MJEŠOVITA SREDNJA ŠKOLA

„Mehmedalija Mak Dizdar“

Rudarska škola
Breza

Predmet: Projektovanje rudnika

Tema: Projektovanje ventilacije u rudnicima

Predmetni nastavnik: Učenik:

Midhat Likić Emrah Brkić
 SADRŽAJ
UVOD.................................................................................................................................................. 1

1. Cilj ventilacije u rudarstvu............................................................................................................................2

1.1. Cilj ventilacije rudnika............................................................................................................................2
1.2. Ventilacija površinskih kopova...............................................................................................................2
1.3. Rudnički vazduh......................................................................................................................................3

2. Provjetravanje pomoću ventilatora..............................................................................................................3

2.1. Podjela i karakteristike ventilatora......................................................................................................3
2.2. Zajednički rad glavnih ventilatora......................................................................................................5
2.3. Serijski rad ventilatora........................................................................................................................5
2.4. Paralelni rad ventilatora......................................................................................................................6
2.5. Kombinovani rad ventilatora...............................................................................................................6

3. Separatno provjetravanje..............................................................................................................................7
3.1. Provetravanje rudarskih prostorija..................................................................................................7
3.2. Provjetravanje pomoću pregrada....................................................................................................7
3.3. Provjetravanje paralelnim prostorijama..........................................................................................7
3.4. Provjetravanje pomoću bušotina.....................................................................................................8
3.5. Provjetravanje pomoću uređaja za separatno provjetravanje.........................................................8
3.6. Kompresiono provjetravanje..........................................................................................................9
3.7. Depresiono provetravanje...............................................................................................................9
3.8. Kombinovano provjetravanje.........................................................................................................9

4. Kretanje vazduha kroz jamske prostorije.................................................................................................10

4.1. Uspostavljanje vazdušne struje................................................................................................10
4.2. Kompresioni i depresioni načini provjetravanja......................................................................11

5. Problematika ventilacije rudnika uglja......................................................................................................12

5.1. Izbor glavnog ventilatora........................................................................................................12

6. Ventilacija u uslovima požara.....................................................................................................................12

7. Projektovanje ventilacije podzemnih rudnika...........................................................................................12

7.1. Sistemi i načini ventilacije.................................................................................................13
7.2. Količina vazduha................................................................................................................14
7.3. Depresija i ekvivalentni otpor jame...................................................................................15

8. Provjetravanje površinskih kopova............................................................................................................15

8.1. Principi provjetravanja površinskih kopova..................................................................15
8.2. Prirodno provjetravanje površinskih kopova.................................................................16
8.3. Mehaničko provjetravanje dubokih površinskih kopova...............................................16
8.4. Izbor ventilatora i njihove lokacije u površinskom kopu za uspešno provjetravanje....17

ZAKLJUČAK................................................................................................................................. 17
LITERATURA................................................................................................................................ 18
 UVOD

Ventilacija rudnika ima dvojaku svrhu: da stalnom izmjenom zraka u svim

podzemnim prostorijama rudnika (jame) putem neprekidnog strujanja održava jamsku klimu
pogodnu za rad i da razrjeđuje koncentracije zagušljivih, otrovnih i eksplozivnih plinova i
prašine uz njihovo odvođenje na površinu.

Provjetravanje ima za cilj plansko dovođenje svježeg vazduha u jamske prostorije

koje služe za eksploataciju korisne mineralne sirovine. Prema tome svrha provjetravanja je:
Zaposlenim radnicima obezbjediti svjež i dobar vazduh, razrijediti i odvesti škodljive gasove
iz jame, ohladiti jamske prostorije i poboljšati klimatske uslove u jami. Ovi se uslovi postižu
ako se u jamu dovodi dovoljna količina svježeg vazduha koja kroz jedna otvor ulazi, a kroz
drugi izlazi. Zato svaka jama im a dva otvora, jedan za ulaz, drugi za izlaz jamskog zraka.
 1. Cilj ventilacije u rudarstvu

1.1. Cilj ventilacije rudnika

Pod pojmom ventilacije ili provjetravanja rudnika podrazumjeva se plansko
dovođenje svježeg vazduha u sve rudničke prostorije koje služe za eksploataciju korisnih
mineralnih sirovina i to u dovoljnim količinama za normalan rad, kao i odvođenje rudničkog
vazduha iz podzemnog proizvodnog sistema. Savremenu podzemnu eksploataciju mineralnih
sirovina karakterišu s jedne strane kompleksna mehanizacija i automatizacija procesa
dobijanja i kontrole, a sa druge strane sve teži prirodni uslovi u kojima se vrši tehnološki
proces eksploatacije. Naime stalnim povećanjem dubine izvođenja rudarskih radova,
povećavaju se dužine ventilacionih puteva, povećava temperatura masiva i nastupa pojačano
izdvajanje gasova. Ovi uslovi uslovljavaju sve složenije probleme ventilacije rudnika, što
ponekad može postati ograničavajući faktor razvoja radova eksploatacije mineralnih sirovina.
Cilj ventilacije podzemnih rudnika je obezbeđenje povoljne atmosfere cjelokupnog
podzemnog proizvodnog sistema. Takvu atmosferu moguće je ostvariti:

- odstranjivanjem gasova koji se oslobađaju u ležištu ili su produkti samog tehnološkog

procesa eksploatacije,
- odnošenjem mehaničkih primjesa (prašine) u vazduhu, nastalih tehnološkim
postupcima eksploatacije,
- obezbjeđenjem vazduha propisanog kvaliteta, neophodnog za disanje ljudi i rad
mašina,
- stvaranjem normalnih klimatskih uslova radi otklanjanja nepovoljnih fizioloških
uticaja na zaposleno ljudstvo u podzemnom proizvodnom sistemu.

1.2. Ventilacija površinskih kopova

Navedeno se ostvaruje dovođenjem dovoljne količine svježeg (atmosferskog) vazduha
koji se neprekidno uvodi u podzemni proizvodni sistem putevima (putem) ulazne vazdušne
struje. Pod pojmom sveži vazduh podrazumjeva se vazduh koji ima približno ista fizička i
hemijska svojstva kao spoljni-atmosferski vazduh. Pod pojmom rudnički vazduh
podrazumijeva se smjesa vazduha sa gasovima, koje on prima u podzemnom proizvodnom
sistemu. Rudnički vazduh redovno sadrži manje kiseonika, a veću količinu zagušljivih,
otrovnih i eksplozivnih gasova.
 1.3. Rudnički vazduh
Rudnički vazduh preuzima gasove koji se oslobađaju iz ležišta, gasove miniranja,
gasove oksidacionih i požarnih procesa, gasove rudničkih eksplozija, gasove motora sa
unutrašnjim sagorevanjem, kompresorske i akumulatorske gasove. Na taj način se rudnička
atmosfera pogoršava, jer se u njoj pojavljuju pridodati gasovi i rudnička prašina. Stanje
rudničke atmosfere određuju njeni hemijski i fizički parametri.

2. Provjetravanje pomoću ventilatora

2.1. Podjela i karakteristike ventilatora

Rudnički ventilatori su uređaji za mehaničko provetravanje, koje je danas u

savremenom rudarstvu obavezan vid uspostavljanja vazdušne struje. Oni se koriste za glavno
provjetravanje (glavni ventilatori), za separatno provjetravanje (cijevni ventilatori) i za
aktivnu regulaciju raspodjele vazduha u ventilacionoj mreži, kao pomoćni ventilatori. Osim
toga oni se izrađuju u običnoj izvedbi i protivmetanskoj zaštiti (S-izvedbi). Ventilatori se
mogu svrstati u razne grupe i kategorije obzirom na karakteristike kojima se daje odlučujući
značaj:

- prema principu konstrukcije dijele se na centrifugalne sa jednostranim ili dvostranim

usisavanjem, sa ili bez sprovodnog kola i aksijalne reverzibilne ili nereverzibilne,
jednostepene ili višestepene, sa fiksnim lopaticama ili promjenljivim uglom lopatica.
Ova promjena ugla može da se vrši pojedinačnom regulacijom svake lopatice ili
istovremenim podešavanjem celog rotora, mehanički ili automatski.
- prema mjestu instaliranja i razlici u pritiscima koju ostvaruju, mogu biti nadzemni
depresioni ili kompresioni i podzemni depresiono-kompresioni.
- prema stepenu korisnog dejstva (η) mogu biti malo ekonomični, sa stepenom
iskorišćenja do 40%, srednje ekonomični sa iskorištenjem od 40-70% i visoko
ekonomični sa iskorištenjem preko 70%. Postoje i tako usavršene konstrukcije kod
kojih stepen iskorištenja dostiže i preko 90% (na primjer ventilatori tipa Joy).
- prema kapacitetu mogu biti malog kapaciteta do 50m3/s, srednjeg od 50 do 150m3/s i
visokog kapaciteta sa preko 150m3/s. Za perspektivni razvoj rudarstva u veće dubine
predviđaju se ventilatori i do 1000m3/s.
- prema depresiji koju ostvaruju dijele se na ventilatore male depresije do 1000Pa,
srednje depresije 1000-3000 Pa i visoke depresije preko 3000 Pa, a najveći ventilatori
izrađuju se sa depresijom od 10000 Pa.
- prema snazi pogonskog motora na ventilatore male snage - do 200 kW, srednje snage
200 do 500 kW i velike snage - preko 500 kW, najveći imaju čak 2000-5000 kW.
- prema jačini šuma mogu biti bešumni i oni koji stvaraju buku.

Ranije su za glavno provjetravanje korišteni uglavnom centrifugalni, a za

separatno provjetravanje aksijalni ventilatori. Razlog tome su bile veće depresije koje
mogu da ostvare centrifugalni ventilatori. Međutim pošto su konstrukcijom aksijalnih
ventilatora kao višestepenih ostvarene sve potrebne vrijednosti depresija, ovi ventilatori su
praktički potisli centrifugalne. Tako su postignute manje dimenzije i mase mašina koje
ostvaruju isti kapacitet, vrlo visoki stepen iskorištenja i veoma veliki opseg kapaciteta, a
mogu lako da se prilagode potrebama čak i za duži vremenski period.

Slika 1. Shema centrifugalnog ventilatora

 2.2. Zajednički
Slika radjednostepenog
2. Shema glavnih ventilatora
i višestepenog aksijalnog ventilatora.
Kada na rudničku mrežu dejstvuje jedan glavni ventilator vazduh se kreće od njegovog
usisnog otvora ka difuzoru, a pritisak u usisnom otvoru manji je od onog u difuzoru. Ako dva
ventilatora rade zajednički tako da je difuzor prvog priključen za usisni otvor drugog, bilo
direktno ili posredno, takav rad naziva se serijskim. Tada, pod uticajem pritiska koji stvara
drugi ventilator, pritisak p1 na otvoru prvog ventilatora može biti veći od pritiska p2 u
difuzoru drugog ventilatora. Usljed toga pri pozitivnom zapreminskom protoku, razlika p2 -
p1, postaje negativna, pa se ostvaruje neki režim a1 ili a2 čiji je položaj u IV kvadrantu, ispod
apscise. Kada se dva ventilatora priključe na ventilacionu mrežu na istom mestu pa dio
vazduha izlazi kroz jedan, a drugi dio ukupne zapremine na drugi ventilator - takav njihov rad
naziva se paralelnim. Paralelni rad ventilatora postojaće i ako su ventilatori priključeni na dva
različita okna, a vazduh ulazi na treće okno. Ako pri paralelnom radu na istom oknu postoji
velika razlika u depresijama ova dva ventilatora, može se desiti da ventilator koji stvara veću
depresiju priguši onog sa manjom i kroz njega zahvata vazduh iz atmosfere. Kod paralelnog
rada ventilatora izrazito različitih karakteristika na različitim oknima i njihovog neusklađenog
rada, mogu nastati stanja kada ventilatori ometaju rad jedan drugom.

2.3. Serijski rad ventilatora

Serijski rad ventilatora može postojati u ovim slučajevima:

1. Ako dva ventilatora istovremeno rade na jednom oknu tako da prvi ventilator isisava
vazduh iz rudnika, neposredno ga dodaje drugom, a ovaj ga izbacuje u atmosferu
2. Ako dva ventilatora istovremeno rade pri čemu je difuzor prvog povezan sa usisnim
otvorom drugog ventilatora jednom ili više prostorija (najčešće preko ventilacionog
okna)
3. Ako dva ventilatora rade na dva okna, pa jedan ubacuje vazduh, a drugi ga isisava
(kompresiono-depresiono provetravanje.
4. Ako dva ili više cijevnih ventilatora rade na istom cjevovodu separatnog
provjetravanja

Kod serijskog rada dva ventilatora isti zapreminski protok prolazi kroz oba ventilatora
(V1=V2) a ukupna depresija ravna je zbiru depresije svakog pojedinog ventilatora (huk=
h1+h2). Zbog toga se dijagram rezultujućih karakteristika dva ventilatora u serijskom radu
grafički konstruiše na taj način što se depresije pri istim protocima sabiraju.

2.4. Paralelni rad ventilatora

Rezultujući rad dva ventilatora priključena na isto okno predstavlja kriva, koja se
grafički konstruiše u h - V dijagramu sabiranjem protoka pojedinih ventilatora pri istoj
depresiji. Analizom zajedničkog paralelnog rada ventilatora može se zaključiti sledeće:
Najpovoljniji rad će se ostvariti ako su oba ventilatora ista i radna kola se obrću istom
brzinom. Ukoliko je ekvivalentni otvor veći u toliko će efekti njihovog rada biti bolji. Kod
takvog režima rada protok se podjednako raspodjeljuje na oba ventilatora. Ako su dva
ventilatora različitog tipa ili su isti, ali različito regulisani (broj obrtaja, ugao zaokretanja
lopatica) njihov rad može biti povoljan, neekonomičan ili štetan. U pogledu rezultujućeg
protoka mogu se dobiti povećani protoci (što je cilj paralelne veze), isti protoci (što znači da
jedan ventilator radi nepotrebno), ili smanjeni protoci, kada veći ventilator usisava deo
vazduha iz atmosfere kroz manji, i ako ovaj radi normalno. U ova dva posljednja slučaja
manji ventilator djeluje kao dodatni otpor većem, a troši energiju. Ukoliko je paralelan rad
dva ventilatora na istom oknu dobro regulisan ovakvom vezom može se postići povećanje
protoka čak i do 80%Paralelan rad glavnih ventilatora pogodan je za rudnike sa velikim
ekvivalentnim otvorom, a neracionalan i nepouzdan za male ekvivalentne otvore.

2.5. Kombinovani rad ventilatora

Ovakav način primjene ventilatora koristi se u slučaju kada se želi efikasno
provjetravanje sa većim protocima vazduha uz smanjenu depresiju. Najjednostavniji primjer
kombinovanog rada predstavlja šema sa kompresionim ventilatorom na oknu sviježe
vazdušne struje i dva depresiona ventilatora u paralelnom radu postavljene na dva
ventilaciona okna.

Slika 3. Karakteristike ventilatora u kombinovanom radu

 3. Separatno provjetravanje

3.1. Provjetravanje rudarskih prostorija

U rudarskoj praksi čest je slučaj posebnog provjetravanja pri izradi prostorija i
objekata koje imaju samo jedan pristupni ulaz, te je onemogućeno normalno protočno
provjetravanje. U takvim slučajevima primjenjuju se različite kombinacije posebnog-
separatnog provjetravanja:

- uz primjenu pregrada,

- provjetravanje paralelnim prostorijama,

- provjetravanje pomoću bušotina, i najčešće

- primjenom uređaja za separatno provjetravanje

3.2. Provjetravanje pomoću pregrada

Kod ovog načina provetravanja vazdušna struja se usmjerava na čelo radilišta djelom
prostorije pregrađene pregradom (duž prostorije). Ovaj način provjetravanja se primjenjuje za
kraća rastojanja i kada se ne raspolaže opremom i uređajima za separatno provjetravanje. U
praksi najčešća dva slučaja (sl.4.)

Slika 4. Provjetravanje pomoću pregrada

Također, povremeno se primjenjuje i provjetravanje kroz cjevovod ali je dosta

nesigurno i izbjegava se.

3.3. Provjetravanje paralelnim prostorijama

Primjenjuje se naročito kod centralnog načina otvaranja rudnika, kod istovremene
izrade dva okna, kao i kod izrade pripremnih prostorija za odstupni sistem provjetravanja.
Prednost ovog načina provjetravanja u odnosu na prethodni je što se srazmjerno manjom
depresijom mogu dostavljati veće količine vazduha.
 3.4. Provjetravanje pomoću bušotina
Ovaj način provjetravanja se primjenjuje pri izradi slijepih prostorija u jami, ako nisu
duboko pod površinom, ili ako iznad njih postoji ventilacioni horizont. Osnovni zadatak ovog
načina provjetravanja je uspostavljanje protočne vazdušne struje u što većem delu slijepe
prostorije. Jedna od varijanti ovakvog načina provjetravanja prikazan je na slici 6.

Slika 5. Provjetravanje pomoću paralelnih prostorija

Slika 6. Provjetravanje pomoću bušotina

3.5. Provjetravanje pomoću uređaja za separatno provjetravanje

Ovaj način provjetravanja zasniva se na primjeni separatnih (cijevnih) ventilatora i
vjetrenih cjevovoda , a po sistemu provjetravanja klasifikovan je na:

- KOMPRESIONO PROVETRAVANJE,

- DEPRESIONO PROVETRAVANJE,
- KOMBINOVANO PROVETRAVANJE.

3.6. Kompresiono provjetravanje

Kompresiono provjetravanje ostvaruje se ubacivanjem vazduha na čelo radilišta
pomoću ventilatora i vjetrenog cjevovoda i ovaj način je po propisima obavezan za metanske
rudnike. Prednost kompresionog načina je efikasno provjetravanje čela radilišta. Istrošeni
vazduh struji prostorijom i veže se sa izlaznom vazdušnom strujom. Ventilator se postavlja u
svježu vazdušnu struju da se ne bi istrošeni vazduh sa radilišta ponovo usisavao i vraćao na
čelo radilišta. Vjetrene cijevi mogu biti limene, plastične, od impregiranog platna i dr. Prečnik
cijevi zavisi od kapaciteta ventilatora, dužine prostorije i potrebne količine vazduha. Obično
se izrađuju vjetrene cijevi prečnika 200-800 mm, a spajanje zavisi od vrste cijevi i mora biti
dobro izvedeno kako bi se smanjili gubici vazduha. Nedostatak kompresionog načina
provjetravanja je u tome što se gasovi posle miniranja povlače prostorijom, te je ulazak
radnika dozvoljen tek nakon određenog vremena, što je posebno izraženo kod velikih dužina
prostorija.

3.7. Depresiono provetravanje

Kod ovog načina provjetravanja (sl.7.) ventilator stvara u vjetrenim cijevima
podpritisak i vrši usisavanje zagađenog vazduha, dok svjež vazduh struji prostorijom u pravcu
čela radilišta. Efikasnost depresionog načina provjetravanja zavisi od udaljenosti kraja
cjevovoda od čela radilišta (obično 2-3 m). Ovaj način je pogodan za provjetravanje
prostorija, veće dužine i kada je u njima potrebno obezbjediti svežu vazdušnu struju celom
dužinom. Nedostatak mu je često oštećenje kraja cjevovoda miniranjem.

Slika 7. Depresiono provetravanje

 3.8. Kombinovano provjetravanje
Kombinovani način separatnog provjetravanja obuhvata primjenu i kompresionog i
depresionog načina naizmjenično ili istovremeno sa jednim ili više ventilatora i sa
jedinstvenim sistemom cjevovoda ili zasebnim cjevovodima. Kod separatnog načina
provjetravanja veoma bitno je obezbjediti uslove da se izbjegne recirkulacija vazduha jer
može biti veoma opasna posebno u metanskim uslovima. Inače, recirkulacija predstavlja
višestruko kruženje jednog dijela vazdušne struje u zatvorenom krugu.

4. Kretanje vazduha kroz jamske prostorije

4.1. Uspostavljanje vazdušne struje

Za provjetravanje rudnika - jame ili dijela jame potrebno je uspostaviti neprekidno
strujanje vazduha kroz te prostorije. To se postiže poremećajem ravnoteže vazduha, odnosno
stvaranjem razlike u vazdušnim pritiscima na ulaznom i izlaznom otvoru jame ili neke
prostorije. Razlika u vazdušnim pritiscima između dijve tačke može biti uspostavljena ili
prirodnim uslovima (prirodno provjetravanje jame), ili mehaničkim načinom pomoću
ventilatora (vještačko provjetravanje). Vještačko provjetravanje može biti kompresiono
(stvaranjem nadpritiska) ili depresiono (stvaranjem podpritiska). Pri kompresionom načinu
provetravanja jame ventilator duva vazduh u jamu, a pri depresionom načinu provjetravanja
jame ventilator siše vazduh iz jame. Kompresija kao i depresija koju stvara ventilator najveća
je pod samim ventilatorom, dok je na kraju vazdušnih cijevi jednaka nuli, jer se utroši na
savlađivanje otpora koji se suprostavljaju vazdušnoj struji i na pokretanju vazduha određenom
brzinom. S obzirom na položaj otvora za ulaznu i izlaznu vazdušnu struju postoje u osnovi tri
načina provjetravanja jama: centralni, dijagonalni i kombinovani. Kod centralnog načina
provjetravanja otvori za ulaznu i izlaznu vazdušnu struju nalaze se blizu jedan drugom. Kod
dijagonalnog načina otvori za ulaznu i izlaznu vazdušnu struju nalaze se sa dve suprotne
strane jame. Dijagonalni način može biti: prost i krilni, a krilni način prost i sekcioni.

Krilni dijagonalni sistem je onaj kod kojeg se ulazni otvor nalazi u centru, a svako
krilo ima svoje otvore za ulaznu vazdušnu struju. Ukoliko u jednom krilu ima više
ventilacionih otvora, takav sistem je dijagonalni sekcioni. Prednosti centralnog sistema
sadržani su u :

- bržem uspostavljanju vazdušne struje

- manjem obimu investicionih radova,

dok su manji nedostaci:

- velika dužina ventilacionih puteva,

- velike razlike u depresijama po fazama rada,

- veće mogućnosti za nastanak gubitaka,

- veće depresije potrebne za provjetravanje,

- veći troškovi ventilaciji pri eksploataciji.

Prednosti dijagonalnog sistema su:

- srazmjerno konstantne depresije za jedan duži vremenski period eksploatacije ili samo
manje osilacije,
- manje apsolutne prednosti potrebne depresije,

- znatno manji gubici vazduha,

- niži troškovi ventilacije,

- manji potrebni profili jamskih prostorija,

- lakša izolacija eventualno ugroženih dijelova jame.

Nedostaci ovog načina provjetravanja su :

- međusobno dejstvo glavnih ventilatora koje može biti nepovoljno i koje se ponekad
teško reguliše,
- znatno složeniji proračuni ventilacionih sistema.

Za rudnike uglja čiji su slojevi skloni samo zapaljenju nepovoljni su sistemi kod kojih
su veliki gubici vazdušne struje neizbežni, a za rudnike sa pojavama gasova oni kod kojih je
otežana kontrola režima provjetravanja, kao i stvorena mogućnost nepoželjnog međusobnog
uticaja više glavnih ventilatora.

4.2. Kompresioni i depresioni načini provjetravanja

Provjetravanje jamskih prostorija vrši se po pravilu depresiono pomoću ventilatora
koji se postavljaju iznad ventilacionog otvora. Kompresioni način je znatno rjeđi u rudnicima.
Rudnici uglja sa pojavama metana i opasne ugljene prašine obavezno se provjetravaju
depresiono. Energija koja se utroši za pokretanje vazduha kroz jamske prostorije, kao i
savlađivanje svih otpora koji se suprostavljaju vazdušnoj struji sadržana je u razlici pritisaka
vazduha na ulaznom i izlaznom otvoru jame, odnosno podpritisku (depresiji) ako se jama
provjetrava depresivno, ili nadpritisku (kompresiji) ako se jama provjetrava kompresiono.
Veći deo depresije (kompresije) utroši se na savlađivanje otpora koji se suprostavljaju
vazdušnoj struji na njenom putu kroz jamu, stoga je ona od ulaza vazdušne struje u jamu pa
do izlaza iz jame u stalnom opadanju. Manji deo depresije (kompresije) utroši se na
pokretanje vazduha kroz jamu izvjesnom brzinom. Utrošeni deo depresije (kompresije) za
savlađivanje otpora naziva se statički podpritisak (nadpritisak) dok se ovaj deo depresije
(kompresije) koji se utroši za pokretanje vazduha nekom određenom brzinom zove dinamički
pritisak.

5. Problematika ventilacije rudnika uglja

Problematika ventilacije rudnika uglja ogleda se posebno u postojanju posebnih

uticajnih faktora:

1. pojave gasova i gasonosnost ležišta

2. sklonosti ugljeva ka samozapaljenju
3. eksplozivnim svojstvima ugljene prašine

5.1. Izbor glavnog ventilatora

Kod izbora ventilatora mora se voditi računa da isti može bez teškoće i uz zadovoljavajuće
sigurnosno i ekonomske efekte, usklađivati sa svim razvojnim potrebama rudnika. To znači
da može da mijenja zapreminski protok i depresiju lako i brzo, a da pri tome stepen
iskorištenja ostane u približno istim, povoljnim granicama. S obzirom da jedan glavni
ventilator obezbjeđuje period eksploatacije od 10-20 godina, mora se sagledati max. i min.
potreban kapacitet za takav period i na osnovu toga izvršiti definitivan izbor ventilatora.

6. Ventilacija u uslovima požara

Mogućnost izbijanja jamskih požara u rudnicima uglja vrlo je velika, a znatno veća kod onih,
čiji ugljevi imaju veću sklonost samozapaljenju. Pod uticajem požara u jamskoj ventilacionoj
mreži, a naročito u njenim dijagonalama može doći do obrtanja pravca vazdušne struje i time
do opasnih poremećaja u ventilaciji rudnika. To dolazi usljed nastanka požarne depresije tj.
takve depresije koja je rezultat velikih temperaturnih razlika. Obično se misli da je dejstvo
požarne depresije najveće na mestu požara, pa se većina analiza svodi na takva razmatranja.
Međutim, vreli požarni gasovi na svom putu ka izlazu mogu da stvore uslove za nastanak
lokalne požarne depresije, što takođe predstavlja mogućnost poremećaja vazdušne struje.
 7. Projektovanje ventilacije podzemnih rudnika

Projektovanje ventilacije nekog rudnika uopšte pristupa iz dva razloga: ili se radi o
novoj jami (ili rudniku) pa se uporedo sa projektovanjem i razradom tehnologije dobijanja,
radi projekat ventilacije, ili postojeći ventilacioni režim ne zadovoljava, pa je potrebno
pristupiti rekonstrukcije.

Kod rudnika uglja rekonstrukcija se preduzima uglavnom:

1. kada dođe do pojave većih količina gasova koje se pri postojećem ventilacionom
režimu ne mogu savladati,
2. kada otpori jame postanu suviše veliki,
3. kada gubici u jami postanu i suviše velike,
4. kada ventilacioni uređaji postanu neadekvantni, odnosno nedovoljnog kapaciteta,
5. kada drugi eksploataciono-transportni uslovi zahtijevaju promjenu ventilacionog
režima,

Osnova za izradu projekta ventilacije, kada se radi o novo projektovanom rudniku su

studije i projekti izrađeni za dato ležište. Ako se radi o rekonstrukciji postojeće jame, onda se
osim navedene dokumentacije, mora raspolagati sa detaljnim snimanjima pojava gasova,
raspodjele depresije, anemometriskim i klimatskim mjerenjima.
Jedan projekat ventilacije treba da obuhvati:
1. određivanje mjesta ulaza svježeg vazduha u jamu i izvođenja istrošenog, određivanje
sistema i načina ventilacije kao i izrada ventilacione šeme,
2. određivanje ukupne količine vazduha za jamu kao i potrebnih količina za pojedina
ventilaciona odjeljenja,
3. određivanje prirodne depresije i njenih osilacija u toku godine,
4. rešenje razvođenja vazduha na osnovu definisanih potreba sa svim potrebnim
proračunima i objektima,
5. određivanje depresije ventilatora po fazama eksploatacije da bi se došlo do potrebnog
minimuma i maksimuma za projektovani period,
6. izbor glavnog ventilatora i analiza njegovog rada po fazama, kao i razmatranje uticaja
prirodne depresije na rad ventilatora. Ukoliko se jama provjetrava sa više glavnih
ventilatora, potrebno je razmotriti njihov zajednički rad.
 7. rešenje provjetravanja pripremnih i otkopnih radilišta,
8. kontrolu ventilacije i sigurnosne mjere,
9. ekonomiku ventilacije

7.1. Sistemi i načini ventilacije

Sistemi ventilacije jame predstavlja cjelokupnu ventilacionu mrežu jame zajedno sa
svim izvorima depresije koji čine aerodinamičku cjelinu. Jama može da predstavlja jedinstven
ventilacioni sistem ili da bude podjeljena u više samostalnih (sekcionih) ventilacionih
odjeljenja.
Način provjetravanja nazivamo primjenjenu metodu pomoću koje se ostvaruju razlike
u pritiscima i vrši pokretanje vazduha. Ti načini mogu biti:

1. Kompresioni mehanički način - kompresiono provjetravanje

2. Depresioni mehanički način - depresiono provjetravanje
3. Kombinovani način - kompresiono-depresiono provjetravanje
4. Prirodno provjetravanje - provjetravanje pod uticajem prirodne depresije

Pod šemom ventilacije podrazumijeva se određeni redosljed raspodjele i kretanja

vazduha koji zavisi od položaja prostorija i radnih mesta. Međusobni položaj prostorija glavne
ulazne i glavne izlazne vazdušne struje određuje opštu podjelu šema na centralnu, dijagonalnu
i kombinovanu. U pogledu provjetravanja otkopa odnosno širokih čela moguća su sljedeća
riješenja:

- serijsko provjetravanje širokih čela,

- serijsko provjetravanje sa djelomičnim osvježavanjem vazdušne struje, provjetravanje

svakog širokog čela zasebnom svježom vazdušnom strujom

Najveća sigurnost i najpovoljnija radna atmosfera ostvaruje se kod trećeg načina, a

najnepovoljniji je prvi način. Međutim u izvjesnim slučajevima primjenjuje se kombinacija
silaznog i uzlaznog razvođenja vazduha.

7.2. Količina vazduha

Sigurnost i ekonomičnost projekta ventilacije zavisna je u velikoj meri od pravilnog
određivanja potrebnih količina vazduha. Ukoliko su one nedovoljne, znači da je zapostavljena
sigurnost, a ukoliko su prevelike cio sistem je predimenzioniran. Da bi se došlo do optimalnih
parametara provjerava se da li usvojene količine zadovoljavaju naročito potrebe razrjeđivanja
opasnih gasova, smanjenja zaprašenosti, odvođenja gasova miniranja, obezbjeđenja povoljnih
klimatskih prilika. Zavisno od uslova u jami, potrebno je uzeti u obzir i gubitke, pa
definitivno usvojiti količine vazduha sa izvjesnom rezervom, čime će se otkloniti mogućnost
da neki dijelovi jame dobiju smanjenje količine vazduha i pored toga što su one pravilno
proračunate.

Prema Skočinskom za rudnike sa pojavom gasova predlaže se određivanje potrebne količine

vazduha po obrascu:

V = 0,135 VCH4 ・ P (m3/min)

VCH4 – metanoobilnost jame (m3/min)

P – dvnevna proizcodnja (t)

7.3. Depresija i ekvivalentni otpor jame

Da bi se odredila depresija, potrebno je predhodno izračunati otpore jamskih prostorija
i cijele ventilacione mreže. Ovde je moguće postupiti na dva načina: odrediti samo
pojedinačne otpore, odnosno otpore prostorija pa ih posle samo povećati za izvjestan procent i
time obuhvatiti uticaj lokalnih otpora. Ipak ukoliko se ne ide od krivine do krivine ili od jedne
do druge promjene u profilima, moraju se uzeti u obzir najkarakterističniji lokalni otpori u
jami : (prigušivači, vjetreni mostovi, vjetreni kanali) Sve ovo utiče na povećanje otpora, a
samim tim i na povećanje depresije.

U stvarnosti postoji i faktor koji utiče na smanjenje depresije. To su gubici vazdušne

struje, pa će računski dobijena depresija da se razlikuje od stvarne utoliko što će stvarna
depresija uvek biti manja, ako su gubici veliki. Kod izrade projekta ventilacije mora se stalno
imati u vidu proizvodnja i dinamika otkopavanja. Zavisno od promjene ovih parametara
mjenja se i potreba za vazduhom i ventilaciona mreža, što će uticati na promjenu depresije.
Izradom potencijalne šeme otkrivaju se kritična mjesta u jami i gdje treba tražiti rješenja za
poboljšanje.
 8. Provjetravanje površinskih kopova

8.1. Principi provjetravanja površinskih kopova

S povećanjem dubine površinskog kopa, u zavisnosti od primjenjene tehnologije
eksploatacije, konfiguracije kopa, geografskog položaja ležišta i drugih uslova, dolazi i do
ozbiljnih problema aerozagađenja površinskog kopa. Štetni gasovi se stvaraju pri radu opreme
s motorima na tečna goriva, masovnom miniranju i termičkom bušenju.

Emisija štetne prašine se vrši u procesu izrade minskih bušotina, pri utovaru minirane
mase i pri transportu masa, odnosno pri kretanju transportne opreme. Koncentracija i
rasprostiranje aerozagađenja, emisija štetnosti u okolini proizvodnih objekata sa konstantnom
emisijom zagađenja u atmosferi površinskog kopa zavisi od:

- intenziteta emisije štetnosti,

- osobina emitovanih gasova i prašine, koje su od uticaja na stabilnost smjese sa

vazduhom,
- klime okoline površinskog kopa,

- konfiguracije terena,

- primjenjenih postupaka za smanjenje koncentracije aerozagađenja i sprječavanje

emisije zagađenja u okolini objekata.

Da bi se spriječilo opasno aerozagađenje površinskog kopa, potrebno je upoznati

osnovne načine prirodnog provjetravanja posmatranog površinskog kopa, osnovne izvore
zagađenja, dinamiku rasprostiranja štetnosti i intenzitet emisije, te na bazi tih podataka
projektovati načine i sredstva za obezbjeđenje normalnog sastava vazduha na površinskom
kopu.

8.2. Prirodno provjetravanje površinskih kopova

Prirodno provjetravanje ili aeracija i dekoncentracija štetnih gasova i prašine u
površinskom kopu ostvaruje se prirodnim pokretanjem vazduha pod uticajem dvaju sila i to:
1. termičkih zbog razlike u temperaturama slojeva vazduha na raznim dubinama kopa i 2.
dinamičkih sila koje potiču od vjetra. Nivo zasićenosti atmosfere kopa štetnim materijama
zavisi od režima i brzine vazdušnih tokova, koji se pojavljuju pri različitim šemama prirodnog
provjetravanja geometnje površinskog kopa i emisije štetnih materija pri radu opreme u
površinskom kopu.
 8.3. Mehaničko provjetravanje dubokih površinskih kopova
Mehaničko provjetravanje kopa treba da obezbijedi:

- dekoncentraciju i iznošenje aerozagađenja iz dijelova kopa sa intenzivnom emisijom,

- provjetravanje zona kopa sa intenzivnom emisijom,

- uspešno provjetravanje celog kopa i sprečavanje i likvidacija inverzija.

Povećano pokretanje vazduha u kopu može biti izazvano pomoću mehaničkih,

toplotnih i kombinovanih sredstava. Pri tome potrebno je ispuniti sljedeće zahteve:

1. Pokretanje, odnosno dodavanje neophodne količine čistog vazduha, njegovo mješanje

sa vazduhom u kopu i udaljavanje zagađenog vazduha ili njegovo podizanje u zonu
nižeg reda da bi se prirodnim putem udaljio iz kopa.
2. Isključivanje dopunskih zagađenja atmosfere kopa, pri radu uređaja za provjetravanje.
3. Uređaji za mehaničko provjetravanje treba da rade po potrebi (periodično) u zonama
sa povećanim zagađenjem u kopu, to jest da je moguće njihovo premještanje i
podešavanje uslovima u kopu za aktivnu aeraciju vazduha na radnim mjestima.

8.4. Izbor ventilatora i njihove lokacije u površinskom kopu za uspešno

provjetravanje
Još uvijek nema standardizovanih ventilatora za mehaničko provjetravanje površinskih
kopova. Za potrebe provjetravanja na površinskim kopovima ili udolina sa pojavom otrovnih i
zagušljivih gasova u njima, korišteni su ventilatori sa avionskim klipnim ili turboreaktivnim
motorima, a takođe turbo ventilatori. Rudnički ventilatori, zbog svoje masivne konstrukcije i
velike buke koju stvaraju pri radu, ne mogu biti primjenjeni za provjetravanje površinskih
kopova. Konstruktori ventilatora za provjetravanje površinskih kopova treba da zadovolje
sljedeće uslove koji se traže od ventilatora za te namjene:

1. Visoka pouzdanost i mogućnost usmjeravanja vazdušne struje, (s maksimalnom

mogućom količinom vazduha u pokrenutoj vazdušnoj struji, u horizontalnom
nagnutom i vertikalnom pravcu), i sa potrebnim vremenom rada ne manje od 1000
sati.
2. Postrojenje treba da bude pokretno i po mogućnosti autonomno.
3. Za montažu postrojenja treba koristiti šasije kamiona ili druge mobilne platforme.
 4. Pult za upravljanje treba da se nalazi u specijalnoj kabini koja će štititi rukovaoca od
buke, dejstva vjetra (promaje) i toplote ili hladnoće. Ona treba da omogući potrebnu
preglednost rada celog postrojenja.
5. Za rukovanje postrojenjem treba izdati posebna uputstva koja se odnose na
stabilizaciju postrojenja pomoću hidrauličnih oslonaca, usmjeravanje ose slobodne
vazdušne struje u pravcu izvora aerozagadenja ili zone sa povećanom koncentracijom
gasova i prašine, zatim na požarnu zaštitu itd.

ZAKLJUČAK

Pod pojmom ventilacije ili provjetravanja rudnika podrazumjeva se plansko dovođenje

svježeg vazduha u sve rudničke prostorije koje služe za eksploataciju korisnih mineralnih
sirovina i to u dovoljnim količinama za normalan rad, kao i odvođenje rudničkog vazduha iz
podzemnog proizvodnog sistema.

Provjetravanje rudnika ima dvojaku zadaću:

 održavanje jamskih klimatskih prilika pogodnih za rad
 razrijeđenje i odvođenje zagušljivih, otrovnih i eksplozivnih plinova i prašine.

Ventilacioni sistem rudnika jeste aerodinamička cjelina koja se sastoji iz mreže

prostorija – provodnika vazdušne struje i svih izvora depresije, pod čijim se uticajem
ostvaruje strujanje vazduha. Imamo tri vrste ventilacionih šema: Centralni ventilacioni sistem
je onaj sistem kod kojeg se otvori za odvođenje vazduha iz rudnika nalaze u samom središtu
ležišta, dijagonalni ventilacioni sistem je onaj sistem kod kojeg se otvori za ulaznu i izlaznu
vazdušnu struju nalaze na dvije suprotne strane ležišta, kombinovani ventilacioni sistemi
sadrže elemente i centralnog i djagonalnog sistema.
 LITERATURA
1. IVKOVIĆ M. (2007) Ventilacija rudnika (odabrana poglavlja za predavanja).
2. RMU „BREZA“ Breza, (2010) Priručnik za kopača uglja (interni).
3. JOVIČIĆ V. (1989) Ventilacija rudnika. Univerzitet u Beogradu.
4. Internet

http://rgn.hr/~mklanfar/nids_mklanfar/VJETRENJE/VJETR_RUD_Propisi.pdf

http://fotografija.ba/wp-content/uploads/2012/06/Rudnik_Breza.pdf

http://www.quality.unze.ba/zbornici/QUALITY%202007/052-Q07-026.pdf