You are on page 1of 92

KIKONGO

`NKANDA WA NDONGOKELO YA TANGA YE SONEKA


Ficha Técnica
Coordenador Geral: David Leonardo Chivela e Luisa Maria Alves Grilo
Coordenação Técnica e Científico: António Chamuhongo
Autores: Samuel António; João Pedro Matubakana; Kadyamosiko António Victor.
Impressão: Gestgráfica, S.A.
Tiragem: 250.000 Exemplares

Publicado por:
África International, Av. 4 de Fevereiro 32 - 11.º Andar. | Telefax: 244 222 311 503 | Telemovel: 244 923 31 32 33
| E-mail: pensador@snet.co.ao | Skype: petrovic8
KIKONGO
Lumingu lwantete kudisunzula
Lumingu lwazole Mono ye nkumbu ame
Lumingu lwatatu Nsonama zame
Lumingu lwaya Ekanda dyame
Lumingu lwataanu Ntuka zame(Myanzi)
Mfimpululu ye mbaninu ya nkubikilu
Lumingu lwasambanu Salu
Lumingu Esalu kyame yo luvatumuku
lwansambwadi (kyavyoka ye eki kikwiza-mpwa ya salu)
Salu yo luvatumuku lwa ndundilu ya
Lumingu lwanaana
kimvwama.
Lumingu lwavwa Ngikani ya kinkulu ye salu ya wana
Lumingu lwakumi Tuve yo tutumu (nsiku mya salu)
Mfimpululu ye mbaninu ya nkubikilu
Lumingu lwakumi
Vimpi ye zingu kyambote
yemosi
Lumingu lwakumi ye zole Vimpi wame yowu wa `nkangu
Maza yo mayeela mazunga; nkakidilu ye
Lumingu lwakumi ye tatu
ngukilu
Lumingu lwakumi ye ya VIH ye SIDA
Lumingu lwakumi ye
Fuku dya nzo ye edi dya `nkangu
taanu
Mfimpululu ye mbaninu ya nkubikilu
Mbandikisa
Lumingu lwakumi ye
Akweyi ozingilanga
sambanu
Lumingu lwakumi ye
Fuka ya nsi
nsambwadi
Lumingu lwakumi ye
Luzitu
naana
Lumingu lwakumi ye vwa Luveleleso
Lumingu lwamakumole Ntalu
LUMINGU LWANTETE LUMBU KYANTETE

1. Tala, vova ye bandula

4
LUMINGU LWANTETE LUMBU KYAZOLE

2. Bandula

5
LUMINGU LWANTETE
NZA DYANTANDU LUMBU KYATATU

1. Tala, vova ye bandula

NGOLA
Konso muntu wuna ye nkumbu andi.
E`mvivu mya Ngola mpe mina ye nkumbu zandi.
Enkumbu za `mvivu mya Ngola ezi:

Kabinda Lunda dyantandu Namibe


Kunene Luwanda Nzadi
Kwandu Kuvangu Mbengo Viye
Kwanza Dyayanda Malanzi Wizi
Kwanza Dyantandu Musiku Wila
Lunda Dyayanda Bengela Wambu

6
LUMINGU LWANTETE LUMBU KYAYA

2. Soneka
K a
M m
W w
N n
L l

3. Masono mampwena 4. Masono makete


A Ng a ng
B O b o
D P d p
E S e s
F T f t
I U I u
K V k v
L W l w
M Y m y
N Z n z

5. Masono mabandakana:
mb nd nt
mp nk nz
mf nl
mv ns

7
LUMINGU LWANTETE LUMBU KYATANU

1. Soneka
Nkumbu ame
Nkumbu ame Mpambu
Kyangala

Kyangala Mpambu
2. Nkumbu za akundi ame

Mafuta Mawanga Luzolo Nzongo


`Nlandu Ditutala Mpanzu Makumbu

2.1 Nkumbu ya `Mvivu wame


__________________________________________________________________

3. Soneka esono kyantete kya:


3.1 Nkumbu aku:
__________________________________________________________________
3.2 Nkumbu za akundi aku:
__________________________________________________________________
3.3 Nkumbu ya `mvivu waku:
__________________________________________________________________

8
LUMINGU LWAZOLE LUMBU KYANTETE

4. Yikanesa esono ye nkumbu:

K Mayingi b luumbu

L Zola n kyangala

N Kyangala l ngiva

Z Bila m zola

M Ngiva z bila

B Luumbu k mayingi

9
LUMINGU LWAZOLE LUMBU KYAZOLE

1. Tala, vova ye bandula


`Nkumbu kwa Sono kwa
Bulu Nkumbu tuzibwidi e- tusadidi mu
`nnwa mu vova soneka
Ye mbe
Yembe 5
1|2
me me
Meme 4
1|2
Ngo zu lu
Ngozulu 7
1|2|3
Mbwa
Mbwa 4
1
Nyo ka
Nyoka 5
1|2
2. Soneka entalu zikondele
Ye-mbe Ngo-zu-lu Nyo-ka
_ - _2_ 1__-__-_3 1__-__
3. Soneka esono landila entalu yiveno
Mbandu Sono
Ntalu d1
2
1
4
5
3
7
9
10
LUMINGU LWAZOLE LUMBU KYATATU

1. Nswaswani ya sono ye ntalu


1.1 Tala esono ye ntalu ezi:

K 1 T 3 D 5 8

U 7 N 9 A O V

B 2 4 L E 6 F

25

2. Soneka ye bandula.
Sono kwa yina? Tala embandu Tuula ezyongololo

Sono Ntalu

K 1

Bd 2

Mno

Klmno

Abs

11
LUMINGU LWAZOLE LUMBU KYAYA

1. Mono ye nkumbu ame

Nkumbu ame Se dyame Nsangu.


Ditina Ngudi ame Nkenge.

Ditima
Nsaasa: Dyambu ditina maalu,
meso monadyo

Se dyame Lutonda.
Ngudi ame `Ntekwa. Nkumbu ame
Lukawu

Lukawu
Nsaasa: Konso muntu wuna ye
lukawu lwandi kavanwa kwa
nzambi; wawuna yi `nkayilu.

12
LUMINGU LWAZOLE LUMBU KYANTETE

3. Solola e`mvovo

D K A L A S

I A S U L A

T L A K U M

I U Z A W A

N Z U W A Z

A O T U Y I

L L A Z V L

W O Z F B A

13
LUMINGU LWATATU LUMBU KYANTETE

1. Buuku

2. Konso muntu ofwete kala ye buuku.


Nkumbu: ________________________________________________
Ntalu ya buuku:__________________________________________
Mase: ____________________________________________________
Lumbu kya ngutuka: _____ /______ /______

3. Salu
Nkumbu: ________________________________________________
Mase: ____________________________________________________
Lumbu kya ngutuka: ____________________________________
Ntalu ya buuku: _________________________________________

4. Salu kya kunzo


a) Soneka elumbu kyaku kya ngutuka.
Kya: _____________________________________________________
ngonde ya: ______________________________________________
`mvu wa: ________________________________________________

14
LUMINGU LWATATU LUMBU KYAZOLE

1. O`nlembo wanyemwa omu buuku yi sinsu kya konso muntu.

Sinsu kya `nlembo

2. Salu:
a) Bandula esinsu kya `nlembo waku wa `nsongi mu papela.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Salu kya kunzo.
a) Bandula esinsu ya `nkaka ozeye.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

15
LUMINGU LWATATU LUMBU KYATATU

1. Nswaswani ya wantu yina mpe mu `ntela, mu nitu ye mu


mambu ma`nkaka.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Soneka enkumbu za akundi aku ye `mvu myawu mu baya


dina okunsi.
Nkumbu `Mvu Nkumbu `Mvu

3. Salu kya kunzo.


a) Soneka enkumbu za akundi aku.

Akala Akento
__________ __________

16
LUMINGU LWATATU LUMBU KYAYA

Mu soola ofwete kala ye kalati kya nsoolelo.


1. Nsonama ya nsoolelo.
a) Wasonamene kala?
__________________________________________________________________

b) Wuna kala ye kalati kyaku kya nsoolelo?


__________________________________________________________________

2. Soneka:
Enkumbu aku: __________________________________________
E`mvu myaku: ___________________________________________
Enkumbu ya zunga kyaku: ______________________________
Enkumbu ya belo kyaku: ________________________________
Enkumbu ya vata dyaku: ________________________________

3. Salu kya kunzo. Soneka enkumbu ya:


Se dyaku: _______________________________________________
Ngudi aku: ______________________________________________
Nkayi zaku: _____________________________________________
Mpangi ye abunzi aku: __________________________________

17
LUMINGU LWATATU LUMBU KYATAANU

1. Kanda dyame.
a) Wuna ye kanda?
__________________________________________________________________
b) Wantu kwa bena mu kanda dyaku?
__________________________________________________________________
2. Vova enkumbu ya:
Se dyaku: _______________________________________________
Ngudi aku: ______________________________________________
Mpangi zaku: ___________________________________________

3. Soneka enkumbu ezi:


Ngudi: ___________________________________________________
Se: ______________________________________________________
Mpangi ya `nkento: _____________________________________
Mpangi ya yakala: ______________________________________
`Mbunzi wa `nkento: ____________________________________
`Mbunzi wa yakala: _____________________________________

18
LUMINGU LWAYA LUMBU KYANTETE

1. Solola esono ya nkumbu ya se dyaku, ngudi aku, `mbunzi


aku…

U K N O W L S
Z M U V P B T
E Y D F I NG A

2. Salu kya kunzo. Sono kwa tusadidi mu soneka enkumbu ya:


Ngudi aku: ______________________________________________
Se dyaku: _______________________________________________
Mpangi aku wa `nkento: ________________________________
Mpangi aku wa yakala: _________________________________

3. Taluzyola ezizi. Soneka enkumbu za `nkaka:


Ku ndambu ya ngudi aku:
______________________________

ku ndambu ya se dyaku:
______________________________
4. `Nkumbu kwa ozyuwidi
o`nnwa mu vova enkumbu ya: Wantu akaka ba kanda dyame
Nkaaka wankento; Nkaaka wayakala.

Nkumbu `Nkumbu

19
LUMINGU LWAYA LUMBU KYAZOLE

Ekanda dyame dina ye ngudi ame, se dyame, ye mpangi zame,


abunzi ame, nkaaka za kise kyame, nkaaka za kingudi kyame;
ngwankazi, ngudi yambuta, ngudi ya`nleke, se dyambuta, se
dya`nleke, mase makento. Tuna mpe yo wana ankazi, ye atekulu.

1. Salu: Vana emvutu


a) Wantu kwa bezingilanga muna nzo aku, tanga mase ngeye
mosi.
__________________________________________________________________
b) Ambuta, akwa bena?
__________________________________________________________________
c) Kwa dya aleke bena?
__________________________________________________________________
d) Boba kwa yina muna nzo aku?
__________________________________________________________________
e) Akwa besalanga?
__________________________________________________________________

2. Salu Kya kunzo. Soneka enkumbu ya:


a) Ngudi aku
__________________________________________________________________
b) Se
__________________________________________________________________
c) Ngwankazi
__________________________________________________________________
d) Ngudi a`nleke
__________________________________________________________________
e) Se dyambuta
__________________________________________________________________
f) Se dya`nkento
__________________________________________________________________

20
LUMINGU LWAYA LUMBU KYATATU

Ntangwa

Kwa konso muntu dina dya `mfunu mu zaya entangwa.


Mu zaya entangwa (wola), mu ntama, omuntu walandanga
endyatilu ya ntangwa tuuka mu mvayikilu andi, mu `nsuka, ya
kumfwilu ya kuuma.

Mu tandu kyaki, tuvwidi lolonzi za`mfunu dyambu dya nzayilu ya


ntangwa evo woola.

21
LUMINGU LWAYA LUMBU KYAYA

Lolonzi

Lolonzi zazi zisonganga ewoola, minutu ye nseka.


Ewoola zasonekwa tuuka 1 yakuna 12.
Ntalu zalolonzi zavambulwa vakati kwa yawu mu tini taanu
yibokelelwanga vo minutu.

Lumbu Kivwidi Woola Yivwidi Minutu Mivwidi


Woola 24 Minutu 60 Nseka 60

1. Vaana emvutu mu yuvu eyi:


a) Minutu kwa mina mu woola zole?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Nseka kwa zina mu minutu myole?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
LUMINGU LWAYA LUMBU KYATAANU

Mono

Ngudi Se

Ngudi ya Se dya Ngudi ya Se dya


mama mama Tata Tata
Nkayi(nkaaka) kuna kingudi Nkayi(nkaaka) kuna kise

1. Salu
a) Nki kina o`mfunu mpasi vo o`nti wakala ye zingu?
__________________________________________________________________
b) Yawu awonsono awaya, kweyi batuuka?
__________________________________________________________________
c) Soneka enkumbu za besikanda dyaku.
__________________________________________________________________

1. Salu kya kunzo.


a) Soneka enkumbu ya bandu kyaku
__________________________________________________________________

23
LUMINGU LWATANU LUMBU KYATNTETE

Malunzi ma ngudi ame

Ngudi
ame

Se dya ngundi ame Ngundi ya ngudi ame

Ose dya ngudi ame yo ngudi a ngudi ame yi nkayi


(nkaaka) zame kuna kingudi (ovo kuna kanda).

1. Salu.
a) Bandula omalunzi mabandu kya ngudi aku.
_________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Onkaaka aku a`nkento, wangudi a ngudi aku, musi kweyi?
__________________________________________________________________

b) Onkaaka aku wayakala, wa se dya ngudi yaku, musi kweyi?


__________________________________________________________________

24
LUMINGU LWATAANU LUMBU KYAZOLE

Malunzi ma se dyame

Se dyame

Ngudi ya se dyame Se dya se dyame

Ose dya se dyame yo ngudi wa se dyame


yi nkayi (nkaaka) zame kuna kise.

1. Salu.
a) Bandula omalunzi mabandu kya se dyaku.
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Onkaaka aku wa`nkento, wa ngudi ya se dyaku, musi kweyi?
__________________________________________________________________

b) Onkaaka aku wa yakala, wa se dya se dyaku, musi kweyi?


__________________________________________________________________

25
LUMINGU LWATAANU LUMBU KYATATU

Mono ngina ye nkayi (nkaaka) zame za wana maakala ye nkayi


(nkaaka) zame za wana makento (awole kunima ya tata, awole
dyaka kunima ya ngudi).

1. Salu.
a) Enkayi zaku, zakukingudi, besi kweyi?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Enkayi zaku, zakukise, besi kweyi?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

26
Mfimpulula
1. Salu kya mvutukila ye nsyamisa ya malongi.
1.1 Ntanga ya nkumbu aku.
1.2 Nsoneka ya `mvovo ya ye ya banza dimosi.
1.3 Ntanga ya `mvovo ye ya mabanza.
1.4 Nsoneka ya banza dimosi.
1.5 Ntanga ya banza dimosi.
1.6 Songa emazu.
1.7 Yikanesa omasono yo mazu mantete.
1.8 Nsonga ya ntalu ye zizi.

27
LUMINGU LWASAMBANU LUMBU KYANTETE

Mono yi`mvati, ngina ye `mvu makumatatu ye taanu. Ya sompa.


Ya yukwa vata mpatu. Mvangidi `mvu `ntaanu mu salu kyokyo
ye `nzolanga esalu kyame.

1. Salu
a) Kondwa kwa vata mpatu, nki a salu kya `nkaka ozeye sala?
__________________________________________________________________
b) Mu salu ozeye, nki a salu otoma zolanga?
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Soneka esalu yina walongoka
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________
________________________________ ________________________________

28
LUMINGU LWASAMBANU LUMBU KYAZOLE

Mvatilu ya ntama
Muna ntama, `mvati wavatilanga mu matadi, `nti ye visi.
Muna nduta za`mvu, omuntu wayantika ovanga ensengwa
ye lekwa ya`nkaka mpasi vo kavatilanga. `Mfutu wa salu kya
mpatu yi wa dya yo vanga mambu ma`nkaka.

1. Salu.
a) Mu ntama omuntu aweyi kavatilanga e?
__________________________________________________________________

b) Nki a lekwa omuntu kasadilanga mu vata e?


__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Soneka enkumbu ya salu kyaku.
__________________________________________________________________

b) Nki a `mfutu obakanga mu salu kyaku e?


__________________________________________________________________

29
LUMINGU LWASAMBANU LUMBU KYATATU

Mu ntangu eyayi, tuvatilan-


ga mu nsengo ye yitunda ya-
vatila empatu. Mu mpayika
ya salangani yoyo, salu kya
mpatu kyayandangana. Mu
dyodyo, o`mvati wayantika
obaka `nluta myayingi. Oma-
dya mesuvanga metekwanga
dyambu dya sumba esalan-
gani ya`nkaka ye mboongo ya
Mvatilu yampa kuna.

1. Salu.
a) Owawu, aweyi wuvatilwanga e?
__________________________________________________________________

b) Omadya mesuvanga, nki a salu tusadilangamo e?


__________________________________________________________________

c) Mu kala ye mboongo yayingi, aweyi ofwete vanga e?


__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo. Solola enkumbu za salu mu bandu dyadi.

`N L O NG I O K
K Y `N K E D I
U `M U A T I D
N V U Z I N A
I E M A K U P
N D O P U K A
U I `N T I M I

30
LUMINGU LWASAMBANU LUMBU KYAYA

Madya mesuvanga mekwendanga kuzandu mpasi matekwa mu


baka nzimbu. Nzimbu zozo zisumbilwanga konso lekwa kina
tuzolele. Nzimbu zeto zibokelelwanga Kwanza, tuna ye nzimbu
zasengwa ye za makaya.

1. Salu.
a) Zaya e nzimbu zeto.

31
LIMINGU LWASAMBU LUMBU KYATAANU

Tuzeye kala esalu ya`nkaka yankulu. Owawu vaana enoona ya


mpanga mu ntangu yavyoka, ntangu yayi ye ntangu yikwiza.

Noona:
- Mpanga kala;
- Mono ngina dya (ntangu yayi)
- Mono yadya (ntangu yavyoka)
- Mono `ndya (ntangu yikwiza)

1. Salu.
a) Soneka noona kisonganga ntama, wawu ye ntangu yikwiza;
kayanesa e`mvovo mya noona yoyo mu mazu.
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Soneka noona kya dya mu ntangu ya:
- Zono;
- Wawu;
- Mbazi

32
LUMINGU LWANSAMBWADI LUMBU KYANTETE

Salu kya luvatumuku lwa kimvwama.


Nki yi `mfutu?
`Mfutu yi luyindulwilu lwa `nsadi.
Konso muntu ofwene `mfutu mu salu kyandi.

1. Salu.
a) Konso salu kina yo `mfutu e?
__________________________________________________________________

b) Salu kwa ozeye?


__________________________________________________________________

c) Nki yi salu kyaku e?


__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Vova esalu ya ngudi aku ye ya se dyaku.
__________________________________________________________________

33
LUMINGU LWANSAMBWADI LUMBU KYAZOLE

`Nsadi
O`nsadi yandi ovatumunanga ensi, otunganga nzo, yamvu, nzila,
nzo zazulu yo vanga makalu. O`nsadi ovatanga dyambu dya
vaana madya munzo ya`mvimba, owukanga embevo, olonganga
tanga yo soneka kwa wana ye ambuta.

1. Salu
a) Aweyi kebokelelwanga o`ntungi wa nzo?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Wantu kwa bazeye esalu mu nzo aku?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) O`nguki wa mbevo, aweyi kebokelelwanga?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Mazu makwa mena mu `mvovo wa `nlongi?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

34
LUMINGU LWANSAMBWADI LUMBU KYATATU

Madya
O`mvati wa mpatu yikutuvananga omadya.
Madya mayingi yikimvwama kya nsi.
Madya mambote ye mafwana mekutuvananga ovimpi.
Enzala zivananga yimbevo.

1. Salu, soneka omadya ozeye:


a) Embolo mpe nga mboongo ya mpatu e? ekuma?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Nki a madya ozolanga?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Mazu makwa osadila mu soneka e`mvovo wa lenge.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Kudika mazu makondelo mu `mvovo milende.


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Di_____ndo | ______ dya | `nsa_____ | ____ la _____

35
LUMINGU LWANSANBWADI LUMBU KYAYA

Salu yawonso yivatumunanga


ensi. Mu dyodyo, yifwete kala
yo `mfutu. Komba nzila ye veta
titi, salu mpe kwandi. Wantu
a`nkaka besadilanga mu nzo
za luyalu, a`nkaka muna
makompani: yawu awonso
avatumuni a nsi:
Aya betekanga mu mazandu
ye aya betekelanga mu nzila
asadi mpe bena, bafwete baka
mpe `mfutu.
1. Salu.
a) Konso salu kina yo `mfutu e? Ekuma?
__________________________________________________________________

b) Soneka nkumbu za akento besadilanga mu nzo za luyalu?


__________________________________________________________________

c) Soneka nkumbu ya yitu kyaku osalanga salu kya yandi


kibeni?
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Soneka nkumbu taanu za salu:
__________________________________________________________________

b) Nki otekanga?
__________________________________________________________________

36
LUMINGU LWANSAMBWADI LUMBU KYATAANU

Muna ntama, o`nkento wakitul-


wanga ne `mbundu. Salu kyandi
yi kya vata, sukula, keba yakala,
wana ye nzo. Wawu mambu maso-
bele. Akento ye akala belongokel-
anga kumosi otanga ye soneka.
Esalu ya nzo yivangwanga kint-
wadi. Akento, wawu, bena mufulu
ya`nene.

1. Salu.
a) Muna ntama, akento nki basalanga?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Owawu akento nki besalanga?


__________________________________________________________________

c) Ozeye akento bena vafulu kya kimfumu e? Soneka nkumbu


ya (4)?
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Owana makala betekanga mpe mu mazandu e?
__________________________________________________________________

b) Ozeye akento benatanga omakalu?


__________________________________________________________________

37
LUMINGU LWANAANA LUMBU KYANTETE

Vava nza, owana wunawuna beyantikanga osala; kwa besi


Afidika, dyodyo kebemwenangadyo dya vuninina ko kansi
dya ndongelo muna kisinsi. O`mfunu wa salu yi longa owana
balandanga wuna wu vanganga ambuta.

1. Salu.
a) Mwamu Ngola, nki a salu yivangwanga kwa wana?
__________________________________________________________________

b) Obenze vo esalu yoyo yina yambote?


__________________________________________________________________

38
LUMINGU LWANAANA LUMBU KYAZOLE

`Mfitu

Toko dimosi nkumbu andi Kyangala. Yandi otambulanga


50.000 Kzs muna kompani kevangilanga esalu. Kuna nzimbu
zazi okatulangako 10.000 Kzs mu futila omalongi ma wana.

1. Salu.
a) Vo ngeye obakidi enzimbu, aweyi okayanesenangazo?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Kunima futa emfuka, enzimbu zisuvanga nki a salu


osadilangazo e?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo. Lungisa esono yikondelo.

Kya___la

39
LUMINGU LWANAANA LUMBU KYATATU

Wunkete
Salu yayingi yi salamanga munzo zeto, ne se: wunkete wa
`mvwatu myeto ye wa nitu zeto.

1. Salu.
a) Nki asalangani osadilanga mu velelesa enzo aku?
__________________________________________________________________

b) Akinani betoma salanga omunzo aku?


__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Tanga ye kaya e`mvovo muvasu:
Sesa: ____________________________________________________
Panu: ___________________________________________________
Sukula: __________________________________________________
Wunkete: ________________________________________________
Nitu: ____________________________________________________
Nzo: _____________________________________________________
Yanzala: _________________________________________________
`Mvwatu: ________________________________________________
Salu: ____________________________________________________

40
LUMINGU LWANAANA LUMBU KYAYA

`Nsiku kumi mya yindende


1. Vuvu kya zingu.
2. Nkebelo a dya kwambote.
3. Nsonama mu ngutukilu.
4. Ndongokelo ya kimwana.
5. Ndongokelo ya tanga ye soneka.
6. Nkebelo ye nkuludilu ya kimbevo kya Sida mu makanda ye
yindende.
7. Nkebelo ye nkuludilu ya wumpumbulu kwa yindende.
8. Kala ye nzayilu za makanda.
9. Yindende ye mbwanginu ya nsangu.
10. Kindende kafwete kala mu nkubameno ya `mfutu wa
luyalu.

Kwa tata `nlongi yovo `nlongoki, Wunsongi = luve, `nswa

41
LUMINGU LWAVWA LUMBU KYANTETE

`Nsiku wa salu
`Nsiku 2/2000

Mu nsi yeto tuna ye `nsiku myayingi, wumosi wunwaninanga


`nsadi mu nsi yeto, muna matadidi mbakilu ya salu ye mfutilu.
Asadi awonso afwete zaya o `nsiku wowo.

1. Salu.
a) Mu `nsiku myomyo ozeye omu Ngola, soneka ntalu ya
`nsiku wunwaninanga `nsadi.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Soneka enkumbu ya `nsiku wowo.


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Aweyi `nsadi kalenda kuditaninina kuna salu?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

42
LUMINGU LWAVWA LUMBU KYAZOLE

Konso muntu ofwete sala

Esalu kivananga luzitu.


Muntu vo kasadidi ko, kalendi dya ko.
Muntu kesalanga ko `nsukami.
Muna baka enzimbu, omuntu kafwete sala.

1. Salu.
a) Luzitu akweyi lutukanga?
__________________________________________________________________

b) Nki yi `mfutu wa `nsadi?


__________________________________________________________________

c) Nki kitwasanga wusukami?


__________________________________________________________________
d) Weyi tufwete bokelela o`nkwa nzimbu zayingi?
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Akweyi osadilanga?
__________________________________________________________________

b) Muna nzo yaku awonsono bena ye salu?


__________________________________________________________________

c) Akweyi ku sadilanga ongudi yaku?


__________________________________________________________________

43
LUMINGU LWAVWA LUMBU KYATATU

Luve lwa vuundu

Konso muntu wuna yo luve lwa vuundu kifwete bakilwa


o´mfutu. Muna lumbu, ntangwa za salu zatoma tezwa, landila
´nsiku mya salu. Mu konso `mvu, `nsadi yandi awonso ofwete
kala ye ngonde mosi ya vuundu kina yo `mfutu wandi.

1. Vaana emvutu.
a) Wola kwa ovanganga kuna salu?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Nki a ntangwa okotanga kuna salu?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

c) Lumbu kwa tuna yawu ya salu muna lumingu?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo. Muna kwenda kuna salu, Ditima ovanganga


wola zole muna nzila. Wawu:

a) Wola kwa kevanganga muna lumingu?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Wola kwa kevanganga muna ngonde?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

44
LUMINGU LWAVWA LUMBU KYAYA

Dya kwa kyalumingu

Muna kyalumingu tulambanga mbizi za maza, madezo ye luku.


Mu lambanga tufwete kala ye:
- Mbizi ya maza;
- Mfumfu;
- Mafuta;
- Nyaza
- Mungwa...

1. Salu. Aweyi ofwete lambila:


- Madezo.
- Mbizi ya maza.
- Luku.

2. Salu kya kunzo.


a) Nki kidiwanga ekyalumingu?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Aweyi wulambilwanga odya koko?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

c) Nki yi `mfutu wa salu yawu?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

45
LUMINGU LWAKUMI

Mfimpulula

1. Soneka nkumbu.
__________________________________________________________________

2. Tanga nkumbu.
__________________________________________________________________

3. Soneka `mvovo ya (4) ye banza dimosi.


__________________________________________________________________

4. Tanga `mvovo ya ye banza dimosi.


__________________________________________________________________

5. Soneka fibuku fimosi.


__________________________________________________________________

6. Tanga fibuku fimosi.


__________________________________________________________________

7. Zayidila sono.
__________________________________________________________________

8. Sanga sono ye zu dya ngyantikilu ya `mvovo.


__________________________________________________________________

9. Zayidila sono, `mvovo, buku, ntalu ye zizi.


__________________________________________________________________

10. Zaya nsadilu ya ntalu.


__________________________________________________________________
46
LUMINGU LWAKUMI YE MOSI LUMBU KYANTETE

Nki yi vimpi wa muntu ye wa


wantu?

Vimpi yi kadilu kyambote kya


nitu, kya ngindu ye kya wantu
awonso. Yi dyanu vo ovimpi
kekondwa kaka yeela ko.

1. Salu.
a) Aweyi tufwete vanga mpasi
vo omuntu kakala yo vimpi?
________________________________
________________________________
________________________________

b) Soneka nkumbu za yeela


kutoma monekanga mu zunga
kyaku.
________________________________
________________________________
________________________________

2. Salu kya nzo.


a) Aweyi tufwete kebela e titi
yo maza ma nwa?
________________________________
________________________________
________________________________
________________________________
________________________________

47
LUMINGU LWAKUMI YE MOSI LUMBU KYAZOLE

Tezelo

Vo tusumbidi omaza, `nlele, ntete tutezanga. Soneka `nkanda


wa lekwa ya`nkaka yitezelwanga mu tezo kya maza.

1. Salu.
a) Soneka nkumbu ya lekwa yitezelwanga mu ntama.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Soneka lekwa yitezelwanga mu tezelo kya lekwa ya dya.


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya nzo.


a) Muna mpatu aku mu nki otezelanga e`nkala?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Nzo yaku yina ye ntama kwa?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

48
LUMINGU LWAKUMI YE MOSI LUMBU KYATATU

Tala e`nsamu myami

- Kyaku kena ye mavimpi ko, wuna ku


__________________________________________________________________

- Wawu yandi wuna yo vimpi, wuna


__________________________________________________________________

- Mu lumbu yilende omonekene ye


__________________________________________________________________

1. Salu.
a) Ngeye ye kanda dyaku luna ye `nkanda wa mangwele?
__________________________________________________________________

b) Anketo bena yo tukawu nga bena ye `nkanda mya lufimpu?


__________________________________________________________________

2. Salu kya nzo.


a) Vo kuna ye `nkanda myomyo ko aweyi ofwete vanga e?
__________________________________________________________________
49
LUMINGU LWAKUMI YE MOSI LUMBU KYAYA

Mvindu yitwasanga yimbevo


Mayeela mayingi metwaswanga kwa mimvidi, lekwa yaketeke-
te keyimonekanga mu meso mankatu ko. Milenda kota muntu
mu `nwa, `nzunu, meso ovo mu `nkanda wa nitu.

1. Salu.
a) Aweyi tubokelelanga lekwa ya moyo yikututwasilanga
yimbevo?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya nzo.


a) Soneka nkumbu za lekwa yoyo.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

50
LUMINGU LWAKUMI YE MOSI LUMBU KYA TAANU

Mu kala ye wunkete tufwete kala ye fulu kya velela, veta etiti,


sukula `nitu ye `mvwatu myeto. Tufwete mpe kombanga enzo
zeto. Vana vena wunkete vena mpe vimpi ye kadilu kyambote.

1. Salu.
a) Aweyi tufwete vangilanga owunkete wa nitu zeto?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Ekuma nki tufwete yolelanga lumbu yawonsono?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Titi luzika
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Nitu yizolanga
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

51
LUMINGU LWAKUMI YE ZOLE LUMBU KYANTETE

Maza ye mayeela: Nkakidilu ye mveleleso


Etuuku dya yimbevo yayingi yi maza. Omaza ma nwa mafwete
veleleswanga : fukusamo, syamo mantosi maya ma disivya.
Muna mavata muna mayanga mafwete zikwa mwalembi
wutukilanga mimvidi milenda twasa mayeela mayingi nese yi
: pulupulu, nduka yo mabawu.

1. Salu.
a) Nki a yimbevo yituukanga mu maza malembi veleleswa?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Ameyi ozeye ma mveleleselo ya maza?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Velelesa omaza mu disivya. Matonsi makwa osyamo?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

52
LUMINGU LWAKUMI YE ZOLE LUMBU KYAZOLE

Nga owantu awonso bena yo maza?


Omaza yi zingu. Omuntu kalendi kondwanga ye maza ko. Mu
sukula, lamba, nwa, yola yo ma`nkaka tuvanganga, mawonso
momo mavwidi maza o`mfunu. Konso nzo yifwete kalanga ye
lekwa ya tekela omaza.

1. Salu.
a) Aweyi omwenanga vo omaza mena mambote?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Maza nki mesalanga?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

c) Akweyi otoma tekelanga omaza?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Abesi vata dyaku, akweyi betekelanga omaza?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

53
LUMINGU LWAKUMI YE ZOLE LUMBU KYATATU

Fukusa maza Tuula matonsi ma disivya

Yowela Komba lupangu

Velelesa ebelo Zika etiti

1. Salu.
a) Maza matoma lwakanga muna nzo aku?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Soneka enkumbu ya`nkoko wuna otekelanga omaza?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

c) Wuna ye kozo kya yolela?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

54
LUMINGU LWAKUMI YE ZOLE LUMBU KYAYA

Tuvovela oma metwasanga pulupulu, fukutila yo yeela kwa


makwende.

Vena yo yeela kuvanganga owantu empasi. Oyeela koko


kutwaswanga kwa mimvidi dyambu dya kondwa kwa wunkete.
Maza ma lembi fukuswa, dya kwa lembi toma lambwa ovo
lembi toma vya yituuku dya pulupulu kadi emimvidi mya maza
miwutananga muna kati kwa `ndya.

Wuna bekutatika kwa mbu lenda bakama kwa fukutila. Ovekwa


wuna kekutatika lenda baka oyeela kwa makwende. Yidyanu,
ofwete fukusanga omaza yo toma lambanga mpe odya ; ngeye
muntu ofwete lekanga kunsi ya `nteela walembi diwanga kwa
mbu ye kulekelanga mpe muna `mfuta yo vo mu mfinda ko mu
lembi tatikwa kwa mavekwa.

1. Salu.
a) Pulupulu aweyi dikwizilanga muna muntu?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Fukutila yi nki?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


Aweyi tulenda vanganga mu kakidila eyimbevo
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

55
LUMINGU LWAKUMI YE ZOLE LUMBU KYATAANU

Yuvula owana sikola aku, keti vo omayeela bebakamanga me-


kwizilanga muna kondwa kwa wunkete.

1. Omuntu muna lembi yeela, aweyi kafwete vanga ?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo. Soneka mabanza matadidi wunkete.


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

56
LUMINGU LWAKUMI YE TATU LUMBU KYANTETE

Nki yi tuuku dya kimbevo kya SIDA ?


- Ta zumba ye konso konso
muntu
- Vo siwa menga ma muntu
wuna ye Sida ngeye mpe
obakidikyo

Kwa `nkento wuna ye


kimbevo kya Sida omwana
mpe obakamangakyo

- Vo nwatwa ensamba mu
ntumbu ya vaninwa kwa mun-
tu wa kimbevo kya Sida, on-
geye mpe osidi kyawu.

1. Salu

a) Muna momo longokele,


aweyi wusambukilanga
ekimbevo kya Sida?

b) Ekimbevo kya Sida nga


kimbevo kyankulu e?

2. Salu kya kunzo.


Kaya e`mvovo emi mu vasu:
- Yimita
- Zumba
- Sambukila

57
LUMINGU LWAKUMI YE TATU LUMBU KYAZOLE

Ekimbevo kya Sida kekisambukilanga ani ko:

Fiba muntu wuna ye Sida.

Kala mubuka kya


wantu bena ye Sida.

Kota munzwakete yimosi


yo muntu wuna ye Sida.

Vaana mbote kwa muntu


wuna ye Sida.

Mokena yo muntu wuna


ye Sida.

58
LUMINGU LWAKUMI YE TATU LUMBU KYAZOLE

1. Salu. Vaana emvutu: Yingeta ovo ve. Ekimbevo kya Sida


kisambukilanga mu:

a) Vaanazyana embote
__________________________________________________________________

b) Diila vamosi yo mbevo ya Sida


__________________________________________________________________

c) Kota munzwakete vamosi yo mbevo ya Sida


__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


Kaya e`mvovo emi mu vasu:
- Wesa
- Nzwakete
- Mfibu
- `Nlongoki

59
LUMINGU LWAKUMI YE TATU LUMBU KYATATU

Kudikeba

Muntu kafwete kala


kaka ye yakala dimosi
ovo `nkento mosi.

Vwata kutu muna ntangu ya


mvukani ya kikento ye
kiyakala.

Kuditobolwela mu ntumbu
yabakwa kala ko.

1. Salu. Soneka, tanga ye kaya evasu ya `mvovo emi:


a) Kutu, akundi, dokuta.
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Aweyi tulenda vanga mu lembi bakamwa kwa Sida ?
__________________________________________________________________

60
LUMINGU LWAKUMI YE TATU LUMBU KYAYA

Mayeela ma `nkaka

Vena mayeela mayingi mafwananene ye Sida,


mebokelelwanga vo « mayeela makinsambukila muna nta ya
zumba ». Isyavo yi muna ntangu ya zumba oyeela kwa mwana
`nkento kusambukidilanga kwa mwana yakala ovo oyeela kwa
mwana yakala kusambukidilanga mpe kwa mwana `nkento.

Mayeela momo mayingi mena. Momo kati muna oyeela kwa


mbamba ye ma`nkaka. Vonda mevondanga avo kemasadisu ko.
Yidyanu, vo bakamamo ofwete kwenda kwa `mwuki.

1. Salu.
a) Soneka mayeela ma`nkaka mafwananene ye Sida.
Aweyi ofwete vanga vo bakamene kwa mayeela momo e ?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


b) Soneka enkumbu za yeela ozeye.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

61
LUMINGU LWAKUMI YE TATU LUMBU KYATAANU

Ntaninu ya Lukawu

Tuuka muna tuuka owantu bakebelanga kaka engutilu zawu.


Muna mbandu zawonsono enkeba zozo zakalanga. Owawu mpe
dyaka yi mpila mosi kwandi. Owantu awonso afwete kalanga
alungalala mu mama matadidi engutilu.

1. Salu.
a) Ameyi mavanga mpasi vo omwana `nkento kalembi
wutilanga muna kinsweki?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Mu lembi wuta wana ayingiyingi, owantu aweyi besanga?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Zayisa wuna ofwete vanganga mu kebela engutilu.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

62
LUMINGU LWAKUMI YE YA LUMBU KYANTETE

Omavimpi yi nki

O mavimpi kekondwa kaka kwa yeela ko. Omavimpi yi kondwa


kwa yeela, yo kala yo luvuvamu muna kanda, luvuvamu muna
moyo.

1. Salu.
a) Vana vakondele oluvuvamu nga valenda kala ye vimpi?
__________________________________________________________________

b) Vo mambu mena vana vata dyaku, aweyi mazengelwanga?


__________________________________________________________________

c) Nani osundidi omona empasi muna kanda dyaku?


__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Momo nzo aku nga muma ye vimpi?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

63
LUMINGU LWAKUMI YE YA LUMBU KYAZOLE

Enzo yifwete kombwanga


mu lembi bakamwanga kwa
yimbevo. Eyanzala tufwete
yo kombanga mu dyambu
omupepe wakalanga wavimpi.
Mu vavula ensudi muna
tuzingilanga, kedifwene ko
edi dya tumbikanga omafuku.
Tufwete timanga omawulu
mazikila etiiti.

Emvindu yi tuuku dya yimbevo

1. Salu.
a) Nki kitwasanga ekimbevo?
__________________________________________________________________

b) Akweyi tufwete tuulanga etiiti?


__________________________________________________________________

c) Aweyi tufwete saanga muna nzo zeto mwalembi kalanga


emvindu?
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Soneka enkumbu za mayeela metuukanga mu mvindu ya
fuku.
__________________________________________________________________

64
LUMINGU LWAKUMI YE YA LUMBU KYATATU

Emvindu ya mafuku yi sumbula vana vata

O`nkangu wufwete kalanga wayikana vana vata dyambu dya


vengumuna eyimbevo. Vana vata kevalendi kalanga mayanga
ma maza matengama ko, mwa lembi wutukilanga embu.
Evata dya sukuka yi vata dya mavimpi.

1. Salu.
a) Evata muna kala dyavelela, aweyi tufwete vanganga?
__________________________________________________________________

b) Omayanga ma maza matengama, nki metwasanga vana


vata?
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Nki tuvovelanga vo evata dyavelela yi vata dya mavimpi?
__________________________________________________________________

65
LUMINGU LWAKUMI YE YA LUMBU KYAYA

`Nkanda

O`nkanda wusonamanga mu zayisa kwa wantu akaka oma


meta luta vakati kwa yeto. Mu nzila yoyo, mu toma wo soneka,
tulanda owu:
- Ndambu yantete : Soneka efulu, lumbu, ngonde yo `mvu;
- Ndambu yazole : Nkumbu ya `ntambudi wa `nkanda;
- Ndambu yatatu : Nkayisa kwa besikanda
- Ndambu yaya : Mawonso tuzolele ovovela muna `nkanda
- Ndambu yataanu : Nkumbu ya `mfidi wa `nkanda

1. Salu.
a) Nki yi `mfunu wa `nkanda?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

66
LUMINGU LWAKUMI YE YA LUMBU KYATAANU

Lufimpu

Ebuka kya alongoki kifwete soneka o`nkanda wukwenda kwa


atwadisi a sikola owu wumwanganesa endyatilu ya sikola awu
yoyo.

67
LUMINGU LWAKUMI YE TAANU

Nsoola ye nsingikilu

O`nlongoki kasoola mana kazeye muna buka kya alongoki yo


soola esalu kisundidi owete vana kati kwa kumi edi:
1º Soneka enkumbu za wantu awonsono;
2º Tanga enkumbu zawu
3º Soneka mabanza maya masonama mambote mu kimpova.
4º Tanga mabanza maya masonama momo kimpova.
5º Soneka filongi fimosi fyalembama (mbandu: `nkanda).
6º Tanga longi dyalembama (`nkanda)
7º Yikanesa mana mavangamene muna mabanza mantete
mandinga: zaya ebuka yaku, ndinga (sinsu, `mvovo, longi,
ntangilu ye mbandu)

68
LUMINGU LWAKUMI YE TAANU LUMBU KYANTETE

Mvutukila ya oma ma nzayilu

Omu longi dyadi, `nkanda osoneka owu wuzayisila oma wuna


longoka ye oma ozeye kala .

Sewavovela mpe owu wa ndyatilu ya ntangilu ye nsonekeno aku,


owu walusadisu otambwidi muna luvatumuku lwa salu kyaku
ku sambu dya mavimpi, dya wunkete mu ntangu zawonso.

Zayisa dyaka kwa akundi aku owu wa lusikidisu lwa ndongokelo.


Wawu osoneka wowo `nkanda, tangawo vovo tenda nkongolo;
vo mene wo tanga, akaka akwa buka kyaku sebasadisa yo
kukyesesela mawonso mavovelo.

69
LUMINGU LWAKUMI YE TAANU LUMBU KYAZOLE

Mvutukila ya `nkanda wa `nsiku wa lusyamisu

Buka kya alongi ye kya alongoki bavukanesa oma


mavangamene. Mu longoka:
konso `nlongoki katala esalu sambanu eyi basoneka ye yina
yasangana mu kimpova eki:
a) Esalu kya soneka ntoma kyo zolanga beni;
b) Esalu kya masono ndombele, lusadisu kivava;
c) Esalu kya masono mpangidikyo mono mosi;
d) Esalu kya tanga ntomene kyo zola beni;
e) Esalu kya tanga ndombele, lusadisu kivava;
f) Esalu kya tanga mpangidikyo mono mosi.

O`nlongi wa mwana aku olongokele salu ya, yivangamene kuna


sikola ketangilanga, omalongi mandi yi tanga yo soneka.
Esalu kisoolele alongi ye alongoki, basangidikyo ye salu kya
sikola mu nungununa enzayilu zawu.

70
LUMINGU LWAKUMI YE SAMBANU LUMBU KYANTETE

Konso muntu wuna ye fulu


kyandi kawutukila: vavata,
mumbanza, mu `Mvivu ovo
muZunga. Muna mavata meto
muna ye nzo za dobo zayokwa;
ezi za`nti ye zatebekwa zina
fuuka. Enzo zina fukilwa mu
matolo; enyanga mu kwenda
yina mpe kuna fuuka. Muna
vata yi mukalanga o`nkangu. Omfumu ya vata yandi yi mfumu
wa `nsanda. OSoba yitalanga omambu ma luyaalu Mfumu wa
`nsanda yo Soba bena ye mbandambanda zawu. Vana vata
vena ye alongi a mabundu belonganga omambu ma Nzambi.
Mavata ma`nkaka mena ye nzo zamawuku yo malongelo ovo
sikola zawana. Mbongi fulu kisundidi evata mu vonga yo omu
mambu ma`nkaka.Yi fulu mpe kivwandanga Dola wuna vo yi
mfumu wa luyaalu lwa Zunga.

1. Salu.
a) Nki a nkumbu ya vata dyaku?
b) Omfumu wa vata weyi dyaka kebokelelwanga?
c) Nani yi Soba dya vata dyaku? Esalu kyandi nki?
d) Atwadisi a`nkaka banani?

2. Salu kya kunzo.


a) Soneka enkumbu za mfumu za mavata meno ye za atwadisi
a`nkaka.
__________________________________________________________________

b) Soneka enkumbu ya Dola dyaku.


__________________________________________________________________

71
LUMINGU LWAKUMI YE SAMBANU LUMBU KYAZOLE

Evata dyaku dina lukufi ye fulu kya luyaalu lwaku lwa Zunga?
EZunga kina ye mbongi ye mavata. Konso Zunga yovo vata
kina ye atwadisi andi.
Yi muna Zunga tuwananga emfumu ovo atwadisi a luyaalu.

1. Salu.
Vovela atwadisi a Zunga ovo a vata dyaku.
a) Soneka enkumbu ya mfumu yitalanga oluyaalu lwa Zunga
kyaku.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


b) Soneka enkumbu ya mfumu yitalanga oluyaalu lwa Zunga
kyaku.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

72
.

LUMINGU
DYA KWANZA LWAKUMI
DYANTANDU YE SAMBANU LUMBU KYATATU

NGOLA

E`Mvivu miyalwanga kwa Nguvulu.


E`Mvivu mina ye mbanza. Embanza zina yo wantu ayingi;
muna yo makompani ye asadi ayingi a luyaalu. ONguvulu
yi `ndyatisi wa Zunga yawonso ya `Mvivu. ENgola yina vana
mooko ma `ntwadisi wa nsi ozingilanga kuna Luwanda, mbanza
ya kimfumu ya Ngola.

1. Salu.
a) Soneka enkumbu za Zunga ya `Mvivu aku.
b) Soneka enkumbu za mavata ma Zunga kyaku.
c) Soneka enkumbu ya mfumu otuminanga embanza aku,
eZunga kyaku ovo evata dyaku.

2. Salu kya kunzo.


a) Soneka enkumbu za mavata mafinamene ye vata dyaku, ye
mbanza aku....

73
LUMINGU LWAKUMI YE SAMBANU LUMBU KYAYA

AFIDIKA

ENgola yina ye `Mvivu kumi ye naana. Ensi yayi yi Ngola. Ngola


yina nsi ya Afidika. Afidika yivwidi nsi makumataanu ye vwa.

1. Salu
a) Songa eNgola mu kalati kya Afidika.
__________________________________________________________________

b) Zayisa ensi zivanganga emwingilu ye Ngola.


__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Omfumu ya nsi ya Ngola, mu nki a mbanza kezingilanga?
__________________________________________________________________

74
LUMINGU LWAKUMI YE SAMBANU LUMBU KYATAANU

Akweyi ozingilanga: kuvata, ku`Mvivu, ku`nlambu, mumbanza


ovo muZunga?
- Soneka enkumbu ya `Mvivu wa mbanza aku.
- EZunga kyaku mbanza zikwa kivwidi?
- Aweyi wakayanesenwa adyatisi a `Mvivu aku, a vata dyaku,
a Zunga kyaku, a `Nlambu waku, ye a nsi aku?
- Anga ozolanga ensi aku?

75
LUMINGU LWAKUMI YE NSAMBWADI LUMBU KYANTETE

`Nsinsa

Tuuka kinzankulu, akulu eto atoma zitisanga e`nsinsa mitadidi:


ngutuka, luyoteso, mpayikilu, mpela ye mfwilu.

Ngutuka

Edyambu ditoma syanga owunkuta muna wantu yi wuta.


Kadi ovo omwana a`nkento obakamene kwa `nsongo, evata
dyawonsono dina vingila omwana owutuka. Vo mwana ayakala,
awutisi bekazanga `nkumbu `ngya yo vova vo: “Tuwutukilu
mwana ayakala!” Vo mwana a`nkento, `nkumbu `ntatu kaka.
Kunsuka, ambuta bekwenda fyawulwisanga omwalakazi yo
`nkazi andi. Vovo nkutakani yoyo va fwete kala yo dya yo malavu
ekuma o`nkento mu sumbula kakutukidi mu kututwadila
evangwa kyokyo kyampa ova`ntoto.

1. Salu
a) O`nsinsa wa ngutuka wuna ovovata dyaku e?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


b) E`nsinsa myomyo nga misadilwanga dyaka, owawu e?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

76
LUMINGU LWAKUMI YE NSAMBWADI LUMBU KYATATU

Longo

Tuuka muna ntangwa akulu eto, olongo lwa kikadila. Olongo


yi mvukani ya makanda. Otoko osompa o`nkento mpasi vo
ka`nsadisa yo wuta.

Ekanda dya toko dya `nsompi divanganga e`nkoolo mya longo


yo vaana elekwa yawonso kuna ndambu ya nzitikila andi yo
sikidisa mana masisa akulu eto.

Oluzitu lwa `nkento kuna nzo a longo yi wawu oyakala kafwanisi


momo mawonsono makisinsi.

1. Salu
a) Nga ongeye wuna wakwela?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


b) Nki alekwa ozeye yilombwanga vana longo ? sonekayo.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

77
LUMINGU LWAKUMI YE NSAMBWADI LUMBU KYAYA

MPELA

Muna masanza tuyatikanga okuna emboongo. Avo yimenene


tusakudilangayo mpasi vo yavangama kyambote. Mu ngonde
zilanda tutomwene mu zaya vo yikolele, landila lumbu yoyo,
mu nsungi akundi tuvelanga emboongo yoyo mpasi vo twadya
ye, endambu twateka mu nsumbilu a lekwa ya`nkaka ne se:
`mvwatu, nzabawu, mungwa, sukadi, ye ya`nkaka`nkaka.
Ndambu ya mboongo mpe yilundwanga mu kuna ensungi
yilanda.

1. Salu
a) Nki a nsungi yivuzwanga enguba?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


b) Soneka ensungi zawonso landila enkuninu ya mboongo.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

78
LUMINGU LWAKUMI YE NSAMBWADI LUMBU KYATAANU

Mfwilu

Lufwa lukutunatinanga nkenda. Muna ntama, muna mavata,


omwana fyoti kalendi mona muntu ofwidi ko ye, kevena muntu
ofwete kwenda mu kyana ko ekuma `nkangu awonso wufwete
kala vamosi yo didisa ona ofwidilu. Wowo `nsinsa wakulu eto
mu songa ekiwuntu kyeto.

Vana lufwa vekalanga `nsinsa mina mifwete zitiswa : sukula


nvumbi, nkayilu a lekwa ya mvumbi vo mbuta, nsaadilu zawana
ye ma`nkaka`nkaka.

1. Salu
a) Wamona kala vana vezikilwa omuntu?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


b) Myeyi e`nsinsa mya lufwa?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

79
LUMINGU LWAKUMI YE NAANA LUMBU KYANTETE

Muna ntama, konso mun-


tu wazitisanga o`nkwayandi.
Konso muntu wakalanga yo
luve ye wisa kya longa kon-
so muntu wakondwanga
olusansu, wasakanenanga
owantu y o lembi kubakayi-
sanga. Muna kolo, ose dya
`nkwayaku se dyaku; ongudi
Mvutuka kuna kinkulu ya `nkwayaku ngudi aku mpe;
kya lusansu lweto
onkaaka ya `nkwayaku dyaka
nkaaka aku mpe. Konso mbuta wakalanga `nlongi wa konso
kindende vana vata. Matoko ye ndumba bakalanga yo zitu
muna konso muntu vana vata.

1. Salu.
a) Owunu kyaki, ngeye ozeye zitisa embuta?
__________________________________________________________________

b) Ekuma?
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo.


a) Soneka mawonso ozeye ma kadilu kya matoko ma wawu.
__________________________________________________________________

b) Soneka mpe dyaka oma matadidi endumba za wawu.


__________________________________________________________________

80
LUMINGU LWAKUMI YE NAANA LUMBU KYAZOLE

Muna kolo, ombuta wakalanga


muntu wazitiswa kwa wantu
awonso; mwana ovo mbuta,
`nkento ovo yakala, yawu
awonsono ba`nzitisanga. Vana
ndambu ya mbutamuntu
kevasikilwanga mumpyozi
ko ngatu vo nwinavo mfomo
ovo malavu mangolo;
kakondwanga mpe ye mpu
kuna `ntu ko; ombutamuntu Zitisa ambuta
walonganga empila ya zingu
kya kuse`ntu.

1. Salu
a) Omuvata dyaku muna ye mbuta za wantu e?
____________________________________________________________

b) Muna ye mbuta za wantu e? Za makento ovo za wana


amakala?
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Wuna ye mbuta yi tanga savu ovo ngwala e?
__________________________________________________________________

b) Soneka savu ovo ngwala eyi ozeye.


__________________________________________________________________

81
LUMINGU LWAKUMI YE NAANA LUMBU KYATATU

Kadilu kya matoko ye ndumba vana vata

Muna tandu kya nkulu, amatoko bakalanga sadilwa vana vata.


Yawu yi bakalanga mabambangolo malonganga ozitu vana
vata; yawu dyaka basadisanga omfumu a vata muna ndyatisilu
ya `nkangu muna luzitu ye fuka; o`nkuzuki wa fu ya lusansu
wawandamanga mpe kwa yawu.

1. Salu
a) Ngeye wumbuta avo wukindende? Wutoko avo wundumba?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Vovo vata dyaku, amatoko ye andumba bena yo luzitu ye


fuka e?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Soneka mana ozeye matadidi olusansu lwa matoko ye
ndumba za vata dyaku.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

82
LUMINGU LWAKUMI YE NAANA LUMBU KYAYA

Ndongelo

Muntangu yivyokele, aya bakalanga alwakisi ya luzitu ye


fuka muna mbandu zawonsono yi mbuta za wantu. Yawu yi
balonganga ezingu kya kuse`ntu kwa matoko, zingu eki kya
yantikilanga muna luyoteso tuuka ndongokelo ya salu yakuna
nkonda ya bulu. Vana tiya yi balongelanga esavu ye ngwala za
longela ye kubikila embandu zampa.

1. Salu
a) Wasompa wina e?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) O`nkaza aku mwisi vata dyaku e?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Nki a malongi onkaaka aku ovo ose dyaku dya`nkento
kelonganga?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

83
LUMINGU LWAKUMI YE NAANA LUMBU KYATAANU

Lufimpu

Twavovele mambu mayingi omo tumingu tuvyokele; ma`nkaka


oma: `nkembo mya ngutilu, `nkembo mya luyoteso, mya
mpayikilu, mya mpela ye emi mya mfwilu.
Twavovela dyaka mpe oma tulenda vutukila ma lusansu lwa
fuka ya kisinsi kyeto, ne yi oma: luzitu kwa ambuta za wantu,
fu yambote kwa amatoko ye andumba, ye ndongelo za`nkaka.
Wawu, wakala kusikola ovo kunzo, soneka mawonso olongokele
ma `nkinzi ye ma lusansu lwa kinkulu.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

84
LUMINGU LWAKUMI YE VWA LUMBU KYANTETE

Fulu kya vwanda

Tufwete tomesanga efulu yeto yina tuvwandanga ekuma


twalembi bakamanga kwa yimbevo. Konso muntu kafwete
komba efulu eki kavwandanga ye sakulwilakyo. Ketuzodinge
ko avo mayanga makalanga mumbela za nzo zeto. Yidyanu,
tufwete fukidilanga mawulu mawonso mena vandambu ya nzo
zeto dyambu dyalembi wuta embu ezi zilenda twasa yimbevo
munitu zeto.

1. Salu
a) Aweyi ofwete vanganga muna tomesa efulu kyaku?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Dyambu dyanki ofwete zikilanga emawulu mena mumbela
ya nzo aku?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

85
LUMINGU LWAKUMI YE VWA LUMBU KYAZOLE

`Mfunu wa `nti

`Nti mina ye `mfunu wayingi kwa konso muntu. Mudyodyo,


tufwete myo kebanga ekuma mikutuvananga lusadisu
nese kyozi, bundu ya dya, mvuma, mabaya, `nlongo ye
ya´nkaka´nkaka.

Tuna ye `nti mya kimbenena ye emi tukunanga. Tulenda


baka enoona kya `mvete, `mfilu, `mfuma, myami mina mya
kimbenena. Avo yi `mmanga, `mvoka, `nlaala, myami kunwa
mikunwanga.

1. Salu
a) Nki yi `mfunu wa `nti?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Vova `nti ya mina kuna zunga kyaku emi milembi
kunwanga ye mikunwanga.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

86
LUMINGU LWAKUMI YE VWA LUMBU KYATATU

Ngyokelo ya `mfuta

Yoka futa yo zenga e`nti kedyalusadisu ko kwa `nkangu. E`nti


mikutuvananga kyozi.
Ketulendi yokanga futa kiyoki kiyoki ko. Vo ozengele `nti
mosi kuna mimyole evo mi`ntatu, ye tufwete myo yitidilanga
lumbu kye kansi vo mvula se zina zayingi kevena `mfunu wa
yitidilamyo ko ekuma omaza vo masakidi milenda fwa.

1. Salu
a) Ekuma ketulendi yokela `mfuta ko?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Aweyi tufwete vanga mu kala ye `nti myayingi?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

87
LUMINGU LWAKUMI YE VWA LUMBU KYAYA

Aweyi wuwokelanga etiti?

Etiti yiwokelanga vo ketuna ye fu kya tubayo konso ntangwa ko.


Avo tudidi, tufwete kalanga ye fu kya kutika etiti yawonso ye
tubayo kadi yawu yilenda twasa eyimbevo munitu zeto. Muna
mavata, tuna ye fulu yikwenda tubwanga etiti yibokelelwanga
vo mafuku, omumbanza mpe tuna ye fulu ya kubikwa mu veta
etiti. Lenda mpe kweto oziika etiti muna wulu.

1. Salu
a) Aweyi tulenda kebelanga etiti ya nzo zeto?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Salu kya kunzo


a) Akweyi tulenda vetelanga etiti yeto?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

88
LUMINGU LWAKUMI YE VWA LAMBU KYATAANU

Tala

1. Aweyi tufwete vanga mu kala ye vimpi?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Ekuma ketulendi zengelanga `nti kizengikizengi ko?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

3. Akweyi tufwete lozelanga etiti?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

4. Lenda kwaku oyoka efuta mu lutumu lwaku?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

89
LUMINGU LWAMAKUMOLE MVUTUKILA YA MALONGI

Sungamena mana walongelo yo mana wa yuvwilu.


Konso fulu kina ye atwadisi andi. Ongeye wuna yo vana
wawutukila: vavata, ku`mvivu, kuzunga avo ku`nlambu.
Efulu yoyo yawonsono yina ye awaya bedyatisangayo.Konso
wantu bena ye fu ya kinkulu kyawu bezitisanga. Ewawu, wantu
awonso bazolele vutukila ekinkulu kyawu.

Ovimpi wa nitu zeto wutukanga muna nkeba eyi tukebelanga


efulu eyi tuzingilanga.

1. Wawu:
a) Samuna enkumbu ya vata dyaku.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

b) Muvata dyaku muna ye mfumu ya vata e?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

c) Nkumbu andi nani?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

d) Momo vata dyaku muna mpe ye Soba?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

e) Nkumbu andi nani?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

90
LUMINGU LWAMAKUMOLE

+ +
Tata Kyangala wuna ye nkombo tatu, mameme mole zole ye
nsusu yi mosi. Bulu yikwa kena yawu?

Mvutu: 3 + 2 + 1 = 6

Tutanga: tatu bundakesa zole, bundakesa mosi, yifwanana


sambanu.

Mu bulu yoyo, tata Kyangala otekele nkombo tatu. Bulu yikwa


yisidi yandi ?

Mvutu: 6 – 3 = 3

Tutanga: Sambanu katula tatu, fwanana tatu

`Mvati a mpatu wuna ye `nlaala myole. Konso `nlaala wuwutidi


malaala naana. Malaala kwa e`nlaala myomyo miwutidi ?

Mvutu: 2 x 8 = 16

Tutanga: zole bundulula (fokola) kwa naana, fwanana kumi ye


sambanu.

Nkaaka a yakala wuna ye nanazi kumi zakayanesa kwa atekulu


andi taanu. Nanazi kwa konso `ntekulu kebaka?

Mvutu: 10 : 5 = 2

Tutanga: Kumi kayila kwa taanu, fwanana zole.

91

You might also like