SRPSKA KNJIŽEVNOST 19.

VEKA

SREDNJOVEKOVNO NASLEĐE I BAROKNE TENDENCIJE

Osamnaesti vek se razlikuje od prethodnik kao i od narednih vekova u srpskoj istoriji. Kulturnoistorijski,
on je duži od kalendarskog , a odlikuju ga mnoštvo prekida, radikalnih promena i preokreta. Ovaj vek
omogućila su da dva prekretnička događaja u istoriji srpskog naroda: Velike seobe (1690) i Prvi ustanak
(1804-1813).
U Velikoj seobi, deo srpskog stanovništva prešao je preko Save i Dunava i naselio se na teritoriju
Ugarske, koja se nalazila pod vlašću Habsburga, i time se geopolitički položaj naroda još jednom iz
osnova izmenio, možda čak presudnije nego posle turskih osvajanja. Iako je najveći deo naroda ostao u
staroj postojbini, pod Turcima, glavni centri srpskog nacionalnog-verskog, političkog i kulturnog života
pomeriće se na sever, a najvažniji među njima posaće Sent-Andreja. Kasnije, kada su se prilike
stabilizovale, sedište izbegle srpske crve povuklo se unaza, na jug, bliže matici. Ono se najpre nalazilo u
manastiru Krušedolu, a potom se trajno smestilo u Sremskim Karlovcima, koji ćee se razviti u glavni i
duhovni centar austrijskih Srba. Tokom XVIII veka, pored Karlovaca, u srpskom kulturnom životu
značajnu ulogu igraće prestonica Carstva, Beč, u kojem će u nekoliko mahova tokom veka biti okupljene
najkreativnije snage srpske književnosti. Tu ulogu Beč je u velikoj meri zadržati i u narednom veku.

Za vreme seoba na panonske prostore preselio se bogatiji deo naroda iz stare postojbine, iz kojeg će se u
kasnijim društvenim procesima razviti srpska građanska klasa. Građani će, pored visokog klera i carskih
oficira, postati treći stalež srpskog društva u Austriji. Na narodno-crkvenim saborilma, građanska klasa
često, u vođenju nacionalne politike, dolazi u sukob s predstavnicima crkvene hijerarhije. Suprotnosti
između ova dva staleža, duhovnog i svetovnog, crkvenog i građanskog, čini osnovnu pokretačku snagu u
društvenom i kulturnom razvitku Srba u Habsburškoj monarhiji. Njihova kultura bila je nastavak
srednjovekovne kulture, bliska kulturi drugih naroda vizantijske zone, te se naziva postvizantijskom
kulturom. U novoj sredini deseljenici su težili da očuvaju neokrnjen svoj kulturni identitet pa se radilo i
stvaralo na starim osnovama. Međutim, uporedo s tim, život ih je terao na prilagođavanje novom
kulturnom okruženju, a to će dovesti do stvaranja kulture, umetnosti i književnosti novog tipa. Nova
književnost rođena u XVIII veku biće u narednom stoleću jedna od osnovnih pretpostavki kulturnog
razvitka drugih delova srpskog naroda.

Književnost koja se razvija u XVIII veku predstavlja diskontinuirani, etapni prelaz „iz srednjeg veka u
moderno doba“. Mešaju se elementi starog i novog, duhovnog i svetovnog, srednjovekovnog i
novovekovnog, crkvenog i građanskog, sa stalnom tendencijom preovlađivanja ovog drugog elementa.
To prelazno doba između stare i nove književnosti traje sve do kulturnih reformi 70-ih i 80-ih godina i do
pojave Dositeja Obradovića, i u njemu se jasno izdvajaju dva perioda: do ruskih škola 30-ih godina i posle
njih. U prvom se nastavlja rad u okvirima tradicija stare književnosti i na starom, srpskoslovenskom
jeziku, a u drugome se, usled dominantnog kulturnog i književnog uticaja Rusije, te tradicije napuštaju,
književni i jezički kontinuitet se prekida, a knjige se počinju pisati na ruskoslovenskom jeziku, koji je bio
još više udaljen od naroda i od starog književnog jezika. No, između ta dva perioda postoje određene
sličnosti zbog čega se oni, uprkos razlikama, najčešće uzimaju zajedno. Dve od njih su najvažnije. Prva se
sastoji u tome što se u književnosti, uporedo s učenim (srpskoslovenskim odnosno ruskoslovenskim)
jezikom, javlja, u funkciji književnog jezika, i narodni, tako da je za XVIII stoleće, mnogo više nego za
ranija vremena, karakteristična diglosija. Drugu novinu predstavlja barokni stil koji se očituje u oba
perioda, u prvome na srednjovekovnoj poetičkoj osnovi, a u drugome na osnovama nove poetike, koja je
zajedno s barokom došla posredstvom Rusije. Iako se ta dva perioda, do ruskih škola i posle njih, uzimaju
zajedno i pod istim imenom, ipak se ne sme izgubiti iz vida njihove međusobne razlike. Isto tako,
razgraničenjem barokne književnosti od književnosti u poslednjim decenijama XVIII veka kojoj pečat daje
Dositej Obradović kao nosilac ideja evopske prosvećenosti, ne može se dovesti u pitanje dublje jedinstvo
književnih i kulturnih napora ovog veka, jer svi su oni bili usmereni ka istom cilju, otkrivanju i
uspostavljanju novog modela knjoževnosti kakav će najbolje odgovarati izmenjenim istorijskim i
kulturnim prilikama u životu srpskog naroda u habsburškim zemljama, modela koji će potom delovati
kao uzor i svim drugim delovima srpskog naroda.

Posle Velike seobe, stara književnost doživljava svoj poslednji procvat nakon kojeg će se nepovratno
ugasiti. Međutim, bila je to drugačija, umnogome preobražena tradicionalna književnost. Nastavljene su
tradicije Pećke patrijaršije. Negovali su se stari žanrovi: žitija, razne vrste crkvene himnografije, besede,
hronike, opisi putovanja u Svetu zemlju i dru. Poetika je bila tradicionalna, vizantijska, crkvenoslovenska,
ali s modifikacijama.
Promene su počele još pre sobe. Uticaj rusko-ukrajinske barokne književnosti XVII veka, koji je bio
primetan i ranije, postaće jedna od bitnih odrednica u književnom stvaranju posle Velike seobe, tako da
se kod nekih pisaca, i to najvažnijih, pojavljuju izvesna barokna obeležja. Najvažnije novine dogodile su
se u književnom jeziku. Obnovljena je diglosija karakteristična za srednjovekovnu književnost, s tim što je
narodni jezik dobio mnogo široku upotrebu. U ovom razdoblju dolazi do susreta do tada samostalnih
tokova književne umetnosti – pismenog i usmenog.

BAROK I RANA PROSVEĆENOST

Tridesetih i četrdesetih godina XVIII veka, u srpskoj književnosti došlo je do zaokreta s delekosežnim
posledicama: napušten je stari književni jezik, srpskoslovenski, i umesto njega u knjige, na isti način kao i
u crkvenu službu i škole, uvedena je ruska varijanta crkvenoslovenskog, ruskoslovenski. Usled toga, u
našoj kulturi došlo je do prekida jezičkog kontinuiteta, a književnost, koja tek što je ušla je u proces
unutrašnjih preobražaja, skrenula je na stranputice i biće joj potrebno više od stotinu godina da izađe iz
njih.
Razlozi ovih promena mogu se objasniti time što su Srbi bili nedovoljno pripremljeni za život u jednoj
kulturno razvijenoj, sasvim različitoj, i uz to, neprijateljski raspoloženoj sredini. Bili su bez škola i učitelja,
bez štamparija, s knjigama koje su se umnožavale na davnašnji način, prepisivanjem. U ovakvim
prilikama srpski mitropoliti obraćaju se za pomoć „jednovernoj“ i „jednojezičkoj“ Rusiji i kao rezultat
toga, prve naše regularne škole osnivaju ruski učitelji, s grupom učitelja iz Kijevske duhovne akademije.
Škole koje se kod osnivaju u nekoliko narednih decenija bile su dvojezičke, slovensko-latinske, jer je u
njima, pored crkvenoslovenskog, nastavni jezik bio i latinski. Srbi su se sve do tada, zajedno s ostalim
narodima pravoslavnog Istoka Evrope, razvijali pod isključivim uticajem grčkog jezika. Ova promena
uvela je Srbe u kulturnu sferu latinskog jezika i otvorila je puteve recepcije kulturnih tradicija na
latinskom jeziku a potom i na drugim jezicima koji su se razvili iz latinskog. U ovoj kulturnoj
preorijentaciji najvažniju ulogu odigrala je škola kao kulturna ustanova. Škola je u srpskom kulturnom
životu u XVIII veku dobila ono mesto koje su sve do tada zauzimali manastiri. Ona je postala centralna
kulturna institucija, a književno stvaranje bilo je tesno povezano sa njom.

Školska faza nove književnosti

U školama nije negovana samo učenost, već je ona dala svoj pečat i svim granama umetničke
književnosti. Raniji književni istoričari upotrebljivali su nazive školska poezija ili školska drama da bi
specifikovali ono što je stvarno u ovom razdoblju. Današnji istoričari naziv „školski“ zamenjuju nazivom
„barokni“. Ali i barok je u književnosti preovladao zahvaljujući uticaju škole. I on je u našoj literaturi
primarno školski pravac, kao što će to biti velikim delom i kasnije klasicizmom. Ta dva pravca razlikuju se,
između ostalog, i po karakteru školskog obrazovanja koje se nalazi u njihovim osnovama. U doba baroka
to je bilo sholastičko obrazovanje prilagođeno zahtevima pravoslavne kulturne sredine, u kojem su se
mešali duhovni i svetovni sadržaji, srednjovekovno nasleđe s primesama renesanse, dok je klasicizam
ponikao na tlu svetovnog, prevashodno klasičnog obrazovanja.

GRAĐANSKA POEZIJA
Za srpski XVIII vek ili, tačnije, za drugu polovinu tog veka, značajnu pojavu predstavljaju rukopisne
pismarice, koje su sve nastale u srpskoj sredini i od strane domaćih ljudi.
Građanska poezija nastavila je da živi u XIX veku, naročito u njegovoj prvoj polovini, o čemu čovore
rukopisne pismarice iz tog vremena, kao i pesme koje su objavljivane u kalendarima, almanasima,
knjigama za narod i dr. Najveći značaj imaju, ipak, najranije pesmarice, posebno Miletićeva, tako da se o
građanskoj poezici govori prvenstveno kao o književnom fenomenu XVIII veka.
Građanska poezija predstavlja značajnu etapu u razvoju našeg pesništva, ona je prelazna pojava između
narodne i umetničke poezije. Građanska poezija je opstala na srednjovekovni način, prepisivanjem. Ali
za razliku od srednjovekovnih tekstova koji su spadali u domen delatnosti institucija, građanska poezija
pripada privatnoj sferi. Sastavljači rukopisnih pesmarica nisu ni za kog drugog radili nego za sebe i svoje
zadovoljstvo.
Građanska poezija je najvećim delom poezija za pevanje. Pesme su unošene u rukopisne zbirke da bi se
iz njih mogle naučiti i zatim pevati u veselom društvu. One su pevane uz pratnju raznih instumenata kao
što su harfa, flauta, tamburica i dr., a mogle su se po potrebi pevati i bez ikakve instumentalne pratnje.
Za svaku pesmu postojala je melodija po kojoj se peva, pa je bilo potrebno znati kako reči pesme, tako i
njenu melodiju.
Najveći broj pesama je anoniman, što predstavlja još jednu njihovu sličnost s usmenim pesništvom.
Slične pesme je pisao Sterijin deda po majci, Nikola Nešković, inače poznatiji kao slikar. Valja imati u vidu
i to da su u pesmarice unošene i štampane pesme istaknutih pesnika, ukoliko su bile pogodne za
pevanje, ili jednostavno ako su se iz nekog razloga svidela sastavljaču zbirke.
Po sadržini građanska poezija je vrlo raznolika, ima pobožnih, vojničkih, prigodnih, ljubavnih, satiričnih i
drugih tematskih vrsta. Ljubavnih je najviše i one su u temama, izrazu i stihu kreću u širokom rasponu od
usmene lirike do raznih vidova domaćeg i stranog usmenog pesništva. Obično su senzualne, prirodne,
neretko vulgarne, pune su slika realnih predmeta, lokalne boje. U formi i izrazu uglavnom su
konvencionalne i samo u retkim prilikama susrećemo stihove i još ređe čitave pesme koje se otimaju
banalnosti.
Najbolje su satirične pesme. U njima susrećemo osobine kojih je malo u tadašnjoj učenoj poeziji – živo
osećanje za stvarnost, humor, govorni jezik. Teme satiričnog izobličavanja su najčešće brak iz računa,
bogati Cincari, pomodarstvo i druge mane ženskog pola, moralna izopačenost društva. Naročito su
uspele pesme na temu pomodarstva, licemerja i neverstva žena

Iako nije dala umetnički vrednjih rezultata, građanska lirika XVIII veka predstavlja značajnu pojavu u
istoriji srpskog pesništva. Pesnički rudimentarne, vulgarne i prizemne, pesme anonimnih građanskih
pesnika obilovale su svežinom i elementarnom snagom na svim svojim planovima, u jeziku, motivima,
slikama, versifikaciji, čime su najviše odudarale od učene, najpre barokne a potom klasicističke poezije.
Tim svojim osobinama one će odigrati značajnu ulogu u daljim pesničkim tokovima, naročito u rađanju
naše lirske građanske romantike. Njihov uticaj najviše je primetan u Brankovoj i Zmajevoj poeziji.

SRPSKO PROSVETITELJSTVO
Prosvećenost XVIII veka bio je prvi zapadni kulturni pokret koji su naši pisci prihvatili i u njega se uključili
s punom svešću o njegovom značenju i imenu. Dositej Obradović je taj koji je stalno isticao potrebu za
„prosvećenjem“ srpskog naroda. Naša reč „prosveštenije“ odnosno prosvećenost ili prosvetiteljstvo,
kako taj pojam danas imenujemo, ima isto značenje i obuhvata slične kulturno-istorijske fenomene kao
nemačka reč „aufklarung“ ili engleska „enlightenment“. Sva ta imena izvedena su iz pojma svetlosti
shvaćenog u njegovom poesebnom, metaforičkom značenju. Svetlost kao duhovna osnova tog pokreta
podrazumeva, pre svega, svetlost kulture, znanja, nauke, svetlosti koja obasjava ljudska dela i ljudske
odnose, svetlost u antropološkom smislu.

Prosvećenost doduše, ni kao fenomen, ni kao ime nije bila nepoznata u našem srednjem veku. S njome
se susrećemo od samih početaka naše kulture. Tvorce slovenske pismenosti, Ćirila i Metodija, njihovi
učenici i himnopevci nazivali su slovenskim prosvetiteljima. Isti naziv upotrebljivan je i za utemeljivača
srpske crkvene i kulturne autokefalnosti, Svetog Savu. O njemu se u srednjem veku uvek pisalo kao o
prvom srpskom arhiepiskopu i prvom srpskom prosvetitelju. Međutim, prosvećenost u
srednjovekovnom smislu bitno je različita od prosvećenosti kakvu će doneti XVIII vek. Njeno značenje je
primarno teološko, ono je povezano s pojmovima „prosvetljenje“, „prosvetiti se“, „svetitelj“ i sl., a tek u
drugom planu obuhvatala je ono što danas primarno znači, negovanje i širenje znanja kojemu osnovu
čini učenost.
U novim prilikama koje su nastale posle Velike seobe, postepeno je sazrevalo shvatanje da je
prosvećenje najpreča potreba naroda. Žudnja za znanjem postaje pokretač svih kulturnih nastojanja.
Neznanje se shvata kao najcrnje ropstvo, gore od turskoga, a od škole i nauke očekuje se da narod
snabde duhovnim oružjem protiv mnogih neprijatelja koji su ga sa svih strana okruživali.
Ideja prosvećivanja, shvaćenog u najširem smislu, javlja se kod svih značajnih pisaca. Shvatanje da
zaboravljena ili zapostavljenja prošlost, kada se obasja svetlošću znanja, može poslužiti duhovnom
preobražaju naroda predstavlja jednu od polaznih tačaka u istoriografskoj i pesničkoj interpretaciji
nacionalne prošlosti kod baroknih pisaca.

Sve do 70-ih godina XVIII veka prosveta i književnost zadržali su, dakle, pretežno crkveni karakter.
Književnost se stvarala u okrilju crkve, njen osnovni jezik bio je jezik crkvenog obreda. Na svim
područjima kulturnog života vladao je ruski uticaj. Ta potpuna kulturna i religiozna orijentacija Srba
prema Rusiji nije odgovarala interesima mnogonarodne podunavske carevine. U cilju uklapanja Srba u
feudalni poredak Monarhije, u toku 70-ih godina (u poslednjem razdoblju vladavine Marije Terezije)
izvršene su značajne reforme u srpskom društvu: umesto crkvenih stvorene su građanske škole,
zatvoreni su neki manastiri, crkveni praznici svedeni su na minimum, pri čemu je od nacionalnih
svetitelja zadržan samo Sveti Sava, u Beču je otvorena štamparija za srpske potrebe.
Carske reforme uzete u celini odigrale su izuzetno značajnu ulogu u razvoju srpskog društva i srpske
kulture, a najznačajnije od ovih reformi bile su školska reforma i otvaranje štamparija.

Josif II je, u težnji da svoju imperiju uredi u skladu s doktrinom prosvećenog apsolutizma sproveo
antiklerikalne reforme u celoj državi, a jedna od najznačajnih reformi koje je sproveo bila je čuveni
patent o toleranciji (1781) kojim je izjednačio pred zakonom sve veroistpovesti u zemlji. Jozefinizam je
obuhvatao sve narode u carevini, ali je bio posebno dobro primljen među Srbima. Preko jozefinizma
srpska književnost uključila se u široki pokret evropske prosvećenosti.
Specifičnost prosvećenosti u habsburškim zemljama, dakle, sastoji se u tome što je ona sprovođena
odozgo, od carskog prestola, carskim dekretima. To prisilno nametanje novina izazvalo je otpore kod
mnogih naroda. Kod Srba se, ipak, dogodilo drugačije, pre svega zahvaljujući Dositeju Obradoviću koji je,
idući vlastitim putem, na svojim evropskim putovanjima došao do otkrića nove nauke, a carske mere,
pre svega slobodoumna politika Josifa II, omogućile su mu da svoj program obelodani. Taj program
obuhvatao je uvođenje narodnog jezika u književnost, prihvatanje kulturnih tekovina evropske kulture,
stvaranje nove srpske kulture na osnovama novih, svetovnih, građanskih ideala. U Dositejevom delu i u
delima pisaca koji su pošli za njim došle su do izražaja neke od najvažnijih ideja prosvetiteljske filozofije i
književnosti kao što su: demokratizacija kulture, filosofska kritika stvarnosti, orijentacija na moralna i
politička pitanja, shvatanje znanja kao svetlosti koja čoveka oslobađa iz duhovnog mraka, osuda verskih
gonjenja i isticanje tolerancije kao osnovnog načela prosvećene politike. Evropeizacija srpske kulture
podrazumevala je i raskid s ranijom, crkvenoslovenskom duhovnom tradicijom i stvranje nove, drugačije
književnosti, čiju će osnovu činiti tekovine zapadnoevropske i, preko nje, antičke književne tradicije.

Prosvećenost u razvijenim književnostima Zapada je primarno pojava prve polovine XVIII veka, dok je
kod nas kao i kod drugih habsburških naroda zavladala u potpunosti tek u doba jozefinizma,
osamdesetih godina tog veka. Prosvećenost je kulturni, intelektualni pokret, a nije stilska formacija.
Glavni rodonačelnik pokreta je engleski filozof Džon Lok, kojeg i Dositej pominje. Pored Loka tu su i
Šafstberi, Hačinskon i Smit, ruski prosvetitelji Lomonosov i Novikov, nemački filozofi iz Lajbnic-Volfove
škole i francuski filozofi i pisci poput Voltera, Monteskjea i Didroa.
U prosvetiteljstvu, filozofija se približava literaturi kao što se i literatura prožima filozofijom. Iz ove
simbioze nastala je specifična književnost ideja, koja daje glavni pečak čitavom ovom periodu.
Prosvećenost je primarno velika epoha u istoriji ideja, ali ona je i književno (što ne znači: i stilsko)
razdoblje, jer je književnost bila glavno sredstvo u širenju ideja.
Drugim rečima, prosvećenost nije stil, što nikako ne znači da ona nije imala svoga stila. Možemo, dakle,
govoriti o stilu prosvetiteljske književnosti a ne možemo govoriti o prosvećenosti kao o stilskom,
umetničkom pravcu, kao što u tom smislu možemo govoriti o baroku ili o klasicizmu. Ta literatura
odlikuje se, pored ostalog, kritičnošću, polemičkim duhom, sklonošću prema satiri i intelektualnoj ironiji,
ali isto tako u njoj nalazimo izvesnu suvoću, didaktičnost, nepoetičnost. U žanrovskom sistemu glavno
mesto zauzimaju granične vrste, oblici između filozofije i književnosti, kao što su: popularna rasprava,
moralni esej, dijalog, filozofsko pismo, filozofska pripovetka, posebno filozofski roman.
Od čisto književnih vrsta u eposi prosvećenosti najveći polet doživeo je roman, izvesni rezultati
poostignuti su u drami, naročito u komediji, dok je poezija bila u velikom zaostajanju. Srpska
prosvećenost nije dala filozofski roman ili propovetku, ali je, zahvaljujući Dositeju, stvorila dijalog,
filozofsko pismo, moralni esej.
Kao reakcija na ovaj racionalni duh prosvećenosti i na dogmatsku poetiku klasicizma javio se suprotan
književni pravac koji u većini književnosti nema stabilno ime, ali za koji je kod nas uobičajen naziv
sentimentalizam. Sentimentalizam je usmeren na intimni, pre svega emocionalni svet čoveka. Na ovim
osnovama stvara se književnost osećanja čije su glavne odlike: kult osećanja, kult prirode, idealizacija
jednostavnog života u krilu prirode, lik „dobrog divljaka“, suprotnost sela i grada, prikazivanje
prodoičnog života, individualizam, melanholija, intimni, ispovedni ton kazivanja koji se kreće između
patetičnog i lirskog. Omiljeni žanrovi sentimentalizma su: epistolarni porodični roman, ispovesti, opisne
pesme, elegije, putopis, poetska proza.
Za našu prosvećenost karakteristično je da je ona obuhvatala oba ova pravca – prosvetiteljski
racionalizam i sentimentalizam – i oba tipa književnosti koji su oni negovali, književnost razuma i
književnost osećanja, što je naročito vidno u delu rodonačelnika srpske prosvećenosti Dositeja
Obradovića.