλάνης και κακοδοξίας το να νομίζης

Σχόλιο: ΕΝΑ ΜΕΓΑΛΕΙΩΔΕΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΥ

268. Καθ’ ον χρόνον παριστάνει ολοφάνερα, απ’ όσα λέει κι ο ίδιος, να

ΣΧΟΛΙΟ: Οπως βλέπουμε οι ψευδοθεολογίες τού Ζηζιούλα καί τού

270. Αν είναι λοιπόν, σύμφωνα με την κάκιστη αξίωση του Θωμά,

271. Γιατί δεν θα συναποτελεσθή από διάφορες ουσίες, κατά τον

275. «Ταυτίζεται ο Θεός κι η μακαριότητά του. Είναι άρα ο Θεός η

278. Ακόμα· «δεν προέρχονται με φυσικό τρόπο τα κτίσματα απ’ τον

280. Εμπλέκεται σε διάφορα ψεύδη μ’ αυτά ο Θωμάς. Και πρώτο ότι

283. «Καθόσον ομοιούται κατ’ εξοχήν ο άνθρωπος με τον Θεό, εκείνο

284. Κι ακόμα· «την οποία, τη θεία ουσία δηλαδή, ούτε να εννοήσης

287. Κι ακόμα˙ «Τί το εξαιρετικό θα αφήσουν στη γνώση του

289. «Απομένει να είναι η έσχατη ευδαιμονία του ανθρώπου στη

291. Είναι μάταιος ολοφάνερα και ψεύτης αυτός που εξαρτάται σε

293. «Δεν είναι δυνατόν να ανέλθης στην παρούσα ζωή σε κάποιαν

294. Και φανερώνει εδώ το Πνεύμα «την ενέργεια», όπως έχει πή ο

295. Σε κείνο συναντάμε ολόκληρο το πλήρωμα της θεότητας, σε μας