DÜN ve YARIN

Tercüme külliyatı
Sayı — 50

HEGEL
Suad Kemal Yetkin

ESTETİK

GAZETE - MATBAA
KÜTÜPHANE

İstanbul — 1936
SUUD KEMAL'İN ÇIKMIŞ OLAN ESERLERİ
Mazhar Şevket'e
Estetik — Devlet matbaası
Metafizik — „ „ Sevgi ile.
Büyük Muztaripler — Muallim Halit kütüphanesi
Sanat Felsefesi — Resimli Ay matbaası
Laokon (Lessing'ten) — Vakit matbaası
Etika (Spinoza'dan) — Devlet matbaası
Filozofi ve Sanat — Vakit matbaası
Monadoloji (Leibniz'den) — Devlet matbaası
Metafizik nedir?
(Heidegger'den Mazhar Şevketle beraber) Vakit
matbaası
 Ö n S ö z
B u g ü n k ü F r a n s a n ı n e n derin mütefekkirlerinden
sayılan Alain; estetik sahasında rehber olarak iki
kitap gösterir: Kant'ın ( h ü k m ü n intikadı), Hegel'in
( E s t e t i k k u r u d u r ) . [*]
Bu m ü h i m kitabı o l d u ğ u gibi dilimize çevirmek
gerekirdi. F a k a t bu değerli işe bir taraftan meşgu-
liyetim, diğer taraftan eserleri Almanca m e t n i n d e n
t e r c ü m e edemeyişim m a n i oldu. B u g ü n sayın okuyu-
culara sunulan bu estetik, H e g e l i n estetiğinin F r a n -
sızcasından t a m bir hülâsadır. Hiçbir ehemmiyetli
n o k t a ihmal o l u n m a m ı ş t ı r . B u p a n o r a m a y ı gözden
geçirenler, b ü y ü k filozofun sanat h a k k ı n d a k i a n a fi-
kirlerini anlamış olacaklardır.
Lessing'in L a o c o o n ' u n u telhisen t e r c ü m e e t t i ğ i m
z a m a n bazı itirazlarla karşılaştım. Ancak t a m tercü-
m e n i n k ü l t ü r ü m ü z e bir faydası olacağını ileri sürenler
oldu. Böyle d ü ş ü n e n l e r e o z a m a n h a k vermiştim,
b u g ü n de h a k veririm. F a k a t klâsik eserlerin ve bun-
lar arasında da Hegel'in estetiğinin bir gün dilimize
çevrileceğini d ü ş ü n e r e k , okumağa, ö ğ r e n m e ğ e susa-
mış olanları m ü n b i t bir kitabın gıdalarından m a h r u m
e t m e k istemedirn. Bir g ü n eseri t a m olarak dilimize
çevrilmiş g ö r d ü ğ ü m ü z z a m a n bu küçük hülâsaya lü-
z u m kalmıyacaktır. F a k a t şimdilik bu gibi hulâsala-
rın l ü z u m u n a k a t i y e n kaniim.
S. K- Y.
[*] Alain . Vingt Leçons sur les Beaux . Arts. Pre_
miere leçon
— 1 —
İ n s a n ı n hedefi, t a b i a t ı n ı n k a n u n u d u r m a d a n ge-
lişmek, d u r m a d a n s o n s u z l u ğ a y ü r ü m e k t i r . İ n s a n ya-
ş a m a k için k e n d i varlığının u n s u r l a r ı ile k u d r e t l e r i
a r a s ı n d a k i muhalefeti k a l d ı r m a k , onları denkleştir-
mek zorundadır.
M a d d î h a y a t z a t e n zıt k u v v e t l e r a r a s ı n d a b i r bo-
ğ u ş m a d ı r , y a ş a y a n m a h l û k bu m ü c a d e l e ile, bu mü-
cadelede k a z a n a c a ğ ı zaferle a n c a k kendisini d e v a m
e t t i r i r . İ n s a n ı n m a d d î h a y a t ı n d a o l d u ğ u gibi m a n e v î
h a y a t ı n d a d a b u kavga, b u m ü c a d e l e d e v a m e d i y o r v e
tedrici b i r k u r t u l u ş h ü r r i y e t şeklinde k e n d i n i gös-
teriyor.
H ü r r i y e t , insanın h e m d ü n y a ile h e m kendisi ile
a h e n k h a l i n d e b u l u n m a k için r a s t l a d ı ğ ı engelleri yen-
mesi, sınırları aşması, b ü t ü n zıddiyeti o r t a d a n kal-
dırıp fenalığı ve ıztırabı boğmasıdır. Gerçek h a y a t t a
bu zıddiyeti, insan m a d d î ihtiyaçlarının t a t m i n i ile
y o k e t m e k çarelerini a r a r . Y a r d ı m ı n a i n d u s t r i v e
faydalı s a n a t l a r ı çağırır, lâkin bu s u r e t l e yalnız m a h -
d u t , izafi ve geçici h a z l a r elde e t m i ş o l u r .
T a b i a t ı n k a n u n l a r ı n ı b u l m a ğ ı ve kendisine kâi-
n a t ı n sırlarını a ç m a ğ ı v a d e d e n ilimde d a h a asil bir
haz bulur.
İ ç t i m a î h a y a t ise faaliyetine b a ş k a bir s a h a a ç a r .
B u h a y a t t a telâkkilerini g e r ç e k l e ş t i r m e k ateşile y a n a r ,
 6 ESTETİK
h a k k a doğru y ü r ü r , ve k e n d i s i n d e taşıdığı adalet ide-
alini t a k i p eder. F a k a t insanın saadeti b u r a d a d a t a m
değildir, karşısında h u d u t l a r ve aşamıyacağı engeller
vardır. Fikirlerini tamamile v a r l a ş t ı r m a ğ a muvaffak
o l m a z ; r u h u n u n temsil ettiği ve a r k a s ı n d a n içini
çektiği ideale v a r a m a z .
F a k a t içinde t e n a k u z l a r ı n silindiği, a h e n g i n
gerçeklendiği m ı n t a k a y a r u h u çağıran b ü y ü k bar yol
insanın ö n ü n d e açılıyor! S a n a t !
* * *
B ü t ü n realite evrensel r u h t a d ı r . Bu r u h daimî bir o-
luş h a l i n d e d i r ; h e r şeyde g ö r ü n e n o d u r . Evrensel r u h
( G e i s t ) kendisini gerçekleştirmek için hiçbir faaliyete
m u h t a ç değildir. Sadece r u h o l d u ğ u için gerçekleşir,
ve k e n d i varlığının z a r u r e t i n i k e n d i n d e t a ş ı r . Daimî
bir oluş h a l i n d e olan evrensel r u h , cansız m a d d e d e n
n e b a t l a r a ve h a y v a n l a r a k a d a r , tabiî şeylerde gayri
ş u u r i o l a r a k k e n d i n i gösterir. İ n s a n d a kendi kendini
i d r a k eder.
Evvelâ insanların, şahsî ve sübjektif ş u u r u n d a son-
ra cemiyetin g a y r i şahsî ve objektif ş u u r u n d a kendini
g ö s t e r m e k suretile y a r a t ı ş ı n a devam eder. N i h a y e t
insanlığın m u t l a k ş u u r u n d a g ö r ü n ü r . Kâinatta ne
varsa, evrensel r u h u n , ve k e m a l e - y a n i yaratıcı ha-
yatının m u t l a k ş u u r u n a - d o ğ r u sürekli yükselişinin
ifadesidir.
S a n a t , m u t l a k r u h u n gelişmesi içinde bir mer-
h a l e d e n başka b i r şey değildir. Sanat, küllî r u h u n
m a d d e içinde g ö r ü n ü ş ü n d e n ibarettir. S a n a t eser-
lerinde b ü t ü n zıddiyet, b ü t ü n nisbetsizlik silinir;
ESTETİK 7
r u h ile m a d d e n i n a h e n g i teessüs eder. D e m e k , sana-
tın gayesi n a m ü t e n a h i y i ve küllî r u h u , hasselere çar-
p a n şekiller içinde g ö s t e r m e k oluyor. Sanatin gayesi
yalnız b u d u r . F a k a t birçok filozoflar s a n a t a ahlâkî bir
g a y e göstermişler ve ayrı ikil disiplini birbirine karış-
tırmışlardır. Sanatın k a r a k t e r üzerindeki m ü s b e t tesi
ri inkâr olunamaz. Sanat, temayülleri ve ihtirasları
yumuşatır, gözleri hasbi idrake alıştırır, düşünceleri
ve hisleri bir ideale b a ğ l a y a r a k yükseltir. S a n a t a h e r
z a m a n güçlü bir m e d e n i y e t vasıtası olarak bakılmış-
t ı r ve şüphesiz halkın ilk ö ğ r e t m e n l e r i n d e n biri de
s a n a t t ı r . F a k a t s a n a t a ahlâkî bir g a y e veren filozof-
ların hatası, sanatın ahlâkî neticesi ile hakikî gayesini
biribirine karıştırmaları o l m u ş t u r . H e r n e k a d a r ah-
lâkî d u y g u y u y a r a l a m a m a s ı g e r e k s e de sanatın h i t a p
e t t i ğ i duygu, güzellik d u y g u s u d u r .
Ahlâkî m ü k e m m e l i y e t i sanatın gayesi a d d e d e n
telâkki, r u h u h ü r r i y e t olan sanatı ölüme s ü r ü k l e r . Bu
telâkki Eflâtunu, " C u m h u r i y e t , , i n d e n şairleri kov-
m a ğ a sevketmiştir.
Ahlâkla sanatın u y g u n l u ğ u n u , k a n u n l a r ı n ı n a h e n -
gini teslim etmekle beraber, onların farklarını, istik-
lâllerini de teslim e t m e k öylece i c a b e d e r .
Ahlâkla s a n a t a r a s ı n d a k i bu farkı iyice kavra-
m a k için ahlâk problemini çözelemiş o l m a k lâzımdır.
Ahlâk, vazifenin h ü r irade ile yapılmasıdır. İ h t i r a s
ile akıl a r a s ı n d a k i mücadeledir. O, bu muhalefet
ü z e r i n d e yuvarlanır. A n t a g o n i z m m a d d î v e m a n e v î
h a y a t ı n k a n u n u d u r . L â k i n b u muhalefet kalkmalıdır.
Ahlâkta, varlığımızın k u d r e t l e r i a r a s ı n d a barışı tesis
8 ESTETİK
e d e n a h e n k m e v c u t değildir. A h l â k b u a h e n g i h ü r
i r a d e y e hedef o l a r a k teklif eder. Hedef ve hedefe
varış b a ş k a b a ş k a şeylerdir. Vazife, d u r m a d a n , cehtle
o r a y a v a r m a k isteyiştir. Böylece, bir b a k ı m d a n a h l â k
ve sanatın prensibi ve gayesi a y n ı d ı r : H a y ı r l a saade-
tin, fiillerle k a n u n u n a h e n g i . Yalnız şu farkla ki, ah-
l â k t a g a y e y e hiçbir z a m a n varılamaz. A h l â k t a g a y e
vasıtadan, netice p r e n s i p t e n ayrılmış b u l u n u y o r .
H a y ı r l a saadeet a r a s ı n d a k i ahenk, fazilet cehtlerinin
neticesi olmalıdır. İki h a d d i n ayniyetini tasavvur
e t m e k için a h l â k s a h a s ı n d a n d a h a y ü k s e k bir s a h a y a
y ü k s e l m e k lâzımdır. A y n ı suretle âlimde, k a n u n hâ-
diseden farklı, cevher şekilden ayrı g ö r ü n ü r . Bu ay-
rılığı g i d e r m e k için ilmin d ü ş ü n ü ş t a r z ı n d a n b a ş k a
bir d ü ş ü n ü ş tarzı g e r e k t i r .
T e r s i n e sanat, duygularımıza h i t a p eden bir
şekil içinde varlıkların ve g ö r ü n ü ş l e r i n , zatın ve sure-
tin, h a y r ı n ve saadetin gerçekleşmiş ahengini! göste-
r i r . S a n a t gerçelenen m a d d e d e t e ş a h h u s eden r u h t u r .
G a y e s i n e uyan, gayesile birleşen faaliyettir. M u h a -
lefetleri silen kuvvettir. G ö r ü l ü y o r ki s a n a t problemi
b a ş k â , a h l â k problemi başka. H a y ı r , aranılan u y g u n -
l u k ; s a n a t gerçekleşen a h e n k t i r .
— 2 —
Evrensel r u h u n evrimine tabi olan s a n a t üç bü-
y ü k şekil alıyor: Senbolik şekil, klâsik şekil, r o m a n t i k
şekil. Bu üç şekil tarihin üç b ü y ü k devrini, şarkı, eski
Y u n a n i s t a n ı ve y e n i zamanı temsil eder.
Ş a r k t a m ü p h e m v e çevresiz olan d ü ş ü n c e k e n d i
hakikî ifadesini arıyor fakat b u l a m ı y o r . T a b i a t ı n ve
insan h a y a t ı n ı n hâdiseleri karşısında h e n ü z çocuk-
l u ğ u n d a b u l u n a n ve eşyanın hakikî m a n a s ı n ı kavra-
m a ğ a ve kendi kendini a n l a m a ğ a güçlü o l m a y a n in-
san zekâsı m u a z z a m fakat karanlık telâkkileri ifade
e t m e k için boş c e h t l e r içinde y o r u l u y o r . E s a s ve şekli,
r u h u ve m a d d e y i , ahenkli bir b ü t ü n içerisinde birleş-
tireceği y e r d e kaba b i r y a k ı n l ı k t a n ibaret olan e s r a r l ı
bir senbole varıyor.
* * *
Senbol, bir fikri ifade eden b i r hayaldir. Lisa-
nın işaretlerinden şu n o k t a d a ayrılır ki, hayal ile fikir
arasındaki) m ü n a s e b e t keyfi ve itibari olmayıp tabiî-
dir. Meselâ arslan cesaretin, daire ebediyetin, müsel-
les teslisin senbolüdür. B u n u n l a b e r a b e r senbol, fikri
tamamile değil a n c a k kısmen ifade eder. A r s l a n yal-
nız cesur, tilki yalnız k u r n a z değildir. Birçok m a n a -
ları olan senbol karışık ve k a r a n l ı k t ı r , i k i h a d a y r ı
ayrı tasavvur edilip s o n r a biribirine yaklaştırılırsa
a n c a k bu çok manalılık o r t a d a n kalkar, ve senbol
yerini teşbihe bırakır. i ş t e b u a n l a m d a alınan senbol,
10 ESTETİK
m u a m m a l ı ve esrarlı k a r a k t e r i ile bilhassa tarihin
b ü t ü n bir devrine, şark s a n a t ı n a v e h a r i k u l a d e yara-
tılarına taallûk e d e r . Ş a r k kavimleri, birer senbol olan
binalarile, âbidelerile fikirlerini a n l a t m a ğ a çalışmış-
lar, fakat onları karışık ve k a r a n l ı k bir şekilde ifade
etmişlerdir.
Senbolik sanat,, tabiata sanki dalmış olan, mev-
simlerle ve kuvvetlerle b e r a b e r y a ş a y a n tabiî r u h u n
bizzat dilidir.
R u h h e r şeyi içine alır, h e r şeyden heyecan du-
y a r ; ve bir nevi cezbe içinde k e h a n e t t e b u l u n u r .
R u h , kendisini k o r k u n ç v e m u z t a r ı p bir r ü y a içeri-
s i n d e ifade eder. H a y v a n şeklinin insan şekline karış-
tırılması da b u n u gösterir. Bu başı boş ilham, Mısır
s a n a t ı n d a bir nevi s ü k û n a , h ü r r i y e t s i z sükûna, â d e t
ve ölüm dinine k a v u ş u r .
Şark sanatı - I r a n ı n , H i n d i n , Mısrın sanatı
gözlerimizin ö n ü n d e güzellik ve intizamı canlandıra-
cağı yerde, g a r i p , m u a z z a m , fantastik bir m a n z a r a
canlandırmaktadır.
* * *
S a n a t hissi, din hissi veya ilim tecessüsü gibi
hayretten doğmuştur: H i ç b i r şeye h a y r e t e t m i y e n
insan, h a y v a n h a l i n d e yaşıyan i n s a n d ı r . İ n s a n zihni,
m a d d e d e n v e m a d d î ihtiyaçlardan k u r t u l u p tabiat
hâdiseleri ile k a m a ş m a ğ a başladığı ve o n l a r da b ü y ü k ,
esrarlı, gizli bir k u v v e t sezdiği a n d a n itibaren h a y v a n
halinden k u r t u l u r ; v e evrensel bir k u d r e t i n uyandır-
dığı bu derunî d u y g u y a b e d e n v e r m e k ihtiyacını
d u y a r . E ş y a tabiî m a n a l a r ı n ı kaybeder, ve zekâ
ESTETİK 11
için g ö r ü n m e z k u d r e t i n hayalleri olurlar, i ş t e o za-
m a n s a n a t d o ğ a r . S a n a t ı d o ğ u r a n , a y n ı z a m a n d a has-
salara ve akla h i t a p eden hayallerle bu d e r u n i duy-
g u y u ifade e t m e k ihtiyacıdır. Bu ihtiyaç ilk o l a r a k
senbolik s a n a t t a kendisini t a t m i n edilmiş b u l u y o r .
* * *
Klâsik s a n a t a gelince: Bu sanatın gayesi ideali,
y a n i güzelliği teşkil eden iki u n s u r u n , r u h ile madde-
nin a h e n g i n i g ö s t e r m e k t i r . Senbolik sanat, b o ş u n a
bu g a y e y e v a r m a ğ a çalışmıştı, r u h u ifade e t m e k ister-
k e n a n c a k karanlık m u a m m a l a r y a r a t m ı ş t ı . Senbolik
devreye m e n s u p h e r eserde hakikî şahsiyet ve h ü r r i -
y e t yokluğu kendini g ö s t e r i r . Ç ü n k ü şahsiyet v e h ü r -
riyet, r u h u n kendi kendini açık s u r e t t e idrak etmesile
a n c a k m ü m k ü n d ü r . Güzelliği teşkil eden iki u n s u r u n
m ü k e m m e l s u r e t t e ahenkleşmesi için, ilk u n s u r olan
fikrin kendi m a h i y e t i n i ve h ü r r i y e t i n i i d r a k e t m e s i
z a r u r i d i r . Bu fikre u y g u n gelen ve şahsî r u h u ifade
eden şekil, a n c a k insan şekli olabilir. A n c a k insan
şeklidir k i r u h u ifadeye kabiliyetlidir. H ü r ruhu,
ferdî bir şekil içerisinde g ö s t e r e n klâsik s a n a t biz-
z a r u r e a n t h r o p o m o r p h i q u e dir.
A n t h r o p o m o r p h i s m e , b u sanatın ö z ü d ü r . Yalnız
insan şekli, r u h u anlatır. Tanrı bile insan şeklinde-
dir. Şark n a t u r a l i z m i n d e ibadet m e v z u u n u teşkil eden
ve sanatın mahiyetini bozan kaba senboller, klâsik
s a n a t t a n atılmıştır.
H a y v a n l a r âleminin alçaltılması, politizmin tö-
renlerinde ve masallarında g ö r ü l d ü ğ ü veçhile, hay-
vanların k u r b a n edilmesi; m u k a d d e s avlar ve H e r g ü -
12 ESTETİK
le izafe olunan işler bu terakkiyi açıkça göstermek-
tedir. Bu g ö r ü ş , Mısırlıların h a y v a n l a r hakkındaki
g ö r ü ş ü n ü n t a m zıddıdır. G r e k s a n a t ı n d a t a b i a t h ü r -
m e t e ve ibadete lâyık olacağı y e r d e alçaltılıyor.
Bu s a n a t t a , insan şekli h a k i m d i r ; hayvan şekli
a n c a k kulaklarla, k ü v ü k boynuzlarla gösterilmiştir.
Yeni t a n r ı l a r l a eski t a n r ı l a r a r a s ı n d a k i fark da
bu manevî h ü r r i y e t t e k i t e r a k k i y i ayrıca, açık s u r e t t e
gösterir. Yeni tanrılar, içinde b u l u n d u k l a r ı h a y a t ı n
h u z u r u n d a n , m a h d u t bir mevcudiyetin b ü y ü k l ü ğ ü n -
den son derece faydalanan ebedî atletlerdir. T a n r ı -
ların hayatı, devam eden insan h a y a t ı n d a n b a ş k a
bir şey değildir. Bu u n u t u l m a z değişimi, yeni tan-
rıların, U r a n ü s , Gea, C h r o n o s , devler, T i t a n l a r , y ü z
kollu Briaree gibi eski t a n r ı l a r üzerindeki zaferlerini
Lejandlar anlatıyor. Atletik heykel de bu zaferi ifade
eder.
Yeni t a n r ı l a r l a eski t a n r ı l a r a r a s ı n d a k i mücadele,
tabiatla r u h arasındaki mücadeledir. Bu mücadele,
âlemin k a n u n u d u r . S a n a t , tıpkı mitoloji gibi, karışık
ve karanlık olan şeyi kendisine lâyik g ö r m i y e r e k at-
mıştır. İ n t i z a m s ı z bir m u h a y y e l e n i n b ü t ü n yaratı-
ları a r t ı k b u r a d a kendilerini yabancı b u l u y o r l a r .
Z e k â n ı n ışığı ö n ü n d e dağılıyorlar.
G r e k idealinin temeli, ruhla m a h s u s sekil ara-
sındaki b o z u l m a z a h e n k t i r . F a k a t b u a h e n k t e , b u
s ü k û n e t t e soğuk ve cansız bir şey var. Klâsik sanat,
ne ilâhi m a h i y e t i n hakikî zatını anlamış, ne de r u h u n
derinliklerine k a d a r inmiştir. M e v c u d i y e t i n b ü t ü n
bir tarafı, fenalık, g ü n a h , felâket, manevî ıstırap, ira-
ESTETİK 13
d e n i n isyanı, vicdan azabı ve r u h u n ü z ü n t ü l e r i o n u n
için bilinmiyen şeylerdir. Klâsik s a n a t m a h s u s gü-
zelliğin çevresini geçmez. F a k a t o güzelliği mükem-
mel bir t a r z d a gösterir.
* * *
Tarihî devrimi içinde sanatın aldığı son şekil
r o m a n t i k şekildir. R o m a n t i k kelimesiyle, bu kelime-
nin b u g ü n ifade ettiği taşkınlık ve kaidesizlik anlaşıl-
mamalı. R o m a n t i k sanatın da k a n u n l a r ı ve prensip-
leri var. F a k a t ifade ettiği fikir başka o l d u ğ u n d a n ,
şartları da başkadır. B u r a d a r o m a n t i k kelimesiyle
sadece m o d e r n veya hıristiyanî sanat kastolunrnakta-
dır. Bu sanat senbolik sanatın t a m zıddıdır. Sembolik
s a n a t t a olduğu gibi r o m a n t i k s a n a t t a da bir nisbet
sizlik, bir ölçüsüzlük g ö r ü l ü y o r . F a k a t bu defa nis-
betsizliği doğuran, r u h u n karanlık b u l u n m a s ı değil
bilâkis m a d d e ile ifade olunmıyacak k a d a r derinleşmiş
ve kendi kendini idrak etmiş b u l u n m a s ı d ı r .
R o m a n t i k s a n a t t a r u h , m a d d e ile olan ahengini
bırakıyor, kendi içine çekiliyor ve hakikî a h e n g i
k e n d i derunî âleminde b u l u y o r , i ş t e hasselerin dünya-
s ı n d a kendisini t a t m i n edilmiş, bulmıyan ve kendi-
sinde daha yüksek bir ideal ariyan r u h u n bu polisi-
mi, r o m a n t i k sanatın esas prensipidir. En mükem-
mel şaheserler, artık hıristiyan s a n a t k â r ı doyuramı-
y o r . Ç ü n k ü tasavvur ettiği bakire, r u h u n u n sezdiği
ebedî yerler, işittiği ilâhî ahenkler, bir kelime ile
ideal d a h a güzeldir. O k a d a r güzel ki ne demir
kalem, ne fırça, ne yay, ne kalem, ne de maddî
14 ESTETİK
r e t l e dış şekil, r u h ö n ü n d e ehemmiyetini kaybediyor,
alçalıyor.
İ n s a n çehresi yalnız r u h u y a n i n a m ü t e n a h i enfü-
siliği gösteriyor. A r t ı k insan v ü c u d u n a tapılmıyor.
T e z y i n a t sırasına indirilen hayvanlar ve n e b a t l a r büs-
b ü t ü n gözden d ü ş ü y o r . î n s a n şeklinde gösterilen
Allah bile, en y ü k s e k k ı y m e t r u h t u r diyor.
T a r i h î gelişiminde sanatın almış o l d u ğ u üç
esaslı şekil işte b u n l a r d ı r . E ğ e r r ö n e s a n s v e y a
asıl yeni z a m a n sanatı bu eskiste y e r b u l a m a d ı ise,
bu da bu sanatlerin orijinal ve esaslı bir sanat teşkil
e t m e m e l e r i n d e n dolayıdır. Rönesans, G r e k sanatına
bir d ö n ü ş t ü r .
M o d e r n s a n a t a gelince o da, aynı z a m a n d a h e m
G r e k , h e m hıristiyan s a n a t ı n d a n gelmektedir.
-- 3--
Sanat, r u h u n m a d d e içinde g ö r ü n ü ş ü d ü r . Sana-
tin kullandığı malzemeler r u h u ifadeye derece derece
kabiliyetli o l d u ğ u n d a n değişik s a n a t l a r d o ğ m u ş t u r .
Beş sanat v a r d ı r ; b u n l a r da sırasile mimarlık, hey-
keltraşlık, resim, musiki ve şiirdir. M i m a r l ı k t a n
şiire doğru yükseldikçe m a d d e n i n hafiflediği, r u h u n
derinleştiği görülür. M a d d i d e n r u h a n i y e doğru bir
yükseliş vardır.
***
İlk sanat mimarlıktır, ve ilk mimarlık senbo-
liktir. İlk mimarlığa ait şekiller birer senbolden baş-
ka bir şey değildir. Şekil, fikri ifade e t m e k t e n ziyade
m ü p h e m bir s u r e t t e hatırlatır. F ı r a t sahillerindeki
Belus veya yedi katlı Babil kulesi, kavimlerin dağılma
larından önceki topluluğu canlandıran, iptidaî ailele-
rin inhilâlini ve d a h a geniş bir sosyetenin k u r u l u ş u n u
toplu bir çalışma ile bildiren birer senboldür.
A y n i suretle dikili taşlar, b o l l u ğ u n senbolü
idiler. M e m n o n ' l a r , bu kocaman heykeller ise gü-
neşi ve tabiat üzerindeki hayatî tesirini temsil eder
ler. H e r hangi m ü s b e t bir gayetlen m a h r u m olan bu
şekiller h e r şeyden önce birer senboldür.
Bu ilk mimarlıkta h e r şey senbolik s u r e t t e vücu-
da getirilmiştir. Nisbetler, mesafeler, s ü t u n l a r ı n sayısı
ilâh.. Bilhassa Mısırlılar, a r ı y a peteğini yaptırtan

16 ESTETİK
m a n l a r ı y a r a t m a ğ a hasrettiler. Bu kavim, b ü t ü n dü-
şüncelerini bu eserlerle a n l a t m a ğ a çalıştı. Bu mimar-
lığa ait eserler, gelecek asırlara vazı o l u n a n b i r e r
proplemdir. Bu mimarlığın gayesi y o k t u r , d a h a
d o ğ r u s u gayesi sadece senbolik ifadedir.
Klâsik mimarî t a m a m e n zıt bir k a r a k t e r gösterir.
B u r a d a intifaî gaye ifadeden ayrıdır. Binanın he-
defi apaçık g ö r ü n ü r . Bina ya bir ev, ya b a r ı n d ı r a n
bir yer, veya bir m a b e t t i r . Bu mimarlık ihtiyaca ve
s a n a t a aynı z a m a n d a dayanır. İ h t i y a ç , m u n t a z a m
şekilleri, k a i m zaviyeleri, düz satıhları, sütunları
v ü c u d a getirir. F a k a t gaye sadece fizikî bir ihtiyacın
t a t m i n i n d e n ibaret değildir. Bina ayni z a m a n d a bir
fikri, dinî b i r t a s a v u r u ifade eder. Mabet, T a n r ı n ı n tas
virini b a r ı n d ı r a n bir yerdir. Klâsik mimarî, bir gaye-
ye u y g u n l u k k a n u n u n a tabi olmakla beraber faydalı-
dan k u r t u l u y o r ve güzellik k a n u n u n a itaat ediyor.
D a h a d o ğ r u s u faydalı ve güzel, m e s u t bir şekilde bir-
leşiyor. Simetri, a h e n k ; en sevimli, en zengin ve en
değişik uzvî şekiller süs olarak a r ş i t e k t ü r a l şekillere
ilâve o l u n u y o r . Klâsik mimarî ayni z a m a n d a h e m
u y g u n h e m de güzel mimaridir. Bu mimarlık b ü t ü n
senbolden temizlenmiş gibidir.
O r t a z a m a n d a k i hıristiyan veya r o m a n t i k mi-
marlığa gelince: İ k i zıt mimarî, şark ve Grek mima-
risi bu m i m a r i d e birleşiyor. Bu mimarî, h e m bir ga-
ye için v ü c u d a getirilmiştir, h e m de son derece ifadeli
ve senboliktir; h e m tâbi, h e m müstakildir. K a t e d r a l ,
ESTETİK 17
v ü c u d a getirilmiştir. K a t e d r a l i n h e r tarafı, değişik
şekillerle gayesini gösterir.
Sivri oklarla biten çatı, ogive'le devam e d e n sü-
tunların amudî hareketi, tabiî ışıktan farklı diğer bir
ışığın senbolü olan vitirail'lar, h e r şey r u h u o r a d a de-
r u n î istiğraka g ö t ü r ü r .
G r e k mimarisinin m ü t e v a z i n t e n a s ü b ü , sakin çıplak
lığı ile hıristiyan mimarisinin gölgeler ve renklerle
kapalı manzarası arasında derin bir ayrılık vardır.
Biri ışık ve neşe, değiri k a r a n l ı k ve h ü z ü n kaynağı-
dır. Grek mabetleri t o p r a k t a ufkî olarak uzanır, ge-
nişler; hıristiyan K a t e d r a l l e r i t o p r a k t a n yükselir ha-
valara fırlar.
Böylece t a r i h t e n alınan ve sanatın toplu gelişi-
mini gösteren senbolik, klâsik, r o m a n t i k şekiller, mi-
m a r i sekililerinin de taksimine ve tasnifine y a r a m ı ş
oluyor.
Mimarlıkta m a d d e y e tabi olan r u h , heykeltraş-
lıkta k e n d i m a h i y e t i n e u y g u n gelen bir t a r z d a ifade
o l u n u y o r ve m a d d e d e n git gide sıyrılıyor.
Senbolik s a n a t t a heykel binaya bağlı idi veya
heykel bizzat bir bina idi, N e b a t , hayvan ve insan şe-
killeri imtizaçları ile, Allahlaştırılan tabiatın kör kuv-
vetini ifade e t m e k t e idiler. Klâsik s a n a t t a insan şekli,
kendisini canlandıran r u h u t a m olarak gösteriyor ve
lüsumsuz şekillerden k u r t u l u y o r .
Heykeltraşlıkta r u h , — p o r t r e d e olduğu gibi —
çehrede toplanmış değildir. O n u b ü t ü n v ü c u t t a ya-
18 ESTETİK
yılmış olarak g ö r ü y o r u z . " G ö z l e r i olmıyan heykel
bize b ü t ü n v ü c u d u ile bakar,, H e y k e l i n hiç bir k ı s m ı
şiddet ifade e t m e z . V ü c u d a ve ç e h r e y e akseden te-
mayüller, ihtiraslar, ve bu gibi b ü t ü n geçici şeyler
bu sanatın dışındadır. Heykeltraşlık, değişmiyeni, de-
vamlı olanı, cevheri ifade eder. Klâsik heykel bü-
t ü n yabancı tesirlerden k u r t u l m u ş , derin bir s ü k û n
ve h u z u r içindedir. Bedenle r u h a r a s ı n d a t a m bir
anlaşma, bir a h e n k h ü k ü m sürer.
R o m a n t i k h e y k e l t r a ş l ı k t a b u a h e n k bozuluyor.
Heykeltraşlık, hıristiyanlık duygusunu derinliği,
ve şiddeti ile ifade e t m e k isterken kendi çevresini aşı-
y o r . R u h u n neşe ve ıstırabı, k e n d i n d e n geçmesi
n e d a m e t , çile, ölüm, ö l d ü k t e n sonra dirilme, mis-
tik derinlik, a ş k ; r u h t a h u z u r v e s ü k û n u , ifadede
şekillerin a h e n g i n i istiyen heykeltraşlığa hiç de y a r a r
m e v z u l a r değildir.
B u n d a n dolayı r o m a n t i k heykeltraşlıkta insan
v ü c u d u n a karşı bariz bir istihfaf g ö r ü l ü r . H e y k e l t r a ş -
lık, n a m ü t e n a h i enfüsiliği, b ü t ü n değişmeleriyle ifa-
deye kalkışırsa a h e n k bozulur, v ü c u t ihmal o l u n u r .
Enfüsilik m e k â n a yabancıdır.
O r t a z a m a n d a tezyini m a h i y e t e d ü ş m ü ş ve çev-
r e s i n d e n ayrılmış olan heykeltraşlığı, Rönesansta,
— G r e k s a n a t ı n ı n güzel şekillerini model alarak —
t e k r a r k e n d i çevresine d ö n m ü ş b u l u y o r u z .
Resimle r o m a n t i k sanatların serisi başlıyor.
Resmin kullandığı m a l z e m e heykeltraşlığın ve
mimarlığın kullandığı malzemelere kıyas edilirse da-
ha az m a d d î d i r . Ç ü n k ü mimarlık ve heykeltraşlıkta
ESTETİK 19
şekli v ü c u d a getiren üç b û u t yerini iki b û u d u ihtiva
eden satha bırakır. Derinlik, renklerle, gölge ve ışık
o y u n u ile elde edilir.
Gayri maddî bir şekle r u h a n î b i r m u h t e v a n ı n te-
kabül etmesi tabiîdir. Fikir, nasıl kendisini ifadeye
kabiliyetli şekil isterse, şekil de öylece kendisine
nüfuz eden, h a y a t ve h a r e k e t veren p r e n s i p ister.
Artık sanat, resimle, plâstik m a d d i y e t i m u h a -
faza e d e m i y o r ; kendi üzerine k a p a n a n r u h u gösteri-
yor. B u n u n içindir ki bu sanatın hakikî merkezini
hıristiyan âlemi teşkil etmiş ve hakikî ilk resim dinî
olmuştur. Eskiler, heykeltraşlıklarının erişilmez
güzelliğine r a ğ m e n , resimde, m o d e r n l e r d e k i te-
kemmül derecesine v a r m a m ı ş l a r d ı r . Ç ü n k ü , heykel-
traşlık prensipine o k a d a r u y g u n olan G r e k idealinin
soğuk azameti r e s m e u y g u n gelemezdi. R e s s a m idea-
lini, r u h u n çok derinliklerine inen, meçhul hazları
ve duyguları kalbin yırtılışlarından sonra veren hı-
ristiyan dininde bulacaktır. R u h , " S a a d e t i uzma,, ya
k a v u ş m a k için ıstırabın m e m e s i n d e n emmek, Gol-
g o t h a y o k u ş u n d a n geçmek z o r u n d a d ı r . Eskilerin
bilmediği bu mistik derin aşk, hıristiyan idealin mer-
kezini ve dini resmin esasını teşkil eder. H e y k e l t r a ş -
lık ne k a d a r paien s a n a t ise, resim de o k a d a r hıristi-
yanî s a n a t t ı r .
Heykeltraşlık a ğ ı r malzemeler kullandığından u-
m u m î k a r a k t e r l e r i gözetir, s ü k û n u , şeklin tazammum
ettiği esaslı çizgileri gösterir. Resim ise, renk, ışık
ve gölge gibi gayri m a d d î u n s u r l a r kullandığından
20 ESTETİK
ihtirasları, derunî boğuşmaları, ferdî ve arızî hâdi-
seleri ifade eder.
R e s m e has olan ve ideal k a r a k t e r i ile o n a u y g u n
d ü ş e n u n s u r ışık ve gölgedir. R e s i m d e n önceki san-
a t l a r d a da ışık ve g ö l g e vardı. F a k a t bu ışık ve göl-
ge a n c a k dışarıdan aydınlata biliyordu. S a n a t eserinin
k e n d i s i n d e n bir p a r ç a değil dil. R e s i m d e ise ışık ve
gölge sanatın yalnız malzemeleri olmayıp, bizzat
s a n a t tarafından v ü c u d a getirilmiştir; sanatın k e n d i
eseridir. Resim, reel varlığı yıkıyor, o n u — r u h ta-
rafından yaratılan ve r u h a h i t a p eden — basit bir gö-
r ü n ü ş e ç e v i r i y o r . Binaenaleyh t a m h a y y i z e yüz çevir-
mesi resmin aczine verilmesin. Sun'î olarak v ü c u d a
getirilen bu g ö r ü n ü ş , m a d d e d e n sıyrılan r u h u n , se-
yircinin r u h u ile k a y n a ş m a s ı içindir. Hakikî hayyiz
seyirciliyi şaşırtırdı; resmin verdiği hazzı v ü c u d a geti-
r e n , eşyanın m a n z a r a s ı değildir. O haz, r u h u n kendi-
sini haricî âlemenin şekillerinde görmesiyle d u y d u ğ u
sırf temaşaî olan a l â k a d a d ı r .
Resim, tabiatteki b ü t ü n eşyayı, insan faaliyetinin
b ü t ü n mıntakalarını, mevcudiyetin b ü t ü n hususiyet-
lerini ihtiva eder. H e y k e l t r a ş l ı ğ a girmiyen birçok
şeyler r e s m e girer. D i n âlemi, tabiatin ve insan ha-
y a t ı n ı n b ü t ü n sahneleri, h a r e k e t l e r i n ve karakterle-
rin en firari tarafları, s a n a t k â r ı n tasavvurlarında ya-
şar, fırçasında t i t r e r . F a k a t resim sanatının hakikî
prensipi, esaslı muhtevası, daima r u h u n hayatıdır.
Tabiatı, haricî h a y a t ı g ö s t e r e n tablolarda bile hakikî
m a n a y i teşkil eden şey histir, r u h u n akisleridir.
R e s i m ile m a d d e d e n biraz daha uzaklaşan ruh,
ESTETİK 21
musiki ile m e k â n d a n ve y e r t u t a n m a d d e d e n büs-
bütün kurtuluyor.
* * *
Musikinin g a y e s i , r u h u o l d u ğ u gibi b ü t ü n his
ve heyecanlariyle, — r u h u n h a r e k e t l e r i gibi süratli
ve firarı işaretlerle — maddî olmıyan ve g ö r ü l m i y e n
vasıtalarla ifade e t m e k t i r . M a d d e d e h u s u l e gelen
fakat a r t ı k hayyiz ( e t e n d u e ) i ve şekillerini hatırlat-
m ı y a n bu işaret, sestir.
Musiki, g ö r ü n e n şekli t e r k e t t i ğ i n d e n y e n i bir
uzva, daha r u h a n î bir duyu olan samiaya h i t a p eder.
Kulak bu yer tutmıyan (Gayri mütehayyiz) işareti
kavrar. Böylece, haricî ve maddî şekilden uzakla-
şan ses, r u h u n ve hissin aksi sadası o l m a ğ a son de-
rece elverişlidir. Musiki problemi r u h u n en gizli
tellerini t i t r e t m e k ve o titriyen tellerden b ü t ü n h a r e -
k e t ve heyecanları devşirmek oluyor.
Musikinin gayesi hissin son sınırına v a r m a k t a d ı r .
Musiki hissî s a n a t t ı r . Sesle his a r a s ı n d a öyle sıkı bir
kucaklaşma v a r d ı r ki biribirine karışmış, k a y n a ş m ı ş
z a n n o l u n u r . Gayri maddî bir hâdise olan, hakikî de-
vamı olmıyan ve b ü t ü n kıymetini gizlediği histen alan
ses, r u h a işler ve o n u n derinliklerinde uzun akisler
u y a n d ı r ı r . Musiki ö b ü r s a n a t l a r a kıyas edilirse en
çok mimarlığa yakın g ö r ü n ü r . Musiki de mimarî gi-
bi fikirleri m ü p h e m ve senbolik b i r t a r z d a ifade eder.
S o n r a mimarlık tabiatı o l d u ğ u gibi kopya etmez, şe-
killeri o l d u ğ u gibi a l m a z ; onları icat eder, hendesi
nisbetlere g ö r e biçime sokar. M u s i k i de hissin ifade-
sinden müstakil olarak, - m ö z ü r ü , kemiyeti, seslerin
22 ESTETİK
u y g u n l u ğ u n u tayin eden - adetlerin k a n u n l a r ı n ı ta-
kip eder. Mimarlık, intizam, t e n a s ü b ü , a r m o n i y i şekil-
lere nasıl sokuyorsa, musiki de öylece seslere intiza-
mı, tenasübü, ve a r m o n i y i sokar. Mimarlığa, dil-
siz musiki denilmesi b u n d a n d ı r . B u n u n l a b e r a b e r bu
m ü ş a b e h e t l e r i n yanı başında, h e r iki sanat a r a s ı n d a
daha b ü y ü k faiklar kendini gösterir. Ç ü n k ü kemiyet
v e adet k a n u n l a r ı h e r n e k a d a r onların m ü ş t e r e k te-
mellerini m e y d a n a getirirse de, kullandıkları mal-
zemelerin m a h i y e t i biribirine doğrudan doğruya
zıttır.
M i m a r l ı k ağır maddeyi, m a d d e n i n dış sekililerini
alır; musiki, görülmiyen, h a r e k e t eden, z a m a n d a
geçen sesi, r u h ve h a y a t l a dolu olan işareti kullanır.
G ö r ü l ü y o r ki bu iki s a n a t r u h u n — biribirinden ta-
mamiyle farklı — iki sahasına bağlıdır. Mimarlık,
colossal şekillerini, sonrasız hareketsizlikleri ve sen-
bolleri içinde, gözlerimizin ö n ü n d e yükselttiği halde,
seslerin a k a n dünyası kulak vasıtasiyle derhal r u h u n
içine s ü z ü l ü r v e o n u senpatik heyecanlarla d o l d u r u r .
M u s i k i d e n en çok u z a k l a ş a n sanat heykeltraşlıktır.
Resim, ifadedeki canlılık ile musikiye d a h a çok
yaklaşır. B u n u n l a beraber resim de heykeltraş-
lık gibi, önceden, t a b i a t t e y e r t u t a n ve görülen se-
k i l e r i v ü c u d a getirir. Bu şekilleri a r t i s t icat etmez,
onları sadece y a y a r ve ruhanileştirir. H a l b u k i musiki-
şinas, bir m e t n e bağlı olmakla beraber, r u h u n his-
lerini a n l a t m a ğ a en elverişli olan kombinezonları
icat eder. Bazan m e v z u u n u bile u n u t u r ve kendi his
ve heyecanlarını dile getirir. B u n u n için bu sanat,
ESTETİK 23
r u h u gündelik yaşayışın aşağı ihtiyaçlarından ve düş-
k ü n l ü k l e r i n d e n k u r t a r ı r , o n u n ıstıraplarını a v u t u r .
Musikişinas, m i m a r ve h e y k e l t r a ş t a n ziyade kendisini
fantezilerine terkedebilir. U y d u ğ u k a n u n l a r sesle-
rin kanunlarıdır. Sesler ilse fikre ve kelimelerin ma-
nalarına, — görülen şekillerle, o şekillerin temsil et-
tikleri fikrin birleşmiş oldukları gibi — o k a d a r sıkı
s u r e t t e bağlı değillerdir.
Musiki ille şiire gelince: H e r iki s a n a t a r a s ı n d a k i
b ü y ü k m ü n a s e b e t i kabul e t m e k l e beraber, derin fark-
ları da göz ö n ü n d e b u l u n d u r m a k icap e d e r .
Şiir ve musiki, h e r ikisi de malzeme o l a r a k
sesi kullanır. F a k a t şiir, sesi d ü ş ü n c e işareti, vası-
tası olarak kullandığı halde musiki, sesi kendisine gaye
yapar, sese ses olarak şekiller verir. Şiir m u h a y y e l e
için tablolar v ü c u d a getirir; musiki, seslerle fikirler
v e y a objeler a r a s ı n d a bir ahengi, s e n p a t i k bir ilgiyi
sadece ifade e d e r ; bu suretle r u h u n d u r u m u (vaziye-
ti) h a k k ı n d a m ü p h e m bir fikir verir, m u h a y y i l e y i
t e n b i h e t m e ğ e muvaffak bile olur, fakat eşyanın ha-
yallerini ve onların m u a y y e n şekillerini u y a n d ı r m a z .
H e r iki s a n a t zaten beraberce bulunabiliyorlar. F a k a t
e ğ e r şiir eseri m ü k e m m e l ise, musikiden çok y a r d ı m
beklemeğe m u h t a ç değildir; ve e ğ e r m u s i k i esas
g a y e ise şiir m e t n i , talî ve sathî k a l m a k z o r u n d a d ı r .
Şiir metni, sadece plânı hazırlamış olur. Alâka, mü-
savi derecede taksim o l u n a m a z . İ t a l y a n operası mey-
dandadır. .
Musikinin m a h i y e t i ve rolü belli olduğundan,
 24
ESTETİK
ESTETİK 25
kendi m e v z u u n u n e t a r z d a tasarlıyacagını tayin et-
m e k kolaylaşır. Bu b a k ı m d a n musikiyi Öbür sanatlarla m u k a y e s e
edersek, musikinin ve ö b ü r sanatlarin yaptıkları te-
Musiki m e v z u d a n bir dereceye k a d a r kurtulabi-
sirin b a ş k a başka o l d u ğ u n u anlamış oluruz. R e s i m
lirse de, hakikî tesirini y a p m a k için bir fikri) ifade
sanatlarında temaşa edenle t e m a ş a edilen, biribirin-
e t m e k m e c b u r i y e t i n d e d i r . F a k a t fikri fikir olarak,
den ayrıdır, biri diğerinin karşısındadır. Musikide,
u m u m î nosyon olarak değil his olarak ifade eder, M u -
şüphesiz sesler bizden ayrıdır, fakat bu ayrılık, kar-
sikinin mevzuu, insanın derunî hayatıdır,
şımızda d u r a n bir m a n z a r a n ı n sabitliğine b e n z e m e z .
" S e s l e r d e r u h u n bu gizli hayatını, bu e s r a r e n g i z
Sesin k a r a k t e r i o a n a m a h s u s l u k t u r .
h a r e k e t l e r i n i c a n l a n d ı r m a k veya bu ahenkli aksi sa-
Böylece musiki, derhal r u h u n h a r e k e t l e r i n i n de-
dayı, düşünceler ifade eden kelimelerin lisaniyle
t e r k i p etmek, bu s o ğ u k lisanı senpatik hissin fışkı- r u n î k a y n a ğ ı n a süzülür. R u h , sakin t e m a ş a s ı n d a k i
r a n k a y n a ğ ı n a daldırmak... işte musikiye düşen g ü ç h ü r r i y e t i kaybeder, muziksel ifade bizi alır, sürük-
iç budur,, ler. Ses, tabiatin bir kuvveti gibi tesirde b u l u n u r .
Benlik, ruhî varlığımın yalnız bir n o k t a s ı n d a n kavra-
Musikinin sahası böyle çevrilmiş olmakla b e r a b e r
nılmış değildir; b a ş t a n başa havalanmış ve h a r e k e t e
g e n e geniştir. Ç ü n k ü hissin sahası son derece g e n i ş
getirilmiştir. Buna, — bize mihanikî olarak tesir
ve değişiktir. D i ğ e r taraftan musiki, hissi - spon-
eden — m ö z ü r ü n ve ritmin k u d r e t i n i de ilâve ediniz,
t a n e bağırışta - r u h t a n tabiî olarak k u r t u l d u ğ u şe-
musikinin tesirlerinin izahını elde etmiş o l u r s u n u z .
kilde ifade etmiyecek, fakat bu ifadeyi, a r m o n i ve ri-
* * *
tim k a n u n l a r ı n a g ö r e işlenmiş ölçülerle ve cadencé
İfade tarzlarının ü s t ü n l ü ğ ü n e ve ifade vasıtala-
seslerle hafifletecek, tadil edecektir. Yalnız bu itî-
rının m a h i y e t i n e g ö r e sanatlar dereceleniyor. Sanat-
barla bir s a n a t t ı r ve b ü t ü n s a n a t l a r a r a s ı n d a tabiî his-
ların birinci b a s a m a ğ ı m i m a r l ı k t ı ; sonuncu b a s a m a z ı -
lerin şiddetini y a t ı ş t ı r m a ğ a , r u h u n k u r t u l u ş u n u hazır-
nı da şiir teşkil ediyor. M i m a r l ı k t a n şiire doğru yük-
layıp o n u d a h a sakin ve saf bir beldeye g ö t ü r m e ğ e
seldikçe fikrin maddî şekillerden gitgide k u r t u l d u ğ u -
en kabiliyetli olan bu s a n a t t ı r . Musikimin r u h , ve
nu ve görülmiyen, y e r t u t m ı y a n , maddî olmıyan işa-
bilhassa h a s s a s i y e t ü z e r i n d e y a p t ı ğ ı tesir bu prensip-
retle, r u h u n ve hissin aksi sadası olan sesle ifade
lerle izah o l u n u r . Musiki, ne m ü d r i k e n i n tasavvurları-
olduğunu görüyoruz. Musikinin diğer sanatlar-
nı uyandırır, ne de ş u u r u , dikkati dağıtacak hayal-
dan ü s t ü n oluşu, (maddî şekillerden uzaklaşmış bu-
lerle d o l d u r u r ; o, sadece hissin derin m ı n t a k a s ı n d a
l u n m a s ı n d a d ı r . F a k a t musiki, d u y g u l a r ı n kavrandığı
toplanır. R u h d a k i derunî değişmelerin bu n o k t a s ı n a
şekilleri a t m a k l a ibhame, k a r a n l ı ğ a d ü ş m ü ş oluyor.
yerleşen musiki, insanı b a ş t a n başa k a v r a r ve sarsar.
D ü ş ü n c e y i açıkça ifade edemiyor ve m e v z u u n u aydın-
26 ESTETİK
l a t m a k istediği z a m a n , sözü yani yabancı bir sanate
aît olan bir vasıtayı y a r d ı m ı n a ç a ğ ı r m a k z o r u n d a
kalıyor.
Söz, d ü ş ü n c e n i n t a m ve hakikî işaretidir. Yalnız
lisandır k i zihnin b ü t ü n tasavvurlarını, r u h u n b ü t ü n
d u r u m l a r ı n ı ve gelişmelerini bir aksiyon içinde anla-
tabilir. İfade tarzı söz olan şiir, en ü s t ü n , en eksiksiz
s a n a t t ı r . D i ğ e r b ü t ü n sanatleri hulâsa eder, aşar.
Şiir, resim sanatlerinin ve musikinin hususiyetlerini
birleştirmektedir. Birinciler gibi muhayyeleye, eş-
y a n ı n t a b l o s u n u çizer, musiki gibi d u y g u y u b ü t ü n
derinliği ile ifade eder, ve o n a d ü ş ü n c e n i n açıklığını
ekler. Bir vakıayı b ü t ü n safhalarile, bir işi b ü t ü n
devamile g ö s t e r m e k imtiyazına malik olan sanat yal-
nız şiirdir. Böylece, şiirin ö b ü r s a n a t l e r d e n esaslı
farkı, zihnin b ü t ü n tasavvurlarını — a r t ı k d u y g u l a r a
değil, fakat bizzat zihne h i t a p eden hayallerle — doğ-
r u d a n d o ğ r u y a ifade etmesidir.
Şiirin kullandığı lisan, aydınlığı ve zenginliği ile,
d ü ş ü n c e n i n b ü t ü n d ü n y a s ı n ı k a v r a m a ğ ı m ü m k ü n kı-
lar. E ğ e r r e s m e kıyas edilirse, şiir de resim gibi
tasvir edebilir. G e r ç e k t e n şiir görülen şekillerin
açıklığını ve onların b ü t ü n teferruatını v ü c u d a geti-
remez. F a k a t zihin bu eksikliği m u h a y y e l e n i n kuv-
veti ile telâfi ediyor. Z a t e n bu eksiklik şiirde h e s a p
edilmez bir ü s t ü n l ü k temin e t m e k t e d i r . Ç ü n k ü bu
eksiklik y ü z ü n d e n d i r ki şiir a r t ı k m a h d u t bir me-
k â n d a kapalı k a l m ı y o r ; m e v z u u n u b ü t ü n genişliğile
ve biribiri a r d ı n c a olan gelişiminin b ü t ü n l ü ğ ü ile
canlandırabiliyor.
ESTETİK 27
Şiir, musikiye benzer; çünkü h e r iki sanatın
ifade vasıtası sestir. F a k a t musikide ses, fikirden ayrı
b i r işaret değildir, ifade ettiği hisle k a r ı ş m ı ş t ı r ; b u n -
dan dolayıdır ki vasıta olarak değil, g a y e o l a r a k işlen-
miştir. Musiki, sesi ses olarak işler, biçime sokar.
K o n s e p s i y o n l a r ı n ve fikirlerin ç o k l u ğ u n u a n c a k m ü p -
hem bir s u r e t t e kavrayabilir; r u h u n hissini — m ü p -
h e m ve gayri m u a y y e n k a r a k t e r i ile — ifade e t m e k l e
iktifa eder. B u n u n için zihin, sesi açık ve seçik bir
işarete, vazifesi fikri n a k l e t m e k olan b i r işarete çe-
virmek ihtiyacındadır. Şiirle musikinin ayrıldığı
esaslı n o k t a da işte b u d u r . S a n a t musiki ile, görülen
şekli bırakıyor; şiir ile de hissin d o ğ r u d a n d o ğ r u y a
ifadesi olan sesten sıyrılıyor, fikri ifade e t m e ğ e ka-
biliyet kazanıyor. Musiki de, h i s sesle aynileşiyor.
R e s i m d e fikir, şekil ve r e n k l e karışmıştır.
B u r a d a bizzat fikir, sözün sesleri içinde, zihne
h i t a p eden hayallerle - yalnız kendisi için - ifade olun-
m u ş t u r . Bu işaretler de sanat tarafından işlenmiştir.
lâkin mözür, ritim, mısraların a h e n g i , ancak haricî
kambinezonlardır, yoksa sanatin esas u n s u r u değildir.
O halde poetik d ü ş ü n c e n i n kendine has u n s u r u
n e d i r ? Bu g ö r ü n m i y e n , m a d d î olmıyan şey hayaldir,
Zihinde muhafaza edilmiş olan eşyanın hayalleridir.
İ ş t e şairlerin işliyeceği malzemeler b u n l a r d ı r . Mima-
rın taşı, h e y k e l t r a ş ı n m e r m e r i veya t u n c u , ressamın
renkleri, musikişinasın sesleri işlediği gibi şair de ha-
yalleri işler, fakat bu poetik düşüncenin ancak şeklidir.

28 ESTETİK
Esası n e d i r ? Esas, b u hayallerin kapladığı, r e n k l e ört-
t ü ğ ü fikirlerdir. Bu b a k ı m d a n şiir, diğer sanatlerden
a n c a k evrenselliği de ayrılır. D a h a t a m olarak ifa-
de ettiği fikirler diğer sanatların ifade ettiği ayni fi-
kirlerdir. Şiir eserlerinin esası u m u m i y e t l e diğer
s a n a t l e r d e o l d u ğ u gibi eşyanın bizzat esası, onların
ö z ü d ü r . Bu öz, bu esas evrensel ve öncesiz (ezelî) ha-
kikatler, varlıkları c a n l a n d ı r a n h a y a t prensipi, onların
a h e n g i n i y a p a n k a n u n l a r d ı r . Bir kelime ile hakikat-
tir. Güzel ise o h a k i k a t i n parlaklığı ve d u y g u l a r a
ç a r p a n hayalidir. M a d d î v e manevî âlemin b ü t ü n
objeleri, tabiatin hâdiseleri, tarihin vakıaları, insan
h a y a t ı n ı n sahneleri, şiirin alanına g i r m e k h a k k ı n a ma-
liktirler. Lâkin u n u t m a m a l ı ki yalnız hakikat,
ideal, öncesizlik tarafları ile, ideleri ile şiirin alanına
girebilirler, y o k s a arızî ve talî taraflariyle değil. Şiir
eserlerinin hakikî esası b u d u r . Şekle y a n i h a y a l e ge-
lince, bizzat o n u da a r t i s t i k m u h a y y e l e n i n kanunları-
na göre, bir lisanla ifade edilemeden önce işlenmiş
bulunması gerektir.
Bu p r e n s i p l e r d e n şu netice çıkıyor ki, diğer bü-
t ü n s a n a t l a r a h a s olan vasıtaları birleştirdiğinden ve
a ş t ı ğ ı n d a n şiir evrensel s a n a t t ı r . Bu evrenselliği, b a ş k a
bir sıfatla da haizdir. D i ğ e r sanatlar a n c a k bazı
şartlarla ve bazı m e d e n i y e t şekilleri ile d o ğ u p yaşa-
dıkları halde, şiir b ü t ü n kavimlerde, b ü t ü n y e r l e r d e
ve b ü t ü n a s ı r l a r d a çiçeklerini vermiştir. B u n u n l a be-
r a b e r şiirin gelişmesine d a h a u y g u n olan devirler v e
muhitler vardır. Meselâ ş a r k g a r p t a n ziyade şiire
ESTETİK 29
elverişlidir. Ş a r k düşüncesi, a z a m e t ve istiğrak dü-
şüncesidir. Sebep ve neticelerin m a n t ı k î teselsülü-
nü ve onları idare eden k a n u n l a r ı b u l u p ç ı k a r m a k t a n
z i y a d e k â i n a t t a k i hâdiselerin v e k a n u n l a r ı n b ü t ü n l ü -
ğünü kavramağa mütemayildir.
Ş a r k dehası, daima t e r k i p ve birlik dehası
o l m u ş t u r . Garp zekâsı ise aksine olarak, b ü t ü n
şeyleri birer birer, biribiri a r d ı n c a inceleyen, tahlil
ve tecrit eden ilim zekâsıdır.
E s k i Y u n a n i s t a n şarkla garbın ortasındadır;
b u n u n içindir ki eserleri erişkinliğin ve güzelliğin
modeli olarak b ü t ü n zaman h a y r a n l ı k l a r u y a n d ı r m ı ş -
tır.
Şiirin ve nevilerinin gelişiminde — k â i n a t ı n
ritmi olan — üç dereceli evrimi t e k r a r b u l u y o r u z .
Objektif sanatları teşkil eden mimarlığa, h e y k e l t r a ş -
lığa ve resme, şiirde e p o p e tekabül eder. E p o p e , var-
lığın şahsî olmıyan, objektif tarafını gösterir. Şu su-
r e t l e ki epopenin veya epik ş i i r i n esasını teşkil eden
aksiyon, bir hâdise şeklini alır ve o n u n ö n ü n d e şa-
ir silinir, bu hâdise insanların iradesinden müsta-
kil olarak bir nevi haricî z a r u r e t ile v u k u a gelir.
Lirik şiir, musikiye karşılık o l m a k t a d ı r . R u h u n
d e r u n î dünyasını — b ü t ü n d ü ş ü n c e ve isteklerile, n e ş e
ve ıstıraplariyle — gösterir. Şairin ifade ettiği şey
k e n d i düşüncesidir.
D r a m a t i k şiir en m ü k e m m e l nevidir. E p i k ve
lirik şiirleri birleştirir. E p i k şiir gibi bir a k s i y o n u ,
biribiri ardınca gelen safhalarında, şahıslarla göste-
30 ESTETİK

rir. Fakat bu aksiyonu vücuda getiren umumî kanun-

lar ve haricî zaruret olmayıp, kendi mükedderatlarını
yaratan şahısların iradesidir. Dramatik şiir, aksiyonu
ve ihtirası birleştiren şiirdir.
Sanatlar serisinde şiirin en sona bırakılışı, evelce
gözden geçirdiğimiz şekilleri ve fikirleri bütünlüğü
ile ifade ettiği içindir. Sanat şekillerinin ilerleyi-
şinde son tekemmül merhalesini teşkil eden şiir, ayni
zamanda da sanatın inhilâl etmeğe başladığını ve
fikrin daha yüksek bir şekle muhtaç bulunduğunu
bildiriyor.
Gerçekten şiir, din ile felsefenin yoldaşıdır.
Ruh, sanat mıntakasının üstüne yükselen din ve fel-
sefe mıntakalarında, duygulara çarpan hayallerden
kurtuluyor ve mücerret hakikati, mahiz hakikati te-
maşaya dalıyor.

--S O N--