Rusmir Poturović

65566

Uloga kodifikacije u transformaciji pravnog sistema

Smisao kodifikacije je uvođenje nekih novina, njihovo klasificiranje i objedinjavanje u jednu

cjelinu. Kada bi smo pogledali u pravnoj literaturi, pojam kodifikacije bi se vezao za sam proces u
kojem neko najviše zakonodavno, a ujedno i političko tijelo donosi jedinstven skup nekih novih
pravila i sama ta nova pravila dobiju pravnoobavezujuću snagu. Sama transformacija bi
predstavljala neki oblik promjene tekućeg, tj. Sadašnjeg stanja.
U pravnom smislu, kada se donesu neka nova pravila tj. Kada se ona objedini u formi kodifikacije
neke države, sam pravni sistem se mjenja, odnosno transformiše. Sa današnje tačke gledišta
možemo posmatrati brojne transformacije pravnih sistema koje su se desile na osnovu kodifikacija
koje su donešene prije samog procesa transfomacije.
Sama ideja kodifikacija u Evropi je nastala tijekom 18. stoljeća kada su se javile neke nove
ideologije i namjere. Ideje poput "prosvjetljenja" tijekom stoljeća su potakle intelektualni razvoj
Evrope, gdje se u nekim državama rađa ideja nacionalizma, dok u nekim državama vidimo prva
društva, odnosno države koje govore o liberalizmu i zagovaranju potpune slobode i jednakosti
ljudi. U tako burnom stoljeću za evropski razvoj, u 19. stoljeću dolazi do najpoznatijih kodifikacija,
kao što su Napoleonova kodifikacija, Austrijski građanski zakonik, Njemački građanski zakonik,
kao i Švicarski građanski zakonik.
Svi oni su se počeli primjenjivati par godina nakon što su doneseni. Kako se u Evropi desio val
kodifikacija, to je natjeralo Osmansku državu da i ona kodifikuje svoje imovinsko pravo. Tako je
nastala Medžella ahkami adlijje 1887. godine koja se vodila principima šerijatskog prava. To je u
principu bila prva kodifikacija u cijelom muslimanskom svijetu.

Nakon procesa kodifikacije gotovo uvijek postoji neki oblik transformacije samog pravnog sistema.
Sam smisao kodifikovanja je donošenje skupa novih pravila, a nova pravila u mnogome znače i
novi poredak ili neku transformaciju kroz koju država kao i pravni sistem prolaze.
Evropske kodifikacije koje su donešene u 19. stoljeću nisu bile puke kodifikacije nekih novih
pravila, već su bile i sam instrument društvenih promjena. Samim tim možemo govoriti i o
transformaciji pravnog sistema, jer novi društveni poredak to zahtijeva. Evropsko intelektualno
prosvjetljenje dostiže vrhunac za to doba, i bile su potrebne promjene kako samog društva tako i
pravnih sistema. Kodifikacije su bile glavni korak ka tom cilju.

Transformacija pravnih sistema Jugoistočne Evrope u postosmanskom dobu uzrokovane

kodifikacijama

Kada kažemo jugoistočna Evropa – mislimo na balkan, odnosno na balkansko poluostrvo i države
koje se nalaze na njemu. Balkansko poluostvro graniči sa Crnim, Mramornim, Egejskim morem,
dok na drugoj strani graniči sa rijekama Dunavom, Savom i Kupom.
Posmatranjem balkana kroz prizmu geopolitke i kulture od 19. stoljeća možemo reći da je to prostor
koji je ostao pod osmanskom vlašću poslije Karlovačkog mira 1699. godine. Naziv balkan je dobio
negativne konotacije u historiji, jer izrazom "balkanizirati" se obično označava kada se želi nešto
rascjepkati ili podijeliti. Tako je i balkan postao sinonim za zaostalost, nacionalne podjele, vjersku
netrpeljivost i iracionalna ratovanja. Nakon prestanka osmanske vladavine na ovim prostorima
postavilo se pitanje kako balkanske narode "evropizirati" i uvesti u evropsku kulturnu sferu.
Prestankom osmanske vlasti u Jugoistočnoj Evropi desio se niz krvavih sukoba iz kojih su nicale
samostalne kršćanske balkanske države. Tu prije svega mislimo na grčki ustanak (1821-1831) iz
kojeg je nastala grčka država, te srpski ustanci (1804 – 1813) kao i (1815) godine koji su "izrodili"
srpsku kneževinu. Protekom vremena ove države su se teritorijalno širile i jačale.
U drugoj polovini 19. stoljeća jedan od najznačajnih događaja je bio osmansko-turski rat koji se
odvija od 1877. pa do 1878. godine. Rezultat ovog rata je bio poraz osmanlija, a to je samim tim
značilo i gubljenje njihovih teritorija južno od Dunava. Teritorijalna ekspanzija i širanje svojih
granica su u mnogome išli na ruku Rumuniji i Bugarskoj, te oni dobijaju mnogo više površine nego
što su prije imali. Bosnu i Hercegovinu okupiraju Austro-Ugarske snage, a Srbiju i Crnu Goru
međunarodno priznaju ostale države. Balkanski ratovi koji su se odvili 1912. i 1913. godine su
doveli do još većeg gubitka osmanske teritorije na području balkana, dok nakon prvog svjetskog
rata osmanska država odnosno Turska pod novim nazivom stupa na međunarodnu scenu u
sadašnjim granicama.
Nakon ratova i previranja koja su nastala nakon njih, kao i samim nastankom novih država,
prekrojene su granice “Osmanske Evrope”. Nove države su slijedile ideale etničkih i vjerskii
homogenih država. Bile su dozvoljene manjine, ali koje ne bi mogle dobiti na zamahu i prostoru da
ugroze i naruše vladajući identitet država. “Muslimansko stanovništvo Jugoistočne Evrope, koje je
početkom 19. Stoljeća na prostoru od Jadrana do Crnog mora činilo većinu, stotinu godina kasnije
je svedeno na zanemarivu manjinu. Novoosnovane blaknanske države tretirale su ovo stanovništvo
kao dio tuđinske i okupatorske vlasti i identificarale ga sa osmanskom državom. Demografska
katastrofa koja je pogodila muslimane Jugoistočne Evrope bila je rezultat “etničkog čišćenja” koje
je izrvšeno masakrima, protjerivanjem ili iseljavanjem” ( Justin McCarthy, Death and Exile: The Ethnic
Cleansing of Ottoman
Muslims 1821-1922, (Princeton, NJ.:Darwin, 1995).
Pored očitih demografskih promjena na prostoru balkana došlo je i do bitnih promjena u
organizaciji društva i države u cijelini. Od svih promjena, vjerovatno najvažnija je bila
“evropeizacija” koja se ogleda u preuzimanju političkih i pravnih institucija iz Evrope. Državnici,
kao i elite Jugoitočne Evrope su uvijeli da modernizacijom mogu uhvatiti korak sa ostatkom
Evrope, a kodifikacije se mogu efikasno upotrijebiti u cilju postizanja društvene promjene.

Kodifikacija i transformacija pravnih sistema

Pravni sistem zemalja koje su se nalazile na Balkanu, odnosno na teritoriji Jugoistočne Evrope u
osmarnskom periodu je karakterizirao pravni pluralizam. To znači da je šerijatsko pravo bilo osnova
Osmanske države, a da su kanuni korišteni kao svjetovno, zakonodavno pravo koje je poticalo od
osmanskih vladara. Također, postojalo je i miletsko pravo – tj. pravo nemuslimanskih zajednica.
Ono se sastojalo od kanonskog (crkvenog) prava, elemenata bizantijskog prava te običajnog prava
koje je vladalo na tom određenom području.

Prestankom osmanske vladavine u regionu Jugoistočne Evrope, počela je transformacija pravnih

sistema. Kao efikasan model modernizacije i same evropeizacije tog područja, uzeta je kodifikacija
kao instrument. U 16. i 17.stoljeću pravna tehnika kodifikacije je korištena u državama poput
Vlaške i Moldavije, a kodifikovanjem je ojačala centralna vlast na čelu sa kneževima koji su pod
osmanskom vlašću još tada upravljali ovim državama.
Kodifikovanje u Jugoistočnoj evropi u 19.stoljeću znači ugledanje na strane modele i stavljanje ove
pravne tehnike u funkciju modernizacije kako države tako i samog društva.
U Rumuniji je nakon ujedinjenja Moldavije i Vlaške države, 1864.godine usvoje građanski zakonik
koji je pisan po uzoru na francuski građanski zakonik. Iste godine, 1864-e, usvojen je i krivični
zakonik, kao i zakonik o krivičnom postupku koji je također pisan po uzoru na jedan dio
Napolenovog zakonika. Za par godina se izvršila totalna “evropeizacija” tog prostora, jer je skoro
čitav pravni sistem ispisan po modelu francuskog građanskog zakonika, dok je sam ustav pisan po
uzoru na Belgijski.

Bugarska je pri koncu 19.stoljeća otpočela proces transformacije svog pravnog sitema. Bugari nisu
donijeli sveobuhvatni zakonik i time kodifikovali cijelo građansko pravo, ali su do Prvog svjetskog
rata donijeli niz zakona iz građanskog prava koji su slijedili Italijanski građanski zakonik donijet
1865.godine, koji je donešen opet pod utjecajem francuskog građanskog zakonika. Talijanski
građanski zakonik je pisan u stilu i po uzoru na Nepoleonov zakonik, a razlikuju ga neke specifične
odredbe i norme. Pisan je u tri knjige ( O licima, O dobrima, vlasništvu i njegovim izmjenama, te, O
načinu stjecanja i prenošenja vlasništva i drugih prava na stvarima). Ukupno je sadržavao 2147
član.

Srbija je donijela svoj građanski zakonik 1844.godine. Taj građanski zakonik predstavlja u principu
skraćenu verziju Austrijskog građanskog zakonika, samo sa nekim elementima srpskog običajnog
prava. Korištenje kodifikacije srpskog građanskog zakonika je iskorišteno u imperijalističke ciljeve,
jer su srbi ratovali sa svim državama oko sebe i širili svoju teritoriju. Utjecaj njihovog građanskog
zakonika se u mnogome osjeti u Sandžaku, Kosovu kao i Makedoniji kao sama posljedica tavkih
imperijalističkih srpskih ciljeva.

Kneževina Crna Gora se takođe odlučila na kodfikaciju građanskog prava nakon međunarodnog
priznanja nezavinosti na Berlinskom kongresu 1878.godine. Zadatak kodifikacije je povjeren
poznatom crnogorskom historičaru Valtazaru Bogišiću (1834 – 1908). Rezultat njegovog rada je bio
Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru. Proglašenjem Opšteg imovinskog zakonika, crnogorski
knjaz Nikola je istakao da je on bitan za evropeizaciju Crne Gore i da je sam akt donošenja
zakonika plod priznanja Crne Gore na međunarodnom planu, i da se čekao taj korak da bi se
približili evropskim tokovima i modernizaciji samog društva, kao i pravnog sistema.

U Bosni i Hercegovini u drugoj polovini 19.stoljeća odvijao se projekat modernizacije poznat kao
Tanzimat. U Tanzimat je ugrađen i sam Osmanski građanski zakonik, poznatiji kao Medželle-i
akhami adlije koji je proglašen i sultanskim ukazom 1877.godine. Medžella je u principu
kodifikacija šerijatskog imovinskog prava po tumačenju hanefijske pravne škole. Medžella je
predstavljala novinu u samoj historiji šerijatskog prava, jer je usvojila evropsku formu zakonika. U
sadržaju, Medžella nije odstupala od klasičnih tumačenja nastalih u okviru hanefijske pravne škole.
Osmanski zakoni, pa samim tim i Madžella nastavili su važiti i nakon okupacije Austro-Ugarske
1878.godine i aneksije 1908. Austro-Ugarski cilj evropeizacije Bosne i Hercegovine doveo je do
potiskivanja Medželle u sudovima i do recepcije Austrijskog građanskog zakonika (AGZ-a).
Kao što vidimo, u svim zemljama Jugoistočne Evrope, odnosno Balkana, došlo je do bitnih
transformacija pravnih sistema nakon kodifikacija. Kodifikacije su rađene po uzoru na one strane,
evropske kodfikacije građanskog prava. Zemlje Jugoistočne Evrope su negdje u manjoj, a negdje u
većoj mjeri preuzele europske pravne kodekse 19.stoljeća. Samim tim kodifikacije je iskorištena i
kao instrument ne samo transformacije pravnog sistema, nego i prelaska iz jedne u drugu kulturu.
To je najočitije na primjeru osmanskih vilajeta, koji su postepeno postojali moderne europske
zemlje.

Transformacija i kodfikacija u Francuskoj

Kada posmatramo Francusku državu, možemo sa sigurnošću reći da je to država koja je prošla kroz
različita razdoblja i oblike vladavine u svojoj historiji.
Sama ideja kodifikacije se javila još od vođa Francuske građanske revolucije, a ustav iz
1791.godine je u svom prvom članu govorio o tome da će se izraditi građanski zakonik jedinstven
na nivou čitavog kraljevstva. Francuska onda proživljava ukidanje ustavne monarhije i osnivanje
prve republike, pa vladavine terora sve do vladavine Napoleona Bonaparte.
Napoleon Bonaparta je 1804.godine uveo Francuski građanski zakonik nakon oficijelno pet
pokušaja da se nešto uradi po tom pitanju na nivou cijele Francuske. Ovdje možemo vidjeti da su se
izmjenili razni oblici vladavina kao i ideologija što je u velikom doprinijelo sporoj implementaciji
Francuskog građanskog zakonika koji je bio najavljen još u prvom članu Francuskog ustava
1791.godine.
Sama izrada Francuskog građanskog zakonika je trajala četiri godine. Izvori koji su korišteni pri
samoj izradi su : Rimsko, kanonsko, običajno, revolucionarno pravo, te kraljevske uredbe i sama
pravna nauka.
Francuski građanski zakonik je označavan kao tranzicijsko djelo jer se kombinovalo pravo i ustav
prije same revolucije, djela revolucionarnog prava i postrevolucionarnog doba. Iz tako širokog
miksa nastale su ideje poput sekularizma tj. odvajanja zakona i države od crkve i religije, ideja o
pravu pojedinca, slobode naroda, jednakosti i samog autoriteta.
Sama recepcija Francuskog građanskog zakonika je tekla poprilično glatko zahvaljujući
Napoleonovim osvajanjima izvan Francuske. Tako je Francuski građanski zakonik uticao
djelomično ili u cjelini na zakonike Španije, Portugala, Rumunije kao i Srbije. Također je uticao i na
neke zakonike Latinske Amerike poput Meksika i Argentine, ali i u muslimanskom svijetu, gdje je
direktno primjenjivan u Alžiru, dok je bitno uticao i na nacionalne zakonike Tunisa i Maroka.

Kada govorimo o transformaciji u samoj Francuskoj, možemo vidjeti da je to djelo(kodifikacije), za

koju je postojala ideja i priješnjem sistemu – sistemu ustavne monarhije. Smjenom sistema utkane
su neke nove vrijednosti i ideali u sam zakonik, pa je tako i društvo u bitnoj mjeri izmjenjeno, jer se
cijenila sloboda pojedinca, jednakost i sekularizam. Francuska je odovojila svoje pravo od crkve
samom idejom sekularizma, gdje je dozvoljeno propovjedanje svake religije, ali zakon je djelovao
prema svima – isto. Kasnijim osvajanjima i svojim političkim utjecajima Francuska je u mnogome
bila primjer kako primjeniti i napisati zakonik koji će poštovati prava svih građana. Bilo je i
suparnika same Francuske vanjske politike kao što se vidi na primjeru Austrije, koja je svoj
Austrijski građanski zakonik izdala “u kontru” sa Francuskim. Kasnijim geopolitičkim vezama i
kontaktima, razvijanjem odnosa i samim razvijanjem/formiranjem država i njihovim
“prekomponovanjima” svaka država je uzimala po nešto od evropskih sila i htjela je ići u korak sa
Europom i modernizacijom samog društva..