‫حكومةتى هةريمى كوردستان _عيراق‬

‫وةزارةتى خويندنى باآل و تويذينةوةى زانستى‬

‫كؤليذي ثةروةردةى بنةرةت‬
‫بةشى زانستة كؤمةآليةتيةكان‪/‬بنيات*‬

‫ثةيوةندى نيوان سليم ثاشاى بابان لةطةل دةولةتى ئيران‬

‫ئامادةكردنى‬
‫فاتيمة اكرم عزيز‬

‫مامؤستاى بابةت‬
‫ليزان زرار‬

‫سالى خويندني‬
‫‪2019_2020‬‬
‫ناوةرؤك‬

‫ثيَشةكى‪3.........................................................................................................‬‬
‫سليم ثاشا‪4........................................................................................................‬‬
 ‫سليمان ثاشا‪......................................................................................................‬‬
‫‪5‬‬
‫بةخؤي و هةزار سوارة بيانيةكةى‪...........................................................................‬‬
‫‪6‬‬
‫عةلى خان طوئي بة سليم ثاشا نةدا‪.........................................................................‬‬
‫‪8.‬‬
‫ناوضةيةكى دى ئيران دةدريت بة سليم ثاشا‪...............................................................‬‬
‫‪11‬‬
‫سةرضاوةكان‪.....................................................................................................‬‬
‫‪13‬‬

‫ثيشةكى‬
‫س ەلیم ب ەگ‪ ،‬كوڕی (بەكرەس وور ب ەگ‪1714-1703‬ز)ی م یری پێش ووتری باب ان ب ووە‪ .‬س ەرەتای‬
‫دەركەوتنی لە سەر شانۆی رووداوەكان‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ئەو كاتەی (نادر شا‪1747-1736‬ز)ی ئ ێران ب ە‬

‫‪2‬‬
‫مەبەستی داگیركردنی بەغدا‪ ،‬ساڵی (‪1743‬ز) هێرشێكی گەورەی بە فەرماندەیی خ ۆی و ب ە س وپایەكی (‬
‫‪ )170‬هەزار سەربازیی لە دوو ق ۆڵی (ش ارەزوور و مەندەلی)ەوە ب ۆ داگ یركردنی سەرتاس ەری ع ێراق‬
‫دەست پێ‌ كردوە‪ .‬لەو هەڵمەتەدا زورب ەی گون د و ق ەڵاكانی دەشتی ش ارەزوور داگ یر و تاڵان ك راون ك ە‬
‫س ەلیم ب ەگ ل ەو كات ەدا لەالیەن (خال د پاشا‪1743-1729‬ز)ی ئامۆزایەوە ب ە سەرپەرشتیاری ناوچەك ە‬
‫دیاری كراوە‪.‬نادرشا بە هەواڵەكەی زانیووە‬
‫ئەگەرچی سەلیم بەگ بە ه ۆی ن ەبوونی ه ێزێكی پێویس ت و تۆكم ە‪ ،‬ل ەوە دڵنی ابووە ن اتوانێت روو ب ە‬
‫رووی هێزی داگیركەری ئێران ببێتەوە‪ ،‬داوای لە سوارە چەكدارەكانی خۆی كردوە ب ۆ ئ ەوەی ب وون و‬
‫هێزی بابانییەكان لە ناوچەك ەدا بس ەلمێنن‪ ،‬ل ە دواوە ه ێرش بكەن ە س ەر پاش كۆی س وپاكە و بارگ ە و‬
‫پێداویستیە تایبەتییەكانی نادر شا دەست بەسەردا بگرن‪ .‬دوای پەالماردان و كوشتنی چەند پاس ەوانێك و‬
‫پەرتەوازەبوون و هەاڵتنی ئەوانی تر‪ ،‬ئینجا توانیوویانە بە ئاسانی دەست بەس ەر ت ەواوی كاروانەك ەدا‬
‫بگرن و تااڵنیان كردوە‪.‬دوای ئەوەی نادر شا بە هەواڵەكەی زانیووە‪ ،‬لەبەر ئەوەی لەو كاتەدا مەبەستی‬
‫بووە كوردەكان لە خۆی نزیك بكاتەوە و یارمەتی (ئەحم ەد پاشا‪1747-1723‬ز)ی والی بەغ دا ن ەدەن‪،‬‬
‫نامەیەكی بۆ سەلیم بەگ ناردوە و لە بەرامبەر ئەو بوێرییەدا جگە ل ە س تایش ك ردن‪ ،‬داوای لێ‌ ك ردوە‬
‫ئەو كەلوپەالنەی دەستی بەسەردا گرتووە بیگەڕێنێتەوە‪ ،‬هەروەها حەزیش دەكات سۆز و خۆشەویس تی‬
‫ێ بك ات‪،‬‬
‫خۆی بۆ پیاوێكی چ او نەترس ی وەك و ئ ەو نیش ان ب دات و ل ە بارەگاك ەی خ ۆی دا پێش وازی ل ‌‬
‫كەواتا پێویستە لە زووترین كات دا سەردانی بكات‪ .‬هەر بۆیە سەلیم بەگ زۆر ئازایان ە و بێ‌ دواك ەوتن‬
‫چووە بۆ دیدەنی نادر شا‪.‬‬

‫‪:‬سليم ثاشا‬
‫لة (قةآلضؤالن)دا جيطير بووة وة لة ئيعتبارى* ئةم ئةميرةوة طةرف*دارى* ئ*يران ل*ة ب*ةينى ئوم*ةراى بةب*ةدا‬
‫ثةيا بوو‪.‬سةليم بةط بة تةبيعةت حكومةتي بةغداى ئةناسى‪ ،‬بة نادر شاة ثشت ئةستور* بوو وة هةموو* ئ*ةمر و‬
‫نةهي لةو وةرئةطرت‪ .‬خ*اكى بةب*ة ت*ةواوى* ب*ووة وآلتيكى* حةج*ةم‪ .‬ئةحم*د ثاش*ا والى بةغ*داد ل*ة ‪ 1160‬ي‬
‫هجريدا بة لةشكرةوة رووي كردة خاكى بةبة‪ .‬عولةماو مةشايخى ئ**ةم وآلت**ة مس**اعةدةي ش**ةرى ب**ةينى دوو*‬

‫‪3‬‬
‫موس**لمانيان ن**ةكرد‪ ،‬تةس**يرةوة خ**ةلك ل**ة (س**ةليم ب**ةط) تةكي**ةوةو ب**ة ن**اعيالجي (س**ةليم ب**ةط) ل**ة ق**ةآلي‬
‫(سرؤضك)داو‪(،‬شيرة بةط)ى براشى* لة (قةمضوغة)دا خؤيان قايم كرد لةشكري بةغداد (شيرة بةط)ي زؤر‬
‫زوو دةرثةران**د و رووي* ك**ردة (سرؤض**ك)‪ .‬ل**ةو بةين**دا نةخؤش**يةكي* ق**ورس* كةوت**ة لةش**كرى بةغ**داوة و‬
‫زؤريان لئ مرد واليش توشي نةخؤشي بوو ‪.‬لةو كاتةدا (سةليم بةط) بؤ دةخالةت كورةكةي ن**اردة الي والي‬
‫و بةشةرتى ئةمة كة لةطةل ئيران قةتعي عيالقة بكات ‪ ،‬دةخالةتةكةي قبول ك**را والى ل*ة ك**اتي طةران**ةوةي‬
‫بؤ بةغداد لة (دةلى عةباس) ئةمري خواى بةجئ هينا‬

‫سةليم ثاشا‪ ،‬هةرضةندة كة دةخالةتى كردبوو‪ ،‬بةآلم ديسانةوة لة طةرفدارى ئيران وازي نةهينا‪ .‬لةس**ةر ئ**ةم‬
‫والى ت**ازةي بةغ**داد مةش**هوور س**ليمان ثاش**ا‪ ،‬زؤرى* نةس**يحةت ك**رد‪ ،‬ب**ةآلم فاي**دةى ن**ةبوو‪ ،‬ه**ةتا لةط**ةل‬
‫(عوسمان بةط)ى حاكمى كؤيةو هةرير ئينتفاقى كرد و دةسى ب**ؤ (زةنطاب**اد)يش دري**ذكرد‪( .‬س**ةليم ثاش**ا)ى‬
‫والي بةغ**داد كةب**ة (اب**و ليل**ة) ش**وورةتي* س**ةندبوو‪ .‬ل**ة ‪1164‬ى هجري**دا (ب**ة ط**ويرةي طلش**ن م**ةعاريفي‬
‫‪1167‬ى هجري) ب*ة لةش**كريكى زؤرةوة رووى* ك**ردة خ**اكى بةب*ة‪ .‬ل**ة ض**وار قؤناغةي**ةكى بةغ**داد توش**ى‬
‫لةشكرى* (سةليم ثاشا)بوو‪ .‬لةدواى شةريكى* موناسيب (سةليم ثاشا) شكاو لةطةل ضةند سواريكيدا راي ك**رد‬
‫بؤ ئيران (سليم ثاشا) تا نزيك قةآلضؤالن هات و لةوئ سليمان بةطى كورى* خالي**د ثاش**اى مةنس**ةبى ثاش**اى‬
‫كرد بة حاكمى بةبة‪.‬‬

‫ا‪:‬‬ ‫سليمانثاش‬
‫لةشكرى* بةغداد لة ثاشدا رووى كردة (كؤية)و (عوسمان ثاشا)ى حاكمى ئ**ةوئ ل*ة ض**يايةكى نزي*ك كؤي**ةدا‬
‫تةنطةتاو كردو‪ ،‬لةكةل دوو* براى و كوريكيدا* طرتى و كوشتى‪( ،‬قوض بةط) ناو برايةكى عوس**مان ثاش**اش‬
‫لة قةآلى (هةوليردا) خؤى ق**ايم ك**رد ب**وو ل**ةدواى* موحاس**ةرة و تةض*يقى ك**ورت ئ**ةويش ط**يراو* ل**ةناوبرا‬
‫سليمان ‪ .‬تازة حاكمى بةبة ئةلين زؤر* ديندار و بةزةبر و زةنط بووة‪ .‬والى بةغداد زؤر ئةميني**ةتى ثي ب**ووة‪،‬‬
‫هةتا كؤية و هةريرو زةنطاب**ادو ض**ةند جيطةي**ةكى تريش**ى خس**تة ذي**ر ئيدارةي**ةوة وة ص**ةرفونةظةرى ل**ة‬
‫وةرطرتنى* مقتةعى ساآلنةش كرد تا بؤ ضةط و سيالحى لةشكرى بةبة صةرفى* بكاو ق**وةتيكى ب**اش ثيك**ةوة‬
‫بنئ ميجةر لؤنطريك‪ ،‬لة ئةسةرةكةي خؤيدا ئ**ةليت‪ ،‬ئ**ةم س**ليمان ثاش**اى بةبةي**ة فاص**يلةيةكى ك**ةم و زؤر*‬
‫نزيك ضواردة ساليك لة مةقامي ئيماراتدا* مايةوة‪ ،‬لة هةرة طةورةى ئةغزاى خانةداني بةبةي**ة‪ .‬ئؤردوةك**ةى‬
‫بؤ معاونةتى* والى بةغداد دائيمةن ئامادة بووة‪ ،‬وة لةكاتي تةنطانةدا ئؤردوي* بةغ*داديش يارم**ةتي حكوم**ةتى‬
‫بةب**ةى ئ**ةدا‪ .‬والى بةغ**داد س**ليمان ثاش**ا‪ ،‬ل**ة مةخت**ةرةى س**الى ‪1758‬ى ميالدي**دا‪ .‬ئ**ةم ح**اكمى بةبةي**ةى‬
‫بةرةقيبيكى* طةورةو بة تةهلوكة داوتة قةلةم‪ .‬بئينةوة سةر عةقيبةتى سةليم ثاش**ا‪ ،‬ئ**ةم ئ**ةميرة بةدبةخت**ة دوو‬
‫‪4‬‬
‫ساليك لة ئيراندا سورايةوة‪ ،‬بةآلم معاونةتى لةكةس نةدي‪.‬بةروايةتيك كةريم خان زاند‪ ،‬نيهايةت لة ش**كريكى‬
‫دوانزة هةزار كةسى داية‪ .‬سةليم بةط بةم لةشكرةوة هاتة س**ةر خ**اكى بةب**ة‪ ،‬ب**ةآلم موةف**ةق ن**ةبوو‪ .‬لةس**الى‬
‫‪1171‬ى هجريدا‪ ،‬لةطةل هةنديك قوةتى عةشايرى ئيران‪ ،‬ديسان هات**ةوة س**ةر س**ليمان ثاش**او ل**ة(قزلج**ة)‬
‫كةوتنة شةرةوة‪ ،‬ئةمجارةش سليمان ثاشا شكا‪ ،‬لة تةئريخض**ةى ئ**ةردةالن وا دةر ئةك**ةوئ ك*ة س**ليمان ثاش**ا‬
‫لةدواى شكاندنى* سليم ثاشا‪،‬شوينى* كةوتوةو* بةشيكى ئةردةالنيشى داطير* ك*ردووة ب*ةآلم ل*ة دواى*دا بةرامب*ةر‬
‫بة(سوبحان ويردي) خاني والى ثئي موحافةظة نةكراوة طةراوت**ة ثاش**ةوة‪ ،‬نيهاي**ةت ل**ةدواى ب**ةينيك س**ةليم‬
‫ثاشا هاتة بةغدادو دةخالةتى بة سليمان ثاشا ك*رد ب*ةآلم ل*ةوئ ب*ة تةئس**يرى(عادل*ة خ*انم)ى ذنى والى ك*ةس‬
‫رووى* نةدايةوة لة قاهيرةو يةئسدا مرد لةدواي وةفاتى سةليم ثاشا تةنيا رةقيبيك مابوو‪ ،‬كة ئ**ةويش محةم**ةد‬
‫بةطى كورى* خانة ثاشا بوو‪ *.‬واقيعةن ئةم ئةميرة لة سالى‪1174‬ى هيجريدا بة لةشكريكةوة هات**ة س*ةر وآلتى‬
‫بةبةو داطيري كرد‪ ،‬بةآلم ئةوةندةي ثئ نةضوو كةلة بةغدادةوة لةشكريك* بة ئيمدادى* سليمان ثاشاوة ه**ات و‬
‫لةسةر (ضةمى نارين) كةوتنة شةرةوة محم**د ب**ةط ش**كاو لةط**ةل هةن**ديك ئوم**ةرا ط**يرا و ك**وذرا* ئةحم**ةد‬
‫بةطى براشى دوو* دةفعةو هةر جارئ ضةند مانطيك حكوم*ةتى بةب*ةى طرت*ة دةس خ*ؤى‪ ،‬ب*ةآلم م*ةجبوور*‬
‫بوو بؤ سليمان ثاشاى بةجئ بهيليت وةفاتى (ابو ليلة) سليمان ثاشا(‪1175‬هيجرى) رةوش**ى خان**ةدانى بةب**ةى‬
‫حاكمانى* بةبة موتيعي ئ**ةمري بةغ**داد‬ ‫طؤرى واقيعةن تا وةفاتى ئةم والية‪،‬‬
‫بوون و‪ ،‬بةينيان زؤر ض**اك ب**وو ب**ةآلم ثاش**اى ت**ازة والى تيكي**داو‪ ،‬رةس**مى مةقت**ةعى دوان**زة س**الى وآلتى‬
‫بةبةى‪ ،‬كة زةمانى (ابو ليلة)دا بةرامبةر بة تةجهيزو تةسليحي لةشكرى بةبة بؤ سليمان ثاشا هيل**را ب**ووةوة‪،‬‬
‫بة جاريك* داواى كرد هةر ضةندة سليمان ثاشا موساعةدةو وةعدى والى ثيشووى كرد و سةرفونةزةركردنى*‬
‫رجا كرد ئيستيفادةى نةبوو ناضار* جوابى رةددةي بة بةغداد دايةوة‪ ،‬لةسةر ئةم**ة والى بةغ**داد كةوت**ة والى‬
‫بةغداد كةوتة لةشكر كؤكردنةوة بة تةبيعةت سليمان ثاشاش خؤى ئامادة كردوة‪ ،‬بة لةشكريكى شةش هةزار‬
‫سوارو* هةشت هةزار ثيادةو تؤث و ضةك و سيالحيكى باشةوة رووى كردة بةغدادو تا دةربةن**دى (قةش**قة)‬
‫هات و دةسى كرد ب**ة ت**ةحكيمى‪ .‬ك**ة لةش**كرى بةغ**داد طةيش**تة (دةلى ع**ةباس) كاغ**ةزيكى ب**ؤ ع**ةلى ثاش**ا‬
‫نووسي* و رجاى خوين نةرشتنى* ليكردو‪ ،‬خؤشى بةسةر ثردي (نارين)دا طةرايةوة دوانزة ئيم**امى (كف**ري)‬
‫لئرةشةوة ديس**ان رجانام**ةي ن**ارد‪،‬ب**ةآلم فائي**دةى ن**ةبوو‪ ،‬ميج**ةر لؤنطري**ك‪ *،‬ئ*ةلئ‪ :‬نيهاي**ةت دوو لةش**كري*‬
‫كةوتنة شةرةوةو لة نةتيجةدا لةشكرى بةبة شكاو سليمان ثاش**ا ب**ة هةش**تا س**واريكةوة راي ك**رد ب**ؤ ئ**يران‪،‬‬
‫بةآلم بة طويرةى دةفتةرةكةى حسين نازم بةط سليمان ثاشا لة ثيش شةردا خ**ةويكى* خ**راثي دي**وةو ل**ة دواى‬
‫ئةوة هةلساوة لةشكرةكةى تةسليمى ئةحمةدى ب**ةكى ب**راي ك**ردووة و نةس**يحةتى ش**ةر ن*ةكردنى* ك**ردووةو‬
‫خؤشى بة سواريكةوة ضؤتة ئيران بؤ الى (كةريم خانى زةند)‬
‫بە خۆی و هەزار سواری بابانییەوە‬
‫ب ەپێی س ەرچاوەكان؛ دوای گفتوگ ۆ ودانیش تنێكی دوورودرێ ژی دۆس تانە‪ ،‬ه ەمان ك ات ن ادر ش ا‬
‫فەرمانڕەوایی قەاڵ چواالن و میرنشینی بابانی ب ە س ەلیم ب ەگ س پاردوە و ل ە پش تیوانی و پاراستنیش ی‬
‫دڵنیای كردوەتەوە‪ .‬لە بەرامبەریش دا سەلیم بەگ‪ ،‬بەڵێنی داوە لەمەو دوا وەكو پاس ەوانێك ب ە خ ۆی و‬
‫هەزار سواری بابانییەوە لە خزمەت نادر شادا بێت‪.‬كاتێك خالد پاشای میری بابان هەواڵی الدانی خۆی و‬
‫دەستبەكاربوونی سەلیم بەگی ئامۆزای بیستووە و دڵنیابووە لەوەی كە توانای بەرەنگاربوونەوەی نیی ە‪،‬‬

‫‪5‬‬
‫بە ناچاری لەگەڵ خ ێزان و دەس ت و پێوەندەكانی دابڕیاری داوە ب ەرەو ئەس تەمبوڵ ك ۆچ بك ات‪ .‬جێگ ای‬
‫ئاماژەیە‪ ،‬بە درێژایی خ ەریك ب وونی هێزەك انی ئەحم ەد پاش ای والی بەغ دا ب ە ش ەڕ ك ردن و روو ب ە‬
‫رووبوون ەوە لەگ ەڵ س وپای ن ادر ش ادا‪ ،‬س ەلیم پاش ا ب ە س ەربەخۆیی كاروبارەك انی میرنش ینی باب انی‬
‫راپەڕاندوە و هیچ كاتێك گوێی بە فەرمان و داواكارییەكانی والی نەداوە‪ ،‬ب ەو هۆی ەوە ل ەو كات ەدا و ل ە‬
‫رووی بەڕێوەبردنەوە میرنشینی بابان بە كردوە لە دەسەاڵتی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی دابڕاوە‪.‬‬
‫لە دین هەڵگەڕاوە دادەنرێت‬
‫دوای كوژرانی نادر شای ئێران لە (‪1747-6-20‬ز)دا‪ ،‬ئەحمەد پاشا ئەوەی بە هەل زانیووە بۆ ئ ەوەی‬
‫سزایەكی توندی سەلیم پاشا بدات و میرنشینی بابان بهێنێتەوە ژێر دەس ەاڵتی قەڵ ەمڕەوی بەغ دا‪ ،‬ه ەر‬
‫بۆیە بە فەرماندەیی خۆی و بە هاوكاری (مورتەزا پاشا)ی والی ئەو كاتەی كەركوك و بەش ێك ل ە بەگ ە‬
‫بابانییەكان و فەرمانڕەواكانی كۆیە و باجەالن بە تەواوی هێزەكانیانەوە‪ ،‬هێرش ی ب ۆ س ەر س ەلیم پاش ا‬
‫دەست پێ‌ كردوە‪ .‬دوای ئەوەی لەالیەن م ەال و ش ێخ و زانای انی ئاینیی ەوە ئاگاداریی ەك باڵوكراوەت ەوە‪،‬‬
‫هەرچی شەڕی سوپای والی بەغدا و خەلیفەی عوسمانی بك ات ب ە ل ە دین هەڵگ ەڕاوە دادەن رێت! ه ەر‬
‫بۆیە سەلیم پاشا جگە لە پیاوەكانی خۆی كەسی بە دەورەوە نەماوە‪ ،‬ئەویش بە ناچاری رایك ردوە و ل ە‬
‫قەاڵی (سرۆچك(‪))1‬دا خۆی پەناداوە‪( ،‬ش ێر ب ەگ)ی براش ی ن اردوە ب ۆ ق ەاڵی (قەمچووخ ە) ك ە ل ەو‬
‫كاتەدا قەاڵیەكی سەخت بووە و كەوتووەتە سەر دەربەندێكی زنج یرە چی ای (س ارا) ل ە باش ووری خ ۆر‬
‫هەاڵتی دوكان‪.‬دوای ئەوەی ئەحمەد پاشا بە رێگ ای (حەس ەن تەپ ە و ت ابین)دا پ ەالماری قەمچووخ ەی‬
‫داوە‪ ،‬رۆژی (‪1747-9-12‬ز) و لە هەشتەم رۆژی مانگی رەمەزان دا شێر بەگ بە دیل گیراوە‪ ،‬پاش ان‬
‫هێزەكەی بە رێگای (گێچینە‪ ،‬سوسێ‌‪ ،‬تەپەرەش‪ ،‬سەر چن ار‪ ،‬تەپەك ەل و بێس تان س وور)دا ل ەوێوە ب ە‬
‫ناو دەشتی شارەزووردا بەرەو قەاڵی سرۆچك پێشڕەوییان كردوە‪ .‬دوای گەمارۆدانی سەلیم پاشا‪،‬‬
‫هەمان كات بە هۆی ئاو و هەوای ناسازگاری ئەو كاتەی وەرزی هاوینی ناوچەی شارەزوور‪ ،‬نەخۆش ی‬
‫مەالریا باڵوبووەتەوە و زوربەی سەربازەكانی ئەحمەد پاشا تووشی لەرز و تا بوون و خۆیشی نەخۆش‬
‫كەوتووە‪.‬بۆی بووە بە تكاكار‬
‫بەپێی هەندێك سەرچاوە؛ ئەگەرچی دواتر سەلیم پاش ا داوای بەخش ین و لێ‌ ب ووردنی ل ە ئەحم ەد پاش ا‬
‫ك ردوە‪ ،‬ئ ەویش ب ەو مەرج ەی روو ل ە ئ ێران وەربگ ێڕێت ل ێی خۆش بووە‪ ،‬ه ەروەها ب ە مەبەس تی‬
‫گوێڕایەڵی و پەیمان نەشكاندنیش كوڕێكی خۆی كردوە بە بارمتە الی والی بەغدا‪ ،‬هەروەها لەو بابەتەدا‬
‫ئام اژە ب ە گ رنگی رۆڵی دایكی س ەلیم پاش اش دەك رێت ك ە ب ۆی ب ووە ب ە تكاك ار الی ئەحم ەد پاش ا‪.‬‬
‫دوای ئەوەی نەخۆشی سوپاكەی و خودی ئەحمەد پاشای شپرزە كردوە‪ ،‬بە پەلە پاشەكشەیان كردوە ب ۆ‬
‫‪6‬‬
‫سەرای (سەید سادق) كە پاشاكانی پێش ووتری باب ان ب ە مەبەس تی راو ك ردن دروس تیان ك ردوە‪ .‬ئینج ا‬
‫ئەحم ەد پاش ا ب ە ف ەرمانێك ئ اڵوگۆڕی ب ە چەن د فەرمانڕەوای ەكی ناوچ ە كوردیی ەكان ك ردوە‪ ،‬لەوان ە؛‬
‫(سلێمان بەگ)ی كوڕی خالد پاشای میری پێش ووتری ب ە م یری باب ان و (محەم ەد ب ەگ)ی براش ی ب ۆ‬
‫قەرەداخ دەست نیشان كردوە‪ ،‬هەروەها ل ە بنەماڵ ەی میرەك انی س ۆران‪( ،‬عوس مان ب ەگ) ب ۆ كۆی ە و‬
‫(قۆچ بەگ)ی برای بە فەرمانڕەوای هەولێر داناوە‪ .‬لە بەگ ەكانی باج ەالن‪-‬یش‪( ،‬عەب دوڵاڵ ب ەگ)ی ب ە‬
‫فەرمانڕەوای درنە دیاری كردوە‪ ،‬دوات ر ب ە نەخۆش ی ب ەرەو بەغ دا گەڕاوەت ەوە‪.‬ب ە ف ەرمانی س وڵتانی‬
‫عوسمانی‬
‫دوا ج ار ه ەمان س اڵی (‪1747‬ز) ل ە (دەلی ع ەباس) ناحی ەی مەنص وریەی ئێس تا‪ ،‬دوای (‪ )28‬س اڵ‬
‫فەرمانڕەوایی بە جۆرێك (‪ )4‬ساڵ والی بەسرە و لە دوو جاردا ماوەی (‪ )24‬ساڵیش والی بەغدا‪ ،‬كۆچی‬
‫دوایی ك ردوە و تەرمەك ەی براوەت ەوە ب ۆ بەغ دا و ل ە گۆڕس تانی (ئیم امی ئ ەعزەم‪-‬ئ ەبو حەنیف ەی‬
‫نوعمان) بە تەنیشت گ ۆڕی (حەس ەن پاش ای ن وێ ‪1723-‌1704‬ز)ی باوكیی ەوە ب ە خ اك س پێردراوە‪.‬‬
‫هەرچەندە دوای مردنی ئەحمەد پاشا‪ ،‬بە فەرمانی سوڵتانی عوسمانی چەند كەسێك بۆ ماوەی ەكی ك ورت‬
‫وەكو والی بەغدا دانراون‪ ،‬بەاڵم دواتر (سلێمان پاشای كۆڵەم ەن‪1761-1750‬ز(‪))2‬ی زاوای ئەحم ەد‬
‫پاشا بە فەرمی بووە بە والی تازەی بەغدا‪.‬‬
‫ئەگەرچی ئەحمەد پاشا پێش ئەوەی بمرێت سەلیم پاشای لە میرایەتی باب ان خس تووە و س لێمان پاش ای‬
‫كوڕی خالد پاشای لە شوێنی داناوە‪ ،‬بەاڵم سەلیم پاشا كەڵكی لە ئاژاوە و پشێوی ئەو دوو ساڵەی بەغ دا‬
‫وەرگرتووە‪ ،‬هەر بۆیە لە ناوچ ە س نوورییەكانی باب ان ماوەت ەوە و ل ە ملمالنێ‌ دا ب ووە لەگ ەڵ س لێمان‬
‫پاشا‪.‬هەر بۆیە هەمان ساڵی (‪1750‬ز) س لێمان پاش ای والی ت ازەی بەغ دا‪ ،‬دووب ارە س ەلیم پاش ای ب ە‬
‫میری بابان داناوەتەوە‪ .‬هەرچەندە سلێمان پاش ای باب ان ب ە خۆش ی ملی ن ەداوە و ب ەرەنگاری ك ردوە‪،‬‬
‫بەاڵم لە روو بە رووبوونەوەكان دا شكاوە و بە ناچاری پاشەكشەی كردوە بۆ ناوچەكانی خۆر ه ەاڵت و‬
‫پەنای بردوە بۆ (حەسەن عەلی خان‪1751-1748‬ز)ی والی ئەو كاتەی میرنشینی ئەردەاڵن‪.‬‬
‫عەلی خان گوێی بة سليم ثاشا نەداو‪:‬‬
‫دوای ئەوەی سەلیم پاشا داوای لە والی ئەردەاڵن كردوە سلێمان پاشا داڵدە نەدات‪ ،‬بەاڵم حەسەن ع ەلی‬
‫خان گوێی پێ‌ نەداوە و بە مەبەستی دووبارە دانانەوەی سلێمان پاشا و دوورخستنەوەی سەلیم پاش ا ب ە‬
‫هێزێكی زۆرەوە بەرەو قەاڵ چواالن كەوتووەتە رێ‌‪ .‬لە بەرامبەریش دا‪ ،‬سەلیم پاشا داوای هاوك اری ل ە‬
‫سلێمان پاشای والی بەغدا كردوە‪ ،‬ئەویش (محەمەد ئەفەند)ی كەهیەی بە (‪ )7‬هەزار س ەرباز و ه ێزی‬
‫فەرمانڕەواكانی كۆیە و هەریر بۆ هاوكاری ناردوە‪ .‬كاتێك هەردووك سوپا ل ە نزی ك (م ەریوان) روو ب ە‬
‫‪7‬‬
‫رووی یەكتری بوونەتەوە‪ ،‬سەلیم پاشا (ف ەرهاد ب ەگ)ی ك وڕی ب ە نوێنەرای ەتی خ ۆی ن اردوە ب ۆ الی‬
‫حەسەن عەلی خان بۆ ئەوەی لەبری شەڕ بە ئاشتیانە كێشەكە چارەسەر بكەن و س لێمان پاش ا بدەن ەوە‬
‫دەستی بابانییەكان‪ ،‬ب ەاڵم والی ئ ەردەاڵن س وور ب ووە لەس ەر خواس تەكەی خ ۆی و ل ە رۆژی (‪7-29‬‬
‫‪ 1750‬ز) شەڕێكی گەورە روویداوە‪ .‬سەرئەنجام‪ ،‬هێزی والی ئەردەاڵن و سلێمان پاشا تووشی شكانێكی‬
‫زۆر خراپ بوون و لەالیەن سەلیم پاشاوە تەنانەت پایتەختی میرنشینەكەش داگ یركراوە و م اوەی (‪)13‬‬
‫رۆژ لە سنەدا تااڵن و كاولكاری كراوە‪ ،‬ئینجا هێزەكانی میری بابان گەڕاونەتەوە‪.‬‬

‫بەپێی سەرچاوەكان؛ دوای ئەوەی ساڵی (‪1751‬ز) سەلیم پاشا لە والی بەغدا ی اخی ب ووە‪ ،‬ب ە نهێ نی و‬
‫پش تیوانی حكوم ەتی ئ ەو كات ەی ئ ێران‪ ،‬لەگ ەڵ عوس مان پاش ای ف ەرمانڕەوای كۆی ە رێكك ەوتووە ب ە‬
‫مەبەستی جیابوونەوە لە دەسەاڵتی سلێمان پاشا و تاك الیەن ە س ەربەخۆییان راگەیان دوە‪ .‬دوای ئ ەوەی‬
‫بەرەبەرە دەستیان بەسەر ناوچەیەكی زۆردا گرتووە‪ ،‬ئینجا سلێمان پاش ای والی ل ە م انگی ح وزەیرانی‬
‫ئەو ساڵەدا بە سەركردایەتی خۆی هێرشی كردوەتە س ەریان‪ ،‬دوای ئ ەوەی س ەلیم پاش ا ب ە تێكش كاوی‬
‫هەاڵتووە بۆ ئێران‪ ،‬هەمان كات عەبدوڵاڵ پاشای (درنە و باجەالن)یش بۆ ئێران رایك ردوە‪ ،‬ب ەاڵم لەب ەر‬
‫ئەوەی پێشتر عوسمان پاشا و قۆچ پاشای برای لە هێرشی سوپای ئێرانییەكان دا زۆر ب ە توون دی روو‬
‫بە روویان بوونەتەوە‪ ،‬هەر بۆیە ئەوان نەیانوێراوە پەنا بۆ ژێر دەسەاڵتی حكومەتی ئێران ببەن‪.‬‬
‫كاتێكیش عوسمان پاشا نەیتوانیووە لە ناو كۆیە روو بە رووی سوپای والی بەغدا ببێتەوە‪ ،‬بە ( ‪)1500‬‬
‫سەربازەوە پاشەكشەی كردوە بۆ شاخی (ئاوەگرد)ی باكووری خۆر هەاڵتی كۆیە و دامەزراوە‪ .‬ه ەرچی‬
‫قۆچ پاشاش بووە هەر لە قەاڵی هەولێردا ماوەتەوە‪ ،‬بەاڵم سەرەڕای شەڕ و روو ب ە رووبوونەوەی ەكی‬
‫زۆر جوامێرانە‪،‬‬
‫دوا جار كۆتایی بە دەسەاڵتی هەردووكیان هاتووە(‪()3‬لەو بارەیەوە‪ ،‬شێخ رەسوڵ حاوی ك ەركوكلی ل ە‬
‫كتێبی (دوحە الوزراء فی تاریخ وق ائع بغ داد ال زوراء )دا‪ ،‬نووس یوویەتی‪ … « :‬س ەلیم پاش ا خ ۆی ل ە‬
‫ئێرانییەكان دەب ردە پێش و ب ە رێككەوتننام ە پەیوەن دی لەگ ەڵیان دا دەبەس ت‪ ،‬ل ەو دوایی ەش دا لەگ ەڵ‬
‫موتەسەڕیفی كۆیسنجەق عوسمان پاشا رێككەوت و جیابوونەوە و سەربەخۆیی جاڕدا‪ ،‬هەردووكیان ب ە‬
‫كەیفی خۆی ان ل ە ناوچ ە كوردیەك ە پ ەالماریان دەب رد و دەس ووڕانەوە و وردەوردە دەس تیان بەس ەردا‬
‫‪8‬‬
‫دەگرت … «‪.‬دوای ئەو رووداوانە‪ ،‬دووبارە سلێمان پاش ا ل ە س اڵی (‪1751‬ز)دا‪ ،‬ب ە ف ەرمانی س لێمان‬
‫پاشای والی بەغدا بووەتەوە بە میری بابان‪ .‬لەو كاتەش دا‪ ،‬سەلیم پاشا ماوەیەك ل ە س ەر س نوورەكانی‬
‫نێوان میرنشینی بابان و ئەردەاڵن ماوەتەوە‪ ،‬كاتێ ك حەس ەن ع ەلی خ انی والی ئ ەردەاڵن س ەر گ ەرمی‬
‫شەڕ و روو بە رووبوونەوە بووە لەگەڵ هێزەكانی (كەریم خانی زەند‪1779-1747‬ز(‪ ،))4‬سەلیم پاش ا‬
‫س وودی ل ەو دەرفەت ە وەرگرت ووە و ه ێزێكی (‪ )18‬ه ەزار س ەربازی ئام ادەكردوە‪ ،‬دوای ئ ەوەی ب ە‬
‫هاندان و هاوكاری پیاوە گەورە و ریش س پییەكانی ناوچەك ە و ب ە تایب ەت (محەم ەد ع ەلی س وڵتان)ی‬
‫فەرمانڕەوای بانە و هەورامان كە ماوەیەك پێشتر بە هۆكارێك حەسەن عەلی خ ان چ اوێكی دەرهێن اوە!‬
‫هاتووت ە ن او خ اكی ئ ەردەاڵن ب ە مەبەس تی داگ یركردنی س نەی پایت ەخت‪ .‬دوای ئ ەوەی ئ ەو هەواڵ ە‬
‫چاوەڕوان نەكراوە بە حەسەن عەلی خان گەیش تووە‪ ،‬بێ‌ دواك ەوتن ب ە هێزەكەی ەوە گەڕاوەت ەوە و ل ە‬
‫نزیك سنە لەگەڵ هێزەكانی سەلیم پاشادا روو بە رووی یەكتری بوونەت ەوە‪ ،‬ب ەاڵم ل ە كۆت ایی دا ب ەخت‬
‫یاوەری حەسەن عەلی خان نەبووە و هێزەكەی شكاوە و خۆیش ی ب ە ناچ اری ه ەاڵتووە‪ ،‬پاش ان س ەلیم‬
‫پاشا سنەی داگیركردوە‪.‬‬
‫لە هەردووك میرنشین دا‬
‫لەالیەكی تریشەوە‪ ،‬بە مەبەستی زیاتر فراوان كردنی قەڵەمڕەوییەكەی و چەس پاندنی دەس ەاڵتی رەه ای‬
‫خ ۆی ل ە ه ەردووك میرنش ین دا‪ ،‬س ەلیم پاش ا ه ەمان س اڵی ( ‪1751‬ز) لەگ ەڵ ك ەریم خ انی زەن د‬
‫رێككەوتووە میرنشینی بابان داگیر بكات‪ ،‬هەر بۆیە سوپایەكی (‪ )12‬هەزار سەربازیی ب ۆ ئام ادەكردوە‪.‬‬
‫دوای ئەوەی پێشڕەوی سوپاكەی گەیشتووەتە مەریوان‪ ،‬فەرمانڕەوای قەاڵی (قزڵج ە)ی نزی ك پێنج وێن‬
‫ب ە پەل ە تەت ەرێكی خ ۆی ن اردوە ب ۆ ق ەاڵ چ واالن و س لێمان پاش ای ل ە هەوڵەك ە ئاگ ادار كردوەت ەوە‪.‬‬
‫سەرئەنجام‪ ،‬شەڕێكی گەورە روویداوە كە لە مێژووی كورددا بە (دوازدە س وارەی م ەریوان) ناس راوە‪.‬‬
‫بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان؛ دوای ئەوەی حەسەن عەلی خان پەنای بۆ ئازاد خانی ئەفغانی ی ەكێك ل ە‬
‫سەركردە وەفادارەكانی نادر شا بردوە لە ئیسفەهان كە هەمان كات ئازاد خان زاوای خالد پاش ای م یری‬
‫پێشووتری بابان بووە‪ ،‬هەر بۆیە لە بەرامبەر پێدانی (‪ )4‬هەزار تمەن دا‪ ،‬حەسەن عەلی خ انی ب ە دی ل‬
‫ك راوی تەس لیمی س ەلیم پاش ا كراوەت ەوە و دوای (‪ )6‬مان گ زین دانی ك ردن ئینج ا ك وژراوە‪.‬‬
‫ئەگەرچی سەلیم پاشا دوای (‪ )4‬ساڵ فەرمانڕەوایی سنە و بەشێكی زۆری میرنشینی ئەردەاڵن‪ ،‬دوا جار‬
‫لەالیەن (خووسرەو خانی دووەم‪1793-1755‬ز)ی كوڕی خان ئەحمەد خانی س ێیەمی والی پێش ووتری‬
‫ئەردەاڵن‪ ،‬بە یارمەتی (محەمەد حەسەن خانی قاج ار) ل ە س نە كۆت ایی ب ە دەس ەاڵت و ه ێزی ه اتووە‪.‬‬
‫لەوالشەوە‪ ،‬لە گەرمەی شەڕ و ملمالنێ‌ ناوخۆییەكانی ئێران دا‪ ،‬كاتێك لە نێ وان هێزەك انی ك ەریم خ انی‬
‫‪9‬‬
‫زەند و ئازاد خانی ئەفغانی دا شەڕ لە نزیك (ئوور و میە) روویداوە‪ ،‬سەلیم پاشا وەكو هاوپ ەیمانێكی دڵ‬
‫سۆزی ئازاد خان‪ ،‬بە هێزێكی (‪ )10‬هەزار سوارەوە هەڵیكوتاوەت ە س ەر بارەگ ا س ەربازییەكەی ك ەریم‬
‫خان‪ ،‬لە كاتێك دا تازە خەریكی نیشتەجێ‌ بوون و چادرگا دامەزراندن بوون‪ .‬هەرچەندە دوای شكست پێ‌‬
‫هێنانی هێزەكانی كەریم خان‪ ،‬ب ەاڵم ه ەمان س اڵی (‪1755‬ز) ل ە بەرامب ەر هێزەك انی محەم ەد حەس ەن‬
‫خانی قاج اردا خۆی ان روو ب ە رووی شكس تێكی گ ەورەتر بوونەت ەوە‪ .‬دوای ئ ەوەی ئ ازاد خ ان ب ەرەو‬
‫ناوچەی شارەزوور و دواتریش هەكاری هەاڵتووە‪ ،‬سەلیم پاشاش بەرەو سنووری بابان كشاوەتەوە ك ە‬
‫ئەو كات سلێمان پاشای ئامۆزای میرنشینەكەی بەڕێوەبردوە‪.‬‬

‫ناوضةيةكى دى ئيران دةدريت بة سليم ثاشا‬

‫دوای ئەوەی بۆ دژایەتی كردنی بنەماڵەی ئەردەاڵن‪ ،‬سلێمان پاشا لەگەڵ سەلیم پاش ادا ئاش ت بووەت ەوە‬
‫و هەردووكیان بە یەكەوە پێشكەشییەكی گ ران ب ەهایان ب ە چەن د كەس ێكی ب اوەڕ پێ‌ ك راوی خۆی ان دا‬
‫ناردوە بۆ دیوەخانی محەمەد حەسەن خ انی قاج ار ب ەو هیوای ەی ناوچ ەی ئ ەردەاڵن ب درێت ب ە س ەلیم‬
‫پاشا‪ ،‬بەاڵم لە وەاڵم دا‪ ،‬خ انی قاج ار ب ەڵێنی داوە ل ە ب ری ئ ەردەاڵن ئەگ ەر س ەلیم پاش ا خزم ەتیان پێ‌‬
‫بك ات‪ ،‬ئ ەوا ناوچەی ەكی ت ری ل ە واڵتی ئ ێران پێ‌ دەدرێت‪ .‬ل ە ه ەمان ك اتیش دا‪ ،‬ه ەر ب ە ب ەر چ اوی‬
‫نوێنەرەكانی بابانییەوە خەاڵتی والییەتی ئەردەاڵن بە ئەسپ و زین و بەرگی ئاڵتون و مین ا و خەنج ەری‬
‫ج ەواهێر نیش انەوە دراوە ب ە خووس رەو خ انی دووەم و رەوان ەی س نەی كردوەت ەوە‪ ،‬ب ەاڵم كاتێ ك‬
‫خووسرەو خان گەیشتووە بە ناوچەی بانەی سەر بە ئەردەاڵن‪ ،‬سەلیم پاشا بە خۆی و هەزار س وارەوە‬
‫بە مەبەستی ئەوەی بتوانێت شتێك بە شتێك بكات سەرە رێی پێ‌ گرتووە‪ .‬دوای ئەوەی هەردووك ال تێ ك‬
‫ئ ااڵون‪ ،‬دوای كوش ت و ب ڕێكی زۆر هێزەك ەی س ەلیم پاش ا ش كاوە و نزیك ەی ( ‪ )400‬سەربازیش ی‬
‫كوژراوە‪ ،‬پاشان بە ناچاری پاشەكشەی كردوە بەرەو دیوی میرنشینی بابان‪.‬‬
‫كاتێكیش ساڵی (‪1757‬ز) لەگەڵ پاشماوەی هێزەكەی دا و بە هیوای ئەوەی هەرچۆنێك بووە دەستی ل ە‬
‫میرنشینی بابان گیر ببێت‪ ،‬توانیوویەتی هەندێك لە س ەرۆك هۆزەك انی ناوچ ەكانی س نە و بیج اڕ ب ەرەو‬
‫الی خۆی را بكێشێت و هێزێكی لێ‌ ئامادەكردون و بە رێ‌ كەوتووە ب ۆ داگ یركردنی ق ەاڵ چ واالن‪ ،‬ب ەاڵم‬
‫دوای بیستنی ئەو هەواڵە لەالیەن سلێمان پاشاوە‪ ،‬بڕیار دراوە بابەتی سەلیم پاشا بە یەكجاری بە الی ەك‬
‫دا بخرێت و كۆتایی پێ‌ بهێنێت‪ .‬هەر بۆیە هێزێكی تۆكمەی ئامادەكردوە و بۆ پش ت لێ‌ گرتنیش ی بەش ێك‬

‫‪10‬‬
‫لە سوارە چەكدارەكانی لە رێگای (هەورامان)ەوە ناردوە بۆ ئەوەی رێ‌ لە هەاڵتنی بگیرێت و بتوانن بە‬
‫ئاسانی دەست گیری بكەن‪ ،‬خۆیشی لەگەڵ بەشەكەی تری هێزەكەی دا بەرەو رووی چ ووە و ل ە قزڵج ە‬
‫بە یەك گەیشتوون‪ ،‬بەاڵم هێزەكەی سەلیم پاشا لە یەكەم روو بە رووبوونەوەدا تووشی شكانێكی قورس‬
‫بووەتەوە و خۆیشی لە ناو دارستان و چیاكانی ئەو ناوچەیەدا خۆی حەشارداوە‪.‬‬

‫كاتێك سەلیم پاشا دڵنیا بووە لەوەی جارێكی تر هیچی لە حكومەتی ئێران بۆ بە دەست نای ە‪ ،‬ب ە ناچ اری‬
‫و دوای ئ ەوەی هیچ هی وا و پەنای ەكی ن ەماوە بڕی اری داوە خ ۆی بدات ە ب ەر س ۆز و ب ەزەیی س لێمان‬
‫پاشای والی بەغدا‪ ،‬هەر بۆیە سلێمان پاشا ب ە قس ەی خ ۆش و چەن د ب ەڵێنێكی بریق ەدار س ەلیم پاش ای‬
‫دڵنیا كردوەت ەوە بچێت ب ۆ بەغ دا‪ ،‬ه ەروەها ب ۆ متمان ەی زی اتریش (عادیل ە خ ان)ی هاوس ەری والی‪،‬‬
‫دەسەسڕێكی ئاوریشمی بە دیاری بۆ ناردوە‪ ،‬ئەگەرچی عادیلە خان ب ە ه ۆی ن ەخۆش ك ەوتن و ك ۆچی‬
‫دوایی ئەحمەد پاشای باوكی لە ساڵی (‪1747‬ز)دا‪ ،‬رقێكی زۆری ل ە س ەلیم پاش ا ب ووە و ب ە مەبەس تی‬
‫تۆڵە كردنەوە مێردەكەی هانداوە بۆ كوشتنی سەلیم پاشا‪ ،‬كاتێ ك س اڵی (‪1757‬ز) لەگ ەڵ س وارەكانی دا‬
‫گەیشتووەتە بەغدا هەر زوو بە دیل گیراوە و خراوەتە زیندان ەوە‪ ،‬رۆژی دوات ریش ل ە گۆڕەپ انی ئیم ام‬
‫ئەعزەم و بە بەرچاوی خەڵكێكی زۆرەوە لە سێدارە دراوە‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫سةرضاوةكان‬
‫عمر ئيسماعيل مارف‪/‬ميرنشينى* بابان لةماوةى دةسةآلتى ‪ 12‬ميردا‪1918/‬م‪ /‬سالى ضاثكردنى* ‪1_2006‬‬
‫بنكةى ذين‬

‫محمد على عونى‪/‬تاريخ الدول االمارات الكردية فى العهد االسالمي‪/‬وةرطيرانى* معالى محمد أمين زكى ‪2_/‬‬
‫سنة ‪ 1364‬ه_‪1945‬م‪ /‬تبع سنة ‪1948 _1367‬‬

‫تةئريخي* سليَماني وة والتي لة دةورةي ز َور* قةديمةوة تا ئةوةلي ئيحتالل (‪1918‬م)ضاثي سليَماني* ‪3-2006‬‬

‫‪12‬‬