• •

HITIT SANATI

A. Muhibbe Darga
AKBANK K UL TUR VE S A N AT Ki TAPLARI : 5 6

Akbank Kultur ve San at Hi zrnetleri Boliimu'nce hazirlanan bu kitap,

1992 yilmda 3000 ade t ba silrrustir.

J< ITAP TASARIMI ERSU PEKiN

FOToGRAFLAR TURHAN BiRGiLi 2,1 1,25, 26,27,28,29107, 125, 126, 191, 192, 195,223,224,
226, 229,235, 236,237,238,239,240,241 , 242, 243,244, 247, 248, 262, 263, 264, 265, 266, 267,
268, 269,270, 275,280,281, 282, 283, 284, 285, 286,287, 288, 289, 296, 297, 299,301,307,308,
311, 312, 315, 316, 317, 318. FiRDEVS SAYILAN 4, 5, 6, 7, 66, 67, 70, 71, 72, 73, 75, 77, 83, 85,
86,87,88,89.91,92,93,94, 113, 114, 115, 116, 117,118, 119,1 20, 121, 128, 131,1 34,1 35, 140,
141,142, 158, 161, 165, 166, 167, 170, 171, 172, 173, 176, 196, 225A, 2258, 225C, 290, 291. ALi
KONYALI-HALUK KONYALJ 3, 61, 74, 78, 79, 80, ] 00, ]08, 112, 143, 162, 163, ] 75, 257,26] ,
27] ,272 (226), 277, 292,294, 295,298. SAiT MADEN 68,90, ]32, 136, ]60, 168, 174. NUR
NiRVEN 194, ]95, ]96. YILMAZ ONGE 147, 148. CEM l;:ETiN -HADiYE CANGOKl;:E
On kap ak, ]23. EMEL ORGEN 69, ]22. GOROL SOZEN 21. V EYSEL DONBAZ 1.

DIZGIANADOLU SANAT YAYINLARI

RENKAYRIMI, BASKI ANABASIM A.~.
c u.r BARIN CiLTEVi

92-34- Y. 0230.2
YAYINClK ODU
ISBN 975-7630-24-1

ISTA NBUL 1992

lcindekiler

7 Baslarken

11 Hitit Tarihinin Ana Cizgileri

25 E SKi HiT i T K R ALL I K c A GIS A NAT I

26 Eski Hitit Kralhk (agl Sanati

27 Mimarhk

34 Heykelcilik 34 MADEN 37 MADEN HAYVAN HEYKELCiKLERi 41pl$Ml$ TOPRAK HEYKELLER

46 Comlekcilik /Keramik Sanatl53 ROLYEFLiKERAMiK
68 Miihurculuk /Cliptik Sanati

77 YEN i HiT i T K R ALL I G I / B D Y D K HiT i T

KRALLIGI SANATI

78 Mimarhk 88 DiNSELMiMARUK. TAPINAKLAR

94 Heykelcilik 97 TA$ HEYKELciLiK 99 MADEN HEYKELCiUK 110 rti.ntst VE DAG

KRlSTALiNDEN HEYKELCiKLER, KOe;0K BULUNTULAR 113 $EHiR KAPILARI HEYKELCiLiGi .
HATTU~A-BoGAZKOY 113 Aslanlar 119 Sfenksler 123 Savasci Tann . Kral Kapisi

129 Tat} Rolyef Sanati , Hattusa-Bogazkoy

130 Alaca Hoyuk
154 Yazilikaya 171 MISIRETKiLERiYAZlUKAYA'DA VAR Ml? 174 KAYAANITLARIVE
KABARTMALARI 188 TA$ STEUER VE KAiDELER

199 Muhurculuk /Chptik Sanati

212 Comlekcilik/Kerarnik Sanati 216 ROLYEFLi KERAMiK Ie;ANAK-e;OMLEK

219 GE~ HiTiT KRALLIK ~AGI

220 Gee; Hitit Kralhk ~agl Sanati I 224 MALATYA I Bie;EM GRUBU 228 KARGAMi~I
Bie;EM GRUBU 231 zmcmu I Bie;EM GRUBU
239 Gee; Hitit Kralhk ~agl Sanati II 239 MALATYA II Bie;EM GRUBU 245 KARGAL\1is II-llI
Bie;EM GRUBU 256 ZiNC1RLi 1IBie;EM GRUBU

265 Gee; Hi ti t Krallik ~agl Sana ti III 265 KARGAMi~IV -KRAL BURCU, YASiRis
KABARTMALARI 271 GEe; HiJiT SANATI ITIb 271 KARGAMi~ V 272 ztNCiRLi m. IV,
SAKe;AGOZO 305 KA YA ANITLARI /KABARTMALARI 305 iVRiZ 308 MARA$ MEZAR STELLERi
322 ORDEKBURNU STELi 324 YESEMEK HEYKEL AT0LYESi325 MALATYA III Bie;EM GRUBU
328 KULT STELLERi 335 KARA TEPE KABARTMA LARI

349 Bitirirken

353 English Summary

367 Kisaltmalar
368 Secme Bibliyografya
 Hitit Tarihinin
Ana Cizgileri

S o n yillarda Hitit merkezlerinde yapl­

Ian kazilarla artmakta olan Hitit yazih
belgeleri ve Kral miiluir baskilanrun getirdigi yeni tarihsel verilerin L~lgtnda Hi­
tit tarihinin yeniden yapilanrnasi ve adi ge<;en buluntularin, bilimsel inceleme­
lerde aciklarup, yorumlarmdan soma, tarihsel surecin getirdigi yeni verilerle
konunun kaleme almmasi dogru olacaktir. Kuskusuz bu islevi, buluntulan orta­
ya crkaranlar en kisa zamanda gerceklestireceklerdir. Biz bu yapitirruzda, "Bas­
larken" basliginda belirttigimiz gibi Hitit sanatiru, Hitit tarihine paralel ele al­
dik. Bu bolumde yeni bir Hitit tarihi yazma denernesine gecmeyeccgiz, Bilinen,
klasik Hitit tarihinin bir ozetini sunarak, sanat yapitlarirun olustugu tarihsel
cerceveyi cizmek arnacim yegliyoruz. Boylece, ozii sanati iceren yapitirruzda.
okuyuculanrruzi tarihsel problematigin yuku altmda birakrnaktan da kacinrrus
oluyoruz. Son yillarda yaymlanrrus Turkce yapitlarda, geni~ kapsamli Hitit tari­
hine yer verilmis degerli iki yayml burada anrnarun yerinde ola cag: karusinda­
Ylz: A. M. Din<;ol, Hititler (Anadolu Uygarhklan Ansiklopedisi, Gorsel Yaym­
lar, 1982); E. Akurgal, Anadolu Uygarlrklan (Net Turistik Yayinlar, 1988. Tarih­
ler orta kronolojiye gore verilrnistir. krs, Akurgal1988, s. 53-54).
Hititler'in Anadolu'ya go<; tarihleri kesin olarak saptanamarrustir. M.b . 2000
dolaylannda Hind-Avrupali kavimlerden dalga dalga gelen akmlann Anado­
lu'ya dogudan, Kafkasya Derbent kapilanndan girrnis olduklan genellikle be­
nimsenen varsayirndir. Konunun uzmanlan arasinda Hititler'in batidan Helles­
pont-Bogazlar uzerinden gelrnis olduklariru savunanlar, Hitit dilinin Hind-Av­
rupa dil ailesinin "kentum " grubuna ait olmalarina dayandirrnaktadirlar. Baska
bir tez de, Hititler'in Karadeniz kiyi bolgelerinden buyuk nehir vadilerini izle ­
yerek Orta Anadolu'ya inmis old uklartdir, Bu go<; akmlari uzun surmusse de,
yeni gelenler ulkenin sahipleri. yerli Anadolulu Hatti beyliklerinin ileri gelenle­
rim egemenlikleri altma alarak, kismen politik. askeri ve bunlara paralel ekono­
mik gucu ellerinde tutmuslardir. M .b. 18. yy.'da da Anadolu'nun geli~mi~ tica­
ret hayatina katilrrus olduklariru, adi ge<;en tarihlerde ozellikle Kultepe-Kanis'in
Eski Asurca yazih belgeleri karutlamaktadir. Aym belgeler icinde Hind-Avrupa
kokenli Hitit sozcukleri, yer adlan, sahis ad Ian ve sonraki donernlerde tarudi­

11
Ii I T ! 'f r,1 R. I Ii / N I N AN A (' I Z c i L E R I

g lm lz Hitit tann ad la rma ra stlanrrus olmasi, Hititler'in Kan iS/Nesa m etropo­

Iund e e tki n varhklarma taruk olrnak tad ir .
Hititlerin feder atif ve feo da l yapili kralhk d evl et sis tem inin hangi ta rihte ve
hangi se hir de kurulrnus old ug u kesinl ik ka zanm arru stir. Ku ltepe-Ka nis ve Ali­
sa r ya zih belgelerind e Kra l P i tha na 'run ogl u Ani tta' ru n ad Ian bulunmaktadir.
Anitta'ya air old ugu kabul ed ile n bronz mi zrak u eu Kultepe-Kanis h byugund e
a ru tsa l bir yaplOlO icind e bulunrnustur. Mi zrak u eunun u zerind e "Kral An it­
ta'nm Saray I " yazisi yer ah r. Kanis tabl et leri Pithaua ve oglu, yerel iki k ralm
varhgrru gun l ~l gma cikarrrusnr. Boga zk oy-H attusa a rsivle rin de ele gecen tab­
letl er arasmda Eski Hitit dilinin ozelliklerini ta si yan belgelerd e de Anitta'nm ic­
ra atmd an, kendi agzmdan sozedilmekted ir. "Anitta metni" (CTH 1) diye aru m­
sa na n bu belgel erd e "Anitia, Pithana ' 11 111 oglu, Kussera sehri kra it" ol arak kend i­
ni takdim etmek tedir. Yaz itta Nes a (Ka n is) se hrin m bir geee baskrm He ele gee;i­
rilrnesinden, daha so nra ki sefe rlerin den ve Hatti ulk esin in ku sahlmasindan soz
ed iyo r. Tabletin en ilginc ifad elerind en biri Anitta'run as ker! se fer ve basarila­
rindan so m a kendind en 'Biiy u k Kr al ' ola ra k bahsetm esi ve d aha so nralan Hi tit
Krallik Devleti'nin gbrkem li ba sk enti o la cak Hattu sa 'run lanetlenmesi d irl
".. .Bundan som a kim Kral olursa ue Halt usa 'YI yCl1 iden iskan ederse, 0, GdkyiJ ­
zii'nun Ftrt tna Tan rtsi 'ntn ldnetine ugr asin ! ", Tabletl er e dikte ettiri len bu sozlere
karsm H attusa'da Eski H itit KrallLg/ nm kuruld u gunu ya zih bel gel erin l ~lgl al­
tmd a goruyoru z. Bugiine dek cozu m le ne memis tarihsel so r u nla rdan bir i d e Es­
ki Hitit Kralh k Devl eti'nin Kus sara kenti krallan Pitha na ve Anitta ile b a~latl1­
rnasirun ge tird igi karrnasadrr. H iti t a rs iv le rin de onernle sa kla na n ge e; d on ern­
lerd e kopyal an yapilrrus ola n Anitta Metni'nin versiyonl an, Hitit krallik a rs i­
vindek i belg esel o ne rnin i o rta ya koymaktadir. Anitta 'run M .b . 18. yy.'in so n
d Cirtlugund e, 1725-1700 tarihlerind e egemen old ug u Kultepe -Kanis l b yazih
belgeler iyle sa p tanrrus tir. Yin e bu tarih es ki H itit d onemin bic ern oz g u nlugu­
nun o rt aya e;lk hgl d onernd ir . "Kussara'h adam, Bti yiik Kral Anitta"nm Ha tti
beyliklerini birer birer ele gee;ire re k merkezi Hitit Kr alligi 'run ilk tem ell e ri ni
kurrnus old ug u belirgin old ug u gibi, Hitit ars ivcileri de, ku skusuz kralhk m a­
k arrurun buyrultulanyla o ne rn verdikleri bu belgeyi ge leee k nesill er e ak tar rrus ­
lardir. •
Eski Hitit Kralligi 'run ta rihsel ge lisi rru oze t ola rak Telepinu Ferm aru veya
Metni (CTH 19) ola ra k ammsanan yazirta bulunmaktadir . Bu ya zi ta gb re Eski
Hitit Kr alhgL, La ba rna tahta gee;tig i za rna n kullandi gi a d t H attusili I (M .b.
1650) ile ba slamaktadir . An adolu'd aki sa vasla nyla kralli gm birligini sag lad ik­
tan so nra, Ku zey Sur iye 'ye, Halep ~eh r ine kadar akmla r ya p hgml, kendisin e a it
bir tiir o tobiyo gra fi olan e;ift dilli (Hitite;e ve Akadea, CT H 6) yazltmd a izlemek­
teyiz. Hattusili 1'in , Kussara'd a h asta ya taglO da dikte ettird igi siyas al vas iye t­
name metnine go re, kendisine ba~k ald lr an, yazltta ki ifad eyl e "merhamefsiz, 50 ­
guk ve kn/psiz" nit el end iril en , veliaht o la ra k sa p ta nm l~ yegen in in yerin e, to ru ­
nu Mursili 'yi kend isind en so nr a "Kra/ o/acagJ/lI, tahta oturacaglJ1 r" bildirmekte­
dir. Mursili I kLsa salta na tl suresin de Babil'i zapted er (M.b . 1630) . Kral Te lepi ­
nu Metni'nd e bu sefer ile ilgili ~ u bilgil eri ed in iyoruz : ".. . Kendi iilkesini denizin
kom$lIsu yaptl. Ve Halpa/Halep iizerine yiirudu ve Halpa'Yl yaklp ylk fl.. . Ondan
soma BahiI'e yiin:idiJ ve Babi/'i yakJp yJktl. Hurri/er'e de saldnd l ve Bahil'den aldrgl
tutsaklar/a onlarm mallanl1l Hattllsa'ya gdfiirdii ". Mu riiil i 1, Babil ~ deri d bnii ~iin­
d e kl zk ard e ~inin koca sl H antili ve Zida n ta tara f1l1dan Cild ur i.ild li . B6ylece sa ­
ray da taht kavgal an ve kan d aval an ba ~latilml~ o luyo rd u . Usurpator ola ra k,
H an tili hakkl olmayan tahtl ele gee;irir. Kuzey Sur iye 'y i elde tutmak ie;in c;aba
go s te rmesine kar~1I1, ba ~anh o la ma m l~, Hurril er Anadolu 'ya gi rmi~le r ve g iie;­
lerini a rtlrmaga b a ~l aml~lardIr. Ynzlh be lge le re gore, Kralhk d evlet i yasa la nm

12
 H I TI T l' A R1H I N i N A N A r; I Z Ci L£ RI

Buyuk Kra l Arlllwnnda ve Kmlicc

A sm/llllkn l'e nil topra): bng l; betge» .
istnnbul. Eski ~ r1 r k f.-erlcri MII::c"i.

herui z kurrnarrustrr ve d evlette d e istikrar go ru lme me k ted ir. Yine Tel epinu
Metni 'nd en H antili 'nin ih tiya rh k donemind e d e, og lu nu n ve prenslcrin old u ­
nilrnesi surege lmi stir. Bu kral d a kendi oglu tara findan oldu rulrnus ve s onraki
iki nit eliksi z kra l donerninde Hitit Kralli g: kotii olaylan al gilarrus ve d e vletin
cokusu hrzl anrrustir . Yu ka rrd a arumsadi girm z Hitit krallanndan 50 sene so nra
ya9am l9 a la n Telep inu (M .b. 1535-1510), kan sirun erke k kardesi Kral Hu z­

13