Bölüm 1

Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe

öğrenme çıktıları

1 2
Felsefe Sözcüğünün Anlamı Mitolojik Düşüncenin Ana Hatları
1 Felsefe sözcüğünün anlamını ifade 2 Mitolojik düşünceyi ana hatları itibariyle
edebilme tartışabilme

Yunan Mitosunun Genel Bir

Değerlendirmesi ve Felsefe ile İlişkisi

3
3 Mitolojik düşünme biçimiyle felsefi
düşünme biçimini karşılaştırmalı olarak
değerlendirme

Anahtar Sözcükler: • Mitos • Felsefe • Kaos • Kozmos • Sophos • Arethe • Mysterie

• Dionyosçuluk • Orphizm

2
İlkçağ Felsefesi
GİRİŞ
İnsanın dünya üzerindeki serüveninin ne zaman
başladığını tam olarak bilmiyoruz. Bilimsel çalış-
malara dayalı tahminleri dikkate alacak olursak,
insana dair ilk belirtiler için milyonlarca yıl önce-
sine gitmemiz gerekiyor. Aynı belirsizlik sistematik
bir düşünsel disiplin olarak felsefenin ilk defa ne
zaman ve nerede ortaya çıktığı sorularına verile-
cek cevaplar açısından da geçerlidir. Kimileri için
felsefenin kökeninde Mısır uygarlığı yer almakta-
dır. Kimileri için ise ilk felsefi çabalar Ortadoğu
uygarlıklarında görülmüştür. Hâkim ve yaygın
görüşü dikkate aldığımızda ise, Antik Yunan’a git-
mek gerekir. Örneğin, Aristoteles’e kulak verecek
olursak, Thales ilk filozoftur. Dolayısıyla felsefe ilk
defa Antik Yunan’da ortaya çıkmıştır. Bu ünitede,
söz konusu hâkim ve yaygın görüşü referans alarak,
öncelikle felsefe sözcüğünün nerede ve nasıl ortaya
çıktığı sorusuna cevap verilmektedir. Bu ünitenin
ikinci ana hedefi ise, mitolojik düşünce ile Antik
Yunan’daki felsefi etkinlikler arasında gözlenen sü-
reklilikleri ortaya koymaktır.
FELSEFE SÖZCÜĞÜNÜN ANLAMI
Felsefe sözcüğünün Antik Yunan insanı için taşı-
dığı önemi tartışmak, felsefe disiplininin, en azından
Antik Yunan özel bağlamında nasıl bir anlama sahip
olduğunu tayin etmek adına iyi bir başlangıç olabilir.
Çünkü felsefenin tüm temel kavramları gibi felsefe
sözcüğü de taşıdığı anlamların önemli bir kısmını,
onu ilk kez kullanan ve dünya dillerine kazandıran
Antik Yunan insanının düşünce biçimlerine borçlu-
dur. Bu düşünce biçimlerinin felsefe sözcüğünü nasıl
yoğurduğunu, anlamsal bakımdan nasıl bir içerikle
donattığını izlemek yararlı bir çabadır.
Felsefe terimi ilk kez Thales’ten yüz yıl
kadar sonra ortaya çıkan Pythagorasçılar
tarafından kullanılmıştır. İlk filozoflar,
daha çok doğa araştırmacısı (physikoi)
olarak anılmaktaydılar. Bugün kullan-
makta olduğumuz felsefe sözcüğü, dilimi-
ze Arapça’daki felasife sözcüğünden geç-
miştir. Araplar da bu sözcüğü, Yunancada
bilgelik (sophia) sevgisi (philo) anlamına
gelen philosophia sözcüğünden uyarla-
mışlardı. Terim gerçek anlamını Platon ve
Aristoteles’te bulmuştur.
Bugün dilimize felsefe olarak yerleşmiş olan söz-
cüğün Antik Yunancadaki tam karşılığı philosophos
idi. Sevgi anlamına gelen philo sözcüğü ile bilgelik
anlamına gelen sophos sözcüğünün terkibinden olu-
şan bu bileşik sözcüğün dilimizdeki tam karşılığı bil-
gelik ya da bilgi sevgisidir. Sözcük, birkaç yüzyıllık
bir süre içinde başlı başına bir düşünce disiplinini
ifade etmekte kullanılacak şekilde evrilmiş, böylece
Yunanlılar felsefenin hem isim babaları hem de keli-
menin tam anlamıyla kurucuları olmuşlardır.
Felsefenin neden başka coğrafyalarda değil de An-
tik Yunan dünyasında ortaya çıktığı çokça sorulmuş,
hatta kimilerince felsefenin Antik Yunan’a özgü bir
etkinlik olduğu savunulmuştur. Burada felsefe Antik
Yunan’a özgü bir etkinlik midir sorusu tartışılmaya-
caktır. Elbette felsefe ne sadece Eski Yunan dünyasına
özgü bir etkinliktir ne de felsefe dediğimiz düşünsel
disiplinin tüm içeriği Antik Yunan düşüncesine in-
dirgenebilir. Fakat sonuçta belli dönemde ortaya
çıkmış bir düşünsel tutumlar bütününe Antik Yunan
Felsefesi denmektedir ve her ne kadar felsefe Antik
Yunan dünyasının düşünsel etkinliklerine indirgene-
mese de felsefenin Antik Yunan dünyasında başladı-
ğını tartışmaksızın kabul etmek gerekir.
Felsefe yapma etkinliği MÖ 600 dolaylarında bir
İyonya kenti olan Milet’te (Miletos) yaşayan Thales ile
başlamıştır. Elbette o dönemde söz konusu düşünsel
etkinliğe felsefe denilmemekteydi. Çünkü philosophos
sözcüğü sonraki dönemlerde ortaya çıkmış ve muh-
temelen ilk kez Pythagorasçılar tarafından kullanıl-
mıştır. İlk filozoflar olarak kabul edilen Milet Oku-
lu düşünürlerinin, yani Thales, Anaksimandros ve
Anaksimenes’in düşünsel etkinlikleri genellikle doğa
araştırması olarak anılmakta, kendilerine de doğa araş-
tırmacıları yani physikoi denmekteydi. Yukarıda felse-
fenin bilgiyi ya da bilgeliği sevmek anlamına geldiği
söylenmiş, sözcüğün bizzat Antik Yunan düşünürleri
tarafından nasıl anlamlandırıldığını tartışmanın ya-
rarlı olacağı belirtilmişti. O hâlde tam bu noktada
sözcüğün kökü üzerinde biraz daha durmakta yarar
vardır. Sözcüğün kökünü oluşturan iki sözcükten biri
olan sophia, dinî bilgelik, hikmet anlamlarına gelmek-
tedir. Eski Yunan dünyasında sophosun birinci anlamı
ustalaşmak, maharet ve beceri sahibi olmaktı. Bir kişi,
mesleğinde çalışarak tecrübe kazanır. Bir konuda usta-
laşmak için kişinin tecrübesinin gelişmesi gerekmek-
tedir. Eski Yunan dünyasında ustalık ya da kabiliyet,
arete (erdem) kelimesiyle ifade edilmekteydi. Arete ile
benzer kullanıma sahip olan sophos kelimesine MÖ
800-700 arasında etkinlik göstermiş olan Homeros’un
3

eserlerinde de rastlanmaktadır. Homeros’ta sophos keli-
mesi, bir insanın yetişmesinden dolayı kazandığı tek-
nik beceri, kabiliyet anlamına gelir ve pratik bir değer
taşır. Sophos, yiğitlik, savaşçılık, kahramanlık, teknik
beceri, sözünü bilerek konuşmak, oturmasını ve kalk-
masını bilmek anlamlarına gelir. Homeros’un destan-
larında sophosun ve yiğitliğin savaşçıların iki özelliği ol-
duğunu görürüz. İki türlü sophos vardır: Savaşmaktaki
yiğitlik ve konuşmadaki ustalık. Sophos kelimesinin
içindeki ‘sözünü bilmek’ tabiri, haddini bilmek anla-
mındadır. Eski Yunan dünyasında bu, hep temel bir
düşünce olarak kalmıştır.
araştırmalarla
ilişkilendir
FELSEFE İLK KEZ YUNAN’DA MI ORTAYA
ÇlKMlŞTlR?
Antik adıyla İonya bölgesi, yani Batı
Anadolu’nun İzmir’le Gökova körfezi arasında ka-
lan kıyı bölgesi felsefenin başlangıçları bakımından
özel bir önem taşır. Çünkü geleneksel olarak kabul
edilen görüş felsefenin İÖ. 6. yüzyılın başlarında
bu bölgede başladığıdır. Hatta bu başlangıçla ilgili
olarak belli bir yer, bugün Balat adını taşıyan Milet
zikredilir. Nitekim ilk büyük felsefe tarihçisi Aris-
toteles de felsefenin başlatıcısı olarak bu kentte ya-
şamış birini, Thales’i anar. Felsefenin Yunan, daha
doğrusu İonya kaynağına ilişkin bu görüş, genel ola-
rak kabul edilen bir görüş olmakla birlikte rakipsiz
değildir. Bizzat Antikçağ’da bazıları, örneğin daha
İskenderiye döneminde Mısırlı rahiplerle içlerinde
ünlü Yahudi filozofu Philon’un bulunduğu bir grup
insan, buna karşı çıkmış ve onun kaynağını daha
geriye, Mısır’a, Babil’e, Yahudi ulusuna geri götür-
meye çalışmışlardır. Bu görüşü en çarpıcı bir dille
ifade eden Yeni-Pythagorasçı Numenius olmuştur.
O, Platon’un “Yunanca konuşan bir Musa” olup ol-
madığını sormuştur. İlk Hristiyan düşünürlerinden
yine İskenderiyeli Clemens ile Eusebius da bu görüş
tarzını savunmuşlar ve Brehier’nin ayrıntılı olarak
üzerinde durduğu gibi Rönesans döneminde de
birçok insan bu görüşe katılmıştır. Felsefenin Doğu
kaynağına ilişkin bu görüş geçen yüzyılda özellikle
Almanya’da Röth ve Gladisch’te yeni temsilcilerini
bulmuştur. Zamanımızda ise bu soru yalnız Yu-
nan felsefesinin Mısır, Babil gibi eski Orta Doğu
uygarlıkları ile ilişkisi bakımından sorulmamakta,
aynı zamanda onun Hint ve Çin felsefesiyle ilişki-
leri de soruşturma konusu yapılmaktadır. Felsefenin
Yunan öncesi veya dışı kaynağıyla ilgili olarak ileri
sürülen görüşlerde kendilerinden kalkılan hareket
noktaları, içlerine yerleşilen bakış açıları, dayanılan
kanıtlar çok çeşitlidir ve zaman içinde değişiklikler
göstermiştir. Örneğin İskenderiye döneminde felse-
4
Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe
Bilgelik, geniş bir hayat tecrübesi içinde
gezmeyi gerektirir. Theorianın, yani te-
fekkürün ikinci anlamı, bununla ilişkili
olarak, gezmektir. Eski Yunan dünyasında
bu işin piri, Ksenophanes’ti. Ahlaki ustalı-
ğın olabilmesi için toplumun ve kendi içi-
mizin gözlenmesi gerekir. Sophos olmak,
uzun yaşamakla değil, tecrübe zenginliğiy-
le gerçekleşebilir.
fenin, içine az çok mistik bir teolojiyi, hatta çilecilik
(ascetisme) türlerini alan bir terim olarak kullanıl-
maya başlaması bu tezi savunmayı mümkün kılan
en önemli bir hareket noktası olmuştur. Geçen yüz-
yılda ise Gladisch Yunan teolojisiyle Doğu teolojisi
arasındaki bazı benzerliklerden kalkarak bu görüşü
savunmuştur. Buna göre Yunan teolojisi erken bir
tarihten itibaren Doğu’nun etkisine uğramıştır ve
bu etki aracılığıyla da Yunan felsefesinin kendisi
Doğu’nun etkisine maruz kalmıştır. Zamanımızda
ise Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları üzerine ya-
pılan araştırmalar sonucunda elde edilen çok daha
geniş bir bilgi yığını üzerine dayanılarak ve radikal
diye nitelendirebileceğimiz bir bakış açısından ha-
reketle bu görüş savunulmak istenmektedir. Bu
bağlamda olmak üzere Sümerlilerin sadece dinleri,
mitolojileri, kozmogonileri, bilimsel buluşları bakı-
mından değil, genel olarak hayat felsefeleri, dünya
görüşleri, bunların temelinde bulunan temel değer-
leri ve kavramları, örneğin hukuk düzeni ve anlayış-
ları bakımından önce Yunan, daha sonra bugünkü
uygarlığımızın temelinde bulundukları söylenmek-
tedir. Sümerlilerin -ve Mısırlıların- çeşitli bakım-
lardan bugünkü uygarlığımızın, Batı uygarlığının
temelinde bulundukları şüphesizdir. Onların bir
dünya görüşleri, hayat anlayışları, daha özel olarak
mitolojileri, kozmogonileri, teolojileri vb. olduğu da
tartışma konusu değildir. Yalnız onların tanıdığımız
şekildeki hayat anlayışlarına veya dünya görüşlerine,
kolektif ve mitolojik-dinsel dünya tasavvurlarına
felsefe adının verilmesinin ne ölçüde uygun olduğu
tartışmalıdır ve biz de bu tartışmada bu dünya gö-
rüşlerine, dünya tasavvurlarına felsefe adının veril-
mesini uygun bulmayanlar arasında yer almaktayız.
[…]
Kaynak: Arslan, A. (2006). İlk Çağ Felsefe Tari-
hi Sofistlerden Platona. İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
İlkçağ Felsefesi

Sophos’un ikinci anlamı ise ahlaki ustalık, yaşama ustalığıdır. Yani oturup kalkmasını, insanlara nasıl dav-
ranılması gerektiğini bilmektir. Bunun gerçekleşebilmesi için nefsi terbiye etmek gerekir. Biz, canlı varlıklar
olarak maddi bir zemine dayanmak zorundayız. Bilgeliğin ahlaki yönünde bedenin denetimi ve dengelenmesi
önemlidir. Zaten, Eski Yunan dünyasında denge önemlidir. Bedensel olanın ölçülü biçimde yaşanmasının an-
lamı, hayata bir derinlik katmaktır. Bilge insanlar, açlık gibi durumlara tahammül ederler ve bu da ancak uzun
egzersizler ve çile süreçleri sonunda mümkün olabilir. Burada tecrübe çok önemlidir. Tecrübe, insanlara taham-
mül etmeyi, yani olanı taşımayı öğretir. Bilgelik, sizin gibi olmayanı, size yabancı olanı taşımaktır. Eski Yunan
dünyasında MÖ 800’lerden MÖ 500’lere gelirken bazı büyük dönüşmeler ortaya çıkmıştır. Bu dönüşmeler
özellikle toplumsal, ekonomik ve buna bağlı olarak siyasi hayatta görülmüştür. Bu yıllarda Eski Yunan dün-
yasındaki düşünme ufku mitolojik düşünme tarafından çevrelenmişti ve felsefe her şeyden önce mitolojik bir
düşünce biçimiyle çevrelenmiş bir ortamda gelişti. Bu durumda mitolojiden etkilenmemesi ve doğanın mitolo-
jik tasarımlarıyla bir şekilde hesaplaşmaması mümkün değildi. Üstelik mitolojik düşüncenin de kendine özgü
akli bir yönü vardı ve bu da ilk Yunan filozoflarını mitolojik kavramlara akılcı bir şekilde yönelmeye sevk etti.
Öğrenme Çıktısı

1 Felsefe sözcüğünün anlamını ifade edebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İlkçağ Yunan felsefesi dışın-

Antik Yunan medeniyeti
dışında, felsefî düşünceye
yaptığı katkılar münasebe-
tiyle literatürde ismine yer
verilen başka hangi medeni-
yetler vardır? Araştırınız.
da, farklı kültürlerin felsefî
geleneklerine dair ayrıntılı
bilgi elde etmek için örneğin Yunanca sophos kavramı ne
Hiriyana, M. (2011). Hint anlama gelmektedir ve bu
Felsefesi Tarihi. Çev. Fuat kavramın bilgi ile nasıl bir
Aydın, İstanbul: Bilgi Üni- ilişkisi vardır? Düşünceleri-
versitesi Yayınları ve Suzuki, nizi arkadaşlarınızla payla-
D. T. (2012). Çin Felsefesi. şınız.
Çev. Ahmet Aydoğan, İstan-
bul: Say Yayınları adlı eserle-
ri inceleyebilirsiniz.

MİTOLOJİK DÜŞÜNCENİN ANA

HATLARI
Mitoslar, o mitoslara inanan insan bireylerine
ve topluluklarına evrenle, insanla, toplumla ilgili
birtakım teorik çözümler önerir. Mythos (mitos),
bir yaşama ve düşünme tarzı, dünyayı anlama biçi-
midir. Çünkü mitolojik düşünme, her şeyden önce
insanın, “Neredeyim? Evren nedir? Bu dünya nasıl
meydana geldi?” gibi sorularına cevap verir. Mito-
lojik düşünme, köken sorunlarına, yani evrenin,
insanın, canlılığın kökenleri sorununa da birtakım
çözümler sunmuştur. Bu yönüyle mitolojik düşün-
me, insan aklının, çözümsüzlüklerden dolayı oluşa-
bilecek çıkmazlarını engeller.
Mitolojik düşünmede tabiatla konuşulur,
diyalog kurulur, ona saygı duyulur. Fakat
modern düşünmede ‘ben-sen bağı’ yok-
tur, ‘ben-o bağı’ vardır. O, cansız olarak
görülür ve benim irademin üzerinde iş gö-
receği malzeme olarak değerlendirilir.
Mitolojik düşünme elbette evren olayları, yani
evrendeki durumlar, ögeler, dönüşüm ve değişimler
arasında birtakım bağlar kurmak durumundadır.
Fakat mitolojide bu bağlar genellikle çok gevşek bi-
çimde kurulmuştur. Bu yüzden bilimsel düşünme
biçiminde iyice alışmış olduğumuz sıkı nedensellik

5

bağlarına mitolojik düşüncede rastlamak çok güç-
tür. Bunun yanı sıra mitoslar, evrendeki her şeyi ki-
şileşmiş ve canlı olarak görürler. Onların gözünde
evrendeki her şey, her obje ya da varlık bir “sen”dir.
Mitolojik düşünmede ögeler arasında kurulan bağ
bir “ben” ve “sen” bağına indirgenebilir. Bu bağ,
birbirini bağlayan iki varlıktır.
Mitolojik düşünmenin özü, içinde yaşanılan
evrene, doğaya, çevreye saygılı olmaktır. Bu da
her şeyden önce, bu evrenin dayandığı kuralları
bilmeye ve onlara saygı duymaya dayanır. Bu dü-
şünmede, nedenler fazla söz konusu edilmez. Daha
çok, içinde bulunulan toplumun teorik-varlıksal
sorunlarına cevap verilir. Onlara, bir evren tablosu
sunulur. Bu evren tablosunun yanı sıra insanlara,
kendilerinin ne olduğunu da söyler, onlara dünya-
daki anlamlarının ne olduğunu gösterir. İnsanların
toplumsal ilişkilerde nasıl davranması gerektiği, ele
alınan konulardan bir diğeridir.
Bir bütün olarak değerlendirildiğinde mitos, bir
yaşama tarzıdır. Nerede mitolojik düşünme varsa
orada bir hayat vardır. Mitoslar, toplumdaki her tür-
lü duruma ve olası probleme başlangıçtan çözüm bu-
lur. O hâlde mitoslar da düşünen ve evren hakkında
sorular soran insan aklının ürünleridirler ve bu aklı
ikna ettikleri sürece etkinliklerini korumuşlardır. Ne
zaman ki mitoslar insanın sorgulayıcı aklının ürünü
olan sorulara ikna edici yanıtlar veremez olmuştur, o
zaman Yunan insanı bu soruları başka araçlarla yanıt-
lama yoluna gitmiştir. İşte felsefe, mitosların yetersiz
kaldığı, evren olaylarını, insanın değişen toplumsal
gereksinimlerini karşılayamaz olduğu bu noktada,
belli bir zorunluluktan dolayı ortaya çıkmıştır.
dikkat
Yüklendikleri işlevi yerine getiremez oldukla-
rında mitoslar yerlerini felsefeye bırakmışlardır.
Bir başka biçimde söylenirse, mitosların insanın
gündelik hayatında karşılaştığı sorunlara çözüm
üretmekten uzaklaşması ile felsefenin ortaya çık-
ması eş zamanlıdır. Öte yandan, felsefenin ortaya
çıkışı mitosların tümüyle ortadan kalkması ile so-
nuçlanmamıştır. Bir başka deyişle, felsefe içinde
mitoslar etkinliklerini sürdürmüşlerdir. Şöyle ki,
mitoslardan yakınan filozoflar (Platon bu filozof-
lardan biridir) başları her sıkıştığında ya da bir
eğretileme kullanmaları gerektiğinde hemen mi-
toslara sığınmışlardır (Güçlü vd., 2003, s. 1020).
6
Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe
Her ne kadar mitolojik esaslı düşünme her dü-
şünme gibi bize varlık, hayat, ahlak, doğa, ölüm,
din gibi konularda cevaplar verse de, yani mitoloji-
de de düşünme dediğimiz etkinlik rol oynasa da bu
temel sorularla ilgili olarak mitoloji “Varlık nedir?
Hayatın anlamı nedir? Ölüm nedir?” diye sormaz.
Bunların cevapları mitolojiler için çok açıktır ve
bu yanıtların sorgulanması da beklenmez. Bu özel-
likleriyle mitoloji uzun süre gücünü ve etkinliğini
korumuşsa da MÖ 8.-5. yüzyıllar arasında eski gü-
cünü giderek yitirmiş, âdeta çöküş sürecine girmiş-
tir. Bu yüzyıllarda artık insanları tatmin edecek bir
düşünme çerçevesi kalmamıştır. Buna paralel ola-
rak, Eski Yunan şehir devletlerinde yeni bir gelişme
ortaya çıkmıştır.
Mitolojik düşünme sabit bir zeminde ilerlemek-
teydi ve Eski Yunan dünyasında mitolojik düşün-
meyi benimseyen gruplar, genellikle toprak sahibi
aristokratlardı. Bunların şairi, Homeros’tu. Toprak
zamanla temel zenginlik ölçütü olmaktan çıkmış
ve onun yerini para almıştı. Bu gelişmelere paralel
biçimde yeni bir düşünme tarzı ortaya çıkmıştır.
Eski yaşama tarzı artık yeni problemlerin çözümü
için yetmez olmuştur. Artık insanlar, Homeros’un
görüşleri ile tatmin olmamaya başlamış ve bu dü-
şünsel gelişme süreci aristokrat sınıfın güç kaybettiği
sosyal ve siyasal olaylarla paralel ilerlemiştir. O güne
dek yönetimde hiçbir hakları olmayan işçiler önce
zanaatkârlık yapmış, bu yolla para ve mal biriktirmiş
ve gemicilik yapmışlardır. Felsefenin ortaya çıkışı,
topraktan metaya (para) geçilen bu sürecin bir izdü-
şümü gibidir ve felsefe tarihinde, topraktan metaya
geçişin tarihini izlemek mümkündür.
Resim 1.1 Antik Yunan Şairi Homeros
İlkçağ Felsefesi
Bu gelişmelerle paralel olarak ortaya çıkan gemi-
cilik, felsefenin başlangıcında önemli noktalardan
biri olmuştur. Gemicilik, farklı ülkelere ve kültürle-
re seyahati temsil eder. Böylece değişik medeniyetler
sorgulanmış, onların inanışları ve evren anlayışlarıyla
Antik Yunan dünyasınınkiler arasında bir karşılaştır-
ma yapmak imkânı doğmuştur. O dönemin gemici-
leri tüccarlardır. Gemicinin tüccarlık yapmasının yanı
sıra bir diğer işi, rüzgârları ve gökyüzünü kollamak,
yani doğa hakkında pratik bilgilere sahip olmaktı.
Her kültürün, toplumun kendine özgü bir dünya
görüşü vardır. Bunun da anlamı, o toplumun doğayı,
toplumu, insanı, dinî ve tanrısal konuları, öte dün-
yayı, hayatı anlamlandırmasıdır. Toplumu meydana
getiren insanların bu konulara ilişkin birtakım fikir-
lerinin olması gerekir. İnsanlık tarihi açısından ba-
kınca karşımıza çıkan ilk bütüncül düşünme biçimi,
mitolojik düşünmedir. Mitolojik düşünme ilk bakış-
ta çocuksu ve saçma gibi görünür. Ama gerçekten ha-
yatı kendi yaşama koşulları içinde anlamlandıran bir
düşüncedir. Mitolojik düşüncede neden bulma (eti-
olojik açıklama) denen bir tutum vardır. Mitolojiler,
insan düşüncelerinin hayata ilişkin ince kıvrımlarını
yakalarlar. Mitolojik düşünme insan, tanrılar, hayat,
doğa vb. konularda sorular sorar ve cevaplar üretir.
Bu tarz düşünmede, başlangıçta her zaman için belli
maddeler ya da varlıklar vardır. Yani ezelî ile ebedî
bir şey vardır. Bunların nasıl yaratıldığı ise sorulmaz.
Mitolojik düşünmede ezelî ebedî madde
vardır. Bu ezelî ebedî madde yaratılma-
mıştır. Yani yoktan var etme yoktur. Bü-
tün bunların arkasında başka bir varlık
olabilir mi diye düşünülmez. Bu madde,
bugünkü maddeye benzemez. Bu madde
canlı, ruhlu ve tutsaktır. Bu maddeyle bir-
likte mevcut olan bir irade, akıl, bu mad-
deyi harekete geçirir; düzenlenmesinde
etkili olur. Bu madde, bu akıl gücü tara-
fından şekillendirilip planlanır. Yani, evre-
nin rastgele meydana geldiği düşünülmez.
Khaostan kosmos meydana geliyor. Eski
Yunan tanrıları kosmosu düzenlemezler.
Kosmosun içinde yer alırlar.
Mitolojik düşünme, kültürlere göre farklılıklar
gösterse de ortak bir yapıya sahiptir. Yani, içerik ba-
kımından evrensel değil, sadece yapıca evrenseldir.
Bu farklılıklar da felsefeyi ortaya çıkaracaktır. Felsefe
ortaya çıkmadan önce bu sorulara cevap vermiş olan
mitolojik düşünceler vardır. Eski Yunan felsefesinin
temel problemleri de bu mitolojik düşünmelerden
ortaya çıkacaktır. Bu konuda Eski Yunan dünyası-
nın iki temel kişisi vardır: Homeros ve Hesiodos.
Homeros’un, aşağı yukarı MÖ 800’lerde yaşadığı
söylenir. Destanlarında, MÖ 1200’lü, 1100’lü yıl-
ları anlatır. Bunlar, bir toplumun efkârından çıkmış
açıklama biçimleridir. Anlatılan öyküler, Eski Yunan
dünyasının belkemiğini oluşturuyor. Homeros’un
eserlerine yakından baktığımızda, bütün bu sorulara
cevap verdiğini görürüz. Homeros belli bir anlamda
Eski Yunan dilinin temsilcisidir.
Eski Yunan dünyasında tek tanrılı dinlerde gö-
rüldüğü anlamıyla vahye dayanan bir din anlayışı
yoktur. Homeros’un eserlerinde çok saygı duyul-
masına rağmen dine kutsal bir değer atfedilmez. Bu
bakımlardan ele alındığında, Eski Yunan dünyasın-
da, kurumlaşmış bir din de yoktur. Esas yapılanma,
sosyal ve toplumsal kurumlar üzerinden gerçekleşti-
rilmiştir. Eski Yunan dünyasında farklı türlerde din
kavrayışları vardır. Bunlardan biri, halkın yaşadığı
dindir. Burada her evin, klanın kendine özgü bir
tanrısı vardır. Bu bakımdan, Eski Yunan dünyasın-
da vahiy bilgisi yok, bol miktarda mantike (esinlen-
me) var. Bunu daha sonraları en çok Sokrates’te gö-
rürüz. Esinlenmenin Sokrates’te ortaya çıkış biçimi,
formel bir vahiy olarak değil, esinlenme biçiminde
tek kişinin kalbine ilham etme şeklindedir.
Eski Yunan dünyasında bir de mysterie denen ta-
rikat yapısında dinler ortaya çıkmıştır. Özel, kapalı
bir biçimde yapılan ibadetler içeren bu anlayışların
başında, daha çok öbür dünya ve din konusunda
uzmanlaşmış olan Demeter dini gelir. Daha sonra,
bu dine Dionyosçu gelenek eklenmiştir. Çeşitli bi-
çimlerde görünüşe çıkan bu dinler, orta sınıfın ve alt
tabakanın ilgisini çekmiştir. Eski Yunan dünyasının
felsefesi ortaya çıkarken temel taşlarına bakarsak bu
temel taşlarının din parçalı olduğu görülebilir.
Mysterie, iman edenlere günahlardan arın-
ma, öte dünyada mutluluk içinde yaşama
sağlayan gizli kült(din)lere verilen isimdir.
Mysterie mensupları, törenlerini gizli tut-
mayı kutsal bir vazife sayarlardı. Dionyos-
çuluk, bu tür en önemli kültler arasında yer
almaktadır. Bu kültün kurucusu olarak ka-
bul edilen, Dionyos (Dionysos) bağ, şarap
ve mistik vecd tanrısı olarak bilinmektedir.
7

dikkat
Eski Yunan’da vahiy bilgisine dayalı ku-
rumsallaşmış bir din yoktur. Bunun yerine
bolca esinlenme vardır. Esinlenme, tek bir
kişinin kalbine yönelmiş ilhamlar biçimin-
de ortaya çıkar.
Eski Yunan düşüncesinin temel kabulleri şun-
lardır: Başlangıçta hep ezelî ve ebedî bir madde
vardır. Bu başlangıç maddesi, belli bir zamanda,
bildiğimiz anlamda düzenli evren olan kosmosa dö-
nüşmüştür. Bu madde canlıdır. Bu maddenin canı
var. Eski Yunan dünyasında can kelimesinin adı
psykhedir. Bu ruh, ilahi bir ruh değil, bir meteordur.
Homeros’ta temel madde okeanostur ve bu su da
hareket hâlindedir. Yani hareketin kaynağı aranma-
maktadır. Hesiodos’ta ise temel madde, khaostur
ve hareket etme görevi erosa yüklenir. Homeros,
sudan kosmosa geçişi anlatamıyor ama bize evrenin
yapılışını bildiriyor.
Bir düşünce tutumu olarak Eski Yunan felsefesi-
nin arka planında, Eski Yunan mitoloji tarihi vardır.
O yüzden mitolojik düşünceyi de bilmek gerekir.
Felsefi düşünce, içinde doğup geliştiği dünya ile
çatışmışsa da bu çatışmaya bir kavga demek doğru
olmaz. Üzerinde kavga edilen meseleler arasında mi-
tolojik düşüncenin temel kabulleri yer almamakta-
dır. Bu görüşler örtüşmüştür. Tanrıların varlığı söz
konusu yapılmaz. Felsefe, içinden çıktığı dünyayı
eleştiri konusu yapar, oradaki temel kabulleri deşer.
Eski Yunan mitoslarına, özellikle evrenin yaratılı-
şı ve doğa anlayışı bakımından yaklaşıldığında, kar-
şımıza çıkan tablo şöyledir: Evreni meydana getiren
temel bir malzeme vardır. Buradaki madde, cansız
değil, canlı ve kutsal bir maddedir. Bu madde baş-
langıçta bir kargaşa ve karışıklık içinde (khaos) bu-
lunan, belirsiz, sınırsız ve niteliksiz bir maddedir. Bu
madde belirli bir zaman içinde kosmosa, yani düzen-
li, belirli, sınırlı evren hâline dönüşmüştür. Çünkü
bu madde canlıdır. Kendiliğinden bir devinmeyle
evren hâline gelmiştir. Bu, Eski Yunan mitolojisinin
yaradılış konusundaki temel kabulüdür. Bu evren-
deki her şey, canlı ve bilinçlidir. Doğal olaylar ara-
sındaki ilişkiyi nedensellik açısından değil, mitolojik
olarak açıklamaktadır. Doğadaki her varlığın nedeni
doğal olmayan bir güçtür. Yalnız, doğadaki olayların
bir düzeni, ilahi bir düzeni vardır. Bu düzeni aşan
8
Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe
herkes, tanrı da dâhil, cezalandırılır. Mitolojik dü-
şünmenin özelliklerinden biri insanların içinde bu-
lunduğu toplumsal ilişkileri doğaya yansıtmalarıdır.
dikkat
Mitolojik düşünce, doğal olaylar arasındaki
ilişkiyi nedensellik açısından değil, mitolojik
olarak açıklamaktadır. Doğadaki her varlığın
nedeni doğal olmayan bir güçtür. Ayrıca, mi-
tolojik düşünce, insanların içinde bulunduğu
toplumsal ilişkileri doğaya yansıtmaktadır.
Mitos temelli dünyadaki en temel erdem-
lerden biri, haddini bilmektir. Çünkü bu
dünyaya göre herkesin belirli erdemleri
vardır. Bu erdemin anlamı herkesin belirli
alışkanlık ve yetileri olduğudur. Kralın er-
demi, iyi yönetici olmaktır. Bu dünyadaki
diğer bir erdem, sözünü bilerek konuşmak-
tır. Erkekler açısından savaşçılığı, oturup
kalkmasını ve konuşmasını bilmek önemli-
dir. Bu kültür dünyasının iki temel sophia-
sı, iyi savaşmak ve güzel konuşmaktır.
Mitolojik düşünmede khaostan kosmosa geçiş sü-
recinin nasıl olduğuna ilişkin herhangi bir belirgin
bilgi verilmez. Bu sürecin nasıl gerçekleştiği bilinmez
bir şey gibi bırakılmaktadır. Daha doğrusu Yunan
mitolojisi, bu dönüşümün nasıl gerçekleştiğini hiç
sormamıştır. Eski Yunan felsefesinin önünde Eski
Yunan mitolojik dünya görüşü vardır. Homeros’un
dünyasında toplumsal hayat, hiyerarşik bir yapı gös-
terir. Toplumun yöneticileri soylu ailelerden gelir ve
soyları tanrılara bağlıdır. Bu dünyadaki en büyük
sophos, yiğitlik, savaşçılık ve cesarettir. Öte yandan,
Homeros’un dünyası karamsar bir dünyadır. İnsan-
lar, sürekli tanrıların keyfî davranışlarından şikâyet
ederler. Çünkü insanın kaderini tanrılar belirler. Ho-
meros, burada, beylerin adaletsizliğini gösterir. Öbür
dünyada olduğu düşünülen bir cennet tasavvurla-
rı yoktur. Yalnızca birkaç tane insan ezelî ve ebedî
hayatı tadabilir. En büyük ceza, yer altı dünyasına
girmektir. Onun için, güneşin ışıklarından mahrum
olmamak da bir erdemdir. Ama ölümden korkmaz-
lar. Ölümü kabullenmişlerdir fakat yalnızca oraya
mümkün olduğunca geç gitmek istemektedirler.
İlkçağ Felsefesi
Homeros’un destanlarında geçen Tanrı
anlayışı, insan biçimlidir (antropomor-
fik). Yani tanrılar, insan şeklinde tasavvur
edilmektedir. Ama onlar ölümsüz, biz ise
ölümlüyüz. Yalnız, tanrıların yiyecekleri
özel yiyeceklerdir. Tanrılar insan biçimli ol-
makla kalmıyor, insanların bütün inançları
onlarda da var, insanlar arasındaki savaşlara
da katılıyor, taraf tutuyorlar.
Homeros’un destanlarında belli bir bilgi anla-
yışının varlığından söz edilebilir. Bu destanlarda
iki temel bilgi türü vardır: İlahi ve tanrısal bilgi ile
insan bilgisi. İlahi ve tanrısal bilgi, her şeyin; olan
bitenin, olmuşun ve olacağın bilgisidir. İnsan bil-
gisi ise sınırlı bir bilgidir. Asla hakikatin kendisini
bilemez. Bu Aristoteles’e kadar böyle sürüp gide-
cek. Ancak, insan bilgisi ikiye ayrılır: Kulaktan
duymanın sağladığı bilgi ve doğrudan görmenin
sağladığı bilgi. Doğrudan görmenin bilgisi, bir
olaya doğrudan doğruya şahit olmak, yani empi-
rik olarak görmenin, deneylemenin bilgisidir. Bu
nedenle Eski Yunan dünyasında bu, temel bilgidir.
Doğrudan doğruya görmediklerinin, algılamadık-
larının bilgisine itibar etmemektedirler. Kulaktan
duyma bilgi, araştırılmadan, başkalarından duyu-
lan bilgidir. Eski Yunanlar, bu bilgiye pek itibar
etmezler. Ancak, bir de bunun dışında başka türlü
bir bilgi var: Dinsel ya da tanrısal kaynaklı bilgi (bir
tür vahiy bilgisi). Nitekim Homeros doğru ya da
yanlış ne söylüyorsam bunları Musalardan öğren-
dim, demektedir. Bütün şairler, vahiy bilgisinden
pay aldıklarını söylemişlerdir.
Evrende olup biten her şey bir doğa içinde
gerçekleşmektedir. Homeros’un destanlarında söz
konusu edilen doğa anlayışında her şeyin temeli,
başlangıcı Okyanus’tur, uçsuz bucaksız sudur. Bu,
okyanus ve onun üzerinde duran bir kubbeyle bir-
likte düşünülen bir evrendir. Homeros’un evren
anlayışı üç katlıdır: Yeraltı, yeryüzü ve gökyüzü.
Bu basit gibi görünen ama kendi bağlamı içinde
oldukça önemli olan unsurlar ya da açıklamalar,
son kertede hep birlikte ele alındıklarında Yunan
insanına bir süre için bütünlüklü bir evren resmi
sunmuşlardır.
Homeros’un destanlarının yanı sıra Hesiodos’un
eserleri de Eski Yunan dünyasının arka planını an-
lamamızdaki ana kılavuzlardan biridir. Hesiodos,
aşağı yukarı MÖ 750-650 yılları arasında yaşamış-
tır. Hesiodos’un döneminde Eski Yunan dünyasın-
da toprakta çalışan insanlar, şehirlere gelmişlerdir.
Çünkü toprak artık verimli olmaktan çıkmış, ta-
rımda yetersizlikler baş göstermiştir. Toprak sahip-
leri elde edilen üründen daha çok pay istemişler,
onun için de tarım alanında çalışanlar şehre gelmiş-
tir. Üç yüz sene kadar devam eden bir kavganın var-
lığı söz konusudur. Eski Yunan dünyasında zengin-
lik, toprak miktarı ile ölçülüyordu. Bu yeni kesim
zenginleşince iktidar kavgası başlamış ve toprak el
değiştirmiştir; büyük kavgalar, gürültüler çıkmıştır.
Belli süreçler sonucunda demokrasiye geçilmiştir
(eşitlikçi yönetim). Süregelen hiyerarşik yapı yıkıl-
mış, tüm bu gelişmelere paralel olarak eski dinsel
görüşler de eski inandırıcılıklarını yitirmişlerdir.
İşte böyle bir dönemde bu yeni toplumun bir üyesi
olan Hesiodos ortaya çıkmıştır.
dikkat
Hesiodos’un yaşadığı dönemde Eski Yunan
dünyası üzerine Persler hep siyasi ve aske-
ri basınç yapıyorlardı. Gerçekleşen siyasal ve
toplumsal değişme sonucunda toplumun bir
kesimi şehirde zanaat öğrenmeye ve ticaret-
le uğraşmaya başlamıştır. Gemiler yapılmış,
Doğu Akdeniz’de Fenikeliler ve Mısırlılarla
alışveriş yapılmıştır. Bunun sonucunda yeni
kültürlerle tanışılınca düşünme ve algılama
ufukları genişlemiş, ticaret ve gemicilikle zen-
ginlik artmaya başlamıştır.
internet
Hesiodos’un hayatı ve eserleri hakkında
bilgi almak için http://www.filozof.net/
Turkce/edebiyat/edebi-sahsiyetler-kisilikler-
biyografileri/21448-hesiodos-kimdir-hayati-
eserleri-hakkinda-bilgi.html linkini incele-
yebilirsiniz.
9
 Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe

Ana hatlarıyla ele alındıklarında Hesiodos da Ho-

meros gibi karamsar biridir. Onun kurguladığı dün-
yada hep kavga ve eşitsizlik vardır. Ancak Hesiodos’ta
erdemler değişmiştir. Önceden savaşçılık erdemken,
artık çalışkanlık, düzenlilik ve yasaya uymak erdem
olmuştur. Hesiodos’la beraber, daha önce görülme-
yen bir tarih bilinci ortaya çıkar. Hesiodos’a göre,
insanlık tarihi her şeyin mükemmel ve huzurlu ol-
duğu bir altın çağla başlamıştır. Bu başlangıçtan
sonra, insanlık giderek yozlaşmış ve demir çağına
doğru tersine bir evrim geçirmiştir. Hesiodos’a göre,
insanlar başlangıçta hiçbir zahmete girmeksizin iste-
dikleri her türlü nimetten faydalanıyordu ve insanlar
mutlu bir şekilde yaşayıp ölüyorlardı. Fakat insanlar,
yaptıkları hatalardan ve bu yüzden tanrılarla arala-
rında çıkan problemlerden dolayı bütün bu avantajlı
durumlarını yitirmişlerdir. Hesiodos’ta tüm bu ko-
nuların etrafında toplandığı bir problem vardır: Pro-
metheus problemi. Metheus akıl demektir. Pro ön-eki
ile birlikte, prometheus, ‘akılca önde gelen’dir. Eski
Yunan dünyasında tanrılarla insanlar sürekli ilişki
içindeler ve tanrılar çoğu zaman daha baştan itibaren
kandırılabilir olarak gözükür. Bu sebeple filozofların
önünde engel teşkil etmemişlerdir. Bunun yanı sıra,
insanlarla tanrılar arasında sürekli bir kavga da mev-
cuttur. Bunun anlamı Batı dünyası açısından din
dışı kurumlara doğru gidiştir. Prometheus, pek çok
kişi tarafından felsefe tarihinin piri olarak görülür.
İdeal dünya ile reel dünyayı birbirinden ayırmıştır.
Prometheus, insanlara bilgeliği, tekniği ve insan ol-
mayı öğreten tanrıdır. Ama bu tanrının özelliğinde
ikiyüzlülük ve kandırma yatar.
Hesiodos’un eserlerinden hareketle, belli bir bilgi
anlayışı olduğu söylenebilir. Hesiodos’ta tanrısal bir
bilgi vardır. Vahiy konusunda Homeros’u eleştirir.
Çünkü Homeros, yalan yanlış ne biliyorsam her şeyi
tanrılardan öğrendim, diyordu. Hesiodos ise ben de
her şeyi tanrılardan öğrendim ama bana onlar yal-
nızca doğruyu ve hakikati söylemeyi öğrettiler, diyor.
Hesiodos’ta insan biçimli tanrı fikri vardır. Hemen
hemen bütün ilkçağ filozoflarında tanrısal esin var ve
her biri doğruyu söylediklerini savunmuştur.
Hesiodos’un doğa anlayışında düzen ve yasa
hâkimdir. Özellikle gökyüzündeki yasa, sar-
sılmaz bir yasadır. Hesiodos’un kozmoloji ve
doğa anlayışında temel kavram, khaostur. Bun-
dan diğer maddeler zaman içinde çıkarak dü-
zenli ve güzel evren, kosmos meydana gelmiştir.
Resim 1.2 Yunan Mitolojisinde Sık Sık Geçen Tanrılar
Arası Savaşı Resmeden Bir Çizim
Gerek Hesiodos’un gerekse Homeros’un fikir-
leri Eski Yunan felsefesine şu temel kabulleri sağ-
lamıştır:
1. Homeros’un doğuştan erdem fikri.
2. Hesiodos’un kötümser tarih anlayışı.
3. İnsan bilgisi ile tanrısal bilgi ayırımı.
4. Doğada bir düzenlilik olduğu fikri.
5. Kulaktan duyma bilgilerle doğrudan gör-
menin bilgisi arasında ayrım yapılması.
6. Evrenin temel maddesinin ezelî ve ebedî ol-
duğu fikri.
7. Bu maddenin belli bir zaman içinde, olu-
şum ve dönüşümlerle, kosmos hâline geldi-
ği fikri.
8. Ana maddenin canlı olarak tasavvur edil-
mesi, böylece onun dönüşüm nedeninin ne
olduğuna ilişkin sorunun belli bir biçimde
cevaplanmasının sağlanması.
9. Başlangıçta var olduğu kabul edilen belirsiz,
sınırsız, şekilsiz maddenin belirli, sınırlı, şe-
killi kosmos hâline dönüşmüş olduğu fikri.
Eski Yunan düşüncesi ya da felsefesi, bu kabul-
lerin işlenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Ama
Eski Yunan felsefesi, bu kabullerin çoğunu değiştir-
meden kabul etmiş, yaptığı değişiklikler, kabullerin
kuruluş biçiminde ortaya çıkmıştır. Bu kuruluş bi-
çiminde mitik kullanım yerine rasyonel kullanım
tarzına geçilmiştir.

10
İlkçağ Felsefesi

Öğrenme Çıktısı

2 Mitolojik düşünceyi ana hatları itibariyle tartışabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Eski Yunan’da felsefi dü-

Eski Yunan dünyasında ku-
rumlaşmış bir vahiy dininin
ortaya çıkmamış olmasının
nedenleri neler olabilir?
Araştırınız.
şüncenin nasıl ortaya çık-
tığına dair daha ayrıntılı
Antik Yunan mitolojisi ile
bilgi edinmek için Arslan,
felsefenin gelişimi arasında
A. (2006). İlk Çağ Felsefe
nasıl bir ilişki kurulabilece-
Tarihi Sofistlerden Platona.
ğini anlatınız.
İstanbul: Bilgi Üniversitesi
Yayınları adlı eserden yarar-
lanabilirsiniz.

YUNAN MİTOSUNUN GENEL BİR

DEĞERLENDİRMESİ VE FELSEFE
İLE İLİŞKİSİ
Mitolojik düşünme biçiminde ortaya konan
kabuller pek az sorgulanırken felsefede farkında
olunmadan, en ufak şeyin bile soruşturması yapılır.
Fakat felsefenin de temel birtakım kabulleri vardır.
Bu kabuller, bireylerin dayandığı rastgele kabuller
değil, içinde yaşadıkları toplumdan çıkarılan ka-
bullerdir. Eski Yunan düşüncesi başlamadan önce,
yaradılış ve doğa gibi belli temel konularda yoğun-
laşan bu kabullerin başında, evrenin ana maddesiy-
le ilgili olanlar gelir. Madde ezelî ve ebedîdir. Yani,
yoktan var etme anlayışı, kabul görmez. Var olan
bir maddenin yok olacağı anlayışı da benimsen-
mez. Başlangıçta bir karışıklık içinde olduğu tasav-
vur edilen bu maddenin, bir süreç içinde düzenli
bir yapı (kosmos) hâline dönüşmüş olduğu düşü-
nülür. Bu madde aynı zamanda kutsal ve canlı bir
maddedir. Aynı zamanda bu madde, evrendeki bü-
tün varlıkların malzemesini ve kütlesini oluşturur.
Yani gördüğümüz dünyada ne varsa başlangıçtaki
malzemeden yapılmıştır.
Yunan mitolojisinde, insanın bünyesinde tita-
nik, kötü güçler olduğuna dair bir yan vardır.
Bu kötü yan hemen tüm kültürlerde bedeni
aşağılama biçiminde kendisini gösterir. Fa-
kat insanın içinde tanrı Dionysos, yani ilahi,
ölümsüz bir yön vardır. O hâlde insan bir yö-
nüyle maddi, bir yönüyle tanrısaldır. Bu dü-
şünce Yunan insanına, tanrısal adaleti insan
âlemine taşımakta yardımcı olmuştur.
Belli bir silsile ile meydana gelen düzenli ev-
rende yasasızlık ve kaos bulunmaz. Orada hüküm
süren bir yasa vardır. Bu da doğadaki düzenliliği
sağlayan, kimsenin aşamayacağı ilahi bir yasadır.
Ancak, daha sonra doğadaki olayların nedenini
başka bir güçle, yani bize göre doğal olmayan güç-
lerle açıklıyorlar. Evrenin yapısını çıplak gözle ba-
kınca üç kısma ayırmaktadırlar: Gökyüzü, yeryüzü
ve sular. Ancak gökyüzü ile yeryüzü arasında, bir
hava olayı vardır. Yani sıradan, yalınkat bir insanın
dikkatini çeken dört temel konu vardır. Gökyüzü-
ne çıplak gözle bakınca, onu bir kubbe biçiminde
görürüz. Bu insanlar onu bu biçimde görmüşler.

11

Demek ki birinci konu gökyüzüdür. Orada mey-
dana gelen olaylar onlar için önemliydi. Gökyü-
zündeki yıldızların dönme hızına göre takvim oluş-
turmuşlardır. Takvim gerek ibadet gerekse tarımın
düzenlenmesi için gerekli bir unsurdur. Hemen
hemen bütün kültürlerde gökyüzü incelenmiş ve
takvimin yıldızlara bağlanması bu bakımdan çok
belirleyici olmuştur. Daha sonra insanların ilgisini
yeryüzü çekmiştir. Çoğunlukla insanlar yeryüzünü,
kendi bulundukları yeri merkeze alarak incelemiş-
ler ve kendi bulundukları yeri evrenin merkezine
koymuşlardır. Evrenin taşıyıcısı da mitolojilerden
anladığımız kadarıyla çoğu zaman sular olmuştur.
Taşıyıcı değişebilir, onlar evrenin yapısını gökyüzü,
sular ve yeryüzü biçiminde canlandırmışlar ve bu
tablo, felsefeye miras kalmıştır. Evrenin yapısı ve
işleyişinin yanı sıra, insanın ortaya çıkışına ilişkin
de Eski Yunan düşüncesinde birtakım ön kabuller
vardır. Bu konuların tipik özelliği, en kök sorunlar-
la uğraşmalarıdır. Şu an bile bunların cevaplarını
veremeyiz ve bu soruları hep soracağız. Buna ben-
zer sorular insan hakkında da olmuştur: İnsan nasıl
ortaya çıkmıştır?
Resim 1.3 Yunan Didaktik Şiirinin Babası Olarak Kabul
Edilen Hesiodos
Eski Yunan dünyasında maddenin ortaya çık-
masında tanrıların bir etkisi yoktur. Ama yine de
onların doğadaki olaylara müdahaleleri vardır.
Homeros’ta insanın nasıl yaratıldığına ilişkin bir
12
Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe
bilgi yok. Hesiodos’ta ise eskiden var olan bir soy-
dan, Altın Çağ’dan bahsedilir. Bunu Kronos yarat-
mış. Bu soy, cennette yaşamış bir soydur. Bir tek
ipucu budur. Kronos, bir malzemeden insanı şekil-
lendirdi, denmektedir.
Eski Yunan dünyasında, daha sonraki kaynak-
larda, insanın yaratılışının iki türlü öyküsü var:
Bir tanesi, insanın kendiliğinden meydana gelmiş
olduğunu ve verimli, nemli, balçıklı bir topraktan
çıktığını söylüyor. İkincisi, Dionysos denen bir
tanrı ile ilgilidir. Bu tanrı neşenin, sevincin, çıl-
gınlığın ve şarabın tanrısıdır. Bu tanrıyı titanlar,
yani doğadaki acımasız ve kaba güçler, bir gün yu-
tuyorlar. Zeus da bunun üzerine hepsini yakıyor.
Onların yanmasıyla, bir kül yığını ortaya çıkıyor.
O külü daha sonra su ile karıştırıyor ve insanı ya-
ratıyor. Başlangıçta, Homeros ve Hesiodos’ta ceza
ve ödül bu dünyada veriliyordu. Bu dünyada öç
alma vardı. Burada temel bir nokta çıkıyor: ölüm-
den sonraki hayat fikri. Homeros ve Hesiodos’ta
çok silik başlayan bu anlayış, Eski Yunan felsefe-
sinde, insan ruhunun yaptıklarından sorumlu ol-
duğu fikri olarak ortaya çıkıyor. Bu fikir Mısır’dan
gelmiştir. Bu fikirler, insanın dünyadaki hayatına
dikkat etmesi gerektiğini belirtmektedir. Bunun
sonucunda Eski Yunan dünyasında arınma, ah-
lakta temiz olma anlayışı ortaya çıkacak ve böyle-
ce, bu dünya ve öbür dünya fikirlerinin yanı sıra
çifte bir ruh anlayışı da gelişecektir. Bunlardan bi-
risi, ruh göçüyle ilgilidir. Ruh göçü, Hint’ten ge-
len bir anlayıştır. Ruh göçünde, insanın bu dün-
yada yaşadığı hayatın tam anlamıyla simetrik bir
hâlinin diğer hayatında başına geleceğine dair bir
inanç vardır. Yani, hayatını ‘köpek’ gibi yaşayan
biri, sonraki hayatında dünyaya bir köpek olarak
gelecektir. Ölümden sonraki ceza ve ödül fikri, bu
anlayışların bir diğeridir. Eski Yunan dünyasında-
ki mitolojilerden anlaşıldığı kadarıyla insanların
başlangıçta diğer canlı varlıklar gibi olduğu, za-
manla bu kötü konumdan evrimleşip kültür var-
lığına dönüştüğü düşünülüyordu. Diğer bir grup
ise insanın zamanla, ilk başta bulunduğu üstün
durumdan giderek aşağılaştığını düşünüyordu.
Felsefe, bu anlayışla beraber başlamıştır.
İlkçağ Felsefesi

araştırmalarla
ilişkilendir
ORPHİK
Bir din hareketi olan Orphik; şarkıcı,
kâhin, büyücü Orpheus’a bağlanır: Orpheus,
orphik dinin kurucusu sayılır. Thrakia’da doğan
bu hareket, oradan altıncı yüzyılda Yunanistan’a
ve aşağı İtalya’ya geçti. Orphik, dionysik-mis-
tik bir kurtuluş dinidir. Homeros’taki tanrıların
dindiremedikleri bir ruh ihtiyacını karşılar, gi-
derir. Ophik dinin mitosu şöyledir: Başlangıç-
ta Khronos (zaman) evreni yarattı. Evrenden
tanrı Phanes doğdu. Hem erkek, hem dişi olan
Phanes, Nyks (gece)’i doğurdu: onunla birle-
şerek Gaia (toprak), Uranos (gök) ve Kronos’u
dünyaya getirdi. Kronos’un oğlu Zeus, Phanes’i
yutarak dünya egemenliğini ele geçirdi. Zeus,
kızı Persephone Demeter ile birleşip Dionysos
Zagreus’u yarattı. Dionysos Zagreus, Titan’lar
tarafından parçalandı, yutuldu. Bunun üzeri-
ne Zeus, yıldırımlarının alevleriyle Titan’ları
mahvetti. Ama Titan’ların külünden insan soyu
vücuda geldi, insan soyunda Titan’ların kötü,
yutulmuş Dionysos çocuğun tanrısal iyi huy-
ları birleşti. Athena, parçalanan çocuğun yüre-
ğini kurtarmıştı, Zeus bu yüreği yedi, sonra da
Dionyses Lyseus (kurtarıcı)u yarattı. — İnsan-
daki tanrısal ruh, bedende (soma) bir mezarda
(sema) gibi hapistir, öte dünyaya kavuşmaya
çabalar. Dionysik taraf, titanik unsurlardan te-
mizlenmek ister. Bunun içinde ruh, günahından
temizlenmek üzere, birçok vücutlarda dolaşır.
Arınma, dürüst bir yaşayış, canlıların verdikle-
ri besinlerden ( et, yumurta ) el çekiş sayesinde
olacaktır. İyileri mutlu bir öte dünya bekler, kö-
tüler ise ölüler hâkiminin karşısına çıkacaklar,
Tartaros bataklığına götürüleceklerdir. — Orp-
hik’çilerin öğretileri, filozof Pythagoras (MÖ
VI. yüzyıl)’ın felsefesine derin bir etki yaptı.
Kaynak: Necatigil, B. (1988). 100 Soruda Mito-
logya. İstanbul: Gerçek Yayınaevi.

Öğrenme Çıktısı

3 Mitolojik düşünme biçimiyle felsefi düşünme biçimini karşılaştırmalı olarak değerlendirme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yunan mitolojisine dair ay-

Eski Yunan toplumunda Homeros ve Hesiodos’un
rıntılı bir çalışma için Bux-
hiyerarşik yapının yerini hangi temel düşünceleri Yu-
ton, R. (2016). Yunan Mi-
demokrasiye bırakmasında nan felsefesinin ortaya çıkışı
tolojisi, çev. A. F. Yıldırım,
ekonomik ve siyasal geliş- için önemli bir basamak iş-
İstanbul: Alfa Yayınları adlı
melerin etkisini tartışınız. levi üstlenmiştir? Anlatınız.
eseri inceleyiniz.

13
 Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe

1 Felsefe sözcüğünün anlamını

ifade edebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Felsefe Sözcüğünün Anlamı

Felsefe sözcüğünün eski Yunancadaki karşılığı philo-sophostur. Sophosun temel anlamları, kişinin
üzerinde çalıştığı konu veya konularda bilgili ve maharetli olmasıdır. Çeşitli mesleklerde bilgili ve ma-
haretli olmak, daha sonra, felsefe konularında bilgili ve maharetli olmak anlamında da kullanılmaya
başlanmıştır. Bugün dilimize felsefe olarak yerleşmiş olan sözcüğün Antik Yunancadaki tam karşılığı
philosophos idi. Sevgi anlamına gelen philo sözcüğü ile bilgelik anlamına gelen sophos sözcüğünün
terkibinden oluşan bu bileşik sözcüğün dilimizdeki tam karşılığı bilgelik ya da bilgi sevgisidir. Sözcük,
birkaç yüzyıllık bir süre içinde başlı başına bir düşünce disiplinini ifade etmekte kullanılacak şekilde
evrilmiş, böylece Yunanlılar felsefenin hem ilk isim babaları hem de kelimenin tam anlamıyla kurucu-
ları olmuşlardır.

2 Mitolojik düşünceyi ana hatları

itibariyle tartışabilme

Mitolojik Düşüncenin Ana

Hatları

Mitoslar, o mitoslara inanan insan bireylerine ve topluluklarına evrenle, insanla, toplumla ilgili birta-
kım teorik çözümler önerir. Mitolojik düşünmenin özü, evrenin dayandığı kuralları bilmeye ve onlara
saygı duymaya dayanır. Mitos, bir yaşam tarzıdır. Nerede mitolojik düşünme varsa orada bir hayat
vardır. Mitoslar da düşünen ve evren hakkında sorular soran insan aklının ürünleridirler ve bu aklı
ikna ettikleri sürece etkinliklerini korumuş, MÖ 8.-5. yüzyıllar arasında giderek inandırıcılığını yitir-
mişlerdir. Eski Yunan dünyasında mitolojik düşünmeyi benimseyen gruplar, genellikle toprak sahibi
aristokratlardı. Bunların şairi, Homeros’tu. Toprak zamanla temel zenginlik ölçütü olmaktan çıkmış ve
onun yerini para almıştı. Bu gelişmelere paralel biçimde yeni bir düşünme tarzı ortaya çıkmış, Hesio-
dos yükselen yeni sınıflara uygun mitoslar üretmiştir. Eski Yunan dünyasında bir de mysterie denen ta-
rikat yapısında dinler ortaya çıkmıştır. Özel, kapalı bir biçimde yapılan ibadetler içeren bu anlayışların
başında daha çok öbür dünya ve din konusunda uzmanlaşmış olan Demeter dini gelir. Daha sonra bu
dine Dionysosçu gelenek de eklenmiştir. Eski Yunan düşüncesinin temel kabulleri şunlardır: Başlan-
gıçta hep ezelî ve ebedî bir madde vardır. Bu başlangıç maddesi, belli bir zamanda, bildiğimiz anlamda
düzenli evren olan kosmosa dönüşmüştür. Bu madde canlıdır. Homeros’ta bu temel madde okeanostur
ve bu su da hareket hâlindedir. Yani hareketin kaynağı aranmamaktadır. Hesiodos’ta ise temel madde
khaostur ve hareket etme görevi erosa yüklenir. Mitolojik düşünmede khaostan kosmosa geçiş sürecinin
nasıl olduğuna ilişkin herhangi bir belirgin bilgi verilmez. Yunan mitosu bu dönüşümün nasıl gerçek-
leştiğini sormamıştır. Gerek Hesiodos gerekse Homeros’un fikirleri Eski Yunan felsefesine şu temel
kabulleri sağlamıştır: Homeros’un doğuştan erdem fikri, Hesiodos’un kötümser tarih anlayışı, insan
bilgisi ile tanrısal bilgi ayırımı, doğada bir düzenlilik olduğu fikri, kulaktan duyma bilgilerle doğrudan
görmenin bilgisi arasında ayrım yapılması, evrenin temel maddesinin ezelî ve ebedî olduğu fikri, bu
maddenin belli bir zaman içinde, oluşum ve dönüşümlerle, kosmos hâline geldiği fikri, ana maddenin
canlı olarak tasavvur edilmesi, böylece onun dönüşüm nedeninin ne olduğuna ilişkin sorunun belli bir
biçimde cevaplanması, başlangıçta var olduğu kabul edilen belirsiz, sınırsız, şekilsiz maddenin belirli,
sınırlı, şekilli kosmos hâline dönüşmüş olduğu fikri.

14
İlkçağ Felsefesi
Mitolojik düşünme biçimiyle felsefi
3 düşünme biçimini karşılaştırmalı
olarak değerlendirme
Yunan Mitosunun Genel Bir
Değerlendirmesi ve Felsefe ile
İlişkisi
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Mitolojik düşünme biçiminde ortaya konan kabuller pek az
sorgulanırken felsefede farkında olunmadan, en ufak şeyin bile
soruşturması yapılır. Fakat felsefenin de temel birtakım kabul-
leri vardır. Bu kabuller, bireylerin dayandığı rastgele kabuller
değil, içinde yaşadıkları toplumdan çıkarılan kabullerdir. Bun-
lardan ilki evrende hüküm süren bir yasa olduğu kabulüdür. Bu
da doğadaki düzenliliği sağlayan, kimsenin aşamayacağı ilahi
bir yasadır. Eski Yunan dünyasında maddenin ortaya çıkma-
sında tanrıların bir etkisi yoktur. Ama yine de doğadaki olay-
lara müdahaleleri vardır. Homeros’ta insanın nasıl yaratıldığına
ilişkin bir bilgi yok. Hesiodos’ta ise eskiden var olan bir soy-
dan, Altın Çağ’dan bahsedilir. Bunu Kronos yaratmış. Bu soy,
cennette yaşamış bir soydur. Bir tek ipucu budur. Kronos, bir
malzemeden insanı şekillendirdi, diyor Hesiodos. Eski Yunan
dünyasında arınma, ahlakta temiz olma anlayışı ortaya çıkacak
ve böylece, bir bu dünyaya diğeri ise öbür dünyaya has çifte
bir ruh anlayışı gelişecektir. Ruh göçünde, insanın bu dünya-
da yaşadığı hayatın tam anlamıyla simetrik bir hâlinin diğer
hayatında başına geleceğine dair bir inanç vardır. Eski Yunan
dünyasındaki mitolojilerden anlaşıldığı kadarıyla insanların
başlangıçta diğer canlı varlıklar gibi olduğu, zamanla bu kötü
konumdan evrimleşip kültür varlığına dönüştüğü düşünülü-
yordu. Diğer bir grup ise insanın zamanla, ilk başta bulunduğu
üstün durumdan giderek aşağı hâle geldiğini düşünüyor. Felse-
fe, bu anlayışla beraber başlamıştır.
15

1 Philosophos sözcüğünün ilk kez aşağıdakiler-
den hangisi tarafından kullanıldığı söylenir?
A. Pythagorasçılar B. Thales
neler öğrendik?
C. Milet Okulu D. Homeros
E. Hesiodos
2 Homeros’un evren anlayışıyla ilgili aşağıda
verilen bilgilerden hangisi doğru değildir?
A. Soyluların dünya anlayışını esas almıştır.
B. Kaostan kozmosa nasıl geçildiğini detaylı ola-
rak açıklar.
C. Genelde karamsar bir görünüm sergiler.
D. Evrenin temel maddesinin okeanos olduğu gö-
rüşüne dayanır.
E. Yeraltı, yeryüzü ve gökyüzü olmak üzere üç kat-
lı bir evren düzeni varsayar.
3 Aşağıdakilerden hangisi Antik Yunan dünya-
sında sophos sözcüğünün yüklendiği anlamlardan
biri değildir?
A. Yiğitlik B. Teknik beceri
C. Sözünü bilmek D. Konuşma ustalığı
E. Zanaatkarlık
4 Yunan mitolojisinin etiolojik olması, onun
hangi özelliğine işaret eder?
A. Evrendeki tüm unsurları kaostan türetmesi
B. Evrendeki olaylara ve durumlara nedenler bul-
mak kaygısında olması
C. Evreni tanrısal esaslarla açıklama yolunu seçmesi
D. Sunduğu açıklamaların sınanabilir ve denetle-
nebilir nitelikte olması
E. Kuşkuculuk içermemesi
5 Felsefede Sophia ne anlama gelmektedir?
A. Mutluluğa yönelme
B. Güç kullanımında adalet
C. Erk paylaşımı ve eşitlik
D. Hikmet arayışı
E. Erdeme yönelme
6 Aşağıdakilerden hangisi Antik Yunan dünya-
sındaki mysterie inanışlarıyla ilişkilendirilebilir?
A. Homeros B. Anaksimandros
C. Thales D. Anaksimenes
E. Dionysos
16
Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe
7 İlk filozofların amacı yalnızca doğanın anlaşı-
lıp açıklanmasına yönelik çalışmalar yapmak değil,
aynı zamanda erdemli ve iyi bir yaşamın gerçekleş-
tirilme yollarını da bulmaktı.
Yukarıdaki bilgiden aşağıdakilerden hangisi çıka-
rılabilir?
A. Felsefe yalnızca doğa olaylarıyla ilgilidir.
B. Cevaplardan çok sorularla ilgilenilmelidir.
C. Evrensel nitelikli konularla ilgilenmelidir.
D. İnsan ve evren bütünlüklü bir tutumla kavran-
malıdır.
E. Evrenin anlaşılması insanın anlaşılmasından
geçer.
8 Homeros ile Hesiodos arasında yapılan aşağı-
daki karşılaştırmalardan hangisi doğru değildir?
A. Hesiodos da Homeros gibi karamsar bir evren
tablosu çizmiştir.
B. Homeros’ta başlıca erdem savaşçılıkken
Hesiodos’ta çalışkanlık olmuştur.
C. Her iki isim de soylu, aristokrat sınıfların kay-
gılarına yanıt vermeye çalışmıştır.
D. Hesiodos’ta Homeros’ta olmayan belirgin bir
tarih bilinci ortaya çıkmıştır.
E. Her iki isim de evrende bir düzen olduğu görü-
şündedirler.
9 Aşağıdakilerden hangisi Homeros ve
Hesiodos’tan Yunan düşüncesine miras kalan dü-
şünceler arasında gösterilemez?
A. İnsan bilgisi ile tanrısal bilgi ayrımı
B. Doğada bir düzenlilik olduğu düşüncesi
C. Evrenin temel maddesinin ezelî ve ebedî oldu-
ğu fikri
D. Kaostan kozmosa geçiş düşüncesi
E. Evrenin ana maddesinin cansız olduğu düşün-
cesi
10 Hesiodos’un mitoslarında önemli bir yeri
olan Prometheus hakkında aşağıda verilen bilgiler-
den hangisi doğru değildir?
A. İkiyüzlülüğe ve yalana isyanın öncüsü olarak
görülür.
B. İnsanlarla tanrılar arasındaki kavganın temsilidir.
C. Bazılarınca felsefe tarihinin piri kabul edilir.
D. Sözcük anlamı olarak akılca önde gelen demektir.
E. İdeal dünya ile reel dünyayı birbirinden ayırdı-
ğı düşünülür.
İlkçağ Felsefesi

Yanıtınız yanlış ise “Yunan Mitosunun Ge-

1. A Yanıtınız yanlış ise “Felsefe Sözcüğünün An- 6. E
nel Bir Değerlendirmesi ve Felsefe ile İlişki-
lamı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Mitolojik Düşüncenin
2. B 7. D Yanıtınız yanlış ise ünitenin tamamını yeni-
Ana Hatları” konusunu yeniden gözden ge-
den gözden geçiriniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Mitolojik Düşüncenin

3. E Yanıtınız yanlış ise “Felsefe Sözcüğünün An- 8. C
Ana Hatları” konusunu yeniden gözden ge-
lamı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Mitolojik Düşüncenin Yanıtınız yanlış ise “Yunan Mitosunun Ge-
4. B 9. E
Ana Hatları” konusunu yeniden gözden ge- nel Bir Değerlendirmesi ve Felsefe ile İlişki-
çiriniz. si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Felsefe Sözcüğünün An- Yanıtınız yanlış ise “Mitolojik Düşüncenin
5. D 10. A
lamı ve Mitolojik Düşünmenin Ana Hatları” Ana Hatları” konusunu yeniden gözden ge-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. çiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Pythagoras kendisini filozof olarak nitelendirmiş ve takipçilerini de bilgeliği

seven kişiler olarak tanımlamıştır. Yunanca philosophos (bilgelik-sevgisi) kav-
ramından türeyen “felsefe” tabirinin serüveni söz konusu olduğunda felsefe
tarihi kaynaklarının yer verdiği rivayetlerden biri budur. Bu, hiç şüphesiz, ta-
rihsel açıdan geçerli bir rivayettir. Yine de, tabirin ortaya çıkışını konu edinen
bu veri, felsefî düşünce veya felsefe tarihi ile ilk defa tanışacak olan kişilerde
yanlış bir izlenim uyandırmamalıdır. Felsefe, “insan”ın “bilme” tutkusu neti-
cesinde ortaya çıkmış bir disiplindir. İnsan doğasının kaçınılmaz bir ürünü
olarak felsefeyi her insanın katkıda bulunabildiği bir kültürel miras olarak gör-
Araştır 1 mek mümkündür. Onu tek bir millete mal etmek yanlış ve haksız kimi değer-
lendirmelere yol açabilir. Her ne kadar antik Yunan medeniyeti ve onun yetiş-
tirdiği filozoflar bugün felsefe tarihinin kurucu figürleri olarak kabul ediliyor
ise de, farklı kültür ve medeniyetlerin de söz konusu mirasın oluşumuna katkı
sağladığı unutulmamalıdır. Örneğin Hint, Çin, Mısır ve İran medeniyetleri
yetiştirdikleri bilge kişiler vasıtasıyla felsefî literatüre dikkate değer katkılar-
da bulunmuşlardır. Hint medeniyetinin yetiştirdiği Buda, Çin medeniyetine
mensup Konfüçyüs ve Lao-Tzu, İran medeniyetinin yüksek düşünsel ürünle-
rini ortaya koyan Zerdüşt gibi isimleri bu kapsamda zikretmek mümkündür.
Ayrıca, bir Afrika felsefesinin mevcudiyetinden dahi bahsedilmektedir.

Bir düşünce tutumu olarak Eski Yunan felsefesinin arka planında, Eski Yunan
mitoloji tarihi vardır. Temel kabullere, örneğin başlangıçta hep ezelî ve ebedî bir
Araştır 2 maddenin var olduğu fikrine dayanan bu evren anlayışı oldukça güçlü ve özellikle
orta sınıfça benimsenmiş olan Orphik ve Dionysosçu dinsel akımlarla birleştiğin-
de sadece dinsel inanışı değil topyekûn Eski Yunan felsefesini şekillendirmiştir.

17
 Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Eski Yunan dünyasında belli bir dönemde toprakta çalışan insanlar toprak sa-
hiplerinin elde edilen üründen daha çok pay istemeleri ve tarımdaki verimsizlik
gibi nedenlerle şehirlere gelmişlerdir. Bu dönemde Eski Yunan dünyası üzerinde
Perslerin de baskısıyla önemli siyasal ve toplumsal değişmeler gerçekleşmiştir. Bu
durumun en belirgin sonucu toplumun bir kesiminin şehirde zanaat öğrenme-
ye ve ticaretle uğraşmaya yönelmiş olmasıdır. Böylelikle Doğu Akdeniz ticareti
Araştır 3 canlanmış, Fenikeliler ve Mısırlılarla alışveriş yapan ve yeni kültürlerle tanışan
Yunanlıların düşünme ve algılama ufukları genişlemiştir. Ticaretle ve gemicilik-
le yeni bir tür zenginlik ortaya çıkmıştır. Ancak bu yeni durumda zenginleşen
zümreler arasında iktidar kavgası başlamıştır. Bu siyasal kavgaları sürdürülebilir
bir yönetim biçimine evirmek, süregelen hiyerarşik yapıyı yıkmakla ve demok-
rasiyle mümkün olabilmiştir. Tüm bu gelişmelere paralel olarak kaçınılmaz bir
biçimde artık yaygın dinî görüşlere de itibar edilmemeye başlanmıştır.

Kaynakça
Aristoteles. (1996). Metafizik. Çeviren: Ahmet Arslan,
Sosyal Yayınlar: İstanbul.
Armstrong, A. H. (1957). An Introduction to Ancient
Philosophy. Westminster-Maryland: The Newman
Press.
Arslan, A. (2006). İlkçağ Felsefesi Tarihi: Sokrates
Öncesi Yunan Felsefesi. İstanbul: Bilgi Üniversitesi
Yayınları.
Barnes, J. (1982). The Presocratic Philosophers.
Roudledge & Kegan Paul: Londra.
Copleston, F. (1990). Ön Sokratikler ve Sokrates.
Çeviren: Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea Yayınevi.
Cornford, F. M. (1957). From Religion to Philosophy.
Harper & Brothers Publ: New York.
Erhat, A. (1989). Mitoloji Sözlüğü. Remzi Kitabevi:
İstanbul.
Homeros. (2004). İlyada. Çeviren: Azra Erhat ve A.
Kadir, Can Yayınları: İstanbul.
Güçlü, A., Uzun, E., Uzun, S., Yolsal, Ü. H. (2002).
Felsefe Sözlüğü. Bilim ve Sanat Yayınları: Ankara.
Kranz, W. (1984). Antik Felsefe. Çeviren: Suad Y.
Baydur, İstanbul: Sosyal Yayınlar.
Laertius, D. (2004). Ünlü Filozofların Yaşamları ve
Öğretileri. Çeviren: Candan Şentuna, Yapı Kredi
Yayınları: İstanbul.
Luce, J. V. (1994). An Introduction to Greek Philosophy.
New York: Thames and Hudson Inc.
Peters, F. E. (2004). Antik Yunan Felsefesi Terimleri
Sözlüğü. Çeviren: Hakkı Hünler, Paradigma Yay:
İstanbul.
Russell, B. (1994). Batı Felsefesi Tarihi I: İlkçağ.
Çeviren: Muammer Sencer, İstanbul: Say
Yayınları.
Windelband, W. (1956). History of Ancient Philosophy.
Çeviren: Herbert Ernest Cushman, Dover: Dover
Publications.
Zeller, E. (1980). Outline of the History of Greek
Philosophy. Çeviren: L. R. Palmer, Dover
Publishing: New York.

18