GIMNAZIJA „MUHSIN RIZVIĆ“ školska 2018./2019. god.

KAKANJ

Ime i prezime: Lejla Mehić

Odjeljenje: IV-3

SEMINARSKI RAD
iz
HISTORIJE

TEMA: PROMJENE U SVIJETU NAKON

DRUGOG SVJETSKOG RATA

Profesor:
Džemal Ganibegović
 Kakanj, aprila 2019. godine

SADRŽAJ
I Uvod..................................................................................................3
II Glavni dio........................................................................................4
2.1. Politička situacija u svijetu............................................................4
2.2. Hladni rat.......................................................................................6
2.3. Razvoj socijalizma poslije Drugog svjetskog rata........................8
2.4. Antikolonijalni i oslobodilački pokreti.......................................10
2.5. Tehnološki napredak...................................................................12
III Zaključak ....................................................................................14

IV Literatura ...................................................................................15

2
 I Uvod

Prije više od 70 godina okončan je Drugi svjetski rat, najveći sukob u historiji
čovječanstva. Njegove posljedice imale su golem utjecaj na političku, ekonomsku i
demografsku sliku svijeta. Prije 74 godine, 2. rujna 1945. godine, japanska delegacija na
američkom bojnom brodu USS Missouri službeno je potpisala bezuvjetnu kapitulaciju, čime
je konačno formalno završio najveći sukob u ljudskoj povijesti. Potpisivanju su prisustvovale
delegacije Japana, SAD-a, Ujedinjenog Kraljevstva, Kine, SSSR-a, Australije, Kanade,
Francuske, Nizozemske i Novog Zelanda. U trenutku predaje na brodu su bile istaknute
zastave četiriju zemalja: SAD-a, Ujedinjenog Kraljevstva, SSSR-a i Kine, a u Tokijskom
zaljevu okupilo se čak 255 savezničkih brodova.

Predaja je zapravo već bila dogovorena 15. augusta, kada su Japanci shvatili da im prijeti ne
samo poraz već potpuno uništenje. Naime, 6. i 9. augusta bačene su atomske bombe na
Hirošimu i Nagasaki. Atomske bombe bile su iznimno utjecajne i u političkom smislu –
destruktivna moć tih oružja zauvijek je promijenila lice svjetske diplomacije. Još jedan faktor
koji je utjecao na japansku predaju bilo je ubrzano napredovanje Crvene armije. SSSR je 8.
augusta objavio rat Japanu i munjevitim napadom zauzeo Mandžuriju i sjeverni dio Koreje,
kao i južnu polovicu otoka Sahalin te Kurilske otoke. Japanske jedinice nisu im bile dorasle u
smislu iskustva, motivacije i naoružanja te su se jednostavno raspale tijekom svega nekoliko
dana (iako su manje skupine vojnika nastavile pružati otpor još sedmicu-dvije duže).

Tijekom i krajem Drugoga svjetskog rata pokrenuti su procesi koji su uvelike oblikovali
političku kartu modernog svijeta. Počeo je proces dekolonizacije tj. osamostaljivanja bivših
europskih kolonija u Aziji, Africi i Oceaniji. Time su stvorene zemlje „Trećeg svijeta”. Uz
promjene političke karte Europe, slom sila Osovine rezultirao je novom geopolitičkom
situacijom u kojemu su dominirale dvije supersile: SAD i SSSR. S obzirom na to da je zbog
proliferacije nuklearnog naoružanja postojala mogućnost međusobnog uništenja (tzv.
„osigurano međusobno uništenje“, engl. mutually assured destruction – MAD), sukobi između
velesila vodili su se indirektno, preko posrednika, putem špijunaže i političke subverzije.
Važna posljedica kraja Drugoga svjetskog rata bilo je i stvaranje Ujedinjenih naroda, nove
globalne organizacije za međunarodnu suradnju i diplomaciju. U Europi je stvorena Europska
zajednica za ugljen i čelik (European Coal and Steel Community – ECSC), koja se kasnije

3
razvila u Europsku uniju. ECSC je, naime, stvoren da bi se ekonomskom suradnjom i
integracijom spriječio novi rat između Njemačke i Francuske.1

II Glavni dio

2.1. Politička situacija u svijetu

Koalicija koja je tokom Drugog svjetskog rata formirana s ciljem borbe protiv osovine,
ili antfašistička koalicija, koju su činile SAD, SSSR i Velika Britanija, nije nadživjela
kapitulaciju Njemačke i Japana. Njemačku kapitulaciju je potpisao feldmaršal Kajtel 9. maja
1945. u Berlinu, a militaristički Japan je kapitulirao 2. septembra poslije atomskog
bombardovanja Hirošime i Nagasakija 6. i 8. augusta i prodora sovjetskih trupa u Mandžuriju
9. augusta nakon objavljivanja rata Sovjetskog saveza Japanu. Nakon toga radikalno je
izmijenjen odnos snaga u međunarodnoj zajednici. Koalicija antifašističkih država, koja je
izdržala ratna iskušenja, počela je rano da se raspada, nagrižena još za vrijeme rata nizom
protivrječnosti, sukobima interesa i uzajamnim sumnjičenjem Kraj rata iznevjerio je
očekivanja čovječanstva da će se pojbedom nad fašizmom svijet naći na pragu čvrstog mira.
Drugi svjetski rat ostavio je u naslijeđe poslijeratnom svijetu politiku interesnih sfera, koju su
na klasičan način demonstrirali Čerčil i Staljin u Moskvi oktobra 1944. pogađajući se na račun
nezavisnosti balkanskih država. Članice bivše antifašističke koalicije sukobljavale su se oko
uređenja poslijeratnog svijeta, oko granica, shvatanja demokratije. Epicentri sukoba interesa
nalazili su se na tlu Nemačke, na Balkanu, u Srednjoj i istočnoj Evropi, Iranu, na Dalekom
istoku. SAD, SSSR i Velika Britanije su na Krimskoj konferenciji odlučili da se Njemačka
poslije poraza podijeli na zone i da u naturi nadoknadi ratnu štetu koja je nanesena
savezničkim državama. Vođe koalicije su se na Krimu također dogovorili da se formira „jaka,
slobodna, nezavisna i demokratska Poljska“ rekonstrukcijom njene privremene vlade na široj,
demokratskoj osnovi. 2

Politička i privredna načela usklađene politike prema Njemačkoj utvrđena su za vrijeme

savezničke kontrole na Potsdamskoj konferenciji (jula - augusta 1945). Proklamovana je
spremnost da se njemački militarizam i nacizam trajno iskorijene kako Njemačka nikada više
ne bi ugrozila svoje susjede ni svjetski mir. Konferencija se saglasila da dio Istočne Pruske i
grad Kenigz berg pripadnu SSSR-u. Obrazovan je Kontrolni savjet, sastavljen od

1
https://povijest.hr/bitkeiratovi/kraj-rata-koji-je-oblikovao-moderni-svijet/ (07.04.2019.)
2
Branko Petranović, Historija Jugoslavije 1918-1978, Nolit, Beograd 1980., str. 401.

4
komandanata SAD, Velike Britanije, SSSR-a i Francuske, sila koje su okupirale po jednu
zonu razdijeljene Njemačke. Savjet ministara inostranih poslova velikih sila zadužen je da
izradi ugovore o miru s Italijom, Bugarskom, Rumunijorm Mađarskom i Finskom, a na drugoj
strani da pripremi prijedloge za rješavanje teritorijalnih pitanja koja se budu postavila po
završetku rata u Evropi. U Potsdamu je rasprava o primeni krimske Deklaracije o oslobođenoj
Evropi, posebno sa stanovišta prirode demokratije u zemljama istočne Evrope, koje su se

našle pod sovjetskim uticajem, objelodanila dubinu razlika između zapadnih sila i SSSR-a.
Novu konstelaciju odnosa potkraj i poslije rata karakterisala je izrazita vojna, politička i
ekonomska nadmoć SAD i SSSR-a koji su se izdvojili kao dvije najmoćnije države svijeta
faktičkim sankcionisanjem sistema bipolarizma već na Krimu, što je bio uvod u njihovu
konfrontaciju u poratnim godinama. SAD su, kao najjača kapitalistička država, okrenule leđa
izolacionizmu, s ambicijama da vode globalnu politiku. One su preuzele ulogu vodeće sile
zapadnog svijeta, pravdajući to potrebom zaustavljanja sovjetske ekspanzije i širenja
komunizma.

SAD nisu ni osjetile posljedice rata na svom tlu nalazeći se van domašaja ratnih razaranja,.
Prebačena na ratni kolosijek američka proizvodnja je udvostručena. Procjenjuje se da je 1946.
63% svjetske proizvodnje i 3/4 kapitala svih kapitalističkih država otpadalo na SAD. Najjača
kapitalistička država manifestovala je svoju atomsku moć krajem rata uništenjem Hirošime i
Nagasakija, u Japanu, čime se čovječanstvo istovremeno suočilo s opasnošću od nove
katastrofe. SAD su u toku rata dale svojim saveznicima, pre svega Velikoj Britaniji i SSSR-u,
preko 50 milijardi dolara pomoći. Predsjednik Ruzvelt bio je jedan od protagonista stvaranja
Organizacije ujedinjenih nacija. S Velikom Britanijom i Kanadom SAD su osnovale i
finansirale Administraciju Ujedinjenih nacija za pomoć i obnovu (UNRRA United Nations
Relief and Rehabilitation Administration) sa zadatkom da pomogne obnovu ratom
opustošenih zemalja. Velika Britanija je, zajedno s Francuskom, tretirana kao velika sila, ali
su se one ipak nalazile u sjenci američke i sovjetske moći. 3

Iz Drugog svjetskog rata Britanci su izašli kao dužnici SAD, po Zakonu o zajmu i najmu, dok
je u Evropi njihov uticaj bitno opao u korist SAD i SSSR-a. Velika Britanija je bila prinuđena
da odstupa pred SAD i u svojim tradicionalnim sferama interesa u Mediteranu - Grčkoj i
Turskoj. Pod dejstvom Drugog svjetskog rata, japanske agresije i snažnog antikolonijalnog
pokreta britansko i francusko kolonijalno ,,carstvo" počelo je da se raspada. Francuski
komunisti, kojima je uticaj u ratu narastao zahvaljujući učešću u pokretu otpora, postali su
sudionik političkog života u Francuskoj prvih poslijeratnih godina, učestvujući u vladama i
utičući na rješenja ustavne reforme. Vladajuće kapitalističke snage, posebno u SAD i Velikoj
Britaniji, uznemiravala je moć SSSR-a, promjena političke konfiguracije Evrope, širenje
komunizma na Zapadu, prije svega u Italiji i Francuskoj, koje je bilo praćeno učešćem
komunista u građanskim vladama. Rani sukobi oko Njemačke - u vezi s denacifikacijom,
statusom Berlina, istočnim granicama, reparacijama - i režima u istočnoevropskim i
balkanskim zernljama, odnosno njihove spoljnopolitičke orijentacije, zaoštravali su
suprotnosti među pobjednicima, vodeći njihovom sučeljavanju na blokovskoj osnovi. U ime

3
Ibidem, str. 402.

5
solidarnosti atlantskih demokratija, i u ime hrišćanske civilizacije zapadne sile su nastupale
pod vidom odbrane ,,slobodnog svijeta" od totalitarizma. Britanski premijer za vrijeme rata,
Vinston Čerčil, preuzeo je na sebe ulogu najmilitantnijeg branioca Zapada od ,,komunističke
diktature". Poslije Ruzveltove smrti aprila 1945. i stupanja Harija Trumana na predsjedničku
dužnost, Čerčil je smatrao nezavisno od izgubljenih izbora u Britaniji, na čije su kormilo došli
laburisti, da je njegovo državničko iskustvo i poznavanje svjetskih poslova neophodno
zapadnom svijetu. On je skovao krilaticu o ,,gvozdenoj zavjesi" koju su komunisti spustili
između svog i ,,slobodnog svijeta".

2.2. Hladni rat

Bivši britanski premijer je na koledžu u Fultonu, Misuri, SAD, marta 1946, u prisustvu
američkog predsjednika Trumana, pozvao na ,“krstaški rat“ protiv komunizma, podsjećajući
na obavezu odbrane atlantske zajednice i vojnog zbližavanja ugroženih država. Čerčilova
istupanja u SAD i van njih bila su predznak da svijet ulazi ,hladni rat". Trumanovom
doktrinom 1947. SAD su prihvatile obavezu da brane integritet Grčke i Turske od spoljne
agresije i prevrata oružanih grupa, postepeno potiskujući Veliku Britaniju iz Mediterana.
Istovremenim prihvatanjem Maršalovog plana SAD su predvidjele sredstva za pomoć
evropskim zemljama koje su stradale u Drugom svetskom ratu, računajući da će dirigovanom
ekonomskom politikom sanirati njihovu privrednu krizu, učvrstiti im političku koheziju i
podići sposobnost za odbranu od prijeteće ,komunističke subverzije". Zapadnoevropske
zemlje i Turska dobile su po osnovu Maršalovog plana oko 17 milijardi dolara od 1947. do
1952. godine. Pored izvora ekonomske pomoći, politički motivisane, strogo selektivne iako, u
načelu namijenjene svim zemljama žrtvama rata - Maršalov plan je bio i osnova za prodor
američke robe i kapitala u zapadnu Evropu. 4

Sprečavajući širenje suprotnih političkih i ideoloških uticaja, pokazalo se i kao sredstvo

čvršćeg vezivanja zapadne Evrope za SAD. Trumanova doktrina već je i formalno ocrtala
podjelu svijeta na dva suprotna bloka ili „lagera“, koju je, u ime Staljina inaugurisao Andrej
Ždanov na osnivačkom sastanku Informbiroa septembra 1947. Prema ovoj krutoj, dogmatskoj
koncepciji, na jednoj strani se nalazio antiimperijalistički i demokratski ,,tabor", a na drugoj
imperijalistički i antidemokratski. Sovjetski Savez je u drugom svjetskom ratu pretrpio
ogromne ljudske i materijalne gubitke; s Poljskom i Jugoslavijom zauzimao je vrh ljestvice
zemalja s najvećim brojem žrtava. Opustošen mu je dio teritorije koji je bio okupiran. Noseći
glavni teret rata na svojim leđima, stekao je veliki ugled među antifašističkim snagama u
svijetu. Jedna od važnih posljedica drugog svjetskog rata sastoji se u tome što je ova velika
zemlja konačno razbila prinudnu izolaciju u kojoj se nalazila tokom više godina međuratnog
razdoblja i uzela aktivnog učešća u svjetskim poslovima i radu Ujedinjenih nacija. Ona je bila
jedan od glavnih pobornika dosljednog vojnog, političkog, ekonomskog i duhovnog
razoružavanja poraženog fašizma. Sovjetski Savez je proširio svoje granice na Dalekom
istoku pridruživši se posljednjih dana rata zapadnim saveznicima u vojničkom slamanju
4
Ibidem, str. 403.

6
Japana, faktički klonulog poslije atomske kataklizme,. Trupe Crvene armije dočekale su kraj
rata duboko na zapadu Evrope - u Beču, Budimpešti, Berlinu, na Elbi - a Dalekom istoku u
Mandžuriji. Od 1939. do 1945. Sovjetski Savez se teritorijalno proširio za oko 450.000 km2.
Na kraju rata imao je najjaču kopnenu silu u svijetu, koja je brojala oko deset miliona vojnika
i bila djelimično stacionirana u istočnoevropskim zemljama, kao i u okupiranim dijelovima
Njemačke i Austrije; efektivi SAD nalazili su se u Japanu, Francuskoj i Italiji, okupiranim
zonama Njemačke i Austrije, a kasnije u Grčkoj i Turskoj. 5

Prema odlukama Potsdamske konferencije, Sovjetski Savez je okupirao istočnu zonu

Njemačke, SAD jugozapadnu, Velika Britanija sjeverozapadnu, a Francuska zapadnu, dok se
Berlin nalazio pod zajedničkom okupacijom. Raspadanjem antifašističke koalicije - čiji su
stubovi bili SSSR, SAD i Velika Britanija - prouzročenim političkom i ekonomskom
podjelom izmedu velikih sila zbog sukoba interesa kršenja načela Atlantske povelje i drugih
dokumenata Ujedinjenih nacija donijetih u ratu počela je institucionalizacija suprotnih saveza
na blokovskoj osnovi. Od antifašističke saradnje svijet je skretao prema konfrontaciji
dojučerašnjih saveznika i hladnom ratu. Centar sukoba postala je Evropa, u kojoj su se
novostvoreni blokovi najjače trli, izbjegavajući da se i direktno konfrontiraju. Poslije
Trumanove doktrine i Maršalovog plana došla je na red vojna institucionalizacija Zapada
stvaranjem, aprila 1949, Sjevernoatlantskog pakta, kome su, pored SAD, Velike Britanije i
Francuske, prišli i Italija, Kanada, Holandija, Belgija, Norveška, Island i Portugalija. Vojni
ugovor o organizaciji Sjevernoatlantskog pakta je predviđao da se napad na jednu zemlju
ugovornicu shvati kao napad na sve potpisnice. Paktove su zaključivale i zemlje Azije i
Pacifika (Manilski i Bagdadski). Šest godina kasnije Sovjetski Savez i evropske socijalističke
zemlje stvorile su vojni blok pod nazivom Varšavski pakt. „Paktomanija“ na Zapadu
objašnjavala se potrebom preduzimanja mjera bezbjednosti, zaustavljanja sovjetske agresije i
komunističke penetracije, stezanja ,,obruča" oko suparničke sile. Uz vojnu funkciju Varšavski
je ugovor imao i političku ulogu koja se izražavala i doktrinom ograničenoga suvereniteta. 6

Paktovi su omogućavali posjedanje baza na stranim teritorijama, nadzor nad zavisnim

režimima, gušenje progresivnih pokreta, eksploataciju privrednih izvora nerazvijenih zemalja
i obuzdavanje nacionalnooslobodilačkih i antikolonijalnih pokreta. Politika SAD, usmjerena
na apsolutni prestiž i suzbijanje glavnog rivala, dobila je naziv Pax Americana zbog
koncepcija o uređenju svjetskih odnosa na bazi američke prevlasti. Više od 150 oružanih
intervencija od završetka drugog svjetskog rata, uključujući ratove, pobune i državne udare, s
opštom oznakom nasilnih smjena vlasti i osvajanja, predstavljaju naličje politike vođene
protiv ideala Ujedinjenih nacija. Blokovska polarizacija donijela je hladni rat, koji je dao
obilježje ranom poslijeratnom razdoblju. Njegovi karakteristični oblici bili su stalno
naoružavanje suprotstavljenih blokova, zastrašujuća ideološko-politička propaganda, sukobi
obaveštajnih službi, uzajamni napadi preko štampe, oštri diplomatski dvoboji na
međunarodnim skupovima, krađe tajnih vojnih dokumenata, otmice naučnika, ekstremno
medusobno nepovjerenje i sumnjičenje. Sijana je mržnja, razvijane su ideološke predrasude.
Ljudi progresivnih pogleda identifikovani su kao državni neprijatelji SAD ili protivnici
socijalističkog sistema. „Antikomunističku histeriju“ američkog senatora iz Viskonsina
5
Ibidem, str. 405.
6
http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=63939 (07.04.2019.)

7
Džozefa Makartija, koji se nalazio na čelu Komiteta za ispitivanje antiameričke djelatnosti,
Albert Ajnštajn nazvao je ,,američkom varijantom fašizma“. Makarti je svuda oko sebe vidio
strane agente i neprijatelje američkog društva. Amerikanci su prinudivani da se podvrgavaju
ispitavanju pred Makartijevim komitetom, izjašnjavaju o svojoj političkoj prošlosti, i svjedoče
protiv sugrađana. Na drugoj strani je Staljin - koji je još 30-ih godina počeo da osjeća
podozrenje prema sovjetskim građanima, svojim saradnicima i stranim komunistima -
uzvraćao klimom opšteg nepovjerenja i ponovnim zatvaranjem SSSR-a, kao i lagerskih
granica. Erupcije hladnog rata izbijale su u srcu Evrope, dovodeći do međunarodnih napetosti
i prijetnji od direktnog suočavanja suparničkih snaga: prilikom komunističkog preuzimanja
vlasti u Čehoslovačkoj februara, napada Informbiroa na Jugoslaviju juna 1948, berlinske
blokade iste godine. Stvaranjem ,,bizonije“ i, kasnije, ,,trizonije" zapadni saveznici su
pomogli ustavno konstituisanje Savezne Republike Njemačke 1949, a Sovjetski Savez
uspostavljanje Njemačke Demokratske Republike iste godine. Dvije novostvorene njemačke
države nastaviće život u znaku međusobnih antagonizama - kao ,predstraže", isturene snage
suprotstavljenih blokova.

Ratno stanje između zapadnih saveznika i Savezne Republike Njemačke okončano je

Bonskim ugovorima iz 1952. godine. Savezna Republika Nemačka pristupila je
Sjevernoatlantskom (marta 1955), a Njemačka Demokratska Republika Varšavskom paktu
(januara 1956). U poznijoj fazi hladnog rata izgrađen je berlinski zid, svjedočanstvo o stepenu
nepovjerenja do kojeg su blokovi doveli u srcu Evrope i među vlastima toga grada. Korejskim
ratom juna 1950. svijet se približio ivicama katastrofe. Intervencija SAD, pod zastavom
Ujedinjenih nacija, povukla je angažovanje ,,kineskih dobrovoljaca", koji su, prešavši
graničnu rijeku Jalu, prodrli na tlo Sjeverne Koreje i odbacili američke trupe, pod komandom
Makartura, južno od 38. paralele. Predsjednik Truman smijenio je svog ratobornog generala,
osujećujući njegove namjere da proširi rat invazijom kineskog kopna, upotrebom trupa Čang
Kaj Seka i atomskim bombardovanjem Kine. U svakoj fazi hladnog rata kao i u periodu
njegovog prevazilaženja, uz zadržavanje suparništva, blokovskih formacija, i uvođenje novih
vidova konfrontacije primjenjivana je odgovarajuća strategija. Dok je Trumanovoj politici
odgovarala strategija obuzdavanja komunizma i obezbjeđivanja ,,atomskog kišobrana“, dotle
je Džon Foster Dals formulisao doktrinu o ,miru putem sile", svjestan da je ,,oslobođenje"
zemalja ,,sovjetskoj orbiti" nemoguće i da kočenje Sovjetskog Saveza predstavlja jedinu
alternativu. U borbi za potiskivanje antagonističke sile u poslijeratnom svijetu Amerikanci su
izgrađivali najraznovrsnije strateške kombinacije, od „preventivnog" i ograničenog
nuklearnog rata do probijanja s periferije ka centru protivničkog sistema i njegove
unutrašnje ,,erozije". Nisu izostajale ni prijetnje masovnom odmazdom, ali su one
neutralisane ,,nuklearnom ravnotežom". Odbranu blokovskog integriteta izražavala je u
socijalističkom lageru doktrina o ,,ograničenom suverenitetu". 7

2.3. Razvoj socijalizma poslije Drugog svjetskog rata

7
Branko Petranović, Historija Jugoslavije 1918-1978, Nolit, Beograd 1980., str. 407.

8
U eri najžešćeg hladnog rata američku strategiju protiv socijalizma potpomagao je Staljin,
ogrezao u dogmatizmu i nesposoban da sagleda promjene koje su nastupile s drugim
svjetskim ratom. Sovjetski vođa je granice između kapitalističkih i socijalističkih država
mehanički shvatao kao granice između kapitalizma i socijalizma. U klasnom sukobu vidio je
sukob blokova, odnosno država s različitim društvenim i državnim uređenjem i suprotnim
ideologijama.

Za Staljina je širenje socijalizma bilo moguće samo vojnim sredstvima spoljnih faktora, uz
pomoć unutrašnjih komunističkih snaga. Svjetski socijalistički proces Staljin je shematski
ograničavao na države u kojima se komunističke partije nalaze na vlasti. Umjesto
ravnopravnosti socijalističkih država tražio je njihovo podređivanje političkim i ekonomskim
interesima najsnažnije među njima. Oslobodilačke i antikolonijalne pokrete nije posmatrao
kao komponentu promjena starog svijeta, već kao rezervu socijalističke revolucije.
Dogmatskim interpretacijama savremenog svijeta staljinizam je u međunarodnim odnosima
direktno bio štetan za socijalističke zemlje, a zlodjelima u praksi- obračun s komunistima
nezavisnog mišljenja, sumnjive ekskomunikacije, deportacije, koja su na XX kongresu KPSS,
1956, pripisana „kultu ličnosti“ - kompromitovao socijalističku stvarnost. Otjelovljujući
dogmatizam u teoriji, pragmatizam u politici i birokratizam u upravljanju društvom,
staljinizam je unazadio humanističku viziju socijalizma, nagoneći vodu na mlin
antikomunističkih snaga. Pored već postojećih socijalističkih država - SSSR-a, kao prvog
,,socijalističkog ostrva“, i Mongolije poslije drugog svjetskog rata su se u međunarodnoj
zajednici pojavile i nove. 8

Staro shvatanje internacionalizma, mjerenog stavom komunističkih partija prema ,,prvoj

zemlji socijalizma“, nije više bilo održivo; traženi su novi prilazi odnosima izmedu SSSR-a i
drugih država u kojima su komunističke partije vladajući činioci političkog sistema.
Zajednička ideologija, jedintveni ideal i srodne sistemske institucije nisu mogli da dovedu do
nivelacije „nacionalnih" i „opštih" interesa. Nikada kao u poslijeratnoj situaciji nije tako
aktuelna bila Engelsova misao da je međunarodna saradnja moguća samo među jednakima, da
isključuje čak i odnos primus inter pares. Centralizmu u međudržavnim odnosima i u
međunarodnom radničkom pokretu protivrječili su posebni putevi nacionalnog historijskog
razvitka, neravnomjernost ekonomskog razvoja, nejednakost kulturnog nivoa, različitost
tradicija, specifični načini osvajanja vlasti. Te i druge razlike nisu mogle da se podvedu pod
„jedinstveni interes", interes najjačeg subjekta, niti uklope u univerzalni model. Kao vladajuća
snaga u svojim zemljama poslije drugog svjetskog rata, komunisti su najzad stekli
,,domovine", odgovarajući za svoj rad i politiku vlastitoj radničkoj klasi i narodu. Pobornici
politike jedinstva svih progresivnih snaga u svijetu morali su da uvažavaju posebne uslove
borb nacionalnih subjekata, uviđajući da se pojam progresivnosti snaga značajno proširio, da
više ne obuhvata samo stavove komunista i radničke klase kao klasičnih nosilaca napretka.
Razvoj socijalizma poslije drugog svjetskog rata s iskustvom jugoslovenske, kineske i
albanske revolucije za vrijeme, pa i pre rata - potvrđivao je Lenjinovo predviđanje da će svaka
autentična revolucija odabrati svoj put izgradnje socijalističkog društva nakon oružanog
osvajanja vlasti. Staljinov napad na Jugoslaviju 1948. u suštini je bio motivisan razilaženjem

8
Ibidem, str. 408.

9
oko oblika revolucionarne akcije, stepena samostalnosti revolucionarnog pokreta i prirode
internacionalističkog sadržaja odnosa između socijalističkih država. Značajan prodor
socijalizma u svijetu označila je pobjeda kineske revolucije 1949, uprkos američkoj podršci
Kuomintangu, izazivajući dalekosežne posljedice po vojno-politički položaj i odnose između
socijalističkih država.

Mao Cedungova strategija polazila je od seljaštva kao glavne snage revolucije, s obzirom na
socijalnu strukturu Kine, čiji se gradovi nisu mogli održati u okeanu sela. Poslije smrti
Staljinove marta 1953, s kojim su se kineski komunisti sudarali i za vrijeme revolucije, došlo
je do otvorenog sukoba između Kine i SSSR-a, dvije najveće socijalističke države, zbog
različitih pogleda na strategiju borbe protiv imperijalizma, neriješenih međusobnih odnosa i
drukčijih puteva unutrašnjeg razvitka - sukoba godinama zaodijevanog u ruho isključivo
ideoloških nesporazuma. 9

2.4. Antikolonijalni i oslobodilački pokreti

Na područjima Azije, Afrike i Južne Amerike za vrijeme i nakon Drugog svjetskog rata
došlo je do snažnog antikolonijalnog i oslobodilačkog talasa. Snaženju antikolonijalizma
doprinijeli su japanska invazija britanskih, francuskih i holandskih posjeda, otpor koji joj je
pružen i slabljenje dojučerašnjih metropola Velike Britanije i Francuske. Narasli za vrijeme
drugog svjetskog rata, antikolonijalni pokreti u Indiji, Burmi, Indokini i drugim kolonijama
pretvorili su se poslije njegovog završetka u „antiimperijalističku revoluciju svjetskih
razmjera". U borbi za svjetsku surprematiju SAD su, pod vidom odbrane ,,slobodnog svijeta"
od ekspanzivnog komunizma, nastojale da zamijene Britance i Francuze u kolonijama. Na
čelu antikolonijalne borbe i nacionalnooslobodilačkih pokreta nalazile su se mlada buržoazija
i radnička klasa kolonijalnih zemalja, koje su se borile za nezavisnost i socijalno-ekonomsku i
političku emancipaciju od kolonijalnih sila. 10

Na indijskom potkontinentu stvorene su 1947 dvije države, Indija i Pakistan, dok je

Indonezija proglasila nezavisnost u ljeto 1945, ali su njene oslobodilačke snage morale da se
bore sve do 1949. da bi slomile holandsku intervenciju. Poslije rata nastala je i Ho Ši Minova
Demokratska Republika Vijetnam, no ona se uskoro suočila s dugom francuskom
intervencijom, koja se završila slomom kolonizatora kod Dijen Bijen Fua 1954. Francuzi su
bili prinuđeni da u Ženevi priznaju nezavisnost Vijetnama, Laosa i Kambodže. No
indokinesko poluostrvo postalo je šezdesetih godina poprište velike američke intervencije.
Amerikanci su se umiješali u Vijetnam 1960. godine, a 1968. imali su na vijetnamskom
poligonu oko 550.000 vojnika. ,,Prljavi rat" u Vijetnamu podijelio je američko društvo,
izazvao otpore miješanju i intervencijama, uopšte vivisekciji jednoga naroda i gušenju jedne
revolucije na jugoistoku Azije, i doveo na kraju do povlačenja Amerikanaca 1975. i
ujedinjenja Južnog i Severnog Vijetnama 3. jula naredne godine u jedinstvenu državu
Vijetnam. Dekolonizacija Afrike uticala je da se od 1950. politička karta afričkog kontinenta
9
Ibidem, 409. Str.
10
Ibidem

10
iz osnova mijenja. Proces dekolonizacije doveo je već te godine do nezavisnosti Eritreje, a
zatim Libije (1951), Sudana (1956), Gane (1957), Gvineje (1958), Tunisa, Maroka i Alžira
(1962). U ovom posljednjem su francuski koloni, oslonjeni na francusku armiju, dali najžešći
otpor. Svojom dugotrajnom i žilavom borbom alžirske nacionalnooslobodilačke snage su
značajno podstakle proces dekolonizacije Afrike, koji je tekao u znaku upornog otpora
kolonijalista i težnji SAD da preuzmu položaj dojučerašnjih kolonijalnih sila. Ove su
upotrebljavale najamničke snage i izazivale nestabilnost, međusobne ratove mladih afričkih
država, politički ali ne i etnički razgraničenih, organizovale ,,pučeve" i ustanke.
Neokolonijalizam u najraznovrsnijim oblicima nastojao je, kao što i danas nastoji, da zadrži
bivše kolonije u položaju političkih i ekonomskih privjesaka ranijih metropola, nastavi
eksploataciju bogatih nalazišta, iskoristi strateške i geopolitičke prednosti Afrike u svjetskom
odmjeravanju blokova, čije se nadmetanje prenijelo i na taj tek oslobodeni kontinent. Borba
za dekolonizaciju Afrike još nije završena, jer nailazi na uporan otpor rasističkih režima na
jugu kontinenta. 11

I u Južnoj Americi je došlo do značajnih promjena nakon drugog svjetskog rata. Ona se dugo
razvijala pod neposrednim uticajem SAD. Amerikanci su postavljali i smjenjivali
južnoameričke vojne režime (hunte), koji su se po potrebi služili i nasilnim metodama. Strane
kompanije povezane s američkom vladom i vojnim establišmentom, a zainteresovane za svoj
kapital uložen u proizvodnju voća, eksploataciju nafte i ruda, izvoz mesa - budno su bdjele
nad radom marionetskih hunti, ugušujući u začetku svaku akciju nacionalnooslobodilačkih
pokreta i revolucionarnih snaga. Pobjeda kubanske revolucije pod Fidelom Kastrom 1959.
nagovijestila je novu eru u historiji karipskog područja i Južne Amerike, kao i u odnosima
izmedu dviju Amerika. Vlada SAD je pokušala da invazijom kubanskih emigranata obori
Kastrov režim, a kasnije da izolacijom Kube od južnoameričkih država uguši pobjedonosnu
revoluciju na domaku svojih obala bezuspješno. Nezavisan stav Meksika, koji je za razliku od
nesigurnih južnoameričkih režima ustanovio relativno stabilan unutrašnji položaj još 20-ih
godina, doprinio je probijanju američke blokade Kube i jačanju tendencije nesvrstavanja.
Poslije prevazilaženja krize oktobra 1962, koja je prijetila da direktnom konfrontacijom
američkih i sovjetskih snaga dovede do svjetskog rata, Kuba je nastavila socijalističku
izgradnju, a u međunarodnim odnosima politiku nesvrstavanja sa svim aberacijama vezanim
za stvaranje antiimperijalističkog jezgra u frontu nesvrstanih, protivnog njegovoj suštini.
Zbacivanje zakonite Aljendeove vlade u Čileu kontrarevolucionarnim udarom
najreakcionarnijih vojnih i civilnih snaga - pod vodstvom generala Pinočea, a uz pomoć SAD
- prekinulo je demokratski razvitak ove zemlje, u kojoj je uspostavljena vladavina s
obiležjima fašističke diktature. Kao alternativa strahotama nuklearnog naoružanja i
blokovskoj isključivosti pojavio se polovinom pedesetih godina pokret nesvrstanosti, duboko
progresivna snaga savremenog svijeta, odražavajući tendenciju narodâ za samostalnim i
nezavisnim životom, slobodnim od dominacije i blokovske discipline. Osnovna načela ovog
pokreta podudarala su se s principima Organizacije ujedinjenih nacija. 12

Indija i Kina su 1954. formulisale pet osnovnih načela miroljubive saradnje: poštovanje
teritorijalnog integriteta, nenapadanje, nemiješanje, ravnopravnost i koegzistencija, poznatih
11
Ibidem, str. 410.
12
Ibidem, str. 411.

11
kao ,,panča šila". Azijsko-afrička konferencija u Bandungu aprila 1955, na kojoj je
učestvovalo 29 zemalja, istakla je značaj tih principa. Pobornici i osnivači pokreta
nesvrstanosti bili su Josip Broz Tito, Džavaharlal Nehru, Gamal Abdel Naser, Ahmed
Sukarno i Kvame Nkrumah. Jugoslavija se zalagala za širenje politike nesvrstanosti,
obogaćujući je teorijski i praktično, kao mala evropska zemlja van blokova, svjesna
budućnosti te progresivne tendencije u međunarodnim odnosima. Organizator Beogradske
konferencije od prvog do šestog septembra 1961, prvr svjetske manifestacije nesvrstanih,
odnosno antiblokovske orijentacije, Jugoslavija je narednih sedamnaest godina istrajala na
pretvaranju nesvrstanosti u svjetski front i na odbrani njene suštine u svakodnevnoj
međunarodnoj praksi i na konferencijama nesvrstanih u Kairu, Alžiru, Lusaki i Kolombu.13

Iako je u međunarodnoj zajednici postojalo 150 država i članstvo Organizacije ujedinjenih

nacija se povećavalo, velike sile su ostale protivnik proširivanja ovlašćenja Generalne
skupštine, njenog glavnog tijela. Rukovođene svojim interesima i ideološko-političkim
razlozima, one su ometale ostvarenje principa univerzalnosti Organizacije. Zbog držanja
SAD, Kinu je u Organizaciji ujedinjenih nacija sve do 1972. predstavljao režim na Tajvanu
(Formozi). Prvih godina posle rata SAD su, koristeći se svojom moći, finansijskom snagom,
uticajem na niz malih država i solidarnošću „zapadnog svijeta", imale ,,glasačku mašinu" u
OUN, onemogućavajući donošenje odluka koje im nisu odgovarale. Uprkos svim
nedosljednostima Povelje, organizacionoj strukturi, zloupotrebi od velikih sila i negativnom
toku međunarodnih odnosa u poslijeratnom svijetu, koji su potresale krize - Ujedinjene nacije
pokazale su se kao nezamjenljiva organizacija međunarodne zajednice. S njihove tribine
predstavnici malih zemalja mogli su da izlože svoje stavove, osude agresiju, zalažu se za mir,
obustavu trke u naoružanju, prevazilaženje neravnomjernosti u ekonomskom razvoju svijeta.
Politički i moralni značaj odluka Ujedinjenih nacija ograničavao je velike sile njihovom
ponašanju. Uticaj svjetske organizacije na javno mnjenje takođe nije bio za potcjenjivanje. U
debatama su predstavnici malih zemalja mogli da razgolićuju suštinu imperijalističke politike
i agresivnog nastupanja velikih sila. Organizacija ujedinjenih nacija je odigrala zapaženu
ulogu u okupljamju malih zemalja radi suprotstavljanja diktaturi velikih, zbog čega je često
bila meta najkonzervativnijih snaga u svijetu, koje su tražile njeno raspuštanje. Od nastanka
pokreta nesvrstanosti ona je centar okupljanja i zajedničkog istupanja predstavnika tih
zemalja. Svjetski front nesvrstanosti je u svoje temelje ugradio osnovna načela i najpozitivnija
stremljenja Organizacije ujedinjenih nacija. 14

2.5. Tehnološki napredak

Nakon Drugog svjetskog rta u svijetu je došlo do neviđene tehnološke revolucije. Drugi
svjetski rat i stalno nadmetanje velikih sila u poslijeratnom razdoblju razvili su proizvodne
snage do neslućenih razmjera. Proizvodnja velikih država bila je podređena stvaranju i
usavršavanju razornog oružja, što je imalo povratno dejstvo na proizvodnju u mirnodopske

13
Ibidem, str. 412.
14
Ibidem, str. 413.

12
svrhe. SAD su do 1949. posjedovale „atomski monopol“, da bi se eksplozijom prve atomske
bombe u SSSR-u uspostavila privremena ravnoteža. Tri godine kasnije velike sile proizvele su
i vodoničnu bombu. Čovječanstvo nikada ranije nije bilo ugroženo mogućnošću upotrebe
oružja tako strahovite razorne moći. Vodonične bombe, raketna tehnika, nuklearni projektili,
podmornice na atomski pogon, kosmički brodovi predstavljaju oružje savremenih velesila,
opterećujući njihove privrede u vrijeme kada više od dvije trećine čovječanstva živi u
uslovima oskudice i gladi. Svaka velesila danas ima toliko naoružanja da može više puta da
uništi onu drugu. Time je i svaka dalja trka u naoružavanju postala apsurdna, kako sa
stanovišta sudbine čovječanstva, tako i s gledišta prvenstva i prestiža velikih sila. Značajne
podsticaje je upotreba atomske energije dala u oblasti medicine, poljoprivrede, biologije,
energetike.

Savremena organizacija proizvodnje počiva na elektronici i automatizaciji, te one u ovom

periodu otvaraju nove horizonte ljudskom društvu ukoliko služe miru i društvenom napretku.
Savremeni čovjek doživio je početak ,,kosmičke ere" izbacivanjem prvog ,,Sputnjika" u orbitu
Zemlje 4. oktobra 1957, godine; svijet nije morao dugo da čeka da i prvi čovjek, Jurij
Gagarin, poleti u kosmos: ono što je, koliko jučer, izgledalo kao stvar fantastične literature
zbilo se 12. aprila 1961. Podvig posade „Apola 11“, s Nilom Armstrongom i Edvinom
Oldrinom na čelu, koji su 21. jula 1969. posmatrali Zemlju s Mjeseca, pokazuje razmjere
tehnoloških promjena koje su nastupile u ovom periodu.15

15
Ibidem, str. 414.

13
 III Zaključak

Drugi svjetski rat je ostao upamćen u svijetu kao najveći naoružani sukob u historiji
čovječanstva. Samim time, iza sebe je ostavio niz dugotrajnih posljedica koje su značajno
izmijenjale svijet u poslijeratnom periodu, te se te posljedice osjećaju i danas. To je bio rat
koji je doveo do ogromnog stradanja, te je kao posljedicu imao veći broj žrtava nego bilo
koji drugi rat u historiji. Tačan broj ljudskih žrtava u ratu nepoznat je i do danas. Broj
ranjenih bio je višestruko veći, što, s obzirom na tadašnji broj stanovnika planeta Zemlje,
Drugi svjetski rat čini najkrvavijim sukobom u historiji. Rat je doveo do dramatičnih
demografskih promjena u mnogim dijelovima svijeta. Cijele su etničke zajednice ili
desetkovane ili prisilno raseljene. I materijalni gubici bili su veliki. U ratu su nestali i
mnogi dijelovi kulturne baštine.

Najvidljivije promjene bile su one koje su se ticale državnih granica. SSSR je u svoj
sastav uveo Estoniju, Latviju i Litvu te se proširio na račun Finske, Njemačke, Poljske,
Čehoslovačke i Rumunjske. Mirovnim ugovorima proširila se Poljska na račun Njemačke,
odnosno Jugoslavija na račun Italije - s time da je pitanje Trsta riješeno tek 1954. godine.
Kina je preuzela otok Tajvan, dok je Koreja stekla neovisnost. Sama Njemačka ubrzo je
nakon rata podijeljena na Zapadnu i Istočnu Njemačku. Kraj rata u Aziji prešao je iz
globalnog u lokalni sukob. Nakon rata bivše kolonijalne sile u Aziji pokušale su vratiti
svoja područja oružanim sukobom. Britanija je bila iscrpljena i svim svojim kolonijama
priznala je samostalnost, a Nizozemska je Vijetnam napustila tek 1954. Na mjesto
iscrpljenih, poniženih i devastiranih bivših europskih sila došle su dvije države - SAD i
SSSR. Njihovo suparništvo, djelomično motivirano borbom za prevlast u svijetu, a
djelomično nesuglasicama nazvano je hladni rat, a granica između njihovih sfera u Europi
prozvana Željezna zavjesa.

Dijelom zbog svog trajanja i dimenzija, a dijelom zbog toga što je bio prvi oružani sukob
u kome su ulogu imali novi masovni mediji kao radio i film, Drugi svjetski rat na svjetsku
je kulturu općenito ostavio snažan utisak koji traje i danas i koji se manifestira u dva često
proturječna oblika. Zbog sve veće upotrebe nuklearnog oružja smatra se da bi treći
svjetski rat, ukoliko bi došlo do njega, bio još razorniji i da bi prijetio uništenju ljudske
vrste.

14
 IV Literatura

1. Branko Petranović, Historija Jugoslavije 1918-1978, Nolit, Beograd 1980.g.

2. https://povijest.hr/bitkeiratovi/kraj-rata-koji-je-oblikovao-moderni-svijet/

3. http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=63939

15