http://www.nasajugoslavija.org/txt/drzavotvornost.

htm
18.12.2013.

O DRŽAVOTVORNOM
DUHU  JUŽNIH SLOVENA
 
Iako je dosadašnja literatura i filozofija slovenskih naroda dovoljno sugerisala ostalim
narodima i jezicima naše planete da Sloven po prirodnim nagnućima svoje psihe ima naročitog
organa za humana i altruistička osećanja, ipak je slovenski individualizam, dakle neki
izvesni nedostatak socijalnosti, ostao i danas proverbijalan. Naročito za onu višu formu
socijalnog agregiranja koju nazivamo državnost ili državotvornost odriče se Slovenima svaka jača
dispozicija.
Već od Prokopija, Maurikija (ili po nekim istoričarima pseudo-Maurikija) i Jordanesa pa sve do
najnovijih sociologa i državnih teoretičara gomilaju se na leđa svih Slovena teški prigovori i
optužbe: da nemaju organizatornog i državotvornog duha, da su rođeni individualisti, anarhisti i
nihilisti.
Moderni sociolozi i kulturni istorici izneli su, uglavnom, ovakve prigovore:
Slovenski narodi nisu stvorili nijednu višu organizatornu formu, ni državnu ni crkvenu.
Većina slovenskih država neslovenske su fundacije: Samova država, Rusija, Bugarska, -
možda i prve državne tvorevine Srba i Hrvata (po teoriji Gumplovića i Jože Rusa).
Nijedna slovenska država nije održala dug i neprekinut istorijski kontinuitet; ni Rusija, kao
najmoćnija i najveća od svih slovenskih država.
Kohezija i ekspanzija slovenskih država bila je oduvek relativno slaba. Sve slovenske
državne tvorevine lako su postajale plenom agresivnih suseda i imperijalističkih zavojevača.
Partikularne plemenske težnje stalno su bile jače od integralnih, sintetičnih.
Religiozna, etička i socijalna ideologija - ukoliko je bila često slovenska - uvek je ispoljavala
protivdržavni, negativistički duh: Bogumilstvo, husitizam, „Češka braća", tolstojizam. Tolstoj je
najviši filozofski izraz slovenskog protivdržavnog duha.
Država - to je za rasnog Slovena samo organizovano nasilje.
I tako redom. Svaka svetska istorija ili psihologija i sociologija naroda svršava ovakvim ili
sličnim zaključcima. Samo pamtimo jedno: Svi ovi pojmovi, sve ove kategorije i sva ova merila
stvorena su na podlozi neslovenskog života, na istoriji i duševnom životu neslovenskih naroda -
većinom od Neslovena. Ti tuđi kriteriji, glatko i olako preneseni i primenjeni na Slovene morali
su da dovedu do onih gornjih zaključaka.
Ali „država", kao neka apsolutna forma ljudske agregacije ne postoji. Istorija zna samo za
izvesne, razne, relativno uslovljene tipove državnosti. Apsolutni pojam „države kao takve" može
da bude samo apstraktni produkt neke ekstremističke „teorije o državi".
Kojim tipom (ili tipovima) državnosti bio je dosada meren istorijski život Slovena?
Po kojem tipu i merilu državnom postadoše Sloveni „nedržavotvorni"?
Tu smo sad stali pred raskrivenim jezgrom celoga pitanja. Konfrontirajmo, dakle, neslovensko i
slovensko merilo, neslovenski i slovenski istorijski državotvorni duh.
 
KLASIČNI I NEKLASIČNI RIMSKI POJAM DRŽAVE
 
Rimski, germanski i mongolsko-nomadski tip, to je bio u glavnom krug sa kojim su Sloveni
dolazili u istorijski dodir.
 Rim je za mediteranski krug naroda doneo pojam „države uopšte", države u klasičnom
smislu reči. Rimska država krajem antike i početkom srednjeg veka postaje naprosto „državom",
prototipom i uzorom državnosti, izvorom svega legitimiteta za mediteranski kulturni krug (tj. za
„ceo svet", po tadašnjem shvatanju), shema i okvir u koji su svi novi narodi ulazili i njemu se
prilagođavali. Novi narodi koji se primakoše na domak tom rimsko-mediteranskom obruču
preuzimaju postepeno od iscrpenih Rimljana rimski etatizam na svoja ramena, primajući čak i
rimsko ime - ukoliko su bili država i državni narod. Tako „Romejci", orijentalno-grčka
vizantijska etnička smesa, koja se u grčkoj formi, grčkim jezikom nazivala Rimljanima,
„Romajoj", samo da bi po imenu i formalno-državnom tipu ostali Rimljani i baštinici rimske
državotvorne tradicije. Tako Germani koji se na zapadu nadovezuju na rimsku državnu ideju i
osnivaju „Sveto rimsko carstvo nemačke nacije". Kao na istoku, tako i na zapadu carstvo može
da bude samo „rimsko". Tamo orijentalci, ovde nordijski varvari jednako ulaze u rimske državne
i pravne kalupe. Germanski plemenski kraljevi postaju rimski carevi; nastaju nove državne
formacije od kojih se neke južnije i romanizuju (države zapadnih Gota, Franaka, Burgunda i
Langobarda). Etničko germanstvo i kulturno, pravno romanstvo stapaju se u jednu celinu koja
daje karakter celom zapadnjačkom srednjem veku. Religiozni autoritet i izvor svih vrhovnih
sankcija toga sistema prešao je na rimskog papu koji u novoj „hrišćanskoj" formi postaje pravim
naslednikom rimskih imperatora, pontifex maximus. On po svojoj volji dariva carske diademe i
smatra da svaka svetovna vlast u sferi rimske krune ima da bude njemu vazalno podvrgnuta. I
tako je srednji vek postao kopijom i nastavkom antike: svi izvori autoriteta i legitimiteta opet su
se našli, pod novim hrišćanskim oblikom, u Rimu. Cezar-papa, „Hristov namesnik na zemlji",
prenosio je taj autoritet vlasti na razne varvarske plemenske kraljeve. Rimska tradicija nastavila
se uporedo, na svoj način, i na vizantijskom istoku. Odblesak vizantijskog rimskog carstva
vidimo na ruskom, bugarskom i srpskom carstvu. Pored Grka, orijentalaca i Germana, i Sloveni
dakle pokušaše rimstvovati!
Iz tipa države-grada ponikla (u Grka „polis"), kasnije na imperijalistačku bazu proširena, rimska
država razvija se u „pravnu državu" sa izvesnim kozmopolitskim, ekumenskim karakterom (pax
romana značila je i pax mundi tj. rimski mir = svetski mir). Samo ta pravna autoritativnost
rimske države može da nam objasni onaj privlačni i sugestivni ugled koji je rimska - iako
oslabela - država imala kroz vekove u očima varvara. Taj rimski nimbus i danas je jedna
istorijsko-psihološka zagonetka, najkrupniji politički imponderabile onoga vremena. I nordijski
varvari i orijentalci sa starom, od Rima daleko starijom kulturom, podlegli su fascinativnoj snazi
rimske države.
I tako je rimska državnost, u svom zapadnom i istočnom obliku, dala okvir novim narodnim
državama: to je bio hrišćanski srednji vek. Kako su sad zraci toga rimskog etatizma dohvatili
Slovene? Ali, pre svakog odgovora nameće se još jedno pitanje: Kako su se tom etatizmu
prilagodili Germani, pre Slovena, i kakvi su bili državni oblici u Germana u onom istorijskom
momentu kad su Sloveni došli sa njima u kontakt?
 
GERMANSKI SREDNJEVEKOVNI TIP DRŽAVE I PRVI ISTORIJSKI OBLICI
SLOVENSTVA
 
Germani su se već odavno bili ugnezdili u granicama rimske imperije, rasparčali je i sami
već dobrano ušli u kalupe rimskih državnih tradicija, - ispunjavajući sa svojim Gotima,
Francima, Alemanima i Langobardima prva burna stoleća srednjega veka i nadirući sve dublje u
srce same imperije - kad se na njihovim leđima polako i istorijski nečujno počelo širiti more
Slovenstva. Bez država i bez vladaoca, kako Prokopije veli, živeći „u demokratiji", ti su Sloveni
bili neretko nastanjeni oko Visle, po močvarnom Polesju, bez ikakve jače međusobne kohezije, u
primitavnoj plemenskoj organizaciji po župama. Bila je to još prirodna praanarhija u kojoj je
retko stanovništvo, po etničkom zakonu ozmoze, pomalo prodiralo u puste nenaseljene krajeve,
napuštene od Germana. Ti Sloveni nisu još osećali potrebe jačeg i oružanog udruživanja.
Smešno bi bilo poverovati u Herderovu romantičnu priču o golubinjoj ćudi starih Slovena, ali da
je to bio zaseban i od Germana različit etnički tip ostaje neosporno. Dok su se germanski
polunomadski narodi na zapadu i severu od njih spremali na zavojevačke i pljačkaške pohode te
prema tome morali svoja plemena jače povezivati i organizovati, Sloveni, bez toga ekspanzivnog
duha, ostadoše u svojoj amorfnosti. Hronika beleži da su i u onom slučaju kada bi bili radi
odbrane prinuđeni na tesniju ratničku organizaciju pobedonosne svoje vojskovođe posle
svršenog rata sami ubijali, da se ne bi nad njima zakraljili. Čim bi popustio spoljni pritisak,
Sloveni se opet razilaze.
Sloven je hteo miran i potpuno svoj život: ni on da vlada nad kim, ali ni nad njim niko da ne
vlada. Divlji zavojevački, pohlepni nemir njemu je bio tuđ - u toj žilici stoji čitav tip, sav fatum
ali i sva istorijska tragika Slovena. Jer, ispunilo se samo ono prvo: Sloven nije vladao nad
drugima! Ali zato su drugi vladali nad njim i to vladali tako kako se možda ni nad kim u svetskoj
istoriji nije vladalo. Jer stoji napisan grozan zakon nad stubovima istorije: Ko neće da gazi
drugoga, biće sam gažen!
Slovenska idila za leđima Germana, zaukanih oko trganja carske rimske teritorije, kratko je
potrajala. Kad su bile učvršćene germanske osvajačke države i kad je došlo pod Karlom Velikim
i do državne sinteze u vidu novog zapadnorimskog carstva, germanska ekspanzija počela se
okretati na istok. Tada je Slovenima kucnuo presudan čas. Politički razjedinjeni i sami među
sobom zavađeni, Sloveni su tada pokrivali gotovo celu današnju severo-nemačku niziju. Tu je
došlo do prvog velikog istorijskog obračuna između Germana i Slovena. Borba na život i smrt
kroz više stoleća svršila se tim da su nesložni Sloveni bili što uništeni, što asimilovani ili
potisnuti na istok. Ostatak Slovena koji se prikupio, primio hrišćanstvo i osnovao svoje
plemenske države (Poljska i Češka) zadugo se nije mogao oteti gvozdenom zagrljaju „Svetog
rimskog carstva nemačke narodnosti."
Sve germanske države bile su zavojevačke fundacije i to je odlučilo ne samo državnom nego
i socijalnom strukturom novih zapadno-evropskih država, moglo bi se kazati, sve do dana
današnjeg. U stvari, te nove državne formacije na rimskoj teritoriji bile su zavojevačke družine
koje su podelile plen i tu podelu legitimisale i sankcionisale crkvom i državom. Na toj se
osnovici razvio feudalni sistem sa klasom zavojevačkih gospodara i pokorenih zemljoradnika.
Primer kako je Viljem Osvajač posle bitke kod Hastingsa (1066) podelio britansko ostrvo na 60
000 feudalnih parcela među svoje pobedničke ratnike najbolje nam pokazuje šta je u tadašnjoj
Evropi značilo „osnivati državu" i šta je uopšte evropska „država" po svom poreklu. Vekovi su
protekli dok su rasno, jezično i klasno odvojeni zavojevači postali jedan „politički narod" sa
pokorenim sebrima i robovima. Feudalna država predstavljala je trajan sistem oružane sile
kojom se nad pokorenim narodima držala vlast i vršilo parasitiranje. U Teoderihovoj državi
Istočnih Gota drugi su bili zakoni za povlašćene Gote (capillati, a drugi za pokoreno romansko
stanovništvo (provinciales), slično u Burgundiji kao i u franačkoj državi Merovinga i Karolinga.
Romanizovani Normani, pod vođstvom Viljema Osvajača, presecaju Anglima i Sasima svaku
dalju nacionalnu egzistenciju i prve početke njihove narodne kulture, umetnosti i književnosti.
To isto, u pojačanoj meri, dešava se i sa velikim delom Slovena. U Pruskoj Sloven je mogao da
ostane samo kao sebar. U našoj Sloveniji sve do nedavno feudalni vlastelin i slobodni građanin
bio je samo Nemac, seljak podanik bio je Slovenac. Isti odnosi ponavljali su se u malim i
velikim razmerama; država je bila veliko vlastelinstvo, a vlastelinstvo je bilo država u miniatiri.
Taj feudalni srednji vek ne poznaje razlike između državnog i privatnog prava, jer država je u
stvari privatno imanje vladaoca i njegove kuće, a on tek nad-vlastelin koji drugima deli i
poverava vlastelinstva. Vazalska vernost i ispravnost klasna je viteška vrlina u tom socijalno-
etičkom svetu gde otimačina i svirepost prema slabijem ne može da okalja obraza. Stari
germanski ep o blagu Nibelunga ocrtava nam taj staleško-riterski epos, a kao daleka jeka tog
feudalnog duha zamnio je Evropom još nedavno, pred 1914-tu, povik Viljema II o „nibelunškoj
vernosti".
Ma koliko se u germanskim feudalnim državama srednjeg veka ispoljavala civilizatorna
tendencija u smislu stare rimske državotvornosti i „rimskog prava", stari zavojevački i feudalni
instinkti izbijali su stalno novom snagom i u tom poravnavanju rimskog i germanskog „prava"
trošile su se energije germanskog srednjeg veka. U tom procesu jače i kulturnije romanstvo
progutalo je bezbroj zavojevačkih germanskih plemena. Svedočanstvo Julija Cezara o
Germanima kazuje ono isto što iz drugih izvora doznasmo o Slovenima, a to je plemenska
rasparčanost i nedostatak centralne državne vlasti: „U miru nema nikakvog zajedničkog
poglavarstva". A kada se ipak stvorila rimska imperija „nemačke narodnosti", bila je to jedna
pseudomorfoza, pred kojom su istorijski još mlađi, još siroviji Sloveni stali zaprepašćeni, kao
pred nekim čudom, još opasnijim od same prave rimske imperije. Celim svojim bićem oni se
odupreše tome golemom istorijskom polipu koji je počeo svojim koracima da ih obuhvata. Jer
svi elementi te rimsko-germanske državne morfologije, i crkva i država, i jezik i klasno uređenje
bilo je amorfnim, prademokratskim Slovenima savršeno tuđe i dušmansko. Dobro su osećali svi
ti Sloveni, bilo u dodiru sa zapadnom, germanskom, bilo sa istočnom, grčkom rimskom
imperijom: da primanje hrišćanstva za njih znači i primanje podanstva imperije. Sa preostalim
Slovenima koji ipak primiše hrišćanstvo to se i desilo, bilo stvarno, bilo samo „pravno". I
zapadna i istočna hrišćanska imperija pritiskivale su odonda vekovima sve slovenske države sa
svojim „rimskim“ suverenitetom. I zato Slovenima nije preostalo drugo nego da se i oni „rimski"
organizuju. Tu i tamo došlo je čak i do kopija rimskog imperijalizma (Slovenska „carstva"), i
germanske feudalizacije, sad manje, sad više uspešno. Ali stari prademokratski slovenski nagoni
potresali su, s vremena na vreme, u dubokim reakcijama ove veštačke i prenagle formacije
(husistvo na severu, bogumilstvo na jugu). Pravo slovensko lice pojavljivalo se tu i tamo iz
veštačkog državnog okvira.
 
MONGOLSKA NOMADSKO-PARAZITSKA DRŽAVA
 
Pored Rima i Germana treba ovde da uočimo još jedan, kroz vekove konstantan istorijski
faktor koji je takođe presudno uticao na državno i socijalno formisanje Slovena: azijsko
mongolstvo i turanstvo. Dok se na Zapadu i na balkanskom iskrajku Evrope Slovenstvo moralo
akomodirati jednom starijem i višem civilizatornom tipu, na istočnoj strani, otvorenoj ka
azijskim stepama, moralo se vekovima nositi sa najnižim varvarskim tipom što se ikad pojavio
na kugli Zemlje: sa ordijama divljih azijskih nomada.
Mongolstvo i mongolska rasa, to je bio najstrašniji istorijski bič Slovenstva. Istorija nije
mogla da se našali krvavijom ironijom nego da sastavi mongolske nomade sa Slovenima. Ta
inferiorna rasa, sitnih, lukavih i krvožednih očiju, u istoriji evroazijskog kontinenta predstavlja
tip najdublje animalnosti čovečje, golu biologiju ordija koje su kao prerijski vuci ili skakavci
uništavale sve živo pred sobom. Dok je u drugim poglavljima istorije ta biologija bar nekako
izdignuta u više, tzv. političke i kulturne oblike, ovde je životinjski prosta i gola. Na leđima
konjskih čopora ponesoše ti mongolski narodi svoje nomadske „države" da ih prebace na leđa
sesilnih kulturnih naroda i legnu na njih kao najbrutalniji paraziti svetske istorije. Huni, Avari,
Tatari, Mađari, Bugari, (mongolski tzv. „Pra-bugari"), Pečenezi, Kumani, Turci - svi su ti narodi
predstavljali jedan te isti etnobiološki tip. Ni na kojem drugom narodu sveta nije se pljačkaška,
krvoločna i parazitska priroda tih mongolo-turskih rasa iživljavala koliko na Slovenima. A
istorija sveta, tražeći svoj pozitivum u tom tragičnom slovenskom negatavu, zapisuje ovako:
Istorijska uloga i zasluga Slovena bila je u tome što su, na istoku Evrope, odbijali od Evrope
vekovne talase mongolskih nomadskih naroda. Uistinu, zavidna uloga!
Istorijska tragika Slovena osnovana je već u geofizičkom položaju: svojom nizijskom
postojbinom, plemenskom raštrkanošću i svojim sesilnim, neofanzivnim ratarskim instinktima
Sloveni su bili privlačni za sve moguće zavojevače i lovce na robove. Nordijski gusari sa severa,
germanski „krstonosci" riteri sa zapada, mongolske ordije sa istoka. Samo povremeno popuštanje
ovoga gvozdenog obruča omogućilo je to neverovatno istorijsko čudo da su se Sloveni uopšte
održali i, razlivši se preko tog obruča, zauzeli kasnije svoje široke teritorije. Slovenska zemlja u
ono doba nije bila drugo no golemo lovište robova. Jordanesove reči: „Mesto po gradovima
Sloveni žive u močvarama i šumama" kriju u sebi najužasnije narodno mučeništvo u istoriji sveta
- kaže Pajsker.
Osnovni tip mongolo-parazitske države bio je ovaj: Na većim zavojevačkim pohodima Sloveni
su bili gonjeni kao avangarda da bi se neprijateljska sila najpre na njima isprašila (Huni i Avari).
U međuvremenu: bukvalni fizički parazitizam. Sloven je obrađivao zemlju i spremao što je
gospodaru trebalo. Pod zimu Mongol bi dolazio u slovensku kuću da prezimi, da se hrani i da mu
sve - i žene - bude na raspoloženje. U cik proleća posedali bi gospodari konje i pošli na nove
pljačke i osvajanja. Tako su izgledale u osnovici „državne formacije" mongolske, bili to Huni,
Avari, Tatari, Mađari ili Turci, sa svojim „ordijama", „kanatima", „emiratima", „sultanatima" ili
„mađarorsagima". Ni kasnija feudalizacija (Mađari, Turci) nije na tome, u suštini, ništa izmenila.
Džingiskan (Temudžin), jedan od najvećih predvodnika tih ljudskih skakavačkih jata, izrazio je
vrlo jasnu „filozofiju" i „državnu ideju" mongolo-parazitizma: Agrikulturni narodi zato su na
svetu da nomadima služe i da ih hrane.
Kako su Sloveni reagirali na ovu biologiju stepskih skakavaca? Pajsker tvrdi da ni pod tim
strašnim pritiskom nisu nimalo otvrdnuli, da se nisu ništa izmenili i da ništa nisu naučili. Ali, tu
se mi sa njim ne slažemo. Da se i taj pasivni Sloven ipak najzad osovio za to ipak svedoči ovaj
niz istorijskih slovenskih metamorfoza: Severoistočni Sloveni (Rusi) odbacuju nordijsko-
germanski pa tatarski jaram, zapadni Sloveni (Poljaci, Česi) germanski, Južni Sloveni najpre
avarski, pa franački, pa turski. „Golubinjim" gukanjem ili ležanjem u močvari sa „trstikom u
ustima" ovakva se dela ne svršavaju. Štaviše: od svojih gospodara oslobođeni Sloven naučio je
čak i to da mongolski shvata i upravlja svoju sopstvenu državu! Od mongolsknh Tatara slovenski
Rus preuzeo je knut, Hrvat se od Mađara naučio da igra „nemeša.", a knez Miloš, po turski,
„gledao je na Srbiju kao na domazluk koji je on stekao" (Slob. Jovanović). Bilo je, dakle,
mongolskog i turskog uticaja, „bilo", kažemo eufemistički, da ne kažemo i suviše tačno: ima ga i
danas.
 
♦♦♦
 
Povucimo sad i povežimo ovde sve tri niti, od sve tri strape: Sloveni, pre nego što su dospeli
sami do nekih državnih oblika udarili su svojim geopolitičkim položajem na tri razna tuđa,
gotova i moćna tipa državnosti: na rimsku pravnu državu (samo posredno), germansku
plemensku osvajačko-feudalnu (neposredno) i mongolsku biološko-parazitsku državu
(najneposrednije). Bio je to pravi tragičan klimaks, specifično slovenska istorijska sudbina. Od
kulturnog rimskog državnog tipa Sloveni (sem jednog dela Južnih Slovena) ostadoše
najudaljeniji. Bliži su bili na udar Germanima, a još bliži Mongolima.
Rimska kultura najdalje, a mongolska divljina najbliže - to je u jednu reč sav tragični fatum
slovenske istorije.
U osvitu svoje istorije Sloven je državu doživeo i upoznao kao silu, i to kao tuđinsku silu. To nije
moglo da ostane bez dubokog traga na slovenskoj istorijskoj psihi.
 
ISTORIJSKA SUDBINA JUŽNIH SLOVENA
 
Jugosloveni su jedini Sloveni koji su stali neposredno na tle stare rimsko-helenističke
civilizacije, na obale jadranskog mora i u dalju više manje antički civilizovanu unutrašnjost
Balkana. Rusi i Poljaci ostadoše najdalje od toga tla, staroj slovenskoj postojbini najbliže. Te
distancije ogledaju se i u razlici državnog razvitka. I pored carstva na vizantijski model (Moskva -
„treći Rim") Rusi ostadoše pravnom rimskom tipu najdalji i mongolski princip sile ostao je tamo
dominantan. Poljaci i Česi pređoše postepeno iz svog starog slovenskog klan-sistema u germanske
oblike države, a baltički i polapski Sloveni - jer u taj proces ne htedoše ili ne mogoše ući - bili su
pregaženi ili germanizovani.
Ostajemo mi Južni Sloveni. Strani uticaji podeliše nas već u prvi osvit naše istorije. Srbe,
Hrvate i Slovence dodirnuše sva tri tipa države, i rimski i germanski i mongolski, ali u vrlo
različitom srazmeru; bugarske Slovene samo istočno-rimski i mongolski.
I mi smo se Jugosloveni dobro nanosili raznih mongolo-turanskih gospodara. Ima u nas
krajeva u kojima se to može i antropološki opažati.
Tragova ima i u izvesnim našim nazivima za vlast i upravu: „župan“ i „ban“ mongolske su reči,
odnosno imena, a da množinu turskih naziva i ne pominjemo. Ovo je vrlo značajan dokumenat. Isto
tako su značajni i germanski nazivi za vladare i pripadnike gospodske feudalne klase, sve
tragovi tuđeg germanskog gospodstva: „kralj" potiče od franačkog imena Karl. „Vitez“, „knez“ i
„erceg“ germanske su etimologije. Ukratko, svi rezultati novije slovenske i germanske filologije,
arheologije i istorije (Niderle,Brikner, Pajsker i dr.) kazuju jedno te isto: i rimski i germanski
i mongolski osvajački i državni kalupi mesili su etničko telo južnih Slovena kroz vekove,
naporedo ili naizmenično.
 
 
Vladimir Dvorniković
„Borba ideja“