ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Νικόλαος Στεργιούλας

9 Μαΐου 2020
Γεωδαισιακές

Οι εξισώσεις που περιγράφουν τις γεωδαισιακές είναι διαφορικές εξισώσεις 2ης

τάξης ως προς τον ίδιο χρόνο τ (ή την αφινική παράμετρο λ). ΄Ομως, επειδή η λύση
Schwarzschild είναι στατική και σφαιρικά συμμετρική, υπάρχουν τα αντίστοιχα
διανύσματα Killing
tα = (1, 0, 0, 0)
(1)
ϕα = (0, 0, 0, 1)
και οι αντίστοιχες διατηρούμενες ποσότητες

tα uα = −e
(2)
ϕα u α =`

Οπότε

⇒ e = −ut = −gtt ut = 1− 2M
r
dt
dτ (3)

και
` = uφ = gφφ uφ = r2 sin2 θ dφ
dτ (4)
Σταθερές της κίνησης

Στην ΕΘΣ η ολική μάζα-ενέργεια ενός σωματιδίου είναι

dt
E = p = mu = m
t t
(5)
dτ
οπότε η ενέργεια ανά μονάδα μάζας είναι

E dt
= (6)
m dτ
Επειδή όμως  
2M dt dt
lim 1− = (7)
r→∞ r dτ dτ

έπεται ότι η σταθερά e είναι η γενίκευση, στη ΓΘΣ, της ενέργειας ανά μονάδα
μάζας (ηρεμίας).
Σταθερές της κίνησης

Αντιστοίχως, επειδή
dφ dφ dt
` = r2 sin2 θ = r2 sin2 θ (8)
dτ dt dτ

στο Νευτώνειο όριο είναι

 
dφ dt
` = r sin θ ,
2 2
→1 (9)
dt dτ

οπότε η ` είναι η στροφορμή ανά μονάδα μάζας (ηρεμίας) σε συντεταγμένες

r, θ, φ.
Επίπεδες τροχιές

΄Ολες οι γεωδαισιακές τροχιές της λύσης Schwarzschild είναι επίπεδες, δηλαδή η

κάθε μία ϐρίσκεται επί ενός συγκεκριμένου επιπέδο.

Αυτό αποδεικνύεται εύκολα ως εξής :

Ας πούμε ότι t = 0 σε κάποιο σημείο μίας τροχιάς είναι dτ dθ

6= 0. Τότε μπορούμε
(λόγω σφαιρικής συμμετρίας) να στρέψουμε το σύστημα συντεταγμένων
(μετασχηματίζονταις τις γωνίες θ και φ σε θ 0 και φ0 ) έτσι ώστε εκείνη τη στιγμή να
0
είναι θ 0 = π/2 και dθ
dτ = 0 .

Αν τότε χρησιμοποιήσουμε τις γεωδεσιακές εξισώσεις, προκύπτει ότι εκείνη τι

στιγμή d2 θ 0 /dτ 2 = 0. ΄Ενα σωματίδιο με αυτές τις αρχικές συνθήκες, ϑα συνεχίζει
να κινήθται με θ 0 =σταθ, δηλ. η τροχιά ϑα παραμείνει στο επίπεδο θ = π/2.

Σε σφαιρική συμμετρία, αρκεί να μελετήσουμε τροχιές στο επίπεδο θ = π2

(ισημερινό επίπεδο) και μπορούμε να περιγράψουμε τροχιές σε οποιοδήποτε άλλο
επίπεδο κάνοντας έναν μετασχηματισμό συντεταγμένων.
Τρίτη σταθερά κίνησης

Ανεξάρτητα των συμμετριών του χωροχρόνου, υπάρχει πάντοτε η σταθερά κίνησης

uα uα = −κ (10)
όπου (
1, χρονοειδείς τροχιές
κ= (11)
0, ϕωτοειδείς τροχιές
οπότε

gαβ uα uβ = −κ

2 2
2
2
⇒gtt u + grr (u ) + gθθ u
t r θ + gφφ u φ = −κ





 2
2 −1 2 2 2 sin2 θ dφ
⇒ − 1 − 2M r
dt
dτ + 1 − 2M
r
dr
dτ + r 2 dθ
dτ + r dτ = −κ

e2


2M −1 dr 2

`2
⇒− 1− r 2M
+ 1 − + r 2 sin2 θ
4 sin4 θ = −κ
(1− r )
2M 2 r dτ r

e2


2M −1 dr 2

`2
⇒ 1− 2M + 1 − r dτ + r2
= −κ
r
(12)


 2 
dr 2
⇒ e2 = dτ + 1− 2M
r
`
r2
+κ (13)
Γεωδαισιακές

Διαιρώντας με το 2

 
e2 dr 2 `2 2M `2
2 = 1
2 dτ + 1
2 r2
− 2M
r κ − r3
+κ

 
e2 −κ dr 2 `2 2
⇒ 2 = 1
2 dτ + 1
2 r2
− 2M
r κ − 2M `
r3 (14)


dr 2
⇒ Ẽ = 1
2 dτ + Ṽ

όπου ορίσαμε την υποθετική ενέργεια

e2 −κ
Ẽ = 2 (15)

και το υποθετικό δυναμικό

 
`2 2M `2
Ṽ = 1
2 r2
− 2M
r κ − r3
(16)

(ισοδύναμη μονοδιάστατη κίνηση σε ένα υποθετικό δυναμικό Ṽ με υποθετική

ενέργεια Ẽ ).
Υποθετικό Δυναμικό
Τροχιές σωματιδίων

Για σωματίδια ϑέτουμε κ = 1. Τα ακρότατα του δυναμικού είναι

dṼ
dr = 0 ⇒ M r 2 − `2 r + 3M `2 = 0 (17)
√
`2 ±` `2 −12M 2
⇒ r± = 2M (18)

Για να υπάρχουν πραγματικές λύσεις r± , ϑα πρέπει να ισχύει

√
`2 > 12M 2 ⇒ |`| > 12M .

• Αν ισχύει αυτή η σχέση, τότε υπάρχουν ένα τοπικό μέγιστο στο r = r− με τιμή
Ṽ− = Ṽ (r− ) και ένα τοπικό ελάχιστο στο r = r+ με τιμή Ṽ+ = Ṽ (r+ ).

d2 Ṽ d2 Ṽ
• Στο τοπικό μέγιστο είναι < 0 ενώ στο τοπικό ελάχιστο είναι
dr 2 dr 2
> 0.
Εάν η τροχιά είναι τέτοια ώστε Ẽ < 0, τότε είναι δέσμια (bound) αλλιώς, αν
Ẽ > 0, είναι αδέσμευτη (unbound).
Τροχιές πρόσπτωσης

√
Αν |`| < 12M = 3.464M , η στροφορμή δεν είναι αρκετά μεγάλη κι έτσι δεν
υπάρχουν ακρότατα.

Εισερχόμενα σωματίδια με οποιαδήποτε Ẽ καταλήγουν στο r = 0.

Εξερχόμενο σωματίδιο με Ẽ > 0 μπορεί να ϕθάσει στο r → ∞, ενώ με Ẽ < 0
είναι δέσμιο και ϑα επιστρέψει στο r = 0, αφού πρώτα ϕθάσει μέχρι μία μέγιστη
απόσταση.
Τροχιά Σκέδασης

√
Αν |`| > 12M = 3.464M , η στροφορμή επαρκεί για να υπάρχουν ακρότατα.

Για 0 < Ẽ < Ṽmax , ένα εισερχόμενο σωματίδιο σκεδάζεται από το ϕράγμα του
υποθετικού δυναμικού, ενώ ένα εξεργχόμενο σωματίδιο καταλήγει στο άπειρο.
Σχετικιστική πρόσπτωση

Για Ẽ > Ṽmax , ένα εισερχόμενο σωματίδιο καταλήγει στο r = 0, ενώ ένα
εξεργχόμενο σωματίδιο καταλήγει στο άπειρο.
Κυκλικές τροχιές

˜ ˜
Αν Ẽ = V− ή Ẽ = V+ η τροχιά είναι κυκλική dτ = 0.
dr

(
d2 Ṽ
r− : dr2 < 0 ⇒ ασταθής
Στο d2 Ṽ
(19)
r+ : dr 2
> 0 ⇒ ευσταθής
Ανοικτές ελλειψοειδείς τροχιές

Εάν Ṽ+ < Ẽ < 0 τότε το σωματίδιο ϑα κινείται σε ανοικτή ελλειψοειδή τροχιά
μεταξύ των ορίων r1 και r2 .

Στη Νευτώνεια δυναμική η τροχιά ϑα ήταν μία κλειστή έλλειψη. ΄Ομως ο

M `2
σχετικιστικός όρος − r3 στο υποθετικό δυναμικό προκαλεί μία μετάπτωση των
αψίδων της τροχιάς.
Εσώτατη Ευσταθής Κυκλική Τροχιά

√
Η ευσταθής κυκλική τροχιά στο r = r+ υπάρχει μόνο εφ΄ όσον |`| > 12M και
είναι √
`2 + ` `2 − 12M 2
r+ = (20)
2M
√
οπότε, στο όριο όπου |`| = 12M είναι
`2 12M 2
rISCO = 2M = 2M (21)
⇒ rISCO = 6M (22)

όπου ISCO= Innermost Stable Circular Orbit.

Οποιαδήποτε κυκλική τροχιά με r < rISCO είναι ασταθής !

Ιδιότητες κυκλικών τροχιών

Για μία ευσταθή κυκλική τροχιά ορίζουμε την γωνιακή ταχύτητα (ως προς μακρινό
παρατηρητή)
dφ
dφ uφ
Ω≡ = dτ
dt
= t (23)
dt dτ
u
όμως,

ut = dt
dτ = e
1− 2M
, (−e = tα uα = ut gtt ) (24)
r
dφ
uφ = dτ = `
r2
, (` = φα uα = uφ gφφ ) (25)

Οπότε


Ω= 1
r2
1− 2M
r
`
e (26)
Ιδιότητες κυκλικών τροχιών

Για ευσταθείς κυκλικές τροχιές υπάρχει όμως άμεση σχέση μεταξύ του ` και του e,
διότι ισχύουν οι συνθήκες
(
dṼ
dr =0
(27)
Ẽ = Ṽ ⇒ dr
dτ =0
( √
`2 +` `2 −12M 2
r= 2M
⇒ 2 M `2
(28)
2 = 2r 2 − r − r 3
e−1 ` M

√
`
e = rM
1− 2M
(29)
r

Οπότε,
Ω2 = M
r3
(30)

Κατά σύμπτωση, προκύπτει η ίδια μορφή όπως και στο Νευτώνειο όριο.
Ιδιότητες κυκλικών τροχιών

Επειδή uφ = Ωut , η 4-ταχύτητα είναι

uα = (ut , 0, 0, uφ ) (31)
= ut (1, 0, 0, Ω) (32)

Η ut προκύπτει από τη συνθήκη κανονικοποίησης

uα uα = −1 (33)

− 12
⇒ut = 1− 2M
r − r Ω
2 2 (34)

1
3M − 2
⇒ ut = 1 − r (35)
Γεωδαισιακές Φωτονίων

Στη γενική εξίσωση που περιγράφει γεωδαισιακές της μετρικής Schwarzschild

ϑέτουμε κ = 0 (διότι uα uα = 0 για ϕωτόνια) και στη ϑέση της παραμέτρου τ
χρησιμοποιούμε την αφινική παράμετρο λ, οπότε
 2  
e2 1 dr 1 2M `2
= + 1− (36)
2 2 dλ 2 r r2

Ορίζουμε

˜ e2
Eφ = 2 → ενέργεια ϕωτονίου στο άπειρο (37)


˜ 2M `2
Vφ = 2 1 − r r2 → στροφορμή ϕωτονίου στο άπειρο
1
(38)

Τότε, η εξίσωση των γεωδαισιακών παίνει πάλι τη μορφή

E˜φ = 1 dr 2
2 dλ + Ṽφ (39)
Κυκλικές Τροχιές (Ασταθείς)

Κυκλική τροχιά στο υποθετικό δυναμικό Ṽφ μπορεί να υπάρξει αν

∂ Ṽφ
dr = 0 (40)
`2 −2


⇒ 2 r3 + 6
r4
=0 (41)
⇒ r = 3M (42)

Εξετάζουμε την ευστάθεια της κυκλικής τροχιάς


∂ 2 V˜φ 
<0 (43)
∂r 2  r=3M

΄Αρα οι κυκλικές τροχιές στο r = 3M είναι ασταθείς. Το δυναμικό έχει μέγιστη τιμή
στο r = 3M ίση με

Ṽmax = V˜φ (r = 3M ) (44)

`2
= 2 1 − 3 (3M )2
1 2
(45)
`2
= 54M 2
(46)
Κυκλικές Τροχιές (Ασταθείς)

Στην ασταθή κυκλική τροχιά ισχύει

dr
dλ =0 (47)
⇒E˜φ = Ṽφ = Ṽmax (48)
e2 `2
⇒2 = 54M 2
(49)
2
⇒ e`2 = 27M 2 (50)
` √
⇒  e  = 27M (51)
Παράμετρος Κρούσης

Ορίζουμε την παράμετρο κρούσης ως

`
b=  e (52)

Αν π.χ. ορίσουμε ένα καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων x, y τέτοιο ώστε η

μελανή οπή να ϐρίσκεται στο (x, y) = (0, 0) τότε η παράμετρος κρούσης είναι η
απόσταση από τον άξονα x της τροχιάς του ϕωτονίου στο άπειρο (επιλέγοντας τον
άξονα x να είναι παράλληλος προς την ευθύγραμμη τροχιά του ϕωτονίου στο
άπειρο).
Για την ευσταθή κυκλική τροχιά στο r = 3M , όπου Ṽφ = Ṽmax , είναι
√
b= 27M (53)
Παράμετρος Κρούσης
Σκέδαση φωτονίων

√
E˜φ < Ṽmax ⇔ b > 27M
Πρόσπτωση/διαφυγή φωτονίων

√
E˜φ > Ṽmax ⇔ b < 27M
Σύλληψη φωτονίων

√
b> 27M μ 2M < r < 3M