Tahribatsız Muayene

Yöntemleri

Prof. Dr. Fehim Fındık

Metalurji ve Malzeme Mühendisliği Bölümü
Teknoloji Fakültesi
Sakarya Üniversitesi

Tel: 295 6487

Email: findik@sakarya.edu.tr

copyright ©2016 F. Fındık

İçerik
– ultrasonik muayene,
– boya (penetrant) testi,
– manyetik parçacıklarla muayene,
– radyografik muayene,
– ölçü ve göz kontrolleri

2
 Tahribatsız muayene

• Tahribatsız muayeneler, kontrolü yapılacak

makine elamanları ve malzemelere herhangi bir
hasar verilmeden yapılan muayenelerdir.
• Bunlar;
– ultrasonik muayene,
– penetrant muayene,
– manyetik parçacıklarla muayene,
– radyografik muayene,
– ölçü ve göz kontrolleri
3
 Ultrasonik Muayene
• Ultrasonik Muayene ve Ultrasonik Çatlak Dedektörü
• Ultrasonik muayene ile malzemelerin içindeki çatlak, boşluk, katmer gibi hatalar
belirlenir.
• Malzemeler metal, plastik, seramik, beton vb olabilir.
• Ultrasonik muayene ayrıca, boyutların (kalınlıkların) ölçülmesi, malzeme
özelliklerinin belirlenmesi amacıyla da kullanılabilir.

• Tanımı
• Ultrasonik dedektörler yüksek frekanslı ses dalgaları üreten cihazlardır.
• Ultrasonik; Türkçe’de ses ötesi, insan tarafından işitilmeyen sesler anlamına gelir.
• Ses dalgaları ise mekanik ve elastik dalgalar olup frekanslarına göre şu şekilde
sınıflandırılır.

• Ses altı (Infrasound) :

• f > 20.000 Hz (Hertz) İnsan kulağı ile algılanamaz. Bu frekansa en güzel örnek
depremlerdir.

• Akustik (Duyulabilir ses) : 20 ≤ f ≤ 20.000 Hz İnsanlar tarafından duyulabilen sesler.

• Ses ötesi (Ultrasound) : f > 20.000 Hz Bunun üzeri duyulamaz, tahribatsız

muayeneler için kullanılır. 4
• Ultrasonik dedektörlerin tahribatsız muayeneler için üreterek
yaydıkları yüksek frekanslı ses dalgaları 0,5 – 10 MHz veya 500.000
– 10.000.000 Hz’dir.
• Sesin saniyede salınım sayısına frekans denir, frekans birimi ise
Hertz’dir.
– 1 Hertz (Hz) = Saniyede bir salınım
– 1 Kilohertz (KHz) = 1000 Hz
– 1 Megahertz (MHz) = 1.000.000 Hz
• Ses dalgaları, içinden geçtiği malzemenin cinsine göre farklı yayılma
hızı gösterir.
• Malzemenin içinde değişik bir ortamla (çatlak, boşluk, katmer, vb)
karşılaştığı zaman optik kanunlarına uyarak yansıma ve kırılma
özellikleri gösterir.
• Ses dalgalarının havadaki hızı 330 m/s, alaşımsız çelikte 5920, gri
dökme demirde 4600, alüminyumda 6230, pirinçte 4400, bakırda
4700, PVC’de 2250, suda 1560, yağda 1740 m/s’dir.
• Her malzeme içinde hareket eden ultrasonik dalga, bir boşluğu veya
akustik özelliği fazla olan bir bölgeye temas edecek olursa buradan5
geri yansır, yansımayan hatasız olan kısımdaki yoluna devam eder.
• Ultrasonik dedektörde üretilen ses dalgalarını malzemeye iletebilmek için
bağlantı soketi ve prob’a (başlığa) ihtiyaç vardır.
• Problar düz ve açılı olmak üzere iki çeşittir.

• Açılı problar:
• Yüzeye dik ve açılı konumdaki çatlakların belirlenmesine uygundur.
• Daha çok 45°– 60° – 70°’lik açılı problar kullanılır.
• İnce parçalar yüksek açılı problarla, kalın parçalar ise düşük açılı
problarla muayene edilir.
• Açılı problarda genellikle kaynak dikişleri kontrolü yapılır.
• Probda oluşan titreşimin malzemeye geçmesi için parça yüzeyine yağ,
gliserin gibi sıvılarla film tabakası oluşturulması gerekir.
• Kontrolü yapılacak parça yüzeyi temiz ve düzgün (işlenmiş) olmalıdır (Şekil
1.1).

• Düz (normal) problar:

• Normal probda ses dalgaları muayene parçasına dik açıda gelirler.
• Muayene yapılırken, parçaya daha iyi ses geçirimi sağlamak amacı ile bir
temas sıvısı (yağ) kullanılmalıdır (Şekil 1.2). 6
Probların yapısı

7
• Kaplanmış kristal (piezo elektrik transdüser) : Probun en duyarlı kısmıdır.
• Elektrik enerjisini ultrasonik enerjiye, ultrasonik enerjiyi de elektrik enerjisine
dönüştüren elemandır.

• Bobin: Kristalin elektriksel uyumluluğunu sağlayan, adaptör görevini yapan kısımdır.

• Koruma tabakası: Transdüser’i aşınmaya karşı koruyan bir tabakadır. Yüzeye dik
olarak ses veren normal problarla kullanılır. Transdüserin hemen önüne yapıştırılan
plastik türü bir maddedir, ikisinin arasında yağ filmi bulunur.

• Sönümleme bloku: Transdüserin arkasında bulunan ses yutucu kütledir.

• Transdüser ön ve arka yüzeylerinde eşit miktarda titreşim üretir. Fakat sadece ön
yüzeyinden ultrasonik dalga yayılması istenir. Sönümleme bloku işte bu arka
yüzeyden yayınlanan dalgaların sönümlenmesinde kullanılır.

• Bağlantı soketi: Ultrasonik cihazla iletişimi sağlayan uçların bulunduğu soket.

• Koruyucu muhafaza: Bütün probu saran, onu dış etkilerden koruyan kılıftır.
• Sadece ses demetinin çıktığı yüzey açıktır.

• Reçine dolgu: Muhafazanın içersinde boş kalan yerler reçine ile doldurulur. 8
 Ultrasonik Muayene Prensibi
• Ultrasonik cihazlarda ses dalgalarının iletilmesi ve geri alınmasında problar
kullanılır.
• Problar iki şekilde olabilir, sesin verilmesi ve alınması tek bir prob üzerinden
yapılabileceği gibi, verici ayrı alıcı ayrı olan iki prob da kullanılabilir.
• Prob içersindeki kuartz kristalleri piezo elektrik özelliği göstererek mekanik
titreşimler oluşturarak malzemeye gönderir.
• Mekanik titreşimleri geri, elektrik titreşimleri şeklinde toplayarak cihaz
ekranında bir iz oluşturur.
– Bu enerjiye pals enerji denir.
• Malzemenin temas yüzeyinden yansıyan dalgalar ilk pals enerjiyi oluşturur.
• Malzeme içinde giden ve malzemenin arka yüzeyine gelerek buradan
yansıyan titreşimlerin oluşturduğu elektrik enerjisi de yine cihaz ekranında
son pals enerjisini oluşturur.
• Eğer malzemede hata yoksa cihazda ilk ve son pals enerjisinin
oluşturduğu ekolar gözükür.
• Malzeme içersinde hata varsa, hatalı kısımda da ses dalgalarının
yansımasından dolayı 3. bir pals enerji oluşacaktır.
• Oluşan bu ortadaki eko (yankı) malzemenin hatasını belirtecektir.

9
Ses dalgalarının ekran görüntüsü

10
 Ultrasonik dedektörün ekranı

H = Yankı (eko)
yüksekliği
S = Çıkış yankısı
U = Hata yankısı
R = Arka duvar yankısı
SR arası = Parça
kalınlığının karşılığıdır.
11
Ultrasonik çatlak dedektörü

12
• 1. Pil kontrol sayacı (BATT) :
• a- Yeşil alandaki ibre; pil iyi durumdadır.
• b- Beyaz alandaki ibre; voltaj tolerans sınırındadır. Kuru piller değiştirilmeli, NiCd pil
kullanılıyorsa şarj edilmelidir.
• c- Kırmızı alandaki ibre; kaynak voltajı en düşük durumdadır. Piller hemen şarj
edilmelidir.
• 2. Pals (eko) kaydırma anahtarı
• 3. Eko aralıkları açıp kapama
• 4. dB – desibel – anahtarı (hassas ayar)
• 5. Küçültme anahtarı (parazit ekoları bastırma düğmesi)
• 6. Fokus (ekran netlik) ayarı
• 7. Monitör çıkışı şarj soketi
• 8. Sonda kablo soketi (alıcı)
• 9. Sonda kablo soketi (verici)
• 10. Test aralığı anahtarı (kaba ayar)
• 11. Db anahtarı (kaba ayar)
• 12. ON/OFF, açma-kapama ve prob seçme anahtarı
• 13. Geri alma anahtarı
• 14. Ön ölçek mandalı 13
 Ultrasonik Dedektörün Özellikleri ( USK 7 – B Tipi )

• Frekans aralığı : 0,5 MHz 10 MHz’ e kadar

• Test aralığı : min. 0-10mm / max. 0-10 m (çeliğe göre)
• Kaba ayar : 10 mm / 50 mm / 250 mm / 1000 mm
• Hasas ayar : Faktör 1’ den 10’ a kadar ayarlanır.
• Amplifikatör kazancı (gain) : Toplam 100 dB
• Kaba 0/20/40/60 dB
• Hassas 0-40 dB 2 dB’ lik artırımla.
• Küçültme : LED ikaz lambalı CRT ekran ölçek yüksekliğinin 0’ dan yaklaşık 40
• bölmeye kadar kademesiz ayarlanabilir.
• Görüntü ekranı : CRT ekranında ekoların çizgisel üretimi, 55 x 77 mm ölçekli, içten
şebekeli, yatay ve dikey yönlerde olmak üzere 10 bölmeli kontrast filtresi UK 661
• Pals kaydırma : Çeliğe göre 0-250 mm
• Sıcaklık sapması < 10 derece % 1
• Yatay kırılma : Nonlinear < % 0,5
• Sıcaklık sapması < 10 derecede % 2 dB
• Dikey kırılma : Nonlinear < 1 dB kazanç farkı
• Sıcaklık sapması < 10 derecede % 2 dB

14
• Pals tekrar frekansı (PRF) : Test aralığına bağlı 10 mm’ de 1 kHz, 50 mm’
de
• 500 Hz, 250 mm’ de 250 Hz 1000 mm’ de 125 Hz. (çelik), tolerans +- % 5
• Pals şiddeti: Sabit iç direnç 75 ohm
• Müsaade edilebilir çevre sıcaklığı : -15 dereceden +55 dereceye kadar.
• Piller : 6 tane NiCd şarj edilebilir pil veya 6 tane sızdırmaz alkali-manganez
pil.
• Pil süresi : Şarj edilebilir piller yaklaşık 8 saat, kuru piller 3,5 saat.
• Çalışma voltajı : Nominal 8 V, max. 10 V (adaptörlü)
• Akım tüketimi : max. 65 A
• Cihazın ağırlığı : 5 Kg
• Problar
• Prob kablosu : (Pk U.2)
• Tipi : Normal (dik) prob.
• BIS (1 MHz) : Çelik döküm, sfero döküm.
• B2S (2MHz) : Çelik dökümlerde, alaşımlı çeliklerde.
• B4S (4MHz) : Dövme ve haddelerde. 15
• 0,5 MHz’ lik problar : Dökme demirlerde kullanılır.
 Kalibrasyon Ayarı ve Bloğu
• Ultrasonik cihazda kalibre,
kontrol edilecek parça aralığına
aletin ve ekoların
ayarlanmasıdır.
• Kalibre için kalibrasyon bloğu
kullanmak gerekir.
• Kalibrasyon, hangi metal ve
alaşımın kontrolü yapılacaksa
o cins standart blokla
yapılmalıdır.
• Kalibrasyon bloğu çelik döküm
olarak St 37, St 52 veya St 60
olabilir.
• Ayrıca, DIN 17 100’e uygun
olmalı tüm yüzeyleri
taşlanmalıdır.
16
Ultrasonik Dedektörü Kontrol Edilecek Parçaya Göre
Kalibre Etmek

17
18
 Boya (penetran) testi
• Tanımı
• Penetrant testi tahribatsız muayenelerden olup malzeme tahrip
edilmeden uygulanır.
• Temiz olan malzemenin yüzeyine penetrant (girici sıvı-boya)
emdirilerek yüzey hatalarının, kılcal çatlakların tespit edildiği
muayene sistemidir.
• Penetrant testi en yaygın ve pratik olarak uygulanan testlerdendir.
• Bu testte aranan özellik, uygulanan boyanın girebilmesi için
malzemedeki hata ve çatlağın ağzı yüzeye açık olmalıdır.
• Dikkat edilecek bir diğer husus da deney parçasının sıcaklığı 5°C –
50°C arasında olmalıdır.
• Penetrant testi demirli ve demirsiz metallerle birlikte, seramik,
porselen gibi malzemelere de uygulanabilir.

19
 Penetran testinin kademeleri

• Yüzeyin hazırlanması
– Yüzeyler temizlenip kurutulmalı
• Penetrasyon
– Sıvı penetrant yüzeye sürülmeli
• Fazla penetrantın alınması
• Developman işlemi
– Yüzeydeki çatlak ve oyukların görünmesi sağlanır
• Muayene

20
 Koruyucu Önlemler

• Penetrant testinde kullanılan malzemeler insan sağlığına

zararlı olduğundan bir takım koruyucu önlemler
alınmalıdır.
• Bunlar:
– Eldiven ile çalışılmalıdır.
– Koruyucu maske takılmalıdır.
– Kalabalık yerde test yapılmamalıdır.
– Boya penetrant ve geliştiricinin bulunduğu yere ateşle
yaklaşılmamalıdır.
– Temizleme sonrası akan sıvıyı belli bir yere dökmeli ve üstü
kapatılmalıdır.

21
 Manyetik parçacıklarla muayene
• Temel Prensip
• Manyetik akım (mıknatıs akımı) ile muayene, manyetikleşme özelliği gösteren demir,
nikel ve kobalt gibi metallere uygulanır.
• Bu muayene yöntemi ile malzemelerin yüzeyinde veya yüzeye çok yakın olan çatlak,
boşluk, katmer, yabancı madde grupları ile yüzeyin hemen altında oluşan gaz ve
çekme boşlukları belirlenebilir.
• Muayene edilecek malzemeye elektrik akımı uygulandığında mıknatıslanır.
• Mıknatıslanan malzemede ( N-kuzey ve S- güney ) kutuplar oluşur, bu kutuplar
arasında manyetik akım meydana gelir.
• Numune üzerine demir tozu gibi manyetik parçacıklar serpildiğinde bu tozlar, numune
üzerindeki manyetik kutuplara göre dizilir.
• Manyetik tozlar kuru veya ıslak (parafin yağı veya su emdirilmiş) olarak değişik
renklerde boyanmış olabilir.
• Eğer parçada herhangi bir hata varsa hatalı bölgede manyetik alan kesintiye
uğrayacağından yeni bir kutup bölgesi oluşturacaktır.
• Bu kutbun oluştuğu yerde manyetik tozlar karşı tarafa geçemeyeceğinden toplanırlar
ve hatalı kısmı belirtirler.
• Numune üzerinde uygulanan elektrik akım yönü çatlakla aynı yönde olmalıdır (Şekil
1.1). Oluşan manyetik akım ise, çatlakla ters yönde olmalıdır ki, kesintiye uğrayarak
manyetik tozlar toplanabilsin.
22
23
 Manyetikleşme Yöntemleri
• Deney Parçasını Manyetik
Alan içersine Koyma
• Deney parçası genellikle
elektrik akımının geçtiği bobin
sargılar arasına konur (Şekil
3.2).
• Herhangi bir tehlikesi yoktur,
akım döküm parçadan
geçmemektedir.
• Parça yüzeyinde manyetik
akım yönüyle bir açı yapan
hata bulunuyorsa, bu bölgede
manyetik tozlar birikecektir.
• Bu yöntem genellikle küçük
döküm parçalara uygulanır.

24
 Deney Parçası Üzerinden Elektrik Akımı Geçirme

• Deney parçası üzerine iki adet prot (uç) bağlantısı yapılır

(Şekil 3.3), (Resim 3.1).
• Bunların gereci kurşun, bakır, alüminyum veya çelik olur.
• Bu iki ucun uzaklığı 6’’- 10’’ (inç) kadar olmalıdır.
• Bunlardan geçen elektrik akımı 80-100 amper/inç (prot
uzaklıkları) şeklinde olmalıdır.
• Elektrik akımı doğru akım veya alternatif akım olabilir.
• Bu yöntem geniş döküm parçalar için uygundur.
• Burada, uçları çok sağlam bağlamalı ark yaptırmamalı ve
elektrik kesilmeden uçlar yerinden kaldırılmamalıdır.
25
26
 Manyetik parçacıkla muayenenin üstünlük ve sınırlamaları

• Üstünlükleri:
– Ucuz ve kolay bir yöntemdir
– Kaba yüzey temizliği yeterlidir
– Yabancı maddelerle dolmuş çatlaklar da algılanabilir.
• Sınırlamaları:
– Sadece ferromanyetik (Fe, Ni, Co) malzemelere uygulanabilir
– Ostenitik paslanmaz çeliklere, Al, Cu ve Ti ye uygulanmaz
– Temas noktalarında ısınma ve ark malzeme özelliklerinin
bozulmasına neden olabilir
– Muayene sonu demagnetizasyon yapılmalı
– Boya ve kaplama yöntemlerin duyarlılığını azaltır.

27
 Radyografik muayene
• Tanımı
• Her cins döküm parçaların iç bünyesinde görülmeyen gaz
boşlukları, çatlaklar, cüruf kalıntıları, çekme ve
çöküntüden oluşan iç boşluklar vb ile metallerin kaynak
dikişlerindeki kusurlar X ışınları veya gama ( γ ) ışınları
kullanarak röntgen filmlerinin üzerinde bu hataların
gözükmesi için yapılan muayeneye radyografik muayene
denir.
• Radyografik muayeneler hataların büyüklüğünü ve
çeşidini mutlaka ortaya çıkarmaları bakımından diğer
tahribatsız muayenelere göre çok daha üstün sayılır.
• Röntgen filmlerinin kalite kontrolde delil olarak bulunması
diğer bir avantajdır.
28
 Radyasyon Kaynakları
• Endüstride radyografik muayenede kullanılan radyasyon kaynakları
iki tiptir.

• Gama ( γ ) Işını Yayan Radyoaktif Elementler:

• Süper X ışınları adı verilen gama ışınları, radyoaktif cisimlerden
doğmaktadır.
• X ışınlarına göre çok daha kısa dalga boylu elektromanyetik
dalgalardır.
• Bunların girme derinliği fazla olup X ışınlarından daha fazla
tehlikelidir ve kontrolleri zordur.
• Gama ışınları radyum, kobalt 60, iridyum 182, thalium 170 ve cesium
137 gibi element atomlarının parçalanmasından ortaya çıkarlar.
• Bu ışınlardan faydalanarak metal malzemelerin filmleri çekilir.
• Radyoaktif elementler çevre ve insan sağlığı için tehlikelidir.

• (X) Işını Yayan Röntgen Tüpleri:

• X ışınları yayan röntgen tüpleri daha çok kullanışlı ve ucuz elde
edildiğinden, endüstride X ışın cihazları tercih edilmektedir. 29
• X ışınları Alman bilim adamı W. Rontgen tarafından bulunmuştur.
• Resim 4.1’de görüldüğü gibi X ışınları tüpüne katot tüpü de denir.
• Havası alınmış cam tüpün bir ucunda kızdırılmış elektrik filamanı bulunur ve
bu katot (-) ucu oluşturur.
• Diğer tarafta ise bakır bloğa gömülmüş tungsten plaka anot (+) ucu oluşturur.
• Katot tüpüne verilen akımın gerilimi yükseldikçe, negatif uç olan flamandan
çıkan elektronların hızı yükselir hedef durumundaki artı uç olan tungsten
plakaya çarpar.
• Pozitif (anot) kutuptan X ışınları demeti çıkar, gerilim artıkça ışınların dalga
boyu kısalır ve metal malzemeye girme özelliği yükselir.
• X ışınlarının bu girme özelliğinden faydalanılarak, sağlık alanında kullanıldığı
gibi, metal malzemelerin (demirli ve demirsiz alaşımlar) içyapısındaki çatlak,
boşluk, cüruf gibi hataların belirlenmesinde de kullanılmaktadır.
• Kullanılan yüksek gerilimler ile (30000 – 80000 volt) 30 cm kalınlıktaki
çeliklerin filmleri çekilebilmektedir.
• X ışınları malzemeden geçiş sırasında malzeme tarafından emilir ve emilme
sonucu zayıflar.
• Eğer malzemede çatlak veya boşluk varsa X ışınları bu kısımdan daha kolay
geçer.
• Film daha fazla etkilendiğinden bu bölge filmde koyu olarak çıkar (Şekil 4.1).30
• Hatasız kısımlar da ışınlar daha fazla emileceğinden burası açık renkli olur.
31
 X Işınlarının Özellikleri ve Biyolojik Etkileri

• X Işınlarının Özellikleri
• Gözle görünmezler fakat flüoresan ekran üzerine düşürülürse
görünür ışık haline dönüşürler.
• Elektromanyetik dalgalar halinde yayılırlar.
• Gazları iyonize olarak atom yapılarını bozarlar.
• Canlı organizmalar üzerine düşerse hücre atomlarını iyonlaştırarak
hücreleri tahrip ederler.
• Cisimlere nüfuz ederler.
• Canlı organizmaya X ışınlarının verdiği zarar alınan doz miktarına
bağlıdır.
• Radyasyonun canlı organizmalar üzerine bıraktığı etki REM ile
ölçülür.
• REM : Bir röntgenlik X veya γ ışınının vücut dokusundaki biyolojik
dengesine etki eden bir radyasyon dozudur.
• 1 mRem= 1/1000 Rem
32
 Radyasyonun Biyolojik Etkileri

• Radyasyon ile sürekli çalışanlar aşağıda

belirtilen dozlardan fazla radyasyon almamaları
gerekir.
• Bu dozlar güvenli dozlardır.
• Haftalık güvenli doz=100 mREM
• Günlük güvenli doz= 20 mREM
• Saatlik güvenli doz=2.4 mREM

33
• Bu güvenli dozlardan yüksek radyasyona maruz kalan kişilerde:

• Kan ve kan yapan organlarda tahribat (anemi)

• Kısırlık,
• Gözde katarak,
• Ciltte yaralar,
• Kanser gibi kötü tümörler,
• Doğal ömrün kısalması,
• Ölüm olayları görülebilir.
• Alınması gereken tedbirler:
• Radyasyon kaynağından mümkün olduğu kadar uzak durulmalıdır.
• Radyasyonlu bölgede mümkün olduğunca az kalınmalıdır.
• X ışın kaynağı operatöre ve çevreye zarar vermemesi için kurşunla
kaplanmalıdır.
34