Professional Documents
Culture Documents
نووری سەعید
نووری سەعید
ئامادەكردنى
فاتيمة ئةكرم عزيز
مامؤستايى بابةت
مسعود
سالى خويندنى
2019 _2020
ناوەرۆک
پێشەكى2.......................................................................................................................................... :
نووری سەعید 3....................................................................................................................................
نوری سەعید و نەوت 5............................................................................................................................
نوری سەعید لە كەركوك 6...................................................................................................................... :
نووری سەعید و تورکیا و ئێران 9................................................................................................................
سەرچاوەکان 9.................................................................................................................................... :
1
پێشەكى:
سەرکەوتنی کودەتاکەی عبدلکریم& قاسم بەسەر شای عێراقدا& شەوەکەی نوری& سەعید رادەکاتە ماڵی کەسێکی
نزیکی زوو زوو& دەچیتە سەربان و دەگەریتەوە چەندین ج&&ار دووب&&ارەی دەکات&&ەوە ،خزمەک&&ەی ئ&&ەڵیت ئ&&ەوە
چێ دەکەیت خۆ ش&&ێت ن&ەبوویت؟؟ ئ&&ەویش واڵمی ئەدات&ەوە ئ&&ەڵیت س&ەیری ئاس&مان دەک&ەم دەم&ەوێت ب&زانم
فرۆکەکانی& بەریتانیا& بۆردومانی کودەتاچیەکان دەکەن؟
خزمەکەی ئەلیت بۆچی؟ نووری& سەعیدیش وەاڵم ئەداتەوە ئ&ەلیت ئەگ&ەر ب&ەریتانیا دژی کودەتاچیەکان بێت
ئەوا واتای ئەوەیە کودەتاچیەکان نیشتمان پەروەرن بەاڵم ئەگەر هێرش نەکەن ئەوا بزان&&ە ب&&ەخوا ب&&ەریتانیای
سەگ و سەگباب ئێم&&ەی فرۆش&&تووە.دوات&ر& دوای چەن&&د کاتژمێریک دەک&&وژریت و تەرمەک&&ەی ئەس&&وتینن و
دەیگەرینن لە شەقامەکانی بەغدا .
تێبینی:ن&&ووری& س&&ەعید یەکێک ب&&ووە لەکەس&&ە موس&&ەقەف و زیرەک&&ەکانی ع&&ێراق ل&&ە ب&&واری سیاس&&ی و
دەوڵەتداری نمونەی نەبووە وەک زوو دەیان وت ئاهیی شا و نووری& سەعیدە وا عێراق کاول بوو
نووری سەعید
ن&ووری& س&ەعید س&ەرەك وەزیرانی& ک&اتی پاش&ایی ع&یراق ب&وو ،س&ەرەتای پ&ەنجاکانی س&ەدەی راب&ووردوو
خۆپیشاندانێکی گەورە ه&ەموو بەغ&دا و ش&ارەکانی ع&ێراقی گرت&ەوە ،داوایان دەک&رد چ&ەکیان ب&دەنێ و بچن
فەلەستین ئازاد بکەن.بە بژی و بڕووخێ& ژیانیانیان وەستاندبوو ،مەسەلەکەیان وا گەورە کردبوو& واڵتەکەیان
خستبووە مەترسییەوە.ناچار& نووری& سەعید هاتە ناو خۆپیشاندەرانەوە و ،پێی وتن زۆر چاکە داواکەتان زۆر&
راست و نەتەوەییانەیە ،سبەی لە گۆڕەپانی مەیدان ،چەند پاسێك دێنین ،ئیوەش خۆتان ئامادە بکەن س&&وارتان
ئەکەین و لەسەر سنوور چەکتان بە س&&ەرا داب&&ەش ئەک&&ەین ب&&ڕۆن ب&&ۆ رزگ&&ار& ک&&ردنی فەلەس&&تین.ب&&ۆ س&&بەینێ
ژمارەیەکی زۆر پاسیان ئامادەکرد ،بۆ ئەوەی ئەو شۆرشگێرانە سوار بکەن و بڕۆن بۆ رزگاری فەلەستین،
بەاڵم یەك تاکە کەس نەهات بۆ ئەو مەبەستە.پاسەکان گەڕانەوە گەراج و ،خۆپیشاندانیش فت.
١٨٨٨ لەدایکبوون
بەغدا ،عێراق
تورک نەژاد
ئیسالم ،سوننی ئایین
لە ساڵی ١٩٤٩دا حزبی دەستووری نووری سەعید...
3
لە ساڵی ١٩٤٩دا حزبی دەستووری& نووری سەعید لە عێراقا دامەزرابوو ،ئەم حزبە خۆشەویستی& هەموو
کەس نەبوو ،لە کۆڕێکا& باسی ئەو حزبە هاتەپێشەوە .داود بەگی ف&&ەتاح ب&&ەگی ج&&اف وتی :ل&&ە ک&&ورددا ک&&ەس
بەقەدەر بەگزادەی جاف پارەی بەو حزبە نەداوە :.لە کورددا& کەس بە قەدەر بەگزادەی جاف نەچوونەت&ە ن&او
ئەو حزبەوە
4
نوری سەعید لە كەركوك :
نوری سەعید دوای گەشتێک بۆ کوردستان ،لە کەرکوک لەگەڵ سەرۆک خێڵە کوردەکاندا& ک&&ۆ بوویەوەو&
ب&&ەڵێنی س&&ەلماندنی ماف&&ە نەتەوایەتییەکانی ک&&وردی& پێ&&دان .دوایی داواک&&انی& ک&&ردوە ب&&ە پرۆژەیاس&&ایەک و
بەناوی& حکومەتەوە خستیە بەردەستی کابینەکەی.
شەمزینی لەو بارەیەوە نووسیویەتی" :حکومەتی عێراق بۆ یەکپارچەکردنی& هەموو& ناوچە کوردنشینەکان
لە چوارچێوەی یەک ناوچەی ئۆتۆنۆمدا ،پرۆژە یاسایەکی ئامادەکرد &.دوای م&&ۆرکردنی رێککەوتننام&&ەی
ن&&اوبراو& لەالیەن ن&&وری س&&ەعیدی س&&ەرۆکوەزیرانی& عێراق&&ەوە ،ش&&ەڕ و پێک&&دان لەناوچ&&ەکانی شۆڕش&&دا
نەماوە ،ئاسایش و ئارامی ناوچەکەی گرتوەتەوە ،بەاڵم وەصی عەبدولئیال دژی دەرک&&ردنی ئ&&ەم یاس&&ایە و
سەلماندنی م&افی ئۆتۆن&&ۆمی& ب&وو .لەس&ەرێکی تریش&ەوە پەرل&ەمان رێککەوتنامەک&ەی ب&ەدڵ ن&ەبوو .بۆیە
وادەردەکەوێ کە مۆرکردنی& رێککەوتننامەکە لەالیەن حکوم&&ەتی ن&&وری س&&ەعیدەوە ،ل&&ە فێڵێکی سیاس&&ی
بەوالوە ،هیچ شتێکی تر نەبووە".
نەتەوە پەرستەکانی ناو حکومەتی عێراق بەم رێککەوتن رازی نەبوون و نوری سەعیدیان بە خیانەتکار
لە قەڵەمداوە و ناچاریان کردووە لە حوزەیرانی ١٩٤٤دەست لە کار بکێشێتەوە .لە جێگەی ئ&&ەو حەم&&دی
پاچەچی لە ٣/٦/١٩٤٤دا کابینەی نوێی پێکهێناوە و ماجید مستەفا ک&&ە وزیر& ب&&ووە ل&&ە کابینەک&&ەی ن&&وری&
سەعید لە کار دوورخراوەتەوە.
پاچەچی ،سیاسەتێکی توندی& بەرامبەر بە کورد گرتووەتەبەر و ه&&ەموو ئ&&ەو چارەس&&ەرانەی ک&&ە ک&&ورد& و
نوری سەعید لەسەری رێککەوتوون ،وەال ناوە و ئەفسەرە کوردەکانی& لە کوردستان دوور& خس&&تووەتەوە.
مەسعود& بارزانی پێیوایە "بەریتانییەکان لە پشتی ئەو شانۆگەرییەوە بوون".
ەس&&اڵی ١٩٥٧گۆڤ&&اری& ( )THE READERS DIGESTوت&&ارێكی لەس&&ەر ع&&یراق نووس&&یووە،ئ&&ەو
سەردەمە نوری& سەعید سەرۆك وەزیرانی عیراق بووە ،باس لەچۆنیەتی میزانیەی عیراقو دابەشكردنی ئەو
میزانییەو خەرجكردنی& دەكات ،بە سوپاسەوە هاوڕێیەكی خۆشەوستم ئەو مقالەی بۆ ن&&اردم وا م&&نیش دەیك&&ەم
بەكوردی ،وەك هاوڕێیەكەم بۆی نووسیبووم ” ئەو مەقالە بخوێنەوە ئینجا دەزانیت ئەو دزو جەردانەی ئیستا
چ كارەساتێكیان بەسەر خەڵكو میللەت هێناوە ،ئەو وت&&ارە بخوێن&&ەوە ئینج&&ا دەزانیت ك&&ە میلل&&ەتی ئێم&&ە چەن&&د
گوناحەو چ غەدریكی لێ دەكرێت ،بەخوێندنەوەی گریانت بۆ واڵتەكەمان دێت”
5
جیهان دروست ناكاتو رۆژئ&&اوا بەتون&دی& پش&تیوانی& دەك&ات،ه&ەروەها بزوتن&ەوە سۆشیالیس&تیەكانیش گ&ەفی
لێناكەن ،ئەو واڵتە لە گەسەندن دایەو لە بواری گەشەدا پشت بەتوانا مادیو سەرچاوەكانی& خ&&ۆی دەبەس&&تێت
ئەوەی پێویستی& پێیەتی ئامۆژگاریو یارمەتیدانی تەكنیكیە ،ئ&&ەو واڵت&&ە (ع&&یراق)ە ك&&ە روبارەك&&انی دیجل&&ەو
فورات بەناویدا گوزەر دەكەن.
پێش حەوت س&اڵ بەش&ی زۆری& ع&یراق بیاب&ان ب&وو،س&ێ بەش&ی دانیش&توانەكەی ل&ە خ&انووی& ق&وڕ دەژیانو
بەدەست نەخۆشیەوە دەیاننااڵن&د& بەتایب&ەتی م&ەالریا،تراخۆم&او& ئیس&هالی ،ش&ارەكانیش ل&ەو وەزع&ە بێ ب&ەری
نەبوون.ئ&&ەمڕۆ& ع&&یراق ل&ە رووی& ژیاریەوە بەش&&ێوەكی ب&&ەرچاو ب&&ەرەو پێش&&ەوە دەچێت،پ&&رۆژەی گ&&ەوریان
جێبەجێ كردووە،وەك پرۆژەی& كۆنترۆلی الفاو،بەره&&ەمی وزەو خ&&واردنو پێش گرت&&نی& ك&&ۆچی الدێیەكان،
ئەوەش بە باشكردنی ژیانی گوندەكان ،باشكردنی& زەویەكان بە ش&یوەكی ب&ەرچاو.پێش چەن&د مانگێ&ك،پاش&ای
گەنج فیص&&لی دووەم بەن&داوێكی گ&ەورەی لەس&&ەر روب&&اری& ف&ورات ك&&ردەوە ،ل&ە لیوای حیل&&ە،بەرنام&&ەی ب&&ۆ
دارێژراوە ك&&ە رووب&&ەری& 148.000هێكت&&ار زەوی دێم&&ەكار ئ&&اودێر بك&&اتو ئام&&ادەی بك&&ات ب&&ۆ كش&&توكاڵ،
هەروەها پاشا گەنجەك&&ە وەك ق&&ەرەبوو 40.000هیكت&&اری& بەس&&ەر جوتیارەك&&ان دابەش&&كرد ك&&ە ل&&ە پرۆژەك&&ە
زیانیان بەركەوتووە ،كە ژمارەیان ٢،٠٠٠جوتیار& بوو.
هەر لەهەمان هەفتە پاشا گەنجەكە سەفەری كرد بۆ موصل ،بۆ ئەوەی كارگەی خوریو چنین بكات&&ەوە ،ك&&ە
گوژمەی تێچووی& چوار ملیۆن پاوەن&د ب&ووە،ل&&ە بەغ&&دا بل&دۆزەرەكان دەبینی ،ئ&ەو رێگ&&ا بیابانیان&ە دروس&&ت
دەكەنو قیرتاوی& دەكەن ،بۆ ئەوەی ئامادەكاری بكەن بۆ دروست& كردنی 1250یەكەی نیشتەجێ ب&&وون.دوو
پردی گەورە دروست كراون لەسەر دیجلە بە گوژم&&ەی 1.500.000پاوەن&&د ،ه&&ەر لەس&&ەر روب&&اری& دیجل&&ە
بەنداوێكیان دروست كردووە لە لیوای سامەرا ،بەگوژمەی 14ملیۆن پاوەند ،كە ئ&&ەوەی دوایی& بەربەس&&تێكی
گەورە دەبێت لە بەردەم الفاو ،كە هەرەشەی لەشارەكانی بەغداو باشووی عیراق دەكرد.
لە پالنی بوژانەوە عیراق وا بڕیارە 40.000یەكەی نیشتەجێ بوون دروست بكرێت 25.000ت&ەواو ب&ووە،
هەروەها ٥میلۆن پاوەند بۆ كەرتی تەندروستی& تەرخان كراوە 1000 ،قەرەوێلە ب&&ۆ خەس&&تەخانەكانی بەغ&&دا
تەرخان كراوە ،دەستیان كردووە بە دروستكردنی ٥٠خەس&&تەخانە لەسەرتاس&&ەری& ع&&یراق ،لەح&&ەوت س&&اڵی
رابردوو ٢٥٠خوێندنگای نوێ كراوەتەوە خوێندكارەكان دەستیان بە دەوام كردووە لەناویانداپیاوی بەهێز لە
عیراق ( نوری سعید )ە سەرۆك وەزیرانی چەن&&د ج&&ار ه&&ەڵبژاردراو ،ئ&&ەو پالن دارێ&&ژەرو& جێ ب&&ەجێكاری&
پرۆژەكانی& بوژانەوەی عیراقە،پێشتر& نەوتی عیراق مۆنۆپ&&ۆل كراب&&وو& لەالیەن كۆمپانیا بیانیەكان&&ەوە ،بۆیە
لەس&&اڵی ١٩٥٢ن&&وری س&&عید داوای ك&&رد گرێبەس&&تەكان وەك س&&عودیە بێت ك&&ە بەش&&ی واڵت %٥٠دەبێت
6
لەقازانج&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&ەكان.
نوری سعید دەڵێت ” :ئاگادار دەبمو مكوڕم& لەسەر ئەوەی پارەی نەوتی عیراق نەكرێت&&ە ئۆتۆم&&بیلی ك&&ادیالك
كە بەدەست دەرەبەگەكانەوە بێت ،وەك ئێستا بەدەست ئەمیرەكانی س&&عودیەوەیە” ه&&ەروەها پارەیەكی زۆری
عیراقی بۆ پرۆژە گەورەكانی بوژانەوەی ستراتیژی تەرخانكراوە كە %٧٠داهاتی عیراق ب&&ۆ پ&&رۆژە دوور&
م&&ەوداكان %٣٠ ،ب&&ۆ پ&&رۆژە هەنوكەیەكان دەبێت ،لیژن&&ەی بونیاد نان&&ەوەی ع&&یراق ك&&ە ن&&وری س&&عید
سەرۆكایەتی دەك&&ات ل&&ە دە ئەن&&دام پێ&&ك ه&&اتووە ك&&ە ب&&ەتواناو بەدەس&&تپاكو& ش&&ەفاف ناس&&راون ،لەناویان&&دا دوو
راوێژكاری بیانی هەیە یەكیان بریتانیو ئەوەی تر ئەمریكیە.عیراق كە پارەی لەبانكی دەولی قەرز كردب&&وو
بە بڕی 12.800.000پاوەند ،بۆ ئەوەی دەست بە پرۆژەكانی& بكات ،لەماوەی دوو ساڵدا پارەكانی داوەت&&ەوە
هیچ بڕە پارەیەكی لەس&&ەر ن&&ەماوە،ئ&&ەمڕۆ ع&&یراق ق&&ەرزای هیچ الیەنێك نییەو نزیك&&ە ل&&ە خ&&ود س&&ەروەری
دارایی ،لەبەرامبەر ئەوە س&&عودیە ك&&ە ل&ە ع&&یراق بەره&&ەمی ن&&ەوتی زیاترە هیچ پرۆژەیەكی گ&&ەورەی نییە
لەسەر خاكەكەی ،قەرزیشی& لە ئەمریكا وەگرتوو& بە بڕی ٥٠ملیۆن دۆالر.
7
سەرچاوەکان :
كمال مظهر احمد ،نورى السعيد،مكتبية اليقضة العربية،بغداد .1994، -1
نشاة نوورى& سعيد سعد سوسة الحوار المتم&&دن_الع&&دد 2019_6190:المح&&ور:دراس&&ات وابح&&اث فى -2
التاريخ والتراث واللغات.
كتيبى (الليلة االخيرة ..مجزرة قصر& الرحاب) -3
ناوةروك:
.پێشەكى2............................................................................................
نووری& سەعید2.......................................................................................
سەرچاوەکان9.........................................................................................
8