ლექცია 4

1. ვექტორთა სკალარული ნამრავლი და მისი თვისებები. მისი გამოსახვა

კოორდინატებში
2. ორი ვექტორის ვექტორული ნამრავლი
3. სამი ვექტორის შერეული ნამრავლი

ვექტორთა სკალარული ნამრავლი და მისი თვისებები.

სკალარული ნამრავლის გამოსახვა კოორდინატებში
განსაზღვრება: ორი a და b ვექტორის სკალარული ნამრავლი ეწოდება მათი
სიგრძეებისა და მათ შორის კუთხის კოსინუსის ნამრავლს, აღინიშნება ( a • b ) , ან
( a , b ) სიმბოლოთი,
( a • b )=| a | | b | cos  ,
სადაც  არის a და b ვექტორებს შორის კუთხე.
თუ მხედველობაში მივიღებთ ვექტორის ღერძზე გეგმილის გამოსახულებას,მაშინ
( a • b )=| a | გეგ a b =| b | გეგ b a
სკალარულ ნამრავლს აქვს შემდეგი თვისებები:
1. ( a • b )=( b • a )
2. ( a • b )=0 მაშინ და მხოლოდ მაშინ,თუ | a |=0, ან | b |=0, ან მათ შორის
კუთხე მართია.
3. ( a • a )=| a | 2 , ანუ | a |= ( a  a )
4. ( i • i )=( j  j )=( k  k )=1, ( i • j )= ( i • k )=( j • k )=0.
5. ( a • ( b + c ))=( a • b )+( a • c )
6. (  a • b )=( a •  b )=  ( a • b )
ამ თვისებების გათვალისწინებით ორი ვექტორის სკალარული ნამრავლი
კოორდინატებში შეიძლება გამოვსახოთ შემდეგნაირად:
ვთქვათ მოცემულია ორი a და b ვექტორი კოორდინატებით a (x 1 , y 1 , z 1 )
და b (x 2 , y 2 , z 2 ) ანუ a = x 1 i +y 1 j +z 1 k და b = x 2 i +y 2 j +z 2 k
( a • b )=(( x 1 i +y 1 j +z 1 k ) • (x 2 i +y 2 j +z 2 k ))=( x 1 i • x 2 i )+( x 1 i • y 2 j )+
( x 1 i • z 2 k )+ +(y 1 j • x 2 i )+ (y 1 j • y 2 j ) + (y 1 j • z 2 k ) +(z 1 k • x 2 i )+ (z
1 k • y 2 j ) + (z 1 k • z 2 k ) =

=x 1 x 2 ( i • i )+ y 1 y 2 ( j  j )+ z 1 z 2 ( k  k )= x 1 x 2 + y 1 y 2 + z 1 z 2 .
ორი ვექტორის სკალარული ნამრავლი ტოლია მათი ერთსახელა კოორდინატების
ნამრავლთა ჯამისა.

a და b ვექტორების მართობულობის პირობა კოორდინატებში ასე ჩაიწერება:

იმისათვის რომ a და b ვექტორები იყოს მართობული, აუცილებელია, რომ მათი
სკალარული ნამრავლი იყოს 0 , ანუ ( a • b )=0, ანუ x 1 x 2 + y 1 y 2 + z 1 z 2 =0.
იმისათვის რომ a და b ვექტორები იყოს პარალელური, აუცილებელია, რომ b =
x2 y 2 z 2
 a , ანუ x 2 =  x 1 , y 2 =  y 1 , z 2 =  z 1 , ანუ   .
x1 y1 z1
მაშასადამე,
ორი a და b ვექტორის მართობულობის პირობაა:
 ( a • b )=0, ანუ x 1 x 2 + y 1 y 2 + z 1 z 2 =0,
ხოლო ორი a და b ვექტორის პარალელობის პირობაა:
x2 y 2 z 2
b = a , ანუ   .
x1 y1 z1
a (x 1 , y 1 , z 1 ) ვექტორის სიგრძე გამოითვლება ფორმულით
2 2 2
| a |= x1  y1  z1 ,
მართლაც, ( a • a )=| a | 2 , ანუ | a |= (a  a) = x12  y12  z12 .

მანძილი A(x 1 , y 1 , z 1 ) და B(x 2 , y 2 , z 2 ) წერტილებს შორის გამოითვლება

ფორმულით
| AB | ( x2  x1 ) 2  ( y2  y1 ) 2  ( z2  z1 ) 2
მართლაც, | AB || AB | ( x2  x1 ) 2  ( y2  y1 ) 2  ( z2  z1 ) 2 , რადგანაც AB ვექტორის
კოორდინატებია AB (x 2 -x 1 , y 2 -y 1 , z 2 -z 1 ).

 
კუთხე a და b ვექტორებს შორის გამოითვლება ფორმულით:
  
 

  a, b
cos a ˆ; b    
x1 x2  y1 y2  z1 z 2
.
a b x  y12  z12  x22  y22  z 22
2
1

ვთქვათ  ,  და  კუთხეებია, რომელსაც a  xi  yj  zk ვექტორი ადგენს

   

შესაბამისად Ox , Oy და Oz ღერძებთან. მაშინ მივიღებთ:

  
x  a  cos  , y  a  cos  , z  a  cos  აქედან გამომდინარეობს რომ:
x y z
cos   cos   cos  
x2  y 2  z 2 , x2  y 2  z 2 , x2  y 2  z 2
cos  , 
, cos  რიცხვებს a ვექტორის მიმართულების კოსინუსები ეწოდება,
cos 
ერთეულოვანი ვექტორის კოორდინატებია მისი მიმართულების კოსინუსები.
ადვილი შესამოწმებელია, რომ ადგილი აქვს ტოლობას
cos 2   cos 2   cos 2   1

ორი ვექტორის ვექტორული ნამრავლი


a ვექტორის ვექტორული ნამრავლი b ვექტორზე ეწოდება ისეთ c ვექტორს,
რომელიც განსაზღვრულია შემდეგი 3 პირობით.
    
ა) c  a b sin( a ˆ; b )
  
ბ) c ვექტორი მართობულია a და b ვექტორების
   
გ) c ვექტორის მიმართულება ისეთია რომ a , b , c ქმნის მარცხენა სისტემას.
  
a , b , c სამეულს ეწოდება მარცხენა ორიენტაციის, თუ მათ ერთ წერტილზე მოდების
  
შემდეგ a ვექტორის b -სკენ უმცირესი კუთხით მობრუნება c ვექტორის ბოლოდან
ჩანს საათის ისრის მოძრაობის მიმართულებით.
   
ვექტორული ნამრავლი აღინიშნება [ a , b ] -ით ან ( a  b )
თვისებები:
   
1. (a  b )  (b  a )
     
2. (a  b )  (a  b )   (a  b )
      
3. (a  b  c )  (a  b )  (a  c )
        
4. (i  j )  k , ( j  k )  i , ( k  i )  j
      
(i  i )  ( j  j )  ( k  k )  0
ორი ვექტორის ვექტორული ნამრავლის სიგრძე რიცხვობრივად უდრის ამ
ვექტორებზე აგებული პარალელოგრამის ფართობს.

ვთქვათ მოცემულია ორი a და b ვექტორი კოორდინატებით a (x 1 , y 1 , z 1 )

და b (x 2 , y 2 , z 2 ) ანუ a = x 1 i +y 1 j +z 1 k და b = x 2 i +y 2 j +z 2 k
a ვექტორის ვექტორული ნამრავლი b ვექტორზე კოორდინატებში შეიძლება
გამოვსახოთ შემდეგნაირად:
( a  b ) =(( x 1 i +y 1 j +z 1 k )  (x 2 i +y 2 j +z 2 k ))=( x 1 i  x 2 i )+( x 1 i  y 2
 

j )+( x 1 i  z 2 k )+ (y 1 j  x 2 i )+ (y 1 j  y 2 j ) + (y 1 j  z 2 k ) +(z 1 k 

x 2 i )+ (z 1 k  y 2 j ) + (z 1 k  z 2 k ) =
i j k
=(y 1 z 2 - z 1 y 2 ) i + (z 1 x 2 - x 1 z 2 ) j + (x 1 y 2 - y 1 x 2 ) k = x1 y1 z1
x2 y2 z2

სამი ვექტორის შერეული ნამრავლი

    
a b და c ვექტორების შერეული ნამრავლი ეწოდება a და b ვექტორების

ვექტორულ ნამრავლს გამრავლებულს სკალარულად c ვექტორზე. ის აღინიშნება
  
( a , b , c ) -ით.
( a , b , c ) =(( a  b ) • c ) =|( a  b )| | c | cos  ,
        

სადაც  არის ( a  b ) და c ვექტორებს შორის კუთხე.

  

ვექტორების შერეული ნამრავლის მოდული უდრის ამ ვექტორებზე აგებული

პარალელეპიპედის მოცულობას

ვთქვათ მოცემულია სამი a , b და c ვექტორი კოორდინატებით a (x
1 , y 1 , z 1 ), b (x 2 , y 2 , z 2 ) და c (x 3 , y 3 , z 3 ), ანუ a = x 1 i +y 1 j +z 1 k , b =
x 2 i +y 2 j +z 2 k და c = x 3 i + y 3 j + z 3 k
  
a b და c ვექტორების შერეული ნამრავლი კოორდინატებში შეიძლება
გამოვსახოთ შემდეგნაირად:
( a , b , c ) =(( a  b ) • c ) =
     

=(((y 1 z 2 - z 1 y 2 ) i + (z 1 x 2 - x 1 z 2 ) j + (x 1 y 2 - y 1 x 2 ) k )• (x 3 i + y 3 j + z
3 k )) =
x1 y1 z1
=(y 1 z 2 - z 1 y 2 ) x 3 + (z 1 x 2 - x 1 z 2 ) y 3 + (x 1 y 2 - y 1 x 2 ) z 3 = x2 y2 z2 .
x3 y3 z3

კოლინიარულ და კომპლანარულ ვექტორთა თვისებები

  
თეორემა: იმისთვის რომ ორი არანულოვანი a და b ვექტორი იყოს
კოლინიარული აუცილებელია და საკმარისია, მათი ვექტორული ნამრავლი იყოს 0.
   
დამტკიცება: მართლაც თუ a b , მაშინ a ˆ; b  0
       
ე.ი. (a  b )  0 და პირიქით თუ a  0 და b  0 და (a  b )  0 ე.ი. sin( a ˆ; b )  0
 
ე.ი. a b
თეორემა: იმისათვის რომ სამი ვექტორი იყოს კომპლანარული, აუცილებელი და
საკმარისია, რომ მათი შერეული ნამრავლი იყოს 0.
  
მართლაც a , b , c ვექტორებზე აგებული პარალელოგრამის მოცულობა უნდა
იყოს 0, თუ ეს ვექტორები ერთ სიბრტყეზე არიან მოთავსებული.