Prof.

Kristo Frasheri

Si  e  shiti  Zogu  
Shën  Naumin
Pregatitur nga ShtetiWeb
Shën Naumi tokë
shqiptare, Zogu e
dhuroi
PJESA 1
∏ Shën Naumi tokë shqiptare,
Zogu e dhuroi

Shën Naumi dhe Vermoshi janë emrat e dy territoreve, të cilat Ahmet Zogu ia dhuroi Jugosllavisë në
vitin 1925 (dhuratë e cila u legalizua në vitin 1926) si shpërblim për ndihmën politike, financiare dhe
ushtarake që atij i dha kryeministri serb Nikolla Pashiçi për të shtypur në dhjetor 1924 qeverinë
revolucionare të Fan Nolit dhe për të rivendosur autoritetin e vet pushtetor në Shqipëri.
Ky ndryshim i padrejtë i kufirit shqiptaro-jugosllav në dëm të Shqipërisë, është kritikuar vazhdimisht
gjatë këtyre tetë dekadave të fundit që kur ajo u nënshkrua, madje vazhdon të kritikohet edhe në ditët
tona. Megjithatë, një histori e plotë dhe e dokumentuar për këtë ngjarje kaq të debatuar, për shkak të
fondit jo të plotë të burimeve historike, ende nuk njihet nga publiku shqiptar dhe ndërkombëtar në
thellësinë dhe në gjerësinë e saj. Botimi i vëllimit dokumentar me materialet e Arkivit Qendror të
Shtetit, përgatitur nga Prof. Kaliopi Naska, me titull "Shën Naumi dhe diplomacia e kohës" (shtëpia
botuese "Kristalina - K.H.", Tiranë 2012), krijoi mundësinë për një ritrajtim më të thelluar dhe më të
dokumentuar të këtij problemi herë pas here të debatuar. Paraprakisht pohojmë se kritikat e
vazhdueshme që e dënonin Ahmet Zogun për cenimin e integritetit territorial të atdheut tani
vërtetohen katërcipërisht. Madje, tani del e qartë se përgjegjës nuk qe vetëm A. Zogu, në atë kohë
President i Republikës së Shqipërisë, por edhe Asambleja Legjislative, e përbërë në atë kohë nga
Parlamenti dhe nga Senati. Kjo për arsye se deputetët dhe senatorët e shkelën dinjitetin e tyre politik
dhe patriotik dhe ndoshta pa qenë të ndërgjegjshëm, u bënë bashkëpunëtorë dhe bashkëfajtorë me
Ahmet Zogun.

2
Parahistoria e çështjes
Parahistoria e çështjes së Manastirit të Shën Naumit
dhe të Velipojës së Vermoshit fillon në vitin 1913.
Konferenca e Ambasadorëve të gjashtë Fuqive të Mëdha
(Britania e Madhe, Franca, Rusia, Gjermania, Austro-
Hungaria dhe Italia) në Londër, nën kryesinë e ministrit
të Jashtëm britanik Eduard Grey-it, pasi miratoi më 29
korrik 1913 statusin politik të Shqipërisë si një
principatë e pavarur nën garancinë dhe nën kontrollin e
gjashtë Fuqive të Mëdha, mori përsipër të caktonte ajo
vetë pa pyetur popullsinë vendëse dhe pa u këshilluar
me statistikat demografike të kohës, kufijtë e shtetit të
ri shqiptar. Më 1913 Mali i Zi ishte mbretëri më vete, me
kryeqytet Cetinën, e shkëputur nga mbretëria e Serbisë,
me kryeqytet Beogradin. Si rrjedhim, Vermoshi, cepi
më verior i Kelmendit, bënte pjesë në kufirin shqiptaro-
malazez, kurse Manastiri i Shën Naumit tani me
disfatën e Perandorisë Osmane, në kufirin shqiptaro-
serb.
Me protokollin që konferenca nënshkroi më 11 gusht
1913 u caktua në parim vija e kufirit shqiptaro-malazez
dhe shqiptaro-serb. Në kufirin shqiptaro-malazez në
sektorin e Vermoshit nuk u bë ndryshim, por u miratua vija e kufirit që ekzistonte më parë midis Malit të Zi dhe
Turqisë.

3
Brenda kufirit të shtetit shqiptar u përfshi ashtu siç ishte Manastiri i Shën Naumit ishte një vend i shenjtë serb, ajo
dhe më parë, gjithë treva e fshatit Vermosh. Pikë referimi e interpretoi përmbajtjen e nenit nr. 2 në favor të Serbisë.
e këtij kufiri ishte karakolli turk (posti i rojës kufitare) që Sipas saj, parafjala "deri" në Manastirin e Shën Naumit
kishte ndërtuar administrata osmane. Në kufirin do të thoshte se Manastiri i Shën Naumit mbetej jashtë
shqiptaro-serb në mungesë të një kufiri të mëparshëm, kufirit të Shqipërisë, pra brenda kufirit të Serbisë. Me
Fuqitë e Mëdha u detyruan të caktonin një kufi të ri. fillimin e Luftës së Parë Botërore interpretimi i saktë i
Kufiri i ri u caktua në parim në protokollin e nënshkruar nenit 2 të Protokollit mbeti pa u sqaruar. Në bazë
prej tyre më 11 gusht 1913. Në nenin 2 të këtij protokolli interpretimit të saj, ajo vazhdoi ta mbante të okupuar me
thuhej tekstualisht: "Që tani është e vendosur... që kazaja ushtritë e saj manastirin, gjoja se i përkiste Serbisë.
e vjetër osmane e Korçës me bregun perëndimor dhe
Pas luftës kur Mali i Zi u përfshi në Mbretërinë e
jugor të liqenit të Ohrit, që shtrihet që nga fshati Lin deri
Jugosllavisë, e cila në fillim u quajt "Mbretëria serbo-
në Manastirin e Shën Naumit, janë pjesë përbërëse e
kroato-sllovene", çështjen e rishikimit të kufirit në të dy
Shqipërisë". (A. Puto. Çështja shqiptare në aktet
këta sektorë e ndoqi qeveria jugosllave me qendër në
ndërkombëtare. Vëll. II. 1912-1918, Tiranë, 1987, f. 287.
Beograd. Madje, së bashku me rishikimin e kufirit në
Shih gjithashtu: A. Puto. Idem. Vëll.III Tiranë 2001, f.
sektorin e manastirit të Shën Naumit qeveria jugosllave
78). Kjo do të thotë se Shën Naumi ashtu si krejt fshati
ngriti edhe rishikimin e kufirit në sektorin malazez.
Vermosh me bjeshkët dhe kullotat e tij qenë përfshirë
Argumentet që qeveria jugosllave sillte për aneksimin e
brenda kufirit të Shqipërisë nga Fuqitë e Mëdha që më
Manastirit të Shën Naumit kishin si dhe më parë karakter
1913. Pra, gjithë territoret që bënin pjesë në kazanë turke
fetar. Sipas saj, Manastiri ishte një vend i shenjtë për
të Korçës do të përfshiheshin brenda kufijve të
serbët dhe për këtë arsye, i takonte Serbisë. Në të vërtetë,
Shqipërisë, kurse në liqenin e Ohrit kufiri i ri shqiptaro-
Manastiri i Shën Naumit nuk kishte karakter fetar serb,
serb do të ndiqte pjesën perëndimore të ujërave të liqenit
por shqiptaro-maqedon. Ai ishte ndërtuar në shekullin
të Ohrit që nga fshati Lin deri në Manastirin e Shën
IX në kohën e Perandorisë Bullgare nga predikatori sllav
Naumit. Cetina kërkoi rishikimin e vendimit të
Naumi, i cili kishte vepruar për mjaft kohë në Shqipërinë
Konferencës së Ambasadorëve për çështje kullotash në
e Jugut. Kisha e ndërtuar brenda Manastirit i kushtohet
Velipojën e Vermoshit, e cila sipas saj u kishte shërbyer
kryeengjëllit Mëhill. Kisha e sotme është rindërtuar në
banorëve malazezë të fshatrave fqinje. Përkundrazi,
shekullin XVI mbi themelet e kishës së vjetër nga
qeveria e Beogradit përveç argumentit fetar se gjoja

4
Lugina e Vermoshit popullsia e Kelmendit, nuk përmbante asnjë argument që të
krishterë justifikohej aneksimi i saj nga Jugosllavia, përveç
maqedone dhe sulmeve që ndërmerrte ndonjë nga fiset malazeze për të
shqiptare që siguruar për vete kullotat dhe për të rrëmbyer bagëti.
banon në afërsi të
Përmes luginës së Vermoshit, i cili ndodhet në ekstremin
saj. Muret e
verior të Malësisë së Kelmendit, kalon lumi Cem. Përtej
kishës kanë qenë
lumit Cem shtrihen kullotat e Vermoshit. Për shekuj në
pajisur me afreske
këto kullota shtegtonin gjatë verës bagëtitë e dy
të pikturuara nga
bajrakeve të Kelmendit - të Vuklit dhe të Nikçit. Këto
piktori Nikolla,
kullota, të cilat njihen nga vendësit me emrin Velipojë
biri i Onufrit të
(Fusha e Zanave) me legjenda të pasura të mitologjisë
madh nga Elbasani. Në ikonostasin e punuar në dru ka
shqiptare, i lakmonin vazhdimisht fiset fqinje malazeze.
edhe ikona të punuara nga piktori shqiptar i shekullit
Me këtë rast kujtojmë se malësorët e Vuklit, të cilët gjatë
XVII-XVIII Kostandin Jeromonaku. Në muret e kishës
dimrit shtegtonin për vërri në kullotat pranë derdhjes së
ka gjithashtu afreske të punuara nga piktori korçar
lumit Bunë, ia vunë vendit ku ngritën banesat e tyre në
Tërpo, i biri i Athanas Zografit, gjithashtu piktor me
këto kullota emrin Velipojë, në kujtim të Velipojës së
emër. Midis pjesëtarëve të Manastirit të Shën Naumit ka
Vermoshit. Inkursionet e fiseve malazeze, të cilët i
patur jo vetëm murgj (kallogjerë), por edhe igumenë
lakmonin këto kullota, qenë prapsur vazhdimisht nga
(drejtues) me kombësi shqiptare. Veç kësaj, në
malësorët e Vermoshit, duke lënë edhe të vrarë në këtë
Manastirin e Shën Naumit kryenin pelegrinazh ditën e
pllajë. Sipas "Kanunit të Maleve", këto varre kishin
Shën Mërisë së Gushtit jo vetëm vizitorë maqedonë, por
shërbyer si piramida kufiri. Për të penguar inkursionet e
edhe shqiptarë nga rrethet e Shqipërisë Juglindore.
malazezëve në luginën e Vermoshit, administrata osmane
Në lidhje me Vermoshin, Jugosllavia nuk kishte kishte ndërtuar edhe një postë kufitare (karakoll) si
argumente etnikë apo historikë. Kjo për arsye se dëshmi se pllaja dhe pylli i takonin Vermoshit.
Vermoshi me pyje prej ahu dhe pishe, me kullota të
Vendimi i Fuqive të Mëdha për të dy këto sektorë nuk
pasura për shtegtime verore, me banorë krejtësisht
linte vend për diskutim, as për rishikim.
shqiptarë katolikë dhe pjesë e pandarë e krahinës së

5

Çështja e Shën Naumit
dhe e Vermoshit në
arenën diplomatike
Konferenca e Ambasadoreve
Çështja se kujt i përkiste Manastiri i Shën Naumit u
përfshi me kërkesën e Jugosllavisë në arenën diplomatike
më 9 nëntor 1921 - pikërisht atëherë kur nga pikëpamja
juridike çështja ishte mbyllur, pasi atë ditë (9 nëntor
1921), Konferenca e Ambasadorëve miratoi vendimin me
6
të cilin njihej përfundimisht Pavarësia e Shqipërisë, së
bashku me kufijtë e saj politikë të vendosur në parim më
1913. Komisioni i ngarkuar nga Konferenca e
Ambasadorëve për të shqyrtuar pretendimin jugosllav
mbi kuptimin juridik të pikës së dytë të Protokollit të
përmendur, në mbledhjen që zhvilloi në gusht 1922 nuk
arriti në unison. Përfaqësuesi britanik u shpreh në favor
të tezës së Beogradit, kurse dy të tjerët, përfaqësuesi
frëng dhe ai italian mbështetën tezën e Tiranës se
parafjala "deri në" nënkuptonte përfshirjen e Manastirit
brenda kufirit të Shqipërisë. Në përfundim të këtyre
debateve, Konferenca e Ambasadorëve vendosi më 6
dhjetor 1922 me anë të një rezolute të posaçme që Shën
Naumi i takonte Shqipërisë. Gjithashtu mendoi se kjo
ishte fjala e fundit, pasi Konferenca e Ambasadorëve
kishte statusin e një areopagu ndërkombëtar. Megjithatë,
qeveria jugosllave e kundërshtoi edhe vendimin e 6
dhjetorit 1922. Duke parë se Konferenca e Ambasadorëve
nuk i merrte në konsideratë kërkesat e saj, qeveria
jugosllave hodhi idenë e rregullimit të këtyre dy çështjeve
(çështjen e Manastirit të Shën Naumit dhe atë të
Vermoshit) me anë shkëmbimesh territoriale. Këtë ide
Konferenca e Ambasadorëve ia përcolli qeverisë
shqiptare. Qeveria shqiptare e kryesuar nga Ahmet Zogu
në parim nuk e kundërshtoi idenë. Më 21 shkurt 1923
ministri i Punëve të Jashtme, Pandeli Evangjeli u përgjigj
se qeveria shqiptare ishte e gatshme ta pranonte
propozimin "me kusht që Jugosllavia t'i lëshonte
Shqipërisë rrafshet e Sanishtës të Dibrës dhe të Rrafshit
të Hasit në drejtimin e Prizrenit". Përgjigjja e Tiranës nuk
i pëlqeu Beogradit. Ajo iu drejtua përsëri në prill 1923
Konferencës së Ambasadorëve me një tjetër argument.
Ajo kërkoi anulimin e vendimit të 6 dhjetorit 1922 dhe
zëvendësimin e tij me një vendim të ri në favor të
Jugosllavisë, me argumentin e vjetër se Manastiri ishte
një vend i shenjtë kombëtar për serbët. Në të njëjtën
kohë, qeveria shqiptare i lutej Konferencës së
Ambasadorëve që të mbante në fuqi vendimin që ajo vetë
kishte marrë me të drejtë më 6 dhjetor 1922 në favor të
Shqipërisë. Qeveria jugosllave nguli përsëri këmbë për
anulimin e vendimit të 6 dhjetorit 1922 dhe
zëvendësimin e tij me një vendim të ri në favor të
Jugosllavisë. Nën presionin e kërkesave jugosllave
Konferenca e Ambasadorëve ia ngarkoi edhe një herë
çështjen një komisioni prej tre përfaqësuesve të Fuqive të
Mëdha - Angli, Francë, Itali. Këtë radhë përfaqësuesi
anglez së bashku me përfaqësuesin italian mbrojtën
kërkesën shqiptare, kurse përfaqësuesi i Francës
pretendimin jugosllav. Meqenëse në këtë vendim
kërkohej një unanimitet, Konferenca e Ambasadorëve
ngarkoi një grup ekspertësh juristë të çështjeve
ndërkombëtare për të interpretuar pikën 2 të përmendur
të Protokollit të Konferencës së Ambasadorëve të
Londrës, mbajtur më 11 gusht 1913. Por as grupi i
ekspertëve juristë nuk arriti të jepte një vendim të prerë.
(A. Puto. Po aty. Vëll. III, fq. 78-80).
7
Këmbëngulja e vazhdueshme e qeverisë jugosllave për të
cënuar integritetin tokësor të Shqipërisë shkaktoi një
zemëratë në opinionin publik shqiptar. Qytetarët
korçarë, të cilët e konsideronin prej shekujsh Manastirin
e Shën Naumit si një institucion të shenjtë shqiptar,
zhvilluan më 12 mars 1924 një miting madhështor në
qytetin e tyre. Në këtë manifestim, ku thuhet se morën
pjesë rreth 12 mijë vetë, protestohet kundër rifillimit të
bisedimeve mbi ndryshimin e kufirit të Shën Naumit dhe
të Vermoshit, kufij të cilët, sipas tyre, ishin vendosur
përfundimisht nga Konferenca e Ambasadorëve, "nga
Areopagu më i lartë i botës", siç thuhej në rezolutën e
tyre. Pjesëmarrësit e mitingut deklaruan se "kurrë
ndonjëherë nuk do të pranojnë as ndonjë cenim të tokës
shqiptare, në një kohë kur në kurriz të kombit shqiptar
janë bërë shumë sakrifica në caktimin e kufijve të
Shqipërisë". Mitingu miratoi me këtë përmbajtje një
rezolutë, e cila iu drejtua Konferencës së Ambasadorëve.
Një javë më vonë, një miting i tillë u zhvillua edhe në
Vlorë. Edhe nga ky miting iu drejtua Konferencës së
Ambasadorëve një rezolutë me të cilën protestohej
kundër idesë për rishikimin e kufijve në territorin e Shën
Naumit dhe të Vermoshit. Mitingje të tilla u zhvilluan
edhe në qytete të tjera si në Tiranë, Shkodër dhe gjetkë,
ku morën pjesë edhe disa deputetë të Parlamentit
shqiptar. Me një memorandum që Britania e Madhe ia
drejtoi Konferencës së Ambasadorëve më 4 prill 1924, ajo
kërkoi që çështja e Manastirit të Shën Naumit të mbyllej
mbasi vendimi i Konferencës së Ambasadorëve të 6
dhjetorit 1922 ishte marrë në bazë të rezolutës së
Asamblesë të Lidhjes së Kombeve të 2 tetorit 1921,
kështu që ai duhej konsideruar përfundimtar.
Ndërkohë, një zhvillim më vete
pati edhe kërkesa e qeverisë
jugosllave për të aneksuar një
pjesë të trevës së Vermoshit, të
cilën ajo gjithashtu vazhdonte
ta mbante të pushtuar që nga
fundi i vitit 1912.
Më 17 korrik 1922 komisioni
kufitar i kryesuar nga gjenerali
italian Tellini, pasi dëgjoi
malësorët e Vermoshit dhe
Gjeneral Tellini dëshmitë e palës malazeze, e
hodhi poshtë kërkesën e
Beogradit, duke ripohuar përfshirjen e krejt zonës së
Vermoshit brenda kufijve të Shqipërisë. Jugosllavia
vazhdoi të ngulte këmbë në kërkesën e saj. Përkundrazi,
Konferenca e Ambasadorëve e miratoi më 11 tetor 1922
vendimin e Komisionit Tellini.

8

Çështja e Shën Naumit dhe e
Vermoshit gjatë qeverisë së
Nolit (1924)
Qeveria e kryesuar nga Fan Noli, e cila erdhi në fuqi më 17 janar
1924 fill pas fitores së Revolucionit të Qershorit, gjeti të
pazgjidhur dy çështje kufitare me dy fqinjët e Shqipërisë - me
Jugosllavinë kufirin në sektorin e Manastirit të Shën Naumit
dhe atë të Velipojës së Vermoshit, kurse me Greqinë problemin e
9
14 fshatrave në sektorin lindor të rrethit të Bilishtit të cilat
mbaheshin ende të pushtuara nga ushtria greke. Prej tyre, më
këmbëngulëse në kërkesat e saj vazhdonte të tregohej qeveria
jugosllave. Në fakt, sikurse u pa, të gjitha përpjekjet diplomatike
që kishte ndërmarrë qeveria e Beogradit për të ndryshuar
vendimet, të cilat i kishin dhënë të drejtë Shqipërisë, kishin
dështuar. Kur qeveria e Nolit erdhi në fuqi, Britania e Madhe
kishte propozuar, sikurse u tha, që çështja e Shën Naumit të
konsiderohej e përfunduar në bazë të vendimit që kishte marrë
Konferenca e Ambasadorëve më 6 tetor 1922.
Këtë propozim të Londrës Konferenca e Ambasadorëve ia
përcolli Këshillit të Lidhjes së Kombeve. Më 17 qershor 1924
(kur A. Zogu ishte emigrant në Jugosllavi), Këshilli i Lidhjes së
Kombeve para se t'ia përcillte Tiranës e Beogradit vendimin e
Konferencës së Ambasadorëve, meqenëse u bind se çështja
kishte thjesht karakter juridik, i kërkoi Dhomës së Përhershme
të Drejtësisë Ndërkombëtare në Hagë (Holandë) një mendim
konsultativ në lidhje me pretendimet e të dyja palëve për
çështjen e Manastirit të Shën Naumit. Qeveria e Beogradit e
paraqiti përkujtesën e saj në Gjykatë më 14 korrik 1924. Ajo
është më tepër një deklaratë e thjeshtë sesa një argumentim
juridik. Meqenëse qeveria e Beogradit, thuhej në deklaratën e
saj, Manastirin e Shën Naumit e ka patur nën administrim pa
ndërprerje që nga viti 1913, ky fakt, pretendonte ajo, i jepte të
drejtë Jugosllavisë ta zotëronte atë edhe në të ardhmen. Si
rrjedhim, shtonte ajo, t'ia mohosh Jugosllavisë pas kaq vitesh
Manastirin e Shën Naumit, ishte një ndëshkim për një shtet që
kishte luftuar përkrah Antantës.
Parashtresa e qeverisë së Beogradit mbështetej mbi argumente
të njohura e të konsumuara më parë nga Konferenca e
Ambasadorëve. Sidoqoftë, ajo e mbyllte memorandumin me një
ultimatum, se pala jugosllave do të njihte vetëm zgjidhjen që do
të merrej në favor të saj. Argumentet që parashtroi qeveria
shqiptare e kryesuar nga Fan Noli, qenë më bindëse. Sipas saj,
një çështje e vendosur mund të rishikohej nëse dilnin në shesh
argumente të reja të panjohura më parë. Si rrjedhim, mbi bazë të
këtij kriteri juridik, Konferenca e Ambasadorëve nuk kishte të
drejtë ta rishikonte vendimin që ajo kishte marrë më 6 dhjetor
1922, mbasi pala jugosllave nuk sillte asnjë argument të ri të
panjohur. Si përfundim, qeveria shqiptare e kryesuar nga Fan
Noli, denonconte si agresore qeverinë jugosllave, e cila mbante
vazhdimisht të pushtuar ushtarakisht Manastirin e Shën Naumit
me ushtritë e saj që përpara Luftës së Parë Botërore.
Gjykata e Hagës nuk u tërhoq. Më 4 shtator 1924 ajo i ktheu
përgjigje Këshillit të Lidhjes së Kombeve, se e njihte të drejtë
vendimin që kishte marrë Konferenca e Ambasadorëve më 6
dhjetor 1922, i cili ia linte Shqipërisë Manastirin e Shën Naumit.
Një muaj më vonë, më 6 tetor 1924, Këshilli i Lidhjes së
Kombeve ia përcolli mendimin konsultativ të Gjykatës së Hagës
Konferencës së Ambasadorëve, për të njoftuar Tiranën dhe
Beogradin, se vendimi i 6 dhjetorit 1922 mbetej në fuqi. Kjo do
të thoshte se Jugosllavia duhej t'i tërhiqte ushtritë e saj nga Shën
Naumi, mbasi vendimi i Konferencës së Ambasadorëve ishte i
prerë, aq më tepër që ai vendim tani kishte miratimin edhe të
Gjykatës së Hagës, madje edhe të Lidhjes së Kombeve.

10
Nëse shkoni në Pogradec, pasi kaloni kufirin e fshatit turistik Tushemisht, ia vlen të vizitoni Manastirin e Shën
Naumit. Brenda në manastir ndodhet një kishë e vogël, ku ndodhet varri i Shën Naumit, një dishepull i shekullit X i
Shën Klementit të Ohrit dhe njëri prej etërve themelues të krishtërimit ortodoks. Naumi themeloi manastirin e Shën
Mihalit dhe u varros më 910. Afresket që ndodhen në kishë janë kopje të origjinaleve të shekullit të XIX. Ikonostasi
me gdhendje të pasur i përket vitit 1711, ndërsa ikonat janë të shekullit të XVIII të pikturuara me mjeshtëri nga
Kostandini.

xi
 PJESA II
∏ i Jugosllavisë ndodhi më 4 shtator 1924. Në pamundësi
Serbët i dogjën sarajet,
Zogu iu fali territore
Një zhvillim më të mirë të Shqipërisë pati edhe çështja e
pretendimeve jugosllave në krahun e Vermoshit. Më 16
qershor 1924 Konferenca e Ambasadorëve pezulloi
vendimin e Komisionit Tellini, i cili ripohonte kufijtë e
vendosur në këtë sektor më 1913. Ajo sugjeroi vendimin
që kishte marrë një komision i ri. Sipas këtij vendimi,
Shqipërisë i lihej pllaja e Velipojës, por i jepej
Jugosllavisë lugina e Lumbragës, e cila gjithashtu i
takonte Shqipërisë. Edhe këtë vendim qeveria e Nolit e
kundërshtoi, pasi për të, çështja e kufirit shqiptaro-
jugosllav në sektorin e Vermoshit konsiderohej, njësoj si
ajo e Shën Naumit, gjithashtu e përfunduar që më 1913.
Siç shihet, deri në verën e vitit 1924 të gjitha orvatjet e
qeverisë jugosllave për të aneksuar me rrugë diplomatike
Shën Naumin dhe për të ndryshuar kufirin në sektorin e
Vermoshit kishin dështuar. Kjo do të thotë se vija e
kufirit, e cila ia linte Shqipërisë Shën Naumin dhe krejt
Vermoshin kishte marrë formë të prerë. Dështimi i fundit
12
për të arritur kompromis me qeverinë revolucionare
shqiptare, Beogradi kaloi në provokacione kufitare.
Pretekstin e fabrikoi vetë - sikur një bandë malësorësh
shqiptarë kishte hyrë në zonën malazeze të Kuçit,
Triepshit dhe Vasojeviçit dhe kishte rrëmbyer dyqind apo
treqind krerë bagëti, madje edhe dy vajza malazeze.
Beogradi shtonte se me kundërveprimin e ushtrive
malazeze ajo ua kishte marrë grabitësve prenë e grabitur.
Gjoja për të vendosur qetësinë në kufi, Beogradi
shfrytëzoi një kundërgrabitje pa thënë se kush ishin
organizatorët. Kundërgrabitësit, me siguri malazezë,
kishin hyrë në zonën e Vermoshit, Tamarës, Grykës,
Vuklit dhe Selcës, të cilat i kishin plaçkitur. Shkodra e
tronditur qe ngritur në këmbë. Kërkonte nga Tirana
mbrojtjen e kufirit dhe zbimin e grabitësve malazezë.
Qeveria shqiptare u detyrua të dërgonte forca ushtarake
të cilat pas disa përpjekjesh të armatosura i dëbuan
grabitësit jashtë kufirit. Më 3 tetor 1924 kur Këshilli i
Lidhjes do të vendoste t'ia dërgonte Konferencës së
Ambasadorëve opinionin e Gjykatës së Hagës, me porosi
që atë t'ia përcillte për zbatim Tiranës dhe Beogradit,
arriti në Gjenevë njoftimi për provokacionin e
përmendur jugosllav në sektorin e Vermoshit. Në
përgjigje të deklaratës së delegatit jugosllav, i cili u
përpoq ta frynte konfliktin kufitar dhe t'ia ngarkonte
përgjegjësinë palës shqiptare, Fan Noli, i cili merrte pjesë
në seancën e Këshillit të Lidhjes së Kombeve, tha me
stilin e tij herë sarkastik, herë politik ndër të tjera:
"Kur dëgjon përfaqësuesin e shtetit jugosllav, shtyhesh të
mendosh që e gjithë kjo ka qenë një idil bukolik në shijen
më të mirë. Delet dhe viçat po kullosnin (në sektorin e
Triepshit - K.F.) përpara syve të vëmendshëm të dy
zonjushave, kur papritur arrijnë trimat shqiptarë dhe i
rrëmbejnë ato së bashku me delet dhe viçat e tyre. Të
afërmit e këtyre zonjushave të këndshme dhe pronarët e
deleve dhe të viçave turren në ndjekje, por - mjaft e
çuditshme, - të afërmit dhe pronarët zgjedhin si pikë të
hyrjes së tyre në territorin shqiptar pikërisht malin e
Vermoshit (dhe jo Triepshin - K.F.), pikën e
diskutueshme të kufirit. Dhe vjen fundi i trishtuar i kësaj
skene hyrëse qesharake. Alarmi gjëmon në Shqipëri.
Dërgohen përforcime, bëhet mobilizim, derdhet gjak,
sulmuesit zmbrapsen".
Këshilli i Lidhjes së Kombeve e mbylli seancën duke mos
e marrë në konsideratë protestën e qeverisë jugosllave as
për të dënuar Shqipërinë për të ashtuquajturin
provokacion kufitar, as për të ndryshuar vendimin e
Konferencës së Ambasadorëve, në favor të Jugosllavisë.
Megjithatë, për shkak të trazirave që ndodhën në
Shqipëri, të cilat shkuan drejt shtypjes së Revolucionit të
Qershorit, Konferenca e Ambasadorëve nuk ua përcolli
menjëherë Tiranës dhe Beogradit dy çështjet e
përmendura për njoftim dhe zbatim.
13

Marrëveshja e A.
Zogut me N. Pashiçin
Nikolla Pashiç Ahmet Zogu
Me triumfin e revolucionit demokratik të kryesuar nga Fan Noli
në qershor 1924, Ahmet Zogu me bashkëpunëtorët e tij të
ngushtë mërguan në Jugosllavi. Pasi u bind për dobësinë e
pushtetit të vet, A. Zogu si një ambicioz i papërmbajtur, iu
drejtua për ndihmë qeveritarëve serbë, të cilët dhjetë vjet më
parë e kishin bërë shkrumb e hi krahinën e Matit, përfshirë dhe
14
sarajet ku ai kishte lindur. Me premtimet për ndihmë që mori
nga kryeministri serb Nikolla Pashiç, sapo në fillim të gushtit
1924 arriti në Beograd, ai deklaroi se po përgatitej të rivendoste
në Shqipëri statusin ligjor të përmbysur nga kryengritësit. Për të
justifikuar kundërrevolucionin e tij, ai nuk ngurroi të akuzonte
qeverinë demokratike të Fan Nolit se po afrohej me Bashkimin
Sovjetik, emri i të cilit në atë kohë shkaktonte alergji në qeveritë
borgjeze të mbarë Kontinentit Evropian.
Për të rimarrë pushtetin në Shqipëri, ai u tregua i gatshëm të
pranonte pa asnjë rezervë të gjitha kushtet që i diktoi
kryeministri i qeverisë jugosllave N. Pashiçi. Kështu, më 14
gusht 1924 A. Zogu nënshkroi në Beograd me Nikolla Pashiçin
një marrëveshje të fshehtë, të përbërë nga gjashtëmbëdhjetë
pika, njëra më e zezë se tjetra. Në bazë të marrëveshjes, qeveria
jugosllave premtonte t'i jepte A. Zogut ndihmë politike,
ushtarake dhe financiare që të përmbyste Qeverinë e Fan Nolit
dhe të rimerrte pushtetin. A. Zogu zotohej nga ana e vet, se pasi
të rimerrte pushtetin të përmbushte detyrimet që përmbanin të
gjashtëmbëdhjetë pikat e marrëveshjes. Marrëveshja parashihte:
Shqipëria do të realizonte me Jugosllavinë një bashkim personal
(neni 1); A. Zogu, i cili do të ishte kryetar i shtetit shqiptar, do të
njihte dinastinë e Karagjeorgjeviçëve (neni 2); Qeveria
jugosllave do të njihte A. Zogun kryetar shteti dhe do t'i jepte
menjëherë një kontribut vjetor shtetëror (neni 3); Shqipëria nuk
do të kishte më as Ministri të Luftës, as ushtri kombëtare (neni
4); Shqipëria do të kishte një xhandarmëri aq të fortë sa të ishte
në gjendje të mbronte A. Zogun dhe regjimin e kryesuar prej tij
(neni 5); Në xhandarmërinë shqiptare do të bënin pjesë edhe
oficerë bjellorusë të gjeneralit Vrangel. Mjetet financiare dhe
armët do t'i përballonte Jugosllavia (neni 6); Në xhandarmërinë
shqiptare mund të përfshiheshin edhe oficerë jugosllavë (neni
7); Midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë do të vendoset një
bashkim doganor, në bazë të së cilës importimet dhe
eksportimet midis dy vendeve do të gëzonin liri të plotë (neni 8);
Përfaqësitë diplomatike dhe konsullore jugosllave ngarkoheshin
të mbronin interesat e Shqipërisë, e cila hiqte dorë që të kishte
përfaqësi diplomatike dhe konsullore të vetat (neni 9); Qeveria
shqiptare duhej të deklaronte pranë Konferencës së
Ambasadorëve se hiqte dorë nga pretendimi i saj për
sovranitetin mbi Manastirin e Shën Naumit dhe mbi lokalitetet e
Vermoshit dhe Kelmendit, të cilat do të mbeteshin nën
zotërimin e Jugosllavisë (neni 10); Kisha Orto-dokse Shqiptare
do të shkëputej nga Patriarkati i Kostandinopojës dhe do të
bashkohej me Patrikanën Ortodokse të Beogradit. Po kështu
edhe Komuniteti Mysliman Shqiptar do të varej nga Komuniteti
Mysliman Jugosllav (neni 11); Qeveria shqiptare nuk do të
interesohej për shqiptarët që ndodheshin jashtë kufijve të
Shqipërisë. Ajo zotohej të mos pranonte në tokën e saj kosovarët
dhe elemente kundërshtarë të politikës jugosllave (neni 12); Për
çdo koncesion që Shqipëria do t'u jepte vendeve të tjera ajo
duhej të merrte pëlqimin nga qeveria jugosllave (neni 13); Në
qoftë se Jugosllavia ndodhet në luftë me Bullgarinë dhe Greqinë,
qeveria jugosllave do të kishte të drejtën të rekrutonte në
Shqipëri një ushtri prej 25 mijë vullnetarësh për t'i përdorur në
frontin jugosllavo-bullgar dhe jugosllavo-grek. Po ashtu, në rast
lufte midis Italisë dhe Greqisë - ushtria jugosllave do të kishte të
drejtë të pushtonte gjithë tokën shqiptare, për t'i siguruar
Shqipërisë territorin e saj nga dyndja eventuale italiane ose
greke (neni 14); Qeveria Shqiptare nuk mund t'i deklaronte luftë
asnjë shteti pa pëlqimin paraprak të Jugosllavisë (neni 15); Ky
traktat (thuhej në nenin 16) do të mbetej sekret dhe nuk mund
15
të shpallej pa pëlqimin e të dyja palëve. (K. Krisafi. E vërteta e
marrëveshjes Zogu-Pashiç. Në: "Tema", 13 shtator 2012).
Sikurse shihet, në rast se marrëveshja do të zbatohej, Shqipëria
humbiste pavarësinë dhe kthehej në një provincë jugosllave me
një autonomi formale. Veç kësaj, marrëveshja prekte edhe
tërësinë territoriale të Shqipërisë - mbasi me zbatimin e saj,
Jugosllavia do të aneksonte Manastirin e Shën Naumit dhe
krahinën e Kelmendit me qendër Vermoshin (neni 10). Si
përfundim, me këtë marrëveshje ogurzezë, A. Zogu shiste
sovranitetin dhe integritetin e atdheut, për interesat e veta
personale - për të siguruar postin e kryetarit të një shteti formal,
pa autoritetin dhe pa dinjitetin që në atë kohë gëzonte shteti
shqiptar. Ky akt i turpshëm sa më s'bëhet, u mbajt i fshehtë nga
të dyja palët - nga Zogu sepse ai do të fitonte urrejtjen e popullit
të vet si tradhëtar i kombit, nga Pashiçi sepse do të ngjallte
kundërshtimin e Italisë, e cila në bazë të vendimit që kishin
marrë Fuqitë e Mëdha më 9 nëntor 1921, Roma kishte fituar të
drejtën të ndërhynte në Shqipëri në rast se pavarësia dhe
integriteti i shtetit shqiptar rrezikoheshin nga një fuqi tjetër.
Megjithatë, akti i nënshkruar më 14 gusht 1924, nuk ishte një
marrëveshje e lidhur midis dy shteteve, i cili kërkonte
medoemos t'i nënshtrohej raktifikimit parlamentar dhe
regjistrimit në Lidhjen e Kombeve. Ai ishte një akt midis dy
personave - midis një kryeministri, siç ishte Nikolla Pashiçi dhe
një ish-kryeministri, siç ishte A. Zogu, i cili tani ishte një refugjat
pa asnjë ofiq. Për këtë arsye, marrëveshja nuk ishte një akt
zyrtar, por një akt privat. Si e tillë, marrëveshja nuk kishte vlerë
shtetërore. Marrëveshja ishte në fund të fundit, një zotim që A.
Zogu i jepte N. Pashiçit, se kur të merrte pushtetin në dorë në
Shqipëri, do të ndërmerrte zbatimin e saj. Pra, nga kjo
pikëpamje, marrëveshja e 14 gushtit ishte një premtim. Formalisht ai rivendosi qeverinë e kryesuar nga Iliaz Vrioni, të
Natyrisht, ky premtim nuk e çliron A. Zogun nga njolla e turpit. cilën e kishte përmbysur Revolucioni i Qershorit. Ahmet Zogu
përkohësisht mbajti titullin e Komandantit të Përgjithshëm të
Marrëveshja u mbajt e fshehtë për gati 60 vjet. Arsyeja përse ajo
Forcave të Armatosura. Pas dhjetë ditësh ai e shkarkoi Iliaz
nuk u shpall menjëherë, kuptohet po të kemi parasysh gurgulenë
Vrionin dhe përqendroi në duart
që do të shkaktonte në Shqipëri nënshkrimi tradhtar i A. Zogut
e veta drejtimin e qeverisë
dhe në arenën evropiane zbulimi i planeve ekspansioniste të
shqiptare.
Pashiçit. Aspirata e Pashiçit për të aneksuar Shqipërinë duke u
mbështetur në një marrëveshje private, me siguri që u ngjante Më 21 janar 1925 ai e shpalli
ëndërrimeve donkishoteske. Nga ana tjetër, edhe Zogu e dinte Shqipërinë Republikë. Më 31
fare mirë se nënshkrimi i tij nuk mund ta ndryshonte kursin janar Asambleja e shpalli A.
politik që kishin vendosur Fuqitë e Mëdha dhe ca më pak Lidhja Zogun President të saj. Presidenti
e Kombeve. Atëherë, lind pyetja: përse u nënshkrua marrëveshja i Republikës ishte njëkohësisht
e 14 gushtit 1924? edhe kryetari i qeverisë shqiptare.
Republika që shpalli Zogu nuk qe
Duket se nga ana e qeverisë jugosllave, marrëveshja u nënshkrua
as presidenciale, as parlamentare,
për ta mbajtur nëpërmjet saj nën presion A. Zogun, jo për të
as demokratike. Ajo qe një
realizuar pikat e marrëveshjes, por të paktën për ta mbajtur në
republikë despotike, ku të gjitha
krahun e saj. Përkundrazi, nënshkrimi që vuri A. Zogu mund të
fijet e pushtetit përqendroheshin
shpjegohet vetëm me mentalitetin e tij si nip i një derebeu të
në duart e A. Zogut. Pushtetin
dikurshëm, të cilët e jepnin me lehtësi fjalën e nderit kur ishte
legjislativ do ta ushtronin dy Dhoma - Parlamenti dhe Senati.
puna për të nxjerrë përfitime personale, pavarësisht se që kur e
Pushteti legjislativ i dy Dhomave ishte formal. A. Zogu si
jepnin fjalën e nderit ishin të prirur që atë ta shkelnin.
kryeministër ishte i detyruar t'ua paraqiste Dhomave për
Me ndihmat ushtarake dhe financiare që A. Zogu siguroi nga miratim projektligjet e saj. Ndryshimet që mund të pësonte një
Nikolla Pashiçi - ai ndërmori kundërrevolucionin, i cili me projektligj i qeverisë nga dy Dhomat legjislative, duhej të
hyrjen e reparteve të tij në Tiranë më 24 dhjetor 1924, e solli atë miratoheshin nga Presidenti i Republikës. Pra, projektligjet e
në pushtet. Udhëheqësit e Revolucionit demokratik u larguan propozuara nga A. Zogu si kryeministër, ktheheshin në
nga Shqipëria. Rivendosjen e pushtetit konservator ai e quajti dekretligje vetëm nëse i nënshkruante A. Zogu si President i
"Triumfi i Legalitetit" në vështrimin e rivendosjes së statusit Republikës.
legal që ekzistonte në Shqipëri para se të shpërthente
Sapo rivendosi pushtetin e vet, A. Zogu vendosi të çlirohej nga
Revolucioni i Qershorit
detyrimi që kishte marrë ndaj Nikolla Pashiçit me marrëveshjen

16
e fshehtë të 14 gushtit 1924. Për këtë qëllim, atij i duhej të
siguronte një mbështetje të fuqishme në arenën ndërkombëtare.
Mbështetjen e gjeti tek Italia fashiste. Derisa të realizonte
marrëveshjen me Italinë fashiste, Zogut i duhej të vinte në
gjumë qeverinë jugosllave. Për këtë qëllim ai emëroi në qeverinë
shqiptare në krye të dikastereve më të rëndësishme, dy ministra
me prirje kontradiktore - Ceno beg Kryeziun ministër i Punëve
të Brendshme dhe Myfit bej Libohovën ministër i Financave dhe
zv.ministër i Punëve të Jashtme.
Zogu me Ceno Kryeziu
Ceno beg Kryeziu ishte kunati i Ahmet Zogut. Kishte nënshtetësi
jugosllave. Njihej botërisht se ishte përkrahës (dikush thotë edhe
agjent) i lidhjes së ngushtë të Shqipërisë me Mbretërinë e
Jugosllavisë. Përkundrazi, Myfit Libohova njihej si agjent i
Romës. Sikurse ka shkruar në kujtimet me titull "Politika ime në
17
Shqipëri", Vlorë 1920, ai ishte përkrahës i përfshirjes së
Shqipërisë nën protektoratin e Italisë.
Në fillim riardhja në pushtet e A. Zogut nuk u pa me sy të mirë
në Romë. Para së gjithash, ajo dyshonte për marrëveshjen Zogu-
Pashiç të 14 gushtit 1924, tekstin e së cilës Roma e shtiu
menjëherë në dorë, si nëpërmjet Beogradit ashtu dhe nëpërmjet
Tiranës. Dyshimet në Romë u shtuan nga ndihma dhe përkrahja
që Zogu për të rimarrë pushtetin siguroi nga Jugosllavia, rivalja
e Italisë në detin Adriatik dhe në Gadishullin Ballkanik.
Megjithatë, hapi që ndërmori Zogu duke trokitur në dyert e
Italisë, në Romë u prit mirë, ndonëse në fillim me ndonjë
rezervë.
Marrëveshjen me Italinë Zogu e konsolidoi duke nënshkruar me
Romën dy koncesione të rëndësishme - koncesionin e nxjerrjes
së vajgurit nga rezervat që mbante nëntoka shqiptare dhe
koncesionin e Bankës Kombëtare të Shqipërisë, si institucion
financiar i monedhës dhe i kreditit, me të drejtë absolute të
prerjes së monedhës kombëtare të Shqipërisë. Nga ana e saj,
Roma i premtoi Shqipërisë po atë vit (1925) një hua të
konsiderueshme prej 50 milionë frangash ari për ndërtime
botore.

Bisedimet shqiptaro-
jugosllave
Pasi siguroi mbështetjen e
Italisë, për të rregulluar
marrëdhëniet me
Jugosllavinë, A. Zogu ngarkoi
zyrtarisht Myfit Libohovën
zv.ministrin e Punëve të
Jashtme. Në të njëjtën kohë,
ai porositi Mehdi Frashërin,
përfaqësuesin shqiptar në
Komisionin Ndërkombëtar të
Kufijve pranë Konferencës së
Ambasadorëve, që të hynte në
bisedime me homologun e vet
jugosllav Palankoviçi për të
gjetur një kompromis. Edhe
në këtë rast, Zogu nuk mund të gjente njeri më të përshtatshëm
se Mehdi Frashëri për të bërë lëshime në dëm të sovranitetit dhe
të integritetit tokësor të Shqipërisë. Mehdiu krenohet në
"Kujtimet" e veta se më 1914 ishte ai që kishte propozuar
18
Protokollin e Korfuzit, me të cilin qarqet e Gjirokastrës dhe të
Korçës fitonin autonominë me karakter grek të të ashtuquajturit
Vorio-Epir. (Mehdi Frashëri. Kujtime. Vitet 1913-1933. Tiranë
2005).
Më 11 janar 1925 Myfit Libohova si zv.ministër i Punëve të
Jashtme, i dërgoi këtë mesazh Mehdi Frashërit, i cili në atë kohë
ndodhej në Firenze (Itali): "Pasi të përfundoni misionin tuaj në
Firenze, ju lutem të ktheheni në Paris ku do t'ju duhet të
përpiqeni me të gjitha mundësitë për të siguruar zgjidhjen
përfundimtare të këtyre dy çështjeve në favorin tonë të plotë.
Duhet patjetër të ngulni këmbë për mbrojtjen e vijës caktuar
fillimisht nga Komisioni i Kufijve në sektorin e Manastirit të
Shën Naumit, duke thënë se çdo korrigjim në kurrizin tonë do të
ishte një shkelje e interesave legjitime dhe thelbësore të
Shqipërisë. Megjithatë, nëse do të ishte e pashmangshme të
bëhej një korrigjim i lehtë në favor të Serbisë në këtë sektor, ju
duhet të kërkoni një kompensim të mjaftueshëm nga ana e
Vermoshit, duke ia lënë sigurisht manastirin Shqipërisë. Ne jemi
absolutisht kundër çdo lloj ndryshimi nga ana e Vermoshit, pasi
e konsiderojmë se kjo çështje është gjykuar. Është e pamundur
të pranohet qoftë edhe më i vogli ndryshim për sa i përket kësaj
çështjeje në dëm të interesave tona. Gjithashtu ju nuk duhet të
pranoni asnjë sugjerim në lidhje me një marrëveshje të
drejtpërdrejtë midis nesh dhe Jugosllavisë, për një zgjidhje të
mundshme të çështjeve të sapocekura". (K. Naska. Shën Naumi
dhe diplomacia e kohës. Tiranë 2012, f. 560).
Me një fjalë, Myfit Libohova, zv.ministri i Punëve të Jashtme i
jepte tri porosi Mehdi Frashërit: a) Të mos bënte asnjë lëshim
territori në sektorin e Vermoshit, mbasi vendimi i Komisionit të
Kufirit ka qenë përfundimtar; b) Nëse në sektorin e Manastirit të
Shën Naumit korrigjimi i kufirit është i pashmangshëm, Mehdi diskutim. Ky lëshim i pamotivuar juridikisht dhe diplomatikisht
Frashëri autorizohej të bënte një korrigjim të "lehtë" në këtë ia hapi rrugën, siç do të shihet, cenimit të padrejtë të integritetit
sektor në favor të Serbisë, me kusht që Shqipëria të tokësor të Shqipërisë.
kompensohej me një territor të mjaftueshëm në sektorin e
Gjithnjë me pëlqimin e Mehdi Frashërit, Beogradi njoftoi
Vermoshit, por në çdo rast Manastiri i Shën Naumit t'i mbetej
Konferencën e Ambasadorëve se kishte rënë në ujdi me Tiranën
Shqipërisë; c) Të mos pranonte nga Beogradi asnjë sugjerim që
për "shkëmbime" territoresh si në Manastirin e Shën Naumit
këto dy probleme të zgjidheshin me marrëveshje të
ashtu edhe në sektorin e Vermoshit. Për çfarë "shkëmbime"
drejtpërdrejta midis dy palëve.
territoresh bëhej fjalë? Sipas shpjegimeve që Mehdi Frashëri ka
Një muaj më vonë, në shkurt të vitit 1925 erdhi në Tiranë i dhënë më 19 korrik 1925 në mbledhjen plenare të të dyja
dërguari i posaçëm i qeverisë jugosllave për të lidhur Dhomave Legjislative të Shqipërisë (Senatit dhe Parlamentit),
marrëveshjen mbi çështjen e Vermoshit dhe të Shën Naumit. Në ato qenë:
përgjigje Këshilli i Ministrave mori dy vendime: a) Të dërgonte
Në sektorin e Shën Naumit Beogradi propozonte që manastiri
një komision të posaçëm në Vermosh dhe në Shën Naum për të
me fushën e vet t'i kalonte Jugosllavisë, kurse Jugosllavia nga
parë në vend ndryshimin e kufijve që propozonte Beogradi; b)
ana e saj i jepte Shqipërisë fshatin Piskupat, fshatin Lubanisht
Të merrte mendimin e Mehdi Frashërit nëse propozimi jugosllav
dhe pjesën e sipërme të luginës së Çërravës. Ky ishte një
ishte ose jo në favorin shqiptar. (Po aty, f. 564).
mashtrim i mirëfilltë, mbasi fshatrat Piskupat, Lubanishtë dhe
Në "Kujtimet" e veta Mehdi Frashëri flet për takimet që pati me pjesa e sipërme e luginës së Çërravës që gjoja Jugosllavia ia jepte
homologun jugosllav Palankoviç, përmend drekat e darkat që Shqipërisë, bënin pjesë në kazanë osmanë të Korçës, të cilën
hëngri me të, por nuk jep asnjë shpjegim sesi rrodhën bisedimet Konferenca e Ambasadorëve ia kishte njohur në mënyrë
mbi Manastirin e Shën Naumit dhe mbi territorin e Vermoshit. përfundimtare tërësisht Shqipërisë që me protokollin e 11
Pavarësisht nga heshtja e tij, trajtimi i dy çështjeve gjatë javëve gushtit 1913. Pra, Jugosllavia merrte përsipër t'i kthente
të mëvonshme lë të kuptohet se Mehdi Frashëri dhe Palankoviçi Shqipërisë si kompensim një territor që Konferenca e
arritën në një marrëveshje verbale. Sipas saj, duket se Mehdi Ambasadorëve ia kishte njohur Shqipërisë që në vitin 1913.
Frashëri u autorizua nga A. Zogu të vepronte ndryshe nga
udhëzimi i Myfit Libohovës: të kërkonte nga Konferenca e
Ambasadorëve që të pranohej propozimi i Beogradit për të
pritur derisa të përfundonin bisedimet që do të zhvillonin të dyja
palët për zgjidhjen e dy çështjeve të kufirit. Pra, Tirana pranonte
që kufiri shqiptaro-jugosllav, i cili ishte vendosur përfundimisht
nga të gjitha instancat ndërkombëtare, të vihej përsëri në

19
 PJESA III

Debatet në Asamble, si u
ndryshua Kushtetuta për
Shën Naumin

Pandeli Evangjeli
xx
 Debatet në Asamblenë
Legjislative për
fillimin e marrëveshjes
së kufirit
(17-19 korrik 1925)
Debatet që u zhvilluan në Asamblenë Legjislative, - në
mbledhjen e përbashkët të të dyja Dhomave Legjislative, Senatit
dhe Parlamentit - të cilat vazhduan tri ditë (17-19 korrik 1925),
në lidhje me kufirin e ri shqiptaro-jugosllav në sektorin e Shën
Naumit dhe në atë të Vermoshit, deri sot nuk janë trajtuar në
fushën e historiografisë. Procesverbalet e këtyre bisedimeve
kanë qenë botuar në Fletoren Zyrtare të kohës kushtuar
bisedimeve të Asamblesë Legjislative, të cilat, për shkak të
ekzemplarëve tepër të rrallë, janë të shfrytëzueshme me
vështirësi nga publiku i interesuar. Për fat të mirë, këto kohët e
fundit procesverbalet e bisedimeve të dyja Dhomave Legjislative
janë përfshirë në vëllimin e botuar nga Kaliopi Naska, "Shën
Naumi dhe diplomacia e kohës". Tiranë 2012.
21
Më 16 korrik 1925 u bë mbledhja plenare e të dyja Dhomave
Legjislative të Republikës - Parlamentit dhe Senatit, - nën
kryesinë e Eshref Frashërit. Në rend të ditës ishte shkresa e
kryetarit të qeverisë, me të cilën A. Zogu kërkonte autorizimin
për të filluar bisedime me palën jugosllave me objekt
"shkëmbim" territoresh në sektorin e Shën Naumit dhe në atë të
Vermoshit. Me shkresën e vet, A. Zogu kërkonte si President i
Republikës që mbledhja të bëhej e fshehtë. Jo pak asamblistë
kërkuan që mbledhja të bëhej e hapët. Më në fund, u vendos që
mbledhja të bëhej e fshehtë. Për këtë arsye, debatet e zhvilluara
nga asamblistët nuk i njohim. Në të njëjtën kohë, mbledhja
plenare ngarkoi komisionet e Punëve të Jashtme të të dyja
Dhomave Legjislative të merrnin në shqyrtim kërkesën e
kryetarit të qeverisë.
Për t'i dhënë kohë Komisioneve të Punëve të Jashtme që të
hartonin rezolutën, mbledhja plenare u vendos që të fillonte
ditën e nesërme. Të nesërmen, më 17 korrik kur u hap mbledhja,
kryetari i saj Eshref Frashëri njoftoi se Myfit Libohova nuk ishte
dakord me kërkesën e Presidentit të Republikës që mbledhja
plenare i kishte zhvilluar punimet e saj me dyer të mbyllura.
Kërkesa e tij për mbledhje me dyer të hapura u pranua. Më pas u
lexua rezoluta e përbashkët e dy Komisioneve të Punëve të
Jashtme nga Xhemil Dino, sekretari i seksioneve të Punëve të
Jashtme. Të dy seksionet i propozonin mbledhjes plenare që ta
miratonin kërkesën e qeverisë shqiptare për të hyrë në bisedime
me palën jugosllave për "shkëmbim" territoresh në sektorin e
Shën Naumit dhe në atë të Vermoshit. Kështu filluan debatet.
Deputeti Ferit Vokopola kërkoi nga Mehdi Frashëri, delegati
shqiptar në Komisionin e Kufirit, që t'i jepte mbledhjes plenare
shpjegime se çfarë propozonte pala jugosllave për ndryshimin e
kufirit. Meqenëse shpjegimet që M. Frashëri dha në mbledhjen e
djeshme kanë qenë të fshehta - tha F. Vokopola, - ato duhet të
përsëriten edhe sot në mbledhjen e hapët, mbasi është e
domosdoshme që kërkesat e palës jugosllave dhe pikëpamjet e
qeverisë shqiptare t'i dijë edhe publiku.
Duke iu përgjigjur Ferit Vokopolës, Mehdi Frashëri pohoi se
fjala e deputetit të Lushnjës ishte thjesht një "demagogji".
"Populli, - pohoi ai, - është si një çilimi, të cilin mund ta bësh të
qajë apo të qeshë me pak fjalë. Megjithatë, vazhdoi ai, meqenëse
populli shqiptar është patriot, atij duhet t'i thuhen gjërat që i
nevojiten". (Po aty, f. 595). Gjatë regjistrimit të debateve vihen
re disa formulime kontradiktore të Mehdi Frashërit. Kur njoftoi
se Konferenca e Ambasadorëve ia përcolli më 27 prill 1925
vendimin përfundimtar se Shën Naumi dhe zona e Vermoshit i
takonin Shqipërisë, - M. Fra-shëri shtoi se së bashku me këtë
njoftim Konferenca ia përcolli Shqipërisë edhe propozimin e
Jugosllavisë për ta zgjidhur çështjen e kufirit me marrëve-shje
dypalëshe.
Përkundrazi, gjatë shpjegimeve që dha Mehdi Frashëri, ai flet
sikur Konferenca e Ambasadorëve kishte marrë vendim që
çështja e kufirit të zgjidhej midis dy palëve. Në relacionin e
seksionit të punëve të jashtme, flitet qartë se ajo kishte marrë në
shqyrtim jo vendimin e Konferencës së Ambasadorëve, i cili nuk
kishte përse të diskutohej pasi ishte në favor të Shqipërisë, por
propozimin e palës jugosllave, të cilën e kishte përcjellë
Konferenca e Ambasadorëve. Në relacion thuhej tekstualisht:
"Qeveria shqiptare mbas këshillave (pra jo vendimeve - K.F.) dy
herë të përsëritura të Konferencës së Ambasadorëve u ndodh
përpara disa propozimeve të Qeverisë Jugosllave, për çka i
përket Shën Naumit dhe një pjese të Velipojës në zonën e
22
Vermoshit". (Po aty, f. 592). Siç shihet, pretendimi i Mehdi
Frashërit ishte një shtrembërim i të vërtetës. Konferenca e
Ambasadorëve nuk kishte të drejtë të kërkonte pëlqimin e të
dyja palëve për një vendim që kishte marrë formë të prerë, i cili
kishte gjetur miratimin jo vetëm nga Konferenca e
Ambasadorëve, por edhe nga Gjykatorja e Hagës, madje edhe
nga Këshilli i Lidhjes së Kombeve.
Mehdi Frashëri shtoi ndër të tjera se
për të hyrë në bisedime me palën
jugosllave ishte mbështetur në një
vendim të qeverisë së Tiranës. Madje,
shtoi, se edhe ai personalisht e kishte
miratuar këtë vendim, mbasi
Shqipëria po të jepte Manastirin do të
merrte fshatin Piskupat të banuar nga
rreth 60 familje shqiptare dhe një
sipërfaqe katër herë më të madhe se
Mehdi Frasheri ajo që po jepte. Edhe lëshimin e pyllit
të Velipojës në sektorin e Vermoshit
ai e kompensoi me disa përfitime, të
cilat Beogradi i dha pa asnjë garanci.
"Unë, - theksoi Mehdi Frashëri, - ja kam propozuar qeverisë që
t'i kërkojmë Jugo-sllavisë një copë bjeshkë që ndodhet në mes të
Bajcës e të Libovicës, që është pronë e Bajrakut të Vuklit (të cilën
Beogradi nuk e pranoi - K.F.). Tani, nënvizoi ai, Parlamenti dhe
Senati të bëjnë çfarë të duan". (Po aty, f. 598). Siç shihet, këtu po
vazhdon loja e volejbollit: Zogu ngarkoi Myfit Libohovën, ky ia la
topin në dorë Mehdi Frashërit, kurse ky, nga ana e tij, e hodhi
topin në fushën e Asamblesë.
Ministrit të Punëve të Jashtme nuk i pëlqeu shprehja e Mehdi Beogradi propozonte për shkëmbim të Shën Naumit ishte pa
Frashërit se qeveria kishte marrë vendim për të shkëmbyer Shën vlerë.
Naumin (në favor të Jugosllavisë) me fshatin Piskupat (në favor
Deputeti Ndrek Kiçi nuk ishte dakord për shkëmbimin e
të Shqipërisë). Ai tha, sipas procesverbalit, tekstualisht: "Më
propozuar nga pala jugosllave. Premtimet e Beogradit për "hapje
duket se zoti delegat (Mehdi Frashëri - K.F.) gabimisht tha se
rrugësh", për "treg të lirë", për "heqje takse doganore", për
Qeveria ka marrë një vendim për shkëmbimin e Shën Naumit
"heqje takse pasaportash", këto - theksoi ai, - nuk më gëzojnë
me Piskupatin". Për të shkarkuar veten nga përgjegjësia, ai
aspak, mbasi po na lejnë si "një trup pa këmbë e pa duar".
vazhdoi: "Qeveria, zotë-rinj, nuk ka marrë ndonjë vendim dhe
"Vermoshi, zotërinj, për malësitë tona ka një rëndësi të veçantë.
çështjen jua ka paraqitur Juve për vendim. Në është se ju
Për to është humbja e fikja (vdekja). Ju lutem zotërinj, -
pranoni që të bëhet një shkëmbim, atë-herë qeveria do të hyjë në
përfundoi ai, - të mendoni pak se ç'po heqin që nga viti 1913
marrëveshje. Kur t'i mbushet mendja që shkëmbimi është në
malësitë tona. Gati 100 shtëpi nga Kelmendi, Nikçi dhe Vukli
dobi të popullit dhe të shtetit dhe nuk i sjell dëm si moral ashtu
janë larguar dhe po largohen nga ato anë, mbasi nuk kanë mjet
dhe material, qeveria do të hyjë në pazarllëk. Përndryshe,
jetese... Prandaj ju lutem shumë, këtë çështje ta lëmë për në
qeveria nuk bënë një shkëmbim".
vjeshtë". (Po aty, f. 600).
Pas tij e mori fjalën deputeti Mihal Kaso. Qeveria, tha ai, e ka
Deputeti Selaudin Blloshmi, pasi kujtoi se historia e Shqipërisë
për detyrë që të mbrojë interesat e shtetit dhe të popullit.
ishte një histori shkëputje territoresh, kur erdhi te shkëmbimi i
Lëshimi i Shën Naumit "është me të vërtetë një hidhërim për ne
Shën Naumit dhe i pyllit të Vermoshit, tha: "Humbja e 4 mureve
si shqiptarë, por është dhe një hidhërim veçanërisht për ne
të Manastirit dhe e pyllit të Vermoshit, kundrejt humbjeve të
orthodoksët, mbasi humbim Manastirin e Shën Naumit". Ai e
mëparshme janë shumë të vogla. Shkëputja e tyre nga ne është e
mbylli debatin e vet duke thënë: "Qeveria ka ndoshta frikë që të
hidhët, sepse ato kanë rëndësi politike, strategjike dhe historike.
marrë një vendim të tillë (i cili dëmton popullin), por ne duhet t'i
Por kur kemi një milion e ca shqiptarë, që janë jashtë kufirit
japim kurajë dhe të marrim përgjegjësinë dhe të autorizojmë
tonë, ato katër mure nuk mund të luajnë ndonjë rol... Ne
qeverinë dhe kësaj çështje t'i japim kështu përfundimin, siç e
prisnim nga Fuqitë e Mëdha që t'i jepnin Shqipërisë tokat që i
kërkon nevoja dhe interesi". (Po aty, f. 599).
takonin, por ata fatkeqësisht na dhanë vetëm katër muret e
Deputeti Kol Mjeda bëri një propozim interesant: "Përderisa Manastirit. Se çfarë roli mund të lozë dhe çfarë rëndësie mund të
ministri i Punëve të Jashtme kërkon autorizimin tonë për të hyrë ketë Shën Naumi me këto përmasa e kupton secili. Po të kishte
në pazarllëk me qeverinë jugosllave dhe përderisa është fjala për rrethinat atëherë po, do të kishte rëndësi. Ndonëse Fuqitë e
shkëmbim territoresh, - tha Kol Mjeda, - që përkundrejt Mëdha dhe Gjykatorja e Hagës na e ka dhënë Shën Naumin,
Manastirit të Shën Naumit, Jugosllavia t'i jepte Shqipërisë fqinji ynë nuk do që ta lëshojë. Fuqitë e Mëdha, kur kanë
Hotin, Grudën dhe Triepshin. Ai linte të kuptohej se territori që formuluar vendimin e tyre, me një dorë na e kanë dhënë të

23
drejtën dhe me dorën tjetër atë na e kanë marrë, veçse na kanë
lënë (trashëgim) një grindje të mërzitshme. A ia vlen që për një
pikë të tillë të hapet një luftë? Të thuash jo, është keq, të thuash
po, 'po'-ja ka problemet e veta". Përfundimisht, S. Blloshmi ishte
dakord me rezolutën e Komisionit të Punëve të Jashtme.
Xhemil Dino e mbrojti tezën e rezolutës së Komisionit me këto
argumente: se dinjitetin kanë mundësi ta mbrojnë vetëm Fuqitë
e Mëdha, kurse shtetet e vegjël janë të destinuara të bëjnë
lëshime në dëm të dinjitetit. Megjithatë, sipas tij, Shqipëria ka
përfitime nga marrëveshja e propozuar nga pala jugosllave,
mbasi "Shqiptarët do të kenë liri të plotë të hyjnë e të dalin pa
pasaporta e të bëjnë tregti pa paguar taksë doganore". (Po aty, f.
63). Këtu pati zëra që e vunë në dyshim saktësinë e këtyre
përfitimeve dhe se kërkuan garanci për to. Xh. Dino u përgjigj se
nuk ishte ai, por qeveria që duhej të jepte garanci për realizimin
e këtyre premtimeve.
Më pas e mori fjalën deputeti Fiqiri Rusi. Ai pohoi se ndryshimi i
kufirit u propozua jo siç njoftoi Mehdi Frashëri, nga Konferenca
e Ambasadorëve, por nga qeveria jugosllave. Në këtë mënyrë,
Konferenca tërthorazi plotësoi dëshirën e Jugosllavisë në
kurrizin tonë. Propozimi që i bëhet qeverisë shqiptare për
shkëmbim tokash unë nuk di, theksoi ai, nëse është ose jo në
përfitim të shtetit shqiptar. Por, meqenëse, sipas tij, Fuqitë e
Mëdha nuk e përkrahnin Shqipërinë, ai mendonte se dy Dhomat
Legjislative ta përkrahnin përfundimin e marrëveshjes së
qeverisë shqiptare me qeverinë jugosllave, me besim të plotë se Rauf Fico
qeveria do ta ruante nderin e Shqipërisë.
Deputeti Rauf Fico pohoi çiltazi se "katër muret e kishës së Shën
Naumit për mua nuk kanë ndonjë vleftë. Thuhet se për këto do të na japin Piskupatin, ku ka dhe atje një kishë, e cila do të zërë
vendin e kishës së Shën Naumit" (Duket se ai nuk e kishte të
24
qartë se një kishë fshati nuk mund të zëvendësojë nga pikëpamja
institucionale dhe fetare një manastir). Në lidhje me Vermoshin,
ai pohoi se pylli i Velipojës ka qenë kurdoherë shkak grindjesh
midis shqiptarëve dhe malazezëve. Ai pohoi se, sipas të drejtës
ndërkombëtare dhe vendimeve të Gjykatores së Hagës, ai pyll i
takonte Shqipërisë. Por "mjerisht, - nënvizoi ai, - fati ynë nuk po
na do. Shqipëria ka pësuar operacione pas operacionesh: humbi
Kosovën, humbi Çamërinë, humbi një milion e ca prej bijve të
saj, të cilët gjenden jashtë kufijve të Shqipërisë. Tani po i bëhet
edhe një operacion tjetër. Na thonë të japim Velipojën, Shën
Naumin. Por këto pse do t'i japim? Dua të them zoti kryetar, se e
drejta në vetvete nuk ka vleftë. Kush ka fuqinë, e ka të drejtën në
dorë. Mbasi do t'i humbasim këto vise, do të pësojmë një
operacion tjetër në kurrizin e ardhmërisë tonë. Në mos tjetër,
ajo që qeveria shqiptare duhet të përfitojë nga ky shkëmbim
është të kërkojë nga Beogradi hapjen e shkollave shqipe në
Kosovë ku kemi më tepër se një milion vëllezër tanë. Të
kërkojmë ngritjen e konsullatave tona në Shkup e në Prizren. Në
Shkodër ku banon një pjesë fare e vogël serbësh, rreth 1500
frymë, Jugosllavia ka një konsullatë dhe një shkollë për ta. Jemi
pra, të shtrënguar t'i japim leje qeverisë tonë të hyjë në
marrëveshje me qeverinë jugo-sllave. Rauf Fico duhet ditur se
kjo është një plagë e pashërueshme në zemrat dhe në trutë
tona". Rauf Fico e përfundoi fjalën e tij me një thirrje patetike:
"Ashtu siç serbët pritën katër shekuj për të plotësuar idealin e
tyre, ashtu do të presim edhe ne. Do t'i drejtojmë nipërit e
stërnipërit tanë dhe dikur shkarazi, barkazi një ditë do të vemi
në Kosovë, nën hijen e shkabës dykrenare". Fjala e tij pati
duartrokitje të vazhdueshme. "Pra, - vazhdoi ai, - i jap leje
qeverisë dhe e porosis edhe një herë të nguli këmbë për të
dërguar konsull në Shkup e në Prizren dhe të çeli në vende të
25
tjera (të Kosovës - K.F.) shkolla shqipe, mbasi të drejtat janë
reciproke".
Tef Gera kërkoi nga qeveria që në marrëveshjen me Jugo-
sllavinë të përfshihej edhe liria e katundeve të malit të Krajes për
të vizituar lirisht tregun e Shkodrës.
J. Erebara deklaroi se e linte çështjen në dorë të qeverisë për ta
zgjidhur siç ishte në interes të Shqipërisë. Ferit Vokopola
shpjegoi edhe një herë arsyen përse populli duhet të dijë se si
qëndron e vërteta, me qëllim që "përgjegjësinë ta kemi së
bashku me të". Pastaj ai kaloi në trajtimin e dy problemeve të
kufirit. "Shteti përbëhet, - tha ai, - nga kombi, toka (territori -
K.F) dhe organizata e qeverisë (administrata shtetërore - K.F.).
Kur cenohet toka, është cenuar krejt organizata. Nga bisedat që
u mbajtën këtu mbi pikën e Shën Naumit e mbi pikën e
Vermoshit, kuptohet se nuk janë lënë toka të mëdha... Sipas
shpjegimeve që na dha delegati ynë, Vermoshi i mbetet
Shqipërisë dhe vetëm një pjesë të tij kërkon qeveria jugosllave...
Delegati i qeverisë, si dhe relatori i komisionit na thanë se po
lëmë Shën Naumin me një region 750 metrash dhe në tjetrën
anë po marrim fshatin Piskupat, ku banojnë 50-60 familje
shqiptare me 500 frymë". (Po aty, f. 606). Pastaj pyeti: A e
cenon kjo vepër prestigjin e kombit dhe a e siguron interesin e
tij? "Unë jam i mendimit, se duhet të kemi kurajë civile dhe ta
themi çiltas se kjo vepër nuk e cenon prestigjin e kombit.
Prandaj jam i mendimit të autorizojmë qeverinë tonë që të hyjë
në marrëveshje me qeverinë jugosllave". (Po aty, f. 606). Ai shtoi
se e njëjta gjë ndodhi edhe në sektorin e Vermoshit: Edhe këtu
Shqipëria jep dhe merr. Veç kësaj, Shqipëria "fiton lehtësira
tregëtije dhe komunikacioni".
Përfundimisht, edhe ai pranoi të autorizohej qeveria që të
fillonte bisedimet me palën jugosllave për zgjidhjen e çështjes së
kufirit. (Po aty, ff. 606-607).
Mbasi mbaruan debatet e senatorëve dhe të deputetëve, kryetari
i Asamblesë, Eshref Frashëri, u kujtua se me këtë debat ishte
shkelur neni 2 i statutit themeltar në të cilin thuhej se kufijtë e
Shqipërisë ishin të paprekshëm. Për këtë arsye, para se të vihej
në votim kërkesa për të autorizuar qeverinë që të hynte në
bisedime me palën jugosllave për shkëmbim territoresh, ai
shpjegoi detyrimin që kishin të dyja Dhomat për ta përligjur
ndryshimin e kufirit me Statutin themeltar, i cili në nenin 2 në të
vërtetë e ndalonte kategorikisht çdo cenim apo prekje të kufirit
shtetëror. "Nëse kemi të bëjmë me një shkëmbim territoresh pa
u ndryshuar artikulli numër 2 i Statutit, - nënvizoi ai, - do të
bëjmë një vepër antikushtetore. Prandaj është e domosdoshme
që më parë t'i shtojmë një paragraf të vogël nenit 2 të Statutit
dhe vetëm pasi të pranohet kjo shtojcë, atëherë mund të vihet në
votë kërkesa e qeverisë për "shkëmbim" territoresh dhe çështja
të marri përfundimin e duhur". (Po aty, f. 607). Ai iu kujtoi
asamblistëve se "ndërrimi i Statutit bëhet me 2/3 e votave të
mbledhjes legjislative duke u mbledhur të dyja Dhomat bashkë".
Përfundimisht, miratimi i shtojcës së nenit 2 të Statutit dhe pas
tij miratimi i rezolutës së Komisioneve të Punëve të Jashtme u la
për ditën e nesërme më 18 korrik. (Po aty, f. 607).
Të nesërmen, më 18 korrik, punimet e Asamblesë Legjislative u
zhvilluan me një shpejtësi të jashtëzakonshme. Arsyeja që e
shtyu Asamblenë Kushtetuese të zhvillonte tri mbledhje brenda
pak orëve për të plotësuar një nen të Statutit të Republikës
qëndron te interesi i Presidentit të Republikës për ta mbyllur sa
më parë çështjen e ndryshimit të kufirit. Në fakt, më 18 korrik të
26
dy Dhomat Legjislative - Senati dhe Parlamenti - zhvilluan në të
njëjtën kohë në orën 9 të mëngjesit mbledhje të veçanta për të
hartuar secila më vete shtojcën e nenit 2 të Statutit. Brenda një
ore kryetari i Senatit hartoi dhe miratoi shtojcën e nenit 2 të
Statutit, të cilën ia përcolli me shkresë kryesisë së Parlamentit.
Nga ana e tij, Parlamenti pasi e lexoi dhe e miratoi shtojcën, ia
përcolli kryesisë së Senatit. Më në fund, kryesia e Senatit ia
përcolli tekstin përfundimtar të shtojcës për shqyrtim dhe
miratim mbledhjes plenare të të dyja Dhomave Legjislative.
Gjithë ky proces dypalësh, me gjithë ecejaket e shtojcës u krye
brenda një ore. Kështu, në orën 10 të mëngjesit filloi debati mbi
shtojcën e nenit 2 të Kushtetutës.
Mehdi Frashëri gjeti një zgjidhje të ngjashme edhe në çështjen e
kufirit në sektorin e Vermoshit, edhe këtu në dëm të palës
shqiptare. Edhe në këtë sektor, Shqipëria i dhuronte
Jugosllavisë pjesë të territorit të saj dhe merrte si shkëmbim
territore që i qenë njohur Shqipërisë që më 1913. Madje,
premtimet që Beogradi i jepte Shqipërisë se do t'i lejonte
banorët e Kelmendit të punonin tokat që tani do t'i kalonin Malit
të Zi dhe fshatarët e zonës kufitare që të frekuentonin lirisht dhe
pa doganë tregjet e Prizrenit, Gjakovës dhe Dibrës - nuk
përmbanin asnjë garanci se pala jugosllave do t'i respektonte
ashtu siç në të vërtetë më vonë nuk i respektoi.
Të dyja këto propozime, A. Zogu si kryetari i qeverisë ia përcolli
për miratim, në përputhje me Kushtetutën, të dyja Dhomave
Legjislative të Shqipërisë.
Kur në orën e caktuar u hap seanca plenare, debati filloi me një
çështje që nuk parashihej në rend të ditës. Para se të shqyrtohej
shtojca e nenit 2, deputeti Vasil Bamiha ngriti çështjen parimore
se shtojca nuk kishte të bënte me bisedimet qeveritare me palën
jugosllave, por me një dispozitë që prekte Statutin themeltar. Si
rrjedhim, atë nuk duhej ta trajtonte Komisioni i përbashkët i
Punëve të Jashtme, por, sipas tij, Komisioni Juridik, pasi këtij i
përkisnin çështjet që preknin statutin. Kryetari i Asamblesë
Legjislative, Eshref Frashëri, i cili ishte ai që e kishte caktuar
Komisionin e Punëve të Jashtme, e mbrojti tezën e vet duke
thënë se qëllimi i shtojcës kishte të bënte jo me çështje juridike,
por me ndryshim territoresh, të cilat i përkisnin marrëveshjet e
shtetit me fuqitë e tjera. Madje, me këtë rast deputeti Bamiha
protestoi për nismën që kishte marrë qeveria për ndryshimin e
kufirit.
Pas një pushimi të shkurtër, siç duket për të qetësuar tensionin
që u ndje në sallë, mbledhja pranoi propozimin e kryetarit, që
shtojca e nenit 2 të trajtohej nga Komisioni i Punëve të Jashtme
nga të dyja Dhomat bashkërisht, i cili kryesohej nga Pandeli
Evangjeli. Teksti i shtojcës të nenit 2 të statutit i hartuar nga
Komisioni ishte ky: "Asnjë ndryshim i kufirit nuk mund të bëhet
veç se me një vendim të marrun pas dispozitave të parapame në
artikullin 141 të këtij statuti". Në bazë të kësaj shtojce, qeveria
për çdo ndryshim të kufirit duhet të merrte miratimin e dy
Dhomave Legjislative, të cilin duhet ta pranonin jo më pak se dy
të tretat e votave të përbashkëta. Nëse do të pranohej teza e V.
Bamihas se shtojca e nenit 2 ishte një çështje juridike, atëherë
duhej të ndryshonte procedura që kishte ndjekur Asambleja
Legjislative: shtojca duhej të shqyrtohej jo nga Komisioni i
Punëve të Jashtme, por nga Komisioni Juridik. Madje, shtojca
duhej të shqyrtohej jo nga mbledhja e përbashkët e të dyja
Dhomave, por nga dy Dhomat veç e veç dhe të miratohej nga
secila dhomë me dy të tretat e votave të tyre.
27
Ibrahim Xhindi nguli këmbë se ky plotësim i nenit 2 nuk ka
lidhje me ndryshimin e kufirit, por me statutin. (Në tekst
ndërpritet fjalia, sigurisht ka dashur të thotë se i përket
Komisionit Juridik dhe jo Komisionit të Punëve të Jashtme).
Sipas Mihal Kasos, neni 141 i Statutit thotë se çdo ndryshim i
statutit merret me dy të tretën e votave të mbledhjes së
përbashkët të të dyja Dhomave. Ai mendonte se "Komisioni e
quajti të nevojshëm që ndryshimin e kufirit ta vënë nën mbrojtje
të dispozitave të Statutit". Ai shtoi se "çdo ndryshim i kufirit të
shtetit duhet të hyjë nën atë mbrojtje ku hyn edhe ndryshimi i
Statutit". (Po aty, f. 610). Me një fjalë, dy Dhomat Legjislative
nuk kishin të drejtën të bënin ndryshimin e kufirit veç e veç, por
vetëm me mbledhjen e votave bashkërisht". Ibrahim Xhindi e
quan me vend mbledhjen e përbashkët të të dyja Dhomave
Legjislative, të cilat vetëm ato kishin të drejtë dhe jo të dyja
Dhomat veç e veç, që të miratonin ndryshimin e Statutit.
Xh. Dino tha se sipas kryetarit të Parlamentit "Asambleja çdo
herë mund të ndryshojë një pikë kufiri duke proceduar në bazë
të artikullit 141 të Statutit. Më duket se kjo deklaratë, - vazhdoi
ai, - është alarmante, mbasi ndryshimi duhet të bëhet vetëm këtë
herë, meqenëse kanë mbetur vetëm këto dy pika për të
përfunduar. Prandaj mos të alarmohemi. Kjo shtojcë është
shumë e mirë". (Po aty, f. 610). Sipas Fiqiri Rusit, për një
ndryshim kufiri nuk mjaftonte një autorizim i Asamblesë por
duhej një ligj. Sipas Sali Vuçiternit, aty nuk flitej për një
autorizim, por për një shtesë të nenit 2 të Statutit, prandaj e
quante të drejtë shtojcën e nenit 2 ashtu siç e kishte formuluar
komisioni.
Sikurse shihet, komisioni pranoi se kufiri mund të ndryshonte
pa përcaktuar motivacionin, vetëm me kushtin që ai të miratohej
nga dy e treta e asamblistëve. Shumica e asamblistëve, të cilët
tashmë dihet se ishin përkrahës të A. Zogut, e miratuan në
parim ndryshimin e kufijve të Atdheut pa përcaktuar
motivacionin.
ur shtojca e nenit 2 të statutit u vu në votim në dy Dhomat
Legjislative nga 65 asamblistë (18 senatorë dhe 47 deputetë), në
sallë ndodheshin 54 deputetë dhe senatorë. Prej tyre në favor të
shtojcës së nenit 2 të Statutit votuan 43 asamblistë.
Kundërshtuan haptas 8 asamblistë (Pjetër Shan Deda, Kol
Mjeda, Kolec Deda, Ndrek Kiçi, Prenk Llosh Gjoni, Said Kalaja,
Tef Gera, Zenel Mandiqi). Një asamblist abstenoi (Maliq
Bushati), kurse 2 asamblistë kur filloi votimi u larguan nga salla
(Dr. Loni Gjini, Syrja Pojani). Si rrjedhim, shtojca e Statutit u
miratua me 43 vota, të cilët ishin dy e treta e numrit të
përgjithshëm të asamblistëve dhe jo të asamblistëve të
pranishëm. Pasi përfundoi votimi, kryetari Eshref Frashëri u
paraqiti dy Dhomave Legjislative një mocion dërguar nga Myfit
Libohova të formuluar në këtë mënyrë:
"Senati dhe Dhoma e Deputetëve të mbledhur së bashku, sot më
18 korrik 1925 për të biseduar mbi çështjen e kufijve shqiptaro-
jugosllav, pranon në parim një shkëmbim toke midis dy shteteve
dhe autorizon qeverinë të hyjë në marrëveshjet e duhura në
përputhje me interesat e shtetit dhe të popullit shqiptar". (Po
aty, f. 612). Më tej në mocion thuhej: "Përpara se të përfundohen
(nënshkruhen - K.F.) këto marrëveshje, qeveria do t'ia paraqesë
në sesion të vjeshtës në fillim secilës Dhomë veçanërisht për të
marrë vendimet e tyre sipas dispozitave të artikullit 141 të
Statutit dhe për të thirrur pastaj mbledhjen e Asamblesë
Legjislative për vendim përfundimtar".

28

Marrëveshja
shqiptaro-jugosllave
Duke patur parasysh rëndësinë kombëtare që kishte çështja e
kufijve, Eshref Frashëri i kujtonte kryetarit të qeverisë (A.
Zogut) se para se të hynte në marrëveshje me palën jugosllave,
duhej të kërkonte autorizimin e dy Dhomave. (Po aty, fq.
620-621). Propozimi u pranua njëzëri. Këtë mocion, tani të
miratuar, kryetari i dy Dhomave Legjislative ia paraqiti kryetarit
të qeverisë të nesërmen, më 20 korrik 1925.
Më 5 gusht 1925 Komisioni Ndërkombëtar i Caktimit të Kufijve
të Shqipërisë miratoi "raportin e Komitetit Teknik Gjeografik në
lidhje me zgjidhjen që kishin gjetur me kompromis të dyja
qeveritë për vijën kufitare në sektorët e Shën Naumit dhe të
Vermoshit". Marrëveshja e arritur midis dy qeverive shkaktoi
entuziazëm në Jugosllavi. I ngarkuari me Punë i Shqipërisë në
Beograd, Dr. Gjergj Pekmezi, në relacionin që i drejtonte
qeverisë shqiptare në 10 gusht shkruante se shtypi i Beogradit e
konsideronte marrëveshjen si një fitore të Jugosllavisë, mbasi,
sipas saj, "manastiri i Shën Naumit dhe Vermoshi iu dhanë
përfundimisht Jugosllavisë prej Konferencës së Ambasadorëve.
Si shpërblim, shkruan Shtypi, Shqipërisë iu dha fshati Peskopi
në vend të Shën Naumit, kurse në Vermosh do të bëhet një
29
rektifikim në favor të Shqipërisë. Gazetat e Beogradit, - shton
Gj. Pekmezi, - e paraqesin këtë ngjarje politike si një
ngadhënjim të diplomacisë jugosllave". (Po aty, f. 624).
Kryeministri Nikolla Pashiç ngeli i pakënaqur, ndoshta i
zhgënjyer, ngase lakmonte që Jugosllavia të merrte më tepër seç
mori. Por më vonë, siç duket nën presionin e aleatëve të tij të
mëdhenj, u pajtua me marrëveshjen.
Emigrantët politikë shqiptarë qenë të parët që protestuan
kundër lëshimit të Shën Naumit dhe të Vermoshit në favor të
Jugosllavisë. Ndër to duhet veçuar protesta që Fan Noli, ish-
kryeministri i Shqipërisë, i dërgoi Lidhjes së Kombeve më 18
gusht 1925. Në peticion protestohej kundër marrëveshjes së
lidhur midis qeverive shqiptare dhe jugosllave, e cila u ratifikua
nga Konferenca e Ambasadorëve për lëshimin Jugosllavisë të
rrethit të malit Vermosh dhe të manastirit të Shën Naumit
kundrejt një rregullimi të vogël të kufijve jugosllavo-shqiptare
në favor të Shqipërisë. Sipas Fan Nolit, marrëveshja nuk do t'i
zbuste marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave. Përkundrazi, sapo të
ndryshonte qeveria në Tiranë, grindjet midis shqiptarëve dhe
jugosllavëve do të rishfaqeshin përsëri. Pakënaqësia e
shqiptarëve, vazhdon Noli, rridhte ngase Shqipëria po i jepte
Jugosllavisë territore të cilat asaj i qenë njohur nga Konferenca e
Ambasadorëve. Më tej Fan Noli shpjegonte se Beogradi e
përkrahu Ahmet Zogun të rimerrte pushtetin, me kusht që ky t'ia
shpërblente me ato territore që ajo nuk i siguroi dot me
Konferencën e Paqes.
Në qarqet diplomatike të Perëndimit bëri përshtypje të thellë
fakti se si Konferenca e Ambasadorëve në Paris shkeli me këmbë
vendimin që ajo vetë kishte marrë disa herë për Shën Naumin
dhe Vermoshin në favor të Shqipërisë. Sipas këtyre zërave,
Athina u pendua që i kishte lëshuar Shqipërisë 12 fshatrat e
zonës kufitare të Bilishtit dhe nuk kishte ndjekur shembullin e
Jugosllavisë, e cila me këmbënguljen e saj e fitoi Shën Naumin
dhe pyllin e Vermoshit.
Pas disa javësh, më 28 shtator 1925, Ahmet Zogu si president e
ndryshoi përbërjen e qeverisë që kryesonte si kryeministër.
Vendin e Myfit Libohovës si zv.ministër i Punëve të Jashtme, e
zuri Hysen Vrioni, atë të Ceno bej Kryeziut si ministër i Punëve
të Brendshme e zuri Musa Juka, vendin e Petro Pogës si ministër
i Drejtësisë e mori Milto Tutulani, vendin e Myfit Libohovës si
ministër i Financave e zuri Sulejman Starova.
Ndryshime u bënë edhe në kryesinë
e Dhomave Legjislative. Kryetar i
Senatit në vend të Eshref Frashërit u
ngarkua Pandeli Evangjeli, kurse
kryetar i Dhomës së Deputetëve disa
ditë më vonë u ngarkua Koço Kota.
Ndërkohë, në Paris vazhdonin
bisedimet midis delegatëve shqiptarë
dhe jugosllavë. Mehdi Frashëri
kishte kërkuar nga pala jugosllave: a)
Zgjerimin e zonës së Piskupisë, duke
përfshirë gjithë lartësitë strategjike
Pandeli Evangjeli brenda në kufirin shqiptar e duke ia
lënë Jugosllavisë vetëm
"binanë" (ndërtesën - K.F.) e Shën
Naumit. b) Në anën e Velipojës kishte kërkuar gjithë kurrizin e
Skrabatushës me gjithë karakollin e vjetër të Turqisë, që
ndodhet në majë, ashtu dhe kullotën e Libovicës me gjithë
rrugën që vete në Lumrajë. Ai kishte kërkuar gjithashtu "majën e
30
vogël me gjithë dy liqene edhe një rrugë, që vete në Lumrajë, nga
ana e Perëndimit, si dhe katundin Skenjë". (Po aty, f. 636).
Por, kërkesën e palës shqiptare, pala jugosllave nuk e pranoi.
Sipas delegatit jugosllav, Beogradi përveç zonës së Piskupisë në
zonën e Shën Naumit dhe një pjese të Libovicës, në zonën e
Vermoshit, të cilat në fakt i takonin Shqipërisë - nuk jepte gjë
tjetër. Komisioni i Kufijve duke parë se dy delegacionet nuk ranë
në marrëveshje, i kërkoi udhëzime Konferencës së
Ambasadorëve. Si përgjigje, Konferenca e Ambasadorëve, duket
nën ndikimin e Francës, aleate e Jugosllavisë, e caktoi vetë vijën
e kufirit, duke i lënë Shqipërisë në sektorin e Shën Naumit
"kodrat e Shën Naumit dhe duke caktuar si kufij vijën në kuotat
nr.961 - 965 - 807 - 862 me gjithë karakollin e Serbisë dhe
kishën e Ajazmës", kurse në sektorin e Vermoshit "kullotat e
Libovicës, dy shtëpi të fshatit Grencar, rrugën e Lumrajës,
Majën e vogël me gjithë liqenet, kurrizin e Velipojës me gjithë
karakollin e vjetër të Turqisë". (Po aty, f. 636), të cilat gjithashtu,
në bazë të Protokollit të Fuqive të Mëdha të vitit 1913, i takonin
Shqipërisë.
Vija e re e kufirit e Konferencës së Ambasadorëve nuk ishte
vendim, por propozim. Qeveria e Tiranës e pranoi si vendim dhe
ia përcolli për miratim Asamblesë të të dyja Dhomave
Legjislative. Këtë vijë kufiri, thuhej në shkresë, qeveria shqiptare
e mëparshme e pranoi, me kusht që të miratohej nga
Parlamenti. Prandaj, përfundonte relacioni, qeveria lutej që ajo
të miratohej me shpejtësi nga të dyja Dhomat Legjislative. Në të
vërtetë, Parlamenti kishte autorizuar qeverinë shqiptare që të
lidhte një marrëveshje me Beogradin dhe jo ndërhyrjen e
Konferencës së Ambasadorëve. Përkundrazi, qeveria shqiptare
mbasi nuk e kishte realizuar marrëveshjen, e kishte zëvendësuar
me propozimin e Konferencës së Ambasadorëve. Për më tepër,
qeveria shqiptare e kishte konsideruar pa të drejtë propozimin si
"vendim". Kjo sjellje e qeverisë shqiptare shkaktoi debat në
mbledhjen plenare të të dyja Dhomave Legjislative.
Për të ratifikuar përmbajtjen e "propozimit" që kishte dërguar
Konferenca e Ambasadorëve mbi kufijtë e Shqipërisë, Asambleja
e dy Dhomave Legjislative u mblodh më 14 tetor 1925, nën
kryesinë e Pandeli Evangjelit. Rendi i ditës ishte formuluar në
këtë mënyrë: "Bisedim mbi ratifikimin e kufirit në anë të Shën
Naumit e në perëndim të Velipojës e të përroit Voçopotok me
Jugosllavinë".
Në fillim fjalën e mori Eshref Frashëri, kryetari i mëparshëm i
Asamblesë. Ai deklaroi se e pranonte "vendimin" e Konferencës
së Ambasadorëve, ndonëse ai nuk pajtohej me vendimin që
kishte marrë më parë Asambleja, e cila kishte kërkuar një
marrëveshje dypalëshe shqiptaro-jugosllave.
Mihal Kaso tha: "Meqenëse ky është një vendim i Konferencës së
Ambasadorëve, ne nuk kemi të drejtë të kundërshtojmë, sepse
ajo e ka dhënë brenda kompetencave që ka. Si rrjedhim,
Asambleja nuk ka të drejtë ta kundërshtojë, as të drejtë që të
diktojë nëse e pranon ose jo, mbasi është vetvetiu i pranuar". (Po
aty, f. 637).
Xhafer Ypi kërkoi që delegati shqiptar Mehdi Frashëri të jepte
shpjegime rreth këtij vendimi, por disa nga salla e
kundërshtuan, mbasi sipas tyre, shpjegimet ishin dhënë në
relacionin e qeverisë.
Selaudin Blloshmi shfaqi mendimin se ishte gati ta miratonte
"vendimin" e Konferencës së Ambasadorëve nëse qeveria ishte e
31
bindur se me miratimin e vendimit të saj do t'i jepej fund
zhurmës që bënin kundërshtarët se me këtë marrëveshje
cenoheshin interesat kombëtare të Shqipërisë, dhe, e dyta, nëse
me këtë marrëveshje zgjidhej përfundimisht çështja e kufirit
shqiptaro-jugosllav. Mehdi Frashëri u përgjigj se me miratimin e
këtij vendimi çështja e kufirit shqiptaro-jugosllav nuk do të
ekzistonte më.
Sipas Sali Vuçiternit, Asambleja i pati dhënë autorizim qeverisë
shqiptare të hynte në marrëveshje me qeverinë jugosllave, kurse
tani po shihej se marrëveshja nuk ishte arritur dhe se tani
Asambleja ka para saj një "vendim" të Konferencës. "Prandaj
fjalët tona, - tha ai, - tani janë të kota, mbasi kemi të bëjmë me
një vendim të Konferencës së Ambasadorëve. Nuk mbetej gjë
tjetër, - përfundoi ai, - veçse që ai vendim të miratohej".
Ndrek Kiçi debatoi me Mehdi Frashërin, i cili pohoi se me këtë
vendim merrnin fund propagandat. Nëse me propagandë M.
Frashëri aludonte për Shkodrën, nënvizoi Ndrek Kiçi, e kishte
gabim. Shkodra, tha ai, nuk bën propagandë, por është e prekur
nga ky vendim. "Shkodra, - nënvizoi ai, - asht ajo që asht vra
tash 400 vjet me shkja e me turq e ka luftue për pavarësinë e
Shqipnis. Shkodra dhe populli i saj asht nji popull i ndershëm e
patriot, që nuk asht kursye kurrë për komb e atdhe. Shkodra nuk
ban propaganda, po shka do qi të ketë folë e ka ba prej hallit e
friget të madhe. Kur ndigjohet se po ndryshohet Statuti, kujtdo i
hyen frika, nuk a ba, po ka mujt me u ba". (Po aty, f. 639).
Për ta zbutur tensionin që ngjalli në sallë termi "vendim" i
shprehur prej tij, i cili në të vërtetë ishte sugjerim, Mehdi
Frashëri shpjegoi se "vendimi i Konferencës së Ambasadorëve
është një vendim si arbitër dhe jo si gjykatore. Ajo këshillon të
merremi vesh dhe ajo dëgjoi bisedimet midis të dyja palëve. Ajo vendim, prandaj duhet ta pranojmë. (Po aty, f. 640). Xhemil
tha: meqenëse kemi ndeshur në pengime, po ju hyj në mes dhe Dino propozoi për miratim këtë mocion: "Asambleja Legjislative
hoqi një vijë tranzancionale. Pra, ky vendim i Konferencës nuk pranon ratifikimin e vendimit në mënyrë arbitri të Konferencës
është një vendim si gjykatore, por si arbitër. Këtë konferenca jua së Ambasadorëve". Mehdi Frashëri paraqiti një mocion të
komunikoi të dyja qeverive të interesuara. Ajo kërkon përgjigje ndryshëm: "Të dyja Dhomat të mbledhura së bashku, miratojnë
brenda 15 ditëve, nëse dy qeveritë e pranojnë ose jo. Pra ju do të vendimin e pranuar nga qeveria dhe të propozuar nga
miratoni një vendim jo të një gjykatoreje, por të një arbitri. Këtë Konferenca e Ambasadorëve". (Po aty, f. 641). Xhemil Dino
vendim e pranoi qeveria jugosllave. Prandaj ju, - ai iu drejtua paraqiti një mocion të tretë: "Të dyja Dhomat të mbledhura së
asamblistëve - veproni si të doni". (Po aty, f. 640). bashku ratifikojnë vendimin arbitrar të pranuar nga të dyja
qeveritë".
Pyetjes që iu drejtua Mehdi Frashërit nëse sugjerimin e
Konferencës së Ambasadorëve e pranoi ose jo Parlamenti Eshref Frashëri tha: "Pse lozim me fjalë? Këshilla e të Madhit
jugosllav, ai iu përgjigj se nuk kishte dijeni. Eshref Frashëri është urdhër dhe Këshilli i Ambasadorëve për të mos rrëzuar
thumboi se ai arbitër që "më ka gjykuar herën e parë po më dinjitetin e tij, nuk thotë se dha një vendim përfundimtar, por
gjykon edhe herën e dytë, i cili herën e parë më preu një këmbë e një vendim arbitri. Për mua është urdhër dhe e pranoj si
një dorë tani po më pret edhe dorën tjetër. Këtë vendim do ta urdhër".
pranoj nga zori". Eshref Frashëri kërkoi që dy Dhomat
Musa Juka e mbrojti tezën e
Legjislative të miratonin marrëveshjen për të cilën ishte
qeverisë. "Meqenëse, - tha ai, - dy
ngarkuar qeveria dhe jo sugjerimin e Konferencës së
qeveritë (shqiptare dhe jugosllave)
Ambasadorëve. Mehdi Frashëri shtoi se nuk mund të thuhet se
nuk arritën të merreshin vesh, për të
sugjerimi i Konferencës së Ambasadorëve nuk ishte një
zgjidhur mosmarrëveshjet e tyre
marrëveshje. "Ne treguam faktet që kanë ngjarë në Konferencën
ndërhyri Konferenca e
e Ambasadorëve. Mbasi ndodhi një mosmarrëveshje midis dy
Ambasadorëve, me qëllim që të dy
qeverive, Konferenca hyri në mes si arbitër dhe caktoi një vijë
qeveritë të binin në marrëveshje. Veç
tranzicionale kufiri. Ne, - tha ai, - nuk jemi të detyruar ta
kësaj, nga kjo marrëveshje shteti
pranojmë këtë marrëveshje. Megjithatë, Konferenca e
jonë nuk ka ndonjë dëm,
Ambasadorëve moralisht ka një prestigj, pra marrëveshja
përkundrazi ka dobi". Meqenëse
gjithnjë qëndron.
sugjerimin e Konferencës së
Xhafer Ypi gjeti një zgjidhje origjinale. Asambleja, - tha ai, - nuk Musa Juka Ambasadorëve e ka miratuar qeveria
është e detyruar ta pranojë sugjerimin e Konferencës së shqiptare, ai kërkoi që Asambleja
Ambasadorëve. Por ne duhet ta konsiderojmë sikur është Legjislative ta miratonte si
32
marrëveshje dhe jo si sugjerim. Qëllimi im, - tha Eshref Mehdi Frashëri e kundërshtoi pohimin e S. Blloshmit, se qeveria
Frashëri, - është të siguroj ardhmërinë e Shqipërisë. Me këtë ai shqiptare kërkoi arbitrazhin e Konferencës së Ambasadorëve.
donte t'ia mbyllte rrugën ndryshimeve të tjera të kufirit. E kishte "Jo, zotërinj, - tha ai, - qeveria nuk e kërkoi këtë ndërmjetësim.
fjalën për zërat që qarkullonin se Greqia e inkurajuar nga kjo Atë e kërkoi Komisioni i Kufijve kur pa se të dy qeveritë nuk u
marrëveshje do të bënte përçapje për të riparë kufirin e jugut. morën vesh midis tyre. Qeveria shqiptare, - vazhdoi ai, - ka
Në përgjigjen e tij Mehdi Frashëri tha se ardhmëria e Shqipërisë kërkuar zbatimin e vendimit që kishte dhënë më parë
nuk ka lidhje me këtë çështje. Çështjet që kanë gjetur zgjidhje Konferenca e Ambasadorëve".
me kohë nuk kanë të bëjnë hiç me problemin e Shën Naumit dhe
Fiqiri Rusi u pajtua me vërejtjen e Eshref Frashërit. Ai pyeti:
të Vermoshit. Kjo çështje nuk mund të bëhet shkak për të
"Ç'nevojë kishim të ndryshonim nenin 2 të statutit, kur rezulton
rihapur një çështje që ka gjetur zgjidhje përfundimtare. Për
çiltazi se Konferenca e Ambasadorëve hyri si arbitër dhe ua
shembull, çështja e kufirit me qeverinë greke ka marrë, - tha ai, -
kishte dhënë pëlqimin dy qeverive të interesuara? Ky është një
formë përfundimtare me kartë, me protokoll. Shteti grek nuk
vendim i detyrueshëm, të cilin duhet ta ratifikojmë të shtyrë nga
mund ta përdorë këtë si pretekst për të kërkuar rishikimin e
një nevojë.
kufirit". (Po aty, f. 642).
Eshref Frashëri duke rimarë fjalën përsëri tha se këtë radhë
Kjo ishte, - tha ai, - një pjesë e kufirit, e cila ishte në konflikt
Konferenca e Ambasadorëve prishi vendimin e parë të saj, mori
mbasi qeveria jugosllave nuk e kishte pranuar. (Në të vërtetë,
qysqinë e fshiu vendimin e parë, mori qysqinë e bëri një vendim
edhe në këto dy sektorë në fillim kufiri qe caktuar përfundimisht
të dytë që të mos derdhej gjak në Ballkan.
dhe se konflikti lindi pas kundërshtimit të Jugosllavisë. Eshref
Frashëri kishte të drejtë kur thoshte se ku ndryshim kufiri mund S. Vuçiterni i ra shkurt: "Përderisa qeveria e ka pranuar këtë
t'i jepte rast Greqisë të kërkonte korrigjimin e kufirit në jug, zgjidhje të kufirit, përse mos ta pranojnë asamblistët?" S.
pavarësisht se edhe këtu kufiri ishte vendosur përfundimisht). Blloshmi kërkoi të vihej në votë kërkesa e qeverisë. Milto
Tutulani, ministri i Drejtësisë vuri në dukje dy prirjet e
Selaudin Blloshmi tha se po bëheshin lojëra fjalësh dhe se
asamblistëve. Një palë e trajton çështjen nga pikëpamja juridike,
ardhmëria nuk sigurohej me fjalë. "Këtu po bisedohet çështja e
kurse disa të tjerë kërkojnë ratifikimin e propozimit të
kufirit me Jugosllavinë. Nëse lindin çështje të tjera të kufirit,
Konferencës të Ambasadorëve. Ai mendoi se meqenëse qeveria e
atëherë do t'i bisedojmë, por jo tani... Jemi shumë të dobët, -
humbi shpresën për të arritur një marrëveshje me qeverinë
përfundoi ai. - Po të ishim të fortë nuk do ta pranonim. Prandaj
jugosllave, nuk mbetej gjë tjetër veçse të miratohej "vendimi" i
mos ta përziejmë çështjen duke thënë se është një vendim i
Konferencës së Ambasadorëve. Kuptohej se me këtë sugjerim
Këshillit të Ambasadorëve... Ne kërkuam arbitrin dhe ajo na
Konferenca kërkonte një zgjidhje, në një "modus viventi", një
këshilloi". (Po aty, f. 643).

33
mënyrë që të anulonte vendimin e saj të mëparshëm. (Po aty, f.
643).
Eshref Frashëri duke ndërhyrë përsëri, tha: "Qeveria po luan me
fjalë. Po përdoret fjala shkëmbim. Unë fjalën shkëmbim nuk e
votoj". Kristo Floqi kërkoi që të mos përdorej fjala "influencuar"
nga Konferenca e Ambasadorëve. "Është tepër e fortë - tha ai -
dhe propozoj të ndërrohet. Pastaj kush na siguron, në qoftë se
qeveria nuk i përmbahet këtyre kushteve, a thua Evropa do të
bëjë një demonstratë navale si në Ulqin (si në vitin 1880 -
K.F.)?".
Gjergj Çako tha: "Ne nuk mundemi t'i japim këshilla
Konferencës së Ambasadorëve edhe sikur kjo marrëveshje të jetë
e influencuar prej saj, atë e shajmë kur themi e influencuar.
Prandaj, të hiqet ajo fjalë".
Ferit Vokopola shfaqi mendimin që vendimi të formulohej në
këtë mënyrë: "Asambleja Legjislative, në bazë të shkresës së
qeverisë edhe të shpjegimeve të dhëna nga Z. Mehdi Frashëri,
delegati fuqiplotë i kufijve, miratoi me vota unanime
marrëveshjen e bërë midis qeverisë sonë dhe asaj të
Jugosllavisë, sipas propozimit transaksional të Konferencës së
Ambasadorëve, i cili i përket ratifikimit të kufirit të veriut në një
pjesë të Velipojës e të jugut drejt Shën Naumit". Milto Tutulani
deklaroi se me këtë njoftim bashkohet edhe qeveria. Propozimi i
Ferit Vokopolës u vu në votim dhe u pranua njëzëri.
Po atë ditë, më 14 tetor 1925, u hartuan dy shkresa nga kryetarët
e dy Dhomave Legjislative, Koço Kota dhe Pandeli Evangjeli, të
cilat deklaronin miratimin e rezolutës veç e veç prej tyre. Të
nesërmen, më 15 tetor Pandeli Evangjeli në emër të Asamblesë
Legjislative njoftoi qeverinë shqiptare se Asambleja e miratoi me
34
vota unanime "marrëveshjen e bërë midis qeverisë shqiptare dhe
asaj jugosllave, sipas propozimit transaksional të Konferencës së
Ambasadorëve, e cila i përket ratifikimit të kufirit të Veriut në
një pjesë të Velipojës e të Jugut drejt Shën Naumit". (Po aty, f.
648).
Është për të shënuar se në këtë njoftim flitet për miratimin e
marrëveshjes së lidhur midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë për
zgjidhjen e çështjes së kufirit, kurse në Asamblenë Legjislative u
fol vetëm për sugjerimin e Konferencës së Ambasadorëve. Veç
kësaj, në rezolutën e miratuar nga Asambleja Kushtetuese flitet
për caktimin e kufirit "transanksional" në sektorin e Shën
Naumit dhe në atë të Vermoshit, pa përmendur se kemi të bëjmë
me shkëmbim territoresh.
Vetëm më 19 tetor 1925 shefi i Zyrës së Shtypit në Tiranë, Teki
Selenica u përcolli mediave të asaj kohe komunikatën që vijon:
"Ju njoftojmë se të dy Dhomat Legjislative të mbledhura në
formë Asambleje, mbasi dëgjuan shpjegimet e Z. Mehdi Frashëri
miratuan njëzëri marrëveshjen e banum midis qeverisë sonë dhe
asaj të Jugosllavisë, mbas propozimit transaksional, të
Konferencës Ambasadoriale mbi ratifikimin e kufijve, e cila asht
plotësisht në favorin e Republikës sonë. Veç ndërtesës së
Manastirit të Shën Naumit dhe përroit Voçopotok, qeveria
shqiptare as Vermoshin, as Velipojën, as një pëllëmbë tokë nuk
humbet, por përkundrazi kundrejt ndërtesës së Shën Naumit,
merr katundin Peshkopi, fushën e Çërravës, kishën e Ajazmës
dhe kodrat strategjike të Shën Naumit Nr. 961, 965-807-862 me
gjithë karakollin e Serbisë dhe fiton një tokë prej 22 kilometrash
katrore duke larguar kufirin dhe duke siguruar rrugën Pogradec-
Korçë. Në Vermosh kundrejt përroit Voçopotok, merr kullotën e
Libovicës, dy shtëpi të katundit Grenca, udhën e Lumrajës,
Majën e Vogël me gjithë liqenet, kurrizin e Velipojës, me gjithë
karakollin e vjetër të Turqisë dhe gjithë vargun e malit, duke
zgjeruar kufirin 25 kilometra". (Po aty, f. 649).
Pas gjithë këtij kalvari debatesh, kufiri shqiptaro-jugosllav u
përcaktua përfundimisht vitin e ardhshëm me protokollin
dypalësh të 26 korrikut 1926. Akti final i përcaktimit të kufijve të
Shqipërisë u regjistrua në Lidhjen e Kombeve më 30 korrik
1926.

35
 PERFUNDIME
Në mbyllje është vendi të bëjmë disa vërejtje rreth këtij
kalvari. Nga bisedimet e zhvilluara në mbledhjet plenare të
Asamblesë vihen re përpjekjet për të fshehur dy
komponentët kryesorë të çështjes kaq të debatuar të Shën
Naumit dhe të Vermoshit.
E para, asnjëri nga asamblistët nuk vuri në dukje se lëshimi i
Manastirit të Shën Naumit dhe i Velipojës së Vermoshit ishte
një dhuratë që Ahmet Zogu në emër të Shqipërisë i jepte
Jugosllavisë dhe jo një shkëmbim territoresh siç pretendonte
qeveria shqiptare që gjoja Jugosllavia ia jepte për
kompensim Shqipërisë. Kjo për arsye se territoret që i
jepeshin për këmbim Jugosllavisë, Fuqitë e Mëdha, sikurse u
tha, ia kishin njohur Shqipërisë që më 1913. Këtë e dëshmon
vetë komunikata e Zyrës Shqiptare të Shtypit, ku thuhet se
Jugosllavia ia ktheu Shqipërisë territoret: në sektorin e Shën
Naumit deri te karakolli serb, kurse në sektorin e Vermoshit
deri në karakollin e vjetër turk.
E dyta, për të justifikuar dhuratën që Zogu i jepte
Jugosllavisë, disa deputetë dhe senatorë bënë orvatje për ta
paraqitur propozimin e Konferencës së Ambasadorëve si një
xxxvi
"vendim", disa të tjerë si "sugjerim" por me vlerën e një
vendimi, kurse qeveria e vlerësoi si një marrëveshje
dypalëshe shqiptaro-jugosllave. Pavarësisht nga këto
interpretime, ajo që tronditi opinionin shqiptar ishte
ndryshimi i kufirit pa ndonjë forcë madhore.
Miratimi njëzëri i propozimit të Konferencës së
Ambasadorëve nga të dyja Dhomat Legjislative, dëshmoi se
deputetët dhe senatorët, të cilët në fakt qenë emëruar nga A.
Zogu, pra nuk qenë zgjedhur me votë të lirë nga popullsia,
nuk ishin të pavarur. Bindja që shprehu Mehdi Frashëri në
mbledhjet plenare të dy Dhomave Legjislative se me
përfundimin e marrëveshjes shqiptaro-jugosllave do të
merrnin fund akuzat e kundërshtarëve të regjimit rreth
çështjes së Shën Naumit dhe të Vermoshit, - ishte një
demagogji.
Protestat filluan që kur çështja ishte në ditët kur bisedohej
marrëveshja shqiptaro-jugosllave për çështjen e Manastirit të
Shën Naumit dhe Velipojës së Vermoshit. Meqenëse me
vendosjen e autoritetit të Ahmet Zogut, kritikat kundër
politikës së tij dënoheshin nga organet e Ministrisë së Punëve
të Brendshme, protestat kundër lëshimit të manastirit të
Shën Naumit dhe të Velipojës së Vermoshit u shprehën nga
shqiptarët e mërguar jashtë Shqipërisë. Zëdhënësi kryesor i
këtyre protestave u bë Fan Noli, ish-kryeministri demokrat i
Shqipërisë tani kryetari i Komitetit Nacional Revolucionar
(KO-NA-RE), me qendër në Vjenë. Në protestën që ai i
drejtoi Lidhjes së Kombeve, thuhej prerazi se marrëveshja
nuk do t'i zbuste marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave.
Përkundrazi, sapo të ndryshonte qeveria në Tiranë, grindjet
midis shqiptarëve dhe jugosllavëve do të rishfaqeshin përsëri.
Pakënaqësia e shqiptarëve, vazhdonte Noli, rridhte ngase
Shqipëria po i jepe Jugosllavisë territore, të cilat i kanë qenë
njohur Shqipërisë nga Konferenca e Ambasadorëve. Më tej
Fan Noli shpjegonte se Beogradi e përkrahte Ahmet Zogun
të rimerrte pushtetin, me kusht që ky t'ia shpërblente me ato
territore që ajo nuk i siguronte dot me Konferencën e Paqes.
Në qarqet diplomatike të Perëndimit bëri përshtypje fakti se
si Konferenca e Ambasadorëve në Paris shkeli me këmbët e
saj vendimin që ajo vetë kishte marrë disa herë për Shën
Naumin dhe për Vermoshin në favor të Shqipërisë. Sipas
këtyre zërave, Athina u pendua që i kishte lëshuar Shqipërisë
14 fshatrat e zonës kufitare të Bilishtit dhe nuk kishte
ndjekur shembullin e Jugosllavisë, e cila me këmbënguljen e
saj Shqipëria e lëshoi Shën Naumin dhe pyllin e Vermoshit.
Në të vërtetë, ndodhi ajo që parashihnin opozitarët shqiptarë
se lëshimi i Shën Naumit dhe i Velipojës së Vermoshit do të
ngacmonte qeveritarët e Athinës për të kërkuar dhe ata
ndryshimin e kufirit shqiptaro-grek.
xxxvii
Një nga gazetat kryesore të Athinës, e përditshmja
"Vradhini" shkruante më 2 nëntor 1925 një artikull editorial
me titullin "Ndërsa neve (grekët - K.F.) japim, serbët dinë të
marrin". Në këtë artikull bëhej aluzion për Greqinë, e cila ia
lëshoi Shqipërisë zonën prej 14 katundesh në kufi me
Bilishtin. Në artikull thuhej ndër të tjera:
"Më datë 10 gusht 1925 gazeta "Vreme" e Beogradit i thurte
elozh diplomacisë serbe, se ajo mundi t'i aneksonte
manastirin e Shën Naumit Serbisë dhe e karakterizonte këtë
sukses si një fitore të madhe diplomatike... Manastiri i Shën
Naumit si dhe rrethi i malit Vermosh u përmblodhën në
kufijtë e Shqipërisë, në mënyrë që u përmblodhën edhe 14
fshatrat e ditura të Greqisë. Po ndërsa neve shpejtuam t'ia
lëshojmë këto Shqipërisë, që të sigurojmë gjoja miqësinë e saj
dhe relacione të mira fqinjësie me të, serbët më praktikë se
neve refuzuan dhe në asnjë mënyrë nuk pranuan pa
shkëmbim dhe pa u marrë parasysh interesat e tyre të
vërteta... Që prej atij çasti duhet të pranohet se filloi fitorja e
diplomacisë serbe, se iu dha asaj rasti që të përdorte çdo mjet
që kishte në dispozicion që të shtrëngonte Shqipërinë të
përulej... Konferenca e Ambasadorëve në maj të këtij viti dha
vendim me të cilin Manastiri i Shën Naumit gjer në Çalësi i
jepej Shqipërisë; por edhe këtë vendim serbët e
kundërshtuan duke deklaruar se vetëm atëherë do t'i lëshojnë
këto vende kur edhe Italia do të lëshojë ishullin e Sazanit...
Cilat ishin arsyet që e shtrënguan Shqipërinë që të pranonte
lëshim tokash, që i ishin dhënë asaj aq zyrtarisht? - pyet
autori. -Në këtë pikërisht konsiston suksesi i diplomacisë
serbe, që me të drejtë shtypi serb e karakterizon si fitore të
madhe. Mënyra e veprimit të saj është një mësim didaktik
për neve, që nuk ndruajmë për të siguruar gjoja favorin e
Evropës, të sakrifikojmë me aq mendjelehtësi tokat e fituara
me gjakun e fëmijëve tanë. Dhe sikur të paktën me këtë
sakrificë të sigurohej, jo miqësia e Shqipërisë, e cila nuk
meritonte për asnjë shpërblim, por qenia e mëse 180 mijë
grekëve (siç!) do të kishte një arsye të justifikuar të këtij
vendimi të shpejtuar, mjerisht as ajo nuk u arrit. Përkundrazi
Serbia me këtë qëndrim të saj, duke patur në duart e saj këtë
fitim pozitiv tokësor, arriti sigurisht qëllimin e përkrahjes së
interesave të saj në Shqipëri, ashtu si ajo i kupton ato dhe të
cilat nuk e lënë aspak tonat të pacenuara... Në këto pyetje
sigurisht duhet të përgjigjen ata (qeveritarë) që e patën në
dorë çështjen e lëshimit të 14 fshatrave dhe atyre që erdhën
më vonë, dhe jo qeveritarët e sotëm, të cilët janë viktima".
(Po aty, f. 650).
Kundrejt kritikave që i drejtoheshin Ahmet Zogut ai vazhdoi
ta bënte veshin e shurdhër. Sa qe gjallë ai nuk u dha asnjë
përgjigje akuzave që i drejtoheshin se kishte shkelur për
interesa personale integritetin tokësor të Shqipërisë. Ai i
trajtoi çështjen e Shën Naumit dhe të Vermoshit vetëm në të
ashtuquajturat "Kujtime" që ai i ka diktuar kolonel Hysen
Selmanit kur ishte në mërgim, të cilat, siç u tha, u botuan
vitet e fundit me titull: "Nga notimet e Zogut I mbretit të
Shqiptarëve", Tiranë 2008.
xxxviii
Për të mënjanuar reagimin popullor nga ky akt antikombëtar,
A. Zogu e ul vlerën e Manastirit deri në atë masë sa e quan
një "ndërtesë" të braktisur. Veç kësaj, ai e shtrembëron
sugjerimin për marrëveshje dypalëshe të Konferencës së
Ambasadorëve, duke e quajtur atë "vendim". "Konferenca e
Ambasadorëve, duke parë kundërshtimin jugosllav për këtë
manastir, - pohon A. Zogu, - i drejtohej qeverisë shqiptare
me lutje që ta rregullonin në mes të dy shteteve këtë çështje
sipas shpjegimeve që i jepte Mehdi Frashëri ... duke i treguar
se Republikës shqiptare i kishte mbetur vetëm ndërtesa e
Manastirit të Shën Naumit me një distancë prej 750 metrash
tokë, e jo tjetër". (Nga notimet e Zogut, etj, f. 187). Ai thotë
gjithashtu: "Këmbëngulja e Jugosllavisë për këtë manastir
ishte dhe dëshira e Lidhjes së Kombeve (siç!), për një gjë kaq
të lehtë e për mos t'i dhënë shkak ndonjë ngatërrese që nuk
sjell asnjë dobi për katër mure të Manastirit të Shën Naumit,
ku as ideali kombëtar nuk cenohej, as kishte ndonjë rëndësi
morale apo strategjike, apo vlerë ekonomike". (Po aty, f.
187).
A. Zogu nuk thotë gjithashtu të vërtetën kur shkruan se
Lidhja e Kombeve i rekomandoi qeverisë shqiptare që të
hynte në bisedime me palën jugosllave për lëshimin e Shën
Naumit. Përkundrazi, që më 27 prill 1925 Lidhja e Kombeve
njoftoi se në përfundim të trajtimit të çështjes edhe nga
Dhoma e Drejtësisë Ndërkombëtare (Gjykatorja e Hagës),
Manastiri i Shën Naumit i takonte Shqipërisë. Propozimi i
Lidhjes së Kombeve nuk përmbante ndonjë porosi për
marrëveshjen midis Tiranës dhe Beogradit në lidhje me këtë Jugosllavisë të Manastirit të Shën Naumit dhe të një sektori
çështje. Edhe ultimatumi, i cili sipas A. Zogut, gjoja Lidhja e të Vermoshit jo vetëm nuk u zbutën, por u ndezën edhe më
Kombeve i dërgoi palës shqiptare, se po të mos merrej vesh tepër. Madje, këto kritika historianët objektivë i vazhdojnë
me qeverinë jugosllave, Lidhja do ta pezullonte komisionin e edhe në ditët tona. Është i qartë se ky cedim territoresh
posaçëm dhe do ta përcaktonte ajo vetë vijën përfundimtare shqiptare nuk ndodhi për forcë madhore - pra për faj të
të kufirit - nuk është i vërtetë. Shqipërisë. Veç kësaj, ndryshimi i kufirit cenonte një varg
vendimesh të mëparshme, që kishin marrë Fuqitë e Mëdha,
Nga ana e vet, Mehdi Frashëri shkruan se më 28 korrik 1925
që të gjitha në favor të Shqipërisë. Më në fund, këtë lëshim,
përfaqësuesi shqiptar (Mehdi Frashëri) dhe ai jugosllav
pavarësisht nga sipërfaqja e kufizuar e territorit, A. Zogu e
(Spallaikoviç) arritën në marrëveshje për të ndryshuar
nënshkroi për përfitime personale - për të marrë pushtetin në
kufirin në jug të liqenit të Ohrit, për t'ia lënë manastirin e
Shqipëri me ndihmën financiare dhe ushtarake të qeverisë
Shën Naumit Jugosllavisë. Këtë lëshim, ai e justifikon duke
jugosllave. Këtë akt përkrahësit zogistë mund ta cilësojnë si
ulur tej mase vlerën e manastirit. Ai shkruan se "Rrethi i
të duan. Një territor që i ishte njohur shtetit shqiptar - siç
Shën Naumit që lëshonte Shqipëria është një copë tokë me
ishte sovraniteti mbi Manastirin e Shën Naumit dhe mbi
diametër 500 m". Mehdi Frashëri shton se këtë territor po e
krejt Vermoshin - pavarësisht nga shtojcat tinzare të
shfrytëzonin refugjatët antizogistë duke e paraqitur si
kushtetutës, t'i dhurohej një shteti tjetër vetëm se prej tij A.
tradhti. Në të vërtetë, theksonte ai, "tundej mali për një mi".
Zogu pati përfitime personale, ishte pa dyshim një cenim i
(M. Frashëri, Kujtime, f. 204). Gjithë kjo zhurmë bëhej,
integritetit kombëtar të shtetit shqiptar, pra një faj i rëndë
sipas tij, "nga disa ortodoksë të rrethit të Korçës, të cilët i
ndaj atdheut, ndaj kombit.
jepnin Shën Naumit një rëndësi fetare". Pastaj shton se: "Me
këtë marrëveshje, çështja e kufijve të Shqipërisë, e cila kishte
mbetur e varur (pezull) që nga viti 1913, për 13 vjet rresht,
merrte formën definitive dhe ky caktim në politikën
ndërkombëtare merrte një zgjidhje të favorshme dhe
qetësiprurëse për Shqipërinë". (Po aty, f. 205).
Argumenti që sillte Mehdi Frashëri për përfitimin që pati
Shqipëria nga ky "shkëmbim" ishte absurd. Në të vërtetë,
kritikat ndaj regjimit të Zogut për lëshimet në favor të

xxxix
 Kristo Frashëri lindi më 17 dhjetor 1920 në Stamboll, Turqi
dhe është një historian shqiptar.
Kristo Frashëri është djali i parë i patriotit dhe rilindasit
Anastas Frashëri dhe i Evdhoksi Tole-Ogrenit dhe rrjedh
kështu prej njërës nga dinastitë e familjeve të Frashërit. I
pagëzuar në kishën e Shën Triadhës së Fanarit në
Stamboll, pati si kumbar Dhimitër Nolin, vëllain e
peshkopit Fan Noli.
Prof. Kristo Frashëri ka një prodhimtari shkencore që
mbulon një periudhë 70-vjeçare. Që nga viti 1938, ka
botuar me dhjetëra e dhjetëra artikuj studimorë, referate
historike, vëllime dokumentare dhe monografi shkencore,
që trajtojnë ngjarje, personalitete dhe procese të historisë
së Shqipërisë. Ndër to janë sprovat për të ndriçuar
mjegullnajën shqiptare gjatë Mesjetës së hershme, rendin
feudal mesjetar në viset shqiptare, formacionet shtetërore mesjetare, tiparet e regjimit feudal
turk në Shqipëri, jetën kulturore shqiptare gjatë shekujve të sundimit osman, Rilindjen
Kombëtare Shqiptare, Luftën çlirimtare të Vlorës, zhvillimin e ekonomisë së tregut gjatë shekujve
XIX-XX.
Spikatin punimet e botuara pas vitit 1990, si: “Lidhja e Prizrenit 1878-1881”; “Gjergj Kastrioti
Skënderbeu. Jeta dhe vepra” (2002); “Historia e Tiranës” (2004); “Historia e lëvizjes së majtë në
Shqipëri” (2006); “Skënderbeu në burimet dokumentare shqiptare në shek. XV” (2005);
“Identiteti kombëtar i shqiptarëve” (2006); “Historiografia shqiptare në tranzicion” (2006);
“Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë” (2008); “Historia e qytetërimit shqiptar” 2008).

xl