TS01772 PDF

T.C.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN

DİNÎ ŞAHSİYETİ
Emine EFENDİOĞLU
1130206507
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK
ISPARTA 2015
I
II
ÖZET
ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN DİNİ ŞAHSİYETİ
Emine EFENDİOĞLU
Yüksek Lisans Tezi: Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK
MAYIS 2015
Bu araştırmada, son dönem Osmanlı Devletinde yetişen bilim adamlarından ve

yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nde dinî hayatın oluşumunda önemli etkilere
sahip olan Elmalılı Muhammed Hamdi YAZIR’ın dinî hayatı ve eserleri, Din Psikolojisi
biliminin penceresinden değerlendirilmeye çalışıldı. Bu amaçla, onun hayatında önemli
etkileri olduğu düşünülen olaylardan ve eserlerinden yola çıkarak, dinî yaşantısına dair
psikolojik bulgular elde edildi.
Anahtar Kelimeler: İnsan, Dinî Hayat, Psikoloji, İbadet, Şahsiyet, İnanç, M. Hamdi
Yazır.
III
ABSTRACT
RELIGIOUS PERSONALITY OF ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR
Emine EFENDİOĞLU
Master Thesis, The Department of Philosopic and Religious Sciences
Supervisor: Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK
MAY 2015
This research intends to evaluate the religious life and books of Elmalılı
Muhammed Hamdi YAZIR who was one of the scientists grown in late Ottoman
Empire and had a great effect on development of religious life in newly established
Turkish Republic from a viewpoint of science of Religious Physcology . For this
purpose, psychological findings about his religious life were gathered from the events
and books which we thought to be have a great effect on his life.
Key Words: Human, Religious Life, Psychology, Personality, Worship, Belief, M.

Hamdi Yazır
IV
İÇİNDEKİLER
TEZ SAVUNMA TUTANAĞI ..................................................................................................... I
YEMİN METNİ ............................................................................................................................ II
ÖZET .......................................................................................................................................... III
ABSTRACT................................................................................................................................ IV
İÇİNDEKİLER ……………………………………………………………………….. V
KISALTMALAR ......................................................................................................................VIII
ÖNSÖZ ....................................................................................................................................... IX
BİRİNCİ BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN KONUSU, YÖNTEMİ VE TEMEL KAVRAMLAR ................................... 1
GİRİŞ ............................................................................................................................................ 1
1. KONU VE AMAÇ ................................................................................................................ 1
2. ARAŞTIRMANIN METODU .............................................................................................. 2
3. KONU İLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR .................................................................. 3
4. ARAŞTIRMANIN TEMEL KAVRAMLARI ...................................................................... 6
4.1. Din ..................................................................................................................................... 6
4.1.1. Dinin Tanımları ........................................................................................................... 6
4.1.2. Dinin İnsan Hayatında ki Yeri ve Önemi ................................................................... 8
4.2. Din Duygusu ve Dinî Hayatın Boyutları....................................................................... 9
4.2.1. İnanç Boyutu ............................................................................................................. 12
4.2.2. Bilgi Boyutu .............................................................................................................. 12
4.2.3. İbadet Boyutu ............................................................................................................ 12
4.2.4. Tecrübe (Duygu) Boyutu .......................................................................................... 12
4.2.5. Etki Boyutu ............................................................................................................... 13
4.3. Şahsiyet (Kişilik) Nedir .............................................................................................. 13
4.3.1. Şahsiyete Etki Eden Unsurlardan Biri Olarak Din .................................................. 15
4.3.2. Dini Şahsiyet Nedir ................................................................................................. 17
4.4. Kuran’da İnsan Şahsiyetinin Olumlu ve Olumsuz Özellikleri .................................... 18
4.4.1. Şahsiyetin Olumlu Özellikleri ................................................................................. 18
4.4.2. Şahsiyetin Olumsuz Özellikleri .............................................................................. 19
İKİNCİ BÖLÜM
ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN HAYATI VE KİŞİLİĞİ................................ 21
1. Hayatı ...................................................................................................................................... 21
2. Eserleri .................................................................................................................................... 24
V
3.İlmi ve Dini Şahsiyeti .............................................................................................................. 27
4.Kullandığı Dil .......................................................................................................................... 34
5.Sanatsal Yönü .......................................................................................................................... 35
6.Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış .......................................................................................... 39
7.Teceddüt Fikri .......................................................................................................................... 42
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ELMALILI HAMDİ YAZIR’IN DİNİ KİŞİLİĞİ ...................................................................... 45
1. YAZIR’IN İNANÇ DÜNYASI .......................................................................................... 45
1.1. Allah Tasavvuru .......................................................................................................... 45
1.2. Peygamber Tasavvuru ................................................................................................. 48
1.3. Ahiret Tasavvuru ........................................................................................................ 50
1.4. Melek Anlayışı ............................................................................................................ 54
1.5. Kader Anlayışı ............................................................................................................ 55
2. İBADET ANLAYIŞI .......................................................................................................... 56
2.1. Namaz ......................................................................................................................... 57
2.2. Oruç............................................................................................................................. 59
2.3. Zekât ........................................................................................................................... 60
2.4. Hac .............................................................................................................................. 62
2.5. Dua .............................................................................................................................. 63
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN HAK DİNİ KURAN DİLİ İSİMLİ
TEFSİRİNDEKİ İNSAN ŞAHSİYETİ İLE İLGİLİ AYETLERE BAKIŞI ............................... 66
1. İNSAN ŞAHSİYETİNİN OLUMLU ÖZELLİKLERİ ....................................................... 66
1.1. Tevazu sahibi olmak ................................................................................................... 66
1.2. Sabırlı Olmak .............................................................................................................. 67
1.3. Kötülüğe İyilik İle Karşılık Vermek ........................................................................... 69
1.4. Hamd Etmek, Şükretmek ............................................................................................ 70
1.5. Tövbe Etmek ............................................................................................................... 72
1.6. Sevmek ........................................................................................................................ 73
2. İNSAN ŞAHSİYETİNİN OLUMSUZ ÖZELLİKLERİ ..................................................... 74
2.1. Cimrilik ....................................................................................................................... 74
2.2. Öfke............................................................................................................................. 76
2.3. Riya- İkiyüzlülük ........................................................................................................ 77
2.4. Kibir Büyüklenme ....................................................................................................... 79
VI
2.5. Az Şükretmek.............................................................................................................. 79
2.6. Acelecilik .................................................................................................................... 80
BEŞİNCİ BÖLÜM
1. ELMALILI’NIN TEFSİRİNDE İNSAN PSİKOLOJİSİ .................................................... 81
1.1. KALP .......................................................................................................................... 81
1.2. NEFS ........................................................................................................................... 81
1.3. RUH ............................................................................................................................ 82
1.4. AKIL ........................................................................................................................... 83
SONUÇ ....................................................................................................................................... 85
KAYNAKÇA.............................................................................................................................. 89
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................................ 95
VII
KISALTMALAR
AÜİF: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

ark.: Arkadaşları
bknz.: Bakınız
c.: Cilt
çev.: Çeviren
DEÜ: Dokuz Eylül Üniversitesi
DİB.: Diyanet İşleri Başkanlığı
Ed.: Editör
Ens.: Enstitü
Fak.: Fakültesi
Hz.: Hazreti
İSAM: İslami Araştırmalar Merkezi
Md.: Maddesi
s.: Sayfa
S.: Sayı
ss.: Sayfalar Arası
(s.a.v.): Sallallahu Aleyhi Vesellem
S.B.E.: Sosyal Bilimler Enstitüsü
S.D.Ü.: Süleyman Demirel Üniversitesi
TDVİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
TRC: Tercüme
Üniv.: Üniversitesi
vb.: Ve benzeri
vd.: Ve devamı
ve diğ.: Ve diğerleri
Yay.: Yayınları
VIII
ÖNSÖZ
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır; Osmanlı devletindeki Müslümanların hem

siyasi hem de ekonomik açıdan gerilediği bir dönemde yaşadı. Yaşadığı dönemin ileri
gelenleri geri kalmışlığın nedenini yeterince batılılaşmama ve İslamiyet olarak
görmüşlerdi. Bu düşüncenin ürünü olarak gerek kültürel değerleri gerekse dünya
görüşleri ile farklı bir hayat tarzı benimseyen bir nesil ortaya çıkmıştı. Bu durumun din
eğitimi konusunda ki eksik ve ihmalden kaynaklandığını anlayan yöneticiler bu
doğrultuda çözümler aramaya başladı. Bu çabalar kapsamında toplumun dini bakımdan
bilgilenmesini sağlamak için Türkçe meal ve çeşitli hadis fıkıh kitapları Latin harfler ile
yazıldı.
Toplumda yaşanan bu olayları yakından hisseden ve duyarsız kalmayan

âlimlerden biri de Elmalılı Muhammed Hamdi’dir. Daha küçük yaşlarda ilim yolculuğu
başlamış, Antalya’dan İstanbul’a gelmiş ve Küçük Ayasofya Medresesinde eğitim
almıştır. Mektebi Nüvvab’ı birincilikle bitiren Elmalılı Beyazıd camiinde ders vermiştir.
Daha sonraki dönemlerde vaizler medresesinde fıkıh usulü, mektebi Nüvvab ve mektebi
Küzad’ta İslam hukuku ve mektebi mülkiyede mantık dersleri okutmuştur.1918 yılında
şeyhülislamlık müessesi bünyesinde kurulan Darü’l Hikmeti’l İslamiyye’ye önce üye
sonra başkan olmuştur. Gerek Darü’l Hikmeti İslamiyye bünyesindeki görevi sırasında
gerekse ders okuttuğu dönemde halk ile iç içe olma tecrübesi yaşamıştır. Elde ettiği
kazanımlar ile halkın manevi ihtiyaçlarını karşılayacak bilgileri eserlerine eklemiştir.
İşte bu bağlamda, biz de Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ı konu edinen bir
araştırma yapmayı düşündük. Bu araştırmada Elmalılı Muhammed Hamdi’nin hayatı ve
eserlerini, inceleyerek onun dini hayatına ve dini konulardaki düşüncelerine etki eden
psikolojik etkenleri, yaşadığı dönemdeki âlimler ile benzer noktalarını ve insanın şahsı
ile ilgili olan kavramlara tefsirinde yüklediği anlamları bulmayı ümit ediyoruz.
Çalışmamın gerek konu belirleme, gerekse hazırlanışı aşamasında, maddî-

manevî desteği, fikir ve yönlendirmesiyle bana rehberlik eden ve yardımlarını
gördüğüm danışman hocam sayın Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK’e teşekkürü bir borç
bilirim. Ayrıca yüksek lisans eğitiminin her aşamasındaki desteklerinden ötürü
hocalarım sayın Prof. Dr. Hüseyin CERTEL'e, Yrd. Doç. İlhan TOPUZ’a ve Doç. Dr.
IX
Özer ÇETİN’e minnettarlığımı bildirir, saygılarımı sunarım. Beni büyütüp bugüne
getiren ve hayatımın her aşamasında desteklerini üzerimden esirgemeyen annem Zeliha
EFENDİOĞLU’na ve babam Mustafa EFENDİOĞLU’na saygı ve şükranlarımı ifade
ediyorum.
Emine EFENDİOĞLU
Isparta-2015
X
BİRİNCİ BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN KONUSU, YÖNTEMİ VE TEMEL

KAVRAMLAR
GİRİŞ
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır kendini Kur’an’ı anlama ve açıklamaya

adamış bir din âlimidir. Yazdığı tefsiriyle insan ile Kur’an arasında köprü kurmaya
çalışmış ve bu konuda başarılı olmuştur.
Elmalılı Muhammed Hamdi, yaşadığı dönemin sorunlarına duyarsız

kalmamıştır. Geri kalmışlığın nedenini İslam olarak görüp yüzümüzü tamamen batıya
çevirmenin yanlış olduğunu savunmuş, İslam ümmetinin içtimai vicdanını
kaybetmesinin büyük sıkıntılar oluşturacağını, Avrupalılaşmanın bir hata olduğunu,
kurtuluşun Avrupa’dan ancak kendi kimliğimizi koruyarak istifade etmekle mümkün
olacağını vurgulamıştır. Çünkü millette meydana gelecek çözülme birlik ve beraberliği
azaltacaktır. Millette meydana gelen çözülme devlette meydana gelen çözülmedir. Bu
da devletin menfaatine olan bir durum değildir. Bu yüzden Elmalılı kutsal değerleri ve
dinimizi ön planda tutarak birlik ve beraberliğin sağlanmasının gerekli olduğunu
belirtmiştir.
1. KONU VE AMAÇ
Din psikolojisi, bireylerin ruhsal yaşayış ve davranışlarında ortaya çıkan dini
olguyu anlamak, tasvir etmek ve en genel kavramsal çerçevelerle ifade etmek amacıyla
araştırmalarını sürdürür.1 Din psikolojisi din üzerine değil, dini yaşayan insanlar üzerine
araştırmalar yapar. Dini metinlerin değil, insanın kişilik ve karakterinin tanınmasını
ister, bunu araştırır, yaptığı çalışmalarla bu alanda önemli katkılarda bulunur. Din
1
Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Aksiseda Matbaası, Samsun, 2000, s.20.
1
psikolojisinin başlıca araştırma alanlarından biri de önemli şahsiyetlerin dini
yaşantılarının psikolojik bakış açısı ile değerlendirilip incelenmesidir.2
Bu araştırma ile Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın dini hayatını psikolojik

açıdan incelemeyi hedeflemekteyiz. Buna göre öncelikle onun eserlerinden yola çıkarak
onun şahsını, yaşadığı ortamı, ilim hayatını, inanç dünyasını ve tefsirindeki insan
psikolojisine bakışını değerlendirilmeye çalışacağız.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın ilmi çalışmaları ve dini yaşantısı, yaşadığı

dönem itibariyle ülkemizin dini ve sosyal gelişim ve değişiminde önemli etkilere sahip
olduğu için eserlerinin ve yaşantısının din psikolojisi açısından araştırılması ve
değerlendirilmesi gerektiğine inanıyoruz. Yaşadığı dönemde müstesna bir ilim adamı
olarak bilinen Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın dini şahsiyetinin çalışma alanımız
olan din psikolojisinin prensipleri ışığında, hem toplum olarak ona karşı manevi
sorumluluğumuzun yerine getirilmesine, hem de gelecek nesillere bilgi birikimi olarak
aktarılmasına katkı sağlayacağını düşünmekteyiz.
2. ARAŞTIRMANIN METODU
Bilim, olaylar arasındaki sebep sonuç ilişkilerini araştırıp, bu ilişkilerden

değişmeyen ilkeler yakalamaya çalışır.3 Din psikolojisi deneysel bir bilim olarak pozitif
ilimlerin kullandığı yöntem ve teknikleri kullanmak durumundadır. Bu araştırmada
dokümantasyon metodu kullanılmıştır. Bu metot her türlü bilginin toplanması ve
değerlendirilmesi esasına dayanır.4 Bu araştırma yöntemi her akademik alanda yoğun
bir şekilde kullanılır. Biz de bu yöntemi kullanarak Elmalılı Hamdi Yazır’ın yazdığı
eserleri ve onun hakkında yapılmış çalışmaları inceleyip çalışmamızı sağlam temeller
üzerine inşa etmeye çalışacağız.
2
Hüseyin Certel, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset Yay., Isparta, 2011, s.67.
3
Halil Seyidoğlu, Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, Güzem Can Yay., İstanbul, 1995, s.2.; Habil
Şentürk, Yahya Kemal ve Din, Hondu Yay., Isparta, 2011, s.6.
4
Zeki Arslantürk, E. Hamit Arslantürk, Uygulamalı Sosyal Araştırma, Çamlıca Yay., İstanbul, 2010,
s.76.
2
3. KONU İLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR
Yeni bir dönemin başlangıcında önemli bir konuma sahip olan Elmalılı Hamdi
Yazır’ın görüşleri, döneminden günümüze kadar ilgi çeken bir özelliğe sahiptirler.
Hamdi Yazır’ın görüşleri ve tefsiri hakkında yapılan çalışmalardan bazıları

şunlardır:
1. Kemal Göz, “Düşünce Tarihimizde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır”, Süleyman

Demirel Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 1998.
Kemal Köz çalışmasında sırası ile Elmalılı’nın yaşadığı dönemi, hayat

hikâyesini ve felsefe anlayışını ele almıştır. Köz, Elmalılı’nın Felsefi görüşlerini tefsiri
ve Metalib ve Mezahib isimli tercüme eseri çerçevesinde değerlendirerek bilgi
problemine ve teceddüt fikrine açıklık getirmiştir.
2. İbrahim Ethem Aydın, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kuran Dili
Eserinde Yahudilik ile ilgili Bilgilerin Dinler tarihi Açısından Değerlendirilmesi, Fırat
Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2014.
Bu çalışmada Elmalılı’nın tefsirinde Yahudilik konusu ele alınmıştır. Çalışma

giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Girişte Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın hayatı
eserleri, ilmi kişiliği ve tefsiri hakkında genel bilgiler verilmiştir. Birinci bölümde
Yahudilik tarihi, İkinci bölümde Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat hakkında
karşılaştırmalı olarak bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde Elmalılı’nın tefsirindeki
Yahudilik hakkındaki bilgiler değerlendirilmiştir.
3. Salih Görgen, Muhammed Hamdi Yazır’a Göre Ölüm ve Ölüm Sonrası Varoluş, Erciyes
Üniversitesi, S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2010.
Bu çalışmada Elmalılı’nın ölüm hakkındaki görüşleri ele alınmıştır. Elmalılı

ölümden korkmak yerine ona karşı hazırlıklı olmak gerektiğini vurgulamıştır. Mevcut
hayat ne ölçüde gerçekse, ölüm sonrası hayat da o kadar gerçektir.
3
4. Hüsna Çelebi, Elmalılı Hamdi Yazır’da İrade Ve Meşiet Kavramı, Dokuz Eylül
Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2013.
Bu çalışmada Elmalılı Hamdi Yazır’ın meişet kavramını nasıl anlayıp ele aldığı
incelenmiştir. Kaynak olarak ise Hak Dini Kuran Dili adlı tefsiri ve Metalib ve Mezahib
adlı eserleri kullanılmıştır. Tezde giriş bölümü dışında iki bölüm mevcuttur. Birinci
bölümde irade ve meşiet kavramına açıklık getirilmiş, ikinci bölümde ise Elmalılı’nın
irade ve meşiet kavramına bakışı değerlendirilmiştir.
5. Tevrat Çiçek, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın İtikada Dair Fikirlerinin Tespiti ve
Tahlili, Karadeniz Teknik Üniversitesi, S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1999.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır ve İtikada dair Fikirleri adlı çalışma ile Çiçek,
Müellifin İslam itikadı ve düşüncesi ile ilgili tefsirinde ve diğer bazı kitaplarında
serpiştirilmiş olan kelami fikirlerini bir araya toplamıştır. Tezin içeriğinde Yazır’ın
hayatı ile bilgi teorisi ve din kavramına ilişkin görüşlerine yer verilmiştir. Kelam
ilminin ana konuları olan ilahiyat, nübüvvet ve ahiret kavramları hakkında detaylı
bilgilendirmeler yapılmıştır.
6. Engin Yılmaz, Said Nursi ve Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Ahiret Anlayışı,
Sakarya Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010.
Bu çalışmada iki kıymetli âlimin ahiret anlayışları karşılaştırılmıştır. Tez giriş ve

sonuç bölümü dışında 3 bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde ahiret kavramının sözlük
anlamı ve safhaları ele alınmıştır. İkinci bölümde iki âlimin ahiret görüşleri kelami
açıdan değerlendirilmiştir. Üçüncü bölümde ise bu iki müellifimizin görüşleri
karşılaştırılmıştır.
7. Yasemin Yıldırım, Elmalılı Hamdi Yazır’ın Ahkâm Ayetlerini Yorumlama Metodu,

Sakarya Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2002.
Yıldırım, çalışmasının birinci bölümünde müellifin hayatını, özelliklerini ve ilmi

kişiliğini ele almıştır. İkinci bölümünde Elmalılı’nın hukuk ile bağlantısını incelemiştir.
Üçüncü bölümde ise Hak Dini Kur’an Dili adlı eseri kaynak alarak Elmalılı’nın ahkâm
ayetlerini yorumlama metoduna değinmiştir.
4
8. Erol Köseoğlu, Elmalılı Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kuran Dili Adlı Eserinde İlahi
Sıfatlar, Dicle Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır, 2011.
Bu tez çalışmasında öncelikle müfessirin hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri

hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra isim ve sıfat kavramlarına değinilip genel
açıklamalarda bulunulmuştur. Genel bilgiler verildikten sonra Elmalılı’nın aynı
konulardaki görüşleri ele alınmıştır.
9. Ali Can, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ da Bilgi Problemi, Rize Üniversitesi S.B.E.
Yüksek Lisans Tezi, Rize, 2009.
Bu çalışma giriş ve sonuç hariç iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde

bilgi felsefesinin temel problemleri olan bilginin tanımı, kaynağı, akıl-vahiy ilişkisi,
akıl-his ilişkisi, bilginin alanı, değeri ve imkânı ile bilgi ve toplumsal yenilenme, bilgide
nedensellik, bilgi-hikmet ilişkisi gibi konular ele alınmıştır. İkinci bölümde ise
Elmalılı’nın bilgi ile ilgili kullanmış olduğu nefs, akıl, mantık, şuur, vahiy, hikmet ve
ilham gibi kavramlar ile bilgi vasıtaları olarak kabul edilen beş duyu, akıl, vahiy, haber
ve ilham konuları işlenmiştir.
10. Bülent Akdaş, Elmalılı Hamdi Yazır ’da İmanın Temellendirilmesi, Dokuz Eylül
Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2010.
Bu çalışmada Elmalılı’da Allah’a imanın teolojik ve rasyonel temellendirmesi

konu edilmiştir. Kaynak olarak müellifin tefsiri, Metalib ve Mezahib adlı eseri ve
dipnotları kullanılmıştır. İmanın dört (bilgi, irade, sevgi ve hidayet) boyutu olduğunu
tespit eden Akdaş, son olarak Elmalılı’nın Allah’a imanı objektif, sübjektif ve nakli
delillerle temellendirmesini ele almıştır.
Yapılan tezler dışında Elmalılı hakkında daha birçok akademik çalışma ve

sempozyum yapılmıştır.
5
4. ARAŞTIRMANIN TEMEL KAVRAMLARI
4.1. Din
4.1.1. Dinin Tanımları

Din kelimesi Arapça ‘deyn’ kökünden türemiştir. Din sözlükte örf ve adet, ceza
ve karşılık, mükâfat, itaat, hesap, boyun eğme, hâkimiyet ve galibiyet, saltanat ve
mülkiyet, hüküm ve ferman, makbul ibadet, millet, şeriat gibi çeşitli anlamlara gelir.5
Bugün batı dillerinde din kelimesinin karşılığı olarak aslı Latinceden gelen ‘Religio’
sözcüğü kullanılır. Religio Allah’a saygı ve korku ile bağlılık, kendini ibadete verme,
tören ve ayinlere katılma gibi anlamlara gelmektedir.6
Dinin tanımını yapmak oldukça zordur. Bu zamana kadar gelmiş bütün dinleri
ve inanç esaslarını kapsayan bir tanım yapmak mümkün değildir. 7 Dinin bütün dinleri
içine alacak tanımı, ancak din kavramının sınırları kesin bir şekilde belirlendikten sonra
yapılabilir.
İslam âlimleri Kur’an’daki açıklamaları göz önünde bulundurarak şu şekilde bir

tanım yapmışlardır. Din: akıl sahibi insanları kendi hür iradeleri ile dünya ve ahiret
mutluluğuna ulaştırmayı sağlayan ilahi kanunlar bütünüdür.8 İslam âlimleri bu genel
tanımı yaparken tarifi sadece hak dini kapsayacak şekilde dar tutmuşlardır. “Elmalılı
Muhammed Hamdi Yazır yukarıdaki klasik tanımı da göz önünde bulundurarak dini;
Akıl sahiplerini hüsn-i ihtiyarları ile bizzat hayır ve nimete sevk eden bir vaz-ı ilahi,
şeriat ve millet, beşerin ihtiyari fiillerinin hayır ve saadet gayesine doğru cereyanını
temin eden bir yol, bir kanun, bir amil’i manevi şeklinde tarif etmiştir. Seyyid Şerif el
Cürcani ise dini, akıl sahiplerini peygamberlerin bildirdiği gerçekleri benimsemeye
çağıran ilahi bir kanun olarak nitelendirir.”9
İslâm bilginlerinin din tarifleri, hak din için düşünülmüş tariflerdir. Bu tariflerde
ortak noktalardan biri dinin ilâhî kaynaklı olduğunun vurgulanmasıdır. Buna göre
gerçek din beşer kaynaklı olamaz. Yine bu tariflerde dinin akıl ve irade ile ilişkisi
5
Osman Pazarlı, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1982, s.26.
6
Mehmet Tablamacıoğlu, Din Sosyolojisi, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1975, s.49-50.
7
Ömer Faruk Harman ve diğ, Diyanet İslam İlmihali (İman ve İbadetler), İsam Yay., İstanbul, 2000, C.1,
s. 3.
8
Harman ve diğ, a.g.e., C.1, s. 4.
9
Günay Tümer, “Din Maddesi.”, TDV İslam Ansiklopedisi , İsam Yay., İstanbul, 1994, C.9, s. 314.
6
gösterilmiştir; bu da dinin bir akıl ve tercih konusu olduğu anlamını taşır. Nihayet dinin
insanları özü itibariyle hayır olana yönelten bir kanun şeklinde tanımlanması, dinin aynı
zamanda bir aksiyon alanı olduğunu gösterir. Buna göre din, “insanın kâinattaki
varlıkları müşahede ederek duyular üstü ilâhî gerçekleri kavramasından ibaret
görülebileceği gibi kişinin kendi çabasıyla ulaşamayıp, sadece vahiy kanalıyla elde
edebildiği gerçekler bütünü”10 olarak da tarif edilebilir.
Batılı âlimlerin din tanımlarına gelince: Freud Dini, çocukluk nevrozlarına

benzer nedenlerden doğan, kolektif bir nevroz olarak niteler.11 Durkheim ve Berger
dinin sosyal ve kurumsal özelliğine dikkat çekmişlerdir. “Durkheim’e göre din, ‘kutsal
olarak kabul edilen varlıklara yönelik geliştirilen ve sonuçta ahlâkî bir topluluğun
oluşmasını sağlayan inançlardan ve uygulamalardan oluşan bir sistemdir’ . Dini, insan
zihninin özel bir davranışı olarak kabul eden Jung’a göre din, ‘kudretler diye bilinen
ruh, cin, tanrı, yasa, fikir, ülkü gibi bazı dinamik öğelerin ya da insanın dünyasında
dikkate almaya değer bulduğu, güçlü, tehlikeli, yardımcı öğelerin ya da tapılacak ve
sevilecek derecede ulu, güzel ve anlamlı öğelerin dikkate alınması ve gözetilmesidir.’
Ayrıca hümanist unsurlar taşıyan din tanımları da yapılmıştır. Fromm da, Tanrı
kavramını kullanmadan yaptığı tanımda o dinin, ‘bir grup tarafından paylaşılan ve o
grup bireylerine kendilerini adayabilecekleri bir hedef (nesne) sunan ve onlara ortak bir
davranış biçimi veren bir sistem’ olduğunu ifade eder.”12 Frankl ise, ‘nihaî anlamı
arama’ olarak dini tanımlar.13 Crapps’a göre din, ‘iman ve duygu; oluşum ve kurum;
eylem ve varoluşdur’14 Maslow dini tecrübeleri ele aldığı eseri olan "Dinler, Değerler ve
Doruk Deneyimler" ismindeki çalışmasında, dinin insan duygularına yönelik olan
yönüne dikkat çekmekte ve herhangi bir dinin inananlarını etkileyebilmesi ve bazı
değerler etrafında toplayabilmesi için duygusal doyum vermesi gerektiğini
belirtmektedir.15
10
Hüseyin Algül, ve diğ., Diyanet İslam İlmihali (İman ve İbadetler), T.D.V. Yay., Ankara, 2001, C.1, s.
91.
11
Mehmet Aydın, Din Felsefesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yay., İzmir, 1987, s.173.
12
Faruk Karaca, Din Psikolojisi, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon 2011, s.74.
13
Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, , Tuğra ofset Yay.,, Isparta, 2008. s.188.
14
Murat Yıldız, Dindarlığın Tanımı ve Boyutları Üzerine Psikolojik Bir Çalışma, Yayınlandığı Yer
Tabula-Rasa, yıl:1, sayı:1, ss. 19-42, 2001.
15
Abraham H. Maslov, Dinler Değerler ve Doruk Deneyimler, Çev. H. Koray Sönmez, Kuraldışı Yay.,
1996, s.33.
7
4.1.2. Dinin İnsan Hayatında ki Yeri ve Önemi
İslama göre dinin kaynağı Allah’tır. Bütün gerçek dinler Allah’tan gelmiş ve
safiyetlerini korudukları sürece yürürlükte kalmıştır. İlk insan aynı zamanda ilk
peygamberdir ve kendisine bildirilen din de tevhid dinidir. İlk peygamberden son
peygambere kadar tüm peygamberlerin getirdiği hak dinlerin tamamının, genel ismi
İslam’dır.16 Ancak zaman içinde insanlar dinden uzaklaşmışlardır. Allah peygamberler
göndererek insanların asli dinlerine dönmelerini sağlamayı amaçlamıştır.
Tarihe bakıldığında dinsiz bir toplum görülmemektedir. İnsanlık tarihinin her

döneminde din varlığını korumuş ve insan hayatının ayrılmaz bir parçası olarak
varlığını sürdürmüştür. Bunun nedeni de din duygusunun insanda fıtri bir olgu
olmasıdır. Dinin fıtri oluşu Kur’an’da şu şekilde belirtilir: “Sen yüzünü bir hanif olarak
dine, Allah’ın fıtratına çevir ki o, insanları bu fıtrat üzerine yaratmıştır. Allah’ın
yaratması değiştirilemez.”17
Psikolojik bir tarifle din, insanın insanüstü bir kudret karşısındaki inanma,
sığınma ve bağlanma duygularıyla, ilham, dua ve tapma gibi çok çeşitli iç yaşayışlarının
tezahürlerinin bütünüdür.18
İnsanın kendinden üstün olan bir kudrete bağlanması onun gücüne güç katar.
Allah’a olan sevgi kişiye sağlam bir karakter kazandırır. Din insana hem içgüdülerinin
ve maddi âlemin esiri olmadığını hem de sonsuz bir hürriyet ve bağımsızlık içinde
bulunmadığı şuurunu verir.19
Din insanı huzurlu ve mutlu olabileceği bir hayata davet ederken, bunu
gerçekleştirebilecek inancı ve ona dayanan yaşama gücünü de vermektedir. İnsanın
varlığını emniyet altına alma, koruma, güvenme, dayanma, sığınma, teslim olma, kabul
görme, sevilme gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasında Allah inancının önemli bir
rolü bulunmaktadır.20 Çünkü din ve inanç, insanın hayatında bir realite olarak ortaya
16
Ali İmran, 3/19.
17
Rum, 30/30.
18
Belma Özbaydar, Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir Araştırma, Baha Matbaası, İstanbul,
1970, s.5.
19
Tümer, a.g.e., s. 317.
20
İlhan Topuz, “Dindarlık Tipolojileri İle Benlik Saygısı Arasındaki İlişki: Yetişkinler Üzerine Bir
Araştırma,” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık, 2013, S.30, s. 141.
8
çıkmakta ve önemli bir ihtiyacı karşılamaktadırlar. Dolayısıyla Allah’ın çizdiği sınırlar
içinde iman, bireyi belirsizlik ve kararsızlıklardan kurtararak onun yaşamını
kolaylaştırmaktadır.21
Dinin insanı bu kadar çok etkilemesinin temel sebebi şu olsa gerektir; İnsan çok
boyutlu bir varlıktır, insanın bir konudaki davranışı onun birçok değişik özelliğinden ve
kendi dışındaki çok sayıda çevresel uyaranlardan etkilenmektedir. Din de insanın
davranışını etkilemekte olan bütün boyutlarla ilgili kapsayıcı bilgiler ve düzenlemeler
içermektedir, dolayısı ile o toplamda insan davranışını etkileyen en önemli sebep
olmaktadır. Çünkü o davranışın hemen hemen her boyutunu ayrı ayrı az veya çok
etkilemektedir. Bu sayede din insan davranışlarının en önemli motivi olmaktadır.22
4.2. Din Duygusu ve Dinî Hayatın Boyutları

İnanma, bir varlığa bağlanma, boyun eğme ve korktuğu şeyden emin olmak için
sığınma eğilimi insan fıtratında vardır. Ayrıca insanın yaratılışında bulunan ebedilik
arzusu ve ölüm korkusunun Allah’a inanmasında ve bir dine bağlanmasında olumlu bir
etkiye sahip olduğu da muhakkaktır. Bu nedenle biz dindarlığı insan oluşumunun
doğasında temelleri bulunan psikolojik bir ihtiyaç şeklinde değerlendirmekteyiz. İnsan,
fıtratı gereği, kendisini tanımak ve evrenin Tanrısını bilmek için, araştırmaya ve
tefekkür etmeye, kendinden üstün güç karşısında ibadet etmeye, hayatın musibet ve
sıkıntıları çoğaldığı zamanlarda ise O’ndan yardım istemek gayesi ile Onunla bağ
kurmaya ve O’na sığınmaya ihtiyaç duyar. Çünkü insan, Tanrı’nın korumasında ve
gözetiminde güven ve huzur bulmaktadır.23
İnsanın fıtrî olarak Rabbini bulmasını ve bir dine bağlanma eğilimini farklı bir
bakış açısı ile dile getiren İsmail Hakkı İzmirli, (1868-1946) Allah fikrinin önceden
insanda var olduğunu; ancak ispat delilleri sayesinde bu bilgiye ulaşıldığını savunur.24
Ahmet Hamdi Akseki de insan olanın dinsiz olamayacağını şu sözlerle izah eder.
“Dünyada dini olmayan insan yoktur. İnsan olsun da bir dini, bir itikadı, bir esasa imanı
ve imanına göre ameli olmasın, mümkün değildir.”25 Hal böyle olunca insanların fıtratı
21
Habil Şentürk, İbadet Psikolojisi, İz Yay., İstanbul, 2008, s. 11.
22
Certel, a.g.e.,s.102.
23
Şentürk, Din Psikolojisi, s.129-133.
24
İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelâm, (Ed.) Sabri Hizmetli, Umran Yayınları, Ankara, 1981, II, s.
228-229.
25
Ahmet Hamdi Akseki, Dinî Dersler, 2.Basım, Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, İstanbul, 1951, s.4.
9
gereği var olan bu sığınma ve boyun eğme duygusunun daha sistemli bir halde tezahür
etmesi kaçınılmaz olmaktadır. Kısacası Allah, insanı yaratırken ona verdiği bu fıtri
kabiliyetler sebebiyle beşerin fıtratına da dindar olma niteliğini ilave etmiştir.
Elmalılı dine muhatap olma şartının “akıl ve ihtiyar” olduğunu ifade etmiştir.
Akıl olmadığında dinî yükümlülüğün mümkün olmadığını dile getirdiği gibi irade yani
seçme hürriyeti olmadığında da dindarlığın bulunamayacağını vurgulamıştır. Din
tanımındaki bu vurgu aslında dindarlığın mahiyetine yönelik bilgi vermektedir.
Nitekim İslâm’a göre gerçek dindarlık, Allah’ın gönderdiği kitaba uymayı ve aklını bu
yolda kullanmayı gerektirir.26 Elmalılı’nın da işaret ettiği gibi dindarlık aklı ve iradeyi
iç içe barındıran bir haldir. Bununla birlikte dindar olmak için bilgili ve akıllı olmak
yeterli değildir. Dindar olmak için hem dini bilmek hem de sevmek gerekmektedir.
Çünkü dindarlığın kaynağını dinî duygu oluşturmaktadır. Din duygusunun da ilâhî
kaynaktan beslendiği bilinince dinin dinî duyguyla, dinî duygunun dindarlıkla olan ilgisi
anlaşılmış olur.
Dindarlığı din kelimesinden bağımsız düşünmek mümkün değildir. Genel

anlamda kabul edilecek bir din tanımı olmamasından dolayı tek ve kapsayıcı bir din
tanımı yapmak da mümkün değildir. Farklı din tanımları farklı dindarlık modellerini de
beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, din psikolojisi literatüründe de dindarlığın
tanımından çok onun tezahür ettiği inanç, ibadet ve bilgi alanlarındaki yansımalarına
bakılarak dindarlığın değerlendirilmesine ve anlaşılmasına çalışılmaktadır. Dolayısıyla
her din, kendi içindeki inanç ve ibadet yapısına göre farklı dindarlık biçimleri
oluşturmaktadır.
İnsanlar, dindarlığı farklı şekillerde algılar ve farklı şekillerde tanımlarlar. Tekin,

dindarlığı “dinin insan hayatına nüfuz derecesi” şeklinde tanımlamıştır. Bu tanım, dinin
teorik, ibadet ve yaşama gibi bütün safhalarını içerisine almaktadır. 27 Uysal’a göre
dindarlık, “İnançlı ya da her hangi bir dine mensup kişilerin dini yaşantılarıdır.”28
Subaşı dindarlığı, “bireyin dinsel yapısıyla kurduğu bağlılık düzeyinin öznel ifadesi”
26
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kuran Dili, Sadeleştiren: İsmail Karaçam, Emin Işık,
Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel, Anadolu Yayıncılık,, C.1, s. 94.
27
Mustafa Tekin, “Dindarlık Bağlamında Amel-i Salih Kavramına Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Dindarlık
Olgusu Sempozyumu (25-26 Aralık) , Kur’an Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul, 2004, s. 53.
28
Veysel uysal, “İslami Dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma”, İslami Araştırmalar, 1995,8 (3-4),
263-278.
10
olarak tanımlamaktadır.29 Okumuş’a göre dindarlık; “İnsanın iman-amel temelinde
ortaya koyduğu dini tutum, deneyim ve davranış biçimi, yani inanılan dinin emir ve
yasakları doğrultusunda yaşamayı ifade eden ve inanç, bilgi, tecrübe, duygu, ibadet, etki
organizasyon gibi boyutları olan bir olgudur.”30 Kirman’a göre ise dindarlık, “Bir
kişinin günlük hayatında dinin önemini ifade eden, kişinin dine inanma ve bağlanma
derecesini gösteren bir kavramdır.”31
Maslow, dindarlığın insanın psikolojik yapısında var olduğunu ve doğaüstü bir

kurala uymak ile değil, insanın kendi doğal yapısını takip etmekle dindar olacağını
savunmuştur. Daha çok kurumsal olmayan, bireysel bir din üzerine yoğunlaşan Maslow,
varlık değerlerine sahip olan ve kendini gerçekleştirenlerin doğal olarak dindar
olduklarını belirtmiştir.32
Allen, dindarlığı tahkiki (committed) ve taklidi (consensual) olmak üzere ikiye

ayırmıştır. Tahkiki dindarlık, günlük hayattaki faaliyet ve davranışları yönlendirebilecek
şekilde dini inanç ve değerlerin içselleştirilerek yaşandığı bir dindarlıktır. Taklidi
dindarlık ise, bireyin dini inanç ve değerlerini içselleştiremediği için, günlük hayatında
dinin amaç olmaktan çok araç durumunda olduğu dindarlıktır.33
Pavlov, dindarlığı içgüdüsel bir kavram ve güven arayışı olarak yorumlamıştır.

Ona göre insan tabiatta karşılaştığı güçlüklerin çaresizliği karşısında içgüdüsel olarak
genetik yolla aktarılan dini bağlar geliştirmiştir.34
Yukarıda yapılan dindarlık tanımlarına dayanarak her dini inanışı kapsayan

genel bir din ve dindarlık tanımı yapmak mümkün değildir. Yapılan her tanım
dindarlığın farklı farklı noktalarına temas etmektedir. Dindarlık kavramının daha iyi
anlaşılması için dini hayatı analiz edip dindarlığın farklı boyutlarını ele almak gerekir.
Bizde dindarlığı; inanç, bilgi, ibadet, tecrübe ve etki boyutlarıyla ele alacağız.
29
Necdet Subaşı, “Türkiye Dindarlığı, Yeni Tipolojiler”, İslamiyat, 5 (4), 2002, s. 24.
30
Ejder Okumuş “Bir Din İstismarı Olarak Gösterişçi Dindarlık”, İslamiyat, 5 (4), s. 195.
31
M. Ali Kirman, Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yay,. İstanbul, 2004, s. 62.
32
Ali Ayten, Psikoloji ve Din, Psikologların Din ve Tanrı Görüşleri, İz Yay., İstanbul , 2006, s.119.
33
Ferdi Kılıç, Dindarlık Eğilimi, Varoluşsal Kaygı ve Psikolojik Sağlık, Ankara Üniv. S.B.E
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007, s.10-11.
34
Abdülkerim Bahadır, İnsanın Anlam Arayışı ve Din, İnsan Yay., İstanbul , 2002. s.139-140.
11
4.2.1. İnanç Boyutu
İnanç boyutu, dinsel öğreti ve kuralların doğru kabul edildiği boyuttur. Her dinin
kurduğu bir inanç sistemi vardır. İnananlardan sistemin benimsenmesi beklenir. Kişinin
dini inanç esaslarına bağlılığı ve bunun tezahürü olarak çeşitli zaman ve mekânlarda
ibadetlere katılması onun dindarlığının göstergelerindendir.
4.2.2. Bilgi Boyutu

Dinin bilgi boyutu bireyin din ve kutsal kitap kaynaklı bilgilerini ifade eder.
Dindar insanın bir takım dini ilke ve emirleri bildiği düşünülür. İman, amel ve bilgi
arasında çok yakın bir ilişki vardır. Eksik ve yanlış bilgiler üzerine sağlıklı bir dindarlık
kurulamaz. Her inanan kişi neye niçin inandığını bilmeli ve bu sağlam bilgiye
dayanarak gönülden teslimiyet ile tasdik etmelidir.
Bütün dinler mensuplarının inançları hakkında bilgi sahibi olmalarını ister. Dini
hakkında bilgi sahibi olan kişi tevbe, affedilme gibi durumlar başta olmak üzere günlük
yaşantısına dair pek çok talebinde dine müracaat eder.35
4.2.3. İbadet Boyutu

Dinin ibadet boyutu ile dinin içindeki dini pratikler ifade edilir. Çeşitli ayinler
oruçlar, dualar ibadet boyutu içerisinde yer alır. İbadet tecrübesi yüce yaratıcıya
inanmanın doğal ve zorunlu yansımasıdır. Dinin gözlenebilir olan objektif yönünü
oluşturan uygulamalar bütünüdür.36
4.2.4. Tecrübe (Duygu) Boyutu

Dinin tecrübe boyutu dini bir duyguyu tecrübe etmeyi ifade eder. Dini tecrübe
yapısı itibari ile duygusal bir özelliğe sahiptir. Buna göre dini korku, sevgi, hayranlık,
bağlılık, dayanma, güvenme, sığınma, teslim olma, ümit, sabır, şükür, minnettarlık,
saygı, hürmet, tazim, hüzün, rıza, hayâ gibi duygular dini tecrübe içinde yer alan önemli
yaşantılardır.
Din duygusu yalnız insana mahsus bir özelliktir. Bir diğer özellik de bu
duygunun kutsal karşısında korku ve yüceltme ile beraber olan bir duygulanma
içermesidir.
35
Gordon W. Allport, Birey ve Dini, Çev. Bilal Sambur, Elis Yay., İstanbul, 2004, s.105.
36
Certel, a.g.e., s.98.
12
Dindarlığın temelinde yatan din duygusunun, insanlarda fıtri olarak bulunduğu
üzerinde bazı bilim adamları hemfikir olup ayrıca İslam dini bu duygunun insanda
yaratılıştan geldiğini ortaya koymaktadır.37 Son zamanlarda çocuk psikolojisi üzerine
yapılan araştırmalar, çocuğun dini inanca hazır ve istekli olduğunu ortaya koymuştur.
Çocuk doğduğunda onda hazır bir din ya da Allah inancı yoktur. Fakat buna tabii bir
eğilim vardır. Bu eğilim kişinin yaşadığı toplum içinde belirli bir dine mensup
olabilmesi, sosyal çevre ve din şuuru geliştirmesiyle somut bir inanma eylemi haline
dönüşür. 38
4.2.5. Etki Boyutu

Dini duygunun; kişinin diğer davranışları üzerindeki kontrol ve etkilerini ifade
eden boyuttur. Din kurtuluş, ebedi hayat gibi vaatlerde bulunur. Manevi huzur, kaygı ve
endişeden kurtulmak dinin birey üzerinde olumlu etkilerindendir.
4.3. Şahsiyet (Kişilik) Nedir

Persona sözcüğünün asıl anlamı, Latincede, tiyatro oyuncularının kullandığı
maskedir. O dönemde oyun sırasında yüz maskesinin altında konuşmalar yapılmakta ya
da şarkılar söylenmekteydi. Tınlama anlamına gelen personare sözcüğü person’dan
türetilmiştir. Personare sözcüğü ‘bir başına birlik’ anlamına geldiği için bugünkü kişilik
kavramı hakkında bize az çok ipucu vermektedir.39 Kişilik bir insanın bütün ilgilerinin,
tutumlarının, yeteneklerinin, konuşma tarzının, dış görünüşünün ve çevreye uyum
biçimlerinin özelliklerini içeren kavrama verilen addır. Kavram olarak ele alındığında
kişilik, bireyin kendine özgü ve başkalarından ayırıcı, bedensel, zihinsel ve ruhsal
özelliklerinin bütünü olarak değerlendirilir. İnsan birçok unsurdan meydana gelen,
ahenkli, parçalanmaz bir bütündür. Her insanın diğer insanlardan farklı, kendine has bir
takım özellikleri vardır. İşte insanları birbirlerinden ayıran, her insanın kendine has
bedeni ve ruhi özelliklerinin tümüne kişilik denir.40
Psikolojik kuramların öncülerinden Freud, kişilik ile ilgili şunları dile
getirmiştir: kişilik gelişimi, doğada nedeni olmayan hiçbir sonuç değildir. İnsanın
kişiliğindeki süreçlerin kendiliğinden oluşmayıp, değişik nedenler, değişik duygu, tutum
37
Vahit İmamoğlu, Mehmet Akif ve İnanan İnsan, Ravza Yay., İstanbul ,1996, s. 114.
38
Veysel Uysal, Türkiye’de Dindarlık ve Kadın, Dem Yay., İstanbul, 1996, s.24.
39
Gülgün Yanbastı, Kişilik Kuramları, Ege üniversitesi Yay., İzmir ,1990, s. 9.
40
Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Sönmez Yay., Samsun ,1993, s. 83.
13
ve davranışların kişilik yapılarına yol açtığını söyler. Ve bunun nedeninin ilk çocukluk,
gençlik çağlarına dayandığını ileri sürer.
Adler de çocukluk dönemlerindeki etkileşimler sonucu kişinin kendine özgü bir
davranış örüntüsü geliştirdiği görüşünü savunur ve bireyin yaşam biçiminin, yaklaşık
olarak beş yaşlarına geldiğinde şekillendiğini ve sonraki çağlarda belirgin bir değişiklik
göstermediğini söyleyerek meslektaşı Freud ile benzer bir görüşü ifade eder.41
Henry Murray, kişiliği bireysel süreçleri yürütmek, kendini ifade etmek,
çatışmaları çözmek ve gereksinimleri sürtüşmesiz giderebilmek için örgütler kurmakta
görür. Kişiliği bireysel ve kendine özgü bir sistemde görüp, oluşum safhasını yalnız
küçük ve belirli yaşlar arasına hapseden bu üç düşünürün görüşüne muhalif ve farklı
görüşler ortaya koyan psikoloji kuramcıları da vardır. Farklı izahlarıyla ön plana çıkan
diğer düşünürlerden biri de kişiliği ve oluşumunu kültürel kökende gören E. Fromm’
dur. Bununla birlikte davranışçılar (boheviyoristler) da kişiliği, uzun bir süre içinde
kazanılan meslekî, ailevî, dinî, siyasî ve ekonomik alışkanlık birikiminin ürünü olarak
görmektedirler. Camile Wortman “Psychology” isimli eserinde; “kişilik bireyin
doğumundan ölümüne kadar devam eden dinamik bir süreçtir,” diyerek yukarıda ifade
edilen görüşü teyit etmektedir. Dolayısıyla yaşayan her insanın bir kişiliği vardır. Ribot
“kişiliğin yapısında fikir ancak tali bir amildir,” diyerek birinci plana arzular, teessüri
temayüller, ihtiraslar ve hisleri alır. Bergson da paralel bir görüşle şuurun derin
kısmındaki olayların ancak bizim kişiliğimizi meydana getirdiğini, buradaki şuur
hallerinin bizim bütün geçmişimizi ifade edebileceğini söyler.42
Şahsiyet Arapça bir kavram olup, Türkçedeki kişilikle eş anlamlıdır. “Şahsiyet
kelimesi Arapça ‘şahasa’ fiilinden türemiştir. ‘Şahasa’ fiili şu anlamlara gelmektedir: 1-
Yükselmek, görünmek, ortaya çıkmak 2- Zuhur etmek, birine sabit bir şekilde bakmak
3- Nihayet, temsil etmek, açıklamak.”43 Şahsiyet, soyut bir kavram olup çok yönlü ve
karmaşıktır. İrade, zekâ, duygu, heyecan, mizaç, biyolojik yapı, soyaçekim, çevre ve
sosyal etkenler gibi pek çok özellik şahsiyetin muhtevasında yer alır.44
Her insanın şahsiyeti birbirinden farklıdır. “İnsanların parmak izleri ne kadar
taklitten uzak bir orijinallik arz ediyorsa, onların yüzleri ve ruhî kimlikleri olan
41
Akif Akto, Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü, Yüzüncü Yıl Üniv. S.B.E Yüksek Lisans Tezi, Van, 2005,
s. 6.
42
H. Mahmut Çamdibi, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazali, İFAV Yayınları 2.Bsk., İstanbul, 1994, s. 30.
43
Akif Akto, “Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü”, A.Ü.İ.F. Dergisi 52: 2 (2011), s. 193.
44
Tuncel Altınköprü, Şahsiyet Analizi, Hayat Yay., İstanbul, 1999, s.19.
14
şahsiyetleri de o kadar orijinaldir. İnsan, bu benzer ve farklı tarafları ile sosyal çevrede
şahsiyetini ortaya koyar. Bu durum onun verasetle getirdiği özelliklere olduğu kadar,
aile çevresinde, okulda ve içinde bulunduğu toplumda yaşadığı tecrübelere de bağlıdır.
İnsanlar birbirinden farklıdır, bu fark onların derece derece zekâlarında, duygu ve
heyecanlarında, özel kabiliyetlerinde vs. kendini gösterir. Kişiler aynı durum ve şartlar
altında farklı duyuş, düşünüş ve davranış içinde bulunabilirler.”45
Şahsiyetin bir değişen, bir de değişmeyen yönü vardır. Değişmeyen yönünü
kalıtım oluşturur. İnsan şahsiyetinde, yaşadığı gelişim dönemlerine ve yaşadığı çevreye
göre bir takım değişimler meydana gelse de yapılan araştırmalar şahsiyetin bazı
vasıflarının eğitim ve sosyal çevre baskısına rağmen sabit kaldığını göstermektedir. 46
Bireyler aynı çevrede yetişmelerine rağmen ilgileri, başarıları, olaylara bakış açıları
bakımından farklı özellikler göstermektedirler. Bu durum da kalıtım ve biyolojik
özellikler ile açıklanır. İnsan şahsiyetinin değişen yönünü çevre oluşturur. Çevre
kavramı insanın genetik olmayan tüm özelliklerini kapsar. İnsanın iki çeşit çevresi
mevcuttur. Biri fiziksel çevresi diğeri sosyal çevresidir. Besin, hava sıcaklık, ışık,
atmosfer basıncı, organizmanın fiziksel çevrelerinin önemli öğeleridir. Bireyin
etrafındaki insanlar ve bu insanların oluşturduğu örf ve adetler, gelenek ve görenekler
sosyal ve kültürel çevreyi meydana getirir.47 Din faktörü de genel olarak çevrenin içinde
yer alır. Ancak biz ayrı bir başlık halinde ele alacağız.
4.3.1. Şahsiyete Etki Eden Unsurlardan Biri Olarak Din

İnsanın din ile ilişkisini ele alan pek çok araştırma, dünya üzerinde yaşadığı
bilinen büyük, küçük tüm insan topluluklarının güçlü dini yönelişlere sahip olduklarını
ortaya koymuştur. Bu çerçevede her toplumun insanüstü ilahi bir varlık anlayışı ve ölüm
ötesi inancı geliştirdiği; ayrıca inançlara uygun birtakım ibadetler ve dini törenler icra
ettiği tespit edilmiştir. Günümüzde dünyada yaşayan insanların dörtte üçünün bir dine
inandığı ve bu inancın onların davranışlarına yön verdiği görülmüştür. Dini yaşantıya
ait bulgular gösterir ki kutsallık atfedilen bir varlığa inanma, dua etme ve ibadet etme ya
da herhangi bir varlığı saygıyla yüceltme gibi dini eğilimler insanların ortak özellikleri
arasında yer alır. Bu genellemeden hareket eden araştırmacıların büyük bir kısmı, içeriği
45
46
Neda Armaner, Din Psikolojisine Giriş I, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1980, s.72-73.
47
Âdem Aygün, Kişilik Psikolojisi ve Dindarlık, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya,
2000, s. 16.
15
konusunda hem fikir olmamakla birlikte, insanda doğuştan yüce bir varlığa inanma
ihtiyacı ve dini bir hazırlığın mevcut olduğu hususunda birleşirler. İslam literatüründe
bu fıtrat olarak nitelendirilir. Yani insanın yaratıcısını tanımaya ve ona bağlanmaya
doğuştan eğilimli olduğu kabul edilir.48
“İnsanoğlu, tıpkı bir çiçeğin tohum olarak toprağa ekilmesinden bir filiz vererek
topraktan çıkmasına; daha sonra gerekli bakım ve uygun çevre şartları altında gelişip
büyümeye; nihayet bütün varlığıyla kök, gövde, dal, yaprak ve çiçek olarak ortaya
çıkmasına; bütün renk, koku ve özellikleriyle kendini gösterdiği, kendisinde bulunan
potansiyel güçleri geliştirerek kendini gerçekleştirdiği gibi kişiliğini geliştirerek bütün
özellikleriyle kendini ortaya koyar. İşte bu şahsiyetin gelişip her yönüyle ortaya
konabilmesi için bütün ihtiyaçlarının karşılanması, ona gereken eğitimin verilmesi ve
elverişli gelişim ortamının sağlanması icap eder. Nasıl ki, çiçeğin gelişmesi esnasındaki
birtakım ihmaller (suyunun zamanında ve yeterince verilmemesi, gübre ve ilâçlarının
ihmal edilmesi gibi) onun gereği gibi gelişmesini engellerse; insanoğlunun da gerek
bedenî, gerekse ruhî ihtiyaçları ihmâl edilecek olursa kişiliğinin gelişmesi aksamış
olacaktır. Sağlıklı ve tam bir şahsiyet olarak bütün istidat, kabiliyet ve özellikleriyle
kendini gerçekleştirmesi mümkün olmayacaktır. Yani şahsiyetinin bir tarafları eksik
kalmış, bazı yönleri tam gelişmemiş olacaktır. İşte insanın temel psikolojik ihtiyaç ve
istidatlarından biri de dindir. Bu ihtiyaç tam karşılanmaz ve bu istidat tam
geliştirilmezse kişinin bu yönü zayıf kalacak, bu yönü zayıf olan bir kişi de kendinden
beklenen bazı görevleri gereği gibi yapamayacaktır. Sözgelişi, bacakları tam
gelişmemiş, kemik gelişimi tam olmamış bir kimse nasıl normal yürüyemez, sağlıklı
insanlar gibi ağır yükleri taşıyamazsa; sağlıklı din eğitimi almamış, dini yönü tam
gelişmemiş bir kişi de mesuliyet duygusu tam gelişmediği için kendinden beklenen
sağlıklı ve güvenli kişiliği geliştiremeyecek ve gösteremeyecektir.”49
48
Abdülkerim, Bahadır ve diğ., Anadolu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Önlisans Programı Din
Psikolojisi, Anadolu Üniv. Açıköğretim Fakültesi Yay., Eskişehir, 2010, s. 46.
49
16
4.3.2. Dini Şahsiyet Nedir
Bir insanın kendine mahsus dini özelliklerinin tümüne dini şahsiyet denir.
İnsanın dini inançları, duyguları, düşünceleri, şüpheleri, dini tutum ve davranışları, dine
yaklaşımı, kısaca bir bütün olarak dini görünümü onun dini şahsiyetini oluşturur.50
“Bilindiği gibi her din, insanı kendi istediği istikamette değiştirip şekillendirerek
ideal insan tipini gerçekleştirmek ister. Bunun sonucu olarak aynı dine inanan
insanlarda, dini inançlarından kaynaklanan ortak kişilik özellikleri ortaya çıkar. Bu
özellikler bilhassa ortak değer yargıları, inançlar, kanaatler, tavır alışlar ve davranışlarda
kendini gösterir.”51
Dini şahsiyetin kazanılmaya başladığı ilk yer muhakkak ki ailedir. Okul öncesi
dönemde çocuklar anne ve babalarını örnek alıp, taklit ederler. Anne ve baba, çocuğun
şahsiyetinin oluşup gelişmesinde etkili oldukları gibi, dine karşı tutum ve
davranışlarıyla dini şahsiyetin oluşmasında da etkilidirler. Çocuğun bu dönemde aldığı
dini temel, çocuğun ileriki hayatında dini değerlere karşı olumlu ya da olumsuz tutumlar
geliştirmesinde etkilidir. Çocuk Allaha bağlanmayı öğrenmeden önce anne babaya
bağlılığı ve güveni öğrenir. Çünkü anne ve baba onun için model ve otorite
konumundadır. Anne ve baba buradan yola çıkarak Allaha güveni ve bağlanmayı
çocuğa öğretmekle yükümlüdür. Anne ve babanın dine karşı olumsuz tavırları çocuğun
olumlu dini gelişimine zarar verebilir. Bağlanması gereken olumlu şeyler öğretilmeyen
çocuk, yanlış ve zararlı şeylere bağlanabilir.52
Ailede dini bilgilendirmenin zamanı ve miktarı doğru ayarlanmalıdır. Yani dini
bilgi ne vaktinden önce, ne haddinden fazla, ne de ihtiyacın altında olmalıdır. Yani
verilecek bilgiler çocuğun ihtiyaç duyduğu sırada gelişim dönemlerine uygun verilmeli
ve ihtiyacını karşılamalıdır. Çocuğa ceza temelli korkutucu ve baskı temelli dini eğitim
verilmemelidir. Bu durum çocuğun ruhi dengesini bozar. Aksine sevgi temelli eğitim
verilip dini şahsiyeti sağlam bireyler yetiştirilmelidir.
“Dini kişiliğin oluşmasında peygamber inancının hususi bir yer vardır. Çünkü
peygamberler insanların ulaşmak istedikleri ideal insan modelleridir. Bir başka ifade ile
50
Peker, a.g.e., s. 85.
51
Certel, a.g.e., s. 171.
52
Âdem Akıncı, “Din Eğitiminin Başlama Yaşı”, Yeni Ümit Dini İlimler ve Kültür Dergisi, Sayı: 80,
Nisan- Mayıs- Haziran- 2008, Yıl: 21.
17
peygamber, müminlerin kendisi gibi olmak istedikleri kişidir. Peygamber, dini şahsında
en mükemmel şekilde yaşamış bir modeldir. Din de insanları bu modeli örnek almaya
çağırır.”53
Kişiliğin oluşmasında ibadetlerin de önemli bir yeri vardır. Mesela gereği gibi
kılınan namaz, insanı her türlü kötü ve yanlış düşünce ve davranışlardan alıkoyar.
Zekât, olumsuz ve arzu edilmeyen birer kişilik özelliği olan bencillik ve cimrilikten
kurtarıp cömertlik ve diğergamlığın kazanılmasını sağlar. Dindeki yasaklar da müminin
kişiliğinde yer etmemesi gereken hayâsızlık, hırsızlık, zulüm vb. olumsuz özellikleri
bertaraf etmek suretiyle şahsiyet oluşumuna katkı sağlar.54
4.4. Kuran’da İnsan Şahsiyetinin Olumlu ve Olumsuz Özellikleri

Kuran’da şahsiyet kavramı geçmemekle birlikte insan kişiliğini ve davranışlarını
ifade eden birçok kavram yer almaktadır. Şâkile, huluk, fıtrat, nefis, kalp gibi temel
kavramlar insan kişiliği ile ilgili kavramlardır. Kuran’da da ifade edildiği gibi insan
içinde iyiliği ve kötülüğü potansiyel olarak barındırmaktadır.
4.4.1. Şahsiyetin Olumlu Özellikleri

Alçak gönüllü olmak: Rahmanın (has) kulları onlardır ki, yeryüzünde tevazu ile
yürürler. Ve kendini bilmez kimseler onlara laf attığında ( incitmeksizin) ‘selam’ derler
geçerler.55
Sabırlı olmak: Ant olsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlardan, ürünlerden
biraz azaltma ile deneriz. Sabredenleri müjdele. O sabredenler, kendilerine bir bela
geldiği zaman: biz Allah’ın kullarıyız ve biz ona döneceğiz, derler. İşte rablerinden
bağışlanmalar ve sevgi hep onlaradır. Ve doğru yolu bulanlar da onlardır.56
Kötülüğe iyilikle karşılık vermek: kötülüğü en güzel olanla sav! O zaman seninle
arasında düşmanlık bulunan kimse sanki sıcak bir dost oluvermiştir. Buna ancak
sabredenler ve büyük pay sahibi olanlar kavuşturulur.57
Affetmek: Sen bağışlanma yolunu tut. İyiliği emret ve cahillerden yüz çevir.58
53
54
55
Furkan, 25/63.
56
Bakara, 2 /155-157.
57
Fussilet, 41/34-35.
18
Şükretmek: Siz şükreder ve inanırsanız Allah size niçin azap etsin ki?59
Tövbe etmek: Allah tövbe edenleri ve temizlenenleri sever.60
Sevmek: işte siz ey iman edenler öyle kimselersiniz ki, imansız olanlar sizleri
sevmedikleri halde siz onları seversiniz.61
Vefalı olmak: müminlerdendir o erler ki Allaha verdikleri ahde sadakat gösterdiler.

Kimi canını verdi, kimi de beklemektedir. Onlar ahitlerini hiç değiştirmediler.62
Tevekkül etmek: bize yollarımızı göstermişken neden Allaha dayanıp güvenmeyelim?

Elbette bize yaptığınız eziyetlere katlanacağız. Tevekkül edenler yalnız Allaha tevekkül
etsinler.63
Vermek: kardeşlerini nefislerine tercih ederler.64
4.4.2. Şahsiyetin Olumsuz Özellikleri
Az şükretmek: Doğrusu biz sizi yeryüzüne yerleştirdik ve orada size geçim vasıtaları
verdik. Ne kadar da az şükrediyorsunuz.65
Acizlik: Bunun üzerine kardeşini öldürmekte nefsine uydu ve onu öldürdü de hüsrana
uğrayanlardan oldu. Sonra Allah kardeşinin ölüsünü nasıl gömeceğini göstermek için,
ona yeri eşeleyen bir karga gösterdi. Yazıklar olsun bana bu karga gibi bile olmaktan
aciz kaldım da kardeşimin ölüsünü örtemedim dedi. Pişmanlık duyanlardan oldu.66
Hırslı olmak: Gerçekten insan; hırsına düşkün yaratılmıştır. Kendine kötülük dokundu
mu sızlanır. Kendisine hayrı dokundu mu cimrilik eder.67
Tartışmaya düşkünlük: Hakikaten biz bu Kuran’da insanlar için her türlü misali sayıp
dökmüşüzdür. Fakat tartışmaya en çok düşkün varlık insandır.68
58
Araf, 7/199.
59
Nisa, 4/47.
60
Bakara, 2/ 222.
61
Ali İmran, 3/119.
62
İbrahim, 14/16.
63
İbrahim, 14/ 12.
64
Haşr, 59/9.
65
Araf, 7/ 105.
66
Maide, 5/30- 31.
67
Fecr, 89/16-20.
19
Acele etmek: size ayetlerimi göstereceğim. Bunu benden acele olarak istemeyin. 69
Cimri olmak: de ki rabbimin rahmet hazinelerine siz sahip olsaydınız tükenir

korkusuyla yine de cimrilik ederdiniz. Zaten insanlar pek cimridir.70
Nankör olmak: Ant olsun ki, insana nimetimizi tattırır sonra onu ondan çekip alırsak, o
şüphesiz umutsuz bir nanköre döner. 71
68
Öznur Özdoğan, Aşkın Yanımız Maneviyat, Özdenöze Yay., Ankara, 2009, s. 20-24; Kehf, 18/54.
69
Enbiya, 21/37.
70
İsra, 17/ 100.
71
Hud, 11/9; İsra 17/69.
20
İKİNCİ BÖLÜM
ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN
HAYATI VE KİŞİLİĞİ
1. Hayatı
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır 1878 yılında Antalya’nın Elmalı ilçesinde

doğdu. Babası Gölhisar’ın Yazır Köyü’nde doğup Aydın medreselerinde okuduktan
sonra Elmalı’ya yerleşmiş olan Şer’iyye mahkemesinde başkâtiplik görevini ifa eden
Numan Efendi’dir. Annesi Elmalı hocalarından Sarlarlı Mehmet Efendi’nin kızı Fatma
Hanım’dır. “İlk ve orta öğreniminin yanı sıra hafızlığını da Elmalı’da tamamlayan
Muhammed Hamdi, eğitimine devam etmek için dayısı Mustafa Efendi ile İstanbul’a
gitti ve Küçük Ayasofya Medresesi’ne girdi. Beyazıt’ta Kayserili Hamdi Efendi’nin
derslerine devam edip icazetini ondan aldı. Hocası ile isim benzerliğinden dolayı
kendisine Küçük Hamdi, hocasına Büyük Hamdi lakabı ile hitap edildi. Bazı yazılarında
kendi de bu lakabı kullanmıştı. 1934 yılında çıkan Soyadı kanunu ile babasının
memleketi Yazır’ı soyadı olarak kullandı. Kendisi daha çok Elmalılı lakabı ile meşhur
oldu. Eğitimi sırasında Bakkal Arif Efendi ve Sami Efendi’nin hat derslerine de katılıp
hat alanında da icazet aldı. 1904 yılında girdiği ruus imtihanını kazandı. Aynı zamanda
devam ettiği Mekteb-i Nüvvab’ı (Hukuk Fakültesi) birincilikle bitirdi.”72
1905-1908 yılları arasında Beyazıd Camii’nde ders verdi. Kendi gayreti ile
Fransızca öğrendi. Edebiyat musiki ve felsefe ile ilgilenerek kendini geliştirdi.73
Öğretim hayatına dersiamlık ile giren Elmalılı; Medresetül- Vaizinde Fıkıh usulü,
Mekteb-i Nüvvab ile Mekteb-i Küzad’ta İslam hukuku, Mekteb-i Mülkiye’de mantık
okuttu. Bu arada huzur derslerine de muhatap olarak katıldı. Sultan Reşat’ın son
72
Yusuf Şevki Yavuz, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Mad”., TDV İslam Ansiklopedisi, İsam Yay,
İstanbul , C.11, s. 57.
73
Fatma Paksüt, “Merhum Dayım Elmalılı Yazır”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay.,, Ankara,
1993, s.6.
21
yıllarında 1918 Ağustosunda şeyhülislamlık müessesesi bünyesinde kurulan Darü’l-
Hikmeti’l-İslamiyye’ye önce üye, sonra başkan oldu.74
Cereyan eden olaylar Elmalılı’yı politikaya girmeye sevk etmiştir. Elmalılı,

Osmanlı’nın içinde bulunduğu durumdan ancak meşrutiyet ile kurtulacağına inanıyordu.
Ancak Elmalılı’nın kastettiği meşrutiyet Avrupai tarzdaki meşrutiyet değil, şeriata
uygun bir meşrutiyetti. Bu sebeple bu hususta bazı çalışmalar içinde bulunmuştur.
Ülkeyi çağdaş medeniyetler seviyesine ulaştıracağı ümidiyle meşrutiyet görüşünü temsil
eden ittihat ve terakki cemiyetinin ilmiye sınıfına üye oldu. İkinci Meşrutiyetin ilk
meclisine Antalya mebusu olarak girdi (1908).75 Bu durum göstermektedir ki Elmalılı
münzevi bir kişi değildir. Aksine kendini topluma karşı sorumlu hisseden sosyal bir
kişidir. Sosyal bir kişiliğe sahip olması ve toplumsal bilgiye sahip olması onu politikaya
yönlendirmiştir.
İttihatçıların iktidarda olduğu dönemde 1. Dünya savaşı yaşandı. Bu savaş

yenilgi ile sonuçlanınca ittihatçıların birçoğu ülkeden kaçtı. 1. Damat Ferit hükümeti
oluşurken Elmalılı’ya da evkaf nazırlığı (vakıflar bakanlığı) görevi verildi. Elmalılı bu
teklifi kabul etmek istemedi. Ancak kendisine padişahtan yazılı emir gelince görevi
kabul etmek zorunda kaldı. Elmalılı bu görevini sürdürürken Osmanlı Nişanı ile
ödüllendirildi. Cumhuriyetin ilanı ile bu ilgili kurumlar lağvedilince açıkta kaldı.76
Ülkede kargaşalar yaşanırken İstanbul hükümetinde görev almış kimseler

korkup memleketi terk etmeye başladı. Ancak Elmalılı suçlu olmadığı ve yaptıklarının
hesabını verebileceğini düşünerek memleketinden kaçmadı. İstanbul hükümetlerinde
görev yaptığı için sorgulanmadan istiklal Mahkemelerince gıyabında tutuklama kararı
verildi. Bir kış günü Fatih’teki evinden alınarak Ankara’ya götürüldü. Burada kırk gün
tutuklu kaldı. Hâkimin karşısında kendini makul bir şekilde savunmasından dolayı
serbest bırakıldı.77
74
FatmaPaksüt, a.g.e., s. 8.
75
Durmuş Esen, Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın “Hak Dini Kuran Dili” İsimli Tefsirinde Ulumu’l Kur’an,
Sakarya Üniv. SBE Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2008, s. 11-13.
76
Menderes Gürkan, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın İlmi Kişiliği ve Fıkıh ilmindeki Yerine Bir Bakış”, İslam
Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 6, 2005, s. 215.
77
Yavuz, a.g.e., s.58
22
Hakkında verilen idam kararı kaldırılmasına rağmen Elmalılı ölüm korkusunu
uzun süre üzerinden atamadı. İstanbul’a döndükten sonra cami ve çocuklarını ziyaret
dışında evden dışarı çıkmadı. Hem geçim sıkıntısı hem de ilmini genç nesle
aktarabilmek için telif ve çeviri faaliyetlerine başladı.78 Bu maksatla tutuklanmadan
önce çevirisine başladığı Paul Janet ile Gabriel Sealles’in ortak eseri olan “Historia de la
Philosophie ”yı Türkçeye kazandırdı.79 Ve Metalib ve Mezahib adını verdi. Ayrıca
Prens Abbas Halim Paşanın teşvikleri ile başlayıp yarım kalan hukuk kamusu hazırladı.
Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Türkçe bir telif Tefsir yazılması kararı
alınınca Diyanet İşleri Başkanlığı Elmalılı’ya bu maksatla bir teklif götürdü.80
Kendisine yapılan bu teklifi kabul etti. Cumhuriyet rejimi kurulup medreseler
kapatıldıktan sonra mekteplerde Arapça eğitime son verildi. Bunun anlamı Kuran’ı
okuyup anlayabilecek ve anladıklarını çevresine anlatabilecek bir nesil artık
yetişmeyecekti. Diğer taraftan ortamdaki bu boşluktan yararlanmak isteyen bazı
işgüzarlar yabancı kaynaklardan faydalanarak tahrif ve yanlışlarla dolu Kuran-ı Kerim
tercümesini piyasaya sürmeye başladılar. Bu durumları göz önünde bulunduran meclis
işin ciddiyetini kavrayıp Diyanet İşleri Başkanlığı’na talimat verdi. Bu talimat
çerçevesinde Kuran-ı Kerim ve Hadisi Şerifler ehil kişiler tarafından Türkçeye tercüme
edilecekti. Diyanet işleri başkanlığı bu karara uyarak, Kuran-ı Kerim’in tercüme işini
Mehmet Akif’e ve tefsir işini de Elmalılı’ya verdi. Mehmet Akif işin kolay olmadığını
ileri sürerek vazgeçmek istedi.81 Ancak Elmalılı bu işi Akif’in bırakması halinde
kendisinin de kabul etmeyeceğini ileri sürerek onu bu fikrinden vaz geçirdi. Akif bir
süre sonra Mısır’a gitti. Yaptığı tercümeleri Mısır’dan Elmalılı’ya gönderiyordu
Elmalılı da gönderilen ayetleri tefsir ediyordu. Bir süre sonra Mehmet Akif gönderdiği
tercümeleri düzeltme bahanesi ile tercümelerini geri istedi. Aldığı avansı da iade edip
tercüme işinden vazgeçti. Mehmet Akif’in bu görevi bırakması üzerine meal işine de
kendisi devam eden Elmalılı tefsir çalışmalarını ağırlaştırmak zorunda kaldı. 1934
yılları başında Elmalılı kalp krizi geçirdi ve bir ay hasta olarak yattı. Geçirdiği hastalık
tefsirinin daha geç bitmesine neden oldu. Elmalılı “Hak Dini Kuran Dili” ismini verdiği
78
Vehbi Vakkasoğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyete İslam Âlimleri, Cihan Yay., İstanbul, 1987, s. 11.
79
İsmet Ersöz, “Elmalılı Hamdi Yazır ve Tefsirinin Özellikleri”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T. D. V.
Yay., Ankara, 1993, s. 170.
80
Yavuz, a.g.e., s.58
81
Vakkasoğlu, a.g.e., s. 19
23
tefsirini 1938 de tamamladı.82 64 yaşında olan Elmalılı 27 Mayıs 1942 yılında
damadının Erenköy’deki evinde hayatını kaybetti ve Sahray-ı Cedid mezarlığına
defnedildi. “Tahirü’l Mevlevi vefatına şu tarihi düşmüştür:
Hamd-i Fazıl bekaya gitti ah
Rahmet etsin ruhuna Allah.
Müjde-i gufranına bildirmede
Rıhlet tarihi mağfurun leh”83 (1361)
2. Eserleri
1- Hak Dini Kur’ân Dili: Elmalılı’nın en önemli eseridir. Türkçe tefsir Diyanet İşleri
Riyaseti bütçesinden verilen tahsisat ile on iki yıl zarfında yazılmış olup 1935-1939
yıllarında Ebuzziya matbaasında İstanbul’da bir cildi fihrist olmak üzere, dokuz cilt ve
6433 sayfa halinde, on bin takım halinde basılmıştır. İki bin takımı müellifine verilmiş,
geri kalanı dağıtılmıştır.
Elmalılı’nın tefsirinin başına yazdığı mukaddime çok önemlidir. Tefsirinin yazış

tarzını ve Kur’an’daki bazı kavramları burada açıklamıştır.
Tefsirinde genel olarak şu bilgileri vermiştir:
a. Surenin ismini, şayet var ise muhtelif isimlerini
b. Var ise nüzul sebebini,
c. Ayetlerin sayısını,
d. Kelime sayısını,
e. Harf sayısını,
f. Fasılasını,
g. Mekki ya da Medeni oluşunu .84
82
Suat Yıldırım, “Elmalılı Hamdi Yazır ve Tefsiri”, Yeni Ümit, Sayı: 20 Yıl: 5, Nisan-Mayıs-Haziran
1993.
83
Veli Ertan-Hasan Küçük, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi Din Müesseseleri ve Din Âlimleri, Türdav,
İstanbul, 1976, s. 80.
24
Elmalılı tefsirinde üslubu ağır görünse bile o dönemin en güzel Türkçesini
kullanmıştır. Baştaki sureleri detaylı olarak tefsir etmişken sonlara doğru kalp
hastalığının da etkisiyle dolayı tamamlayamamaktan korkup daha yüzeysel ele almıştır.
Elmalılı tefsirinde bazen metin bazen metin ile birlikte anlam, bazen parçalar halinde,
bazen de yalnız olarak hadisler kullanmıştır. Tefsirin yeni nesil tarafından daha iyi
anlaşılması için iki ayrı komisyon tarafından sadeleştirilmesi yapılmıştır.85
2- İrşâdü’l-Ahlaf Fi Ahkâmil-Evkaf: Elmalılı Hamdi Yazır’ın Mekteb-i Mülkiye’de

hoca iken okuttuğu ders notlarını ihtiva etmektedir.86 Elmalılı evkaf nazırı olduğu
dönemde bu çalışmasından oldukça istifade etmiş ve vakıf problemlerini çözmeye
çalışmıştır. Eser 1330/1911 yılında İstanbul’da Ahmet Kâmil Matbaası’nda basılmıştır.
Elmalılı bu kitapta ilmi yükselme ve toplumsal yardımlaşmanın sağlanması, şahıslar
arasında iş bölümü ile mümkün olabildiğini, mübadele ve yardımlaşmanın en güzel
şeklinin vakıf müessesinde kendini gösterdiğini ifade etmiştir. Ayrıca vakıflara yapılan
itirazlara sosyolojik ve felsefi metotla cevap vermiştir.87
3- Sefer Bahsi: Hak Dini Kur’ân Dili tefsirinin 8. ve 9. ciltlerinin başına konulan bu
uzun mektup, 1960 yılında Nebioğlu basımevinde Hamdi Efendinin büyük oğlu Muhtar
Yazır tarafından yayınlanmıştır. Elmalılı’nın zamanın Diyanet İşleri Başkanı Ahmet
Akseki’ye gönderdiği ve seferilik konusunda o güne kadar bilinenden farklı bir görüş
belirttiği mektuptur.
4- Hz. Muhammed (s.a.s.)’in Dini: Hamdi Efendi’nin, Meşihat Makamına Anglikan

kilisesine mensup Dini Eserler Kütüphanesi Müdürü tarafından yöneltilmiş sorulara
yazdığı cevaplardır.
5- Metalib ve Mezahib: Paris Üniversitesi Edebiyat Fakültesi profesörlerinden Paul

Janet ile aynı fakültenin konferans muallimi Gabriel Seailles’in 1887 tarihinde
neşrettikleri eserin tercümesidir. Elmalılı tarafından çok önemli notlar ilave edilerek
84
Yazır, a.g.e., I, 11-12.
85
Kemal Göz, Düşünce Tarihimizde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Süleyman Demirel Üniv. S.B.E
Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 1998, s. 24.
86
Yazır, a.g.e., I, VII.
87
Ersöz, a.g.e., s. 172.
25
basılmıştır. Elmalılı bu çeviriyi, ilmi ve resmi vazifelerden ayrıldığı bir sırada geçimini
temin edebilmek için yapmıştır.88
Bu eser 1933 yılında Darülfünun Edebiyat Fakültesi’nde Babanzade Ahmet

Naim tarafından ders kitabı olarak okutulmuştur. Elmalılı eserinin yayınlandığı
dönemdeki sıkıntılarını ve eseri tercüme etme gayesini dibacede şöyle bildirir.
“Senelerdir devam eden ilmi çalışmalarına son verilmiş ve o çalışmanın

kazanılmış bir vatani ücreti demek olan yeterli maaşına el konulmuş, böylece de özel
hayatı ümitsiz bir hale gelmiş bulunan bir ferdin bu çalışması; bir küstahlık, bu
temennisi de bir hayal sayılabilir. Ancak ilmi alışkanlığın böyle bir tecellisini anlayışla
karşılamamak, görev yapmakta Allah rızasından başka gaye gözetmeyen hasta bir kalbi,
sebepleri sebep kılan Hz Allah’ın mutlak yardımından ümit kestirmek doğru değildir.”89
6- İstintaci ve İstikrai Mantık: İngiliz filozoflarından Alexander Bain’in bu isimdeki

kitabı Gabriel Compaire tarafından 1875 yılında Fransızcaya çevrilmiş, Hamdi Efendi
de bu kitabı Türkçe’ye çevirerek, hoca olarak bulunduğu sırada Süleymaniye
Medresesi’nde okutmuştur.90
7- Hüccetullahi’l-Bâliğa: Bu eseri Diyanet İşleri Başkanlığı namına tercümeye başlamış

ancak fazla bir şey tercüme edemeden vefat etmiştir.
8- Beyanü’l-Hak, Sebilürreşad, Ceride-i İlmiye Dergilerinde Yayımlanan Makaleleri:

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın İkinci Meşrutiyet döneminin süreli yayın organları
olan bu dergilerde toplam yetmişin üstünde makalesi yayımlanmıştır.
9. Kur’an-ı Kerim Meali: Tefsirindeki mealler Prof. Dr. M. Çögenli ve Doç. Dr. Nevzat
H. Yanık tarafından gözden geçirilerek sadeleştirilmiş ve müstakil bir eser olarak huzur
yayınevi tarafından 1994’te İstanbul’da yayınlamıştır.
10. Şiirleri: Tamamı ayrı bir eser olarak yayınlanmamış olmasına rağmen, Elmalılı’nın
birçok şiiri mevcuttur. Bu durum Elmalılı’nın estetik duygusunun geliştiğini ve
duygusal yönünün güçlü olduğunu gösterir.
88
Yazır, a.g.e., I, VII.
89
Göz, a.g.e., s. 26.
90
Ersöz, a.g.e., s. 173.
26
Ayrıca Elmalılı Hamdi Yazır’ın fıkıh usulüne dair bir eseri, yarım vaziyette bir
hukuk kamusu, bir kısmı eksik olan bir divanı da mevcuttur. Yarım kalmış olan İslam
Hukuku Kamusu, 1. 3. ve 5. ciltleri Sıtkı Gülle, 2. cildi Ayhan Yalçın tarafından 5 cilt
halinde hazırlanmış, “Alfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu” adıyla
1997’de İstanbul’da basılmıştır.91
3. İlmi ve Dini Şahsiyeti
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, kendini Kur’an’ı anlama ve açıklamaya

adamış bir ilim adamıdır. Yazdığı her eserde okuyucu ile arasında hem kalbi, hem de
fikri bir bağ oluşturmuştur. Yazdığı tefsiri ile insan ve Kur’an arasında köprü kurmaya
çalışmış, bu konuda da başarılı olmuştur.
Elmalılı, dönemindeki âlimlerden farklıdır. Onu farklı kılan ise döneminin

gündeminde olan sosyo-ekonomik, felsefi, ahlaki, dini, hukuki, fikri konu ve
problemlere olan hassasiyetidir. İslam dünyasında oluşan mezhebi, tasavvufi, felsefi ve
fikri akımları kendi İslam anlayışına göre yorumlayıp değerlendirmiştir.92 Elmalılı
medrese kökenli bir âlim olduğu halde döneminde ki birçok âlim gibi kabuğuna çekilip
münzevi bir kişi olmamış, aksine toplumun sorunlarını kendine dert edinen, mücadele
eden, sorunlara çözüm üreten bir ilim adamı olmuştur. Bu durum Elmalılı’nın sosyal ve
çok yönlü bir kişiliğe sahip olduğunu açık bir şekilde gösterir.
Elmalılı, İslam ümmetinin içtimaî vicdanını kaybetmesinin büyük felaketlere

sebep olacağını, Müslümanları Avrupalılaştırmanın bir hata olduğunu ve kurtuluşun
Avrupa’yı içimizde eritip kendi değerlerimizi korumakla mümkün olabileceğini
yazılarında ısrarla belirtmiştir. Ona göre Batı’nın değerlerinden değil ilminden
faydalanmak gerekir. Çünkü ona göre insanlar ancak İslami esaslara bağlı kalmakla
mutlu olabilirler. Esasen insanlık kendi türünü devam ettirebilmek için bir gün mutlaka
İslamiyet’i benimsemeye mecbur kalacak ve gelecekte İslam dini daha iyi anlaşılıp
uygulanacaktır.93
91
Ersöz, a.g.e., s. 171-172.
92
Yavuz, a.g.e., s. 58-59.
93
Şakir Akça, “Açılış Konuşması”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T. D. V. Yay., Ankara, 1993, s. XI.
27
Hamdi Yazır, oldukça zeki, ilme meraklı ve gayretli bir kişidir. Öyle ki, hıfzını
kendi başına yapmıştır. Meselâ bir gece oğlunu yatağında göremeyen annesi, onu alt
kattaki odada, bir mumun ışığında hafızlığa çalışırken bulur. Herkesten habersiz
başladığı bu işi, hemen hemen yarılamış durumdadır. Büyük bir gayretle çalışarak, kısa
sürede tamamlamıştır.94 Zekiliğinin bir delili de Fransızcayı 40 gün içerisinde hem de
son derece ağır felsefe kitaplarını tercüme edecek kadar ileri bir seviyede öğrenmesidir.
Onun Fransızcayı öğrenmesiyle ilgili anlatılan şu hatıra, aynı zamanda bir din adamının
hamiyet-i diniyesini göstermesi açısından da oldukça önemlidir. Elmalılı, Evkaf
nazırıyken, Hüseyin Cahit'le aralarında şöyle bir konuşma geçer. Hüseyin Cahit ona, din
adamlarının Arapçayı çok iyi bildiklerini, fakat Arapça bilgilerinin dörtte biri kadar bile
yabancı dillerden birini bilmediklerini, şayet bilselerdi daha faydalı olacaklarını söyler.
Sonra da hocalar arasında Fransızcayı hiç bilenin olmadığını, şayet misali varsa tevbe
edeceğini belirtir. Buna çok üzülen Hamdi Yazır, hemen sahaflardan Fransızca gramer
kitapları alır ve çalışmaya başlar. Altı ay sonra Hüseyin Cahit'le karşılaşan Yazır, bir
vesileyle konuyu dile getirir ve Hüseyin Cahit'ten kendisini imtihan etmesini ister.
Hamdi Yazır'ın çok iyi Fransızca bildiğini gören Hüseyin Cahit ona niçin daha önce
bildiğini söylemediğini sorar. O da umursamadığını fakat zamanla kendisine ağır
geldiğini belirttikten sonra, Hüseyin Cahit'i elindeki ağır bir Fransızca kitabıyla imtihan
etmek ister. Hüseyin Cahit de işin zorluğunu dile getirerek Yazır'ın Fransızca bilgisini
teslim eder.95
Elmalılı Muhammed Hamdi, İslami ilimlerdeki derin vukufiyetinin yanı sıra

felsefî düşünce ve pozitif ilimler alanında da yeterli bir birikime sahipti. Nitekim dinî
endişelerle pozitif ilimlerin önüne engel konulmaması gerektiğini kuvvetle savunmuştur.
O, dini, kendi arzularıyla iyilik yapacak ve kemale erecek insanlar yetiştiren bir eğitim
müessesesi veya insanları kendi istekleriyle tabiatta gözlenen zorunluluk ve baskıların
üstüne yükseltecek olan bir hürriyet yolu olarak görmekteydi. 96 Kendi ifadesine göre
içtihat ehliyetine haiz bir âlim olan Elmalılı, fıkıh ve usul-i fıkıh sahasında derin idrak
sahibiydi. Ona göre delillerini ve illetlerini anlamadan hükümleri ezberleyip nakletmek
94
Paksüt, a.g.e., s.3.
95
Ahmet Nedim Serinsu, “Elmalılı M. Hamdi Yazır'ın Fransızcayı Öğrenişi Hakkında Bir Hatıra”,
Diyanet İlmi Dergi, 1995, c.31, s.2.
96
Akça, a.g.e., s.XI..
28
fıkıh bilmek değildir. Müslümanlar meselelerini çözmek için mucize beklememeli,
bunları, yetiştirecekleri âlimlerin içtihatlarıyla halletmelidirler.
Müslümanların İslami esaslara dayanmayan kanunlara boyun eğmesi zor

olduğundan ihtiyaç duyulan kanunî düzenlemeler, mutlaka İslam hukuk felsefesine göre
hazırlanmalı, bunun için uzmanlardan oluşan bir ilim heyeti oluşturulmalı, bu heyet
öncelikle Hanefi fıkhından başlayıp cem’ ve telif yapmalı, kanun haline dönüştürülmeye
uygun hükümler hangi mezhebe ait olursa olsun alınmalı, hiçbir mezhepte hükmü
bulunmayan meselelerde ise Avrupa kanunlarından aktarmalar yapmak yerine usul-i
fıkıh esasları çerçevesinde içtihatlar yapılmalıdır.97 Bu şekilde bütün medeniyetlerin
takdir edeceği kanunların hazırlanması mümkündür. Bu ameliye, mezheplerin telfiki
olarak da anlaşılmamalıdır
Elmalılı Hamdi Yazır denilince ilk akla gelen muhakkak ki “Hak Dini Kur’an
Dili” isimli tefsiridir. Eserini 1926-1938 tarihleri arasında yaptığı 12 yıllık bir
çalışmanın neticesi olarak tamamlamıştır. Tefsirin yazılmış olduğu bu dönemde
ehliyetsiz kişiler tarafından Kur’an’ın tercümesine kalkışılmış olduğunu biliyoruz.
Böyle bir ortamda Türkiye Büyük Millet Meclisi İslami kültürün temel kaynaklarının
Türkçeye güvenilir ellerce kazandırılması yönünde bir karar aldı. Elmalılı Hamdi Efendi
de tefsir ve meal yazılması hususunda ilk akla gelen isimlerden biriydi.98 Diyanet İşleri
Riyaseti ile Hamdi Yazır arasında yapılan anlaşma neticesi tefsirde takip edilecek
hususlar şu şekilde belirlenmişti:
“Önce ayet sonra meali yazılacak ve son olarak da ayetin tefsiri eklenecektir.
Tefsir ve açıklama kısmında aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulacaktır:
1. Ayeti kerimeler arasındaki ilişkiler
2. Ayetlerin iniş sebepleri.
3. On kıraati geçmemesi gerekir
97
İbrahim Çalışkan, “Muhammed Hamdi Yazır’ın Hukukçuluğu”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T. D. V.
Yay., Ankara, 1993, s. 188-191.
98
Yavuz , a.g.e., s.58.
29
4. Gereğine göre kelimeler ve terkiplerin dil açısından açıklamalarını yapmak.
5. İnanç açısından ehlisünnet mezhebine ve amel bakımından Hanefi mezhebine göre

ayetlerin ihtiva ettiği dini, şeri, hukuki, sosyal ve ahlaki hükümleri; işaret ettiği veya
ilgili bulunduğu hikmet ve ilme ait konuları açıklama. Özellikle tevhit ve ahireti
hatırlatma ve öğütlerle ilgili ayetlerin mümkün olduğu kadar uzunca açıklanması,
aralarında ilişki bulunan İslam tarihi olaylarına işaret edilmesi.
6. Avrupalı müelliflerce yanlış veya maksatlı olarak bozmaya yönelik bazı şeylerin
araya sokuşturulduğu görülebilen yerlerde uyarı içeren not.
7. Baş tarafa önsöz yazmak suretiyle Kur’an gerçeklerinin ve Kur’an’la ilgili önemli
meselelerin açıklanması.”99
Surenin ismini, şayet var ise muhtelif isimlerini, nüzul sebebini, ayetlerin
sayısını, kelime sayısını, harf sayısını, fasılasını, diğer sureyle olan münasebetini,
surenin Mekki ve Medeni oluşunu belirterek daha sonra ayetlerin metin ve mealleri
yazılarak metin bölümüne geçilir. Bu arada ayetlerin nüzul sebepleri ve ayetler
arasındaki münasebet gösterilir. Fatiha ve Bakara'nın tefsirlerini çok geniş ve tafsilatlı
yazmış, orta kısımlar ise oldukça muhtasar kalmıştır. Üslubu ağır denebilecek bir
seviyede olmakla birlikte yaşamış olduğu devrin dil yapısını yansıtır. Hamdi Efendi,
ayetlerin ihtiva ettiği çeşitli mana ve meselelerde meşhur olan görüşü tercih etmeye
özen göstermiş, tefsir kitaplarında yaygın olan mana ve meseleler hakkında kaynak
zikretmeye lüzum görmemiştir. Ancak meşhurun aksine olan bir görüşü savunduğu
yahut kendisi yeni bir görüş ileri sürdüğü yerlerde kaynak zikrederek bu görüşü
delilleriyle ortaya koymaya gayret etmiştir.100 Bu çerçevede bazı ayetlerin tefsirinde
çeşitli konulara dair birer makale hüviyetinde müstakil incelemelerin ortaya konduğu
görülür.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tefsirini oluştururken daha önceden yazılmış

tefsir kitaplarından da faydalanmıştır. Kaynak olarak kullandığı kitaplar: Kadı Beydavi,
Keşşaf, Fahri Razi’nin büyük tefsiri, Cessas, Ebu Bekri Razi’nin Ahkamu’l Kuran’ı,
99
Ersöz, a.g.e., s.174-175.
100
Yazır, a.g.e., I, s. III-IV.
30
Ebu Hayyan’ın Bahri Muhit ismindeki büyük tefsiri ile Nehri Marid ismindeki özeti,
İbnü Cerir’in Tefsiri Kebiri, Nisaburi’nin tefsiri, Alüsi’nin Büyük Tefsiri’dir. Hadis
olarak kullandığı kaynaklar ise: Kütüb-i Sitte ve İbnü’l Esirin en-Nihayesi’dir101
Elmalılı tefsirinde hadisleri çoğunlukla doğrudan kaynağından alıp kullanmamıştır. Zira
o birinci el hadis kaynaklarının dışında çoğunluğunu tefsir kaynaklarının oluşturduğu
ikinci el, hatta üçüncü el denilebilecek kaynaklardan da çokça nakilde bulunmuştur.
Fakat bunu yaparken kullandığı hadisleri tefsir kitaplarının naklettiğini genel olarak
belirtmemiştir. Okuyucu tefsir kitaplarına bakınca sanki onu bizzat Elmalılı’nın
naklettiğini sanabilir. Ama en çok kullanılan tefsir kitapları ile onun tefsiri
karşılaştırıldığında, birçok hadisin diğer tefsir kitaplarından aynen alındığı görülür.102
Elmalılı ayetleri izah ederken kullandığı hadisleri çoğunlukla tefsirlerden

naklettiğini, bizzat alıntı yaptığı tefsirlerin ismini vererek bizzat kendisi ifade etmiştir.
Elmalılı bazen de rivayet ve hadisleri tefsirlerden naklettiği halde onların isimlerine
işaret etmemiştir. Bu hususun tespitini yapmak elmalının naklettiği bazı rivayet ve
hadislerin tefsir kitaplarıyla karşılaştırılması ile mümkündür. Bunun da birçok örneği
tefsir kitaplarında mevcuttur.103 Elmalılı tefsirinin birçok yerinde herhangi bir kaynağa
veya müellife atıfta bulunmadan rivayet olunmuştur ki, rivayet edildiğine göre, gibi
meçhul ifadeler kullanarak bazı rivayetlere yer vermiştir.104
Eserin üslûbuna gelince, bugünkü nesle ağır gelse bile kendi neslinin güzel bir
Türkçesidir. Yazır, dilde taassup göstermediğini, yabancı kökenli kelimelerden
dilimizin malı haline gelmiş olanları kullanmakta tereddüt etmediğini beyan etmiştir.
Türkçeye derinden vâkıf olmasına rağmen, mealleri Türkçe dil zevkine uygun olarak
yazmayışı, pasif, fakat asil bir endişeden, yani Kur’ân yerine ikame edilmesi
korkusundan kaynaklanmıştır. Eserde gerektiğinde luğavi izahlar yapılmış, şiirden
örnekler verilmiştir. Elmalılı, Fatiha ve Bakara surelerinin tefsirlerini çok geniş ve
tafsilatlı yazmış, bununla da, Türkçe, mükemmel bir tefsir meydana getirme gayesini
gütmüştür. Orta kısımlarını kısa ve özet yazması ise, tefsirin bir kısmı yazılırken bir
101
Yazır, a.g.e., I, s.12-13.
102
Sami Şahin, “Hak Dini Kuran Dili İsimli Tefsirde Hadis Kullanımı”, C.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi,
XII/-2008, s.150.
103
Şahin, a.g.e., s. 159.
104
Şahin, a.g.e., s. 164.
31
yandan da hemen basımından ileri gelmiştir. Ayrıca, kalp hastası olduğu için işi
bitirememe endişesi bu hususta rol oynamıştır.105
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tefsir çalışmasında, yaptığı çalışmanın Kur’an

olmadığını ve Kur’an’ın Arapça olduğunu her zaman vurgulamış; Kur’an’ı açıklamak
için peygamberin söylediği hadislere bile Kur’an denemeyeceğine dikkat çekmiştir.
Elmalılı Kur’an’dan tercüme eden kişi, anladığı şeyleri anlatsa bile Kur’an’ı gerçek
anlamda anlatamaz, anlattığı şeyde Kur’an hükmünde ve değerinde olamaz demiştir.
Elmalılı Kur’an’ın manalarının tam olarak anlaşılamayacağını söylerken, Kur’an’ın
anlaşılmaz olduğunu ifade etmemiştir. Kastettiği şey ayetin bir manası ortaya çıkarken
arkasından bir mananın daha yüz göstermesidir. Yani halka hitap ederken, ileri gelenleri
düşündürmesi, cahile söylerken âlime dokundurması, en basit gözlemlerden en yüksek
gerçeklere götürmesidir.106
Muhammed Hamdi, tasavvufla da ilgilenmiştir. Tefsirini hazırlarken vahdet-i

vücud konusunda yer yer tenkit ettiği İbnü’l -Arabî’den bol miktarda iktibaslar yapması
ve zaman zaman sufî meşrepli bir üslup kullanması tasavvufî bilgisinin göstergesidir.107
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tefsir ve fıkıh alanında adını duyurduğu gibi
felsefe alanında da kendini ispatlamıştır. Elmalılı’nın felsefe alanındaki en önemli eseri
Metalib ve Mezahib adı ile Paul Janet ve G. Seaille den yaptığı çeviri ile bu çeviriye
yazığı 40 sayfalık dibace (önsöz) olmuştur. Yazdığı önsöz bölümünde Elmalının felsefe
ve din felsefesi hakkındaki görüşlerine ulaşabiliyoruz. Dini, hayatının merkezine
yerleştiren Elmalılı, felsefenin ulaştığı nihai noktayı din felsefesi olarak görür. Elmalılı
felsefeyi hak dini anlama ve tanıma olarak anlayıp, felsefeye hikmet adını vermiştir.108
Yazır, hikmeti her güzel ilim ve salih amelin ismi olarak tarif eder. Böylece hikmet hem
ilim hem de eylem olur. Ama sırf malumat seviyesinde kalan değil ve fakat bizzat
eyleme dönüştürülen bir ilim ile yapılan eylemin bütünüdür hikmet.109
105
Göz, a.g.e., s.21.
106
Yazır, a.g.e., I, 8-9.
107
Mustafa Kara, “Hak Dini Kuran Dili’nde Tasavvuf Kültürü Üzerine”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T.
D. V. Yay., Ankara, 1993, s.231.
108
Recep kılıç, “Hamdi Yazır’da Din Felsefesi”, Elmalılı Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay., Ankara,
1993, s.290.
109
Murtaza Korlaelçi, Hikmet-Felsefe İlişkisi, Akademide Felsefe, Hikmet ve Din, Bülent Ecevit
Üniversitesi Yay., Zonguldak, 2014, s.325
32
Elmalılı’ya göre hikmet derin düşünme ile başlar. Her akıl sahibinin, akli
seviyesine göre hikmetten bir payı vardır. İnsanın kendi çapında sahip olduğu hikmet,
derin düşünce ile birleşince Allah’ında yardımıyla insanın kendinde bulunan yeti haline
gelir. Böylece insan, kendi seviyesine göre Allah’ın ahlakı ile ahlaklanır.
Hikmet kelimesi Kur’ani bir kavramdır. Elmalılı Hamdi Yazır tefsirinde hikmet
kelimesinin tariflerine de yer vermiştir. Hikmet ilim ve fıkıh gibi anlamlara da gelir.
Yani varlıkların özündeki manaları anlamak demektir. Varlıklar arasındaki sebep-sonuç
ilişkilerini ve etkileşim düzenini izleyip, varlıkların özünü ve amaçlarını kavramak
demektir. Kur’an’ın birçok yerinde hikmet, peygamberlik kavramı ile birlikte
kullanılır.110 Dolayısıyla hikmet, Allah’ın emrini anlamak demektir. Bu çerçevede
hikmet, Allah’ın emirlerini düşünmek ve ona uymaktır ki, nihayetinde bunu
gerçekleştiren kimse, mutlak şekilde Allaha itaat edecektir.
Kulluk bilinciyle yoğunlaşmış olan kimseye Allah’ın lütfettiği hikmet, öyle bir
nurdur ki, aklî karışıklıklar içerisindeki insan, vesvese ile gerçek makam arasındaki
farkı, onunla ayırabilir. Bundan dolayıdır ki, hikmeti elde eden isabetli, doğru ve hızlı
karar verebilmekte ve gerçeğe ulaşmaktadır. Ruhların sükûn ve güvenliğinin son durağı
olan hikmet, bütün hâllere hakkı tanık tutmaktır. Dolayısıyla, hikmet, sebepsiz işarettir.
Yani öncesinde herhangi bir illet ve sebebe bağlı olmadan, Hak Teâlâ’dan kayıtsız
şartsız varit olan, içinde şek ve şüphe, zaaf ve fesat ihtimali bulunmayan, niçin ve neden
diye sormaya hacet bırakmayan işarettir.111
Felsefe ve tefsir alanında kendini ispatlamış olan Elmalılı, psikoloji alanında da

kendisini göstermiştir. Direkt psikoloji bilimi ile muhatap olarak görünmese de
tefsirinde yaptığı psikolojik tahliller ile biz onun psikoloji bilgisine sahip olduğunu
görebiliyoruz.
İlk zamanlar Psikoloji “iç hayat olaylarının bilimi” veya “zihinde geçen bilinç
olaylarının bilimi” şeklinde tanımlanır. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere psikolojinin
konusu insanın iç dünyası ile sınırlandırılmıştır. Psikolojinin konusu şuur olaylarından
Yazır, a.g.e., II, 890.

110
Bayram Ali Çetinkaya, “İbni Rüştün Projesi; Felsefe- Din uzlaşımı”, Diyanet İlmi Dergisi, Temmuz-
111
Ağustos-Eylül 2012, C. 48. S. 3. s.122.
33
ibaret görülünce, yapılan çalışmalarda insanların kendilerini ve düşündüklerini
açıklaması esasına dayanan iç gözlem metodu kullanılmıştır. İç gözlem metodu ile
bilimsel bir psikoloji olamayacağını ortaya koyan psikologlar, insanın gözlenebilen
davranışlarının da psikolojinin konusu olması gerektiği hususunda birleşmişlerdir.112
“Elmalılı’nın eserleri incelendiğinde onun iç gözlem tecrübelerine önem verdiği
görülür. O iç yaşantıların çok iyi gözlemleyicisidir. Hatta o tüm insanları kendi iç
dünyalarını gözlemlemeye çağırır. Çünkü nesnel dünya öznel âlem ile bilinir. Ve doğru
kararlar ikisinin uyumundan verilir.”113
Kur’an’ın muhatabı insandır ve insanı çok yönlü olarak ele alır. O yüzden
Kur’an’ın ana konusu da insandır Durum böyle iken Kur’an’ı psikolojiden ayrı
düşünmek mümkün değildir. Elmalılı Kur’an ilmi ile uğraşanları psikoloji ilmi ile de
yakından ilgilenmeye davet eder. “İnsanın Kur’an’ın anlamını anlayabilmesi için sadece
bir âlim olması yetmez, psikoloji konusunda da bilgi sahibi olması gerekir.”114
4. Kullandığı Dil
Elmalılı Hamdi Yazır Hak Dini Kur’an Dili tefsirinin 1. Cildinin başında, “Ben
halis Anadolulu, öz Oğuz Yazır Türküyüm. On beş yaşımda İstanbul’a geldim. Ne
Arabistan’a gittim ne Frengistan’ı. Öğrendiğimi bu vatanda öğrendim.” diyerek
Türkçeyi özellikle Anadolu Türkçesini, onu konuşan insanlardan birisi olarak,
konuşulduğu, okunduğu, yazıldığı yerde öğrenmiş olmasından dolayı iyi bildiğini, milli
değerlere bağlı olduğunu açıkça ifade etmiştir.115
Elmalılı tefsirinde ve makalelerinde kullandığı dili ifade ederken halk tarafından

kullanılan ve kabul edilen terkip ve kelimelerin köküne bakmadan Türkçe kabul ettiğini
ve kullanmakta tereddüt etmediğini belirtir. Ve şu şekilde devam eder:
“Yazır’ın Kayı, Kınık, Bayındır, Eymir, Avşar gibi büyük oğuz kabilelerinden
biri olduğunu da Arapçadan Divan-ı Lügati’t-Türkten öğrendim. İran’da çıkan yünden,
112
Certel, a.g.e., s.3-4.
113
İbrahim Gürses, Elmalılı Tefsirinde Psikoloji Konuları, Uludağ Üni. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi,
Bursa, 1990, s. 23.
114
Gürses, a.g.e., s. 24.
115
Ali Yılmaz, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın Türkçesi,” E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay.,, Ankara,
1993, s.33.
34
Avrupa’da bükülen ipten Türk tezgâhında dokunan halıyı Türk malı tanıdım. Bir
binanın mimarisi Türk olmak için bütün kerestesi yerli olması lazım değildir diye
işittim. Avrupa madenlerinden çıkmış bir altının üzerinde bir Türk sikkesi gördüğüm
zaman ona Afrika’nın değil, bizim altınımız dedim. Ruhi bağdadinin:
Sanma ey hâce ki senden zer ü sim isterler
“Yevme la yenfe’uda kalb-i selim” isterler.
Sözünü duyduğum vakit bunu Türkçeden başka bir lisanın edebiyatına kaydedemediğim
gibi, Türkçenin en güzel sözlerinden tanımakta tereddüt etmedim.”116 Görüldüğü gibi
Elmalılı kendi kök bilgisine sahip, kök bilinci gelişmiş bir kişiliktir.
Elmalılı’nın üslubuna gelince Elmalılı dilinin sade olmasına gayret etmiştir.

Kelimelerin aslı Arapça ya da Farsça olsa da o kendi dilimizin ürünüymüş gibi
kullanmıştır. Herkesin bilip kullandığı bir dil varken başkasını tercih etmemiştir.
Yerine göre anlatılmak istenen mananın dışına çıkmamak için Arapça ve Farsça
kelimeleri tercih etmiştir. Bunları kullanırken de asıllarına göre değil Türkçede
kazandıkları manası ile kullanmıştır. Yeterli geldiğinde Türkçe kelime kullanmaktan da
çekinmemiştir.117
5. Sanatsal Yönü
Elmalılı Muhammed Hamdi ilmi kişiliğinin yanında sanatçı kişiliği ile de bilinir.
Hamdi Yazır edebiyata olan ilgisi hasebiyle Farsça öğrenmiştir. Bu ilgisi okuma
seviyesinde kalmamış aynı zamanda kendisi de Farsça ve Türkçe şiirler yazmıştır.
Kaleme aldığı “Biz neyiz?” isimli, gazeli buna örnek olarak verilebiliriz. Elmalılı bu
gazelde Müslüman’ın hayat karşısındaki tavrını, Hanefi bir meşreb ile ele almıştır.118
116
Yazır, a.g.e., 1, 18.
117
Göz, a.g.e., s. 21.
118
Muhsin Macit, “Elmalılı Hamdi’nin Bir Gazeli Etrafında,” E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay.,,
Ankara, 1993, s.331-332.
35
BİZ NEYİZ
“Hâke düşmüş katreyiz deryaya girmiş çıkmışız

Gâah serraya gehi darraya girmiş çıkmışız.
Pürgubar olsak da pâkiz bir hanefî meşrebiz

Dâmeni kirletmeden dünyaya girmiş çıkmışız.
İmtihan olmuş meleklerle dem-i tahmîrde

Hüccet almış menzil-i esmaya girmiş çıkmışız.
Geh sehab olmuş ser-i gülşende seyran etmişiz

Geh şehab olmuş akıp feyfaya girmiş çıkmışız.
Geh çemenden neş'e gülden buy sünbülden eda

Gaah berkten nur alıp Mina'ya girmiş çıkmışız.
Gâah coşmuş dide-i şeydada seylâb olmuşuz

Geh tutuşmuş sine-i Sinâya girmiş çıkmışız.
Silmişiz âyine-i idraki jeng-i yeisten

Her seherde başka bir meclâya girmiş çıkmışız.
Çeşmesâr-ı marifetten akmışız vâdilere

Gâah bir suğraya gah kübrâya girmiş çıkmışız.
Yerden uçsak da sezâdır kimseye bâr olmadan

Evliya bezminde hâk-i pâya girmiş çıkmışız.
Biz ki gencin reng-i hünininde revnak bulmadık

Şöyle yânından geçip hücraya girmiş çıkmışız.
Fakrı fahretsek ne var zakkuma rağbet etmeyip

Biz gına-yı kalb ile kimyaya girmiş çıkmışız.
36
Âsıman görmüş süzülmüş kürsiden inmiş yere
Bu riyasız kubbe-i hadrâya girmiş çıkmışız.
Nefsi tenzih etmeyip tahdîsden de geçmeyiz

Ke's-i napak içmeyiz tekvâya girmiş çıkmışız.
Zülfe el sundurmadık ruhsâra toz kondurmadık

Zulme divan durmadık belvâya girmiş çıkmışız.
Çok görülmez mescid-ü meyhaneden dür olmamız

Biz kıyam-ü ka'deden îmâya girmiş çıkmışız.
Ölmeden öldük cevabın önce verdik Münkirin

Ruh olmuş Ma'şer-i Ahyâya girmiş çıkmışız.
Meh girer âhır mehaka nevhilâl olmak için

Biz de bir ferda için sevdaya girmiş çıkmışız.
Ahmed-i Muhtar elinden içmek üzre kevseri

Bezm-i Musa'dan dem-i îsa'ya girmiş çıkmışız.
Neş'emizden feyz alır toprak da bir gün şüphesiz

Bir ledünnî nağmeyiz kim nâya girmiş çıkmışız.
Vech-i Hak'dan başka herşeyde helâki görmüşüz

Biz o istisna için eşyaya girmiş çıkmışız.
Hamdi nisyan etme yavrum âhir-i dâva odur

Bil liva-ül Hamdiyiz imzaya girmiş çıkmışız.”119
Elmalılı’nın edebi yönünü tefsirini incelediğimizde de rahatlıkla görebiliyoruz.

Daha tefsirine başlamadan mukaddime bölümünün başı hem şiir, hem nesir, hem de
secidir. "İlahî! Hamdini sözüme sertâc ettim, zikrini kalbime mi'râc ettim, kitabını
kendime minhâc ettim. Ben yoktum sen var ettin, varlığından haberdâr ettin, aşkınla
119
Paksüt, a.g.e., s. 15.
37
gönlümü bîkarar ettin. İnayetine sığındım kapına geldim, hidayetine sığındım lütfûna
geldim, kulluk edemedim affına geldim. Şaşırtma beni doğruyu söylet, neş'eni duyur,
hakikati öğret. Sen duyurmazsan ben duyamam, sen söyletmezsen ben söyleyemem, sen
sevdirmezsen ben sevdiremem. Sevdir bize hep sevdiklerini, yerdir bize hep
yerdiklerini, yâr et bize erdirdiklerini. Sevdin Habibini kâinata sevdirdin: Sevdin de
hil'at-i risaleti giydirdin; Makâm-ı İbrahim'den Makâm-ı Mahmud'a erdirdin. Server-i
asfiyâ kıldın. Hatem-ül Enbiyâ kıldın. Muhammed Mustafa kıldın. Salât-ü selam,
tahiyyât-ü kirâm, her türlü ihtiram O'na, O'nun âl-ü ashab-ü etbâına ya Râb!"120
Elmalılı, kendisinden önceki tefsir yazarlarının da uyguladığı tefsirde Türkçe,

Arapça ve Farsça pek çok şiirden alıntılar yapma metodunu benimsemiştir. Elmalılı’nın,
eserinde niçin bu kadar çok şiir alıntıladığı hususunda Fahreddin-i Râzî’den yaptığı bir
nakilde bazı ipuçları vermektedir. Bu rivayette: “İbn Abbâs’a Kalem Suresi 42. ayette
geçen “sâk” kelimesinin tefsiri sorulduğunda: ‘Size Kur’an’dan bir şey gizli geldiği
zaman onu şiirde araştırın. Çünkü şiir Arap’ın dîvânıdır…” şeklinde cevap vermiştir.
İşte bu görüş, Elmalılı’nın da benimsediği bir görüş olmuş ve pek çok hususta şiire
müracaat etmiştir.121
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, bazen naklettiği şiirin şairini ifade ederken,
çoğu zaman şiirin kim tarafından söylenmiş olduğunu belirtmez ve “nitekim şair şöyle
demiştir” ifadelerine yer verir. Ayetlerde geçen bazı kelimelerin cahiliye devrinde
Araplar tarafından kullanılan kelimeler olduğunu ve bu kelimelerin anlamlarının
Araplar tarafından bilindiğini göstermek maksadıyla cahiliyye Arap şiirinden örnekler
getirir. 122 Elmalılı’nın tefsirindeki şiirlere şu şekilde örnek verilebilir:
“Onları gördüğün zaman kalıpları hoşuna gider, konuşurlarsa sözlerini dinlersin.

Onlar sanki duvara dayanmış kütükler gibidir. Her gürültüyü kendi aleyhlerine sanırlar.
Düşman onlardır. Onlardan sakın. Allah onların canlarını alsın. Nasıl bu hâle
geliyorlar?”123 Ayetinin tefsirinde, Elmalılı münafık kimselerin ruhi hâllerini ayet
ışığında ele alır. Yaptığı tahlilde Müslümanlar için münafıkların çok tehlikeli bir
120
Yazır, a.g.e., I, s. 1.
121
Necdet Şengül, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Tefsirindeki Türkçe Şiirlerin
Değerlendirilmesi”, İstem, Yıl:5, S:9, 2007, s. 167
122
Şengül, a.g.e., s.167.
123
Münafikun, 63/4.
38
düşman olduğunu, zira düşmanın en tehlikelisinin, gülerek sokulup yürekte patlayan
olduğunu belirtir. Ve Ziya Paşa’dan şu dizeleri nakleder:
Yakdı nice cānlar o nezaketle tebessüm
Şirin daħi ķasdetmesi cāna gülerektir.”124
Elmalılı şiirle ilgilendiği gibi hat sanatı ile de meşgul olmuştur. Yaşadığı
dönemin en büyük iki hattatı olan Arif ve Sami beylerden icazet almıştır. Elmalılı’nın
yeğeni olan Fatma Paksüt dayısının hat sanatına olan ilgisinin edebi yönünün güçlü
olmasından kaynaklandığını şu şekilde ifade eder: “Bir yazının harfleri arasındaki
ahenk, bir araya gelmiş harflerin bütününden doğan ahenk, dayım için, bir sesteki ahenk
kadar, belki daha da önemlidir. Böyle olduğu için devrin tanınmış hattatlarından Arif
Efendi’den hat dersleri alır. Bu sanattaki istediği düzeye ulaşabilmek için çok çalışır;
çok uğraşır. Dayımın hattatlığını değerlendirmek, hiç şüphesiz, benim haddimi aşan bir
iştir. Ama o sıralarda yazıp sonra anneme hediye ettiği bir güzel levha için, yazının
estetiğini bilen, felsefesini yapan, bir yazı üstadı olan küçük dayım Mahmut Yazır,
yıllar sonra bana şöyle demiştir: “Ağabeyimin çok ince bir kamış kalemle, çok küçük
harflerle yazdığı bu yazının en büyük özelliği, büyüteç altında güzelliğinden hiçbir şey
yitirmemesi, büyüteç altında da onda en küçük bir hata görülmemesidir. Ne ben böyle
bir yazı yazabilirim ne bir başkasının yazacağını düşünebilirim.”125
6. Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış
Elmalılı’nın ömrünün, 1878 yılından dersiam ve hukukçu unvanını alarak

öğrenimini tamamladığı 1906-1907 yıllarına kadar geçen ilk 29 yıllık dönemi, Osmanlı
İmparatorluğu’nun en karmaşık olduğu zamandır.
Dönemin Sultanı Abdülhamit, ilmiye sınıfıyla sağlıklı bir irtibat ve ilişki

kuramamıştı. Padişah, ilmiye sınıfına yeterince güvenmediğinden, ilmiyeyi
etkisizleştirmek için de büyük çaba sarf etmişti. İlmiye sınıfı da Abdülhamit yönetimini
hiç desteklemediği gibi Abdülhamit karşıtı gruplarla işbirliği yapmaktan
124
Şengül, a.g.e., s.178.
125
Fatma Paksüt, “Merhum Dayım Hamdi Yazır”, Altınoluk Dergisi, 1992, Nisan, S.74, s. 20.
39
çekinmemişti.126 23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet ilan edilerek, mutlak monarşiden
anayasal parlamenter düzene geçildi. Halk Meşrutiyet'i, büyük bir coşku ile karşılayarak
sokaklara döküldü. Her renk ve milletten insan, Meşrutiyet’i sabahlara kadar ortak bir
heyecanla kutladı.127 II. Meşrutiyetin ilanıyla Abdülhamit döneminde doğmuş, lakin
gün yüzüne çıkamamış fikirler, kendilerini ifade etme imkânı buldu. 25 Temmuz 1908
sabahı gazeteler, otuz yıldan beri ilk kez sansürsüz yayınlandı. Dönem, sınırsız bir
hürriyet anlayışını getirdi. Basın özgürlüğünün sınırları genişledi, mecmua ve gazete
sayısında büyük bir artış meydana geldi. Bu dergi, gazete ve kitap sağanağı içinde ülke;
din-devlet ilişkisi, hürriyet ve millet gibi pek çok sorunların tartışıldığı adeta kavga
edildiği bir açık hava arenasına dönüştü. II. Meşrutiyet’in ilanı üzerine ilmiye sınıfı,
yeni idareyi coşkuyla karşılayarak ona açık destek verdi. Ulema, Meşrutiyet idaresinin
meşru ve dini kurallara uygun olduğunu ilan ederek, iktidar içinde uygun mevkilere
talip oldu.128
“13 Nisan 1909 da 31 Mart olayı meydana geldi. İstanbul’da bir isyanın
başlaması Selanik’te bulunan ittihat ve terakki fırkasını rahatsız etti. İsyancı askerler
İstanbul’da duruma hâkim olurken hükümet istifa etti ve padişah Abdülhamit
isyancıların isteklerini yerine getireceğini vaat etti. Elmalılı 31 Mart Hadisesi’ne karşı
bir tavır alarak; isyanın İstanbul halkı tarafından desteklendiğini fakat İstanbul’un
görüşlerine ve isyancıların isteklerine boyun eğmeden, halkın bütününün görüşünü
nazara alarak hareket etmenin zaruri olduğunu söyledi. Elmalılı, isyancıları ve
isteklerini samimi bulmadığını o günün zor şartlarında kamuoyuna açıkladı.”129
Elmalılı, yazılarında 31 Mart Hadisesi’ni sert bir şekilde eleştirdi. İsyancıların
İslamiyet’le ilgilerinin bulunmadığını “Şeriat isteriz” sözünün asıl niyetlerini örtmek
amacıyla kullanılan “badana” olduğunu özellikle belirtti. Elmalılı gibi Beyanü’l-Hak
Mecmuası da isyana karşı tavır almış ve isyan aleyhinde yazıları yayımlamaktan
çekinmemişti. İttihat ve terakki fırkası II. Abdülhamit’in isyanları desteklediğini iddia
edip onun tahttan indirilmesine karar verdi. Dönemin şeyhülislamı Abdülhamit’in
126
İsmail Kara, İslamcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul, 1994, s. 99.
127
Kemal Öke, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (“Son Dönem Osmanlı İmparatorluğu”), c.XII,
İstanbul, 1993, s. 251.
128
Kara, a.g.e., s.99.
129
Küçük Hamdi, “31 Mart Hadisesinden”, Beyan’ül-Hak, II/31, 9 Cemaziyelahir, 1327, s. 723.
40
tahttan indirilme fetvasını yayınlamadı. Bunun üzerine ittihat ve terakki fırkası hal
fetvasını Elmalılı’ya yazdırttı.130
Hamdi Efendi de İttihat ve Terakki’nin tavrından ve izlediği siyaset anlayışından

rahatsızlık duyduğundan İttihat ve Terakki Fırkasından ayrıldı. Hamdi Efendi 21 Şubat
1910 yılında kurulan Ahali Fırkası’nın kurucuları ve idarecileri arasındaydı. Ayrıca
İttihat ve Terakki Fırkası’na karşı muhalefetin ittifakıyla kurulan Hürriyet ve İtilaf
Fırkası’nın kurucusu ve idarecileri arasında da yer aldı. Beyan’ül Hak Mecmuası da
Hamdi Efendi gibi Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nı destekledi.131 Elmalılı’nın bazı fırkalara
girip çıkması onun belli bir düşünceye körü körüne bağlı kalmadığını, aksine
Elmalılı’nın; ideolojilerin artı ve eksilerini düşünüp, mantıklı olana temayül ettiğini
gösterir.
1839'da Tanzimat Fermanı'nın ilanıyla birlikte başlayan dönemde yapılan

ıslahatlarda Batının etkisi görülmeye başladı. Batının etkisinin görülmesiyle zaman
içerisinde azınlıklara tanınan bir takım hak ve hürriyetlerde değişikliklere gidildi. Ülke
içinde Batıcılık, Türkçülük ve İslamcılık gibi fikri akımlar doğdu. Bu akımların
etkisiyle yeni müesseseler kurulup, mevcutları yeniden tanzim edildi. Gerek bu fikri
akımların etkisiyle gerekse Osmanlı devletinin içerisinde bulunduğu siyasi, sosyal,
askeri ve iktisadi olumsuzlukları bertaraf etme düşüncesiyle, pek çok alanda yenileşme
hareketlerine kalkışıldı.132
Tanzimat fermanı ile eğitim faaliyetlerinde de batılılaşmanın etkisi görüldü.

Tanzimat’la birlikte iyice batıya açılan eğitimimiz, bir anlamda oradan gelecek düşünce
akımlarına da kapıyı aralamış oluyordu. Çok geçmeden bunun etkisi toplumda da
görüldü. O zamana kadar kimsenin şüphe ile yaklaşmadığı İslami değerler, İslam
kültüründen mahrum, Batı hayranı bazı yarı aydınlar arasında tartışma konusu olmaya
başladı. Artık herkes İslam ve Kur’an hakkında ileri geri konuşmaya, kendince fikirler
yürütmeye başlamıştı. Oysa İslam’a yönelik tenkitlerin pek çoğu, Hristiyan
misyonerlerin öteden beri İslam’ı yıkmaya ve yıpratmaya yönelik çabalarından
kaynaklanan görüşlerdi. Böyle bir ortamda medreseler varlıklarını sürdürmeye devam
130
İbnü’l Emin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, C.III, İstanbul, 1980, s. 1297.
131
Rıza Nur, Hürriyet ve İtilaf Fırkası Nasıl Doğdu, Nasıl Öldü?, Kitabevi Yay., İstanbul, 1996, s.22.
132
Bülent Davran, Mukayeseli Medeni Hukuk Dersleri, İstanbul,1968, s. 202-205.
41
ediyor, onun mensupları kendilerini mümkün olduğunca bu tartışmaların dışında
tutuyorlardı. Onlar arasında Elmalılı gibiler sırf kendi gayretleri ile medresenin kabuğu
dışına çıkıp toplumda olup bitenleri görebiliyor, İslami gerçekleri savunmaya, hem bu
dış kaynaklı kültürün savunucusu olan aydınları, hem de halkı aydınlatmaya ihtiyaç
olduğuna inanıyorlardı.133 Osmanlının içinde bulunduğu bu durumdan kurtulabilmesi
için Elmalılı, Beyanü’l Hak, Sırat-ı Müstakim, Sebilü’r-Reşat gibi fikri ve ilmi
dergilerde yazılar yazarak fikirlerini halka yaymaya çalıştı.134 Bu durum gösteriyor ki
Elmalılı yaşadığı çağı okumuş, anlamış ve çözümler üretmiştir. Yaşananlara kayıtsız
kalmadan çağa uygun çözümler üretirken, gelenekleri de yok saymamıştır.
7. Teceddüt Fikri
İnsanlığın maddi ve manevi olarak ilerlemesini sağlayan en önemli unsur

şüphesiz ki ilimdir. Allah : “Oku! Yaratan Rabbinin adıyla oku! İnsana bilmediklerini
belleten, kalemle yazmayı öğreten Rabbin en büyük kerem sahibidir.”135 Ayetleri ile
insanlığa ilk olarak ilmi ve ilim yolunda ilerlemeyi emreder. Aklın ve bilimin insanlar
arasındaki üstünlük ve ilerilik vasıflarından biri olduğuna da dikkat çeken Kuran: “Hiç
bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?”136 Ayeti ile ilimin önemine vurgu yapar.
Günümüz Müslümanı, Batı Medeniyeti karşısında, ekonomik siyasî, askeri ve

teknolojik sahalarda, güçsüz ve aciz duruma düşmesini nefsine ve gururuna
yedirememektedir. Bu yüzden Batı Medeniyeti karşısında aşağılık kompleksine
düşmektedir. Bu ise, insanımız üzerinde davranış bozukluğuna ve kimlik krizine sebep
olmaktadır. Neticede kimlik krizi içerisine düşmüş insanların başvurduğu şiddet; huzur
ve güvenin garantisi olan İslam'a mal edilerek karalanmasına neden olmaktadır.
İslam milletlerinde görülen gerilemenin nedeni din değildir. Aksine dine karşı
aşkın şevkin ve hassasiyetin sönmesidir. İslam akidelerinin akla uygunluğu her zaman
sabittir. Elmalılı din ile ilim çatışmadığı halde İslam âleminin neden fenlerin karşısında
133
Yazır, a.g.e., I, I.
134
Gürkan, a.g.e., s. 212-213.
135
Alak, 96/1-5.
136
Zümer, 39 /9.
42
kalmış göründüğüne bir türlü anlam verememiştir.137 Ve tepkisini şu şekilde dile
getirmiştir: Batı ilimleri bizim din ve Kur’an ilimlerimize varıncaya kadar en önemli
eserlerimizi tercüme edip kendilerine mal ediyorlarken biz niye onların ilim
ganimetlerinden mahrum kalalım. Kur’an’ı tercüme edip okuyanlar ve okudukları ile
İslam’a karşı silahlananlar, Müslüman olmuyorsa niye onların eserlerini, felsefelerini
okuyup onlara karşı silahlananlar onlar gibi oluversin!138
Elmalılı insanın yeniliğe karşı hep bir temayülü olduğunu söyler. Bunun
nedenini, ruhun sonsuzluk isteğine ve hayatın her gün oluşan yeni olayların içinde
devam edip gitmesine bağlar. Cenabı hak âlem dediğimiz şu bitmez tükenmez
yeniliklerin birlik nizamını yaratıp idare eden mutlak kudrettir. Kaynağı Allah olan
böyle bir dinin sonu yoktur. Böyle bir din mahdut bir tekâmül safhasında kalamaz.139
Elmalılı, Müslümanların asırlarca süren tekdüze hayatın neden olduğu ölümcül

durağanlıktan kurtulabileceklerinden ümitsiz değildir. Nitekim Allah’a gerçekten inanan
insanlara vahyin indiği çağdan uzak olmanın zarar vermeyeceğini, zira İslam’ın beşerî
hayatın gelişim evrelerinden tek birisi için nazil olan sınırlı bir din olmayıp insanlığın
kıyamete kadar sürecek tekâmül seyrine ışık tutucu prensipleri içeren şamil bir din
olduğunu belirtmektedir. Mütefekkirimiz “İyi biliniz ki; Allah arzı ölümünden sonra
diriltir” ayetini tefsir ederken şu ifadelere yer verir: Ey müminler biliniz ki cenabı
Allaha yalnız aklen değil, aklen ve hissen bağlı olan insanlar için zamanın geçmesi
korkusu yoktur. Onlar eskidikçe yenilenmek imkânını bilmeli, parça parça gelen yeni
şevkler içinde ebedi olarak kalabilmelidirler. Bu din mahdut bir tekâmül safhasında
durulmak için indirilmiş bir din değil, sonsuz tekâmül mertebelerini idare için indirilmiş
ve hakkın esaslarını ihtiva eden, umuma şamil, bir dindir. 140
Elmalılı ardından peygamberimizin “Cenabı Allah hiç şüphe yok ki her yüz sene
başında, yani her asırda bu ümmete dinini yenileştirecek adam veya adamlar
gönderecektir.” Hadisini ele alır. Bu Hadis-i Şerif Yüce Allah’ın, vahyin etkisini ve
nübüvvet hidayetini canlı tutmak için her dönem birtakım müceddit ve ıslahatçılar
137
Paul Janet, Gabriel Seailles, Metalib ve Mezahib, Çev. Muhammed Hamdi Yazır, Eser Yay., İstanbul,
1978, s. XLV.
138
Janet ve Seailles, a.g.e., s. XXX.
139
Janet ve Seailles, a.g.e., s. XLVII.
140
Janet ve Seailles, a.g.e, s. XLIX.
43
göndereceğini belirtir. Aynı zamanda bu Hadis-i Şerif bize her yüzyıl başında dinimizin
yenilenmesini beklemeye hakkımız olduğunu, bu yenilenmeyi gerçekleştirecek
mücedditleri yetiştirmenin de asli görevlerimizden olduğunu belirtir. Biz bu görevin
idrakinde olursak Allah Teâlâ da vadini yerine getirecektir.141
Yenilenmenin mahiyetinin nasıl gerçekleşeceğini ve yeniliği yapacak kişinin

vasıflarının neler olacağını, Yazır aynen şöyle ifade etmiştir:
“Yenilenme başkalaşma ve bozma değildir. İslâm'da en büyük düstur vahdet

olduğu için diğer bütün prensipler bu vahdet düsturunun gelişmesi açısından etkili
olacaktır. Yenilenmenin bütününde bu bakış açısı korunarak ümmetin kimliği muhafaza
edilecektir. Nihayet akıllar ile duygular birleştirilerek vicdanlara yeni ihtiyaçları
karşılayan yeni bir canlılık ve emniyet neşesi verilmesine özen gösterilecektir. Nas ile
belirlenmiş ilkeler korunacak, fakat teferruat ve tatbikat açısından yenilikler meydana
gelecektir.”142
Yeniliği yapacak kişinin yapacağı şey birliği parçalamak, dağılmayı

hızlandırmak, dinin asıl prensiplerini inkâr edip ikinci dereceden önemli prensipleri
soyutlamak, doğru yoldan sapmak, soyut tutkulara kapılarak ümmetin vicdanını yabancı
vicdanlara benzetmek, ümmetin kimliğini ortadan kaldırarak bidatlere yol açmak
olmayacaktır. Yenilenme bize nefret değil, muhabbet aşılayacak, korku değil emniyet
getirecektir. Her asrın tarihini güzelce yazmak ve o tarihte dinî illet ve sebeplerin amelî
değeri ve sosyal sonuçlarını araştırmak; bu şekilde geçmiş dönemin bir fezlekesini
yapıp gelecek asrın ihtiyaçlarını belirlemek. İşte Peygamber'in varisleri olan din
âlimlerinin vazifeleri bunlardır."143
141
Janet ve Seailles, a.g.e., s. XLIX.
142
Janet ve Seailles, a.g.e., s. L.
143
Janet ve Seailles, a.g.e., s. L.
44
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ELMALILI HAMDİ YAZIR’IN DİNİ KİŞİLİĞİ
1. YAZIR’IN İNANÇ DÜNYASI
1.1. Allah Tasavvuru
Mabut ya da İlah; kendisine ibadet edilen, her şeyden çok sevilen, tazim ve
tesbih edilen varlıklara verilen addır. Ancak İslâmiyet'in saf tevhid akidesi, tapılacak,
ibadet edilecek; kâinatın ve eşyanın yaratıcısı ve yoktan var edicisi olarak sadece Allah'ı
kabul etmektir.
Beşeri dinlerin mensubu olan insanlar, ilâhlarını kendi ihtiyaçları doğrultusunda

edinirler. Diğer dinlerdeki ilâh fikri, insanların korkularının isteklerinin ihtiyaçlarının
ürünüdür. Bu ilâhlar insanların ihtiyaçlarına göre şekillenirler. Sonra bu ilâhların hüküm
va'z etmek gibi özellikleri de yoktur. İnsanların ihtiyaçları karşılandığından, bu ilâhların
fonksiyonları da tükenecektir. Oysa İslâm’da, kişi ilâhını kendi ihtiyaçları
doğrultusunda edinemez. Zîra İslâm, mutlak bir yaratıcının ve hüküm koyucunun ve
ibadet edilecek bir tek ilâhın var olduğu, onun da hiç bir ortağı bulunmadığı esası
üzerine oturtulmuştur. İslâm insanları bu ilâha (yani Allah'a) iman ve ibadet etmeye
çağırır. Allah (c.c) insanı yaratandır. O insan yaratılmadan önce de vardı ve zatı ile
kâimdir.
Allah mabud olduğu için Allah değil, Allah olduğu için mabuttur. Elmalılı’ya
göre Allah’ın bizatihi Allah olduğu için mabut olmasının manası şudur: “İnsanlar put,
ateş, güneş gibi bir takım varlıklara taparlar. İnsanlar taptığı sürece bu tapılan varlıklar
ilah ya da mabud olurlar. Eğer insanlar bunlara tapmaktan vazgeçerlerse bu varlıklar
tanrılık vasıflarını kaybederler. Demek ki bunlar bizatihi tanrı oldukları için değil
insanlar onlara tanrılık vasfı yükledikleri için mabut olmaktadırlar. Allah’ın ilahlığı
kendindedir. İnsanlar ona inansın, inanmasın o ilahlığından, mabudluğundan bir şey
45
kaybetmez. O zatında mabuttur. O'na her varlık ibadet, ubudiyet ve tazim borçludur.
Kısaca o bütün kemal sıfatları kendinde toplamış, vacibu’l-vücud yani varlığı zorunlu
olan bir zattır.”144
Elmalılı ihlas suresinin tefsirinde Allah için vacibu’l-vücud kavramını

kullanmaktadır. O mutlak varlıktır ve var olmak için herhangi bir illete muhtaç olmayan
varlıktır. Tanrı varlığında hiçbir şeye muhtaç değildir, O'nun dışındaki varlıklar ise var
olmada ve varlığını sürdürmede Tanrı'ya muhtaçtırlar. Mutlak Varlık olan Tanrı'nın
varlığı zorunludur ve yokluğunu tasavvur etmek imkânsızdır.145 Yani Vâcibü'l-
Vücûd'un varlığı vacip, yokluğu ise mümtenidir. Buna karşılık O'nun dışında kalanlar
ise yok iken var olan, var iken yok olabilen yaratılmış varlıklardır.
“İhlas suresinde geçen ehad lafzı Tanrı’nın bir olduğunu ifade eder. Tanrı'nın
ehadiyeti, O'nun zâtında ve sıfatlarında eşi ve benzeri olmayan manasındadır. Elmalılı,
ayette belirtilen asıl mananın Tanrı'nın birliği olduğunu söyleyerek "vâhid" ve "ehad"
arasındaki farklılıkları belirtir. Buna göre vâhid, izâfî ve itibarî olması bakımından
sayısal bir anlam ifade etmektedir. Ehad lafzı ise zâtın ne bölünme ne de başka birisi
gibi, hiçbir şekilde sayıyı kabul etmeyen, kesinlikle iki olması mümkün olmayan ve
ikinci birinin ihtimali dahi olmayan manasındadır. Vâhid ve ehad lafızlarının eşanlamlı
sözcükler olmadığını söyleyen Elmalılı, ehad lafzının O'na hiçbir şeyin ortak olmadığını
ifade etmek üzere Tanrı'nın sıfatlarından bir sıfat ve yalnızca O'na özel olduğunu
belirtmektedir.”146
Elmalılı, teslisi kabul etmelerinden dolayı Hristiyanların tevhitten

uzaklaştıklarını belirtir. Metalib ve Mezahib adlı eserinde ve tefsirinde buna sıkça temas
eden Elmalılı, Hristiyanlar teslis ile Allah üçtür demiyor, ilah üçtür diyor. Ve Allah’ı bu
üçün üçüncüsü addediyor. Yani üç ilahın üçünü de saymadan Allah demiş olmuyor.
Demek ki Hristiyanlığın ilahı baba, oğul, ruhulkudüs denilen üç kişiden oluşan ilah
ailesinden oluşuyor. Her biri bir ilah, üçü birden yine birer ilah sayılıyorlar. Görüldüğü
üzere Hristiyanlıktaki teslisin biri şirk, diğeri tevhid gibi görünen iki yüzü vardır.147
144
Yazır, a.g.e., I, 29-30.
145
Hatice Toksöz, “Elmalılı Hamdi Yazır ‘ın İhlas Süresi Tefsirinde Tanrı Tasavvuru İle İlgili Felsefî
Kavramlar ve İbn Sina’daki Temelleri”, SDÜ İlahiyat Fak. Dergisi, Yıl: 2012/1, Sayı: 28, s.44.
146
Toksöz, a.g.e., s.51.
147
Janet,ve Seailles, a.g.e., 36-38 dipnotlar
46
Elmalılı’ya göre akıl teslisi reddeder. “Hakikatte akıl teslisi anlamıyor değildir,
ama çelişme bularak iptal eder. Hristiyanların iman ile aklı uzlaştırmamalarının sebebi
de imanın akla zıt olmasından değil, iman edilmek istenilen Hristiyan akidelerinin akla
zıt düşmesindendir.”148
Elmalılı, Allah’ın bu kâinatı, gökleri, yeri ve arasındakileri belirli bir hesap ile
belli bir gaye için mükemmel bir düzen içinde ve harika bir sanat eseri olarak yarattığını
söyler. Ayrıca yokluk karanlığını yararak yoktan var eden, ufku sabah ile aydınlatıp
varlığa çıkaran, hayata uyandıran, hareket ve faaliyete geçiren; geceleyin ise bunları
gizleyerek heyecanları dindirmek, yorgunları dinlendirmek için bir dinlence perdesi
çeken yine O’dur der.149
Yazır’ın tefsiri incelediğinde onun Allah’a ait sıfatları öncelikle sıfat-ı zâtıyye,
sıfatı fiilliyye ve sıfatı maneviyye diye üç’e ayırdığı görülür. Ona göre sıfat-ı zâtıyye,
zat ile bulunan selbî ve subutî sıfatlardır. Selbî sıfatlardan maksat; başkalarında
bulunmaları düşünülmeyen sıfatlardır. Vücut; varlığının gerekliliği, kıdem; öncesizlik,
beka; sürüp gitmek, mühalefetü’n-lil havadis; yani var edilmiş olanlara benzememek
gibi benzemeyi ortadan kaldırmak suretiyle kutsallığı ve arınmışlığı yansıtan sıfatlar
olup Kuddus, Selam, Ehad, Vahid, Evvel ve Ahir gibi isimler de bu açıdan verilen
isimlerdir.150
Zati Sıfatlar, yani ayrılmaz nitelikleridir ki; Hayat, İlim, Semi’, Basar, İrade,
Kudret, Kelâm ve Tekvin; var etme sıfatlarıdır. Ayrıca Hayy, Âlim, Semi’, Basîr,
Mürid, Hâlık, Mutekellim ve Kâdir isimleri de zatına özgü sıfatları olmaları
dolayısıyladır.151
“Fiili sıfatlar, zâtı sıfatların eser ve hükümleri ile ortaya çıkışını ifade eden
tekvin sıfatının görüntüsünden ibarettir. Yazır’a göre bir de Allah’ın manevi sıfatları
vardır ki onlar, Allah Teâla’nın ahlakının, sıfatlarının ve isimlerinin hükümlerini,
mükemmelliklerini yansıtan yücelik, ululuk, celal, güzellik, güç, adalet, hikmet, hilm,
148
Janet ve Seailles, a.g.e., 36-38 dipnotlar.
149
Zeliha Şeker, Hak Dini Kuran Dilinin Kelami Açıdan İncelenmesi, Çukurova Üniversitesi İlahiyat
Fak., S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2007, s.25.
150
Şeker, a.g.e., s.31.
151
Said Yazıcıoğlu, Mâturîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, MEB Yay., İstanbul, 1997, s.
69.
47
sabır, lütuf, yaman azaplı oluşu, hesabı çabuk görmesi gibi vasıflar ve isimler ile
yansıtılan olgulardır.”152
Elmalılı'ya göre Tanrı, Mutlak Mükemmel varlıktır. O, mükemmel varlık olduğu

için de hiçbir şeye muhtaç değildir. Ancak bütün olarak âlem O'na muhtaçtır.
1.2. Peygamber Tasavvuru
İslam’ın inanç esaslarından biri de, insanların irşat ve hidayeti için ilahi elçilerin
gönderildiğine inanmaktır. İslam ümmeti olarak bizler, ilki Hz. Âdem sonuncusu
Hatem-ül Enbiya Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v) olmak üzere, Allah Teâlâ’nın birçok
peygamber gönderdiğine inanmaktayız. Diğer beşeri topluluklar da peygamber
inancından yoksun değillerdir. Elbette ki, her beşeri toplulukta bir veya birkaç ilahi elçi
olagelmiştir. Burada ister istemez, niçin ilahi elçilerin gönderildiği sorusu karşımıza
çıkmaktadır. İnsanın bir şeyi idrak edebilmesi için onu anlaması lazımdır. Anlamak her
zaman tecrübe ve akıl yoluyla elde edilemez. Allah Teâlâ’nın, insanın aklının ve
tecrübesinin yetmediği konularda aklına rehberlik yapacak ve bu duygularını kontrol
altına alarak içinde hiçbir eğrilik ve sapmanın söz konusu olmadığı bir yol koyması
gerekir. İşte o yol vahiy ve nübüvvet yoludur.
Allah tarafından insanları uyarmak için gönderilen son peygamber Hz.

Muhammed’dir. Hz Muhammed’den önceki peygamberler sadece kendi kavimlerine
gönderilmişken Hz. Peygamber hem tüm insanlığa, hem de cinlere gönderilmiştir. Enam
Suresi 6/130. ayeti bağlamında Elmalılı, “insan toplumunun peygamberlerinin, aynı
zamanda cin toplumunun da peygamberleri olduğuna” değinir ve her peygambere insan
ve cin şeytanlarının düşman olmasının bununla da ilgili olduğunu söyler.153
Elmalılı, “Sen emrolunduğun gibi dosdoğru ol!”154 Ayeti ile Hz. Muhammed’e
emir verildiğini ve bu emrin, peygamberlik vazifelerinin tümünü kapsamına aldığından
dolayı, peygamberliğin cidden güç bir vazife olduğunu söylemektedir. Zira bu emirden
dolayı Hz. Peygamberin, “Hud Suresi beni ihtiyarlattı.” buyurduğunu da ifade
etmektedir. Hz. Peygamber Bütün hayatı boyunca tebliğ ettiği ilahi emirlere bu dünyada
152
Şeker, a.g.e., s.31.
153
Yazır, a.g.e., III, 517-518.
154
Hud, 11/112.
48
ne dereceye kadar uyulabileceğini göstermek için her çeşit zahmete katlanmış, her
düşmana karşı da mücadele etmiş ve bunun için de hiçbir fedakârlıktan çekinmemiştir.
İşte “Hud süresi beni ihtiyarlattı” demekle bu mücadelenin büyüklüğünü göstermiş ve
ümmetine de örnek olmuştur.155
“Peygamberlerin gönderiliş ve geliş gayeleri belli ve muhatapları tarafından

anlaşılmıştır. Onlara imanı ve tâbi olmayı emreden ayetler, her zaman peygamberlerin,
adlarına hareket ettikleri Allah’a iman ve tabiiyet olarak anlaşılmıştır. Bununla birlikte,
acaba doğrudan Allah’ın emri olmadığı zaman bizzat peygamberin sözlerine de aynı
şekilde uyulmasının gerekip gerekmediği zaman zaman tartışma konusu yapılmıştır.
Elmalılı’nın bu husustaki kanaati açıkça şudur: “Birçok ayetlerde Allah’ın Resulüne
iman edilmesi, ona sevgi ve saygı gösterilmesi, söylediklerine ve hareketlerine
uyulması, şahsının örnek kabul edilmesi, ona benzemeye çalışılması, o ne emrederse
tutulması, neden men ederse sakınılması, kısaca Hz. Peygamber kendi keyif ve hevasına
göre değil, vahiy ile hareket ettiğinin bilinmesi emredildiğinden Peygamberimizin
ağzından duyulan ve Cenabı Hakk’a isnat edilmeyen emir ve irşatları da, dinimizde
kanun mahiyetinde bulunmaktadır.”156 Elmalılı Hz. Muhammed’e itaat konusunu çok
sayıda ayet bağlamında (3/32, 81, 144, 4/59, 69, 115, 8/24, 42) gündeme getirerek,
Resulüne itaatin Allah’a itaat olduğunu bundan dolayı onun emirlerine bütün
müminlerin uyması gerektiğini belirtmiştir. Kur’an’ı Kerim'de geçen “bana uyunuz”157
ibaresini de Elmalılı, “Allah ve Resulüne uyulması” şeklinde açıklar. Çünkü Hz.
Muhammed’e isyan etmek, Allah’a isyan etmektir.158
Peygamberler söz konusu edildiğinde, tüm dinlerde ve inançlarda karşımıza

çıkan en önemli konu, peygamberlerin mucizeleri ve mucizelerin mahiyetleridir. Klasik
ve çağdaş İslam düşüncesinde Hz. Peygamber’in en büyük ve en önemli mucizesinin
Kur’an olduğu hususunda tartışma olmadığı kabul edilmektedir. Onun en büyük
mucizesinin kuran olması onun başka maddi mucizeler gösteremeyeceği anlamına
155
M. Hanefi Palabıyık, Nur Gökhan, Rabia Olçar, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hz. Peygamber
Algısı”, Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üni. Yay.,
2013, C.2, s.328.
156
Palabıyık ve diğ., a.g..e. s.329.
157
Âl-i İmran, 3/31.
158
Palabıyık ve diğ., a.g..e. s.330.
49
gelmez.159 Elmalılı kamer suresi 54/1-2 ayetini delil getirerek inşikak-ı kamer olayını
kabul eder. Peygamberin miraca yükselmesi mucizesinin de bedenen gerçekleştiğini
ifade eder. Ve miraç hadisesini şöyle anlatır: “Nurundan yarattığı dostunu (Hz.
Muhammed)’i ziyaretine davet etmiş, meleklerinin ileri gelenlerinden gönderdiklerini
göndermiş. Cibril, binitinin özengesini, Mikail de yularını tutmuş, nihayet bir sınıra
kadar varmış, sonra da noksan sıfatlardan münezzeh olan yüce Allah, dilediği şekilde o
işi kendisi üstlenmiş. Şimdi O Allah’ın dostuna uzun gelecek hangi mesafe ve nurlu
cesedine engel olacak hangi cisim düşünebilir?”160
Elmalılı, şefaatin ancak Allah’ın izni ile olabileceğini ve onun izni olmaksızın
katında hiç kimsenin şefaat edemeyeceğini bu yüzden insanların Allah’tan başka medet
umdukları şeylerin kıyamette kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını ifade
etmektedir. Ayrıca Allah’ın Hz Muhammed’e şefaat etmesi için izin isteme yetkisini
bahşetmiş olduğundan ve ona Allah tarafından “Makamı Mahmud’un yani Şefaat-ı
Uzma’nın” verileceğinden bahsetmektedir.161
1.3. Ahiret Tasavvuru
İnsanın varlıkla olan alakası ölümle birlikte kesilmemekte, insan başka bir âleme
intikal etmektedir. Ölüm anında bedeni terk eden ruh berzah âlemine geçer ve duyularla
idrak edilememekle beraber gerçek anlamda hayatını sürdürür. İnsanların Allah' a
döneceklerini belirten ayetle162 bedenden ayrıldıktan sonra nice müddet varlığını
sürdürecek olan ruhun da kıyamet koptuğu gün fena bulacağını ve Allah 'tan başka her
şeyin helak olacağını bildiren ayette163 insanların zati (ruhi) yok oluşunun
gerçekleşeceğine ve sadece Allah nezdinde bilinen hakikatlerinin yok olmayacağına
işaret vardır. Buna göre insanların ruhları, kıyamet koptuktan sonra dirilişe kadar geçen
süre içinde yalnız Allah'ın ilminde mevcut kalır, daha sonra da yeni dirilişlere mazhar
olur.164
159
Yazır, a.g.e, I, 469.
160
Yazır, a.g.e., V, 281.
161
Yazır, a.g.e., IV, 441; II, 156.
162
Bakara, 2/ 156
163
Kasas, 28/ 88
164
Yavuz, a.g.e., C.11, s.61.
50
Allah’ın varlığına iman genelde insanların çoğu tarafından psikolojik bir
zorunluluk olarak hissedilmektedir. Tanrıtanımazlık (ateizm), imkânsız değilse bile çok
ender bir durumdur ve genel olarak ta rasyonel olmaktan çok duygusal temellere
dayanmaktadır.165 Günümüzde yapılan araştırmalar, hangi yaş ve sosyo-kültürel
kesimden olursa olsun, günümüz seküler kültür ortamında bile Allah inancında ciddi bir
sarsıntı yaşanmadığı, dini inançlar manzumesi içerisinde en yüksek oranda Allah’ın
varlığına inanıldığını ortaya koymaktadır. Buna karşılık, ölümden sonraki hayatla ilgili
inanç, yeniden diriliş, ilahi mahkemede yargılanma, cennet ve cehennem konularında
şüphecilik ve inkârcılık tutumlarında belirgin bir artış görülmektedir.
Tabiatı itibariyle ölüm ötesi hayatın dünyevi zihniyete sahip kimseler açısından
ciddi bir inanma güçlüğü arz ettiğini söylemek mümkündür. Ancak bu konunun
inananlar açısından da bir anlama güçlüğü ihtiva ettiğini yine Kur’an’daki örneklerde
görmek mümkündür. Sıradan inançlı insanların yanı sıra (Bakara 2/259), Hz. İbrahim
gibi bir peygamberin bile “Rabbim! Ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster” diye Allah’tan
talepte bulunması ve bunun da şüphe ya da inançsızlığından dolayı değil “tatmin
arzusundan kaynaklandığını belirtmesi(Bakara 2/260) burada kayda değerdir.
Görüldüğü gibi, dini inançlar manzumesi içerisinde ahiret inancı, insan psikolojisi
açısından en problemli alanların başında gelmektedir.166
Ölüm genel olarak insanlarda korku ve kaygı uyandıran bir etkiye sahiptir. Ölüm
korkusu gerek hemen hemen her insanda varlığını hissettirmesi, gerekse şiddet ve
tesirinin kuvveti bakımından diğer bütün korkulardan ayrılır. Yaşadığımız bütün
korkuların temelde sadece ölüm korkusu olduğu, ölüm korkusunun diğer bütün
korkuların anası olduğuna dair görüşler vardır167 Bu korku uyandırıcı ve ürkütücü
tabiatı dolayısıyla ölüm gerçeği ile karşılaşmak ve onu kabullenmek çoğu insan için
oldukça zor bir durumdur. Bu yüzden, ölümü hiç düşünmemek, ölüm hiç yokmuş gibi
yaşamak ya da ölüm sonrasını bir “hiçlik” olarak varsayıp, hayatın zevkini çıkarmak
düşüncesiyle hareket eden kimi insanların ölüm gerçeğini reddedici bir tutum
165
Aydın, a.g.e., s.162-183.
166
Turan Koç, Ölümsüzlük Düşüncesi, İz yayıncılık, İstanbul, 1991, s.163-205.
167
Hans Zulliger, Çocuklarımızın Korkuları, Çev. Kamuran Şipal, Bozak yay., İstanbul., 1975, s. 25.
51
geliştirdikleri görülmektedir. Ölümün varlığını inkâr etme özellikle günümüzde Batı
toplumlarında görülen en yaygın tutumlardan birisidir. Araştırmalar, güçlü bir dini
uyuma sahip olanların ve samimi dindarların, ölümü daha kolay kabul ettiklerini
göstermektedir. Ölüm anları, hayatın, cesaretin ve inancın test edildiği durumlar olarak
algılanmaktadır. Böyle bir algı, ölümün yok olma, acı çekme ve sevdiklerinden ayrılma
gibi yorumları engellemektedir.168 Ahiret inancının, ölümü sık sık hatırlama ve ölümle
yüzleşmeye yol açması bakımından belli ölçüde kaygı uyandırıcı ya da artırıcı olduğu
söylenebilir. Ölüm gerçeği ile yüzleşme cesareti gösteren, ölüm düşüncesi ile sık sık
karşılaşan, ölümü kabullenen ve belli düzeyde ölümden kaygı duyan inanan bir insan
için bu durum dini faaliyetlere güdüleyici bir etki yapar.
“Ahiret inancı, insanın önünü aydınlatan ve onu güçlü kılan bir inançtır. İnsan
hayatı, ancak sonunda bütün yapılanların sorgulanacağı bir hayatın varlığıyla anlam
kazanır, aksi takdirde hayatına tam bir yok olup gitme düşüncesi hâkim olur. Bu da
onun büyük bir bunalıma ve ümitsizliğe sürüklenmesine yol açar. Ahirete iman, insana
sonsuzluğun yolunu açarken ölümü de en ince teferruatına kadar açıklayarak bir son
olmadığını ve ölümün yeni bir hayatın başlangıcı olduğunu öğretir. Ahiret inancıyla
insanın bu dünyadaki hayatı bir anlam kazandığı gibi, insanın yaşayışı da büyük bir
disiplin altına alınmış olur. Zira hesap günü şuuruna sahip olan bir insan, diğer
insanlarla ilişkilerini sağlam bir temele dayandırır. Böylece ahirete iman insana büyük
bir ümit kaynağı olmanın yanında onu adalete ve sonsuzluğa inandırır. Bu da adil,
dürüst ve sağlam bir toplumun oluşmasını sağlar.”169
Yazır’ın ölüm sonrası hayat olan ahiret hakkında görüşleri şöyledir. Öncelikle
ona göre genel bir ahiret fikri yalnızca İslâmda değil, şu veya bu tarzda da olsa diğer
dinlerde de vardır. Fakat ona göre bunların çoğu kanıtsız bir takım temennilerden,
ideallerden ibaret kalır. Çünkü ahiretin varlığının mümkün görülmesi akıl ve kalp ile her
zaman sabit olursa da gerçekleşmesinde akla dayanan kanıt, faraziyeler, kalbi
temenniler yeterli değildir. Yazır’a göre bu bağlamda ahiretin varlığı ancak Allah
tarafından gelen şanlı peygamberin doğru haberi ile bilinebilecek gaybî bir olaydır.170
168
Ralph F.Hood, Bernard Spilka, Bruce Hunsberger, Richard Gorsuch, The Psychology of Religion,
2.bas., New York-London, 1996, s.389.
169
Ahmet Mesut Tutar, ‘Hak Din Kuran Dili’ Adlı Eserde Ahiret İnancının İmkân ve Lüzumu, Dicle Üniv.
S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır, 2008, s.3.
170
Yazır, a.g.e. , I, 203.
52
Buradan da açıkça anlaşılıyor ki Hz. Peygambere iman etmeyenlerin ahirete doğru
imanları olamayacağı gibi geçmiş peygamberlere iman edenler de en son peygamber ve
en son kitaba iman etmedikçe ahiret hakkındaki iman ve kanaatleri kesin inanç
derecesini bulamaz. Çünkü bütün bu gerçekleri mühürleyip doruğuna ulaştıran en son
peygamber Hz. Muhammed’tir171
Yazır, yüce Allah’ın hikmeti gereği bu âlemi yüce zatının kutsiyetine uygun
olarak tanınabilmesi için yarattığını ve buna uygun olarak inananlara mükâfatı,
inanmayanlara ise ceza vermek için ahiret âlemi yaratacağını şu ifadeler içinde belirtir:
“Evet o öyle Kuddûs ki Aziz; çok izzetli, kutsiyeti sarsılmaz, kudretine yetişilmez,
ezelden vasıflandığı kuvvet ve yüceliği hiç bir suretle mağlup edilmez. Kutsal şanına
saldırıda bulunanların; mülküne leke sürmek, hakkına tecavüz etmek ve sirk koşmak
isteyenlerin cezasını verir, şiddetli intikamıyla mağlup ve perişan eder. Bununla beraber
Hâkim’dir. Yaptığını nizam ve hikmetle sağlam yapar. Kutsallık ve yüceliğine zıt olan
şirk ve küfür gibi durumlara bazen meydan verip zalimler, fasıklar, haksızlar ve
ahlâksızlara zaman tanıyor, yüze çıkarıyor gibi görünürse de onlarda da nice hikmetleri
vardır. Öyle olmasaydı Hakk'ın kutsallık ve yüceliği bilinmez, ilâhî üstünlüğün boyutu
anlaşılmazdı. Böylece de o zalimler büyük cezalara müstahak olmaz ve müminleri daha
yüksek faziletle sevap ve derecelere ulaştıracak olan şeylerin hikmeti kalmazdı.”172
Hamdi Yazır ahirete gidiş aşamalarından biri olan kıyamet mevzusunu da ele
almıştır. Ona göre kıyametin vaktinin açıklanmasından doğacak olan korkuya ne
göklerin halkı ne de yeryüzü ahalisi dayanabilirdi bu nedenle kıyametin vakti
açıklanmamıştır. “Gökyüzü yarıldığı zaman, yıldızlar döküldüğü zaman, denizler
birbirine katıldığı zaman, kabirlerin içindekiler dışa çıkarıldığı zaman, insanoğlu (yapıp)
gönderdiklerini ve (yapamayıp) geride bıraktıklarını bir bir anlar”. 173 “Güneş dürülüp
karardığında, yıldızlar dökülüp söndüğünde, dağlar sökülüp yürütüldüğünde, doğuracak
develer başıboş bırakıldığında, yabani hayvanlar toplanıp bir araya getirildiğinde,
denizler kaynatıldığında…174 Bu ve benzeri ayetlerde de olduğu gibi birçok ayette
kıyametin meydana gelişi ayrıntılarıyla anlatılmaktadır. Yazır kıyametin kopuşunu daha
171
Yazır, a.g.e. , I, 203.
172
Tutar, a.g.e., s.82.
173
İnfitar, 82/ 1–5.
174
Tekvir, 86/ 1–6.
53
somut bir şekilde izah edebilmek için tespih örneğini verir. Nasıl ki tespihin ipi koptuğu
zaman tespih taneleri nizamsız bir surette dağılıp giderse, gökleriyle, yeriyle,
yıldızlarıyla birlikte bir bütün teşkil eden bu kâinatı bir nizam içinde bulunmasını temin
eden çekim kuvveti Allah tarafından kaldırılınca, bütün kâinat tespih taneleri gibi
darmadağın olacaktır.175
1.4. Melek Anlayışı
Melekler nuranî varlıklar olup asıl vasıfları Allah tarafından bilinen, Allah'ın
kullarıdır. Meleklerin bir kısmı daima ibadet ve zikirle uğraşır. Bir kısmı da yer ve
göklerde pek çok görevlerle meşgul olurlar. “Melekler yemekten, içmekten,
evlenmekten, doğup doğurmaktan beridirler. Değişik şekillere girmeye kabiliyetleri
vardır. Yüce Allah'ın emirlerine asla isyan etmezler.”176
Meleklere iman imanın esaslarındandır. Meleklere imanın pratikteki en önemli

faydası insanın kendisini kontrol edip dikkatli yaşamasında aranmalıdır. İyi kötü her
amelin melekler tarafından yazılması, insanın günah işlemeye karşı kendini
frenlemesine yardımcı olur. Aynı zamanda meleklerin varlığı insana huzur verir.
Onların varlığını hisseden insan, yalnız olmadığını anlar. Bu da onun psikolojisine
olumlu bir şekilde yansır.
Elmalılı melek kavramını tanımlarken melekler Allah’ın resulleri, elçileridir
ifadesini kullanır. Allah melekleri peygamberlerine yardım etmek için gönderir. Bunun
yanında meleklere ilahi emirleri tebliğ eden melekler bulunduğu gibi cihat vb.
hususlarda fiilen kuvvet ve yardım getiren melekler de bulunur. Melekler her yerde
mevcut bulundukları için melekler olmadan bir olayın gerçekleşmesi mümkün değildir.
Meleksiz bir damla yağmur bile düşmez. Meleklerin sayısı fazladır. Peygamber
efendimiz şöyle buyurur: Gök gıcırdamaktadır. Ve gıcırdamak hakkıdır. Onda bir ayak
yeri yoktur ki bunda secde eden veya rükû yapan bir melek bulunmasın. Meleklerin
sayısı çok fazladır. Bu konuda peygamberimizden şöyle rivayet edilir: Peygamberimiz
göğe yükseldiği (miraca çıktıkları) zaman kale burçları gibi bir yerde bir kısım melekler
görmüştü. Bunlar birbirlerinin yüzüne doğru karşılıklı olarak yürüyüp gidiyorlardı.
175
Engin Yılmaz, Said Nursi ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın Ahiret Anlayışı, Sakarya Üniversitesi S.B.E.
Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010, s.77.
176
Ahmet Saim Kılavuz, İlmihal (İman ve İbadetler), Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 2006, C.1,
s.92-94.
54
“Bunlar nereye gidiyorlar!” diye Resulallah Cebrail’e sordu. Cebrail: “Bilmiyorum.
Ancak yaratıldığımdan beri ben bunları görürüm. Ve önce gördüğümün bir tanesini bir
daha görmem. Ancak cenabı Allah her dört yüz bin senede bir yıldız yaratır. Ben
yaratıldığımdan beri de dört yüz bin yıldız yarattı.” Diye cevap verdi.177
1.5. Kader Anlayışı
Elmalılı'nın kader kavramına yüklediği anlam, Matüridi ekolünün benimsediği

çizgide yer alır. Ayrıca o, kaderi "alın yazısı" olarak kabul etmez. Ona göre kader,
âlemde olup-biten her şeyin belli bir ölçüye ve belli bir imkâna göre meydana
gelmesinin önceden belirlenmesidir.178
Yazır'a göre Allah Teâlâ insanı hem iyiyi hem de kötüyü seçebilecek kabiliyette,
irade sahibi bir varlık olarak yaratmıştır. Nitekim "Dilediğinizi yapın" mealindeki ayet
insanda iradenin mevcudiyetini gösteren özlü bir ifadedir.179 Nitekim Allah, insana
irade bahşederek onun hür olmasını bizzat kendisi dilemiştir.180 Dolayısıyla insanın
insanlığı ve diğer varlıklardan farkı, onun irade (hürriyet) ve tercih (ihtiyar) gücüne
sahip olmasına dayanır. Başka bir ifadeyle insanın irade özgürlüğüne sahip olması, onun
insanlığının bir gereğidir. İrade hürriyeti, tercihte bulunma kabiliyetini beraberinde
getirir. İrade ve tercih ise insanı diğer varlıklardan farklı kılan akıl gücüne dayanır. 181
Hayatın seyri içerisinde insanın çaresizce "kader" diyerek tevekkül ile
karşıladığı bazı hadiseler vardır. Kader inancıyla ayrılmaz bir bağı olan bu hadiseleri
musibet diye isimlendiririz. Elmalılı'nın, musibetler karşısında insanın sergilemesi
gereken tutum ve davranışları da kader inancı çerçevesinde değerlendirdiğini görüyoruz.
Musibeti "hedefine isabet eden mermi gibi insana şiddetle dokunan hadise ve felaket
olarak tarif eden Yazır, musibeti iki kısma ayırmaktadır. Birincisi, yeryüzünde herhangi
bir zarara sebep olan zelzele, kuraklık, kıtlık, ürün veya hayvanların telef olması gibi
tabiatta meydana gelen afetlerdir. İkincisi, hastalık, açlık, işkence ve ölüm gibi cana
dokunan ve insanın bizzat kendisi üzerinde meydana gelen olaylardır. Bütün
177
Yazır, a.g.e., I ,264.
178
Mehmet Türkeri, Elmalılı'nın Ahlak Felsefesi, Lotus Yay., İzmir, 2006, s. 117 - ll8.
179
Fussilet 41/40.
180
Ahmet Akbulut, "M. Hamdi Yazır' da Kelam Problemleri", Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır
Sempozyumu, Ankara, 1993, s. 279.
181
Türkeri, a.g.e, s.107-110.
55
musibetlerin Allah’ın takdiri ile insanın başına geldiğini ifade eden Elmalılı, "Başınıza
gelen herhangi bir musibet kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir"182 ayetinde
hitabın günahkârlara mahsus olduğunu; bununla beraber günahkâr olmayanların
sabretmek suretiyle sevap ve derecelerinin yükseltilmesi için musibetlere maruz
bırakıldıklarını Bakara 2/155. ayete dayanarak ileri sürer. Bu tür musibetlerde esas
gayenin imtihan olduğunu vurgular. Bu durum gösteriyor ki kader anlayışı karşılaşılan
musibetlere karşı insanın direnmesine yardım ederek, onun psikolojik sağlığını korur.
2. İBADET ANLAYIŞI
Dini hayat, iman ve amel olmak üzere iki temel unsurdan oluşur. Dini yaşayışın
ameli boyutuna dâhil olan ibadetler; insanda fıtri olarak mevcut olan din duygusunun ya
da üstün ve kudret sahibi bir yaratıcıya inanıp bağlanma ihtiyacının uzantısı olan bir
ihtiyaçtır. Çünkü inanan insan, inanıp bağlandığı üstün yaratıcıya karşı içinde duyduğu
azim, saygı, sevgi, bağlılık, teslimiyet ve şükran duygularını fiilen ifade edip göstermek
ve inancını birtakım pratiklerle realize etmek üzere ibadet etme ihtiyacı duyar.183 O
halde dini hayatın vazgeçilmez bir unsuru olan ibadetler, inanan insanla Allah arasında
iman bağı ile derinden kurulan ilişkinin dış dünyaya akseden tezahürleri ve dini hayatı
kuvveden fiile dönüştüren uygulamalar bütünüdür. İbadetler, Allah’ın rızasını kazanmak
için yapılır. Kur’an-ı Kerim’in birçok yerinde bu gerçek dile getirilmiştir.184
İbadetler, bireylerin ruhlarını, iç dünyalarını çeşitli sıkıntı ve streslerin olumsuz

etkilerinden korur. İbadet eden kimse, görevini yerine getirmenin bilinci ile mutlu ve
huzurlu olur. İç huzurunu sağlayan kişi, gelecekle ilgili yersiz korku ve endişelerden
uzak olup çevresine yardımcı olur. Böylece, ibadetler hem insanın beden ve ruh
sağlığını koruyucu hem de kişiliğini geliştirmesi bakımından önemli rol oynar. Kişi
ibadet etmekle, dış dünyanın karmaşıklığından, modern yaşamın temposundan
uzaklaşır, kendiyle baş başa kalır. İbadet, insanın iç dünyası aydınlatır. İbadet etmek
bireyin iç dünyasında olumlu davranışların oluşmasına katkı sağlar.185 İbadetler
sayesinde kişi, nefsin bitip tükenmeyen istek ve arzularından uzaklaşıp, iç huzuru
182
Şura, 42/30.
183
Yavuz Kerim, Din Psikolojisinin Araştırma Alanları, AÜİFD, Erzurum, 1982, S.5, s. 103.
184
Bakara, 2/152.
185
Pazarlı, a.g.e., s.195.
56
yakalar. Nitekim Kur’an bu gerçeği şu şekilde dile getirmektedir: “ Kalpler ancak
Allah’ı anmakla huzur bulur.”186
Sürekli olarak yapılan ibadet, bireylerde iradenin güçlenmesine, iç disiplinin

oluşmasına imkân tanır. Bu durum kişideki güven duygusunun gelişmesini sağlar.
Bireyin karşılaştığı olumsuzluklar karşısında, yılgınlık göstermeden mücadele azmi ve
kararlılığı oluşur. Nitekim Kur’an bu durumu şöyle açıklamaktadır: “ Tarafımdan size
bir yol gösterici gelir de kim ona uyarsa, onlar için herhangi bir korku yoktur. Ve onlar
üzülmeyeceklerdir.” Başka bir ayette Allah “ ölüm gelip çatıncaya kadar Rabbine ibadet
et.”187 Buyurmaktadır.
İbadetler, bireylerin bütün varlıklara karşı sorumlu olduklarını fark ettirir. Birey,
ibadet etmekle kendini tanır, duygularını kontrol altına almaya çalışır. Kişi, yaratıcısını
hatırlamak ve ona duyduğu sevgiyi dile getirmek için ibadet eder. Bu nedenle ibadet
etmek kişinin sorumluluk bilincini geliştirir. Yaratanına karşı görev ve sorumluluklarını
bilen Müslüman, tüm ilişkilerini, geçmişini, geleceğini düşünüp, kendini sorgular.
Hayatını buna göre düzenlemeye çalışır. Maddi ve manevi hayatına çeki düzen verir.
İbadetler insanın vicdan muhasebesi yapmasına olanak tanır. Kişinin yaptığı kötü
davranışlardan kurtulup, güzel ahlak sahibi olmasına fırsat tanır.188
2.1. Namaz
İslam’ın en temel ibadet biçimi olan namaz, kulun Allah’ın yüceliği karşısında
küçüklüğünü bilip vaziyet alması O’nun büyüklüğünü ifade eden güzel sözler
kullanması ve duyduğu bu saygıyı beden hareketleriyle de ifade etmesidir.189
Namaz sadece şekli hareketlerden ibaret değildir. O kalbin, bedenin, dilin ve

aklın katılımı ile yerine getirilmesi gereken bir ibadettir. Onda kalp, beden, dil ve aklın
katılacağı unsurlar vardır. Beden için kıyam, rükû, secde; dil için Allah’ı yüceltme, Onu
hamd ile övme, Ona sığınma, Ondan yardım dileme, dua ve yalvarışta bulunma
186
Ra’d, 13/28.
187
Hicr, 15/99.
188
Muhammed Kutub, İslama Göre İnsan Psikolojisi, Çev. A. Nuri, İstanbul, 1997, s.261-262.
189
Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, T.D.V. Yay., 2. Bas., Ankara, 1996, s.158
57
anlamları taşıyan çeşitli lafızlarla Kur’an ayetlerini telaffuz etme; akıl için düşünme,
anlama, kalp için huşu, manevi lezzet, tatmin olma vardır.190 Kişi namaz ile Rabbinin
huzuruna çıkarak kendi durumunu hatırlar. Acziyetinin farkına varan insan Rabbini
öven ve yücelten ifadeler kullanarak onun huzurunda eğilir. Kul Allah karşısında kendi
benliğini yok etmeye çalışır.
Namaz günde beş vakit eda edilir. Namazın belli aralıklarla tekrar edilmesi
Allah ile kul arasındaki ilişkiyi canlı tutar. Müslüman günlük meşgalelere dalarak
Allah’ı unutmaz.191 Allah ayeti kerimesinde “Muhakkak ki ben yalnız ben Allah’ım
benden başka ilah yoktur. Bana kulluk et! Beni anmak için namaz kıl.” Buyurur. 192 Bu
ayeti kerime Allah’ı anmak için en güzel ibadetin namaz olduğunu vurgular. Allaha
olan ihtiyacı ve acizlikleri arz etmek olan namaz, açık ve gizli kötülüklerden korunmak
için en büyük sebeptir. Kul Allah’ı hatırladığı zaman kötülüğü arzu etmez. Bu sayede
Allah’ın rızasına ve hoşnutluğuna erişmek için kulun kalbi iyilik duygusu ile dolar.193
Namaz kılmak insanda ruhsal saflık, kalbi dinginlik ve psikolojik bakımdan

güven bilincinin oluşması hususunda ruhsal bir aktivite yaratmaktadır.194 Kuran'da
namazın insanı kötülükten ve hayâsızlıktan alıkoyduğunu195 beyan buyuran ayet de
namazın, kılana ruhsal saflık verdiği görüşünü desteklemektedir. Elmalılı bu ayeti
detaylı bir şekilde ele alıp yorumlar. “Ne olduğu bilinerek kılınan sahih namaz, namaz
dışında da kişiyi kötülükten ve çirkinlikten uzaklaştırır. Samimi olarak namaza devam
edildikçe iyilikler artar.”196 Resulallah (s.a.v) kim bir namaz kılar da, o namaz kendisini
açık ve gizli kötülüklerden alıkoymazsa o namazla Allahtan uzaklaşmaktan başka bir
şey artırmış olmaz buyurmuştur. Bunun sebebi, namaza itaat onu, sınırlarını gözeterek
hakkıyla kılmaktır. Onun sınırında ise açık ve gizli bütün kötülüklerden alıkoyma
vardır. Başka bir ayette de sahih namaz kılmayanlara açık bir uyarı vardır. “Yazıklar
olsun o Allah huzurunda duranlara ki namazlarını yanlış olarak kılıyorlar.”197 Onlar
190
Hasan Turabi, Namaz, Çev. Saim Eminoğlu, Risale Yay., İstanbul, 1987, s.84.
191
Peker, a.g.e., s.113.
192
Taha, 20/14.
193
Yazır, a.g.e., VI, 223.
194
M. Osman Necati, Kur’an ve psikoloji, Fecr Yay., Ankara, 2004, s.247.
195
Ankebut, 29/45.
196
Yazır, a.g.e., VI, 223-224.
197
Maun, 107/4-5.
58
namaz kılıyor görünseler de namazın ne demek olduğundan habersizdirler. Hakkı ile
huşu içinde eda edilen namaz kişiye fayda verecektir.
Namaz sadece bir vazife ve fedakârlık değil aynı zamanda kulun Allah’ın
huzuruna kabul edilişidir. “Dünya şartlarında bir kişinin huzuruna çıkmak için bile
birçok sıkıntıya katlanmak, randevu almak gerekmektedir. Buna rağmen ulaşmak
istediğiniz kimse sizi kabul etmek istemeyebilir.”198 Ancak Allah sonsuz rahmet ve
merhamet sahibidir. Kul ne kadar ağır hatalar işlemiş olursa olsun, huzuru kuluna her
zaman açıktır. Bu durum insan üzerinde psikolojik bir rahatlama oluşturur. Başka bir
ayetin tefsirinde Elmalılı namazın insan psikolojisine etkisini şöyle ele alır: “Namaz
ruhun düzelmesinin bedenin intizama girmesinin sabır ve vakarın, ruhi ve bedeni her
vazifenin, dünya ve ahiret ile ilgili her olgunluğun düzenleyicisidir, gerek kişisel ve
gerekse sosyal her özelliği içine alan en esaslı ibadettir. Namaz imanın en büyük
güçlendiricisi bütün ibadet ve amellerin başı, müminlerin miracıdır. Âlemlerin rabbine
hem bedenen hem de ruhen hazır oluş olduğu için duaların niyazların en kolay iletildiği
ve ilahi yardımın en kolay geleceği ibadettir.199
Namaz aynı zamanda ruh sağlığının korumasına da yardım eder. İnsan günlük
hayatın problemleri ile uğraşırken zaman zaman gerginlikler yaşar, huzursuz olur.
Namaz kısa bir zaman bile olsa kişinin günlük hayatın stresinden kurtulup dinlenmesini
sağlar. 200
2.2. Oruç
Ruh ve beden sağlığı açısından da çok faydalı bir ibadet olan oruç İslam’ın temel
ibadetlerinden biridir. Oruçlu kişi bütün gün ibadet halinde olduğu bilinciyle hareket
eder. Orucunun, kabul edilmeyeceği düşüncesiyle başkalarına zarar verici
davranışlardan kendini alıkoyar. İyi ve güzel davranışlar yaparak sevabını daha da
artırmak ister. Dolayısıyla oruç, zararlı arzu ve istekleri baskı altında tutarken yararlı
davranışların eyleme geçmesine etki eder.201
198
Şentürk, Din Psikolojisi, s. 138.
199
Yazır, a.g.e, I, 449-450.
200
Peker, a.g.e,. s.115.
201
Peker, a.g.e., s.116
59
Elmalılı “oruç zor gibi görünen bir ibadet olsa da aslında farz kılınarak Allah’ın
mümin kullarını, hayat mücadelelerinde güçlü ve dayanıklı hale getirir.” Diyerek
orucun insan psikolojisi üzerinde ki etkisine temas etmiştir. Oruçla birlikte kişi nefisle
cihat etmeye daha kolay alışacak, sabrın yollarını öğrenecek, hayatın zorluklarını daha
kolay yenecek ve ahiret mutluluğuna erişecektir.202
Oruç insanı hem ruhen hem de bedenen terbiye eder. Sabra, tahammüle ve
kararlı olmaya alıştırır. Kişi nefsini terbiye etmezse, sabra alışmazsa Allah’ın
yardımının ilk sebeplerinden birini kaybetmiş olur. Artık en ufak bir sıkıntı da
korkmaya sızlanmaya başlar, ümitsizliğe ve gevşekliğe düşer.203 Bu yüzden insanın
sağlam ve güçlü bir karaktere sahip olabilmesi açısından oruç ibadeti önemli bir yere
sahiptir. Oruç tutan bir kişi, kendi içinde büyük bir savaş verir. Elinin altında olan pek
çok şeyi bir anda yok sayar; görmezden, duymazdan gelir. Belirli bir süre için de olsa
nefsiyle, benliğiyle, güdüleriyle ve dur durak bilmez egolarıyla mücadele eder. Yokluk
yaşar, sabreyler, yoksunluk hisseder ve yokluk çekenlerle kendisi arasında empati
kurarak duygusal bir bağ yakalar. Bununla birlikte oruç açlık duygusunun ne anlama
geldiğini kişiye davranışçı metotla öğretir, dünyada yokluğun ve açlığın var olduğunu
hatırlayan insanda şükür, merhamet, paylaşım ve yardımseverlik gibi duygular harekete
geçer.
Orucun beden ve ruh sağlığı açısından etkileri görülür. Oruç tutulurken vücuttaki
yağ depoları harekete geçmekte böylece damar sertliği önlenmiş olmaktadır. Ayrıca
yüksek kolesterol, yüksek tansiyon ve bazı böbrek rahatsızlıkları gibi zengin
hastalıklarının tedavisi için İslami orucun çok mükemmel bir şifa aracı olduğu tespit
edilmiştir.204
2.3. Zekât
Zekât kazanılan ya da sahip olunan bir malın belli bir miktarının yoksullara
verilmesi ve sosyal hizmetlerde kullanılmak üzere elden çıkarılmasıdır.205 Zekât ve
infakın, insanlar arası ilişkilerde zengin-fakir arasında gönül köprüsünün aracı oluşu
202
Yazır, a.g.e., I ,540.
203
Yazır, a.g.e., I, 449
204
Hökelekli, a.g.e., s.248-249.
205
Süleyman Uludağ, İslâmda Emir ve Yasakların Hikmeti, T.D.V. Yay., Ankara, 1987, s.91.
60
sebebiyle güçlü bir yapıcı etkiye sahiptir. Toplum içinde insan ilişkilerine bir derinlik
kazandırır. Zengin-yoksul arasında gerilim oluşmasını engeller, cömertlik duygularını
geliştirir, gelir dağılımında olan dengesizliği giderir. Servet düşmanlığını azaltır; bu
açıdan çok önemli toplumsal bir işleve sahiptir
Elmalılı tefsirinde zekât kavramını ele alırken “Nefisleri için kim önceden bir
şey yapıp gönderirse Allah katında onun hayır ve mükâfatını daha büyük olarak
bulacaktır.” İfadesini kullanır. Yani zekât olarak verilen, sahibine kat kat fazlası ile
dönecektir. Allahu Teâlâ harcadıklarının yerine bir başkasını vereceğini206 ayetler ile de
taahhüt altına alır. “Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak bitiren
ve her başakta yüz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah dilediğine kat kat verir. Allah
lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.”207
Kur’an “Onların mallarında belli bir hak vardır.”208 Buyuruyor ki şeriatta buna
zekât derler. Diğer dinlerde de fukaraya yardım vardır. Ama İslam zekât verme
durumunda olanı fukaraya karşı borçlu addediyor. Zekâtı fukaranın hakkı kabul ediyor.
Başka inançlara mensup kişiler kendilerini bu konuda zorunlu hissetmedikleri için
hassas davranmıyorlar. Bu durum bulundukları toplumda sürekli huzursuzlukların baş
göstermesine neden oluyor.209 Elmalılı bu ayete binaen yaptığı yorumda; zekâtın toplum
tabakaları arasında oluşacak nefret ve kin duygusunun engellenmesinde ve barışın
tesisinde çok önemli etkiye sahip olduğunu belirtir.
Zekât vermenin bir adabı vardır. Allah ayeti kerimede “Mallarını Allah yolunda
harcayan, sonrada harcadıklarının peşinden (bunları) başa kakmayan ve gönül
incitmeyenlerin, Rableri katında mükâfatları vardır. Onlar için korku yoktur. Onlar
üzülmeyeceklerdir de.”210 Buyurmuştur. Bu adaba uygun verilmeyen zekât amacına
ulaşmış olamaz. Çünkü zekâttaki amaç zengin ve fakir arasındaki olumlu ilişkiyi,
toplumsal birlik ve beraberliği sağlamadır.
206
Sebe, 34/39.
207
Bakara 2/261.
208
Mearic,70/24-25.
209
Elmalılı Muhammed Hamdi YAZIR, “Müslümanlık Mani-i Terakki Değil, Zamin-i Terakkidir,”
Sebilürreşad, (Temmuz-Ağustos 1339), C.XXI/544 -54.
210
Bakara, 2/262.
61
Zekât gizli mi açıktan mı verilmeli? Sorusu insanların kafasında hep soru işareti
oluşturur. Elmalılı bu durumu insanların psikolojik hallerini göz önünde bulundurarak
değerlendirir. “Zekâtın açıktan verilmesi efdaldir” görüşünü temellendirmek için ilk
olarak tevbe suresi 103. Ayetini delil olarak getirir. Ayette: “Sen onların mallarından
açıkça al!” Emri mevcuttur. Bu emir yapılan işin açıktan yapılmasını emreder. İkinci
olarak, zekâtı gizli vermek “acaba bu adam zekât vermiyor mu?” şeklinde su-i zana
neden olabilir. Açıkça vermek bu durumu ortadan kaldıracaktır. Üçüncü olarak da
kişinin açıkça zekâtını vermesi ilahi emre itaat ettiğini gösterir. Gizlemeye kalkışmak
emre uymadığı şüphesini doğurur. Bundan dolayı farzlarda açıklık nafilelerde gizlilik
evladır.211
2.4. Hac
Hac, bütün dünyevi bağlardan uzaklaşıp yaratılışın en başındaki temiz fıtrata

dönüşü simgeleyen bir kıyafete bürünmek, Allah’ın evinin etrafında defalarca dönerek
O’na bağlılık ve itaati simgeleyen sözler sarf etmek ve sanki mahşer günü bir yerde
toplanıp hesap vermek için hazır bekleme gibi Arafat'ta beklemektir.212
Hacca giden insanlar aile ve yakınlarından vatanlarından ayrılıp, mallar

harcayarak, sıkıntılara katlanarak gurbete dayanan bir ibadeti ifa etmiş olurlar. İhram ve
vakfenin ruha ve bedene ait tesirleri altında bütün bir sosyal denize dalıp, eski ve
mukaddes bir tarihin yüce prensipleri arasında; insan hayatının uğradığı değişiklikleri,
âlemin ince safhalarını seyreden fanilerin acizliklerini, baki olanın ebedilik sırrını sezen
akıllı ve olgun insanlar, bu ibadetle ruhi bir uyanış gerçekleştirirler.213
Elmalılı, haccın insan için tam bir temizlik olduğunu ifade eder. Normalde
mübah olan birçok şey hac esnasında yasaktır. Örneğin hac günlerinde insanlar cinsel
ilişki ve cinsel ilişki ile ilgili sözlerden, arkadaşları ile tartışmaktan, mücadele etmekten
vazgeçerler.214 Hacda kişi nefsine sahip olmayı, kötü söz ve davranışlardan uzak
durmayı öğrenir. Hacdan döndükten sonra kişinin üzerinde, kötü söz ve davranışlardan
uzak durma yönünde toplumsal bir baskı vardır. Bu psikolojik baskı onun günah
211
212
Hökelekli, a.g.e., s.239-240.
213
214
62
işlemesine engel olur. Hakkıyla haccını ifa eden kişinin günahlarından temizlendiği
inancı da, onu kötü söz ve davranışta bulunmaması yönünde motive eder.
2.5. Dua
Dua sözlükte davet etmek, çağırmak, yalvarmak, Allahtan yardım, rahmet,

selamet, rızk, sıhhat ve afiyet dilemek, günahın affını istemek anlamlarına
gelmektedir.215 Terim olarak dua inanan kişinin Allaha yakarışı yalvarışıdır. Bireyin
Allahtan bazı taleplerde bulunuşudur.216 “Dua ruhun Allah’a teveccühüdür. Kalbin
Allah ile konuşmasıdır.”217
“İnsanı duaya sevk eden motiv, eksiklik şuurudur. Haksızlıklar kötülükler,

hayatın acı olayları, tabii afetler, hastalıklar vb. kendisini tehdit eden olaylar karşısında
kendisini aciz, güçsüz, çaresiz ve yetersiz olduğunun şuuruna varan kişi, dua vasıtası ile
kendisine şah damarından daha yakın olan rabbine yönelip ondan yardım talep
edecektir.”218
Dua etme ihtiyacı, insanda yaratılıştan vardır. Bu sebepledir ki, bütün dinlerde
dua mevcuttur. Üstün bir varlığa inanan her insan, şu veya bu şekilde dua eder. İnsanlar
hayatları boyunca, üstesinden gelemeyecekleri birçok şeyle karşılaşmakta; keder,
sıkıntı, acizlik, çaresizlik ve ümitsizliklere maruz kalmaktadırlar. Bu hususta Yüce
Allah şöyle buyurur: "İnsan bir sıkıntıya maruz kalınca gerek yan yatarken, gerek
otururken veya ayakta iken, Bize yalvarıp yakarır. Fakat Biz sıkıntısını giderdik mi,
sanki uğradığı dertten dolayı Bize yalvaran kendisi değilmiş gibi eski hâline geçip gider.
İşte (hayat sermayelerini boşuna harcayıp) haddini aşanlara, yaptıkları işler, kendilerine
böyle süslenmiş, hoşlarına gitmiştir."219 Bu ayetten de anlaşıldığı gibi dua, insanda
fıtrîdir ve özellikle sıkıntılı anlarda Allah'a dua etmek, sadece samimî olarak Allah'a
inananlara has bir durum değildir.
Dua yakınlık vasıtasıdır. İbadetlerin de en üstünüdür. Peygamber efendimiz

“Dua ibadetin iliğidir.” Buyurur. Başka bir hadisi şerifte ise “Dua ibadetten ibarettir.”
215
Şentürk, Din Psikolojisi, s.152.
216
Peker, a.g.e., s.119.
217
218
Certel, a.g.e., s.153.
219
Yunus, 10/12.
63
Diyerek bana Dua ediniz ki size icabet edeyim.” ayetini okumuştur. Dikkat edilirse
görülür ki duayı önemsemeyenler, ibadeti önemsemeyenlerdir.220
Dua namaz ve oruç gibi belli vakitte yapılan bir ibadet değildir. Duanın vakti
kişinin ihtiyaç anıdır. Kişi ihtiyacı olan şeyleri Allah’a arz eder, ona yalvarır ve
merhametlerini diler. Duanın bir adabı vardır. “Elmalılı Hamdi Yazır dua ederken şu
şartlara uyulmasını tavsiye eder.
1. Teslimiyet halinde bulunmak

2. Gösteriş yapmadan, bağırmadan, sessiz bir şekilde dua etmek
3. Duadan haz almak
4. Boyun eğerek dua etme.”221
Bazı kimseler derler ki: Kaderler geçmiş; kazalar yakındır. Dualar bunu ne
azaltır ne de eksiltir. O halde duanın ne faydası var? Peygamber bile “Allah kaderleri,
halkı yaratmadan şu kadar ve şu kadar sene önce takdir etti. “Yine: olacak şeylerde
Kalem kurudu.” Buyurmamış mıydı? “dört şeyden feragat hâsıl olmuş, onlar
bitirilmiştir; ömür, rızık, yaratma ve huy.” Hadisi de rivayet edilmiş değil midir? O
halde duadan ne fayda?222
Elmalılı’nın bu sorulara verdiği cevaplar şöyledir:
“Cenabı Allah her şeyden öncedir. Bu mana iyi düşünülünce anlaşılır ki kadere
mahkûm olan Allah değil, yaratıklardır. Kaderler önce ise, Cenab-ı Allah da kaza ve
kaderden öncedir. Dua, bu önceliği ikrar ve itiraf olduğu için kulluk makamlarının en
önemlisidir. Bize gelince, Allah Teâlâ’nın ilmi, kaza ve kaderin niteliği, akıllarımızın
dışındadır. Kaderin sırrı, meydana gelmesinden önce bilinemez. Bu şekilde Allah’ın
hikmeti, kulun ümit ile korku arasında koşup korunmasını gerekli kılmıştır. Ümit ve
arzu, başarının sebebi; korku ve çekinme, başarının düzenleyicisidir. Yaşamak bu
ikisinin dengesidir. Varlıkla yokluk arasında dönüp dolaşan mümkinin mahiyeti de
budur. Bunun için Allah’ın ilmi, hepsini kuşatmıştır. Allah’ın kaza ve kaderi herkes için
geçerli olmak ile beraber sorumluluk da doğurur. Biz hem kanunsuz yaşamadığımızı
220
221
Yazır, a.g.e., I, 545.
222
64
biliriz; hem de iradenin ve azmin bir kanun olduğunu biliriz. Ümit ve korku, talep ve
azim kanunlarından birisi de duadır. Bütün olaylar sebeplere bağlı ise, dua da o
sebeplerdendir. Duadan maksat bildirmek değil, kulluk göstermek; tevazu ve alçak
gönüllülük arz ederek müracaatta bulunmaktır. Maksat bu olunca, kaza ve kaderine rıza
ile beraber Allah’a dua etmek, insanlık hissesini tercih değil; Allah’ın kudretine her
şeyden fazla saygı duymaktır. Bu da en büyük makamdır.”223
223
65
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN HAK DİNİ KURAN

DİLİ İSİMLİ TEFSİRİNDEKİ İNSAN ŞAHSİYETİ İLE İLGİLİ
AYETLERE BAKIŞI
1. İNSAN ŞAHSİYETİNİN OLUMLU ÖZELLİKLERİ
1.1. Tevazu sahibi olmak

Tevazu kelimesi Arapça v-d-a kelimesinden türemiş, tefaul babının mastarı
olarak karşımıza çıkmıştır. Tevazu kelimesi alçakgönüllü olmak, kibirlenmekten uzak
durmak, kendini hakir görmek, son derece itaatkâr ve uyumlu olmak anlamlarına
gelmektedir. Türkçe sözlüklere bakıldığında kibirsiz davranmak, büyüklük
göstermemek, kendinden daha aşağı seviyede olana aynı seviyedeymiş gibi muamele
etmek, mütevazılık gibi anlamlara gelmektedir.224 Dini manada tevazu; manevi
olgunluğa eriştiren, acıma ve merhamet duygusunu geliştiren, cennete girmeye vesile
olan, küfür ve azgınlıktan koruyan, gönüllerdeki saygı ve sevgi duygularını geliştiren,
kalpte kibre yer vermeyen, bencillik, cimrilik, kıskançlık gibi kötü huyları eritip yok
eden, ahlakı güzelleştirip, insanı yücelten anahtar değer olarak ele alınır.
Hökelekli, “Tevazu” adlı makalesinde şöyle bir tanım getirmektedir: “Başkasına

karşı gelecek ya da onun hoşuna gidecek her tür davranıştan sakınarak, onun önünde
kendi benliğimizi silme yönünde bir eğilimdir.” Ancak bu eğilimi doğuran nedenlerin
farklılığına göre alçak gönüllülüğün bir erdem veya bir kusur olabileceğini ifade
etmektedir. Dolayısıyla başkasının kişiliği önünde kendi kişiliğimizin silinmesi,
başkasının hoşuna gitmek, ona yaltaklanmak arzu ve niyetinden doğmuşsa bu onursuzca
bir davranış sayılmaktadır. Mütevazı insan, kendisini, gerçek değerinin altında
değerlendirmeye eğilim gösterir; o başkasının karsısında varlıktan yoksun gibi davranır.
224
Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken yay., İstanbul, 1985, XI, 4070.
66
Gururlu kimse, zayıf tarafını saklamaya kendisini zorlarken, mütevazı insan,
kendisindeki büyük bir kuvveti saklama gayreti içinde olduğuna işaret edilmektedir.225
Elmalılı Furkan suresindeki “Rahman’ın has kulları onlardır ki, yeryüzünde
tevazu ile yürürler.”226 Ayetindeki tevazu ile yürüme kelimesini şu şekilde tefsir
etmiştir: O Rahman’ın kulları ki yeryüzünde yürüyüşleri ve hareket tarzları mülayimdir.
Zorba, kaba, haşin, kibirli, saygısız değil; sükûnet ve vakar ile alçakgönüllü bir şekilde
terbiyeli, nazik ve yumuşak yürürler. Etraflarını sıkıntılandırmaz, eza vermez, hesaplı
saygılı, merhamet tavrı ile güven ve huzur ile yürürler. Tefsirde de görüldüğü üzere
Elmalılı, tevazu kelimesine alçakgönüllü olmak, saygılı olmak, nazik ve yumuşak
olmak, merhamet ve huzur yaymak gibi anlamlar yüklemiştir.
1.2. Sabırlı Olmak

S-b-r kelimesinden türemiş olan sabır kelimesi sözlükte hapsetmek, dayanmak,
kefil olmak, cüret ve şecaat anlamlarına gelmektedir. Bunun yanında gelecek olan bir
şey için acele etmeyip bekleme, başa gelen acıya üzüntü göstermeyip tahammül etme,
yakınmamak, kendine acındırmamak anlamlarına gelmektedir.
Terim olarak sabır, başa gelen musibetlerden dolayı Allah’tan başka kimseye
şikâyetçi olmama, sızlanmama anlamında kullanılmaktadır. Kul karşılaştığı sıkıntı ve
belaların verdiği üzüntüyü sadece Allah’a arz edip ve ondan yardım istemelidir.
Sabır kelimesinin çok çeşitli tarifleri yapılmıştır. Bu tariflerden bazıları genel

tarifler olmakla beraber sınırlamalı diyebileceğimiz tarifler üzerinde de durulmuştur.
Nitekim bazı tasavvufçular sabrın tahsisli tarifini ele alarak söyle tanımlamışlardır.
Cüneyd ’e “Sabır nedir?” diye soruldu. O da: “Yüzü ekşitmeden acıyı yudumlamaktır.”
dedi. ibn Ata: “Sabır, belaya karsı edeplice durmaktır.” Rüveym: “Sabır, şikâyeti terk
etmektir.” Osman el-Mekki: “Sabır. Allah ile sabit olmak ve O’nun belasını ferahlık ve
kalp huzuru ile karşılamaktır.” demişlerdir. 227
Müfessirler, daha ziyade, sabretmenin nefis üzerindeki etkisini göz önünde

bulundurarak değişik tarifler yapmışlardır. Nitekim sabır, nefsi sevdiği şeylerden
225
Muharrem Demir, Kuran’da Tevazu Kavramı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi S.B.E. Yüksek
Lisans Tezi, Ankara, 2010, s.25
226
Furkan, 25/63.
227
Abdulkerim b. Havazin, Kuşeyri, Kuşeyri Risalesi (Trc. Dilaver Selvi), Sistem Matbaacılık, İstanbul,
2009, s. 222.
67
alıkoymak, heva ve hevesinden el çekmek; bela ve musibetler karsısında nefsi, feryadu
figandan alı koymak; Allah’ın rızasını gözeterek, kötülüğü emredici nefsin tutkularına
karsı direnç göstermek şeklinde tarifler yapılmıştır. Sabrın tarifini daha değişik bir
şekilde ele alan bilginler de vardır. Bunlar içerisinde Gazali sabrı: “Neticeleri ve
istekleri zıt olan iki kuvvetin karşılaşmasında, bir kuvvetin metanet gösterip dayanması,
şeklinde tarif ederken, İmam-ı Nevevi : “İnsanın Allah’a ibadet etmesi, yasaklardan
uzak kalması ve dünyada her türlü belalara ve kötülüklere karşı metanetli olması”
şeklinde izah eder. Ahmet Hamdi Akseki: “Sabır, tabiat-ı beseriyyeye muhalif olan
ahval-i zaruriyyeye inkıyat ve mukavemet etmektir. Der.”228
Elmalılı Muhammed Hamdi sabır kavramını şöyle tanımlar: “Sabır, acıya

katlanmak onu geçirmek için dayanmak ve karşı koymaktır. Her ferağın, her başarının
anahtarıdır. Baştaki darlığın, sıkıntının geçmesi için Allah’ın yardımını celbedecek
sebeplerin birincisidir. Sabırsız ruhlar her zaman darlık içindedir. Onların dünyaya ait
olaylara hiç dayanıklıkları yoktur. Her şey ister, her şeyden rahatsız olurlar. Genişlik
zamanında eldeki nimetin kıymetini bilmezler. Gözleri daima başkasındadır. Az bir
yokluk görünce tahammül edemez, hemen mahvolurlar. Hâlbuki dünyada değişmeyen
tahavvül etmeyen hiç bir şey yoktur. Bundan dolayı bir darlığa düşmüş olanlar, Allaha
kalbini bağlayarak, bunun da Allah’ın izni ile geçeceğine iman eder ve Allah’ın
yardımını, mutluluk ve ferah gününü temiz kalp ve olgun iman içinde beklerse sonuç
kurtuluş olur. Ve hiçbir fenalığa düşmeden kurtuluş olur. Bunun için nefisleri sabra
alıştırmalı, insan sabrı alışkanlık edinebilmelidir. Bu alışkanlık acıyı bırakmak için
değil, def etmek içindir.”229
Bu ayetin tefsirinin devamında, o, nefsi sabra alıştıran en önemli ibadetlerin oruç

ve namaz olduğunu söylemiştir. Oruç nefsi terbiye edip kişiyi tiryakiliklerden
uzaklaştırır. Bu yüzden doğrudan sabır ile ilişkilidir. Bunun yanında namazın da sabır
konusunda faydası büyüktür. Kişi yıkanır temizlenir, ayıplarını ve ayıp yerlerini örter.
Yönünü kıbleye çevirir, kalbini iyi niyet ile doldurur. Şeytanın vesveselerini atar. Bütün
uzuvları ile saygıyla yaratıcısının huzurunda ibadete koyulur. Kuran okur, yaratıcısının
önünde eğilir. O da yetmez onun için secdelere kapanır. Dünyadaki acılarını,
228
Abdullah Temizkan, Kuranda Sabır (Nuh Örneği), Atatürk Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Erzurum,
2012, s.7.
229
Yazır, a.g.e., I, 289.
68
mutluluklarını bir kenara bırakır. Ve miracı yaşar. Şüphesiz bu ulvi ortam içinde nefis
kaybettiği intizamına tekrar kavuşur, aslını bulur. Ayette namaz ve sabır ile Allah’tan
yardım dileyin diye buyrulur. Namaz ile sabır dilemek her nefis için kolay değildir.
Böyle bir sabır ancak Allah’tan korkan ve başını öne alıp saygılı olan kimselere ağır
gelmez hatta zevk verir, alışkanlık haline gelir.230
1.3. Kötülüğe İyilik İle Karşılık Vermek

İyilik kavramının Arapça karşılığı hasen kelimesidir. Kur’an’ı Kerim2de hasen,
hoşa giden, göze hoş gelen hayranlık uyandıran şeyler için kullanılmıştır. Hasen
kelimesinin müennesi hasene ise Kur’an’da iyilik, afiyet, af, saadet, iyi talih, söz,
ganimet, yağmur gibi anlamlarda kullanılmıştır. Kur’an’da kimi zaman iyilik
kelimesinin anlamını taşıyan “bir ve maruf” kelimesi de kullanılmıştır.231
Kur’an-ı Kerim’de hasene kelimesi pek çok kez zıddı olan seyyie kelimesi ile
birlikte kullanılmıştır. Seyyie kelimesi yanlış akide, kötü ahlak ve amel, dünya, kıyamet
ve berzah âlemindeki musibetler, aklın ve şeriatın kötü gördüğü fiiller, insan tabiatına
ağır gelen, sıkıntı veren şeyler olarak isimlendirilir. Ayrıca Kur’an-ı Kerim’de günah,
küfür, sıkıntı anlamlarında da kullanılmıştır. Konumuzun temelini oluşturan kötülüğe
karşı iyilik Ra’d Suresi’nde şöyle belirtilmektedir:
“Onlar Allah’a verdikleri sözü yerine getiren ve sözleşmeyi bozmayanlardır.

Allah’ın, riayet edilmesini emrettiği haklara riayet eden, Rablerine saygı besleyen ve
kötü hesaptan korkanlardır. Rablerinin rızasına ermek için sabreden, namazı dost doğru
kılan, kendilerine verdiğimiz rızıktan gizli ve açık Allah için harcayan ve kötülüğü
iyilikle kaldıranlardır. İşte bunlar için dünya yurdunun güzel sonucu vardır.”232
Ayeti kerime üzerine Elmalılı Muhammed Hamdi başka surelerden de ayetleri

örnek göstererek kötülük karşısında iyiliği şu şekilde yorumlamıştır:
“Ha mim suresinde de geleceği üzere “kötülüğün cezası misliyle kötülük” ise de
“böyle iken kim affeder ve arayı düzeltirse, işte onun sevabını vermek iyilik olur.” 233
230
Yazır, a.g.e., I, 289-290.
231
Esra Nur Çanga, Kötülüğe Karşılık İyilik Yapmanın İnsanı Olgunlaştırmadaki Önemi, Ankara Üniv.
S.B.E. Lisans Tezi, Ankara, 2008, s.8.
232
Rad, 13/19-22.
233
Şura, 42/40
69
Ancak her kim haddi aşarak size saldırırsa, siz de ona aynı şekilde saldırın!”234 Ayetince
saldırgana karşı misliyle mukabelede bulunmak mutlak bir azimet değil ruhsattır.
Kötülüğe karşı kötülükle mukabele etmek için değildir. Zulüm ve saldırganlığın
kötülüğünü engellemek ve durdurmak içindir. Bu bakımdan sonucu ve gözettiği gayesi
bakımından bir iyiliği sağlamaktır. Ancak bu anlamda meşru bir hareket olmuş olur.
Çünkü “eğer Allah, insanların bir kısmını diğer bir kısmı ile önleyip savmasaydı
yeryüzü muhakkak bozulurdu.”235 Yoksa zarara zarar, şerre şer ile karşılık vermek caiz
değildir. Şeriatın hükmünde “tek taraflı veya karşılıklı olarak zarar vermek yoktur. “
Sahih hadislerde varid olduğu üzere, “şerden hayır gelir mi ya Resulallah? Diye
sorulduğunda, Peygamber Efendimiz: “Hayır ancak hayırdan gelir.” Buyurmuştur.
Bizim dilimizde de şöyle bir atasözü vardır: “İyiliğe iyilik her kişinin karı, kemliğe
iyilik er kişinin karıdır.”236
Elmalılı’nın yorumundan anlaşılacağı üzere kötülüğe misliyle karşılık vermeye

ruhsat verilmişse de en güzeli affedip iyilik ile karşılık vermektir. Nitekim Ali İmran
Suresi 134. ayette “yine de onları affet, aldırma. Çünkü Allah Muhsinleri sever.”
Buyrulmuştur.237 Muhakkak ki zulmü unutup hoşgörü ile karşılık vermek kuvvetli bir
Allah inancı ile mümkündür. Kişinin ahlakının, inancının güzelliğindendir. Kur’an-ı
kerimde inanların birbirini affetmesi konusundaki en güzel örnek Hz. Yusuf’un
kardeşlerini affetmesidir. Kardeşleri tarafından Hz.Yusuf kuyuya atılmıştı. O
kardeşlerinin cahilce yapmış olduğu davranışa karşılık yumuşak davranmış, “bugün size
kınama yok, Allah sizi bağışlasın. O, merhametlilerin en merhametlisidir.”238 Demiştir.
Peygamber efendimiz de her zaman yaşantısı ile bu konuda insanlara örnek olmuştur.
Hz. Peygamber Uhud Savaşı’nda amcasına eziyet ederek şehit eden Hint’i ve Vahşi’yi
bile affederek en güzel affetme örneğini ümmetine göstermiştir.
1.4. Hamd Etmek, Şükretmek

Hamd etmek; övmek, teşekkür etmek, razı olmak, hakkını ödemek anlamlarına
gelmektedir. Arapça h-m-d kökünden türemiştir.239 Şükür sözlükte iyiliği anmak,
234
Bakara, 2/178.
235
Bakara 2/251.
236
237
Ali İmran 3 /134.
238
Yusuf 12/92.
239
Hanife Miran, Hamd ve Şükür Kavramlarının Psikolojik Tahlili, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans
Tezi, Sakarya, 2010, s.23.
70
teşekkür etmek, karşılığını vermek, nimetin bilinmesi ve açığa vurulması anlamlarını
taşımaktadır. Elmalılı Muhammed Hamdi hamd ve şükür kelimesini Fatiha’yı tefsirinde
şu şekilde tanımlamıştır:
“Hamd isteğe bağlı bir iyiliğe veya onun başlangıç noktası olan bir iyiliğe karşı
gönül açıklığı ile o iyiliğin sahibine saygı ifade eden bir övgü sözüdür. Kısmen medih
kısmen teşekkür ile birleşen bir övgü, bir çeşit övmek veya övülmek, iyi bir övüş veya
övülüş, güzel bir övücü veya övülen olmak, ciddi bir övücülük veya övülücülük hülasa
bu anlamları kapsayan güzel ve ciddi bir sözdür. Arapçada hamd kelimesi bu manaların
hepsi için kullanılır. Fakat Türkçede çoğunlukla mastar ismi olarak kullanılır. Diğer
kiplerde hamd etmek veya edilmek, hamd ediş veya ediliş, hamd eden veya kendisine
hamd edilen, hamidiyet (hamd etmek niteliği), mahmudiyet (övülmeye değer olmak)
denilir. Ve bugünkü dilimizde öz Türkçe olan eş anlamlısı yoktur. Şükür de böyledir.
Türkçede bir övme var ki, oda methetme ve sena (övme) ile eş anlamlıdır. Hamd ise
medh ile şükür arasında bir nevi övme ve özel bir medihtir. Çünkü medih, canlılığı ve
istediği gibi hareket etme yeteneği olana da olmayana da yapılır. Mesela güzel bir inci
ve güzel bir at övülmüş olabilir. Hamd, inci ve atı bağışlayan, istediğini yapmakta
serbest olan Allah’a yapılır ve hatta ve hatta onun lütfuna, ilmine yapılır. Fakat vücut
güzelliğine yapılmaz. Ayrıca medih, bağıştan önce de sonra da yapılabilir. Hamd ise
kesinlikle bir iyilikten sonra yapılır. Şu kadar var ki, onun hamd edene ulaşmış bir iyilik
olması şart değildir. Şükürde ise bu da şarttır. Çünkü şükür, gelmiş olan bir nimete sözlü
veya fiili veya kalp ile nimeti verene saygıda bulunarak ona karşılık vermektir. Yalnız
fiil veya kalp ile yapılan şükür, ne medihtir, ne hamddır. Fakat dil ile sözlü olarak
yapıldığı vakit hem hamd, hem de medh olur ve bu hamd, minnettarlığın başıdır.
Bundan dolayı hamd, medihten genel olarak daha hususi(özeldir). Şükürden de bir
bakımdan daha genel ve bir bakımdan daha özeldir.” 240
Yapılan tanımlar dikkate alındığında hamd ve şükür tam olarak birbirlerinin

anlamlarını karşılamamakla birlikte, birbirlerinin yerine kullanılan iki kavram olarak
karşımıza çıkmaktadır. Sonuç olarak ikisi de Allah’a inanan insanın kulluğunu ifade
şekillerindendir.
240
Yazır, a.g.e., I, 71-72.
71
Kişiyi şükretmeye, hamd etmeye yönlendiren sebeplerden biri olarak
kendisinden daha güçlü bir varlığa inanma, güvenme ve sığınma ihtiyacı gösterilebilir.
İnanan insan, eksiklik duygusunu gidermek için Yüce Yaratıcı ’ya yönelir. Dua eder,
yardım diler. Duasına karşılık bulduğuna inandığı zaman da kalbi şükran hisleriyle
dolar. Kimi zaman bu hislerini Allah’ın emirlerine daha çok itaat ederek ifade eder.
Allah’ın bize verdiği nimetler sayamayacağımız kadar çoktur. İnsan olarak

yaratılmak en büyük nimettir. Rabbimiz bize el, ayak, göz, kulak gibi organlar; akıl
vermiştir. Yediğimiz çeşit çeşit besinler, teneffüs ettiğimiz hava, hizmetimize sunulan
bütün tabiat varlıkları hep birer nimettir. Nasıl küçük bir iyilik yapana teşekkür
ediyorsak, bizi yaratan, besleyip büyüten, esirgeyen, bağışlayan, koruyan Allah’a da
teşekkür etmemiz gerekir. Yüce Allah Kur’an’da “Bana şükredin; sakın nankörlük
etmeyin!”241 Buyurarak kendisine şükretmemizi istemektedir.
1.5. Tövbe Etmek

Tövbe Arapça bir kelimedir. Rücu etmek, geri dönmek, pişman olmak, işlediği
günahı terk ederek Allah’a dönüş ve yöneliş anlamlarına gelmektedir. Kuranda kulun
yaptığı kötü işten, günahtan veya küfürden vazgeçerek, pişmanlık duyarak Allah’a
yönelmesi anlamında kullanılmıştır. Tevvab kelimesi tövbe kelimesinden türemiştir ve
Allah’ın isimlerindendir. Tevvab Allah’a yönelen bireyin arzuladığı bağışlanmayı çokça
kabul eden, onu bağışlayıp, affeden anlamına gelmektedir.242
Tahrim suresinde nasuh tövbe kavramı geçmektedir. Ayet şöyledir: “Ey iman
edenler Allaha tövbe-i nasuh; içtenlik ile tövbe edin! Umulur ki Rabbiniz, sizin
günahlarınızı örter ve sizi altından nehirler akan cennetlere koyar. O gün Allah, Nebileri
ve Onunla beraber olanları mahzun etmez. Onların nurları, önlerinde ve sağlarında
koşar. “Rabbimiz, bizim nurumuzu tamamla ve bize mağfiret et (günahlarımızı sevaba
çevir). Muhakkak ki Sen, her şeye kadirsin.” Derler.”243 Bu ayet üzerine Elmalılı
Muhammed Hamdi tövbe kavramını şu şekilde açıklamıştır: “Tevbe, imana dair
makamların ilki, hak yolculuğunun başlangıcı, sevgiliye ulaşma kapısının anahtarıdır.
Yukarılarda geçtiği gibi lügatte dönmek anlamına gelen tevbe, ıstılahta ise kabahatten,
241
Bakara, 2/152.
242
Sare Emanet, Din Eğitimi Açısından Kuranda Tövbe-İstiğfarın Süreç ve Yapıları, Marmara Üniv.
S.B.E. Doktora Tezi, İstanbul, 2011, s.11.
243
Tahrim, 66/8.
72
kabahat olduğu için pişmanlık duyarak vazgeçmektir. Vicdanında meydana gelen
çirkinliğinden dolayı değil de, bedenine malına veya şerefine zarar verme gibi herhangi
bir korku yahut ümit sebebiyle vazgeçmek tevbe değildir. Asıl tevbe, yaptığı kabahatin
bir menfaatini görse de, esasen onun çirkinliğini duyup tiksinerek vazgeçmektedir.
Nasuh tevbe sıfat tamlaması olarak çok iyi nasihat edici tövbe anlamlarına gelmektedir.
Böyle bir tevbe nasıl olur? Kabahatlerden başka bir sebeple değil, sırf çirkinlikleri yani
Allah’ın rızasına ters düşen bir kabahat oldukları için, vicdanın da pişmanlık duyarak,
işlemekten dolayı şiddetli üzüntü hissederek ve bir daha çirkinlik yapmamaya azmedip
vazgeçmek, nefsini buna alıştırıp hiçbir sebep ve engel karşısında dönmemeye karar
vermekle olur. İbnü Merduye’nin rivayet ettiği bir hadiste şöyle denilmiştir: Muaz bin
Cebel Hz. Peygambere ey Allah’ın resulü nasuh tövbe nedir? Diye sordu. Hz
peygamber de kulun yapmış olduğu günaha pişmanlık duyup ve Allaha özrünü arz edip
sonra da sütün memeye geri dönmediği gibi o günaha dönmemesidir.”244
Elmalılı tövbe ile ilgili yaptığı bu tanımda tövbenin samimiyetine vurgu

yapmıştır. Kişi haysiyetine, malına zarar gelmesin diye değil, hatasının farkına varıp
pişman olduğu için tövbe kapısına gelmelidir. Yani kişinin vicdanı, işlediği suçtan
dolayı rahatsızlık duyup, bir daha o suçu işlememesi konusunda insanı
yönlendirmelidir. Vicdan insanın öz bilincinden doğar ve beslenir. Kişinin eylemlerini
görmesine yardımcı olur uyarıcı vazife görür. Eğer vicdan imana tabi ise her zaman
uyanık olur. Kişiyi iyiye yönlendirir.
Tövbenin sadece dini boyutu yoktur, aynı zamanda psikolojik boyutu da vardır.
Tövbe kişinin suçunu Allaha itirafıdır. Kişi suçunu Allaha itiraf ederek üzerindeki
suçluluk duygusunun yükünü hafifletir. Rabbinin kendisini affetmesi için çokça dua
eder. Tövbe eden kişi hayata yeniden bağlanır, ümit ve yaşama isteği artar.
1.6. Sevmek
Sevme duygusu bir kimseye veya bir şeye muhabbet besleme hissidir. Sevgi,
insanlarda doğuştan bulunan bir duygudur. Sevgi topluma huzuru ve kardeşliği getiren
birleştirici unsurdur. Kuran, kalplerin sevgi ile birleşmesine önem verir. Allah iman
edenlerin kalplerini sevgi ile birleştirmiştir, onları bu sevgi ve bağlılıkla güçlendirmiştir.
244
Yazır, a.g.e., VIII, 164.
73
Ayeti kerimede şöyle buyrulur: “Ve kalplerin arasını sevgi ile birleştirdi. Yoksa
yeryüzünde ne varsa hepsini harcasaydın, yine onların kalplerini birleştirmezdin. Fakat
Allah, onların arasını sevgi ile birleştirdi.245 İnsan için en büyük mutluluk Allah
sevgisine ulaşmaktır.
İnsanların servet, kuvvet, makam, itibar, güzellik gibi dünyevi metalara karşı
sevgisi, Allah sevgisinin önüne geçerse bu apaçık bir şirktir. Elmalılı tefsirinde bu
duruma şu şekilde bir açıklık getirir: “Mabud en yüksek derecede sevilen şeydir.
Son derece sevilen şeyler ne olursa olsun, mabud edinilmiş olur. Yunan, Roma, Avrupa
edebiyatında böyle muhabbet mabudlarının haddi hesabı yoktur. Bu duygu zamanına
göre türlü türlü şekillerde ortaya çıkar. Hristiyanlık da bu ruhla doludur. Hele Avrupa
ruhunda, Avrupa edebiyatında bu tür şirk, o kadar ileri gitmiştir ki her eline bir kalem
alan ve herhangi bir şiir söylemek isteyen kimse sevgilisine ilah mertebesi vermeyi, en
ufacık bir işi övmek için yaratma kudretini yakıştırmayı hüner, bir şeref sayar.
Yeryüzündeki insanlık kavgaları bütün bu çeşitli ve birbirine zıt olan mabudların
mücadelesi yüzündendir. Bu anlaşmazlık ve ihtilaflar, her birinin arasındaki binlerce
dalkavuk tarafından körüklenir. Ve insanlık günden güne ahlaki düşüklüğe
sürüklenir.”246
İnsan Allah için sevmekle Allah’ı sever gibi sevmek arasındaki farkı bilmesi
gerekmektedir. Allah’ı sevenler, Allah’ın yolunda giden sevgili kullarını da severler.
Fakat Allah’ı sever gibi değil. Buna göre Allah’ın sevdiği kullarını sevmek ve onlara
uymak, günah ve şirk değildir. Tersine Allah sevgisine delil olur. Fakat bu sevgi, hiçbir
zaman Allah sevgisi gibi olmamalıdır.247
2. İNSAN ŞAHSİYETİNİN OLUMSUZ ÖZELLİKLERİ

2.1. Cimrilik
Cimrilik servet edinme tutkusuyla karşılıksız harcama ve hayır yapmaktan
kaçınma eğilimidir. Farsça kökenli bir kelimedir. Pintilik, hasislik anlamında
245
Enfal, 8/63.
246
247
74
kullanılır.248 İslam ahlak literatüründe cimrilik, bir bedel olmaksızın malı vermekten
vazgeçmek ve cömertlik yapmaktan vazgeçmektir.
Kur’an’da cimrilik ile ilgili ayetlere çokça yer verilmiştir. Hadid suresinde:
“Onlar cimrilik edip, insanlara da cimriliği emrederler”.249 Buyrulur. Elmalılı bu ayet
üzerine şu şekilde yorum yapmıştır: “Onlar öyle kimselerdir ki cimrilik ederler; sadaka
vermekten, yardım etmekten, mallarını Allah yolunda harcamaktan sakınır ve cimrilik
ederler. İnsanlara da cimriliği emrederler. Bu iki şekilde olur. Ya nasihat ediyormuş gibi
doğrudan doğruya ağızları ile söylerler ve iktisattan, idareden bahsederek sıkılığa,
cimriliğe teşvik ederler. Yahut davranışları ile insanlara cimrilik örneği olurlar her kim
de ardına dönerse, Allah yolunda harcamaktan yüz çevirirse, haberi olsun ki gani ve
Hamid ancak Allah’tır. Onların yüz çevirmeleri ile Allah’ın hiçbir şeyi eksilmez, zarar
onların kendilerine aittir.”250
Cimrilik insan şahsında var olan olumsuz özelliklerden biridir. Elmalılı’da

yaptığı yorum ile cimri insanın vasıflarını sıralamıştır. Bunun yanında cimri insanın,
iktisattan bahsederek çevresindekileri de cimriliğe teşvik ettiğinden bahsetmiştir. Allah
Kur’an-ı Kerim’de bu şekilde davrananları Nisa suresinde sert bir şekilde uyarmıştır.
Ayette şöyle buyrulur: “O cimrilik eden, üstelik etrafındaki insanlara cimriliği tavsiye
eden ve Allah’ın lütfundan kendilerine verdiği nimetleri gizleyen nankörler yok mu, işte
Biz onları zelil ve perişan edecek bir azap hazırladık.”251 Başka bir ayette “Kendisine
iyilik dokundu mu cimrilik eder.”252 Buyrularak cimri insanın bencillik ve nankörlük
özelliğine de değinilmiştir. Elmalılı tefsirinde bu ayeti şöyle yorumlar. “Mesela bir
servete bir sıhhate, bir makama kondu mu hırsından, kıskançlığından kimseye bir şey
vermek istemez, ağladığı günü derhal unutur. Başı ağrıdığı zaman her şeyden ümit
bekleyen o mızmız adam, bu kez biraz kuvvet bulunca kimseye bir lokma vermemek,
hayra engel olmak için sımsıkı bir afacan kesilir. Hakka ve hayra sırtını çevirir. Eline
geçeni toplayıp yığmaya, saklamaya çalışır. Onun için de o salgın ateş onu çağırır.”253
248
Ahmet Nair, Kuranda Cimrilik Kavramı, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Mayıs, 2002, s. 5.
249
Hadid, 57/ 24.
250
Yazır, a.g.e., VII, 435-436.
251
Nisa, 4/37.
252
Mearic, 70/21.
253
Yazır , a.g.e., VIII, 339-340.
75
İnsanın olumsuz yönlerinden biri olan cimriliğin sebeplerinden en başta geleni,
aşırı mal sevgisi ve mal biriktirme hırsıdır. Çünkü insanoğlunun fıtratında mal sevgisi
ve mal biriktirme hırsı vardır. Onun için sürekli bu dünya için çalışır, mal mülk
biriktirir. Nitekim ayetlerde: “Gerçekten insanın mal sevgisi pek şiddetlidir.” 254
Denilmek suretiyle insanın bu yönüne işaret edilmektedir. Bu ayette de ifade edildiği

gibi insanoğlunun gönlünde mal sevgisi ve mal biriktirme hırsı o kadar çoktur ki, insan,
daima hep kendi nefsini düşünür, başkalarını ise ya çok az düşünür ya da hiç düşünmez.
Yeryüzündeki bütün mallara sahip olsa, hatta Allah’ın rahmet hazineleri kendisinin olsa
bile, yine de azalır korkusuyla tam bir şekilde infak etmekten çekinir. Dar gönlünde,
eline cimrilik zincirlerini vuracak sebepler oluşur.
Bir hadiste cimrilikten kurtulma yolunu sevgili Peygamberimiz şöyle

açıklamaktadır: “Zekâtını veren, misafire ziyafet çeken ve bir felaket anında başkalarına
yardımda bulunan cimrilikten kurtulur.” 255
İbn Münzir de Hz. Ali (r.a.)’ın “Malının
zekâtını veren nefsinin cimriliğinden korunmuş olur.” Dediğini rivayet etmiştir. Nitekim
insanda bulunan mal biriktirme hırsının cimriliğe dönüşmesini önlemek için Kur’ân ve
hadislerde sık sık zekât ve sadaka emredilmektedir. Bu sebepten cimrilik hastalığından
kurtulma yollarından biri de; malî durumu yerinde olanların mallarının zekâtını
vermeleridir.
2.2. Öfke
Öfke, şiddetli kızgınlık hissi, hiddet, gazap, engellenme, incinme ya da gözdağı
karşısında gösterilen saldırganlık tepkisi olarak tanımlanır. Dilimizde aralarında nüans
farkları olsa da kızgınlık ve öfke gibi kelimeler birbirlerinin yerine sıklıkla kullanılır.
Kur’ân-ı Kerîm’de ‘gazabın dışında direk öfkeyi ifade eden kelimeler “gayz”, “esef”,
“sahat”, “azza” kelimeleridir. “Hard”, “kezîm”, “galâ” ve “şehîk” kelimelerinin
anlamları arasında öfke anlamı da yer alır. Elmalılı Hamdi, Ali İmran suresi 134. ayettin
tefsirinde kuranda öfke anlamında kullanılan kelimelerin tanımlarını şu şekilde
yapmıştır.
“Gayz, hoşlanmadık bir şeye karşı insan tabiatının heyecanı yani öfke demektir
ki gazabın (kızgınlığın) aslıdır ve ondan farkı vardır. Deniliyor ki her halde gazabın
254
Âdiyât, 100/8.
255
Buharî, Mezalim, 8.
76
arkasında intikam alma isteği vardır. Ve yahut gazap istemeden yüzde ve uzuvlarda
görünür. Gayz ise yalnızca kalpte kalabilir. Bir de Allah’a gazap isnat edilir de, gayz
isnat edilmez.”256
Allah Kur’an-ı Kerim’de “Allah yolunda harcayanları, öfkelerini yenenleri ve

insanları affedenleri”257 sevdiğini belirtir. Bu yüzden kişi muttaki bir kul olabilmek için
öfkesini kontrol altında tutmayı öğrenmelidir. Unutulmamalıdır ki, kontrol edilmeyen
ve İslami bir disiplin altına alınmayan öfke hem kişinin şahsına hem de topluma zarar
verir. Öfke, sirkenin aksine sadece küpüne zarar vermez. Öfke; dine, akla, ahlaka,
toplumun birliğine, sosyal hayata ve en başta kardeşliğe büyük zarar verir. Toplumsal
istikrarı ve güveni yok eder. Bu sebeple bir Müslüman olarak her zaman öfkemize
hâkim olmalıyız.
Kur’an-ı Kerim, Hz. Peygamber’in başarısını, insanlara yumuşak davranmasına,

sert tavırla muamele etmemesine, merhametli bir kalple onlara yaklaşmasına
bağlamıştır.258 Hz. Peygamber, bütün davranışlarında merhamet ilkesini öne çıkarmış
ve kendi aralarında birbirine merhamet eden bir toplumu inşa etmiştir.259 Kur’an-ı
Kerim’in, yumuşak muameleye ve davranışa büyük önem verdiğini
görmekteyiz. Firavun, Kur’an’ın ifadesiyle azmış,260 İsrail oğullarına zulmetmiş ve
onları bölüp parçalamıştır.261 Bu cürümlerle yetinmeyerek ilahlık iddiasında bulunmuş
ve kendisini tanrı olarak ilan etmiştir.262 Bu kadar suç işlemesine ve başkaldırı
eyleminde bulunmasına rağmen, Allah Teâlâ, Hz. Musa ve Hz. Harun’a Firavuna “kavl-
i leyyinle/yumuşak sözle” tebliğ yapmalarını emretmiştir.263
2.3. Riya- İkiyüzlülük

Riya, göstermek, teşhir etmek amacıyla yapılan davranışı, gösteriş için iş
yapmayı, insanlar görsün diye bir davranışta bulunmayı, ikiyüzlülüğü, içten
pazarlıklılığı, bir şeyin veya bir davranışın taklidini yapmayı ifade eder.
256
Yazır, a.g.e., II, 424-425.
257
Ali İmran, 3/134.
258
Ali İmran, 3/159.
259
Fetih, 48/29.
260
Taha, 20/24; Naziat, 79/17.
261
Kasas, 28/4.
262
Kasas, 28/38; Naziat, 79/24.
263
Taha, 20/41-44.
77
Riya insan şahsında bulunan olumsuz özelliklerden biridir. Dünya hayatından
maddi ya da manevi olarak menfaat elde etmek için; dini kullanarak gösteriş yapmak,
riyanın en kötü şeklidir. Cömert desinler diye sadaka ve zekât vermek, âlim desinler
diye Kur’an okumak, dindar desinler diye namaz kılıp, oruç tutmanın Allah katında
hiçbir değeri yoktur. Nitekim Allah Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyurur: Ey iman edenler!
Allaha ve ahiret gününe inanmadığı halde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa
kakmak ve incitmek suretiyle, yaptığınız hayırlarınızı boşa çıkarmayın. Böylesinin
durumu, üzerinde biraz toprak bulunan düz kayaya benzer ki, sağanak bir yağmur isabet
etmiş de onu çıplak pürüzsüz kaya haline getirivermiştir. Bunlar kazandıklarından hiçbir
şeye sahip olamazlar. Allah kâfirleri doğru yola iletmez.264 Elmalılı Hamdi bu ayete
binaen, malını gösteriş için harcayanın sadakasının hiçe gideceğini, bu şekilde verilen
sadakanın taşın üzerine atılan tohum gibi zayi olacağını belirtir. Riya ile başa kakma ile
sadaka verenler yaptıklarından bir şey elde edemezler.265 Allahu Teala başka bir ayette
de “yazıklar olsun o namaz kılanlara ki onlar namazlarını ciddiye almazlar, onlar
gösteriş yapanlardır.”266 Buyurur. Elmalılı Maun suresindeki bu ayetleri tefsirinde:
“Yazıklar olsun o namaz kılanlara, vay hallerine, o cehennemin veyl denilen kan ve irin
akan deresine düşecek olan o namaz kılanlara, daha doğrusu namaz kılıyor mümin
görünenlere! Ki onlar namazlarında yanılmışlardır.” Yanılma ile kastedilen namazın
öneminde gaflet edip, onu gereği gibi ciddi bir vazife olarak yapmamaktır ki, kılınıp
kılınmadığına aldırmamak, vaktine dikkat etmemek, geçip geçmediğine aldırış etmeyip
vaktinden geri bırakmak, terk etmekten üzülmemek, kıldığı vakitte Allah için halis niyet
ile kılmayıp dünyaya ait bir takım maksatlar, gayeler için münafıkça bir şekilde kılmak,
açıkta, el yanında kılarsa gizlide kılmamak, kıldıklarını da hakkın huzurunda hayatın
ruhani ve cismani bütün değişimlerini temessül ettirecek bir kulluk ve tazim olarak
değil de Hz. Mevlana’nın dediği gibi” baş yerde kuyruk havada” yahut Türkçe bir
deyimle söylendiği gibi “iki yatış, bir kıntış bakış ”tan ibaret bir gösteriş veya eğlenti
halinde yapmak şekillerine şamil olur.267
264
Bakara, 2/264.
265
Yazır, a.g.e., II, 192-196.
266
Maun, 107/4-6.
267
Yazır, a.g.e., IX, 503-504.
78
2.4. Kibir Büyüklenme
Kibir; kişinin kendini büyük görüp, başkasını küçümsemesi ve aşağılamasıdır.268
Kibir, İslam öncesi cahiliye döneminde olumlu ve övünç kaynağı olarak kabul
edilmiştir. Ancak Allah “Küçümseyerek surat asıp insanlardan yüz çevirme ve
yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Çünkü Allah kibirleneni, övüngeni sevmez.”269
Buyurarak kibirlenenleri uyarmış, kibri kötü davranışlardan saymıştır. Kur’an-ı Kerim’
de konu ile ilgili ayetlere sıkça rastlanmaktadır. Kibir denilince akla ilk olarak
Kur’an’daki Âdem aleyhisselam kıssası gelir. Allah ayetinde meleklere secde edin
buyurdu. Melekler hemen secde ederken iblis kibrine yediremeyip emre itaat etmedi.270
İblis kibri yüzünden küfre düştü. Elmalılı tefsirinde: İblisin küfre düşmesinin nedeni
sadece emre itaat etmemesinde değil, aynı zamanda “Ben ondan daha hayırlıyım”271
diyerek kendini üstün tutmasındadır der. Secde etmek tevazu ile başı eğmektir. Kibrin
zıttıdır. Dinen de alnı yere koymaktır. İblisin, Âdeme secde etmesinin istenmesi ibadet
değildir. Çünkü Allahtan başkasına secde etmek dini bakımdan küfürdür. İblis secde
ederek Allah’ın yarattığı Âdeme saygı gösterip bizzat Allah’a ibadet edecekti. 272Ama o
asi gelenlerden oldu.
Hz peygamber hadisinde “Kalbinde zerre kadar kibir bulunan cennete giremez.

Bir adam dedi ki fakat kişi elbise ve ayakkabısının güzel olmasını ister. Bunun üzerine
Allah resulü şöyle buyurdu: Allah güzeldir güzelliği sever. Kibir; hakkı inkâr edip
insanlara tepeden bakmaktır.273
2.5. Az Şükretmek
İnsana verilen nimetlerden maksat şükürdür. Nimet şükür için verilir. Şükürle
karşılanan nimet zâil olmaz. Şükür nimeti muhafaza eder. Bilakis onu ziyadeleştirir,
artırır. Nimeti vereni bilmek şükürdür. Nimeti, onu verenin razı olacağı şekilde
kullanmak şükürdür. Allah ayetinde, Doğrusu Biz sizi yeryüzünde, yerleştirdik, orada
size geçimlikler verdik; ne kadar da az şükrediyorsunuz! Buyurur. Yani yeryüzü insana
vatan kılınmış ve insana onun üzerinde tasarruf hakkı verilmiştir. Durum böyle iken
268
Şükrü Aydın, Kuranda Kibir Kavramı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Van,
1999, s. 12.
269
Lokman,31/18.
270
Bakara, 2/34.
271
Sa’d, 38/76.
272
Yazır, a.g.e, I, 272-273.
273
El Gazzali (Muhammed Ebu Hamid), İhyau Ulumu’d Din, 2.baskı, Darul Hayr, Beyrut, 1993, IV, s.43.
79
insan pek az şükrediyor. Vatan olan yeryüzünün ıslah ve imarında ve geçim
sebeplerinin elde edilmesinde yaratıcısını ve yaratıcısının emirlerini tanıyarak güç ve
kuvvetini yerli yerinde kullanan, bozgunculuk ve zulümden, küfür ve taşkınlıktan
sakınanlar az olduğu gibi şükür edenlerin bile şükür ve ibadetlere ayırdıkları zaman ne
kadar azdır.274
Allah insana işiten kulak, gören göz, idrak eden kalp, gönül verdi ki; kulakları
ile ilmin başı olan Kur’an ayetlerini işitsin, her türlü renk ve manzaraları kapsayan
tekvini ayetleri görsün ve hepsini gönlünde idrak etsin de ona göre gereğince iman ve
doğrulukla vazifesini yaparak onların şükrünü eda edebilsin. Ama insan çok az
şükrediyor. O bu nimetleri kendisine veren yaratıcısına ibadet vazifelerini yerine
getirmiyor. Yerine getirse de pek az yapıyor. Birçoğu o nimetlerin kıymetini bilmiyor.
Yanlış yollarda ve yaratılışlarının aksine onları boş gayelerde israf ediyor.275
2.6. Acelecilik
İnsan yaratılış itibariyle çok aceleci bir varlıktır. Ulaşmak istediği şeye hemen
ulaşmayı, olmasını arzu ettiği şeyin hemen olmasını, ihtiyaçlarının derhal
karşılanmasını ister. Eğer bir şeye öfkelense, bir şeyden sıkılsa yahut da bir zorlukla
karşılaşsa tez elden ondan kurtulmak ister. Kur’an insanın mahiyetini anlattığı bir
yerde onun bu aceleci yönünü nazara verir. “İnsan, bazen şerri, tıpkı hayrı istercesine
ister. Pek acelecidir bu insan!”276 İnsan hayra dua eder gibi şerre de dua eder. Sanki
büyük bir mükâfata dua ediyormuş gibi, o acıklı azaba dua eder. Veya yaptıkları ile o
azabı davet eder. Sonra olması gereken şeyin hemen olmasını ister. Sabır ve tahammül
zoruna gider. İnsanın aceleci olması bir de şu manayı kapsar: insan peşincidir.
Veresiyeden daha fazla peşine heves eder. Ahireti, dünyada görmek ister. Onun için
insanların birçoğu ahireti bırakır da dünyayı ister. O büyük ücrete önem vermez, acıklı
azabı hesaba almaz ve bu şekilde kendisine hayır istiyormuş gibi kötülüğü davet eder.277
274
Yazır, a.g.e., IV, 16.
275
Yazır, a.g.e., VIII, 244.
276
İsrâ, 17/11.
277
80
BEŞİNCİ BÖLÜM
1. ELMALILI’NIN TEFSİRİNDE İNSAN PSİKOLOJİSİ
1.1. KALP
İslam’da kalp insanın gönül dünyası, duygu, düşünce ve davranışlarının ana

kaynağıdır. İnsan şahsiyetini olumlu veya olumsuz olarak etkileyen en önemli
faktörlerden birisidir. İnsanın şahsiyetini yansıtan bir aynadır. Kalbin iki anlamı vardır:
Birincisi diğer mahlûklarda olduğu gibi insanda da göğsün sol tarafına yerleştirilmiş
(cismani) olan vücuda kan pompalayan organdır. İkinci anlamı esas konumuzla ilgili
olan kalptir ki, sevgi, nefret, kin, müsamaha, korku gibi duyguların hissedildiği, iman ve
inkârın mahalli, emir ve yasakların fiiliyata dökülmesinin hareket noktası, amellerimizin
kaynağıdır.278
İnsanın görünen maddi varlığının arkasında, cismani olmayan ne kadar güç varsa
bunun kalpte gizli olduğunu söyleyen Elmalılı, ruhani kalbin bütün bedenle olan
münasebetini kabul eder. Ancak bu alakanın ilk önce bedenin hangi noktasına
olduğunun tespit edilmesinde psikologların ve filozofların oldukça zorlandıklarını
söyler. Fakat o sebeplerde bu alakanın yönünün ilk önce cismani kalbe olduğunu söyler.
Bunu söylerken de kalbin hastalık durumlarında duygusal etkilenimlerin, keder ve
üzüntülerin rolünü gerekçe olarak gösterir.279
1.2. NEFS
Nefis Kur’an’da, ruh ve bedenden müteşekkil insanın bütünlüğü, zatı, ruhu,

şahsiyeti ve kendisi anlamlarına gelmektedir. Nefis insanı insan yapan varoluş halidir.
İnsanın tabiatı ve özüdür. O ortadan kalkınca, insanın varlık nedeni de ortadan kalkar.
278
Yazır, a.g.e., s. 193.
279
81
Her nefis bir insan demektir.280 “Allah’ın haram kıldığı nefse (cana) haksız yere
kıymayın.”281 Ayetiyle “Her nefis (insan) ölümü tadacaktır.”282 Ayetleri bu anlamda
kullanılmaktadır.
Yazır’ a göre Nefs, bir şeyin zatı yani kendisi demektir. İnsan yaratılışı itibariyle
nefsinin idrakine sahiptir bu idrakte onun dış dünyayı kavrarken temeli haline gelir.
Yazır bu tarifinin devamında ‘nefs’ kavramının örf-i şeride farklı bir anlama geldiğini
söyler ancak bilgi meselesinde kullanıldığı zaman ruh ve kalp manasında kullanılır.
Yazır ruh meselesine tefsirinin birçok yerinde değinir bu konuyla ilgili olarak İslam
filozoflarının görüşlerini verir. Ruh meselesiyle ilgili olarak bazı felsefi meselelere
dikkat çeker, o dönemde ilmi çevrelerde tartışılan sorunlara dikkat çekerek Kur’an’ın bu
konular hakkında verdiği bilgilerin değerini o dönemdeki bilgilerle kıyaslayarak ortaya
koyar.283
Genel olarak insan nefsinin tabiatında şehvete, günaha ve kötülüğe meyil vardır;
nefis kendi gücünü ve emrindeki araçları o yönde kullanır. İşte bundan dolayı insan sırf
kendi nefsine kalırsa fenalığa sürüklenir. Ancak Allah rahmet ettiği vakit, rahmani
kuvvet, nefsani kuvvete üstün geldiği vakit onun emri hükümsüz kalır. Veya nefis ilahi
emre uyarda kendi arzularını terk ederse fenalıktan uzak kalır.284
1.3. RUH
Ruh kendisi ile yapılan şey, yani hareketin başlangıcı, kendisi ile hayat olan şey,
yani hayatın başlangıcı demektir.285 Elmalılı İsra Suresi’nde geçen “Ey Muhammed!
Sana ruhtan soruyorlar. De ki: Ruh rabbimin bildiği bir iştir. Ve size ilimden ancak az
bir şey verilmiştir.”286 Ayetini tefsir ederken ruhu üç farklı açıdan ele alıp tanımlamıştır:
1. “Hareketin başlangıç noktası olması ile ruh: Maddenin tam karşılığı olarak kuvvet
demektir. Madde veya kuvvet, madde veya ruh denildiği zaman bu düşünce kastedilir.
280
Bakara, 2/87, 109, 130.; Âl-i İmran, 3/154; Hûd, 11/39; Tâhâ, 20/67.
281
İsrâ, 17/33
282
Enbiya, 21/35
283
Tahsin Görgün, “H. Yazır’ın Bilgi Teorisi,” Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Sempozyumu, T.D.V
Yay., Ankara, 1993, s.307.
284
285
286
İsra, 17/ 85.
82
2. Hayatın başlangıcı olarak ruh: Bu mana ruhun en genel manasıdır. Hayattır ki bitkilerin
hayatını da kapsar. Diğeri de meşhur manası ile hayvanlara ait hayattır ki insana ait
hayat ile son bulur.
3. İdrak (anlayış) ın başlangıcı olarak ruh: Duyumla beraber olan sade vicdandan, bilgi,
anlama, ilim, irade, konuşma ve diğer şeyler gibi en yüksek derecelere kadar şuurla
ilgili bütün olayların ve dolayısıyla bir manevi hayatın vasıtası olması itibariyle ruh
gelir ki, ruhun en seçkin özelliğini ifade eden bu mananın en açık görüntüsü insanın
nefsinde tecelli ettiğinden, buna insan ruhu denilmiştir.”287
Elmalılı’nın, Eflatun ve İbni Sina gibi bilginlerin görüşlerini bir araya toplayan
bütüncül bir tanım yaptığı görülür. Ruhun mahiyetinin ve bunun insan aklınca
kavranmasının mümkün olup olmadığı konusu ihtilaflıdır. “Elmalılı ruha mahiyetinin ne
olduğu hususu ile değil, sonuçları ile bakar. Günümüz psikolojisinin bakışı da budur.
Çünkü ruhun kendisinin hiçbir ampirik yönü yoktur. Günümüz psikolojisi gerçek
anlamda bir ruh bilimi olarak anlaşılmamış, ruh hallerinin, davranışların bilimi olarak
anlaşılıp, gelişme imkânı bulmuştur.”288
1.4. AKIL
İnsanın düşünme, bilme, davranışlarını belirleme, denetleme ve yargılaması ya

da iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, hakkı batıldan ayırmasıyla ilgili kabiliyetine kısaca
akıl diyoruz. Ayrıca aklı, belli yargı ve hükümler arasındaki mantıksal bağlantıları
kavramak; olayları yönlendiren ve düzenleyen ilkeleri bulmak, dolaysıyla geleceğe
ilişkin ya da gelecekte olacak olaylar konusunda öngörüde bulunma kabiliyeti şeklinde
de tanımlayabiliriz.289
“Elmalılı’ya göre histeki nur gibi zihni dışa, nefsi öteki âleme bağlayan bir bağ
halinde bulunan akıl, ilmin, mantığın, doğru kararın faili değil kabilidir. Kalbin kaynağı
ve ruhta beynin ışığında bulunan manevi bir nurdur ki insan bununla hissedilmeyen
şeyleri idrak eder. Akletmek sebepler ile sonuçlar, eser ile müessir arasındaki ilgiyi yani
illiyet kanununu ve onunla alakalı diğer hususları idrak ederek eserden müessire veya
287
Yazır, a.g.e., V, 319-321.
288
289
Osman Kara, “Kur’an’a göre İnsan Şahsiyetine Etki Eden Faktörler,” Sakarya Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi,” Cilt: XIV, Sayı: 25 (2012/1), s. 19.
83
müessirden esere, yahut bir müessirin iki eserinin birinden diğerine intikal eylemektir ki
mantık denilen bu intikal sayesinde bir eseri mahsustan, gayri mahsus olan müessiri
apaçık keşfeden idrak aracı akıl diye isimlendirilir.”290
Akıl insanın sorumluluğunun temel kaynağıdır. Dinin hükümlerinden sorumlu
olabilmesi için aklının olması gereklidir. Akıl sahibi olmayan kimse için sorumluluk ve
hesap yoktur. İnsan, aklı ve zihnî melekelerinin gücü ölçüsünde ceza ve sorumluluğa
sahiptir. Mükellef bir insan olabilmek için akıl en başta gelen şarttır.
290
84
SONUÇ
Elmalılı Muhammed Hamdi Antalya’nın Elmalı ilçesinde doğdu. İlk ve orta

öğreniminin yanı sıra hafızlığını Elmalı’da tamamlayan Muhammed Hamdi, tahsiline
devam etmek üzere dayısı Mustafa Efendi ile birlikte İstanbul’a gitti ve Küçük
Ayasofya Medresesi’ne yerleşti (1895). Beyazıt Camii’ndeki derslerine devam ettiği
Kayserili Mahmut Hamdi Efendi’den icazet aldı. Bundan sonra hocası Büyük Hamdi,
kendisi de Küçük Hamdi diye anılmaya başlandı; yazılarında da bu imzayı
kullandı. Soyadı kanunu çıkınca babasının köyünün ismini (Yazır) soyadı olarak aldıysa
da daha çok doğum yerine nispetle Elmalılı diye meşhur oldu.
Eğitimini bitirdikten sonra 1905-1908 yılları arasında Beyazıt camiinde ders

verdi. Öğretim hayatına dersiamlık ile giren Elmalılı vaizler medresesinde fıkıh usulü,
Mekteb-i Nüvvab ile Mekteb-i Küzad’ta İslam hukuku, Mekteb-i Mülkiye de mantık
okuttu. 1918’li yıllarda Darü’l-Hikmeti’l İslamiyye’ye önce üye sonra başkan oldu.
Elmalılı İkinci Meşrutiyetin ilk meclisine Antalya mebusu olarak girdi. Cumhuriyet ilan
edildikten sonra İstanbul hükümetinde görev yaptığı için gıyabında tutuklama kararı
çıktı. Kırk gün tutuklu kalan Elmalılı İttihat ve Terakki Partisi ile bağlantısından dolayı
sorguya çekildikten sonra serbest bırakıldı. Siyasi hayatı bu şekilde sonlanmış oldu.
Bundan sonraki dönemde Elmalılı kendini telif ve çeviri faaliyetlerine verdi.
Cumhuriyet rejimi kurulup medreseler kapatıldıktan sonra mekteplerde Arapça

eğitime son verildi. Bunun anlamı Kuran’ı okuyup anlayabilecek ve anladıklarını
çevresine anlatabilecek bir nesil artık yetişmeyecekti. Diğer taraftan ortamdaki bu
boşluktan yararlanmak isteyen bazı işgüzarlar yabancı kaynaklardan faydalanarak tahrif
ve yanlışlarla dolu Kuran-ı Kerim tercümesini piyasaya sürmeye başladılar. Bu
durumları göz önünde bulunduran meclis işin ciddiyetini kavrayıp diyanet işleri
başkanlığına talimat verdi. Bu talimat çerçevesinde Kuran-ı Kerim ve Hadisi Şerifler
ehil kişiler tarafından Türkçeye tercüme edilecekti. Diyanet işleri başkanlığı bu karara
uyarak, Kuran-ı Kerim’in tercüme işini Mehmet Akif’e ve tefsir işini de Elmalılı’ya
verdi. Mehmet Akif işin kolay olmadığını ileri sürerek vazgeçmek istedi.291 Ancak
Elmalılı bu işi Akif’in bırakması halinde kendisinin de kabul etmeyeceğini ileri sürerek
291
Vakkasoğlu, a.g.e., s. 19
85
onu bu fikrinden vazgeçirdi. Akif bir süre sonra mısıra gitti. Yaptığı tercümeleri
mısırdan Elmalılı’ya gönderiyordu Elmalılı da gönderilen ayetleri tefsir ediyordu. Bir
süre sonra Mehmet Akif gönderdiği tercümeleri düzeltme bahanesi ile tercümelerini geri
istedi. Aldığı avansı da iade edip tercüme işinden vazgeçti. Mehmet Akif’in bu görevi
bırakması üzerine meal işine de kendisi devam eden Elmalılı tefsir çalışmalarını
ağırlaştırmak zorunda kaldı. 1934 yılları başında Elmalılı kalp krizi geçirdi ve bir ay
hasta olarak yattı. Geçirdiği hastalık tefsirinin daha geç bitmesine neden oldu. Elmalılı
“Hak Dini Kuran Dili” ismini verdiği tefsirini 1938 de tamamladı.
Elmalılı’nın yaşadığı dönem Osmanlı devletinin en sıkıntılı dönemleriydi. Bu

dönemdeki bazı yazarlar geri kalmışlığın nedenini İslam’da görüyordu. Elmalılı bu
durumun hatalı olduğunu, geri kalmışlığın asıl nedeninin dine karşı hassasiyetin
azalmasından, aşkın-şevkin sönmesinden olduğunu vurgulamıştır. Osmanlının içinde
bulunduğu bu zor ve karışık dönemi atlatabilmesi için Elmalılı Sebilü’r-Reşat Sırat-ı
Müstakim, Beyanü’l-Hak gibi dergiler de yazılar yayınlanarak halkı bilgilendirmek için
gayret göstermiştir.
Elmalılı, İslâm ümmetinin içtimaî vicdanını kaybetmesinin büyük felâketlere

sebep olacağını, Müslümanları Avrupalılaştırmanın bir hata olduğunu ve kurtuluşun
Avrupa’yı içimizde eritip kendi değerlerimizi korumakla mümkün olabileceğini
yazılarında ısrarla belirtmiştir. Ona göre Batı’nın değerlerinden değil ilminden
faydalanmak gerekir. Çünkü insanlar ancak İslâmî esaslara bağlı kalmakla mutlu
olabilirler. Esasen insanlık kendi türünü devam ettirebilmek için bir gün mutlaka
İslâmiyet’i benimsemeye mecbur kalacak ve gelecekte İslâm dini daha iyi anlaşılıp
uygulanacaktır.
Muhammed Hamdi, İslâmî ilimlerdeki derin vukufunun yanı sıra felsefî düşünce
ve pozitif ilimler alanında da sağlam bir anlayışa sahipti. Nitekim dinî endişelerle
pozitif ilimlerin önüne engel konulmaması gerektiğini kuvvetle savunmuştur. Dini,
kendi arzularıyla iyilik yapacak ve kemale erecek insanlar yetiştiren bir eğitim
müessesesi veya insanları kendi istekleriyle tabiatta gözlenen zorunluluk ve baskıların
üstüne yükseltecek olan bir hürriyet yolu olarak görür.
86
Elmalılı kendini Kuran’ı anlama ve açıklamaya adamış bir ilim adamıdır. Onu
yaşadığı dönemdeki ilim adamlarından ayıran en önemli özellik döneminin gündeminde
var olan sosyo-ekonomik, felsefi, ahlaki, dini hukuki problemlere duyarsız
kalmamasıdır. Eserlerinde bu konulara temas etmesi elmalının toplumun adamı
olmasına imkân sağlamıştır.
Elmalılı ümmetin her asırda yeniliğe açık olması gerektiğini vurgular.

Elmalılı’ya göre yenilik demek bozulmak demek değildir. Eğer Allah’ın birliği ve
İslam’ın temel ilkeleri ile çelişmeyen yenilikler yapılırsa bu toplumun menfaatine
olacaktır. Toplumda geri kalmışlık psikolojisinden kurtulacaktır.
Çağdaşları arasında benzerine az rastlanan geniş kültürlü mütefekkir bir din

âlimi olan Elmalılı Muhammed Hamdi aynı zamanda sanatçı bir kişiliğe sahipti. Türkçe,
Arapça ve farsça şiirler yazmasına rağmen edebi yönüyle pek tanınmamıştır.
Eserlerinde kullandığı dil üzerinde yapılan incelemelerden anlaşıldığına göre Elmalılı
yazılarında genellikle sade Türkçe kelimeleri tercih etmiş, ancak Türk dilinin öz malı
haline gelen Arapça, Farsça ve Batı kaynaklı kelimeleri de ihmal etmemiştir. İlmi ve
dini konularda ilişkin yazılarda ise oldukça ağır ve ağdalı bir üslup kullanmış, yer yer
seçili cümleler kurmuş, mantık örgüsü sağlam uzun cümleler kullanmakta başarılı
olmuştur.
Elmalılı’nın eserleri incelendiğinde onun iç gözlem tecrübelerine önem verdiği

görülür. O iç yaşantıların çok iyi gözlemleyicisidir. Hatta o tüm insanları kendi iç
dünyalarını gözlemlemeye çağırır. Çünkü nesnel dünya öznel âlem ile bilinir. Ve doğru
kararlar ikisinin uyumundan verilir. Kur’an’ın muhatabı insandır ve insanı çok yönlü
olarak ele alır. O yüzden Kur’an’ın ana konusu da insandır. Durum böyle iken Kur’an’ı
psikolojiden ayrı düşünmek mümkün değildir. Elmalılı Kur’an ilmi ile uğraşanları
psikoloji ilmi ile de yakından ilgilenmeye davet eder. Ona göre insanın, Kur’an’ın
anlamını iyi kavrayabilmesi için sadece âlim olması yetmez, psikoloji konusunda da
bilgi sahibi olması gerekir. Elmalılı Muhammed Hamdi’nin din psikolojisi alanında
hazırlanan bir yüksek lisans tezine konu olması, özellikle tefsirindeki insan şahsiyeti ile
ilgili ayetlere psikolojik bakışı itibariyle önemlidir. Bu nedenle yazdığı tefsiri din
psikologları tarafından da incelenmelidir.
87
Bu çalışma sırasında görüldü ki bu güne kadar Türkiye Cumhuriyeti’nde
insanların dini hayatlarının oluşumu ve gelişiminde gerek yürüttüğü siyasi görevleri ve
gerekse yazdığı eserleri ile büyük etkiler yapmış olan Elmalılı’nın hayatı ve eserleri
fıkıh, din felsefesi, tefsir gibi bilim dalları tarafından yeterli ilgiye mazhar olmuştur.
Fakat dini olayların psikolojik kökenlerine vurgu yapan bir âlim olmasına rağmen din
psikologları tarafından hak ettiği ilgiyi görememiştir. Onun hayatının, eserlerinin daha
iyi anlaşılması için din psikologları tarafından değerlendirilmesine ihtiyaç vardır.
88
KAYNAKÇA
Akbulut, Ahmet, "M. Hamdi Yazır' da Kelam Problemleri", Elmalılı Muhammed

Harndi Yazır Sempozyumu, Ankara, 1993.
Akça, Şakir, “Açılış Konuşması”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, T. D. V. Yay., Ankara,
1993.
Akıncı, Âdem, Din Eğitiminin Başlama Yaşı, Yeni Ümit Dini İlimler ve Kültür Dergisi,
Sayı: 80, Nisan- Mayıs- Haziran- 2008, Yıl: 21.
Akseki, Ahmet Hamdi, Dinî Dersler, 2.Basım, Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, İstanbul,
1951.
Akto, Akif, Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü, Yüzüncü Yıl Üniv. S.B.E Yüksek Lisans
Tezi, Van, 2005.
Akto, Akif “Kişilik Oluşumunda Dinin Rolü”, A.Ü.İ.F. Dergisi 52: 2 (2011).
Algül, Hüseyin vd., Diyanet İslam İlmihali (İman ve İbadetler), T.D.V. Yay., Ankara,
2001, c.1.
Allport, Gordon W., Birey ve Dini (Çev. Bilal Sambur), Elis Yay., İstanbul, 2004.
Altınköprü, Tuncel, Şahsiyet Analizi, Hayat Yay., İstanbul, 1999.
Armaner, Neda, Din Psikolojisine Giriş I, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1980.
Arslantürk, Zeki, Arslantürk, E. Hamit, Uygulamalı Sosyal Araştırma, Çamlıca Yay.,
İstanbul, 2010.
Aydın, Şükrü, Kuran’da Kibir Kavramı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi S.B.E. Yüksek
Lisans Tezi, Van, 1999.
Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, DEÜ Yay., İzmir, 1987.
Aygün, Âdem, Kişilik Psikolojisi ve Dindarlık, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans
Tezi, Sakarya, 2000
Ayten, Ali, Psikoloji ve Din, Psikologların Din ve Tanrı Görüşleri, İz Yay., İstanbul ,
2006.
Bahadır, Abdülkerim, İnsanın Anlam Arayışı ve Din, İnsan Yay., İstanbul , 2002.
Bahadır, Abdülkerim, ve diğ., Anadolu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Önlisans
Programı Din Psikolojisi, Anadolu Üniv. Açıköğretim Fakültesi Yay., Eskişehir, 2010.
Çalışkan, İbrahim, “Muhammed Hamdi Yazır’ın Hukukçuluğu”, E. Hamdi Yazır
Sempozyumu, T. D. V. Yay., Ankara, 1993.
89
Çamdibi, H. Mahmut, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazali, İFAV Yayınları 2.Bsk., İstanbul,
1994.
Çanga, Esra Nur, Kötülüğe Karşılık İyilik Yapmanın İnsanı Olgunlaştırmadaki Önemi,
Ankara Üniv. S.B.E. Lisans Tezi, Ankara, 2008.
Certel, Hüseyin, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset Yay., Isparta, 2011.
Çetinkaya, Bayram Ali, “İbni Rüştün Projesi; Felsefe- Din uzlaşımı”, Diyanet İlmi
Dergisi, Temmuz-Ağustos-Eylül 2012, C. 48. S. 3.
Davran, Bülent, Mukayeseli Medeni Hukuk Dersleri, İstanbul,1968.
Demir, Muharrem, Kuranda Tevazu Kavramı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010.
Görgün, Tahsin, “H. Yazır’ın Bilgi Teorisi,” Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır
Sempozyumu, TDV Yay., Ankara, 1993.
El Gazzali, (Muhammed Ebu Hamid), İhyau Ulumu’d Din, 2.baskı, Darul Hayr, Beyrut,
1993, IV.
Emanet, Sare, Din Eğitimi Açısından Kuranda Tövbe-İstiğfarın Süreç ve Yapıları,
Marmara Üniv. S.B.E. Doktora Tezi, İstanbul, 2011.
Ersöz, İsmail, “Elmalılı Hamdi Yazır ve Tefsirinin Özellikleri”, E. Hamdi Yazır
Ertan, Veli – Küçük, Hasan, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi Din Müesseseleri ve Din
Âlimleri, Türdav Basım Yayım LMT. ŞTİ (Doyuran matbaası), İstanbul 1976.
Esen, Durmuş, Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın “Hak Dini Kuran Dili” İsimli Tefsirinde
Ulumu’l Kur’an, Sakarya Üniv. SBE Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2008.
Göz, Kemal, Düşünce Tarihimizde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Süleyman
Demirel Üniv. S.B.E Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 1998.
Gürkan, Menderes, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın İlmi Kişiliği ve Fıkıh ilminde ki Yerine Bir
Bakış”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi S. 6, 2005.
Gürses, İbrahim, Elmalılı Tefsirinde Psikoloji Konuları, Uludağ Üni. S.B.E. Yüksek
Lisans Tezi, Bursa, 1990.
Harman, Ömer Faruk ve diğ, Diyanet İslam İlmihali (İman ve İbadetler), İSAM,
İstanbul, 2000, c.1.
Havazin, Abdulkerim b., Kuşeyri, Kuşeyri Risalesi (Trc. Dilaver Selvi), Sistem
Matbaacılık, İstanbul, 2009.
90
Hood, Ralph F., Spilka, Bernard, Hunsberger, Bruce, Gorsuch, Richard, The Psychology
of Religion, 2.bas., New York-London, 1996, s.389
Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, T.D. V. Yay., 2. Bas., Ankara, 1996.
İmamoğlu, Vahit, Mehmet Akif ve İnanan İnsan, Ravza Yay., İstanbul ,1996.
İnal, İbnü’l Emin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, C.III, İstanbul, 1980.
İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, (Ed.) Sabri Hizmetli, Umran Yayınları, Ankara,
1981, II.
Janet, Paul, Seailles, Gabriel, Metalib ve Mezahib, Çev. Muhammed Hamdi Yazır,
Eser Yay., İstanbul, 1978.
Kara, İsmail, İslamcıların Siyasi Görüşleri, İstanbul, 1994.
Kara, Mustafa, “Hak Dini Kuran Dili’nde Tasavvuf Kültürü Üzerine”, E. Hamdi Yazır
Kara, Osman, “Kur’an’a göre İnsan Şahsiyetine Etki Eden Faktörler,” Sakarya
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,” Cilt: XIV, Sayı: 25 (2012/1), s. 19
Karaca, Faruk, Din Psikolojisi, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2011.
Kerim, Yavuz, Din Psikolojisinin Araştırma Alanları, AÜİFD, Erzurum, 1982, S.5, s.
103.
Kılavuz, Ahmet Saim, İlmihal (İman ve İbadetler), Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.,
Ankara, 2006, C.1.
Kılıç, Ferdi, Dindarlık Eğilimi, Varoluşsal Kaygı ve Psikolojik Sağlık, Ankara Üniv.
S.B.E Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007.
Kılıç, Recep “Hamdi Yazır’ da Din Felsefesi”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV
Yay., Ankara, 1993.
Kirman, M. Ali, Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yay,. İstanbul, 2004.
Koç, Turan, Ölümsüzlük Düşüncesi, İz Yay., İstanbul, 1991, s.163-205.
Korlaelçi, Murtaza, Hikmet Felsefe İlişkisi, Akademide Felsefe, Hikmet ve Din, Bülent
Ecevit Üniversitesi Yay., Zonguldak, 2014.
Kutub, Muhammed, İslam’a Göre İnsan Psikolojisi, Çev. A. Nuri, İstanbul, 1997,
s.261-262.
Küçük Hamdi, “31 Mart Hadisesinden”, Beyan’ül-Hak, II/31, 9 Cemaziyelahir, 1327, s.
723.
91
Macit, Muhsin, “Elmalılı Hamdi’nin Bir Gazeli Etrafında,” E. Hamdi Yazır
Sempozyumu, TDV Yay., Ankara, 1993.
Maslov, Abraham H., Dinler Değerler ve Doruk Deneyimler, Çev. H. Koray Sönmez,
Kuraldışı Yay., 1996.
Miran, Hanife, Hamd ve Şükür Kavramlarının Psikolojik Tahlili, Sakarya Üniv. S.B.E.
Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010.
Nair, Ahmet, Kuran’da Cimrilik Kavramı, Sakarya Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi,
Mayıs 2002.
Necati, M. Osman, Kur’an ve psikoloji, Fecr Yay., Ankara, 2004.
Nur, Rıza, Hürriyet ve İtilaf Fırkası Nasıl doğdu, Nasıl Öldü?, Kitabevi Yay., İstanbul
1996.
Okumuş, Ejder, “Bir Din İstismarı Olarak Gösterişçi Dindarlık”, İslamiyat, 5 (4).
Öke, Kemal, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (“Son Dönem Osmanlı
İmparatorluğu”), C.XII, İstanbul, 1993.
Özbaydar, Belma, Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir Araştırma, Baha
Matbaası, İstanbul, 1970.
Özdoğan, Öznur, Aşkın Yanımız Maneviyat, Özdenöze Yay., Ankara, 2009.
Paksüt, Fatma, Merhum Dayım Hamdi Yazır, Altınoluk Dergisi, 1992 - Nisan, Sayı:
074, Sayfa: 020.
Paksüt, Fatma, “Merhum Dayım Elmalılı Yazır”, E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV
Yay.,, Ankara, 1993.
Palabıyık, M. Hanefi, Gökhan, Nur, Olçar, Rabia, “Elmalılı Muhammed Hamdi
Yazır’ın Hz. Peygamber Algısı”, Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler
Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üni. Yay., 2013, C.2.
Pazarlı, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1982.
Peker, Hüseyin, Din Psikolojisi, Sönmez Yay., Samsun ,1993.
Peker, Hüseyin, Din Psikolojisi, Aksiseda Matbaası, Samsun, 2000.
Serinsu, Ahmet Nedim, “Elmalılı M. Hamdi Yazır'ın Fransızcayı Öğrenişi Hakkında Bir
Hatıra”, Diyanet İlmi Dergi, 1995, c.31.
Seyidoğlu, Halil, Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, Güzem Can Yay., İstanbul,
1995.
92
Şahin, Sami, “Hak Dini Kuran Dili İsimli Tefsirde Hadis Kullanımı”, C.Ü İlahiyat
Fakültesi Dergisi, XII/-2008.
Şeker, Zeliha, Hak Dini Kuran Dilinin Kelami Açıdan İncelenmesi, Çukurova
Üniversitesi İlahiyat Fak., S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2007.
Şengül, Necdet, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Tefsirindeki Türkçe Şiirlerin
Değerlendirilmesi”, İstem, Yıl:5, S:9, 2007.
Şentürk, Habil, Yahya Kemal ve Din, Hondu Yay., Isparta, 2011.
Şentürk, Habil, İbadet Psikolojisi, İz Yay., İstanbul, 2008.
Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, , Tuğra ofset Yay.,, Isparta, 2008.
Subaşı, Necdet, “Türkiye Dindarlığı, Yeni Tipolojiler”, İslamiyat, 5 (4), 2002.
Tablamacıoğlu, Mehmet, Din Sosyolojisi, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1975.
Tekin, Mustafa, “Dindarlık Bağlamında Amel-i Salih Kavramına Sosyolojik Bir
Yaklaşım”, Dindarlık Olgusu Sempozyumu (25-26 Aralık) , Kur’an Araştırmaları Vakfı
Yay., İstanbul, 2004.
Temizkan, Abdullah, Kuranda Sabır (Nuh Örneği), Atatürk Üniv. S.B.E. Yüksek Lisans
Tezi, Erzurum, 2012.
Toksöz, Hatice, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın İhlas Süresi Tefsirinde Tanrı Tasavvuru İle
İlgili Felsefî Kavramlar ve İbn Sina’daki Temelleri”, SDÜ İlahiyat Fak. Dergisi, Yıl:
2012/1, Sayı: 28.
Topuz, İlhan, “Dindarlık Tipolojileri İle Benlik Saygısı Arasındaki İlişki: Yetişkinler
Üzerine Bir Araştırma,” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık,
2013, S.30, s. 141.
Turabi, Hasan, Namaz, Çev. Saim Eminoğlu, Risale Yay., İstanbul, 1987, s.84.
Tutar, Ahmet Mesut, ‘Hak Din Kuran Dili’ Adlı Eserde Ahiret İnancının İmkân ve
Lüzumu, Dicle Üni. S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır, 2008.
Tümer, Günay, “Din Maddesi.”, TDV İslam Ansiklopedisi , İsam Yay., İstanbul, 1994,
c.9.
Türkeri, Mehmet, Elmalılı'nın Ahlak Felsefesi, Lotus Yay., İzmir, 2006.
Uludağ, Süleyman, İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti, T.D.V. Yay., Ankara, 1987,
Uysal, Veysel, Türkiye’de Dindarlık ve Kadın, Dem Yay., İstanbul, 1996.
Uysal, Veysel, “İslami Dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma”, İslami
Araştırmalar, 1995, 8 (3-4).
93
Vakkasoğlu, Vehbi, Osmanlı’dan Cumhuriyete İslam Âlimleri, Cihan Yay., İstanbul,
1987.
Yanbastı, Gülgün, Kişilik Kuramları, Ege üniversitesi Yay., İzmir ,1990.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır Maddesi”., TDV İslam
Ansiklopedisi, İsam Yay, İstanbul , C.11.
Yazıcıoğlu, Said, Mâturîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, MEB Yay.,
İstanbul 1997.
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, “Müslümanlık Mani-i Terakki Değil, Zamin-i
Terakkidir,” Sebilürreşad, (Temmuz-Ağustos 1339), C.XXI/544 -54.
Yazır, Muhammed Hamdi, Sadeleştiren: İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli,
Yücel, Abdullah, Hak Dini Kuran Dili, Anadolu Yayıncılık, C.I.
Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken Yay., İstanbul, 1985, XI, 4070.
Yıldırım, Suat, “Elmalılı Hamdi Yazır ve Tefsiri”, Yeni Ümit, Sayı: 20 Yıl: 5, Nisan-
Mayıs-Haziran 1993.
Yıldız, Murat, Dindarlığın Tanımı ve Boyutları Üzerine Psikolojik Bir Çalışma,
Yayınlandığı Yer Tabula Rasa, yıl:1, sayı:1, ss. 19-42, 2001.
Yılmaz, Ali, “Elmalılı Hamdi Yazır’ın Türkçesi,” E. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV
Yay., Ankara, 1993.
Yılmaz, Engin, Said Nursi ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın Ahiret Anlayışı, Sakarya
Üniversitesi S.B.E. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2010.
Zulliger, Hans, Çocuklarımızın Korkuları, Çev. Kamuran Şipal, Bozak yay., İstanbul,
1975, s. 25.
94
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler
Adı ve Soyadı: Emine EFENDİOĞLU
Doğum Yeri: BURSA
Doğum Yılı: 19/02/1990
Eğitim Durumu:
İlkokul: Doğanbey ilköğretim okulu
Lise: Bursa İpekçilik Anadolu İmam Hatip Lisesi
Lisans: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Yüksek Lisans: S.D.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü
İş Durumu:
Milli Eğitim Bakanlığı Öğretmen: 2012-….
Yabancı Dil(ler) ve Düzeyi:
1.Arapça (Orta)
2.İngilizce (Orta)
İletişim:
E-Posta: emine90_@hotmail.com
95

TS01772 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TS01772 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN DİNİ ŞAHSİYETİ

Yüksek Lisans Tezi: Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK

Bu araştırmada, son dönem Osmanlı Devletinde yetişen bilim adamlarından ve

Master Thesis, The Department of Philosopic and Religious Sciences

Supervisor: Prof. Dr. Habil ŞENTÜRK

Key Words: Human, Religious Life, Psychology, Personality, Worship, Belief, M.

AÜİF: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır; Osmanlı devletindeki Müslümanların hem

Toplumda yaşanan bu olayları yakından hisseden ve duyarsız kalmayan

Çalışmamın gerek konu belirleme, gerekse hazırlanışı aşamasında, maddî-

ARAŞTIRMANIN KONUSU, YÖNTEMİ VE TEMEL

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır kendini Kur’an’ı anlama ve açıklamaya

Elmalılı Muhammed Hamdi, yaşadığı dönemin sorunlarına duyarsız

Bu araştırma ile Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın dini hayatını psikolojik

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın ilmi çalışmaları ve dini yaşantısı, yaşadığı

Bilim, olaylar arasındaki sebep sonuç ilişkilerini araştırıp, bu ilişkilerden

Hamdi Yazır’ın görüşleri ve tefsiri hakkında yapılan çalışmalardan bazıları

1. Kemal Göz, “Düşünce Tarihimizde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır”, Süleyman

Kemal Köz çalışmasında sırası ile Elmalılı’nın yaşadığı dönemi, hayat

Bu çalışmada Elmalılı’nın tefsirinde Yahudilik konusu ele alınmıştır. Çalışma

Bu çalışmada Elmalılı’nın ölüm hakkındaki görüşleri ele alınmıştır. Elmalılı

Bu çalışmada iki kıymetli âlimin ahiret anlayışları karşılaştırılmıştır. Tez giriş ve

7. Yasemin Yıldırım, Elmalılı Hamdi Yazır’ın Ahkâm Ayetlerini Yorumlama Metodu,

Yıldırım, çalışmasının birinci bölümünde müellifin hayatını, özelliklerini ve ilmi

Bu tez çalışmasında öncelikle müfessirin hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri

Bu çalışma giriş ve sonuç hariç iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde

Bu çalışmada Elmalılı’da Allah’a imanın teolojik ve rasyonel temellendirmesi

Yapılan tezler dışında Elmalılı hakkında daha birçok akademik çalışma ve

4.1.1. Dinin Tanımları

İslam âlimleri Kur’an’daki açıklamaları göz önünde bulundurarak şu şekilde bir

Batılı âlimlerin din tanımlarına gelince: Freud Dini, çocukluk nevrozlarına

Tarihe bakıldığında dinsiz bir toplum görülmemektedir. İnsanlık tarihinin her

4.2. Din Duygusu ve Dinî Hayatın Boyutları

Dindarlığı din kelimesinden bağımsız düşünmek mümkün değildir. Genel

İnsanlar, dindarlığı farklı şekillerde algılar ve farklı şekillerde tanımlarlar. Tekin,

Maslow, dindarlığın insanın psikolojik yapısında var olduğunu ve doğaüstü bir

Allen, dindarlığı tahkiki (committed) ve taklidi (consensual) olmak üzere ikiye

Pavlov, dindarlığı içgüdüsel bir kavram ve güven arayışı olarak yorumlamıştır.

Yukarıda yapılan dindarlık tanımlarına dayanarak her dini inanışı kapsayan

4.2.2. Bilgi Boyutu

4.2.3. İbadet Boyutu

4.2.4. Tecrübe (Duygu) Boyutu

4.2.5. Etki Boyutu

4.3. Şahsiyet (Kişilik) Nedir

4.3.1. Şahsiyete Etki Eden Unsurlardan Biri Olarak Din

4.4. Kuran’da İnsan Şahsiyetinin Olumlu ve Olumsuz Özellikleri

4.4.1. Şahsiyetin Olumlu Özellikleri

Tövbe etmek: Allah tövbe edenleri ve temizlenenleri sever.60

Vefalı olmak: müminlerdendir o erler ki Allaha verdikleri ahde sadakat gösterdiler.

Tevekkül etmek: bize yollarımızı göstermişken neden Allaha dayanıp güvenmeyelim?

Vermek: kardeşlerini nefislerine tercih ederler.64

4.4.2. Şahsiyetin Olumsuz Özellikleri

Cimri olmak: de ki rabbimin rahmet hazinelerine siz sahip olsaydınız tükenir

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR’IN

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır 1878 yılında Antalya’nın Elmalı ilçesinde

Cereyan eden olaylar Elmalılı’yı politikaya girmeye sevk etmiştir. Elmalılı,

İttihatçıların iktidarda olduğu dönemde 1. Dünya savaşı yaşandı. Bu savaş

Ülkede kargaşalar yaşanırken İstanbul hükümetinde görev almış kimseler