Sakupili, preveli, obradili i priredili:

ĐorĎe Armenić
Ţeljko Musović

Naslovna strana
Ptolomejeva Tabula Evropae V

GENETIKA, ISTORIJA I BAJKE

archive.org edition
Copyright 2017.

San Francisco, California, USA

Founded in 1996

2
 ֍
Genetika, istorija i bajke je nauĉno-istraţivaĉki rad pr-
venstveno o porijeklu i etnogenezi narodâ u Crnoj Gori, ali se
“dotiĉe” i okolnih prostora. Na dvije stotine (i malo više) stra-
nica koje slijede nalazi se veliki broj podataka, imena, ĉinjeni-
ca... Sve to od ĉitaoca zahtijeva odreĊeno opšte obrazovanje i
priliĉnu “mentalnu kondiciju”. Ne moţete (odnosno, moţete,
mada nema svrhe) ĉitati ovu knjigu kao knjiţevni roman, ali
se, naravno, ne morate truditi ni da baš sve analizirate, ili za-
pamtite – zaista je, na primjer, nepotrebno drţati u glavi ime-
na svih ilirskih, ili traĉkih plemena koja su ţivjela na Balkanu
prije 2000 godina.
Svako koga tema zanima i stvarno ţeli nešto da sazna
ima odliĉnu (moţda, jedinstvenu) priliku da na jednom mjestu
naĊe rezultate genetskih testova muškaraca iz Crne Gore i He-
rcegovine i navode trenutno dostupnih istorijskih dokumenata
i izvora koji zajedno, u “konaĉnom zbiru”, daju sasvim druga-
ĉiju sliku od one koju istoriĉari i etnografi prikazuju stanovni-
cima ovih prostora u potonjih vijek-dva.
Ništa nije izostavljeno, skriveno i prilagoĊeno ljudskoj
sujeti. Stoga, ako ste isuviše emotivno vezani za svoju nacio-
nalnu “oznaku”, ili neku od tradicionalnih balkanskih priĉa o
porijeklu i istoriji, odmah zatvorite ovu knjigu – nema potrebe
da se nervirate i psujete autore. Ovo drugo ionako ne bi imalo
mnogo smisla, jer su ljudi koji su napisali sve ono što je citi-
rano u istorijskom dijelu već odavno mrtvi, neki i par hiljada
godina.

3
4
 I

DNK TRAGOVI

5
 Početak jedne drugačije priče

Ameriĉki ĉasopis za fiziĉku antropologiju (American

Journal of Physical Anthropology) je 2010. godine objavio
ĉlanak “Priĉa o akulturaciji i migracijama kao mehanizmima
za širenje poljoprivrede na Balkanskom poluostrvu” (A Tale
of Acculturation and Migrations as Mechanisms for the Diffu-
sion of Agriculture in the Balkan Peninsula) u kome je zapra-
vo bilo rijeĉi o rezultatima genetskog testiranja 404 ĉovjeka iz
Crne Gore i 179 ljudi iz Srbije. Istraţivanje je uraĊeno meto-
dom sluĉajnog uzorka, svi ljudi su bili razliĉitih prezimena, a
DNK crnogorskih drţavljana je analizirana iz krvi (141 uzor-
ak) i pljuvaĉke (263).1
U podnaslovu su nabrojane institucije koje su uĉestvo-
vale u ovom projektu:
1. Odsjek za molekularnu i ljudsku genetiku, Medicin-
ski koledţ MeĊunarodnog univerziteta Floride (Department of
Molecular and Human Genetics, College of Medicine, Florida
International University, Miami, FL)
2. Odsjek bioloških nauka, MeĊunarodni univerzitet
Floride (Department of Biological Sciences, Florida Internati-
onal University, Miami, FL)
3. Institut za forenziĉku medicinu, Medicinska škola,
Univerzitet u Beogradu, Srbija (Institute of Forensic Medici-
ne, School of Medicine, University of Belgrade, Belgrade,
Serbia)
4. Kliniĉki centar Crne Gore (Clinical Center of Mon-
tenegro, Podgorica, Montenegro)
5. Srpska bezbjedonosno-informativna agencija (Secu-
rity Information Agency, Belgrade, Serbia)
1
Danas, april 2017., broj testiranih je sigurno prešao 500 i neki od tih
novih rezultata su objavljeni u ovoj knjizi.

6
 A, sav posao su odradili sljedeći nauĉnici i istraţivaĉi:
Sheyla Mirabal, Tatjana Varljen, Tenzin Gayden, Slavica Vu-
jović, Maria Regueiro, Danica Popović, Marija Đurić, Oliver
Stojković, Rene J. Herrera.
Bilo je to zvaniĉno prvo istraţivanje ove vrste direktno
vezano za Crnu Goru, a rezultati su bili sljedeći:
29.2 % - haplogrupa I2a 0.5 % - haplogrupa J1
27 % - haplogrupa E1b1b 2.5 % - haplogrupa G2a
9.2 % - haplogrupa R1b 1.5 % - haplogrupa N
7.4 % - haplogrupa R1a 2.0 % - haplogrupa Q
4.7 % - haplogrupa J2a 1.5 % - haplogrupa H
4.5 % - haplogrupa J2b 1.2 % - haplogrupa L

U ovom radu nije dat nalaz za haplogrupu I1a (?), iako

se danas pouzdano zna da je ona u Crnoj Gori zastupljenija od
haplogrupa J1, Q, H, ili L. [5-6 %]
Rezultati u procentima za Srbiju (u ovom istraţivanju)
su bili: I2a - 38.5; E1b1b - 17.3; R1a - 14.5; R1b - 4.5; J2a -
3.3; J2b - 1.7...), a ukupni rezultati dosadašnjih testiranja, koja
su od 2005. do 2012. godine obuhvatila 580 drţavljana te ze-
mlje, su nešto drugaĉiji i, naravno, vjerodostojniji: I2a - 31.9;
E1b1b - 18.4; R1a - 16.4; R1b - 8.4; I1a - 6.7; J2a - 3.5; J2b -
4.1; G2a - 2.4... (Ukljuĉena i studija iz 2012.)
Što se tiĉe reprezentativnosti CG istraţivanja, tj. broja
testiranih, on svakako nije pretjerano veliki, ali ako uzmete u
obzir ĉinjenice da je u prvom ovakvom projektu na podruĉju
ex-SFRJ iz 2005. (Marijana Periĉić et alia)2 uĉestvovao ukupno
681 muškarac iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Ko-
sova i Makedonije; da je 2008. godine (Battaglia, Fornarino et

2
High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces
Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations , 2005.

7
 3
al.) testirano 118 Hrvata iz Hrvatske, 75 Slovenaca i 255 ljudi
iz Bosne i Hercegovine (84 Bošnjaka, 90 Hrvata i 81 Srbin);
ili da je “sveslovensko” istraţivanje iz 2015. (O. Balanovski, R.
Vilems) odraĊeno sa nešto malo više od 6000 uzoraka Y-DNK
iz baltiĉkih i slovenskih zemalja (niko iz Crne Gore nije anali-
ziran), onda neizbjeţno dolazite do zakljuĉka da je Crna Gora
“jedna od najbolje opisanih populacija”. Prof. dr Oliver Stoj-
ković je to ovako pojasnio za srpski portal Poreklo: “to je isto
kao da smo analizirali 3500 ljudi u Srbiji.”4
MeĊutim, treba naglasiti da se ovi rezultati (i pored
statistiĉkih proraĉuna i predviĊanja koje su nauĉnici koristili)
mogu samo okvirno prenositi na cijelu Crnu Goru, ali u stvari
vaţe iskljuĉivo za testiranu grupu. Da bi se dobila prava “ge-
netska slika” Crne Gore, broj testiranih bi, naravno, morao bi-
ti veći i moralo bi se voditi raĉuna o brojnosti pojedinih brat-
stava, kao i o srodniĉkim, ili plemenskim vezama. I, upravo to
je bio “nedostatak” istraţivanja iz 2010. godine – tada su svi
uĉesnici, odnosno pripadnici i malih i velikih bratstava bili ra-
vnopravni. Konaĉni procenti će, ipak, zavisiti i od te “nerav-
nopravnosti”. No, o tom potom.
Sada da pogledamo o ĉemu se ovdje zapravo radi i šta
sve ovo, u suštini, znaĉi.
*
Do prije petnaestak godina, ako ste ţeljeli da nešto
saznate o svom, ili o porijeklu svoje porodice imali ste jedno-
stavan izbor – ili da pitate starije da vam prenesu usmeno pre-

3
Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in
southeast Europe, European Journal of Human Genetics, 2009.
4
Studija “iGenee” iz 2009.(?) godine, navodno zasnovana na više manjih
istraţivanja, nije objavljena ni u jednom referentnom nauĉnom ĉasopisu i
zbog toga nije uzeta u obzir u ovoj knjizi. TakoĊe, “iGenea” nije neki
nauĉno-istraţivaĉki institut, već samo jedna komercijalna kompanija koja
je razvila posao u oblasti genealogije, nauke koja se bavi “istraţivanjem
evolucione istorije polimorfizma nekog gena”.

8
danje, ili da, ako time nijeste zadovoljni, poĉnete da “kopate”
po prošlosti ĉitajući istorijske i crkvene knjige, turske d/tefte-
re (knjige popisa) i sliĉnu literaturu, pokušavajući da u njima
naĊete svoje pretke, ili taĉnije, “sebe”.
Ni prva ni druga mogućnost vam nijesu mogle garan-
tovati istinu, ili uspjeh, jer obje zavise od neĉijeg interesa, su-
jete, inteligencije, (ne)znanja, predrasuda, ideoloških i sliĉnih
matrica razmišljanja. Lako je shvatiti o ĉemu priĉamo. Eto, na
primjer, ako imate pedeset i više godina, razmislite o sljede-
ćim ĉinjenicama: Ţivjeli ste skoro 30 godina u zemlji koja se
zvala SFR Jugoslavija i struĉnjaci su vam tumaĉili istoriju na
jedan naĉin. Vaše babe i djedovi su bili ponosni na svoj (ma-
kar i minimalni) doprinos pobjedi nad fašizmom. Plakali su (i
vi takoĊe) kad je umro Josip Broz Tito, “najveći sin naših na-
roda i narodnosti”. ... Danas ţivite u nekoj od “bivših republi-
ka” i (isti) struĉnjaci vama, vašoj djeci i unucima tumaĉe (is-
tu) istoriju na drugi naĉin. Vaše babe i djedovi prvoborci, ili
nosioci Spomenice, su već 1991. godine poĉeli da govore da
su prvi put ĉuli za Tita tek na Sutjesci, sekretari Saveza komu-
nista su postali veliki vjernici i nacionalisti, a svi su, koliko se
sjećaju, odahnuli onoga dana kad je “najveći zloĉinac” otišao
“bogu na istinu”.
Vi i vaši preci, kao i vaša djeca i unuĉad, imate infor-
macije, ali ne i znanje. Isto je i sa struĉnjacima. To se najbolje
vidjelo po šoku/zbunjenosti javnosti, ali i autora, kad su 2005.
godine objavljeni rezultati prvog, gore pomenutog, juţnoevro-
pskog genetskog istraţivanja (u kome nijesu uĉestvovale Slo-
venija i Crna Gora) koji su pokazali da je zastupljenost “slo-
venskih gena” na prostorima Hrvatske, Bosne i Hercegovine,
Srbije, Kosova i Makedonije na nekom prosjeĉnom nivou od
oko 16%.
Te godine su se tom “problematikom” bavili neki ex-
YU štampani mediji i ovo istraţivanje je postala glavna tema
na raznim Internet “forumima” i sajtovima. Hrvatska televizi-

9
ja je ubrzo napravila i (lošu) seriju o porijeklu Hrvata. Sliĉno
je bilo i 2008. i 2010. Genetika je tako “na mala vrata” ušla u
priĉu o istoriji i porijeklu, iako je i tada i danas ostala daleko
od istorijskih instituta i fakulteta, osnovnih i drugih škola.
Ipak, zainteresovanim pojedincima je data mogućnost
da za oko stotinu eura iz par kapi krvi, ili pljuvaĉke analizom
DNK direktno “doĊu” do svojih predaka. TakoĊe, na raspola-
ganju su i originalni rezultati svih dosadašnjih testiranja i stu-
dija. Ko hoće, i zna malo (više) engleskog jezika, moţe puno
toga da sazna nakon samo par “klikova”. Ali, naravno ne na
forumima i “patriotskim” sajtovima. Ljudi, jednostavno, ne bi
bili ljudi kad ne bi sve površno i pogrešno razumjeli i pokuša-
li da prilagode onim pomenutim sujetama, slabostima, nezna-
nju, predrasudama, ideološkim i (usko)nacionalnim naĉinima
razmišljanja. Tako se i rezultati navedenih istraţivanja iskriv-
ljuju i tumaĉe kako kome odgovara. MeĊutim, to u ovom slu-
ĉaju ne moţe da proĊe, bar ne dugoroĉno – nauka ne bi bila
nauka kad bi to dozvoljavala. Postoje pravila koja se moraju
poštovati (kad su u pitanju zvaniĉna, struĉna istraţivanja) i ta-
ĉno se zna šta se moţe saznati i na koji naĉin. Zatim, ono što
je nedoreĉeno, ili pogrešno se vremenom i daljim radom do-
puni i popravi. A, to što se nekome rezultat ne sviĊa nije ni
nauĉni, ni javni problem.

10
 Genetsko testiranje porijekla

Šta se moţe saznati o porijeklu neke osobe iz analize

DNK? Pa, zavisno od vrste testa koji se radi, mogu se dobiti
razliĉite vrste informacija, ali, u svakom sluĉaju, koliĉina tih
informacija nije velika. Odnosno, mnogo je manja nego što se
pretpostavlja.
Najĉešće se rade tri vrste testova od kojih svaki anali-
zira razliĉite djelove neĉije DNK. Ako ţelite da saznate nešto
o svom porijeklu sa muške strane, test će analizirati Y hromo-
zom koji se nalazi samo kod muškaraca i nasljeĊuje se sa oca
na sina. Ako vas interesuje ţenska strana, test će se baviti mi-
tohondrijalnom DNK/“mtDNK”, koja se nalazi i kod muška-
raca i kod ţena, ali se nasljeĊuje ţenskom linijom. Treća vrsta
testa analizira takozvanu autosomalnu DNK koja ĉini većinu
naše DNK i sadrţi informacije o (brojnim) precima i sa oĉeve
i sa majĉine strane.
U svakom od gore navedenih istraţivanja su raĊeni Y-
DNK testovi od kojih, opet, postoje dva tipa (STRs = short
tandem repeats i SNPs /izgovara se snips/ = single nucleotide
polymorphisms) koji se bave razliĉitim “markerima”, idu do
razliĉitih vremenskih “dubina” i, u zavisnosti od broja marke-
ra, imaju razliku u preciznosti, ali u osnovi daju isti rezultat.5
Nakon uporeĊivanja sa postojećim datotekama, oba testa daju
informacije o vašoj haplogrupi koja odreĊuje kojoj grani ljud-
skog Y-DNK drveta pripadate. Svaka grupa je oznaĉena slo-
vima i brojevima: I1a, R1b, R1a, E1b..., a podgrupe imaju do-
datne oznake. Na primjer: E1b1b, R1b1...
Svi muški pripadnici jedne porodice, ili bratstva bi,
prirodno, morali imati istu haplogrupu. Ako dva ĉovjeka razli-

5
Sva pomenuta istraţivanja su raĊena na “STRs naĉin”, stim što je 2010.
analizirano 17 markera. (Obiĉno se analiziralo 12.) A, što se vremenske
dubine tiĉe, po rijeĉima dr Stojkovića, tada ih je interesovalo “naseljavanje
Balkana, tamo V, VI, VII, VIII vek, ili ĉak pre toga, pre V veka.”

11
ĉitog prezimena imaju istu Y-DNK haplogrupu to, u stvari,
znaĉi da su u daljoj, ili bliţoj prošlosti imali zajedniĉkog pre-
tka.
Kompanije koje se profesionalno bave genetskim testi-
ranjem porijekla obiĉno uz haplogrupu daju i priĉu o (zulu,
vikinškom, saksonskom, normanskom, jevrejskom....) porije-
klu vaših predaka, zajedno sa mapom svijeta koja uz pomoć
strelica pokazuje njihovo kretanje. MeĊutim, u najboljem slu-
ĉaju, to je malo više od genetske astrologije, ili prosto reĉeno,
gatanja. Ono što pouzdano moţete zakljuĉiti na osnovu dobi-
jenog rezultata, to jest, haplogrupe, jeste da je vaš prapredak
pripadao nekoj od starih narodno-plemenskih grupa (sjeverno-
afriĉkih, bliskoistoĉnih, skandinavskih, azijskih...) i da se vaši
bliţi, ili daleki srodnici (nosioci istih gena) danas u manjoj, ili
većoj mjeri, nalaze na “tom i tom” prostoru u Evropi, ili bilo
gdje drugo, u vidu Kelta, Germana, Slovena..., ili nekih manje
brojnih etniĉkih grupa. I, to je sve. Ne postoji “škotski”, “itali-
janski”, ili “turski” gen, niti “srpska”, ili “grĉka” haplogrupa.
Sliĉno je i sa mtDNK testom. I on, kao i Y-DNK test,
moţe da nam da informacije o samo jednoj (u ovom sluĉaju,
ţenskoj) liniji predaka, što znaĉi da i zajedno Y i mt DNK
predstavljaju vrlo mali dio neĉijeg ukupnog nasljeĊa.
Onim većim dijelom nasljeĊa “bavi” se autosomalni
DNK test koji je ujedno i najskuplji pa se rijetko i radi. Ma-
rkeri koji se ispituju daju informacije o svim vašim precima u
nekoliko posljednjih generacija, ali kad odete unazad više od
250-300 godina, broj ljudi o kojima moţete nešto jasno sazna-
ti se naglo smanjuje. Naime, iako ste u istoriji porodice moţda
imali i više od 10.000 predaka, samo je par stotina njih direkt-
no uĉestvovalo u stvaranju vaše DNK. Svi oni ostali ljudi su
dio vašeg “pedigrea”, ali ne i DNK.
To bi, u osnovi, bilo to. Priĉati o starosti pojedinih ha-
plogrupa i isticati to kao neku znaĉajnu “liĉnu” karakteristiku,
ili prednost nad ostalim grupama, ili narodima je besmisleno.

12
TakoĊe, ako se ne radi o utvrĊivanju zajedniĉkog porijekla ro-
Ċaka, nema potrebe insistirati ni na razlikama u podgrupama
(na primjer: J2a1, ili J2a2) i iz toga izvlaĉiti velike zakljuĉke,
jer su te razlike male, a osnova je ista: i J2a1 i J2a2 potiĉu od
J2a, a ta haplogrupa, kao i J2b od J2... Svi pripadnici neke ha-
plogrupe potiĉu od zajedniĉkog/istog pretka.
*
U daljem tekstu su date mape koje prikazuju trenutno
stanje na terenu (Evropa) na osnovu svih dosadašnjih istraţi-
vanja. Ponovimo, mape vam ne mogu sa sigurnošću reći ko je
odakle došao, već gdje se nalaze “centri” i koliki je udio koje
haplogrupe u pojedinim narodima/drţavama. Iz toga, naravno,
neće biti teško shvatiti ko je s kim i koliko povezan.
U dodatku na kraju knjige je dat jedan mogući hrono-
loški razvoj Y-DNK haplogrupa, a takoĊe i još nekoliko mapa
kako bi se dobila detaljnija slika.

Haplogrupa I1 je, kao što se vidi, najzastupljenija u Norveškoj i

Švedskoj, a zatim Finskoj i Danskoj. Skandinavsko-germanska haplogrupa
koja ima svoje predstavnike i u Crnoj Gori (Drobnjak, Bihor...).

13
 Haplogrupa I2a1 predstavlja balkansku, “dinarsku” grupu koja je
najzastupljenija na prostoru zapadne Hercegovine (iznad 60%) i Bosne (+
50%). Van Balkana je nalazimo u visokom procentu na Sardiniji (40%).

Haplogrupa R1a. Oĉigledno je da se radi o slovenskoj grupi, naj-

uĉestalijoj u Poljskoj, Bjelorusiji, Rusiji (+50-60%).

14
 Haplogrupa R1b. Pošto je ova grupa najzastupljenija meĊu dana-
šnjim Velšanima, Škotima, Ircima i nekadašnjim Galima, a danas Francu-
zima, zakljuĉuje se da je u pitanju keltska haplogrupa.

Haplogrupa E-V13, odnosno E1b1b, predstavlja još jednu staru

balkansku grupu, najuĉestaliju na današnjem Kosovu (+45%). Potiĉe iz
sjeverne Afrike. (Vidi i Dodatak na kraju knjige.)

15
 Haplogrupa J2 (a & b) se smatra mediteransko-bliskoistoĉnom
grupom i ne treba je povezivati sa “uticajem otomanskog carstva”, jer je,
bez imalo sumnje, postojala na Balkanu mnogo prije dolaska Turaka.

Haplogrupa G. “Izvor” je u oblasti Kavkaza (Gruzija) i nešto za-

stupljenija je u Turskoj, Italiji (Sardinija) i Portugaliji. U Crnoj Gori 2%.

16
 Haplogrupa N je najuĉestalija meĊu Fincima, a potiĉe iz oblasti
Urala. U Crnoj Gori je zastupljena na podruĉju Pive i Banjana.6
Napomena: Pojedini struĉnjaci (i nestruĉnjaci) ne odo-
bravaju upotrebu oznaka “keltska”, “germanska”, “slovenska”
... ispred odgovarajućih haplogrupa. Po našem mišljenju, to je
najobiĉnije mudrovanje: grupu R1b nosi 80% Iraca, 90% Ba-
ska, 56% Francuza, 15% Grka... Svi ti ljudi su, bez obzira na
naciju, ili jezik kojim govore, istog porijekla. Zvaćemo ih Ke-
ltima, jer bolji zajedniĉki naziv za njih trenutno ne postoji.
*
Šta se, dakle, moţe zakljuĉiti iz “gore navedenog”?
Pa, jedan oĉigledan zakljuĉak je istovjetan onome do
kog je došao tim nauĉnika pod rukovodstvom doktora Olega
Balanovskog (Vavilov institut za opštu genetiku iz Moskve) i
akademika Riharda Vilemsa (Estonski biocentar i univerzitet
u Tartuu): “Istoĉni i Zapadni Sloveni ĉine jednu jasnu homo-
6
Sve mape/karte su preuzete sa sajta www.eupedia.com i u svojim
objašnjenjima nalaza, koristi ih i DNK Centar za genetiku iz Beograda.

17
genu cjelinu...”, dok se “genski „skup‟ Juţnih Slovena znaĉaj-
no razlikuje, a pokazuje i interne razlike”.7
Drugi zakljuĉak bi mogao biti ovakav: takozvani Juţni
Sloveni (osim Slovenaca – R1a 38%) najvećim dijelom uopšte
nijesu Sloveni porijeklom i mogu se smatrati Slovenima samo
zato što je osnova jezikâ kojim govore slovenska. Kad smo
već kod toga, jedno pitanje za razmišljanje: Da li su Škoti i
Velšani (da ovaj put izuzmemo Irce) Germani zbog toga što
već vjekovima govore germanskim jezikom?
Treći zakljuĉak: genski sastav stanovništva Crne Gore
karakteriše relativno visoka prisutnost balkansko-dinarske ha-
plogrupe I2a1; zatim sliĉna zastupljenost (sjevernoafriĉko-ba-
lkanske) haplogrupe E1b1b/E-V13; jasna, ~10%-na prisutnost
grĉko-kavkasko-semitske haplogrupe J2 i keltske haplogrupe
R1b; i konaĉno, znatno niţa zastupljenost grupe R1a nego što
je to sluĉaj u ostalim ex-jugoslovenskim republikama. Prema
tome, današnji stanovnici Crne Gore (>90%) nijesu dio slove-
nske, već balkansko-mediteranske grupe naroda.
Pitanje koje se samo nameće je: Otkud toliki nesklad
izmeĊu zvaniĉne (ne samo crnogorske) istorije i genetike?
Da li je problem u ljudskoj, ili nauĉnoj ravni?
Trebalo bi da je sasvim jasno da “krivac” ne moţe biti
genetika, jer DNK ne laţe. Laţna jedino mogu biti tumaĉenja
onoga što je nedvosmisleno “zapisano” u genima, a ponekad
je prepreka i nedostatak uporednog materijala.
S druge strane, ni istorija sama po sebi ne mora biti
problem, ali je nezgodno to što je ono što je zapisano u pro-
šlosti od samog nastanka proizvod ljudske nesavršenosti i og-
raniĉenog znanja. Taj proizvod je, zatim, uvijek i neizbjeţno
bio podloţan daljoj manipulaciji i stalnom prilagoĊavanju tre-
nutnoj društvenoj situaciji – višim, ili niţim ciljevima.

7
Genetic Heritage of the Balto-Slavic Speaking Populations: A Synthesis
of Autosomal, Mitochondrial and Y-Chromosomal Data (Plos One)

18
 I, eto, upravo tu bi se mogao kriti odgovor. Zaista, nije
potrebna velika mudrost da bi se makar pomislilo da je “lju-
dski faktor” glavni krivac za pomenuti nesklad. Svaka osoba
koja neopterećeno i objektivno posmatra stvari mogla je oda-
vno, samo na osnovu letimiĉnog uvida u (pa, ne moţe se reći
pojedine) istorijske knjige, shvatiti da je “nešto trulo u drţavi
Danskoj”. Evo nekoliko primjera:
U Istoriji Srba II (str. 399-400) autor Konstantin Jireĉek,
ĉeški istoriĉar, je napisao da je Stefan Crnojević bio zaštitnik
crkve u Zeti i da je sa zborom “srpskih i arbanaških plemena”
traţio da “srpski mitropolit” rukopolaţe “srpske popove” u
Zeti... I, za većinu ljudi, to je to, jer Ĉeh je, naravno, autoritet
– i to jedan od najvećih u struci. MeĊutim, ako ĉitalac pogleda
originalni tekst ugovora u zborniku Listine o odnošajih izme-
Ċu juţnoga Slavenstva i mletaĉke republike, X (str. 68) shvatiće
da je u pitanju “zbor Zete” (convento de Xenta), da se mora
postaviti “mitropolit slovenske vjere” (bitropoliti de la fede
Sciava), jer se katoliĉki mitropolit naziva “mitropolitom Zete”
(bitropoliti de Xenta) i on postavlja “naše popove” (nostri pre-
ti)!!!
Poĉetkom XX vijeka srpski istoriĉar Stanoje Stanoje-
vić je napisao knjigu sa naslovom Vizantija i Srbi I/II. (1903-
6) Ono što je zanimljivo u vezi te knjige jeste ĉinjenica da se
u cijelom djelu Srbi pominju svega dva ili tri puta, a još je za-
nimljivije da to pominjanje nijednom nije bilo rezultat citira-
nja izvora koje je autor koristio.
I na kraju (za sada), jedan komentar Relje Novakovića
(takoĊe srpski istoriĉar) iz knjige Gde se nalazila Srbija od
VII do XII veka: “Dakle, kad Kinam kaţe da je vizantijska vo-
jska prošla kroz zemlju Srba da bi osvojila Split, Solin, Skra-
din... zemlju Kaĉića i najzad Duklju, kao da je dosta jasno da
je tada pod srpskom zemljom smatrao, u najmanju ruku, deo
Neretljanske zemlje (zemlja Kaĉića!!), ĉitavo Zahumlje, Tra-
vuniju, Podgorje..., Rašku…i Duklju.” /str. 171-2/

19
 Ubrzo ćete vidjeti da ovakav naĉin rada i mišljenja ra-
znih stranih i domaćih pisaca i istoriĉara, poĉev od XVI vije-
ka, uopšte nije bio rijetka pojava – zapravo, radilo se o svjes-
nom i organizovanom prepravljanju podataka iz dokumenata i
izvora, a samim tim i istorije.
Pošto cilj prireĊivaĉa ove studije nije “silovanje” ĉi-
njenica kako bi se prilagodile genetiĉkim saznanjima, ili neĉi-
jem stanju uma, u dijelu koji slijedi primijenjen je jednostavan
i jasan pristup “materiji” – jedan metod koji se razlikuje od
uobiĉajenog naĉina pisanja istorijskih i sliĉnih knjiga. Naime,
već nakon par stranica postaće oĉigledno da ovo nije tipiĉna
autorska priĉa o etnogenezi stanovništva Crne Gore i “okolnih
zemalja”. Ĉak se moţe reći i da više ima veze sa geografijom,
nego sa istorijom – u centru paţnje nijesu dogaĊaji, već ljudi i
prostori, a naĉin rada se zasnivao na sljedećim principima:
a) Pronaći sve ono što je u prošlosti zapisano o odre-
Ċenom podruĉju i stanovništvu i prikazati to na na-
šem jeziku i u izvornom obliku.
b) Što više (ili, još bolje: u potpunosti) eliminisati na-
knadni “ljudski faktor”, to jest, kasnije “popravke”
originalnih tekstova, netaĉne prevode i loša tuma-
ĉenja.
(Primijetićete da u cijeloj knjizi, uz svega par izuzeta-
ka, nijesu citirani radovi, mišljenja, ili zapaţanja nekog istori-
ĉara, ili pojedinca koji nema veze sa vremenom iz kog je neki
dokument ili zapis.)
c) Svesti komentare na najmanju mjeru – ĉiniti to sa-
mo kad je neophodno dodatno pojašnjenje, ili “po-
vezivanje” ĉinjenica.
Dakle, zadatak nije bio dokazati, nego saznati – pa što
ispadne. Istraţivanje poĉinje od vremena i prilika na Balkanu
prije takozvane “seobe naroda”, a završava se sa XVII vijek-
om.

20
 II

ISTORIJSKO-GEOGRAFSKI TRAGOVI

21
 BALKAN U “STAROM VIJEKU”

Prostori na kojima danas ţive balkanski narodi su bili

naseljeni i u davnom praistorijskom dobu. U paleolitu je tu ţi-
vio Krapinski ĉovjek, a iz neolita su poznata naselja: Lepenski
vir, Vinĉa, Starĉevo, Butmir… Nalazi iz bronzanog doba su
“razbacani” širom Balkanskog poluostrva, a poznato je da su
nosioci gvozdene kulture na ovim prostorima bili Traĉani, Ili-
ri i Kelti koji se (zvaniĉno) u IV vijeku p.n.e. pojavljuju izme-
Ċu Dunava i Jadranskog mora. Posebno, naravno, treba pome-
nuti i stare Grke/Helene koji su već u VII i VI vijeku imali
svoje gradove, ili “trgove” duţ cijele obale Jadranskog mora:
Epidamnus (Draĉ), Rhizon (Risan), Epidaurum (blizu Dubro-
vnika), Salona (pored Splita)... Krajem III v. p.n.e. na “scenu”
stupaju Rimljani, a svi oni zajedno su “doĉekali” Gote, Hune,
Avare, Slovene i druge narode tokom V, VI i VII vijeka

Iliri

Ko su zapravo bili Iliri i odakle su došli na Balkansko

poluostrvo – ne zna se. Postoji mišljenje da su “oduvijek” bili
tu, ali i da su prvobitno naseljavali prostranu teritoriju u cen-
tralnoj Evropi. Sa tog podruĉja su ih, navodno, potisnuli Kelti.
Govori se i da su u nekoj vezi sa Germanima i(li) Slovenima.
(O tome će biti rijeĉi i kasnije, u ĉetvrtom dijelu knjige.)
Period doseljavanja se ne moţe taĉno utvrditi, iako se
smatra da su neka plemena koja kasniji izvori nazivaju Ilirima
već oko 800-te godine prije nove ere bila prostoru od Istre do
današnje Makedonije i Grĉke.
Pretpostavlja se da je ime (Ἰιιπξίνη) tvorevina grĉkih
trgovaca koji su njime opisivali svoje ne-helenske susjede na
sjeverozapadu. Nije poznato da li se ime u poĉetku odnosilo
na jedno pleme, ili savez plemena, pa se kasnije prenijelo i na
ostale, njima susjedne narode u unutrašnjosti Balkana. Ipak,

22
sliĉno ime je postojalo i ranije: Ilion (Ἴιηνλ) – stari naziv za
Troju (odatle “Ilijada”), a kod Plinija (Historia Naturalis, knj. III,
gl. 7) u opisu Sardinije(!) zabiljeţen je narod Ilienses.
Iliriju i Ilire prvi pominje Herodot (485-425 p.n.e.) u
svojoj Istoriji: “Iz Ilirije teĉe prema sjeveru rijeka Angros (Ib-
ar, Zapadna Morava) i uliva se u Brong(?), u Tribalskoj ravni-
ci” (IV, 49; Prevod Milana Arsenića; Matica Srpska), a kao jedno od
ilirskih plemena naveo je Enete (I, 196) koji su, po kasnijim pi-
scima, došli iz Paflagonije (Anadolija). Malo kasnije, Tukidid
(460-400?) je zapisao da su ilirska plemena naseljavala oblasti
na jugoistoĉnoj obali Jadranskog mora.
Nešto jasniji opis (ove strane) jadranske obale dao je
Pseudo-Skilaks (nepoznati autor iz IV vijeka p.n.e.) u svom
“priruĉniku” za pomorce Periplous.8
U pasusu broj 19 se navodi da se “iza Kelta/Keltoi na-
lazi narod Heneta/Henetoi (Herodotovi Eneti, a poznati i kao
Veneti → Venetia/Venecija) i rijeka Eridanos (Po).”
Sljedeći pasus govori da se iza Heneta nalazi narod Is-
tra /Istroi/ i rijeka Istros (Dunav) koja se uliva u Pont (Crno
more). [Kao što vidite, opis ide od zapada prema istoku.]
Nakon Istra je narod Liburna/Liburnoi (pasus 21), a “iza
Liburna je narod Ilira i oni ţive duţ mora sve do Kaonije/
Chaonia nasuprot Kerkyra ostrva... (Krf).” (pas. 22) Od ilirskih
plemena se pominju Bulini, Manii, Autariati, Enhelejci (pored
Risna) i Taulanti (kod Draĉa), a takoĊe je pomenut i grad Bu-
dva/Bouthoe.
Na prelazu iz stare u novu eru, Strabon, grĉki geograf,
je u Geografiji (knjga 1, glava V) dao detaljniji prikaz naroda
/plemena u Iliriji za koju je rekao da se pruţa blizu do Dunava
i Alpa. Sjeverni dio zemlje su naseljavali Panoni. Ilirska obala
je obuhvatala cijeli planinski pojas od Jadranskog zaliva (Istra

8
Pseudo-Skylax's Periplous or Circumnavigation, translation by Brady
Kiesling (2015) from the 1878. Greek edition of B. Fabricius

23
!?) do Rizonskog zaliva (Boka kotorska) i do teritorije Ardi-
jeja, izmeĊu Panonije i mora. Od naroda koji ţive uz Ilirsku
obalu od Italije pomenuti su Istri kao susjedi Karna, Japodi
(koji su, po njemu, ilirsko-keltsko pleme), Liburni i Dalmate.9
Pored rijeke Naron (Neretva) ţivjeli su Daorizi/Daorsi, Ardi-
jeji (ili Vardeji) i Plereji, a oko grada i zaliva Rhizon/Risan su
se nalazili Rhizei (kod Tit Livija Rhizontae). U unutrašnjosti
su bili Autarijati, Dasareti i Dardani, dok su Skordisci (keltski
narod) ţivjeli blizu makedonskih i traĉkih planina, odnosno
uz Tribale i Mize – traĉka plemena.10
Nešto više od 100 godina kasnije, Ptolomej (90-168 n.
e.) je u svojoj Geografiji (knjiga II, glava 16) zapisao da se:
“Ilirija na sjeveru graniĉi sa Gornjom i Donjom Panonijom...
na zapadu sa Istr(i)om... na istoku sa Gornjom Mezijom lini-
jom koja vodi od ušća Save u Dunav do Scardus planina (Šar
planina). Na jugu se graniĉi sa Makedonijom (koja nije isto
što i današnja drţava sa tim imenom) linijom koja ide prema
Jadranskom zalivu i onda prati obalu Jadranskog mora do bli-
zu Istre.”11 (Na osnovu ovog opisa se moţe zakljuĉiti da je Ja-
dranski zaliv danas neki dio albanske obale – Lješ?)

Dakle, u pitanju je jedan veliki prostor koji (to se vidi i

iz samog teksta) nije obuhvatao samo teritorije raznih ilirskih
plemena već i drugih naroda.
U istom djelu su zatim navedeni i gradovi koji su se,
uz Dokleu (Duklju) u unutrašnjosti, tada nalazili na prostoru
9
Liburni i (H)Istri su, uz Japode i Karne (po Pliniju, Historia Naturalis,
knj. 3 gl.18), ubrajani u Venete. Smatra se da im je i jezik bio drugaĉiji.
10
The Geography of Strabo, Volume I (of 3), Literally Translated, with
Notes; Translator: H. C. Hamilton, W. Falconer
11
Claudii Ptolemæi Geographia, Müller, Karl, 1883, Paris (Klaudiou
Ptolemaiou Geographike hyphegesis)

24
današnje Crne Gore: “Rhisinium, Acruium (?), Budua, Ulcini-
um”, a od plemena su pomenuti Sikuloti (koje nešto ranije po-
minje i Plinije), Dokleati i Pirusti.

Pored navedenih, kod Plinija (23-79 n.e) i drugih pisa-

ca nalazimo još i Labeate (oko Skadarskog jezera), Enderodu-
ne, Saseie, Grabeie, “one koji se posebno/ispravno zovu Iliri”
(Illyrii proprie dicti), Pyreie (Plereji?) [Historia Naturalis, 3/22],
Olcinijate (okolina Ulcinja), Agrovinite... Zanimljivo je da se
neka plemena, kod razliĉitih pisaca, javljaju na razliĉitim mje-
stima. Takvi su, na primjer, bili Autarijati, Ardijeji, Enhelejci,
Plereji..., a pokretnost tih plemena ide u prilog mišljenju da su
Iliri bili i stoĉari, iako su bili poznati i kao pomorci (gusari).
Ilirski skorup i sir, tj. “caseus Docleas”, bili su ĉuveni
i mnogo hvaljeni od hroniĉara antiĉkog doba. Pored toga, po-
znate su bile i pijanke Ilira. Polibije je pisao da su se opijali
do besvijesti i da su ih ţene vodile kućama. TakoĊe postoje i
navodi da su bili visoki, dobri ratnici, ali i neuredni.
Iliri nijesu imali svoje pismo i to u potpunosti oteţava
pristup temama kao što su jezik, kultovi, umjetnost… Ne zna
se kakvim jezikom su govorili i besmisleno je otvarati tu temu
samo na osnovu nekoliko desetina liĉnih i plemenskih imena,
ili toponima koji moţda potiĉu od Ilira.
Prva ilirska drţava je formirana na podruĉju juţne Al-
banije i njen nastanak se povezuje sa kraljem Bardilisom. Ot-
prilike u III vijeku drţava se nalazila na prostoru Crne Gore, a
vladar je bio Agron. Njegov nasljednik je bila supruga Teuta
– ĉuvena kraljica ĉije je prestono mjesto bio Risan. Posljednji
vaţniji ilirski vladar je bio Gencije (~ 180. god. p.n.e.)
Tokom posljednje ĉetvrtine III vijeka i gotovo cijeli II
vijek p.n.e. Iliri su ratovali sa Rimljanima, ali su u vrijeme Ju-
lija Cezara (100-44) sva plemena pala pod rimsku vlast.

25
 Tračani

Iliri su se na istoku “graniĉili” sa Traĉanima (Θξᾷθεο),

grupom plemena nastanjenih izmeĊu Karpata, Crnog mora,
Vardara i Morave.
Prvi put su pomenuti u Homerovoj Ilijadi i to kao sa-
veznici Trojanaca u ratu protiv Grka. A, za Herodota su Tra-
ĉani (u Istoriji, knj. V-3) “poslije Inda, najveći narod na svijetu”,
ali slab i nesloţan. Imali su mnoga imena, prema oblastima u
kojima su ţivjeli, ali su im obiĉaji bili skoro isti.
Po Strabonu (Geografija, knj. VII, gl. 3) Geti su bili Traĉa-
ni koji su ţivjeli sa obje strane Dunava. Mizijani su takoĊe
bili traĉki narod, “ali se sad zovu Mezi”. Skiti i Sarmati, kao i
Bastarni (germansko-keltski narod), su ţivjeli pomiješani sa
Traĉanima – naroĉito sa onima preko Dunava. MeĊu Traĉani-
ma je bilo i keltskih plemena kao što su Boji, Skordisci i Tau-
risci. Zemlja Tribala, još jednog traĉkog naroda, se prostirala
do Dunava i ostrva Peuce/Peuke u njegovoj delti, a Daki, ili
Daĉani su bili smješteni prema Germanima i “izvorima” Du-
nava i govorili su istim jezikom kao i Geti.
Grĉki filozof i geograf Posidonius (~135-51 p.n.e.) je
zapisao da su Mezijci bili vrlo religiozni, da nijesu jeli “ništa
što je u sebi imalo ţivot” i da su ţivjeli od meda, mlijeka i si-
ra. MeĊu Traĉanima je bilo i onih koji su ţivjeli bez ţena, ali
su mnogi imali i nekoliko supruga – Geti, na primjer, i po de-
set-dvanaest.
Pored pomenutih, još neka od poznatijih traĉkih ple-
mena su bili Odrisi, Besi, Sardi... Ovi prvi su u V vijeku p.n.e.
imali i drţavu.
Traĉani su 46. godine postali dio rimske drţave, ali im
to u narednim vjekovima nije mnogo znaĉilo, jer su ĉesto bili
na putu raznim narodima koji su preko Dunava upadali na te-
ritoriju carstva. Danas se pod imenom Trakija podrazumijeva
prostor od Rodopa do Mramornog mora.

26
 Komentar:
Naše mišljenje je da je broj pravih, “autohtonih” Ilira i
Traĉana prije 2000-2500 godina bio mnogo manji nego što se
da zakljuĉiti po teritorijama koje su im pripisivane. Imena pod
kojim ih (danas) znamo nijesu izvorno njihova, već su im data
od strane Grka i odnosila su na sve ljude na tim podruĉjima, a
ne samo na autentiĉna ilirska, ili traĉka plemena. Upravo zbog
toga su antiĉki latinski pisci i koristili izraze stricto sensu = “u
uţem smislu” (Pomponius Mela), ili proprie dicti = “posebno
nazvani” (Plinije) kad su ţeljeli da lociraju “originalne” Ilire.
Ipak, treba reći da oba imena imaju utemeljenje u grĉ-
koj mitologiji. Tako je Ilirius (Illyrius, Ἰιιπξηόο) bio sin Kad-
ma (prvog kralja Tebe, ~2000 godina p.n.e) i njegove supruge
Harmonije i “vladao je Ilirijom i od njega su nastali svi Iliri”,
a Traks (Thrax, Θξᾷμ) je bio sin boga Aresa.
Naroĉito je u sluĉaju Traĉana oĉigledno da se radilo o
višeetniĉkoj, pa i višejeziĉkoj zajednici. Na to ukazuju i nave-
deni istorijski podaci. MeĊutim, stvar je komplikovanija nego
što se ĉini. Najskorija DNK studija, koja je analizirala ostatke
muškaraca koji su ţivjeli na istoĉnom Balkanu tokom Neolita
(Mathieson at al. 2017), pokazala je da prastanovnici Srbije, Ru-
munije i Bugarske (u periodu 5000-8000 godina p.n.e) imaju
vrlo malo veze sa današnjim stanovnicima tog prostora. Pose-
bno je zanimljivo to što haplogrupa E-V13, koja je danas “za-
štitni znak” srednjeg/istoĉnog Balkana, nije pronaĊena ni kod
jednog analiziranog ĉovjeka.
Izgleda da su se pravi Traĉani (pod kojima mi podra-
zumijevamo neka od plemena koja su ţivjela “ispod” Dunava)
znatnije nastanili na istoĉnom Balkanu tek prije, otprilike, 3-
3500 godina, iako su pojedinci, za koje smatramo da su njiho-
vi srodnici, ako ne i preci, ţivjeli na teritoriji današnje Hrvat-
ske prije ~ 7500 godina.

27
 Rimski uticaj
Grci (Heleni) su preko svojih kolonija bili prisutni na
zapadnom dijelu Balkana vjekovima, ali nijesu uspjeli da jaĉe
prodru u unutrašnjost i uglavnom su se zadrţali na obali i pri-
morskim gradovima. Nasuprot tome, nova, rimska kultura je
imala vrlo mali uticaj na grĉku, ali je zato njen politiĉko-jezi-
ĉki uticaj na unutrašnjost bio veći. Romanizacija je praktiĉno
otpoĉela od samog osvajanja ovih krajeva – u priobalnoj zoni
su grĉke gradove i trgove zamijenila naselja rimskih graĊana
(Oppida civium Romanorum), a veliki centri u unutrašnjosti
su bili Duklja i Municipijum S…(?) kod Pljevalja. Pored ovih,
bilo je i više manjih naselja širom Crne Gore. Rimsko-ilirski
tragovi su posebno brojni u centralnom dijelu – od natpisa u
Rijeĉanima (Banjani) iz I vijeka n.e. u kojem se pominju “Gaj
/Kaj (Caius), sin Epikada prvaka „opštine‟ Dokleata (civitatis
Docleatium)” i njegovi sinovi Piasus, Epicadus, Scerdis i Ver-
so, pa do mostova i urbanih naselja. Samo na podruĉju Nikši-
ća ih je bilo nekoliko. Poznata je i stara Anderba, za koju još
nije pouzdano utvrĊeno gdje se nalazila; a zatim i ostaci nikši-
ćke tvrĊave ukazuju na to da je osnova bila rimska (III-IV v.).
U Ogradicama, selo Ozrinići, nalazila su se kućišta već srasla
sa zemljom, a pri kopanju temelja za crkvu naĊena je ploĉa sa
rimskim natpisom. U selu Zavrh su otkriveni temelji kuća, os-
taci poploĉane ulice, kao i Neronov kovani novac. Tu je i ĉu-
veni most na rijeci Moštanici pored koje se, po arheologu Ar-
turu Evansu, nalazio najstariji grad na teritoriji Nikšića, a na
zapadu, u Banjanima (pomenuti Rijeĉani) je bio rimski “kast-
rum” Saltua u kome je ţivio još jedan Epikadov sin: “Agirro
Epicadi filius princeps castelli Salthua”.12
Cijela teritorija Crne Gore je od poĉetka rimske vlada-
vine (I vijek prije nove ere) pripadala Dalmaciji i u to doba u

12
Sva navedena, kao i sva ostala poznata ilirska imena (vidjeti Istoriju
Crne Gore I, TG 1967.) ne idu u prilog nekoj bliţoj vezi Ilira i Slovena.

28
toj provinciji nije bilo stalne vojne posade. Zbog toga vojska
u poĉetku i nije igrala bitniju ulogu u romanizaciji. Normalno,
taj proces je bio najjaĉi u priobalnom pojasu i oko centara
kakav je bila Duklja, ali je sve išlo teţe u unutrašnjosti gdje su
se nalazila razna neprijateljski raspoloţena plemena. Ipak, i to
stanovništvo je dijelom poromanjeno do IV vijeka, a dogaĊaji
koji su slijedili su starosjedioce Ilire, Kelte, Traĉane... još više
zbliţili sa rimskim doseljenicima.
Leksiĉki ostaci romanskih dijalekata se, osim u rumu-
nskom, i danas nalaze u albanskom, dalmatinsko-hrvatskom, a
bilo ih je mnogo i u starijem crnogorskom jeziku.13
O periodu do II vijeka nove ere nema mnogo podata-
ka, svega o nekoliko varvarskih upada preko Save i Dunava.
MeĊutim, krajem II vijeka je na Balkanskom poluostrvu bila
skoro trećina od ukupne rimske vojske – 12 legija, ili 120.000
vojnika. U trećem vijeku upadi postaju sve ĉešći, a reformom
cara Dioklecijana, veći dio teritorija današnje Crne Gore i Al-
banije se uklopio u provinciju Prevalis. Podjelom carstva 395.
godine Prevalis je prikljuĉen Istoĉnom carstvu.

13
Ako ste paţljivo pogledali mape u prvom dijelu knjige, mogli ste
primijetiti da takozvani romanski narodi Evrope nemaju neku posebnu,
zajedniĉku haplogrupu. Ĉak se moţe reći da je kod svih (od Portugalije do
Italije) jedino nešto izrazitije zastupljena R1b, keltska grupa. Izuzetak je
samo Rumunija u kojoj prednost ima I2a. Dakle, kad govorimo o
romanizaciji, prvenstveno mislimo na prihvatanje latinskog jezika,
odnosno nekog njegovog dijalekta. Naravno, kao što je već reĉeno, nije
poznato kakav je bio jezik Ilira, ali je izvjesno da su se neki stanovnici
Balkanskog poluostrva, koji se uĉestalo javljaju u istorijskim izvorima od
XIII vijeka, pored slovenskog, sluţili i nekom vrstom dalmatsko-
romanskog jezika. O tome i u dijelu o Vlasima.

29
 Rimske provincije po Gustavu Droysenu (1838-1908)14
(Provincija Ilirik je podijeljena na Gornju i Donju Panoniju /iznad
Save/, i Liburniju i Dalmaciju /ispod Save/.)

14
Allgemeiner historischer Handatlas in 96 Karten mit erläuterndem Text,
Bielefeld, Velhagen & Klasing 1886

30
 “NOVI” NARODI

Ako zanemarimo povremene upade na rimsku teritori-

ju koje su izvodili Daĉani, prvi ozbiljniji napadi novodošlih
(?) naroda na granice carstva dogodili su se u I i II vijeku n.e.
kada plemena Sarmata prelaze preko Save i Dunava. Tako su,
na primjer, 178. godine Jazigi i Roksolani uspjeli da prodru
dublje u unutrašnjost Dalmacije.
Sarmati (Σαξκάηαη, Σαπξνκάηαη) su bili grupa naroda/
plemena koja se u VII vijeku p.n.e. pojavila u stepama istoĉno
od rijeke Don i juţno od Urala. Bili su ogranak Skita (Σθύζεο,
Σθύζνη = strijelci), velikog nomadskog naroda koji je naselja-
vao prostor od Dunava do Kine. Plinije stariji je zapisao da su
Sarmati u I vijeku ţivjeli od rijeke Visle (Poljska) do Dunava
(tj. Crnog mora), a njihovi poznatiji predstavnici su bili Alani
od kojih, navodno, potiĉu neki kavkaski narodi. Od IV vijeka
Sarmati nestaju iz istorijskih izvora, a ime Skita je od strane
vizantijskih hroniĉara i pisaca korišćeno i u kasnijem periodu,
ali kao okvirno ime za razliĉite narode.
Poĉetkom III vijeka se na Balkanu pojavljuju Germa-
ni. Sliĉno kao i Iliri, izgleda da prvobitna “germanska” pleme-
na nijesu imala to ime. Julije Cezar ih je uopšte nazivao Suebi
(rijeĉ je izvorno “germanska”) i tim imenom je oznaĉavao one
koji su govorili istim, nekeltskim jezikom. Sam naziv German
je vjerovatno galskog porijekla (ger + mani = susjedi) i odno-
sio se na malu grupu plemena u sjeveroistoĉnoj Galiji.
Goti su se već 238. g. nalazili po cijelom poluostrvu, a
kasnije više puta upadaju i sa drugim narodima: Karpima, Sa-
rmatima (Alanima)... Godine 275. Rimljani napuštaju Dakiju
(danas Rumunija) i preseljavaju se na desnu obalu Dunava.
Sljedećih stotinak godina su u Dakiji boravili i Viktofali, Taj-
fali, Vandali, Gepidi, Karpi...
U IV vijeku su glavnu ulogu ponovo imali Goti, ali ih
375. razbijaju Huni koji u velikom broju stiţu na poluostrvo,

31
ili taĉnije, u Panoniju. Od tada, a naroĉito poslije 450. godine,
pa sve do VII vijeka Goti/Germani saĉinjavaju najjaĉi i naj-
vaţniji dio rimske vojske. Već krajem VI vijeka se jedan broj
Germana nalazio i na komandnim mjestima.
U V vijeku glavna opasnost za Istoĉno carstvo (Viza-
ntiju) postaju pomenuti Huni. Pod Atilom su stvorili prostranu
drţavu i bili su stalna prijetnja okolnim teritorijama. Po Atili-
noj smrti drţava se, naravno, raspala i uslijedio je novi ger-
manski talas, koji je išao prema zapadu – ka današnjoj Italiji i
Francuskoj. Misli se da su se Istoĉni Goti (Ostrogoti) prvi put
pojavili na granicama Prevalisa 459. god. i da su ga tada, zaje-
dno sa Dalmacijom, ukljuĉili u svoju drţavu.
Završetak ove aktivnosti germanskih naroda je na gra-
nice Vizantije u VI vijeku doveo pored ostalih, Avare, Bugare
i Slovene koji su, za razliku od prethodnih grupa, u nešto ve-
ćem broju odluĉili da ostanu na Balkanskom poluostrvu.
Zbog pustoši koja je nastajala kao rezultat brojih upa-
da i pljaĉkaških pohoda, pojedini carevi su planski naseljavali
“varvare”, ili su forsirali miješane brakove. Nema podataka o
tome da li su varvarske porodice naseljavane na prostoru Pre-
valisa, ali se moţe pretpostaviti da su se mnogi Traĉani i drugi
(romanizovani) stanovnici Trakije pridruţili Ilirima i Romani-
ma u planinama i gradovima te provincije.
Što se Germana tiĉe, nije sporno da su se nalazili na
teritoriji današnjih Crne Gore i Hercegovine, ali nije jasno i
koliko su se zadrţali. Da su neki ipak odluĉili i da ostanu, vidi
se po haplogrupi I1a koju nasljeĊuju muškarci izvjesnog broja
porodica u Drobnjaku i nekim drugim djelovima Crne Gore.
Uspomenu na Gote ĉuvaju germansko ime naselja Anagastum
(Onogošt, danas Nikšić), moţda Gacko, razni Hum(ovi) /nor.
holmi, st.ger.: hulmaz/ i nekadašnje Zahumlje, a zanimljiv je i
toponim Ostrog (Dalmacija, Nikšić, Budva...): Ost + hreg/ru-
gge/rüg = istoĉni greben, ili kraj. Ĉini se da je ovo objašnjenje
mnogo bolje od uobiĉajenog “oštri rog”.

32
 Sloveni na granicama carstva

Do V vijeka se u prodorima varvarskih naroda preko

Dunava ne spominju ni Sloveni, odnosno kako ih raniji grĉki i
latinski pisci i izvori nazivaju, Sclaveni/Σθιαβελνϊ,15 ni Anti
(Αληαη) koji su, kako se ĉini, ogranci istog naroda. MeĊutim,
od tada se na donjem Dunavu i u pricrnomorskim stepama oni
nalaze u susjedstvu Skita, Huna, Gota, Kutrigura, Bugara...
Prvi grĉki, tj. vizantijski (i priliĉno nepovoljan) zapis o
Slovenima na Dunavu ostavio je Pseudo-Cezarije. U tom za-
pisu su pomenuti zajedno sa još jednim narodom: “Sklavini i
Fisonci koji se nazivaju Podunavcima” (Σθιαπελνί θαη Φπζα-
ηλίηαη, νη θαη Γαλνύβηνη πξνζαγνξεπόκελνη)16
A, prvi detaljniji opis Slovena i Anta dao je Prokopije.
Po njemu, njihovo zajedniĉko ime je u prošlosti bilo Spori (?).
Ţivjeli su u nekoj vrsti demokratije, a u borbi su nastupali kao
pješadija, oskudno odjeveni i opremljeni. Ĉesto su se borili i
kao plaćenici u raznim vojskama.
IzmeĊu 547. i 552. godine Sloveni su, najĉešće bez ot-
pora, više puta upadali duboko u Balkansko poluostrvo i tako
su, u tih nekoliko godina, jednom “opustošili Ilirikum i doprli
do Draĉa (Epidamnus)”, zatim opsjedali mjesta u Trakiji, pa
bjeţali od vizantijske vojske i “prešli preko Ilirskih planina i
upali u Dalmaciju”, da bi, konaĉno, 551. godine “veliko mno-
štvo Sklavina” (Σθιαβελωλ πνιύο δκώνο), provalilo u Ilirik i
zadrţalo se u pljaĉki dugo vremena. Pokazali su izuzetnu su-
rovost, a onda se “sa plijenom vratili odakle su došli, pošto im
se niko nije suprotstavljao”. (Prokopije, str. 23-50)

15
Rijeĉi koje poĉinju glasovnom kombinacijom ili u sebi imaju
kombinaciju “sl” se u grĉkom i latinskom jeziku pišu i izgovaraju na
sljedeći naĉin: Σθι…, odnosno Scl… /skl/ i …scul… /skul/.
16
Skoro svi citati u ovom dijelu/poglavlju su preuzeti iz zbornika
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955. Ostali su
posebno navedeni.

33
 Od 60-ih godina VI vijeka se na granicama carstva po-
javljuju Avari ili, kako su ih Sloveni zvali, Obri. Već u prvim
vijestima Sloveni se opisuju kao njihovi podanici i sve do sre-
dine VII vijeka taj odnos se nije bitnije mijenjao. Tek sa poja-
vom Samove drţave su pojedine grupe uspjele da se oslobode
avarske vlasti. Zbog boljeg razumijevanja situacije, vaţno je
napomenuti da su Avari, kad su se pojavili u stepama zapadno
od Volge, imali svega 20.000 ratnika, podijeljenih u dva odre-
da, ili “tumena”. Pokoravanjem ostatka Huna i drugih azijskih
grupa formirana su još ĉetiri tumena. Sva ta nomadska pleme-
na (sa oko 60.000 ratnika) bila su udruţena u savez pod voĊ-
stvom avarskog kagana.
Prva naseljavanja Slovena na Balkanskom poluostrvu
(Trakija i Grĉka) vezuju se za avarsko-slovenski napad na So-
lun 581. godine. Od tada, po Jovanu Efeskom (507-588), pa
“do danas, a godina je 584.” Sklavini su ţivjeli po cijeloj Tra-
kiji i Grĉkoj “slobodno i bez straha, kao da je zemlja njiho-
va”, jer je car bio u ratu sa Persijom.17
Pod voĊstvom Avara, Sloveni su 597. bili u razornom
pohodu na Dalmaciju, a poĉetkom VII vijeka su, po kasnijim
izvorima, ponovo sa, ili pod Avarima, osvojili više gradova u
unutrašnjosti i na jadranskoj obali. Istovremeno, na istoĉnoj
strani, na prostoru od Dunava do juţne Grĉke je došlo do pro-
mjene u sastavu stanovništva. Iz spisa Ĉuda svetog Dimitrija
II (anonimnog autora, /str. 186-187/) saznajemo da je Solun 614
-616. bio okruţen Draguvitima, Sagudatima, Vajunitima, Ver-
zitima i Velegezitima – plemenima koja su oznaĉena kao slo-
venska (Σθιαβίλωλ εζλνο), ali je vrlo neobiĉno to što neka od
navedenih imena uopšte nijesu slovenskog porijekla.18

17
John of Ephesus, Ecclesiastical History, Book VI, 25. (R. Payne Smith)
18
To u ovom, kao i u budućim sluĉajevima, zapravo znaĉi da odreĊene
rijeĉi ne postoje u današnjim slovenskim jezicima, ne mogu se povezati sa
nekom slovenskom rijeĉju, ili nemaju isto znaĉenje kao u slovenskim
jezicima.

34
 U narednom periodu su se Vizantijci reorganizovali i
oko 658. godine je car Konstantin II “pošao protiv Sklavinija,
gde je mnoge zarobio i pokorio”. (Teofan, str. 219)
Oko 680. se Bugari doseljavaju u oblast Varne i tamo
zatiĉu sedam slovenskih plemena koja su razmjestili na grani-
cama svoje nove zemlje i od kojih su direktno navedeni samo
Severei, ili Severjani (Σεβεξεηδ). Osam-devet godina kasnije,
car Justinijan II je izveo poluuspješan napad na Bugare i Slo-
vene, a njegova posljedica je bila preseljenje većeg broja Slo-
vena u Malu Aziju (Opsikion). Nakon toga, i u VIII vijeku je
bilo i nekoliko “svojevoljnih” iseljavanja Slovena iz bugarske
drţave.
Pored već pomenutih, u Vizantijskim izvorima postoje
zapisi i o ovim slovenskim plemenima: Smoljanima, Strimon-
ima, Rinhinima, Milinzima, Jezercima... Svi oni su takoĊe ţi-
vjeli na istoĉnoj strani poluostrva – današnja Bugarska, Srbija,
Makedonija i Grĉka. To što su pojedina plemena dobila imena
po geografskim nazivima sa prostora koje su naselili, govori
nam da su se tek na tim terenima formirali kao grupa/pleme.
Tako su, na primjer, Strimonci (Strumljani) dobili ime po rije-
ci Strimon, a Ri(n)hini po rijeci Rihios. Tu su i Timoĉani, koji
su dobili ime po rijeci Timacus, a sliĉno je bilo i sa Porfiroge-
netovim Arentanima (Neretljanima), Konavljanima i Duklja-
nima iz X vijeka.
*
Za razliku od istoĉne, u onovremenim izvorima nema
detaljnijih podataka o plemenima koja su se kretala po zapad-
noj strani poluostrva tokom VII/VIII vijeka.
Na osnovu dostupnih dokumenata od VII do X vijeka
(do cara Porfirogeneta) se zna da su Avari sa podloţnim Slo-
venima preteţno napadali i zauzeli zapadni dio poluostrva, a
Sloveni (i Bugari) sa donjeg Dunava istoĉni. Na pitanje da li
je, i u kojoj mjeri, ova kolonizacija zahvatila i podruĉje provi-
ncije Prevalis, odnosno oblast današnje Crne Gore, Albanije...
35
odgovor je moguće dobiti iskljuĉivo posrednim putem. Raz-
motrimo sljedeće ĉinjenice:
Sloveni nijesu “osvojili” Balkan kao vojska sa svojim
garnizonima, već su se jednostavno naselili kao masa stanov-
ništva. Njihove “izvidnice” su godinama krstarile po poluostr-
vu i upoznavale ga. Poĉetkom VII vijeka su mogli bukvalno
da biraju gdje će se naseliti, pošto ih niko u tome nije spreĉa-
vao. Samim tim su najvjerovatnije prednost davali podruĉjima
koja su liĉila na ona iz kojih su došli, a opšte prihvaćeno mi-
šljenje je da su Sloveni ţivjeli u ravnijim predjelima, šumama
i pored voda. Bavili su se zemljoradnjom, lovom, ribolovom,
stoĉarstvom...
Dakle, sasvim je opravdano zapitati se koliko je zaista
Slovena došlo i ostalo da ţivi na teritoriji današnje Crne Gore,
Hercegovine, Albanije?
Pokušaćemo da do odgovora doĊemo uz pomoć geo-
grafije. Da li znate, recimo, koliko ima izvora koji “rade” to-
kom cijele godine na prostoru od planine Golije pa na jug sve
do Nudoljske rijeke i Risna? Ĉak i da pretpostavimo da je sve
bilo prekriveno šumom u to doba i da su izvori bili nešto jaĉi,
opet stiţemo do broja 6-7, i to ukoliko nije sušna godina!19 O
obradivom zemljištu se praktiĉno ne moţe ni govoriti.
Sliĉna situacija je i juţno od Nikšića prema moru, oko
Nevesinja i drugim djelovima istoĉne Hercegovine. Sjeverno i
istoĉno od Nikšića su planine koje dopuštaju normalan ţivot
ljudima samo u periodu maj-novembar, a o sjevernoj Albaniji
nije potrebno ništa reći.
Kada pogledate kartu uvidite da su Sloveni mogli ući
u Crnu Goru iz nekoliko pravaca: Drina – Tara; Drina – Piva
– Zeta; Lim – Tara – Moraĉa – Skadarsko jezero; iz srednje
Albanije sa istoka..., ali sve to više liĉi na avanturistiĉko-pla-
ninarske poduhvate nego na pobjedniĉko naseljavanje. Tako-
19
Hercegovi izvori, Javljen, Trepaĉka vrela, Tupanjska vrela, moţda Jama
Matovića, a na Njegošu se nalazi još i Miljanića ĉesma...

36
Ċe je lako pretpostaviti da su se u većem broju mogli smjestili
sjeverno od Tare, na podruĉju Jezerâ i Bukovice (izmeĊu Dur-
mitora i Sinjajevine), oko Nikšića, u dolinama Zete i Moraĉe i
oko Skadarskog jezera, zatim u Gataĉkom polju i oko Trebi-
šnjice. O ukupnom broju se, naravno, moţe samo maštati.
Prema tome, kad saberete jedan, dva i tri, ispada da su
velike površine zemljišta u Hercegovini, Crnoj Gori i Albaniji
ili bile nenaseljene, ili su tamo ţivjeli oni koji su bili prinuĊe-
ni da se sklone od došljaka.
Sve ovo potvrĊuju i arheološki nalazi, ili, taĉnije reĉe-
no, njihov nedostatak. Što se arheologije tiĉe, moţe se bez us-
tezanja tvrditi da Sloveni u Crnu Goru nijesu ni dolazili! Ima
mnogo rimskih, ilirskih (pa i praistorijskih) tragova i nalaza,
ali nema niĉega što bi ukazalo na znatniji priliv ljudi drugaĉije
kulture, ili porijekla. Ista pojava je zabiljeţena i u Albaniji.

Šta o svemu tome kaţe istorija saznaćemo u narednim

djelovima ove knjige.

37
 O porijeklu Slovena

“Stari” Sloveni, odnosno Slaveni, su predstavljali i još

uvijek predstavljaju jednu od najvećih nepoznanica u istorij-
skoj nauci. To je narod kome se pouzdano ne zna prapostoj-
bina, ne mogu se jasno identifikovati praslovenske etniĉke, ili
protoplemenske skupine, nije razjašnjeno porijeklo i znaĉenje
imena, obiljeţja kulture su nepoznata… Isto tako se ne zna ni
koliko je slovenskih plemena došlo na Balkansko poluostrvo,
a niko sa sigurnošću ne moţe da kaţe ni hronologiju njihovog
naseljavanja, kao ni geografski razmještaj na sredini i zapad-
noj strani poluostrva u prvim vjekovima po dolasku. Tek u X
vijeku car Porfirogenet piše djelo O upravljanju carstvom iz
koga se dobija kakva-takva slika o dogaĊajima od VI do X vi-
jeka. O tome više uskoro.
Razni istraţivaĉi su slovensku prapostojbinu traţili i
“nalazili” u Indiji, stepama Azije, na prostoru od Baltiĉkog
mora do Urala i Panonije, pa ĉak i na Balkanskom poluostrvu.
Osnovni problem sa kojim su se svi susretali je to što Slovena
/Sklavina uopšte nema u zapisima Herodota, Strabona, Tacita,
Plinija Starijeg, Ptolomeja… Zato su mnogi pokušavali da ih
prema opisu, ili nekim drugim detaljima (poznatim od kasni-
jih pisaca) pronaĊu/prepoznaju meĊu Skitima i Sarmatima (na
primjer: Neuri, Stavani/Σηαπαλνί...), Zeriuanima, Srbima, ali i
Suevima/Suebima koji su ţivjeli u nekadašnjoj Germaniji.
Ipak, ĉini se da je potraga koja ide u sarmatsko-evro-
pskom pravcu do sada dala najbolje rezultate. Ona se, izmeĊu
ostalog, zasniva i na podacima upravo navedenih rimskih i gr-
ĉkih pisaca iz I i II vijeka n.e. koji u svojim djelima govore o
narodu Veneda koji je tada ţivio na teritoriji koja, manje-više,
odgovara prostoru na kom i danas ţive slovenski narodi. Ta-
ko, Plinije20 piše o “oblasti, sve do rijeke Visle, koju naselja-
20
Pliny, Natural History, Book IV (96-97). (translation after John Bostock
& H.T. Riley (1855)

38
vaju Sarmati, Venedi, Sciri...” (quidam haec habitari ad Vist-
lam usque fluvium a Sarmatis, Venedis, Sciris...).21
A, Tacit (98 n.e.) kaţe da su Venedi jedan od naroda u
istoĉnom dijelu Germanije, iza Suebiae (Švabije?) MeĊutim,
nije bio siguran da li da ih ubroji u Germane, ili u Sarmate:
“usvojili su mnoge sarmatske navike, ali su po naĉinu ţivota
Germani” (Venedi multum ex moribus traxerunt... Hi tamen
inter Germanos potius referuntur...). TakoĊe, iako je utvrdio
da je germanski jezik drugaĉiji od sarmatskog, nije rekao ko-
jim jezikom su govorili Venedi.22
U II vijeku Ptolomej (Geografija, knj. III, gl. 5) je napisao
da se “Sarmatija završava na sjeveru Sarmatskim okeanom na
koji se nastavlja Venedski zaliv”, pomenuo je “Venedske pla-
nine” i Venede smjestio duţ cijelog Venedskog zaliva (juţna
obala Baltiĉkog mora).

Germanski naziv za isti narod, ili grupu naroda, je bio

Vendi/Vindi (Wenden, Winden, Winedas, Vindr...) i korišćen
je i poslije X vijeka, a i danas za Slovene u Njemaĉkoj.
Pretpostavku da su povislansko-baltiĉki Venedi prete-
ĉe Slovena najjasnije potvrĊuje sljedeći citat iz djela Getika,
ili O porijeklu i djelima Gota (Getica - De origine actibusque
Getarum) gotskog pisca Jordanisa iz VI vijeka u kome se kaţe
da: “...od izvora rijeke Visle na ogromnom prostoru stanuje

21
Osim ovih Veneda, Plinije pominje i Venete – galsko pleme koje je
ţivjelo na podruĉju današnje Belgije, ili Francuske (Lugdunensis Gallia
habet Lexovios, Veliocasses, Caletos, Venetos...; knj IV, 107); zatim,
Paflagonijske Enete (...quo loco Enetos; knj. VI, 5) koji su ţivjeli u
današnjoj sjevernoj Anadoliji u Turskoj i od kojih su, navodno, italijanski
Veneti, za koje je Katon kazao da “ su potomci Trojanaca” (knj. III, 19).
Nešto ranije, Strabon je u Geografiji (knj. IV, 4) rekao da
italijanski Veneti vode porijeklo od galskih Veneta, “mada ih zbog sliĉnog
imena, ljudi zovu i Paflagonijci”.
22
Tacitus‟ Germania, chapter 46; from: www.jassa.org

39
brojni narod Veneta. Sada su im imena prema razliĉitim po-
rodicama i mjestima promijenjena, ali se uglavnom nazivaju
Sklavenima i Antima. Sklaveni ţive od Novijetumskog grada i
jezera koje se zove i Mursijansko (Balaton-Blatno?) sve do
Danastra (Dnjestra) i na sjeveru do Visle. Ţive u moĉvarama i
šumama. Anti, koji su od njih i najhrabriji ţive tamo gdje se
izvija Pontijsko more (Crno) i šire se od Danastra do Dana-
pra (Dnjepra)...”
(...ab ortu Vistulae fluminis per inmensa spatia Venet-
harum natio populosa consedit, quorum nomina licet nunc per
varias familias et loca mutentur, principaliter tamen Sclaveni
et Antes nominantur. Sclaveni a civitate Novietunense et laco
qui appellatur Mursiano usque ad Danastrum et in boream Vi-
scla* tenus commorantur: hi paludes silvasque pro civitatibus
habent. Antes vero, qui sunt eorum fortissimi, qua Ponticum
mare curvatur, a Danastro extenduntur usque ad Danaprum,
quae flumina multis mansionibus ab invicem absunt.)23
Kako i zašto su Venedi/Vendi postali Slaveni i Anti,
nije reĉeno.
TakoĊe nije razjašnjeno ni porijeklo ni znaĉenje imena
Venedi, iako postoji nekoliko teorija. Po jednoj, ime potiĉe od
proto-indoevropskog korjena uen-, odnosno povezuje se sa la-
tinsko-italijanskim glagolom venire (venuto, venuti) = doći, i
korišćeno je u smislu: pridošlica, stranac.
Druga pretpostavka polazi od keltske rijeĉi windo =
bijeli, što bi moglo da se odnosi na svijetlu kosu, ili put odre-
Ċene grupe ljudi; a treća za osnovu uzima staroprusku rijeĉ
wend sa znaĉenjem voda – Vendi bi, dakle, bili oni koji ţive
pored vode, ili voda.
Prvo tumaĉenje nam se ĉini manje ubjedljivim od os-
talih, a razlog je ovo: preci Slovena (nosioci haplogrupe R1a
koji se nijesu zvali ni Venedi, ni Sloveni) su ţivjeli na prosto-
23
Jordanis, Getica 34, 35; The Latin Library.com.
* Nije jasno da li su “Vistulae” i “Viscla” nazivi za jednu, ili dvije rijeke!?

40
ru sjeveroistoĉne Evrope i prije 10-12.000 godina, a i na Bal-
kanu (u Bugarskoj) su otkriveni ostaci “R1a muškarca” koji je
sahranjen prije ~3600 godina. Prva poznata pomjeranja slove-
nskih plemena odvijala su se od V vijeka, ali se po podacima
o njihovom kretanju, kao i rezultatima genetskih istraţivanja
moţe jasno zakljućiti da nijesu (bili) skitaĉko-nomadski narod
(kao Avari, ili Huni) i da su na, otprilike, istom prostoru bar
2000 godina. Ĉak i kad su panonski Sloveni poĉeli da prelaze
Dunav, nijesu se ponašali kao drugi narodi, već su ubrzo po-
ĉeli da prezimljuju, a kasnije i da ostaju po nekoliko godina,
da bi se konaĉno jednim dijelom i stalno naselili.
MeĊutim, nije baš najjasnije da li se u malo prije nave-
denim i ostalim grĉkim izvorima ime Slaveni/Σθιαβελνί uvi-
jek koristilo u striktno etniĉkom smislu, ili se ono odnosilo i
na druge narode koji, po raznim obiljeţjima, ne bi mogli biti
svrstani u prave, “R1a” Slovene. Naime, to se moţe zakljuĉiti
na osnovu imena nekih plemena (Sagudati, Verziti, Velegeziti
...), ali i vlastitih imena pojedinih voĊa: Dabragezas, Svarunas
(litvansko-baltiĉka) Ardagast, Piragast, Kelagast (germanska?
– ali, sigurno ne slovenska), Artavazd (jermensko), Mezamir,
Idariz, Akamir (altajsko-azijska), Musok(ije) (?)...

41
 O imenu

Postoji više pretpostavki. Po jednoj, ime potiĉe od ri-

jeĉi “slovo” (sa znaĉenjem govoriti, rijeĉ) i po njoj bi Sloveni
bili ljudi koji su se razumjeli, ili pripadali istoj jeziĉkoj zaje-
dnici, za razliku od susjednih N(ij)emaca koje “Sloveni nijesu
razumjeli i koji su za njih bili nemi/nijemi”.
Druga teorija ime izvodi od rijeĉi “slava”.
Treća je zasnovana na “proto-indoevropskoj” rijeĉi
(s)lawos što znaĉi narod...
A, postoji i mišljenje da ime Sloven/Slaven ima veze
sa srednjevjekovnom latinskom rijeĉi sclavus /sklavus/ = rob
(koja potiĉe od grĉkog ζθιάβνο/Σθιάβνο/Σθιάβνί).
Svaka od ovih (i inih/ostalih) pretpostavki ima svoje
pristalice, ali eto, nijedna od njih nije i zvaniĉno prihvaćena u
struĉnim krugovima. Tako je, na primjer, prva priliĉno lako
odbijena i to ne zato što ljudi koje ne razumijete nijesu nijemi,
već zato što rijeĉ словѣнинъ/slověninъ ne moţe biti stvorena
od slovo iz prostog razloga što nastavak -ěninъ/-aninъ nastaje
iskljuĉivo u izvedenicama od naziva mjesta, kao na primjer:
Baranin, Rijeĉanin, Doljanin... Da je ime nastalo od slovo svi
Sloveni bi se zvali Slovaci (u jednini Slovak/Slovakinja).24
Istoriĉari i drugi istraţivaĉi obiĉno ne shvataju da je
osnova imena Slov(e)-, odnosno Slav(e)- i da se samo u tom
obliku uz nastavak -nin moţe dobiti prvobitno ime Slaveni.
TakoĊe se “zaboravlja” da su prvi (i jedini) pisani oblici ovog
imena od V do IX-X vijeka upravo sa osnovom Slav- (Scla-
veni/Σθιαβελνί) – Slovene niko ne pominje. Taj naĉin pisanja
i izgovora (Cл в нин/Slaven) je i dalje u upotrebi kod Rusa,
Belorusa, Hrvata..., a oblik словѣньскы/Словѣне (Sloven) se

24
Zemlja koju mi zovemo Slovaĉka se u stvari zove Slovensko, ili
Slovenská republika, a muškarac tog naroda je tek od 15. vijeka postao
Slovak (Slověninъ, Slověn → Slovän, Slovan → Slovák). Ţene su bile i
ostale Slovenke.

42
moţe pratiti tek od nastanka staroslovenskog (prvog pisanog
slovenskog) jezika.
Pretpostavka koja izvodi ime od rijeĉi slava je zasigu-
rno proizvod novijeg vremena, nacionalnih zanosa i folklora.
MeĊutim, ako bi ta imenica moţda i mogla biti dio neke dina-
stiĉko/glavarske titule, ona se zaista ne moţe vjerodostojno
povezati sa grupom narodâ ĉija starija pisana istorija, ipak, ne
pruţa dovoljno dokaza za takvu tvrdnju – ĉak naprotiv.
Treća hipoteza (autor Samuil Borisoviĉ Bernštajn) je i
najmanje vjerovatna, jer kad kaţete da je neka rijeĉ “proto-in-
doevropska” to u stvari znaĉi da se ne zna ni da li je postojala.
Smatra se da je proto-indoevropski jezik bio u upotrebi prije
3500 godina i, naravno, nema pisanih dokumenata na njemu.
Rijeĉ (s)lawos je jednostavno izvedena od starogrĉkog ιαόο
(laós) = narod, stanovništvo.
Što se tiĉe posljednje od navedenih pretpostavki, ona
je, što je i logiĉno, najmanje prihvaćena u slovenskom svijetu,
ali je daleko od toga da je naivna, ili proizvoljna. “Nevolja” je
u tome što je zaista ista rijeĉ (sclavus) korišćena i da bi se
oznaĉio pripadnik slovenskog naroda, ali i rob/sluga – postoji
mnogo dokumenata.25 Na primjer, u dubrovaĉkom arhivu se,
u zapisu iz 1305. godine, pominje prodaja jedne robinje za 12
perpera (...unam sclavam pro perperis 12 et promisit si dicta
sclava haberet...); zatim, 1320. g. dva trgovca iz Italije ugova-
raju prodaju robova: “...et quod unus quisque possit vendere
sclavos seu sclavas... de dictis sclavis...”; a, 1435. g. trgovci
prodaju robove i robinje u Veneciji: “mercatores venditores
sclavorum et sclavarum in ipsa civitatem Venetiarum...”.26
Na isti naĉin, istom rijeĉju, je 1077. godine oslovljen i
dukljanski kralj Mihailo u papinom pismu, ali kao “kralj Slo-

25
Sa sliĉnim problemom ćemo se susresti i kad bude bilo rijeĉi o imenu
Srbi.
26
Mihailo Dinić, Iz Dubrovaĉkih arhiva, knj. III

43
vena” (Michaeli Sclavorum Regi), a 1291. g. se “u djelovima
Albanije uz Slovene” pominje grad Sava/Svaĉ (in Albanie pa-
rtibus iuxta Sclavos)...
Taĉan period kada je takva “praksa” poĉela je teško
utvrditi (iako se zna da je sclavus = rob već oko 800-te27), ali
ponešto se moţe zakljuĉiti iz naĉina pisanja slovenskog imena
u grĉkim i latinskim izvorima VI-VII vijeka. Da ime Slaven/i
nije nastalo od rijeĉi sclavus, jasno je već na osnovu onoga
kako je ono zapisano u prvim pomenima kod Jordanisa, Pse-
udo-Cezarija i Prokopija. Kao što je reĉeno, oni su ga pisali:
Sclaveni i Σθιαπελνί/Σθιαβελνί, a isto je i kod T. Simokate,
Menandera, Jovana Solunskog (koji je prvi i upotrebio termin
Sklavinija/ηωλ Σθιαβηληώλ). Ali, od VII vijeka većina grĉkih
pisaca (Pseudo-Mavrikije, pa nepoznati autor Uskršnje hroni-
ke, Teodor Sinkel...), uz par izuzetaka, poĉinje da koristi skra-
ćeni oblik Σθιάβωλ/Σθιαβνί/Σθιάβνο.
Sliĉno je i sa latinskim piscima nakon Jordanisa (umro
~552.). Tako, biskup Martin od Brage u pjesmi iz 570-ih meĊu
panonskim narodima nabraja i “Sclavus”, a monah Jonas od
Bobia (umro ~650) u spisu Ţivot svetog Kolumbana govori o
“Venetima koji se zovu i Sklavi” (Venetiorum qui et Sclavi
dicebantur).
U skladu sa tim je i Fredegarova(?) Hronika iz ~ 630.
godine: “Sklavi koji se zovu Vinidi” (Sclavi, cognomento Wi-
nidi).28
Otprilike to je i vrijeme kad taj oblik postaje osnova za
naziv Sloven u romanskim i germanskim jezicima, stim što je
od XIV vijeka (u engleskom, na primjer) postepeno nestajalo
ono /c/. Tako su nastali današnji: Slav (engl.), Slawe (njem.),
Eslavo (špan.) Slavo (ital.), Slave (franc.)...
27
The Merriam-Webster New Book of Word Histories; Merriam-Webster,
Inc ; str. 432
28
“Life of Saint Columban” by the Monk Jonas of Bobbio, Section 56;
Fredegar, Chronicle, Book IV, 68; The Latin Library.com

44
 Rijeĉ kojom se oznaĉava rob je u istim jezicima, ugla-
vnom, zadrţala oblik sa /c/: Sklave (njem.), esclave (franc.),
esclavo (špan.), schiavo (ital.)..., dok je engleski oblik slave u
upotrebi od 1538. godine (do tada, esclave).
Dakle, nesporno je da su ove dvije rijeĉi lingvistiĉki (i
istorijski) povezane, a takoĊe je oĉigledno da je rijeĉ sclavus
(rob) nastala na osnovu Sclavus (Slaven), a ne obratno. Kako
je do toga došlo?
Pa, kao prvo, treba reći da onaj skraćeni oblik sloven-
skog imena (Σθιάβνο) kod vizantijskih pisaca nije korišćen sa
znaĉenjem “rob” sve dok prvi Sloveni/Sklavi nijesu dovedeni
i prodati kao robovi na vizantijskim i arapskim trgovima. O
tom obiĉaju, da se “robovi nazivaju imenom naroda iz kog su
dovedeni”, svojevremeno je pisao i Strabon (Geografija, k. VII):
“...meĊu Atiĉanima (Atika, grĉko poluostrvo) su imena Geta i
Daka bila uobiĉajena za robove.”29
Drugo, od pojave Avara na granicama carstva Sloveni
su stalno bili u podloţnom poloţaju. Ima puno priĉa o tome
kako su Sloveni za Avare radili, gradili pontonske mostove od
stabala pri prelasku rijeka, a u bitkama se borili u prvim redo-
vima, izloţeni najvećim opasnostima. Posebno je upeĉatljivo
to da su Avari u kola uprezali slovenske ţene.
Ni odnos izmeĊu Bugara i Slovena nije bio mnogo dru-
gaĉiji – sjetimo se premještanja onih sedam slovenskih pleme-
na koja su, pored ĉuvanja granice, bila obavezna i da plaćaju
danak.
Treće, iz zapisa pojedinih grĉkih pisaca (Jovan Efeski,
Prokopije...) se jasno zapaţa da su Sloveni bili omraţeni zbog
surovosti/bezobzirnosti koju su pokazivali tokom samostalnih
upada na Balkansko poluostrvo. S druge strane, moţe se reći
da ni carevi, od Justinijana do Iraklija, takoĊe o njima nijesu
imali visoko mišljenje. Naime, poznato je da su svi oni uz ime

29
Inaĉe, današnji oblik imena Sloven u grĉkom jeziku je Σιαβηθή /Σιαύνο
i nema sliĉnih rijeĉi za roba.

45
dodavali i poĉasne titule kao Antikus, Germanikus, Alanikus i
sliĉno, ali nikad i Sklavonikus.
Sve to, uz presudnu ulogu franaĉko/germansko-slove-
nskih sukoba od VII do X vijeka,30 je zasigurno doprinijelo da
u latinski jezik postepeno uĊe nova rijeĉ kojom su se na isti
naĉin oznaĉavali i rob i Sloven. Inaĉe, već postojeća rijeĉ za
roba/slugu je bila servus.
Ovim je završena priĉa o ovoj “neugodnoj” pretposta-
vci, ali i dalje nemamo odgovor na pitanje o porijeklu i znaĉe-
nju imena Sloven. Moţda je jedan od razloga za to upravo taj
oblik ovog imena, ili, bolje reĉeno, to što je neko nekad rekao
da je “proto-slovenski”, prvobitni oblik imena bio Slověninъ/
Slověně. Samim tim je, iskljuĉivo zahvaljujući neĉijem slobo-
dnom zakljuĉku, jer, naravno, nije bilo pisanih, ni bilo kakvih
drugih izvora za takvu tvrdnju, cijela potraga krenula u pogre-
šnom pravcu.
Jedan drugaĉiji pristup ovoj temi zasniva se na sljede-
ćim ĉinjenicama:
- prvi pisani oblik imena je Slaveni;
- u vizantijskim i latinskim izvorima je reĉeno da su
Slaveni “ţivjeli u neprolaznim šumama, pored rije-
ka, jezera i moĉvara...”, da “je njihovo iskustvo u
prelasku rijeka nenadmašno” i da mogu dugo vre-
mena da provode u vodi. (Strategikon);
- u zemljama u kojima ţive Slaveni i njima susjedni
narodi postoje rijeke koje se zovu S awa, S awica
(Poljska), selo Šlav nai na rijeci Šlav (Litvanija),
mjesto Slavnica i Slavnický potok (Slovaĉka rep.),

30
U Istoriji Arapa postoji ova reĉenica: “Naziv Sloven najprije se
upotrebljavao za robove i zarobljenike koje su zarobljavali Germani i
drugi narodi meĊu slovenskim plemenima i prodavali ih Arapima. Kasnije
se davao svim kupljenim strancima, Francima, Langobardima…”.
A, kad smo već kod toga, arapski naziv za Slovene i robove je istovjetan:
saqaliba/ ‫ةبلاقص‬. (Philip K. Hitti, History of Arabs, 474, 232)

46
 grad Slavuta (Ukrajina)..., a stari slovenski naziv
za rijeku Dnjepar je bio Slavuta, ili Slavutiĉ. Na
kraju, tu je i rijeĉ slavina (ĉesma, tur.) iz iste “po-
rodice”.
- jedno tumaĉenje imena Venedi polazi od staropru-
ske (germanske) rijeĉi wend što znaĉi voda;
- nastavak -enin/-anin nastaje samo u izvedenicama
od naziva mjesta.
Trebalo bi da je to sasvim dovoljno za jedan solidan
zakljuĉak da ime Slaveni ima neke veze sa vodom, to jest, da
su to (bili) ljudi koji ţive pored vode/a.
Da li je on i taĉan, ostaje da se vidi...

47
 S(e)RBI, HRVATI I “FRANAČKI” SLOVENI
(VII - X VIJEK)

U prvoj polovini VII vijeka Istoĉno rimsko carstvo, ili

Vizantija, preţivljavalo je veliku krizu. Vojska je bila u ratu
sa Persijom i Arapima, a Sloveni, Avari i ostali narodi su se
bez prepreka kretali po Balkanskom poluostrvu. Carstvo je bi-
lo svedeno na utvrĊene gradove na Crnom, Egejskom, Jons-
kom i Jadranskom moru, kao i na veliki broj ostrva. Vizantija
je neprikosnoveno gospodarila i morima, što je omogućavalo
da se uporišta na kopnu odbrane i poveţu u cjelinu.
U isto vrijeme su i pojedina podruĉja poluostrva skoro
opustjela iz raznih razloga: varvarski upadi, pohare, bolesti...
Stanovništvo iz Trakije, Mezije, provincija na Dunavu i posa-
vske Dalmacije se premjestilo (ili se premještalo) u planine i
prema pomenutim morima i tamo su formirane manje ili veće
“enklave” starobalkanskog, romanskog i romejskog (vizantij-
sko-grĉkog) stanovništva.
Poslije smještanja novih naroda dio tog stanovništva u
planinama je ostao odsjeĉen od ostalih djelova carstva, što je
dovelo do toga da Vizantija u kasnijem periodu, kada je po-
novo ovladala poluostrvom, te svoje bivše podanike, odnosno,
njihove potomke, izjednaĉi sa varvarima. Te ljude u izvorima
(od X vijeka) srećemo kao Vlahe, Arbanase, Latine...
Ipak, kao što je već nagoviješteno, mi zapravo ne zna-
mo mnogo/ništa o onim novim doseljenicima. Nema onovre-
menih podataka o tome ko je sve u VII i VIII vijeku ţivio na
podruĉju današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore
i Srbije. Zna se samo da se na lijevoj obali Save i na srednjem
Dunavu u VI i VII vijeku nalazila prostrana avarska drţava u
kojoj su ţivjeli i Sloveni. Slabljenjem centralne vlasti jedan
dio Avaro-Slovena se 623. godine odvojio i pod trgovcem Sa-
mom u zapadnoj Panoniji napravio drţavu. Drugi dio je pre-
šao Savu i naselio se – koja su to plemena bila nije poznato.

48
 Zato je najveći dio istoriĉara ovaj problem “riješio” na
sljedeći naĉin: Porfirogenet je oko 950. godine napisao da su
to bili Srbi i Hrvati; “srpsko ime” se pominje u imenu grada
Gordoservon oko 680.; a tu je i (Porfirogenetova) Servija u
okolini Soluna. Kraj priĉe?!
MeĊutim, nepobitna ĉinjenica je: NIKO, AMA BAŠ
NIKO, OD ONOVREMENIH PISACA DIREKTNO NE PO-
MINJE SRBE (NI HRVATE) NA TERITORIJI BALKAN-
SKOG POLUOSTRVA SVE DO 822. GODINE!31
Iz istog razloga je manja grupa istoriĉara i istraţivaĉa
(R. Novaković, R. Rotković...) pokušala da do odgovora doĊe
zaobilaznim putem. Na osnovu par istorijskih podataka i ve-
ćeg broja sliĉnih ili istovjetnih toponima koji su se nalazili, ili
se nalaze u Polablju (Njemaĉka) i današnjoj Crnoj Gori, oni
su razvili teoriju (prvi dokazujući porijeklo Srba, a drugi pori-
jeklo Crnogoraca) po kojoj su se na centralni dio Balkanskog
poluostrva doselila i tri naroda polapskih Slovena: Vilci (Wil-
zi/Welatabi), Sorabi i Abodriti.
*
Pogledajmo sada šta se o Srbima, Hrvatima i ostalim
navedenim narodima moţe saznati iz dostupnih izvora.
Poĉećemo od nepoznatog franaĉkog hroniĉara koga od
XVI vijeka zovu Fredegar. On u djelu koje se naziva Hronika
na jednom mjestu kaţe da se poslije pobjede nad franaĉkim
kraljem Dagobertom, 631-2. godine, slovenskom kralju Samu
pridruţio “i Dervan knez naroda Urba, slavinskog plemena…”
(et Deruanus dux gentis Urbiorum, qui ex genere Sclavinorum
erant...) koje je tada bilo pod franaĉkom vlašću (ad regnum
31
A, što se Gordoservona tiĉe, on moţe da ima veze sa Srbima koliko i
Serbonis – jezero u donjem Egiptu, Serab (i još najmanje pet drugih,
sliĉnih naziva mjesta) u Persiji/Iranu, Sarbin u Poljskoj, Surbe na
Kavkazu, Serbetis u Alţiru… Osim toga, ime moţe biti sloţenica od
slovenskog “gord-” i latinsko-grĉkog “servo” sa znaĉenjem: ĉuva, pazi,
gleda…, ali i od Gordaei (nekadašnje ime za Kurde) i ponovo “servo”.

49
Francorum).32 Ako, iz dobre volje, prihvatimo da se pod ovim
Urbima podrazumijevaju Surbi, i to samo na osnovu kasnijih
Anala franaĉkog kraljevstva (789.) u kojima su pomenuti: “...
Sklavi ĉija su imena Surbi, a takoĊe i Abodriti” (...Sclavi cum
eo, quorum vocabula sunt Suurbi, nec non et Abodriti), jasno
se vidi da oni tada nijesu ţivjeli na Balkanskom poluostrvu.33
Bliţe odreĊenje o njihovim staništima dao je Ajnhard
(~775-840) u Ţivotu Karla Velikog, /gl. 15/: “...taj dio Germa-
nije se graniĉi sa Saksonijom, Dunavom, Rajnom i rijekom
Sala, koja dijeli Turinge i Sorabe” (...ac Salam fluvium, qui
Thuringos et Sorabos dividit), a potom i u Analima* za 782.
godinu: “Sorabi Slavi, koji ţive na poljima izmeĊu Labe i Sa-
le” (Sorabi Sclavi, qui campos inter Albim et Salam interiace-
ntes incolunt).34 Dakle, nalazili su se u današnjoj Njemaĉkoj.
To potvrĊuju i Anali franaĉkog kraljevstva u zapisu za
806. godinu: “u zemlju Slavena, po imenu Sorabi, koji borave
iznad rijeke Albe/Elbe (in terram Sclavorum, qui dicuntur So-
rabi, qui sedent super Albim fluvium...)”, a takoĊe i anonimni
autor spisa Ţivot i djela cara Ludovika poboţnog (Vita et Ac-
tus Imperatoris Ludovici Pii, 816,) koji koristi i isto ime: “So-
rabos Sclavos”.
Osim Soraba, na prostoru Germanije, “izmeĊu Rajne i
Visle, okeana i Dunava”, ţivjeli su Velatabi (Welatabi), Abo-
32
Fredegar, Chronicle, Book IV, 68; The Latin Library.com
33
Neki istoriĉari smatraju da je ovaj pomen Srba, (odnosno Urba) kao
slovenskog naroda iz 631-2. godine i najstariji pomen tog naroda uopšte,
ali se mora reći da se imena sa osnovom Ser(b/v) javljaju i ranije – u I i II
vijeku n.e. Na primjer, kod Tacita i Plinija: Serbi kod Kavkaza; a zatim i
Ptolomeja: Sirboi u azijskoj Sarmatiji, što je otprilike isti prostor.
Naravno, ne zna se ima li neke veze izmeĊu tih i slovenskih S(o)rba.
34
Einhard, The Life of Charlemagne (NY: Harper & Brothers, 1880) &
Einhard, Vita Karoli Magni, Chapter 15.
* Einhardi Annales (in usum scholarum ex Monumentis
Germaniae historicis recudi fecit), Hanover, 1845.), 22. Napomena: ovi
Anali nijesu isto što i Anali franaĉkog kraljevstva!

50
driti i Boemani – “grubi i varvarski narodi”, koji “skoro svi
govore sliĉan jezik, ali se meĊu sobom razlikuju po obiĉajima
i izgledu.” (...deinde omnes barbaras ac feras nationes, quae
inter Rhenum ac Visulam fluvios oceanumque ac Danubium
positae, lingua quidem poene similes, moribus vero atque ha-
bitu valde dissimiles, Germaniam incolunt).35
Deveti vijek, odnosno podaci iz tog vijeka su posebno
vaţni za ovo istraţivanje, jer se tada po prvi put neposredno
susrećemo sa imenima Srba i Hrvata na Balkanu.
Tako, 822. godine Ljudevit Posavski iz Siska odlazi
kod “Soraba, naroda za koji kaţu da zauzima veliki dio Dal-
macije” (adventum Liudewitus Siscia civitate relicta ad Sora-
bos, quae natio magnam Dalmatiae partem optinere dicitur).36
Iste godine je franaĉki car na saboru u Frankfurtu sa-
slušao izaslanike i primio darove od “svih istoĉnih Slovena, to
jest Abodrita, Soraba, Vilaca, Be(h)emijana (Ĉeha), Marvana
(Moravijana?, takoĊe Ĉeha), Predenecenata i u Panoniji nasta-
njenih Avara”. (In quo conventu omnium orientalium Sclavo-
rum, id est Abodritorum, Soraborum, Wilzorum, Beheimorum,
Marvanorum, Praedenecentorum, et in Pannonia residentium
Abarum legationes cum muneribus ad se directas audivit.)
Na osnovu ove odrednice “istoĉni”, kao i po “redu na-
voĊenja”, Rotković je utvrdio da su neka od ovih plemena ţi-
vjela na Balkanu (juţno od Save i Dunava) iako se to iz citata
i reda navoĊenja zaista ne moţe zakljuĉiti, a i jedan pogled na
kartu Evrope je dovoljan da se vidi da su Francima i ostalim
Germanima Sloveni na Balkanu bili, ipak, “malo” više juţno
nego istoĉno.

35
Einhard, Vita Karoli Magni, poglavlje 15. U poglavlju 12 je objašnjeno
da su Velatabi naziv za Vilce na njihovom jeziku. (Wilzi, proprie vero, id
est sua locutione, Welatabi dicuntur.)
36
Ovaj i sljedeća dva citata su iz: Annales Regni Francorum, The Latin
Library.com. Napominjemo da se termin Dalmacija odnosi na mnogo veći
prostor od današnje Dalmacije.

51
 Pored toga, i zapis iz 824. godine jasno kaţe da je Car
“primio izaslanike Abodrita koji se narodski zovu Predenece-
nti i ţive u Dakiji na Dunavu kao susjedi Bugara” (Caeterum
legatos Abodritorum, qui vulgo Praedenecenti vocantur et co-
ntermini Bulgaris Daciam Danubio adiacentem incolunt). Ti
isti Abodriti su pomenuti i 818. godine u društvu Guduskana i
Timoĉana koji su pobjegli od Bugara (Abodritorum videlicet,
et Coduscanorum*, et Timotianorum, qui Bulgarum societate
relicta).37
Konaĉno, ĉinjenica je da su A/Obodriti, Sorabi i Vilci
i poslije sabora 822. godine ţivjeli u predjelima današnje Nje-
maĉke. To se vidi i iz podataka vezanih za 839. godinu kada
su Saksonci bili u ratu sa Sorbima i Vilcima, a Austrazijci (ta-
dašnji sjeveroistoĉni dio Franaĉke) i Turinzi sa Abodritima
koji su tamo (Meklenburg, Holštajn) ţivjeli i u narednim vje-
kovima. Nakon toga, Vilci postepno nestaju iz izvora, da bi se
u X vijeku (983.) pojavili kao Lutici (Ljutići), a tokom XIII
vijeka su u potpunosti germanizovani.
Za Luţiĉke Sorbe se zna da su i dan-danas na istoj, ili
pribliţno istoj teritoriji, a njihovi sadašnji nazivi Serby/Serbja
su novijeg porijekla – najraniji pomen je iz 1548. godine.
Na Balkanu, Sorabi se pominju jednom (882. g.) i to u
Analima franaĉkog kraljevstva, dakle, u izvoru ĉiji je autor,
do tada, izvještavao o Slovenima na prostoru Franaĉke drţave
i kome su dalmatinski S(e)rbi bili oĉigledno nepoznati, što se
zakljuĉuje po onome: “Soraba, naroda za koji kaţu...”. Stoga
je vrlo vjerovatno da ih je samo jeziĉki prilagodio postojećem
“stanju na terenu”, odnosno, narodu sliĉnog imena o kome je
više puta pisao u svom djelu.
Prema tome, na osnovu istorijskih podataka se ne mo-
ţe potvrditi pretpostavka da su balkanski S(e)rbi istovjetni sa

37
Vita et Actus Imperatoris Ludovici Pii, Documenta Catholica Omnia.
* Ovi Guduskani su kasnije/ubrzo postali Hrvati.

52
Sor(a)bima iz Germanije, a ne postoji ni bilo kakva pouzdana
informacija o tome da se neko od polapskih Slovena u većem
broju preselilo na podruĉje današnje Crne Gore i Srbije.
I, upravo tu ćemo se po prvi put u ovoj studiji susresti
sa poklapanjem istorijskih izvora i rezultata genetskih istraţi-
vanja. Naime, 2010/11. godine je obavljeno i objavljeno DNK
testiranje nešto više od 200 Luţiĉkih Srba koje je pokazalo da
su “najsliĉniji Poljacima, potom Ĉesima, Slovacima i dvijema
germanskim populacijama. Sorbi se najviše razlikuju od Srba
iz Srbije i Crne Gore, što odraţava i znatnu geografsku uda-
ljenost izmeĊu ovih populacija.”38
Toliko o tome.

Što se Hrvata tiĉe, priĉa je priliĉno kratka – njih nema

u navedenim izvorima, a ni u spisku tzv. Bavarskog Geografa
(IX v.). Ljudevit nigdje nije oznaĉen kao Hrvat, a isto tako ni
knez Borna kod kog je došao 823. nakon boravka kod Srba.
Borna je: “dux Dalmatiae atque Liburniae”, ili “dux Gudusca-
norum“.
Alfred Veliki (kralj Veseksa od 871. do 899.) je u svo-
joj Geografiji Evrope pomenuo Horite (Horithi) “istoĉno od
Dalamensana” koji su, opet, bili “sjeveroistoĉno od Moravija-
na”, ali zaista je teško u njima prepoznati Hrvate.39
Hrvatska istoriografija je utvrdila da se ime Hrvat na
Balkanu prvi put pominje sredinom IX vijeka (840-852.) u da-
rovnici kneza Trpimira (original izgubljen, postoji prepis je iz

38
European Journal of Human Genetics (2011) 19, 995–1001; published
online 11 May 2011: Genetic variation in the Sorbs of eastern Germany in
the context of broader European genetic diversity (Krishna R Veeramah,
Anke Tönjes, Peter Kovacs, et al.)
39
Alfred takoĊe pominje i Surpe “sjeverno od Dalamensana”. (“To the
north-east of the Morayians are the Dalamensan; east of the
Dalamensans are the Horithi, and north of the Dalamensians are the
Surpe”) i, malo kasnije, “Surfe”. /King Alfred's Anglo-Saxon Version of
the Compendious History of the World, 37./

53
1568 godine), ali zvaniĉno je najstariji (~880.) natpis u kame-
nu iz Šopota kod Benkovca: “Branimiro com... dux Cruato-
rvm cogit...”.
*
Na kraju, ostalo je da se nešto kaţe i o “toponimskoj”
teoriji. Da li u Rotkovićevom i Novakovićevom radu ipak ima
“neĉega”?
Pa, recimo to ovako: priĉa o nazivima mjesta, i uopšte
o jeziku, u Crnoj Gori je vrlo, vrlo komplikovana. Taĉno je da
slovenskih, ili sloveniziranih toponima ima mnogo (i zato što
se ponavljaju na raznim mjestima, ali i prvenstveno zato što
su nastajali tokom perioda od ~1400 godina), ali ni broj ne-
slovenskih nije zanemarljiv – naprotiv.
Nesporno je da je jedan dio toponima o kojima je rijeĉ
nastao na osnovu opšteslovenskih rijeĉi kao što su: lug, gora,
studen, golo, bistro, potok, glava, grab, bukva, breza, jasen,
javor, crno, bijelo, greda, mokro... To istovremeno znaĉi da su
svi sliĉni nazivi u Njemaĉkoj, Poljskoj, Ukrajini, Crnoj Gori...
mogli nastati nezavisno jedni od drugih.
Naţalost, nesporno je i to da je veza izmeĊu najvećeg
broja od oko 860 navedenih toponima i drugih naziva u knjizi
Odakle su došli preci Crnogoraca (do pucanja) nategnuta, ili
prosto reĉeno, pogrešna. Ovo se naroĉito odnosi na poveziva-
nje odreĊenih polapskih toponima sa imenima plemena iz Cr-
ne Gore kao što su: Cuce, Kuĉi, Hoti, Malonšići, ili Bandići...
IzmeĊu ostalog, nemoguće je objasniti sljedeće: ako je istina
da su ta imena došla iz Polablja već u VI-VII vijeku, dakle u
vremenu kad Sloveni stiţu na Balkansko poluostrvo, kako se
dogodilo da se ona na prostorima Crne Gore ne javljaju sve do
XIV-XV vijeka!?
TakoĊe, ĉinjenica je i da neki toponimi, koje mi danas
smatramo “slovenskim”, nijesu nastali od izvorno slovenskih
rijeĉi. To su oni u kojima se nalaze germanski: br/ij/eg (berg),
hum (hulmaz), gradac/gradina (gard), ledina (land, lindan), ili
54
dolina (dael/tal), stim što je vjerovatnije da naši dolovi, koji se
razlikuju od pravih “izduţenih” dolina, potiĉu od starobalkan-
skog, ilirskog(?) doliba/duliba = plodna kraška uvala.
Sliĉno je i sa svim rupama (lat. ruptura), lokvama (grĉ.
ιαθθνο, lat. lacus), livadama (grĉ. ιεηβάδη), selima (lat. sella),
poljima (srodno sa lat. palam), cerovicama (lat. cerris), kapa-
ma (lat. cappa), valama (lat. vallis), veprujama (lat. aper), las-
tvama, ublima (starobalkanske)... širom Crne Gore, odnosno
sa rijeĉima koje su u tom, ili sliĉnom obliku postojale iskljuĉi-
vo, ili i kod predslovenskih stanovnika ovih prostora.
Broj neslovenskih naziva nije jednako “rasporeĊen” u
svim djelovima današnje Crne Gore, ali ih ima zaista svuda.
Na primjer, samo na prostoru Banjana, Krivošija i Zu-
baca – izmeĊu planina Somine i Njegoša na sjeveru, i Risna i
Trebinja na jugu, upisano je na geografskoj karti više od 50
toponima neslovenskog porijekla: Risan, Plate, Vardar, Pareš,
Lirovo polje, Kabao /ger. kūbel ← lat. cupellum/, Bani, Gunj-
ina, Leotar, Domiter, Šubra, Orjen, Rinĉa, Vutasi, Konišor,
Štreka(nica), Unjarina, Bobjer, Škuljevac, Ĉopi, Turive doline,
Strp, Krotinja, Vrljeroške kape, Tospude, Broćanac, Kaloper,
Turmenti, Spila, Vilusi, Velimlje, Pazua, Ćešor, Tupan, Šurtin
do, Truma, Barbate, Buljev pod, Bardin katun, Baljaĉki do,
Štukelina poljana, Droškorica, Turuntaš, Somina, Ćurila, Dra-
galj (ger. drag /vući/ = lat. trahere), Vrĉelac, Kijaci, Svrĉuge,
Štitula(?)… Broj neupisanih je znatno veći.40
Na drugoj strani, u istoĉnom dijelu Crne Gore imamo
zanimljivu (ili neobiĉnu) pojavu: slovenske toponime u plani-
nskim predjelima i albanske u ravnijim?!
Dakle, otvorilo bi se previše pitanja “za” i “protiv”, a
opet se ne bi dobili jasni odgovori.
Bolje je posvetiti se caru Konstantinu Porfirogenetu,
to jest, njegovom djelu – inspiraciji mnogih istoriĉara.

40
Nijesu uzeti u obzir tursko-arapski nazivi mjesta.

55
Karta iz knjige Odakle su došli preci Crnogoraca

56
 VIZANTIJSKI IZVORI

Porfirogenet

Djelo O upravljanju carstvom (De Administrando Im-

perio), za mnoge istoriĉare predstavlja jedan od najvaţnijih
izvora za prouĉavanje istorije balkanskih naroda od doseljava-
nja Slovena do sredine X vijeka, kada, u stvari, djelo i nastaje.
MeĊutim, o vjerodostojnosti Porfirogenetovih podataka se pu-
no raspravljalo. Postoje istoriĉari koji sumnjaju u careve na-
vode o zasebnom dolasku Srba i Hrvata (~630. g.), a postoje i
oni koji mu u potpunosti vjeruju.
Naše mišljenje je da je najbolji komentar o tekstu cara
Konstantina Porfirogeneta dao istoriĉar Boţidar Ferjanĉić u
Vizantijskim izvorima II. U uvodu je napisao da vijesti o naj-
ranijoj istoriji Srba i Hrvata stoje usamljeno i ne nalaze potvr-
du u drugim izvorima. Zatim, careva priĉa je zasnovana i na
predanjima i ima dosta pomućenog, ili legendarnog. Sve su to
nepobitne ĉinjenice, ali u ovom sluĉaju “olakšavajuća okolno-
st” je to što su predmet našeg interesovanja prvenstveno geo-
grafsko-etniĉki, a ne istorijski podaci iz ovog spisa.
Poĉećemo kazivanjem o „Hrvatima i zemlji u kojoj sa-
da stanuju“:
Avari su zauzeli Salonu (614.) i nastanili se u Dalma-
ciji. Malo kasnije car kaţe da su to uradili “Sloveni koji su se
zvali Avari”. Zatim, su došli “Hrvati koji su sada naseljeni u
krajevima Dalmacije” i “vode porijeklo od nekrštenih Hrvata
nazvanih i Beli koji stanuju s one strane Turske (MaĊarske), a
u blizini Franaĉke i graniĉe se sa Slovenima, nekrštenim Srbi-
ma. Ime Hrvati na jeziku Slovena znaĉi 'oni koji imaju mnogo
zemlje'. Ovi Hrvati doĊoše kao prebeglice caru Romeja Ira-
kliju pre nego što Srbi preĊoše istom caru Irakliju, u vreme
kad Avari ratujući proteraše odavde Romane koje je car Dio-
klecijan iz Rima doveo i naselio…Po nareĊenju cara Iraklija

57
ovi Hrvati, zarativši i odande isteravši Avare, nasele se… u
toj zemlji Avara, u kojoj i danas stanuju.” (gl. 31; str. 37-39)41

Zatim slijede “Srbi i zemlja u kojoj sada stanuju”. Pre-

vod je preuzet iz Vizantijskih izvora II:
“Treba znati da Srbi vode poreklo od nekrštenih Srba
… (slijedi sliĉan opis kao i za Hrvate) Pošto su dva brata na-
sledila od oca vlast nad Srbijom, jedan od njih preuzevši po-
lovinu naroda prebegne Irakliju” koji “…ga primi i kao mesto
naseljavanja dade mu u Solunskoj temi Serviju koja od tada
taj naziv nosi. Srbi na jeziku Romeja znaĉi 'robovi', pa se sto-
ga i ropska obuća obiĉno naziva serbula… Ovo ime dobiše
Srbi jer postadoše robovi cara Romeja. Posle nekog vremena
isti Srbi odluĉe da se vrate u svoje zemlje i car ih otpusti. Ka-
da su prešli reku Dunav pokaju se i preko Stratega (vojnog
zapovjednika) koji je tada upravljao Beogradom jave caru
Irakliju da im dodeli drugu zemlju da nasele. I pošto sadašnja
Srbija, Paganija i zemlja Zahumljana i Travunija i zemlja Ko-
navljana behu pod vlašću cara Romeja, a te zemlje opuste od
Avara /…oni izagnaše Romane koji sada stanuju u Dalmaciji
i Draĉu/ …to car u ovim zemljama naseli iste Srbe i behu oni
potĉinjeni caru Romeja. Car njih pokrsti dovevši sveštenike iz
Rima i …izloţi im hrišćansko verouĉenje.” (str. 46-49)

41
Korišćen zbornik Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II,
Beograd 1959., a tekst na grĉkom je iz Constantine Porphyrogenitus - De
Administrando Imperio; Gy. Moravcsik, R.J.H. Jenkins; Washington
1967.

58
 Zapazite sada sljedeću nedosljednost pri prevodu rijeĉi
Σέξβιηα: “...vlast nad Srbijom,” i: “...u Solunskoj temi Serviju
koja...”. Na taj naĉin su prireĊivaĉi Vizantijskih izvora valjda
ţeljeli da naglase neku razliku izmeĊu tih “mjesta”.
MeĊutim, ispravan prevod bi morao izgledati ovako:
“...vlast nad Serv(l)iom...” i: “...u solunskoj temi Serv(l)iu...”.
Zatim: “Serv(lo)i na jeziku Romeja znaĉi robovi, pa se stoga i
ropska obuća obiĉno naziva servula...” (a ne “serbula”).
Dva su razloga za to. Prvi, Porfirogenet nije pravio ra-
zliku zato što su ljudi o kojima govori došli iz Σέξβιηα-e i car
Iraklije ih je naselio u mjestu Σέξβιηα, “koje od tada taj naziv
nosi.” Drugi razlog je to što se u njegovom vremenu, kao i
danas, slovo β u grĉkom jeziku ĉitalo, ili izgovaralo kao /v/.
Uporedite sa: Χξωβάηνη i Σθιάβνη. Strogo profesionalno po-
našanje bi nalagalo da se nazivi Srbi i Srbija koriste samo u
komentaru ovih reĉenica.
“Zahumljani i zemlja u kojoj sada stanuju”:
“Zemlja Zahumljana je prethodno bila u posjedu Ro-
mana... ali je opustjela nakon što je narod porobljen od stra-
ne Avara. Oni koji sada ţive tamo, Zahumljani, su Srbi iz vre-
mena onog princa koji je traţio zaštitu od cara Iraklija... Ime

59
su dobili po brdu Hum i, zaista, ime Zahumljani na jeziku Sla-
vena znaĉi 'iza brda'...” a potiĉu “od nekrštenih koji su ţivjeli
na rijeci Visli...” (gl. 33)

“Travunjani i Konavljani...”:
“Zemlja Travunjana i Konavljana je jedna. Stanovnici
potiĉu od nekrštenih Srba iz vremena... Prinĉevi Travunije su
uvijek bili pod komandom princa Srbije. Travunija na jeziku
Slavena znaĉi 'utvrĊeno mjesto'...” (gl. 34)

“Dukljani i zemlja u kojoj sada stanuju”:

“I Duklju su ranije drţali Romani, koje je preselio car
Dioklecijan iz Rima, kao što je reĉeno u istoriji o Hrvatima i
nalazila se pod vlašću cara Romeja. Avari su porobili i ovu
zemlju i ona je ostala pusta, i za cara Iraklija ponovo je na-
seljena kao i Hrvatska, Srbija, zemlja Zahumljana, Travunija
i Konavlje. Duklja je dobila ime po gradu … koji sagradi car
Dioklecijan...” (gl. 35; str. 63)

“Pagani, ili Arentani i zemlja u kojoj sada stanuju”:

60
 “Zemlja Pagana je prethodno bila u posjedu Roma-
na... Pagani potiĉu od nekrštenih Srba... Pagani na jeziku
Slavena znaĉi 'nekršteni', ali na jeziku Romeja njihova zemlja
se zove Arenta...” (gl. 36)

Što se granica ovih zemalja tiĉe, Porfirogenet kaţe da

je: “Diokleia/Duklja u susjedstvu tvrĊava Draĉa, to jest Lješa,
Ulcinja i Bara i ide do Kotora, a iza planinskog podruĉja je
susjed sa Srbijom.”
Tervunia/Travunija “poĉinje od Kotora i pruţa se do
Raguze (Dubrovnik), a s druge strane planinskog podruĉja je
susjed sa Srbijom...”. Zahumlje “se pruţa do rijeke Orontius
(Trebiţat?) i na strani prema obali je susjed Paganima, ali
prema planinskom podruĉju na sjeveru je susjed Hrvatima, a
naprijed Srbiji.” Paganija “ide do rijeke Cetine”. A, od Cetine
poĉinje Hrvatska i ide sve do provincije Istre, dok je Srbija
“ispred svih ovih zemalja, ali je na sjeveru susjed Hrvatske, a
na jugu Bugarske.” (Prevedeno na osnovu Constantine Porphyrogeni-
tus - De Administrando Imperio, Moravĉik-Dţenkins, gl. 30, str. 145)

...

61
 Toliko od Porfirogeneta, za sada.
Dakle, ukratko:
- Car vezuje doseljavanje Srba i Hrvata za vrijeme vla-
davine cara Iraklija (614-641). I jedni i drugi su došli iz svojih
postojbina iza Turske (MaĊarske) i u susjedstvu Franaĉke. Sa-
mo je za “Pleme patricija i prokonzula Mihajla, sina Viševog,
arhonta Zahumlja” precizno reĉeno da “potiĉe od nekrštenih
koji su ţivjeli na rijeci Visli...” (Poljska, istoĉno od Sorba).
Komentar: Nijedan izvor do IX vijeka ne zna za Hrva-
te i “Veliku Hrvatsku”. Prije će biti da su Hrvati u stvari bili
Avaro-Sloveni (već pomenuti Guduskani) koji su poslije VII
vijeka došli na Balkansko poluostrvo iz Samove drţave i sa
sobom donijeli i (novo) ime i predanje o njihovoj, “hrvatskoj”
postojbini. A, što se Srba (Σέξβινη) tiĉe, ponešto smo već sa-
znali, ali priĉa još nije završena.
- Iraklije je Srbima dao “kao mesto naseljenja” Serviju
u solunskoj temi. Iz toga se i danas izvlaĉi zakljuĉak da su se
oni nalazili na istoĉnoj strani Balkanskog poluostrva još u VII
vijeku i da je jedan njihov dio preseljen u Malu Aziju (mjesto
Gordoservon?).
Komentar: U prvoj polovini VII vijeka tema (upravna
jedinica) Solun nije postojala, niti se zna za mjesto Servija.
Ta tema je administrativno-geografski pojam iz kasnijeg peri-
oda (poĉetak IX vijeka), a kad i kako je nastala Servija (da-
našnja Σέξβηα), nije poznato. Ponovimo, ne postoje podaci iz
onovremenih izvora koji pominju Srbe oko Soluna. A, morali
bi se i zapitati – kolika je vjerovatnoća da tako brojan narod
(ukoliko je tada postojao pod tim imenom), koji po napušta-
nju Servije naseljava ĉitav niz oblasti pored “sadašnje Srbije”,
ostane nezapaţen na istoĉnoj strani Balkanskog poluostrva, a
kasnije i na zapadnoj, sve do IX vijeka? Nikakva, naravno.
- Porfirogenetovi Srbi u X vijeku ţive na prostoru “sa-
dašnje Srbije”, Paganije, Zahumlja, Travunije i Konavala.

62
 Komentar: Zapravo, nije potreban, osim moţda da se
na osnovu kasnijih podataka moţe opravdano sumnjati u to da
je Paganija bila naseljena Srbima, jer su Neretljani, odnosno
Kaĉići, kao jedna od vodećih porodica, od 1350. god. brojani
u “Plemstvo dvanaest plemena kraljevine Hrvatske” (Nobiles
duodecim generationum regni Croatiae). TakoĊe je potrebno
istaći da se K. Jireĉek i mnogi drugi istoriĉari se ne drţe izvo-
rnog naziva “sadašnja Srbija”, nego govore o nekoj “pravoj
Srbiji” koja ima i dio koji se zove “primorska Srbija”?!
- Dukljani nijesu ubrojani u Srbe; ni u poglavlju 31 (o
Srbima), a ni u poglavlju 35 (o Dukljanima).
Komentar: Ponovo nije potreban, ili, taĉnije reĉeno, ne
znamo šta bi trebalo da komentarišemo. U poglavlju o provi-
nciji Dalmaciji saznajemo da je Dioklea jedan od “slovenskih
regiona”. Zatim je u poglavlju o Srbima reĉeno sljedeće: “I
pošto sadašnja Srbija, Paganija… opuste od Avara /jer iz ta-
mošnjih zemalja oni izagnaše Romane koji sada stanuju u Da-
lmaciji i Draĉu/…” i na osnovu toga, pošto je tema Draĉ obu-
hvatala i djelove Prevalisa, zakljuĉujemo da su Romani ţivjeli
i u Duklji, ali problem je to što je ova vijest negirana u samom
poglavlju o Dukljanima: “Avari su porobili i ovu zemlju i ona
je ostala pusta, i za cara Iraklija ponovo je naseljena kao i Hr-
vatska, Srbija...”.42
Ono što se moţe komentarisati su tumaĉenja raznih is-
toriĉara koji su priĉu o “srpskom porijeklu Dukljana” poĉinja-
li sa “poboljšanim” Porfirogenetovim vijestima, a nastavljali i
završavali liĉno svojim. Evo, na primjer, kako je to radio Bra-
nislav ĐurĊev u knjizi Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog
naroda: “…Srbija je obuhvatala, po Porfirogenetu, oblast koja
se kasnije zvala Raška, zatim izvorište Bosne i oblast Soli. (?)
42
Ipak, ova reĉenica je dio opisa svake zemlje i moţda se samo radi o
“navici”. U istoriji nije poznato da su Sloveni i Avari razorili neke od
primorskih gradova u Duklji, naprotiv – Budva (Butua), Skadar (Skodra) i
Lješ (Lisus) su ostali vizantijska uporišta i poslije pada Salone (614).

63
Zatim se sa razvitkom drţavnih tvorevina kod Srba vezuje po-
stanak Zahumlja, Travunije i Paganije… Duklju on spominje,
ali ne govori o plemenskoj pripadnosti njena stanovništva. U
tim oblastima, ukljuĉujući i Duklju, zapoĉinje drţavni ţivot
Srba.”
Da, zaista, moglo bi se komentarisati, ali bi to bio ne-
potreban gubitak i prostora i vremena.
- Duklja se prostirala od Lješa do Kotora, a iza planina
se “graniĉila” sa Srbijom.
Komentar: Sjeverna granica je, kao što vidite, jedan
priliĉno neodreĊeni prostor koji su mnogi pokušavali da suze,
ili prošire. Smatramo da je, trenutno, priĉa o tome neumjesna,
jer su u vremenu slabe naseljenosti, kao što je bio sluĉaj u ra-
nom srednjem vijeku, granice ĉinili ĉitavi pojasevi zemljišta,
a ne linije.
U svakom sluĉaju, odgovor na ovo pitanje će dati do-
kumenti iz narednih vjekova.

64
 O Srbima i Hrvatima – part 2

“Ime Hrvati na jeziku Slovena znaĉi 'oni koji imaju

mnogo zemlje'.”
“Srbi na jeziku Romeja znaĉi 'robovi', pa se stoga i ro-
pska obuća obiĉno naziva serbula... Ovo ime dobiše Srbi jer
postadoše robovi cara Romeja.”
?
Prvo tumaĉenje poĉiva na grĉkoj rijeĉi Χώξα = zemlja
i oĉigledno je odakle dolazi carevo tumaĉenje imena Hrvati.
Što se tiĉe (bilo kog) “jezika Slovena”, ime/rijeĉ Hrvat nema
znaĉenje, a ĉak ni rijeĉ h)rvanje, h)rvati se, izgleda nije slove-
nska (na primjer, Ĉesi, Poljaci, Slovenci i Rusi kaţu: zápasit,
borykać się, grabeţ i боротьс ).
Zaista su brojne teorije koje su se bavile ovim proble-
mom. Tako, imamo slovenske, koje su ime izvodile iz korije-
na hrev = stablo, iz rijeĉi hrib, hrbat, iz korijena hruv/hrъv- =
ples... Zatim, germanske: od heru = maĉ, iz hruvat = jelen, iz
Herudes... A, tu su i iranske: od imena Χνξόαϑνο/Χνξνύαϑνο
(II-III v.), od plemena Harahvatiš i njihove zemlje Harahvaiti,
iz haurvatar = stoĉar, haurvaiti = ĉuvati, pásti; hu-urvatha =
prijatelj...
Ĉinjenica da se zapravo ne zna šta ime znaĉi dovela je
do toga ga razliĉiti istraţivaĉi traţe, “nalaze”, ili prepoznaju u
Njemaĉkoj, Poljskoj, Ukrajini, Srbiji, Grĉkoj, Albaniji, Indiji,
Iranu..., iako ga nema u geografskim i istorijskim izvorima do
IX vijeka i iako je u X vijeku bilo u upotrebi iskljuĉivo na og-
raniĉenom prostoru Like, u Bosni do Plive i oko Zadra.
Za razliku od imena, porijeklo slovenskog dijela dana-
šnjih Hrvata (24%) više nije nepoznanica – genetska istraţiva-
nja su pokazala da su oni u vezi sa “R1a Poljacima i Ĉesima”,
baš kao i Luţiĉki Srbi. (Vidjeti kartu br. 1 u Dodatku na kraju
knjige.)

65
 Drugi prevod najvjerovatnije potiĉe od (latinske) rijeĉi
servus /mnoţ. servi/ = rob, sluga, pošto je grĉka rijeĉ δνύινο.
Porfirogenet je i jedini grĉki pisac koji je koristio oblik Σέξ-
βινη, svi poslije njega su ime pisali bez λ. Njegovo tumaĉenje
(za koje on daje i objašnjenje) imena Srba moţda jeste pogre-
šno, ali nije ni proizvoljno, ni usamljeno. I oni rijetki latinski
pisci koji su koristili ime Srbi u narednih nekoliko vjekova su
ga zapisivali na isti naĉin (Servi), a jedan od njih je i znaĉenje
imena objasnio sliĉnim rijeĉima. (Izvori na latinskom jeziku)
Pored toga, zanimljivo je da se i u imenu Sorabi moţe
prepoznati veza sa rijeĉju 'rob'. Naime, ako prihvatimo da je
ovaj naziv slovenskog porijekla, u njemu će se lako vidjeti i,
recimo, makedonska rijeĉ sorabotnik = saradnik, ili kombina-
cija ove dvije rijeĉi: so i rabi. Prvom se oznaĉava zajedništvo
(sa-braća, sa-putnik...), a druga je poznata slovenska rijeĉ za
roba u mnoţini.
Ipak, nema potrebe da dublje ulazimo u ovu priĉu. To
je samo jedan pravac razmišljanja. Kao i u hrvatskom sluĉaju,
nauka još uvijek nije utvrdila porijeklo i znaĉenje imena Srbi.
Nije, takoĊe, utvrĊena ni veza izmeĊu naših i polapskih Srba i
onih Plinijevih i Tacitovih Serba, Serreia (I v.), kao ni Ptolo-
mejevih Sirboi-a koji su ţivjeli sjeverno od Kavkaza (II v.).
Nije poznato ni da li (i kakve veze) sa nekim Srbima ima Pto-
lomejev Serbition u Panoniji, ili Serbetis u nekadašnjoj Cezar-
ijskoj Mauritaniji (danas Alţiru), a ni Strabonova rijeka Sirbis
(Xanthos) i jezero Sirbonis... (Geografija, knj. XVI, gl. 2, 32)
Toponimi sa, navodnom, srpskom osnovom: Ser, Sirb,
Sarb, Sur, Zer... mogu se naći na prostoru Egipta, Sirije, Irana,
Kavkaza, Indije, širom Evrope... Zbog toga danas imamo jev-
rejske, indijske, iranske, slovenske... teorije o porijeklu Srba i
njihovog imena, a postoje i mišljenja da su svi Sloveni nastali
od (nekih) Srba(?), ili, taĉnije, Zeriuana.43

43
Preteţno zasnovana na podatku tzv. Bavarskog geografa iz IX vijeka:
“Zeriuani, ĉije je kraljevstvo toliko veliko da, kako oni kaţu, sva

66
 A sve to je, kao i u prethodnom sluĉaju, najvećim dije-
lom posljedica mašte i proste istine da se ne zna šta ime znaĉi.
O “mjestu” porijekla balkanskih “R1a Srba” se, na os-
novu nedavnih studija, moţe reći samo to da nosioci te haplo-
grupe u sjeveroistoĉnoj Bosni imaju veze sa Rusijom (Karta 2
u Dodatku.), dok je veza izmeĊu Slovena Ukrajinaca i Slove-
na Srba moţda rezultat skorijih migracija nakon XV vijeka.
*
Ono što se ne bi smjelo zaboravljati, a zaboravlja se, je
ĉinjenica da prvobitni “okviri” imena Srbi, Hrvati, ili Bugari
na Balkanskom poluostrvu u IX v. nijesu ni izbliza bili sliĉni
današnjim. Na primjer, etnonim Srbi je, izgleda, bio ograniĉen
na prostor oko Drine, a onda je od X vijeka naglo proširen Po-
rfirogenetovim uticajem i tumaĉenjem rijeĉi.
To je, izmeĊu ostalog, navelo pojedine istraţivaĉe da
razviju teoriju po kojoj originalni Srbi i Hrvati (kao ni Bugari
i MaĊari/Ugari) nijesu bili Sloveni. Po njima, ta imena su na-
metnuta od strane malih grupa ljudi (u odnosu na ostalo stano-
vništvo) koje su poticale od stepsko-azijskih nomada koji su,
u srpsko-hrvatskom sluĉaju, kasnije od Slovena došli iz Pano-
nije. U prilog tome su isticane sjevernokavkaska postojbina
Sirboi-a i Serba i obiĉaj starih Hrvata (i azijskih naroda) da se
hrane kobiljim mlijekom. Zatim, dostojanstva bana i ţupana
(bajan i span) postoje jedino kod Srba i Hrvata, a poznato je
da su to rijeĉi azijskog porijekla. Na kraju, tu su i vijesti Al
Masudija, arapskog istoriĉara i geografa, koji je u X vijeku pi-
sao o “slovenskom (!) plemenu Sarbin” koje “sliĉno obiĉajima
Indusa” umrle “spaljuje na ognju”.

slovenska plemena od njih vode porijeklo.” (Zeriuani, quod tantum est

regnum, ut ex eo cuncte genetes Sclauorum exorte sint et originem, sicut
affirmant, ducant.). Dokument je dostupan na Internetu pod nazivom:
Descriptio civitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubii
/Opis gradova i oblasti sjeverno od Dunava, 35/.

67
Izvori na grčkom jeziku X-XII vijeka o stanovnicima
Duklje/Zete

U vizantijskim izvorima X-XII vijeka su, izmeĊu osta-

lih, opisani i dogaĊaji na tlu (i oko) Duklje, a dati su i podaci
o uĉesnicima i stanovništvu uopšte. Navešćemo zapise svih
autora ĉiji tekstovi imaju veze sa ovim prostorom i ljudima.
Prije nego poĉnemo sa citiranjem zapisa, potrebno je
razjasniti sljedeće: u starogrĉkom jeziku (koji je korišćen do
~600 n.e.) glas /v/ se pisao ovako: Ού, kao na primjer, Venedi
= Ούελέδαη, ili Vali = Ούαινη. Glas /b/ se pisao ovako: ϐ, kao
u Sirboi = Σηξϐνη. (Izvor: Claudii Ptolemaei Geographia, Müller)
U vremenu srednjegrĉkog jezika (~600-1453), kada su
tekstovi koji su predmet našeg interesovanja pisani, umjesto ϐ
je korišćeno, kao i danas, malo izmijenjeno slovo β koje je ĉi-
tano/izgovarano kao /v/ i zato su Βνύιγαξνη = Vulgari, Χωξν-
βάηoi = H(o)rvati, a Βνϊζιάβνο je Vojislav. Iz istog razloga bi
se, kao što je već reĉeno ranije, i napisana imena Σέξβνο, Σεξ-
βία (u ĉitanju i prevodu originalnog teksta) morala ĉitati kao
“Servos” i “Servia”, jer nijesu postojala u starogrĉkom (za ra-
zliku od pomenutih Sirboi-a, ili Tribala/Τξηβαιινύο), ali i za-
to što su ih tako ĉitali i pisci i njihovi ĉitaoci.44
Isti naziv za geografski pojam Srbija je korišćen i u iz-
vorima i dokumentima na latinskom jeziku (Servia, Servulia),
otprilike do XVII vijeka (od kada pisci poĉinju koristiti ime

44
I sada se Srbin na grĉkom izgovara Servos, a Bugarin je Vulgaros. To
što se danas u većini jezika nazivi Srbija, Bugarska... izgovaraju (i pišu) sa
/b/ posljedica je kasnije srpsko-bugarske intervencije i upotrebe ćiriliĉnog
pisma koje je nastalo na osnovu grĉkih slova. U ćiriliĉnoj azbuci je upravo
ovo slovo (β/B) iskorišćeno za glas /v/, a pošto u srednjegrĉkom, kao i
novogrĉkom jeziku nije bilo slova za glas /b/, upotrijebljen je stari znak ϐ,
ili je β modifikovan da bi se napravilo slovo Б.
Inaĉe, glas /b/ se u novogrĉkom jeziku piše kombinacijom μπ (Κόκπξα,
Μπξνύζθν …), stim što se u sredini rijeĉi obiĉno izgovara kao/mb/.

68
Serblia), a i sam Stefan Nemanja se u pismu papi Inok/ćentiju
(1199.) titulirao kao “Magnus Jupanis totius Serviae” (Veliki
ţupan cijele Servie).45
Druga stvar koju je svaki istraţivaĉ, ili istoriĉar morao
imati u glavi tokom ĉitanja i analize vizantijskih izvora X-XII
vijeka je problem koji je otvorio Porfirogenet u svom djelu, a
koji je sigurno uticao na naĉin razmišljanja grĉkih hroniĉara i,
uopšte, njihovu “neodreĊenost” pri odreĊivanju etniĉke(?) pri-
padnosti ljudi o kojima govore.
Naime, već je reĉeno da mnogi istoriĉari negiraju Por-
firogenetovo tumaĉenje po kom Srbin na jeziku Romeja znaĉi
“rob”. Ali, pri tome svi zaboravljaju sljedeću ĉinjenicu – da je
Porfirogenet bio CAR koji je U X VIJEKU izrekao tako ne-
što! Dakle, ako je CAR mislio i napisao da su Srbi isto što i
robovi, da li se to moţe promijeniti time što neko DANAS ka-
ţe da CAR NIJE DOBRO PROTUMAĈIO IME SRBIN?!?!
Postoji li ijedan razlog da i ostali hroniĉari poslije njega ne ra-
zmišljaju na isti naĉin, jer naravno, ne znaju pravo znaĉenje te
rijeĉi?! Moţda je upravo to razlog što je bila tolika pometnja
oko imena Srbi u XI i XII vijeku, odnosno zašto su vizantijski
“pisci XII veka retko nazivali Srbe odgovarajućim imenom,
već su im pridavali arhaiĉna imena onih naroda koji su nekada
ţiveli na ovoj teritoriji (Dalmati, Tribali, Daĉani...)”.
“Хониј т Србе н зив Триб лим , понек д Д лм тим ...
често и Србим ”46
Isto tako, moţda je baš u tome odgovor zašto je kod
jednog hroniĉara iz XI v. Duklja dio “Servije” i zašto kasniji
pisci za istu oblast upotrebljavaju šire ime Dalmacija.
Ostali, latinski izvori i pisci, kao što ćete vidjeti, obi-
ĉno koriste termin Sclavonia koji obuhvata i Srbiju, ili nazive
45
Monumenta Montenegrina III 102; (Farlati, VII, 32-3)
46
Reĉenica iz knjige Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom
IV, u napomeni 195 na strani 164. Prethodni citat je str. 176.

69
Srbija i Raška kad govore o toj zemlji, dok za prostor Duklje i
dijela primorskih zemalja u XI i XII vijeku vaţi naziv Gornja
Dalmacija, ili Duklja i Dalmacija.
*
A, sada izvori i dokumenti.
Na poĉetku, olovni peĉat arhonta Petra iz X vijeka na
kome piše: “Petar arhont Dioklie Amen“. (Numizmatiĉka zbirka u
Berlinu, crteţ Dardelasa u Šlumberţeovoj zbirci; 1884)

Slijede (uglavnom) izvodi iz zbornikâ Vizantijski izvo-

ri za istoriju naroda Jugoslavije III i IV u kojima je sakuplje-
no skoro sve što je na grĉkom jeziku zapisano o balkanskim
narodima poslije Konstantina Porfirogeneta do kraja XII vije-
ka. Σεξβία je u svim prevodima Srbija i Σέξβνο je Srbin i to
nijesmo mijenjali. Savjetujemo da, ukoliko nijeste upoznati sa
pojedinim imenima liĉnosti i dogaĊajima, ne analizirate svaki
tekst posebno, nego da samo obratite paţnju na geografsko-et-
niĉke odrednice.
Prva dva navoda se ne odnose direktno na Duklju, ali
pokazuju ko je, po mišljenju pisaca, ţivio zapadno od Bugara.
Iz 921. g. imamo tekst Teofanovog nastavljaĉa u kome piše:
“Simeon, arhont Bugarske, pokrenu vojsku protiv Hr-
vata i zapoĉe rat sa njima...” (Vizantijski izvori III, 12)
A, iz 927. g., je ostala vijest Simeona Logoteta:

70
 “…okolni narodi – Hrvati i ostali (ν'ί ηε Χξωβάηνη θαη
oiινηπνί) saznavši za Simeonovu smrt nameravali su da zara-
te protiv Bugara.” (Isto, 9)
Jedan od najcitiranijih pisaca je Jovan Skilica iz XI v.
Evo njegovog zapisa o dukljanskom knezu Vladimiru:
“…dok je Trimalijom i obliţnjim oblastima Srbije vla-
dao Vladimir, po kćeri Samuilov zet, ĉovek praviĉan i miro-
ljubiv i pun vrlina, prilike u Draĉu su bile mirne…” (Τξπκα-
ιηαο θαί ηωλ άξρνηάηω Σεξβίαο κεξώλ). (Isto, 117)
(Iz razloga koji, kao što će se ubrzo otkriti, imaju veze
sa nekim kljuĉnim saznanjima do kojih ćemo doći u ovoj stu-
diji, komentarisaćemo samo odreĊene tekstove. Tako, na pri-
mjer, iz ovog navoda se vidi da Trimalija, tj. Tribalija nije isto
što i Srbija, i valjda se pod njom podrazumjeva Duklja.)
Skilica o pobjedi cara Vasilija II nad Samuilom 1014.:
“Caru priĊoše, posle potĉinjavanja Bugarske, i suse-
dna plemena Hrvata (ηα όκνξα έζλε ηωλ Χνξβαηώλ)…” (Isto,
136)
O Stefanu Vojislavu i njegovim djelima Skilica je za-
pisao ovo:
“I Srbija (Σεξβία) koja se posle smrti cara Romeja bi-
la odmetla ponovo se pokori. Jovan posla caru… deset kente-
narija zlata, ali brod… udari na ilirske obale (ηνηο Ίιιπξηθν-
ΐο) i razbi se. Zlato prigrabi Stefan Vojislav, arhanst Srba
(Σηέθαλνο δ θαΐ Βνϊζιάβνο, δ ηωλ Σέξβωλ άξρωλ), koji je pre
kratkog vremena pobegao iz Carigrada i zauzeo zemlju Srba
(Σέξβωλ), proteravši odande Teofila Erotika…”
Zatim ide priĉa kako je zbog “kraĊe” car opomenuo
Vojislava, ali se ovaj na to nije obazirao. Car koristi priliku i
preduzima pohod. Iako je u daljem tekstu ponešto skraćeno
radi lakšeg razumijevanja, nijedan naziv teritorije, ili naroda,
nije i neće biti izbaĉen:
“Pošto je Stefan Vojislav bio pobegao, kao što je rani-
je reĉeno, iz Carigrada i zauzeo ilirske planine (ηα Ιιιπξηθά)

71
i Tribale i Srbe (Τξηβαιινύο θαη Σέξβνπο) i okolna plemena
podloţna Romejima napadao i pljaĉkao, Monomah… pismeno
naredi arhontu Draĉa – bio je to patrikije Mihailo… da pri-
kupi stratiotsku vojsku… i da… krene na Tribale i da savlada
Stefana… Skupivši snage kako mu je nareĊeno… on upade u
zemlju Tribala, prolazeći putevima strmim i kršnim… Srbi su
njima… namerno dozvolili… da ulaze, dok se on nije brinuo
niti o povratku niti je ostavljao jaku straţu na tesnacima. Pro-
valivši, ovaj je pustošio i palio polja dok su Srbi zauzeli i ĉu-
vali tesnace i …ĉekali na povratak…” (Isto, 156-161)
Iza ovoga je opis ĉuvene bitke kod TuĊemila i poraza
vizantijske vojske.
(Srbi, Tribali, ilirske planine, ilirska obala, okolna ple-
mena?! Ko su Tribali? Da li je u pitanju pominjani traĉki na-
rod koji je nekad ţivio “od ravnica Kosova do Dunava” ili je
to, kod ovog pisca, u ovom tekstu, sinonim za Srbe?)47
O Stefanu Vojislavu su još pisali Kekavmen (1042):
“Tako uradi u Duklji Travunjanin Srbin (Vojislav) ka-
tepanu Draĉa Mihailu…” (όπνηνλ έπνίεζελ ό Τξθνύληνο ό
Σέξβνο) “…Pomenuti, naime katepan, upavši u Duklju (Γην-
θιείαλ), opljaĉka je, a vraćajući se… bi zarobljen”.
I, malo kasnije: “Beše u gradovima Dalmacije u Zenti
i Stonu toparh Vojislav Dukljanin…” (ηα θάζηξα Γαικαηίαο
εηο ηελ Ζέληαλ θαΐ εηο ηελ Σηάκλνλ ηνπάξρεο Βνϊζιάβνο ό Γη-
νθιεηηαλόο). (Viz. izvori III, 210-213)
Jovan Zonara, prvo o Samuilovom porazu:
“Kad Bugarska bi pokorena, vlasti Romeja se priklo-
niše i plemena Hrvata (θαί ηα ηωλ Χνξβάηωλ έζλε), a pored
toga i Sirmijum/Srem (ην Σίξκηνλ).”
A, zatim o Stefanu Vojislavu:
“Neki skitski ĉovek, po imenu Vojislav, pobegne iz Vi-
zanta i oko sebe okupi ĉetu i skrivaše se po ilirskim brdima

47
Još jedan pisac koji nije razlikovao Srbe i Tribale je Nikita Honijat.

72
kao divlja zver – pljaĉkajući obliţnja i Romejima potĉinjena
plemena Tribala i Srba (Τξηβαιινύο ηε θαΐ Σέξβνπο) i njima
srodnih.” (Isto, 251, 254)
O periodu kralja Mihaila i sina mu Bodina, opet Jovan
Skilica:
“…Mihailo, Stefanov sin, koji je poslije oca bio postao
vladar Tribala i Srba (Τξηβαιιώλ θαί Σέξβωλ... αξρεγόο),
sklopi ugovor sa carem i bi upisan meĊu saveznike i prijatelje
Romeja, i bi poĉastvovan protospatarskim sanom.” (Isto, 162)
(U ova dva teksta Tribali i Srbi nijesu isti narod. Naše
mišljenje je da su Tribali zapravo bili neSloveni, ili neSrbi ko-
ji su ţiveli na prostoru Srbije i Duklje, ali da ih Skilica i Honi-
jat /ponekad/ nijesu razlikovali iz istog razloga zbog koga već
citirani, kao i pisci koji slijede, nijesu razlikovali Srbe i Hrva-
te, Srbe i Bugare, Dukljane i Hrvate... – bilo im je svejedno.)
Skiliĉin Nastavljaĉ:
“Prve godine njegovog carstva (vizantijskog cara Mi-
haila Duke, 1071.) narod Srba koje i Hrvatima nazivaju (ην
ηωλ Σέξβωλ έζλνο, νπο θαη Χξνβάηαο θαινϋζη), krene da pot-
puno osvoji Bugarsku. (…) Istaknuti ljudi Bugarske zamole
Mihaila [koji je u to doba bio vladar pomenutih Hrvata i imao
sedište u Dekateri i Prapratni i imao pod sobom ne malu zem-
lju] da im pomogne i s njima se udruţi i da im da svoga sina
da ga proglase carem Bugarske… On im se rado odazove i
sabravši trista svojih ljudi predade ih svom sinu Konstantinu,
zvanom i Bodin i pošlje ih u Bugarsku.”
Zatim se opisuju vizantijske pripreme za napad na Bo-
dina. Stiţe vizantijski vojskovoĊa “i skupivši svoje odmah za-
metne bitku sa Srbima. I nasta strašna bitka i još strašniji po-
raz Romeja. Jer padoše mnogi Romeji i Bugari (Βνύιγαξνη).”
(Srbi = Bugari?!)
Iako poraţeni, Vizantijci/Romeji nastavljaju borbu, jer
“Stigavši… s nebrojenim mnoštvom Bugara, Petrilo (Bodinov
vojskovoĊa, takoĊe došao iz Duklje) je poĉeo da se sprema za
73
rat. A Romeji i njima pridruţeni krenu protiv njih… pobiju i
mnogo Bugara, zarobe i onoga koji je u Hrvata bio odmah
posle Petrila.” Petrilo pobjegne nazad u Duklju, a Bodin ubr-
zo bude zarobljen. Kralj Mihailo zato šalje u pomoć vojsku
sastavljenu od “Langobarda i Srba”, ali se vojskovoĊa, inaĉe
Grk, pridruţio Romejima/Vizantijcima. Bodina su kasnije iz-
bavili mletaĉki trgovci. (Vizantijski izvori III, 177-183)
Biskup devolski Mihailo oko 1118. g. takoĊe navodi da
je kralj Mihailo, “tadašnji vladar onih koji su se zvali Hrvati”,
stolovao u Kotoru i Prapratni. (Istorija Crne Gore I, 299)
Nićifor Vrijenije (koji je, u stvari, Brijenije):
“…a narod Slovena (Σθιαβίλωλ) odbivši pokornost
Romejima, pustošio je i pljaĉkao zemlju Bugara. …S druge,
opet, strane Hrvati (Χωξνβάηoi) i Dukljani (Γηνθιεΐο) pobu-
nivši se ceo Ilirik zlostavljahu.” Car je razmišljao šta da radi,
pa pozva Vrijenija (Duku) da smiri situaciju. “I doista, …to-
liko umekša narod Slovena da oni ponovo pod jaram Romeja
stupiše…”
“...Kako su Hrvati i Dukljani zlostavljali Ilirik, …Mi-
hailo (car) …ga premesti iz Bugarske u Draĉ, glavni grad Ili-
rika. …Zadrţavši se tamo kraće vreme… povede vojsku protiv
Dukljana i Hrvata.” (Vizantijski izvori III, 237-241)
Jovan Zonara (1072):
“Trećeg indikta njegovog carevanja (Mihaila Duke)
narod Hrvata, koje neki nazivaju i Srbima (Χξνβάηωλ έζλνο,
νπο δε θαη Σέξβνπο ηηλέο θαινϋζη), beše se podigao predu-
zimajući da zauzme zemlju Bugara.”( Isto, 255)
Ana Komnina:
Duka Draĉki je “Bodina i Mihaila, egzarhe Dalmata
(ηνπο έμάξρνπο ηωλ Γαικαηώλ) uĉinio svojim prijateljima…”
U vezi sa borbom protiv Normana ona govori o stavu
vizantijskih dostojanstvenika da se Normani uznemiravaju i
iscrpljuju, a trebalo bi “narediti da to isto rade Bodin i Dal-
74
mati (ηθ Βνδίλω θαΐ ηνηο Γαικάηανο) i ostali glavari zemalja
koje leţe u okolini…”
Zatim, Caru Aleksiju je zamjereno da je prerano poĉeo
rat sa Normanima, jer je mogao da saĉeka njihovo uznemira-
vanje “od onih koji se zovu Arbanasi i od onih iz Dalmacije,
koje je poslao Bodin.” (παξά ηε ηωλ άπν Γαικαηίαο παξά ηνπ
Βνδηλνύ πεκπνκέλωλ)48
I sliĉno: “...da povede borbu sa Dalmatima (Γαικα-
ηώλ). Jer onaj, zvani Bodin… nije hteo da ostane unutar svo-
jih granica…”
“…a s druge strane da Bodin i Dalmati namjeravaju
da prekrše dogovore…” (Vizantijski izvori III, 376-385)
Treba, ipak, napomenuti da je ime Dalmati nastalo od
pojma Dalmacija. Stanovnici Duklje su prvi put oznaĉeni kao
Dalmati (i precizno razlikovani od Srba) poĉetkom XII vijeka
u pohvali koju je vizantijski dostojanstvenik Manojlo Stravo-
roman uputio caru Aleksiju Komninu, jer je uspio da potĉini
“podruĉja koja su drţali Srbi, i skitski narod, a i Dalmati koji
su se oslobodili ropstva”. (Σéξβνί... Σθπϑίθόλ éϑλνο θαί... Γα-
ικάηαο...)49
MeĊutim, pojedini pisci su nekad u Dalmate ubrajali i
Srbe/Rašane. Na primjer, Jovan Kinam:
“car Manojlo prodrevši u Dalmaciju razori tvrĊavu
Ras”, i “Dalmati… su njemu (caru) sa Desom i Urošem došli,
izjavljujući da će se onom pokoravati koga on izabere.”
A, nekad nijesu. Ponovo Kinam:
“U meĊuvremenu je Jovan Duka savladao Dalmaciju i
predao je Nićiforu Halufi… prošavši kroz zemlju Srba (Σέξ-

48
Naslov ovog teksta na str. 382: БОДИНОВИ СРБИ УЗНЕМИРАВА-
ЈУ НОРМАНЕ
49
Radivoj Radić, Manojlo Stravoroman. Prilog istoriji vizantijsko-
juţnoslovenskih odnosa krajem XI i u prvim godinama XII veka, ZRVI 27–
28 (1989) 96.

75
βωλ) uĊe u nju (Dalmaciju) i sva vlast ubrzo u najvećem delu
pripade caru. Tada doĊoše pod romejsku vlast i Trogir i Šibe-
nik...narod Kaĉića (Καηδηθίωλ έζλνο) i ĉuveni grad Diokle-
ja...” (Vizantijski izvori IV, redom: 23…, 38 i 87-8)
Kasniji dogaĊaji imaju mnogo manje veze sa Dukljom
ili Zetom, pa su stoga i podaci u izvorima sve rjeĊi.
Nikita Honijat, poslije 1166.:
“Beše, naime saznao (car Manojlo) da je satrap Srba
(ηωλ Σέξβωλ ζαηξάπεο), tada to beše Stefan Nemanja, postao
smeliji nego što treba… (i) ţestoko napada svoje saplemenike
i maĉem se obraća svome rodu i ne znajući za sopstvenu me-
ru, on potĉinjava Hrvatsku i prisvaja vlast nad Kotorom.”
Malo iza toga je pojašnjeno ko su “saplemenici”:
“Naime, on (Nemanja) se plašio da sam ne bude na
neki naĉin lišen vrhovne vlasti nad Srbima i da vlast ne bude
prenesena na one koji su dostojniji od njega da vladaju, a ko-
je je on zbacio popevši se na vlast.” (Isto, 144-7)
(Dakle, radi se o meĊusrpskim sukobima prije “potĉi-
njavanja Hrvatske” i Kotora. Nema potrebe za raspravom o
tome da li je Hrvatska = Duklja, jer će se ono što je bitno ra-
zjasniti u poglavlju Srpski izvori i “Pomorska zemlja”.)
~1190. Nemanja je, po Honijatu, bio “vladar Tribala”.
I, na kraju ovog dijela, evo još jednog peĉata.

U Arheološkom muzeju u Istanbulu nalazi se olovni

peĉat kralja Bodina koji je javnosti predstavljen 2008. godine.

76
Na licu/aversu peĉata je poprsje Svetoga Teodora koji u de-
snoj ruci drţi koplje, a u lijevoj štit. Na naliĉju/reversu je po-
prsje svetog ĐorĊa. Kruţni natpisi na grĉkom jeziku su dosta
oštećeni, ali se smatra da piše: “Konstantin, protosevast i eks-
usijast Duklje i Srbije” /θαὶ ἐδνπζηαζη(ε) Γηνθιίαο (θαὶ) Σεξ-
β(ίαο)/.
*
To bi bio najveći i najvaţniji dio onoga što su Vizanti-
jci zapisali o prostoru i stanovništvu današnje Crne Gore i šire
okoline.50
Skiti, Srbi, Hrvati, Tribali, Iliri, Dalmati, Dukljani...
Iako je to, blago (i iskreno) reĉeno, neozbiljno, razni
istoriĉari i teoretiĉari su se svojski trudili da na osnovu svega
ovoga, ili bolje reĉeno, pojedinih djelova, dokaţu... šta god su
već ţeljeli da dokaţu. Tuţno je koliko je radova/knjiga nasta-
lo na takav naĉin.
Analizom navedenih zapisa je moguće doći do koliko-
toliko jasne istorijske priĉe, ali zaista ne i do preciznog, ili bi-
lo kog “ţeljenog” zakljuĉka o etniĉkoj strukturi Duklje.
I Porfirogenetov spis i svi ovi tekstovi su samo dio ve-
like slike koja tek treba da se otkrije.

50
Georgije Ostrogorski je u svojim radovima skrenuo paţnju i na povelju
Lavre Sv. Atanasija na Atonu (993) u kojoj se nalazi uzgredna napomena
da su na ostrvcetu Gimnopelagision boravili, kao saracenski zarobljenici, i
“srpski poslanici” koji su pošli caru Vasiliju II. Iako u povelji, kao ni u
drugim dokumentima iz tog vremena, nema nikakvih drugih informacija o
tom poslanstvu, Ostrogorski je ipak “utvrdio” da su poslanici bili iz
Duklje!? (Actes de Lavra I, edd. P. Lemerle, A. Guillou, N. Svoronos,
Paris 1970, n. 10, 124)

77
 IZVORI NA LATINSKOM JEZIKU DO XIII
VIJEKA

Veliki dio dokumenata koji su citirani u daljem tekstu

nalazi se u zborniku Monumenta Montenegrina, a svi su pre-
uzeti iz knjiga Daniela Farlatija, Augustina Tajnera (Theiner),
Talocija (Thallóczy), Jireĉeka, Šuflaja (Sufflay) i drugih pisa-
ca iz XVIII i XIX vijeka. Navedeni su samo djelovi izvornih
dokumenata u kojim se pominju imena naroda, uĉesnika do-
gaĊaja, geografski pojmovi i sliĉno. Naknadne “intervencije”
i mišljenja istoriĉara su izostavljeni. Razlog je to što ĉesto ti
komentari iskrivljuju, ili netaĉno prikazuju ono što piše u ori-
ginalnom tekstu. Evo par primjera:
Prvi se nalazi u zborniku Monumenta spectantia histo-
riam Slavorum meridionalium (Franjo Raĉki, 1877). Na strani
211-2 prireĊivaĉ daje svoj kratak opis papinog pisma dukljan-
skom kralju Mihailu iz januara 1078. godine:

a onda slijedi originalni tekst pisma:

u kome nema (Serborum)! Prevod uvoda ovog pisma je dat u

odjeljku Dokumenti i pisma II.
Drugi primjer je iz zbornika Codex Diplomaticus Reg-
ni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae (Ivan Kukuljević, 1874).
Radi se o crkvenom saboru u Splitu iz 925. godine. Na strani
79 se nalazi sljedeći dio teksta:

a, u originalnom rimskom rukopisu stoji: “ciuitates et Croato-

rum atque Vrborum…”!51
*

51
Codex Diplomaticus… iz 1967. god. Uredio Marko Kostrenĉić; sakupili
i obradili J. Stipišić i M. Šamšalović

78
 Poĉećemo od takozvanog Ljetopisa Popa Dukljanina,
koji, zapravo, i nije ljetopis, jer se u njemu ne nalaze godine.
To je djelo osobe koja nije pouzdano identifikovana, ali se
pretpostavlja da je u pitanju barski nadbiskup (Grgur), dakle,
ĉovjek koji je ţivio u XII vijeku.
Mišljenja o “Ljetopisu”, ili, taĉnije, Regnum S(c)lavo-
rum-u (Kraljevstvu Slovena) su kontradiktorna i kreću se od
potpunog odbacivanja kao istorijskog izvora, pa do potpunog
prihvatanja. U svakom sluĉaju, to je jedini izvor na latinskom
jeziku koji detaljnije govori o Gotima i Slovenima na zapad-
nom dijelu Balkana.
To djelo je, po autoru, “latinski prevod sa slovenskog
pisma knjiţice o Gotima” (libellum Gothorum), koja se na la-
tinskom jeziku imenuje Kraljevstvo Slavena (Slauorum dicitur
Regnum). Sastoji se iz tri dijela: Gotsko-slovenskog rodoslo-
va do X vijeka, priĉe o Vladimiru i Dukljanske povijesti XI i
XII vijeka. U prvom dijelu je, zavisno od shvatanja, data isto-
rija jedne drţave, ili su isprepletene istorije gotskih i avarsko-
slovenskih drţavnih tvorevina u Hrvatskoj, Raškoj i Duklji, a
treći dio daje jednu haotiĉnu sliku prilika u Duklji, posebno
poslije Bodinove smrti.
Pošto nas istorija manje zanima, obratićemo paţnju na
sljedeće (geografske) podatke iz tog spisa:
Pisac u glavi V kaţe da su Bugari zauzeli Makedoniju,
a onda i “ĉitavu provinciju Latina, koji su se u to vrijeme zva-
li Romani, a sad se nazivaju Morovlasi, ili crni Latini.” (totam
Provinciam Latinorum, qui illo tempore Romani vocabantur,
modo vero Moroulachi, hoc est nigri Latini, vocantur.)
Glava VI: “…odnosno Goti koji su i Slaveni i Bugari”
(id est Gothi, qui et Slaui et Vulgari) i napominje da Sloveni i
Bugari govore istim jezikom.
Glava XII: Na saboru (sinodu) u Dalmi (866.?!) kralj
Svatopluk/Svetopelek je podijelio oblasti svog kraljevstva i
utvrdio granice: Zemlje uz tok rijeka koje teku od planina i
79
ulivaju se u more prema jugu nazvao je Maritima (Primorje/
Pomorje), a zemlje kroz koje rijeke teku prema sjeveru i uli-
vaju se u Dunav nazvao je Sumbra/Surbia, ili Transmontana.
Ove oblasti su ponovo podijeljene, i to Maritima na Bijelu Hr-
vatsku, ili Donju Dalmaciju (od Dalme do mjesta Valdeuino) i
Crvenu Hrvatsku, ili Gornju Dalmaciju (od Dalme do Draĉa/
Dyrrachium); a Surbia/Tramsmontana na Bosnu/Bosnam (od
Drine na zapad) i Rašku/Rassam (od Drine na istok do Lapije
/Lapiam ?/ i Laba na Kosovu).52
U glavi XV (Brojevi poglavlja se razlikuju zavisno od izdanja.)
se kaţe da je: “Razbivoj vladao Primorjem/Maritimam, a Vla-
dimir Surbiom. On uze za ţenu ćerku Ugarskog kralja..., te je
nastao mir izmeĊu Ugara i Slavena (Vngaros et Sclauos).”
Glava XXIV: Kralj Predimir/Prelimir je vladao Crve-
nom Hrvatskom. Zemlju je podijelio ĉetvorici sinova i svaki
je dobio po jednu oblast: Zetu, Travuniju, Hum i Podgorje
(“na slovenskom”, a “Submontana na latinskom”). U Podgo-
rju su bile sljedeće ţupe: Onogoste (Onogošt/Nikšić), Moratia
(Moraĉa), Comerniza (Komarnica), Piua (Piva), Gerico,53 Ne-
tusini(?), Guisemo(?), Comitatum (= oblast) Debreca(?), Neret
(Neretva) i Rama.
Ista podjela zemlje je navedena i u glavi XXV.
Nešto o granicama izmeĊu Duklje/Pomorja i Raške, ili
Srbije/Surbije moţe se naslutiti iz teksta glave XXI, kao i iz
glave XXXIX. U prvom sluĉaju se pominje pohod kralja Bela

52
U nekim verzijama (V. Mošin, Zagreb, 1950.) stoji: “ad Lapiam et ad
paludem Labeatidem”, što je prevedeno: “do Laba i Labskog (Skadarskog)
jezera”. Iako je “lacus Labeatis” bilo staro ime za Skadarsko jezero, ovaj
prevod se ne moţe smatrati ispravnim, jer je upravo reĉeno (a u daljem
tekstu je i potvrĊeno) da je Srbija/Raška obuhvatala rijeke koje idu prema
sjeveru, a osim toga, palus/paludem oznaĉava moĉvaru. Radi se o sezon-
skom “jezeru” na Kosovu koga pominju i kasniji pisci. (Vidi i str. 111)
53
Gerico /Geriko/ je u stvari naziv za Jerihon, stari grad na rijeci Jordan.
Nije jasno na koje bi se mjesto mogla odnositi ova i ostale (?) ţupe.

80
na Rašku i bitka koja se odigrala uz rijeku Lim (Limo). Izgu-
bio je narod Raške, a kralj ih je progonio sve do rijeke Ylibro
(Ibar?). U drugom se kaţe da je vojska došla iz Raške i bitka
se “zametnula u Duklji na rijeci Moraĉi (Moracea)”. Tada su
izgubili Zećani/Dukljani.
Glava XXVI: Bugarski car Samuilo je prognao duklja-
nskog kneza Vladimira “u krajeve Ohrida, u mjesto po imenu
Propa (Prespa)”, a onda je bezuspješno “napao Ulcinj (Dulci-
nium) i poĉeo da pali i pljaĉka cijelu Dalmaciju (totam Dal-
matiam). Gradove Decaterum i Lausium /Kotor i Dubrovnik/
je spalio. “Pustošio je kako primorske tako i planinske oblasti
sve do Jadra (Zadra), a poslije se preko Bosne i Raške vratio u
svoj kraj.” (Monumenta Montenegrina X, 62-124.)
Komentar: U Regnum S(c)lavorum-u su pomenuti Bu-
gari, Ugri (MaĊari), Grci, Latini/Romani, Goto-Sloveni…, ali
nema i narodâ koji se zovu Hrvati i Srbi, ili, taĉnije, “Surbi”/
“Sumbri”/“Sorbi” – pošto je jednom, u glavi XII, nabrajajući
biskupije dukljanske mitropolije, pisac naveo i Sorbiu.
Što se kralja Svatopluka/Svetopeleka tiĉe, on jeste bio
istorijska liĉnost, ali je po dokumentima i pismima (iz 880-1,
890) bio kralj Moravijana u Panoniji (“imperator Centupulcho
regi Marorum”).54 MeĊutim, za ovo istraţivanje je mnogo va-
ţnija podjela teritorije, koja je, onako kako je opisao “Duklja-
nin”, vjerodostojna, jer su isti nazivi: Srbija (Srpske zemlje) i
Pomorje (Pomorske zemlje), kao i granice, bili prihvaćeni i od
strane srpskih vladara u narednim vjekovima. TakoĊe, popis
ţupa u Podgorju i već pomenuta podjela upućuju na to da je
granica išla planinom Sinjajevinom, Durmitorom (ili, moţda
rijekom Tarom, što je najlogiĉnije) i rijekom Neretvom. O to-
me će biti rijeĉi i kasnije.

54
Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae I, 63, 66,
71 (Kukuljević Ivan; Zagreb 1874-6) & Annales Witichindi Monachi
Corbeiensis. Widukind‟s “Deeds of the Saxons”, book 1, 19.

81
 Dokumenti i pisma I

- U zbornicima Monumenta Montenegrina III (str. 42) i

Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae
(Kukuljević, 1874) nalazi se pismo pape Zaharija iz 743. god.
upućeno Andriji, arhiepiskopu Epidaurske crkve (Cavtat kod
Dubrovnika). U njemu papa Andriji daje na upravljanje: “ovu
oblast: posebno kraljevstvo Zahumlje i kraljevstvo Srbije (Se-
rvulie), kraljevstvo Tribunije/Travunije?, gradove takoĊe Ko-
tor, ili Rose, Budva, Avarorum (Bar), Ulcinj, Skadar, Drivast
i Polat”.
*Ovo pismo, odnosno bar dio njegovog teksta, je pod
sumnjom zato što: a) ne postoji originalni dokument; zatim b)
zbog toga što u to vrijeme (743.) dubrovaĉka crkva još nije bi-
la podignuta u rang nadbiskupije/arhiepiskopije (to se dogodi-
lo u periodu 996-99.) a, kao što se iz prvog reda vidi, papa se
Andriji obratio: “filio Andree archiepiscopo sancte Epitaurita-
ne ecclesiae...”; i, konaĉno, c) zbog toga što se sliĉan “popis”
kraljevstava i gradova ne moţe naći ni u jednom drugom pis-
mu/dokumentu u narednih 280 godina.
- Tek u poslanici pape Benedikta iz 1023. godine se
(opet) pominju: “regno Lachomii et Sorbulii, et Tribunia, vel
civitate Katarinensi, aut Antivarensi, seu Ulcini...”, a takoĊe i
u pismima pape Grgura iz 1077., (protiv)pape Klimenta III iz
1089., kao i pape Kaliksta II Raguţanima iz 1121. godine.
- Ovaj posljednji, 28. septembra 1121., šalje pozdrav i
blagoslov “episkopima Gornje Dalmacije, ili Duklje” (Superi-
oris Dalmatiae, seu Diocleae) i po već ustaljenom obiĉaju na-
braja kraljevstva (Zacolmi, Servilie, Tribuniaeque) i gradove
pod vlašću dubrovaĉkog arhiepiskopa. (Monumenta Montenegrina
III, 58, 66, 76, 78)
- Iz 1124. godine imamo i njegovu bulu (povelju) ko-
jom su Iliji, “arhiepiskopu dukljanske i barske crkve”, predate

82
na upravljanje crkva Dukljanska, Barska, Budvanska, Kotor-
ska (Scatarensem), Ulcinjska, Svaĉka, Skadarska, Drivastska,
Polatska, Srpska, Bosanska, Tribinjska(?) ili Travunijska (Tri-
bensem) “sa svim manastirima kako latinskim, tako i grĉkim i
slavenskim” (...tam Latinorum, quam Grecorum seu Sclavo-
rum), i dozvoljava mu se da “nosi krst” (teret/odgovornost) za
“Slavoniju i Dalmaciju” (Sclavoniam et Dalmatiam).55
- Pavle, ulcinjski episkop, je 1189. izjavio da je: “Du-
brovaĉka crkva majka i gospodarica svih crkava Gornje Dal-
macije” (superioris Dalmatie).56
- A, u pismu poslanikâ pape Inoć/kentija III (kraj XII/
poĉetak XIII vijeka) pominje se “narod Dalmacije i Duklje”
(populo Dalmatiae et Diocliae) i navodi se da “u krajevima
Dalmacije i Dioklije/Duklje sveštenici imaju ţene...” (in parti-
bus Dalmatiae, atque Diocliae).57
- U parnici izmeĊu Raguţanske (Dubrovaĉke) i Barske
arhiepiskopije (oko 1250. god.) nabrojana su “tri kraljevstva,
to jest, kraljevstvo Zahumlja (Zachulmiae), kraljevstvo Srbije
(Serviliae) koje je Bosna (quod est Bosgna) i kraljevstvo Tra-
vunije (Tribuniae)”, i reĉeno je da se kraljevstvo Zahumlja
prostire do provincije Split (provinciam Spalatron). “Kralje-
vstvo Srbije se prostire do provincije Kolocen. Kraljevstvo
Travunije se prostire do provincije Draĉ.” (Regnum Serviliae
extenditur usque ad provinciam Collocen. Regnum Tribuniae
extenditur usque ad provinciam Dirachinam.)58
Komentar: Tri nabrojana “kraljevstva” su, kao što se
vidi, nekad bila u nadleţnosti Dubrovaĉkog, a nekad Barskog
nadbiskupa. Nijedno od njih, u periodu 743-1217. i nije bilo

55
Monumenta Montenegrina IV, 56
56
Monumenta Montenegrina V, 84 (Smiĉiklas, Cod. Dipl. II, 235)
57
Monumenta Montenegrina IV, 78 (Farlati, VII, 29-31)
58
Monumenta Montenegrina III, 112

83
(samostalno) kraljevstvo u pravom smislu rijeĉi. Svim tim ze-
mljama su, sa izuzetkom Mihaila Viševića koji je bar jednom
oznaĉen kao “rex Sclavorum”, u IX i X vijeku “vladali” samo
ţupani i arhonti. Ĉak ni Desa koji je 1151. godine “Dei gratia
Dioclie, Stobolie (Travunije?), Zacholmie dux”59 nije imao ti-
tulu kralja (rex, regi), nego “duksa” – otprilike u rangu vojvo-
de. Iz citiranih pisama, kao i dokumenata iz 1089, 1198, 1199.
[bula Klimenta III i Vukanova pisma u kojima se tituliše kao
“kralj Duklje i Dalmacije” (Dioclie atque Dalmatie Rex)], vi-
di se da su (primorska) “kraljevstva” dio šire, već pominjane,
teritorije Gornje Dalmacije, taĉnije Duklje – jedinog zvaniĉ-
nog kraljevstva na tom prostoru u XI i XII vijeku.
Provincija Kolocen, do koje se prostiralo kraljevstvo
Srbije, nalazila se izmeĊu Save i Dunava.

59
Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae II, 45

84
 Dokumenti i pisma II

- Franaĉki car Ludovik (“poboţni”) je 817. godine pri-

mio poslanika vizantijskog cara Leona po imenu Nikifor. Sad-
rţaj tog poslanstva, “izuzevši prijateljstvo i savezništvo, bio je
o granicama izmeĊu Dalmata, Romana i Slavena”. (Legatio
autem, excepta amicitia et societate, erat de finibus Dalmata-
rum, Romanorum et Sclavorum.)60
- U poslanici pape Aleksandra II (1061.) pomenuti su
“episkopi i kralj Dalmata” (Episcopus et regi Dalmatiarum),
ali nije jasno na koga se to odnosi. (Mon. Mont. V, 178)
- 1077. godine “Strateg S(e)rvie i Zahumlja” (Stratigo
S_rviae et Zahulmiae), nejasnog imena, opatu Petru i njegovoj
braći (tj. “kolegama”) predaje crkvu na Mljetu i reĉeno je: “da
ne trpe nikakvo nasilje niti od Raguţana niti od Stonjana, ili
od nekih drugih ljudi Latina, ili Slavena (hominibus Latinis,
vel Sclavis)”. [Smatra se da je ova povelja falsifikat.]
- Sa samog poĉetka 1078. godine saĉuvano je pismo
pape Grgura VII “sluge sluga boţijih”, upućeno sa pozdravom
“Mihailu kralju Slavena” (Gregorius episcopus Servus servo-
rum Dei Michaeli Sclavorum Regi salutem…).61
- Hroniĉar “Lupo Protospata” u Analima Barija (An-
nales Barenses) za 1081. godinu pominje Bodinovu ţenidbu:
“…i u mjesecu aprilu Arhiriz je dao sinu Mihaila, kralja Sla-
vena, svoju kćer za ţenu.” (Archirizi perrexit ad Michaelem
Regem Sclavorum...). [Monumenta montenegrina X, 108, 117]
- Protivpapa Kliment III je 8. januara 1089. godine, na
molbu “Bodina, slavnog kralja Slavena” (Bodini regis Sclau-
orum gloriosissimi), izdao povelju kojom se barskom nadbis-

60
Vita et Actus Imperatoris Ludovici Pii, Documenta Catholica Omnia
61
Monumenta Montenegrina III, 66, a prethodni dokument je str. 60

85
kupu Petru odobrava upotreba nadbiskupskog ogrtaĉa i podre-
Ċuju biskupije i svi latinski, grĉki i slovenski manastiri (sliĉno
kao u već citiranom dokumentu iz 1124. g.) uz poruku: “Krst
da se nosi pred tobom kroz cijelo dukljansko kraljevstvo...”
(Crux quoque per omne regnum Diocliae feratur ante te).62
- U svom izvještaju o prvom krstaškom pohodu (1096-
1099), Rejmond d' Aţil /Raimundus de Agiles/ je zapisao:
“...poslije teških napora i opasnosti, stigli smo do Skadra kod
kralja Slavena (Bodina).” (...tandem post inulta laborum peri-
cula, apud Scodram ad Regem Sclauorum peruenismus.)63
- Vilijam/Giljelmo, Tirski nadbiskup (Guilielmus, Ty-
ri Archiepiscopus 1130-1186), opisujući put vojvode Toloska-
na, govori o zemlji “domorodaĉkih Slavena Dalmata” (Sclavi
Dalmatae, tanquam indigenae) kroz koju su naporno putovali
i kaţe: “…došli smo do mjesta, kome je ime Skadar, gdje smo
našli kralja Slavena”. (laborioso itinere regionis partem trans-
currissent, pervenientes ad locum, cui Scodra nomen, Sclavo-
rum regem ibi repererunt).
Nešto kasnije, kad je sa carem Emanuelom bio u Srbi-
ji, zapisao je sljedeće: “...car se neko vrijeme zadrţao u Srbiji
/Servia/ koja je planinska oblast... i leţi u sredini Ilirije izme-
Ċu Dalmacije i Ugarske, sa buntovnim Srbima /Servi/... Imaju
prastare obiĉaje, a sav ovaj narod vodi porijeklo od onih koji
su u tim krajevima upućeni i dovedeni u progonstvo da sijeku
mermer i kopaju rude, pa im zato i ime dolazi od ropstva /ser-
vitutis/... Imaju vladare koji se zovu ţupani i nekad su sluţili
caru;” (Detinebatur porro eo temporis articulo imperator in
Servia quae regio montosa et nemoribus obsita, difficiles ha-
bens aditus, inter Dalmatiam et Hungariam et Illyricum me-
dia jacet, rebellantibus Serviis... Habent vetustae traditiones
hunc omnem populum, ex deportatis et deputatis exsilio, qui

62
Monumenta Montenegrina III, 68
63
Monumenta Montenegrina X, 118, 123

86
in partibus illis ad secanda marmora et effodienda metalla da-
mnati fuerant, originem habuisse, et inde etiam nomen traxi-
sse servitutis... Hi magistratus habent, quos suppanos vocant;
et domino imperatori aliquando serviunt;)64
- U ugovoru o miru izmeĊu Dubrovĉana i Nemanje iz
1186. stoji: “sva zla izmeĊu Raguţana i Slavena (inter Ragu-
saos et Sclavos)… neka ostanu u miru”.65
Komentar: U najstarijem citiranom spisu se spominju
Dalmati, Romani i Sloveni. Nakon toga, “imamo” Slovene i
Latine i na kraju su Dubrovĉani (tj. Romani/Latini) i Sloveni.
U ostalim dokumentima, koji se tiĉu dukljanskih kraljeva, is-
tiĉe se iskljuĉivo titula “kralj Slovena”, što je i neobiĉno i teš-
ko shvatljivo, jer su, iz nekog razloga, sve pape zanemarivale
nespornu ĉinjenicu da su, pored Arbanasa u unutrašnjosti Du-
klje, u svim primorskim gradovima (koji su ĉinili kiĉmu/okos-
nicu kraljevstva) Sloveni, u odnosu na Romane, bili ubjedljiva
manjina.
Putopis Tirskog nadbiskupa, na drugoj strani, govori o
domorodaĉkim Slovenima Dalmatima i, iako te ljude razlikuje
od stanovnika Srbije, suštinski samo komplikuje problem – da
li su to Sloveni koji su u Dalmaciji starosjedioci(?), ili se ime
Sclavi koristi kao opšta oznaka za ljude (Dalmate) koji govore
(i) slovenski jezik, a u stvari se radi o etniĉkim grupama koje
će u narednim vjekovima preuzeti glavnu ulogu u dešavanji-
ma na prostoru Zete/Duklje, Travunije i Zahumlja (Vlasima i
Arbanasima)?
U tekstu o Srbiji se nalazi vjerovatno jedini pomen na-
ziva/naroda Srbi (u tom obliku) u spisima i dokumentima na
latinskom jeziku koji se tiĉu balkanskih prostora od 822. go-
64
Historia Rerum in partibus Transmarinis gestarum, knj. II, gl. XVII I
knj. XX, gl. IV; The Latin Library
65
Monumenta Serbica, spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragusii –
Vienae, 1858. Str. 1

87
dine pa sve do XV vijeka. Zaista, ponekad se naiĊe na oznake
“Grci i šizmatici” (Graecos et Schismaticos) ili “Grci i Rašani
šizmatici” (Graecis et Rascianis Schismaticis) i “Šizmatici i
Rašani” (Schismaticis et Rascianis), ali, u najvećem broju do-
kumenata su i stanovnici Srbije/Raške Sloveni, a njihovi vla-
dari su takoĊe kraljevi/kraljice Slovena:
“...Viro Magnifico Urosio illustri Regi Sclavorum”
“...Elenae Regine Sclavorum illustri”66
U istom tekstu imamo i jedno lociranje Srbije u XII
vijeku “u sredini Ilirije izmeĊu Dalmacije i Ugarske”, koje sa-
mo po sebi ne govori mnogo, ali je, opet, i priliĉno precizno.
*
Po dokumentima na latinskom jeziku stanovnštvo Du-
klje, kao i cijele Ilirije ili Dalmacije, se u XI-XII vijeku sasto-
jalo od “raznih vrsta” Slovena i tek onako, usput, se pominju
Latini, ili Morovlasi. MeĊutim, manastiri su dalmatinsko-lati-
nski, grĉki i slovenski.
Sasvim je jasno da su pisci i izvještaĉi izbjegavali ime
naroda Srbi, iako su stalno koristili geografski termin Srbija, a
sliĉna praksa je nastavljena i u narednih par vjekova.
Sa druge strane, katoliĉki dostojanstvenici su dosljed-
no nabrajali nepostojeća kraljevstva – nije poznato zašto.
Slijede srpski izvori i dokumenti XIII-XV vijeka.

66
Monumenta Montenegrina III, 118-9, 120; (Farlati, VII 46-7 & 48)

88
 SRPSKI IZVORI I “POMORSKA ZEMLJA”

Šezdesetih godina XII vijeka raški ţupan Nemanja za-

poĉinje svoja osvajanja i Duklja pada pod rašku/srpsku vlast
do 1189. godine. Od tada nastupa period u kome su najjasnije,
u razliĉitim vrstama izvora/dokumenata, prikazani dukljansko
-zetska zemlja, stanovništvo i kasniji vladari.
Iako je to (u struĉnim krugovima) neuobiĉajeno, ovaj
dio knjige ćemo poĉeti navoĊenjem podataka iz srpskih rodo-
slova i ljetopisa. Istina je da su rodoslovi nastali nekih 150-
200 (i više) godina od Nemanje, i to uglavnom na osnovu pre-
danja i malobrojnih dostupnih izvora, ali ubrzo ćete vidjeti da
najveći dio citiranog nije sporan, ili u suprotnosti sa prethod-
nim grĉkim (Honijat) i savremenim zapisima srpskih vladara i
njihovih podanika.
Svaki srpski rodoslov poĉinje od Nemanje, i u svakom
on vodi porijeklo od Likinija (navodno, Srbina?!), koji je bio
oţenjen ćerkom cara Konstantina (IV v.). Likinijev potomak
je pobjegao u “готску земљу”, ţivio i rodio sinove, a onda se
“преселио у србску земљу”. Tamo mu se rodio sin Bela Ur-
oš (ĉovjek sa maĊarskim imenom i prezimenom – bel je srce,
a uroš gospodin) koji, po Karlovaĉkom, Zagrebaĉkom i Vrho-
brezniĉkom rodoslovu “изгн н би од буг рског ц р и пре-
бегну у тврду земљу Захумље”, a po Pajsijevom: “...y Зету,
тврду земљу, кој је Захумље...” Tamo je dobio sinove Te-
homila i Ĉudomila. Od Tehomila je i Stefan Nemanja.67
Na osnovu podataka iz rodoslova se lako mogu utvr-
diti granice Srbije/Raške prije Nemanjinog osvajanja Duklje i
drugih teritorija. Nemanja:
“Прво с зд цркву светог Ђорђ у Р су... по томе
с зд цркву светог Николе у Топлици... цркву пресвете
богородице н Кос лници (rijeci), и с зд цркву светог
67
Stojanović Ljubomir – Stari srpski rodoslovi i letopisi, Sremski
Karlovci 1927; 14-17

89
Николе у Ибру... и многе друге хр мове уздиже из темељ
и обнови у својој обл сти. С зд и велику кр сну цркву
при ријеци Студеници (...) По том примјеру и ст риј бр -
ћ почеше зид ти свете хр мове: З вид с зд цркву све-
тих постол при ријеци Лиму; Ср цимир с зд цркву
пресвете богородице при ријеци Мор ви...; Првосл в с з-
д цркву светог Ђорђ у Будимљи при ријеци Лиму.”68
(Znaĉi, granica prema jugu je išla rijekom Tarom (kao
što je ranije pretpostavljeno na osnovu Dukljaninovih ţupa) i,
najvjerovatnije, linijom Bjelasica-Komovi. Tome se nema što
ni dodati ni oduzeti.)
Po završetku osvajanja Nemanja je postao “жуп н ве-
лики и с модрж ц свих српских и поморских зем љ , Ди-
оклитије и Д лм ције и Тр вуније и З хумљ .”
Dodatna informacija o prostiranju ovih zemalja moţe
se dobiti i iz rasporeda episkopa nove srpske arhiepiskopije.
Naime, Sava rukopoloţi prvog episkopa: “у Хумској земљи
у Стону..., другог у Зети, диоклитинском приморју..., тре-
ћег у Д брјех/Дьбриех, [ili Дeбрy po Letopisima] (Nevesi-
nje?)..., четвртог у Будимл/љи..., петог у Р су..., шестог у
Хвоcну..., седмог у Призрену...” itd (po današnjoj Srbiji).69
Skoro svi ljetopisi poĉinju priĉom o Nemanji “првоме
господину српскому...”, a kao razlog nastanka ljetopisa je
navedeno to što pisci nijesu našli ništa u grĉkim hronikama o
Srbima, “ подобно је поменути о српској земљи к ко уре-
ђен би, ко ли у њој вл д ше...” (Isto, XLVIII, LXXIX)
Naravno, nas ne zanima da li je Likinije bio Srbin i ne
pitamo se zašto Bela, ako je već “imao belu kosu na roĊenju”,
nije dobio ime Beli? Nama je mnogo zanimljivije to što pisci
rodoslova kaţu da je Bela iz “srpske zemlje” prebegao u Za-
humlje/Zetu.

68
Isto, 18-21
69
Isto, 23, 24-27

90
 Pored toga, mogli ste primijetiti da je Nemanja po ro-
doslovima i ljetopisima prvi srpski vladar, što jasno pokazuje
odnos pisaca prema prethodnim raškim/srpskim ţupanijama i
oblastima (Ĉaslavljevoj “drţavi”, na primjer), a takoĊe i (ne-
srpski) karakter dukljanske drţave i njenih vladara sa kojima,
kad smo već kod toga, Nemanja nije bio ni u kakvoj rodbin-
skoj vezi – ni po rodoslovima, a ni po drugim, onovremenim
izvorima.70

Pogledajmo sada dokumente i zapise samog Nemanje

i njegovih potomaka.
Hilandarska povelja iz 1199. godine. U njoj piše:
“Бог премилостиви утврди Грке ц ревим и Угре
кр љевим ... д ров н шим пр дедовим и н шим дедо-
вим д вл д ју овом земљом српском... и пост ви ме з
велијег жуп н , н реченог у светом крштењу Стеф н Не-
м њу. И обнових своју... проп лу дедину и стекох: од
Морске земље Зету с гр довим , од Арб н с Пилот,
од грчке земље Л б...”.
Sliĉno je pisao i sveti Sava, Nemanjin sin, u Studeni-
ĉkom tipiku (pravilniku) 1208. godine:

70
Pojedini istraţivaĉi, koji su smatrali/smatraju da je Nemanjin otac bio
“vlastelin Zavida”, su tvrdili/tvrde da je Nemanja bio ujak posljednjeg
dukljanskog kneza Mihaila i do te veze su došli maštovitim ĉitanjem
jednog pisma iz 1180. u kome se nadbiskup barski Grgur ţali splitskom
kanoniku Gvalteriju da je “njihov grad” (Bar) “u velikoj svaĊi sa velikim
ţupanom” (Nemanjom), a da im knez Mihailo ne moţe pomoći jer “je
napadnut od strane ujaka”. (Itaque magna controversia superveniente
civitati nostre a magno jupano factum... Knesius qouque Michael, cui
Dioclitane ecclesia cura et sollicitudo non modica est, ab avunculus
molestatus...). /Farlato Daniele, Illyrici Sacri VII, str. 26/
Nadamo se da je sasvim jasno da je potpuno nejasno kako je iko
mogao zakljuĉiti da su ĉovjek koji je napao Mihaila (ujak*) i ĉovjek koji
je u svaĊi sa Barom (Veliki ţupan) jedna ista liĉnost?!
*avunculus = ujak; avunculi = ujaci

91
 “И, пошто обнови очеву дедину и боље је утврди...
придоби од Поморске земље Зету с гр довим , од Р бн
Пилот об , од грчке земље...”.71
(Kao što vidite, ni Nemanja, ni Sava nemaju nikakvih
nedoumica oko toga šta je bila njihova, srpska zemlja, ili de-
dina, šta je pomorska, a šta grĉka zemlja i nedvosmisleno raz-
dvajaju ono što je obnovljeno od onoga što je pridobijeno/
steĉeno/osvojeno.)
Na isti naĉin su ovi dogaĊaji opisani i u Hilandarskoj
povelji Stefana Nemanjića (1200-2.): “...И обнови дедовину
своју и боље утврди Божјом помоћу и својом мудрошћу,
д ном му од Бог . И подиже своју проп лу дедовину, и
приобрете од морске земље Зету и с гр довим , од Ар-
б н с Пилот, од грчке земље Л б с Липљ ном...”.72
MeĊutim, u Ţitiju (biografiji) Sv. Simeuna /Nemanje/
(1216. ?) Stefan je unio neke izmjene:
“И ко ме т д није било нити п мтим што је било
о рођењу његову, ип к с м слуш о д је био велики ме-
теж у овој стр ни српске земље, и Диоклитије и Тр ву-
није, и д су родитељу његову бр ћ му з вишћу одузели
земљу, и он изиђе из бун њихових у кр ј рођењ својег ,
по имену Диоклитиј .”
(Roditelj Nemanjin je ostao bez zemlje i “ON iziĊe…
u kraj roĊenja svojega”!? Ko?! Otac, ili Nemanja?! Zatim,
meteţ je bio i u Dioklitiji i Travuniji, a ipak se ON sklonio od
buna u Dioklitiju?!)
Dalje priĉa ide ovako – Nemanja se rodio i: “…у кр -
ју зв ном Рибниц , у хр му пресвете и пречисте Богоро-
дице, будући д су у земљи тој л тински јереји, извоље-
нијем божјим удостоји се примити л тинско крштење.

71
Đ. Sp. Radojiĉić – Antologija stare srpske knjiţevnosti XII-XVII veka,
26, 29
72
Stefan Prvovenĉani, Sabrani spisi, 55; BG 1988.

92
 А, к д се вр тио от ц његов у столно место, опет
се удостоји д прими друго крштење из руку светитељ и
рхијереј усред српске земље, у хр му светих и свесл в-
них постол Петр и П вл ...”
Zatim, poslije prvih osvajanja sa ugarskim kraljem:
“Придод де земљи от ч ств свог обл ст ниш в-
ску до кр ј , Липљ н и Мор ву... Повр ти Диоклитију и
Д лм цију, от ч ство и рођење своје takoĊe* дедину сво-
ју, коју је н сиљем држ о грчки н род, и гр дове у њој
с зид не од руку њихових, т ко д се прозв л грчк об-
л ст... Котор ост ви, утврди г и пренесе свој двор у њ...
(a) Ост ле гр дове пооб р и поруши, и претвори сл ву
њихову у пустош, истреби грчко име... н род свој у њи-
м неповређен ост ви д служи држ ви његовој с стр -
хом и уреченим д нком...” (*L. Mirković je preveo rijeĉ истовују
kao “pravu”, što je pogrešno.)
(?! U Nemanjinoj “dedini” su “grĉki gradovi”, zove se
“grĉka oblast” i “nasiljem” je drţi “grĉki narod”?! Ĉak i kad
prihvatimo da je Nemanja poštedio narod u gradovima da bi
mu sluţio sa strahom i da bi plaćao danak, nije baš najjasnije
zašto je morao rušiti gradove do temelja, ako u njima ţivi i
“njegov narod”?! Gradovi su se u to doba osvajali opsadama,
a ne topovima!)
Što se tiĉe dijela reĉenice: “Поврати Диоклитију и
Д лм цију, от ч ство и рођење своје takoĊe дедину своју
...”, on je, naravno, namjerno prepravljen, i to sasvim sigurno
ima veze sa naporima da se Srbija podigne na rang kraljevine
– i Stefan i Sava su se u pregovorima sa papom Honorijem III
pozivali na tradicije dukljanskog kraljevstva, odnosno, da bu-
demo precizni, na ĉinjenicu da se “и от ц њихов роди по
бож нском с мотрењу у месту зв ном Диоклитиј које се
зове велико кр љевство од почетк ”.73

73
Domentijan, Ţitije svetog Save, glava 19. (Stara srpska knjiţevnost I)

93
 Njihov brat Vukan je imao sliĉnu ambiciju, ali je u tu
svrhu koristio okolnost da je vladao “Dukljom i Dalmacijom”
i smatrao se nasljednikom dukljanskih vladara. Ipak, kao što
je poznato, priznanje koje je dato Dukljanskoj kraljevini nije
prenešeno na novu drţavu 1217. godine. Sam Stefan je 1220.
u Ţiĉkoj hrisovulji (povelji o osnivanju) istakao da je “...Сте-
ф нь по Божиеи милости веньч ни први кр ль вьсе Срьб-
скиıє земле, Диоклитие и Тр вуние...”,74 a to isto potvrĊuje
i savremenik Toma ArhiĊakon: “Stefana gospodara Srbije, ili
Raške” (Servie sive Rasie), nazvanog i “veliki ţupan” kruni-
sao je papski legat, “te ga u njegovoj zemlji postavio za prvo-
ga kralja.”75
Na kraju, treba reći i ovo: istoriĉari zapravo samo na-
gaĊaju ko su bili Nemanjin otac i deda. Nepobitna ĉinjenica je
da ni Nemanja, ni Sava, ni Stefan Prvovjenĉani, ni Vukan u
svojim poveljama i drugim dokumentima nikada nijesu pome-
nuli imena svojih predaka!

74
Solovjev Аleksandar , Odabrani spomenici srpskog prava, BG 1927, 17-
8; Miklošić, Monumenta Serbica…, 11
75
Historia Salonitana Thomae Archidiaconi, glava 25, 3-6 (ST, 2003)

94
 
(Titule srpskih vladara)

Rimske pape su se u pismima i dokumentima na latin-

skom jeziku srpskim vladarima obraćale kao kraljevima “Raš-
ke” ili “Srbije”, ili kao kraljevima “Slovena”. Svakako, za ovo
istraţivanje je vaţnije kako su svoje titule zapisivali sami Ne-
manjići, odnosno njihovi pisari po dvorovima i manastirima.
- Stefan Nemanja je, dakle, bio: “Велики жуп н и с -
модрж вни господин свих српских зем љ и поморских,
Диоклитије, Д лм ције, Тр вуније, З хумљ .”
- Vukan je krajem XII vijeka bio “kralj Duklje i Dal-
macije” (Dioclie atque Dalmatie Rex), a kasnije (1202-4) kao
veliki ţupan vladao je “srpskom zemljom i zetskom stranom i
pomorskim gradovima i niševskim predelima.”76
- Stefan Nemanjić, Prvovjenĉani je 1220. godine u pi-
smu papi Honoriju III: “Bogu hvala krunisani kralj cijele Srb-
ije, Duklje, Travunije, Dalmacije i Zahumlja” (Stephanus Dei
gratia totius Serviae, Diocliae, Tribuniae, Dalmatiae, atque
Ochlumiae Rex coronatus). Ili, nešto kasnije: “вели кр љ...
господин все србске земље и Диоклије и Д лм тие и Тр -
вуние и хумске земље...“ (Miklošić, Monumenta Serbica…, 9)
- Natpis iz 1290. g. u sjećanje na Jelenu, ţenu Stefana
Uroša I: “Sjećaj se Boţe sluškinje tvoje Jelene Kraljice Srbije,
Duklje, Albanije, Huma, Dalmacije i Pomorskih regija” (He-
lene Regine Serviae Diocliae Albaniae Chilmiae Dalmatiae et
Maritimae regionis). (Mon. Mont. III, str. 136)
- Kralj Stefan Uroš I je iz titule izbacio Travuniju, Za-
humlje i Dioklitiju, a potpisivao se kao: “кр љ све српске зе-
мље и поморске”, “кр љ српски“, ili “кр љ“. Njegovi sino-

76
Monumenta Montenegrina, III 88-98, Istorija Crne Gore II, 6

95
vi Milutin i Dragutin su bili samodršci “свих српских и по-
морских (и подун вских) зем љ ”. (Odabrani spomenici, 105)
- Uroš II (Milutin) je 1309.: “Urosio Servie, Chelmie,
Dioclie ac /i/ Albanie regi illustri”. (Listine I, 239)
- Iz 1329. godine postoji zapis po kome je kralj Stefan
Uroš III “господин свих српских зем љ и поморских: Д -
лм ције, Тр вуније, З хумљ и Диоклитије”.77
- Prije nego je postao car, Dušan je po zapisu iz 1346-
7. imao “српску земљу и н З горје т мо до Будин , грчку
земљу до Морунц гр д , Христопољ н Солун, и Дио-
клитију сву до Др ч .” (Srpski zapisi..., str. 35)
- U povelji manastiru Deĉani (1343-5) Dušan je: “Стє-
ф н вь Христ Бог вєрны кр ль всех Србских и Помор-
ских земль и предель Грчькихь и Бльг рскихь”, a 1348. je
bio car “свих српских и поморских и грчких зем љ ” i “с -
модрж ц Србљем и Грком, Поморју и З п дној стр ни”,
iako se ĉesto potpisivao kratko kao “ц р Србљем и Грком”.
Pred kraj vladavine (u povelji manastiru na Menikejskoj gori
iz 1354.) je “...vjerni kralj i samodrţac Srbije i Romanije” (πη-
ζηόο θξάιεο θαί άπηνθξάηωξ Σεξβίαο θαί Ρωκαλίαο).78
- Nakon Nemanjića, knez Lazar je, u povelji Hilandaru
iz 1380. g., bio “с модрьж вьныи господинь Срьблıємь и
Подоун вию”, a po zapisu iz 1388-9. “с модрж ц све срп-
ске земље”. (Srpski zapisi, 55).
(Naravno, Lazar nije vladao “pomorskom zemljom”.)
- Ali, zato njegov sin Despot Stefan jeste – 1427. g. je
bio “господин свих Срб и Подун вљ и Пос вљ , и дије-
л yг рске земље и бос нске, т кође и поморју зетскому”.
(Srpski zapisi, str. 77)

77
Stojanović Ljubomir, Stari srpski zapisi i natpisi I/1, BG 1982., 25...
78
Sstari srpski zapisi i natpisi, 36; Monumenta Serbica…, 139; Solovjev,
Odabrani spomenici srpskog prava, 190

96
 - A, despot ĐuraĊ Branković je 1430. god. “господин
Србљем и поморју зетскому”. (Srpski zapisi, str. 84)
I tako dalje i dalje… Sve jasno i precizno. Samo na os-
novu titula se mogu pratiti promjene i u unutrašnjoj politici, a
naroĉito veliĉini srednjevjekovne srpske drţave: od Nemanje
kao ţupana srpske zemlje, zatim srpske i pomorske, pa Milu-
tinovog dodavanja Podunavlja, Dušanovih srpskih, pomorskih
i grĉkih zemalja i, konaĉno, srpskih, pomorskih zemalja i pre-
djela grĉkih i bugarskih. Nakon raspada carstva, Lazar je opet
(samo) samodrţac srpske zemlje, da bi, 30-tak godina kasnije,
njegov sin ponovo vladao priliĉno velikom, multietniĉkom te-
ritorijom.
“Pomorske zemlje” su, sa izuzetkom od nekoliko Du-
šanovih godina, dosljedno razdvajane od “srpske zemlje” (ili
grĉke, bugarske, ugarske...) tokom cijelog trajanja srednjevje-
kovne srpske drţave. Razlog tome definitivno nijesu “razliĉite
istorije srpskih zemalja i njihove posebne tradicije” kao što je
reĉeno u Istoriji Crne Gore (II/1, 13), nego ĉinjenica da je srp-
ska drţava XIII-XIV vijeka bila geografski okvir, a u njemu
su se nalazile razliĉite istorijsko-etniĉke cjeline. Svi vladari,
biografi, pisari u manastirima... su to znali i poštovali.79

79
Osim Teodosija Hilandarca koji je “preradio” Domentijanovo Ţitije Sv.
Save i oĉigledno (u vremenu kad je pisao svoju verziju, 1292.) nije dobro
znao geografiju тog doba i to ne samo zato što je napisao da je ţupan
Nemanja bio vladar: “свим српским земљ м што се зову: Диоклитиј ,
Д лм тиј , Тр вуниј ”, nego što je tvrdio da se te zemlje pribliţavaju:
“н истоку Илирији”, a na zapadu se naslanjaju na: “Римску обл ст”.
(?!) [Teodosije, Ţitija /Ţitije Sv. Save/, 4]
Inaĉe, Domentijan je u svom Ţitiju Sv. Save zapisao da je “жуп н
Нем њ с модрж вно ц рев о свом српском и поморском земљом, и
Диоклитијом и Д лм цијом и Тр вунијом”. (Glava 1)

97
 Povelje

Ko su, dakle, bili stanovnici Pomorja zetskog ili, Dio-

klitije?
Kad su u pitanju srpski izvori, uvod u odgovor na to
pitanje će nam dati povelje srpskih vladara i arhiepiskopa koje
su se odnosile, uglavnom, na manastire na prostoru današnje
Crne Gore.
U tom smislu su naroĉito interesantne povelje, odno-
sno, njihovi prepisi iz “Zbornika monaha Gavrila” koji se ne
nalazi u Crnoj Gori od 1887. godine. Originali su slabo (ili ni-
kako) ĉitljivi. Sam monah je zapisao da su povelje: “од мно-
гих времен прест р ле и продрте и з мрљ не”, a zatim je
kazao i da je pri prepisivanju vršio ispravke!
Povelje i komentare objavio je B. Šekularac u knjizi
Dukljansko-zetske povelje (mada se neke nalaze i u Monume-
nta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii,
Miklosich, Franz, 1858.), a u ovdje navedenim djelovima se
insistira na etniĉkim i geografskim odrednicama, kao i ranije.
MeĊu prvim je ona iz 1223. godine u kojoj Sava Ne-
manjić objašnjava da:
“Епископ зетски (Ilarion)... први би светитељ зет-
ске земље ког ј пост вих (пост вљен мнојо)”, a u pot-
pisu stoji: “С в божијејо милостијо рхиепископ српске
земље и поморске.”
- Povelja kralja Vladislava iz 1242. godine, u uvodu:
“родитељ … светопочившег Стеф н , кр љ све
српске земље и поморске” i “ рхиепископ све српске зе-
мље и поморске кир С в ”, a u drugom dijelu se propisuje:
“...д не им ту обл сти ни мој вл стелин, ни вл д л ц...
ни Арб н син д не им ту зимовишт ...”
- Povelja kralja Uroša I, oko 1255. godine. Priliĉno je
oštećena, ali se iz rekonstruisanog dijela moţe razabrati:

98
 “...селех или људех... или Арб н син, или Вл (х)...
прими... н к з није... 500 перпер .”
- Povelja kraljice Jelene (Gavrilov prepis), nedatirana:
“Ако ли неко од вл стеле велике и м ле.. или Срб-
ин или Л тин или Арб н с или Вл х дрзне и исп кости...
светом хр му д прими гњев и к зну...”
- Povelja kralja Milutina (Gavrilov prepis), oko 1296.:
“Кр љ свих српских зем љ и поморских... (prilaţe
manastiru) од Црне Горе од Арб н с , В силиј с децом
д буде р ботник светог Николе” i na kraju povelje: “од
вл стеле велике и м ле ко што обрете или што друго ис-
п кости дому св. Николе... или Србин или Л тин, или Ар-
б н с или Вл х д прими гњев и к зну од кр љевств ...”80

Komentar: Na prvi pogled sve je jasno – u Zeti su ţi-

vjeli Srbi, Latini, Arbanasi i Vlasi. Nećemo se upuštati u ana-
lize tipa: Srba je bilo najviše (zato što su “prvi navedeni”☺), i
sliĉno, jer je to besmisleno. Moţemo prihvatiti da je u pitanju
etniĉka podjela i tako ćemo dobiti neke ĉetiri grupe stanovni-
štva, od kojih su direktno pomenuti samo Arbanasi.
MeĊutim...
Nije pametno tvrditi da su svi navedeni nazivi u ovim
poveljama korišćeni iskljuĉivo u etniĉkom smislu. Zapravo, to
se jedino moţe reći za ona dva posebna pomena Arbanasa.
Problem je upravo fraza: “od vlastele velike i male… ili Srbin
ili Latin, ili Arbanas ili Vlah” koja je korišćena u posljednje
dvije (a pretpostavljamo i u prethodnoj, oštećenoj) povelji, i
koja u sebi ima par “oteţavajućih okolnosti”.
Naime, u srpskim dokumentima Latini su bili i Roma-
ni u gradovima (na pr. Dubrovĉani) ali, prije svega, oznaka za
katolike. Zarez iza dijela “Srbin ili Latin”, kao i postavljanje

80
Šekularac Boţidar, Dukljansko-zetske povelje, 54-5, 59-61, 62-3, 67-8,
72, 78-9

99
rijeĉi Latin odmah iza rijeĉi Srbin stoga moţe da upućuje na
vjersko, a ne na etniĉko suprotstavljanje ovih grupa.81
Druga (vaţnija) stvar je ovo: u ovim, a i kasnijim po-
veljama (stim što kod Deĉanskog, druga decenija XIV vijeka,
nema nabrajanja “...ili Srbin ili Latin, ili Arbanas ili Vlah”) se
ponavlja ista hipotetiĉka konstrukcija: “ako li neko od vlastele
velike i male...” što nedvosmisleno govori da se ta prijetnja
odnosi na pripadnike povlašćene klase ljudi, a ne na obiĉno,
nevlastelinsko stanovništvo. U vezi s tim treba istaći sljedeće:
a) srpska vlastela je, zajedno sa ostalima, bila nespor-
na ĉinjenica u Zeti;
b) obiĉno, nevlastelinsko stanovništvo (koje oĉigledno
niĉim nije moglo ugroziti “suverenitet i teritorijalni integritet”
manastira), kao što će se vidjeti iz narednog poglavlja, ni u je-
dnom dokumentu u periodu XIII-XV vijek nije oznaĉeno kao
Srb(lj)i.

Slijede razni izvori i dokumenti iz XIV i XV vijeka.

81
Na primjer, Dušanov zakonik, 7. “О јереси л тинској ...д повр те
хришћ не од јереси л тинске, који су се обр тили у веру л тинску...”
Ili, Novobrdski zakon o rudnicima Despota Stefana Lazarevića (1412.):
“Ко се од Л тин и од гр ђ н њихове вере н ђе у месту д је обр тио
човек … од хришћ нске вере у л тинску веру, т к в д откупи гл ву
своју од к зне…. И поп л тински, који се н ђе д је крстио
хришћ нин д му се подсече нос”.

100
 IZVORI I DOKUMENTI XIII - XV VIJEKA

Istorijski izvori iz XIV i XV vijeka ĉesto Zetu sma-

traju dijelom širih geografskih prostora: Dalmacije, Sclavonie
ili Schiavonie i Albanie.

Schiavonia/Skjavonija predstavlja jeziĉki (lat. → ital.)

prilagoĊenu varijantu Sclavonie/Slavonije, a ujedno je i pro-
duţetak tradicije po kojoj se za Slovene i robove upotreblja-
vala ista rijeĉ (ital. schiavo = rob).
S(k)lavonija je za latinske pisce od XIII do XV vijeka
cijelo podruĉje od Istre do Bojane. Po Gijomu Adamu, arhi-
episkopu barskom, Slavonija je 1332. godine obuhvatala “više
kraljevstava” (...multi regna, videlicet Rassie, Servie, Chelm-
enie, Croatie, Zente).82 U pismu pape Bonifacija VIII iz 1289.
g. provincije Slavonije su: “krajevi Srbije, Raške, Dalmacije,
Hrvatske, Bosne i Istre.”, a sliĉno je i u pismu pape Jovana iz
1327.: “U oblastima Srbije, Raške, Dalmacije, Hrvatske, Bo-
sne i Istre... u kraljevstvu Ungarije i provinciji Sklavonije.”83
Nekad se pod Slavonijom podrazumijeva samo Raška/
Srbija, a nekad samo Hrvatska.
Kraljevstvo Raške (Regnum Rasie) je ovako opisano
1308. godine: “Sastoji se iz dva dijela, jednog koji je vaţniji i
zove se Rasia u kojoj su Raška, Hum, Dioklija i Primorje; (i)
drugog koji se zove Servia; ona leţi uz samu Ugarsku.” (secu-
nda pars vocatur Servia; est enim hec pars regni cita circa Un-
garum).84
Balšići su oznaĉavani kao “gospoda iz Skjavonije” (si-
gnori de Schiavonia),85 ali i kao podanici “kraljevstva Raške”.

82
K. Jireĉek - Istorija Srba II, 2
83
Monumenta Montenegrina IV, 194, 240
84
Anonimus, Opis istoĉne Evrope (u M. Dinić, Srpske zemlje…, 41, 129)
85
Da su Dubrovĉani ţeljeli da (nacionalno) oznaĉe Balšiće kao “gospodu
srpsku”, kao što je prevedeno u Istoriji Crne Gore II/2 (str.137), uĉinili bi

101
Tako je, u pismu pape Bonifacija IX iz 1391. godine, “ĐuraĊ
Stracimirović Balšić, gospodin i vladar Zete u kraljevstvu Ra-
ške...” (Georgius Strazimiri de Balsa, dominus et princeps Ge-
nte in Regno Rasie)86, iako tada nije bilo nikakvog raškog, ili
srpskog kraljevstva.
(Kad se ovo pismo poveţe sa onim iz poglavlja Doku-
menti i pisma I i II u kojim se pominju “kraljevstva Zahumlja,
Srbije i Travunije”, prosto se nameće pomisao da su pape “na-
sljeĊivale” neki poseban naĉin razmišljanja, ili neku politiĉku
kartu Balkana na kojoj nikako nije bilo mjesta za Duklju/Zetu,
ali zaĉudo, za Istru, na primjer, jeste (?!) – vidi ponovo oblasti
Slavonije u papskim pismima iz 1289. i 1327. godine na pret-
hodnoj strani.)
Kao dio Sclavonie Dubrovĉani pominju Zetu kad pišu
ugarskom kralju Ţigmundu (koji je po tituli i “rex Servie”) o
svojim trgovaĉkim problemima i mole ga: “pošto je Slavonija
njegova, da se brine o Zeti kao i Dalmaciji”.
Traţili su i od srpskog despota da se zaloţi kod Ţigm-
unda “jer Zeta pripada Slavoniji, Balši i njemu”.
Opet, drugom prilikom (1425.), isti ti Dubrovĉani su
zapisali da: “Ako se namjerava u Skjavoniju, da se ide preko
Danja (danas u Albaniji), zapravo, u pravcu Novog Brda, Pri-
štine i Rudnika i tih granica…” (E Schiavonia se intenda el
Dagno in ver(o) Novomonte, Pristina, Rudnich e quelli confi-
ni do zornade.) /Istorija CG II/2, 136, a prethodni 114/
Skjavonija i Zeta su 1440. posebno navedene u tituli
despota ĐurĊa Brankovića u italijanskom prevodu privilegije
Budvi: “Per la gratia de Dio signor de Schiavonia, de Zenta,
despoto Zorzi”, a takoĊe i 1441. u prepisci Crnojevića sa is-

to kao što jezik i nalaţe: “signori Serviani”, ili “signori Rasciani”. Sliĉan,
ili isti princip se primjenjuje i kad je u pitanju “Giorgi Strazimir signor de
Zenta”. On je “gospodin iz (od) Zete”, a “zetski gospodin” moţe biti samo
u geografskom smislu.
86
Monumenta Montenegrina III, 202 (Farlati, VII 369)

102
tim despotom Slavonije u vezi slanja i prijema pisama iz Zete:
“de mittendo ad dominum dispotum Sclavonie pro sua avisa-
tione litteras receptas de Zenta…”87
Na kraju, treba pomenuti i tuţbu iz 1447. godine koju
je, 1. septembra, dubrovaĉki kurir podnio protiv dvojice “Nik-
šića od Tare” (Nichsichi de Tara) koji su ga kad je išao sa pi-
smima “in Sclauoniam“ (Srbiju) uhvatili i prodali Turcima.88
*
“Ime provincije Albanije ili grada Albanije, za mnoge
regione i gradove u Aziji, Britaniji, Panoniji, Laciju, Iliriku,
koje se ne mogu ni nabrojiti, zajedniĉko je i kod starih i mla-
Ċih geografa. Naša iliriĉka Albanija obuhvata krajnji dio Da-
lmacije… izmeĊu Drima i zaliva Rizonika (Risanskoga)...”89
Naziv Albanija za prostor Gornje Dalmacije, odnosno
Zete i(li) Pomorja, nekako u prvi plan izbija sa titulama srp-
skih vladara. Tako, u pismu iz 1288. godine se kaţe da:
“Od strane gospodarice Marije (supruge srpskog kralja
Radoslava) iz kuće Kieriz (Chieriz) iz Francuske, kraljice Ze-
te (Zenta), ili donje Misije/Mezije (Mysiae inferioris) u kraje-
vima Albanije (in partibus Albaniae)...” su poslije muţevljeve
smrti, osnovani manastiri u Skadru (Scutari), Kotoru, Baru i
Ulcinju. (Farlati, Illyricum sacrum VII, 59)
U povelji iz 1349. god. Dušan je car: “свих српских и
грчких и поморских зем љ , рекуже Алб није...”. Kasnije
se i ĐuraĊ Branković tituliše kao “despot cijelog kraljevstva
Raške i Albanije” (Rascie, Albanieque dominus; despotus to-
tius regni Rascie et Albanie)
U sporu izmeĊu Budve i Kotora 1431. pominje se kao
predstavnik despota ĐurĊa u Zeti/Albaniji vojvoda Altoman:

87
Starine X, 6; JAZU, ZG 1878.; Sima Ćirković, Herceg Stefan Vukĉić
Kosaĉa i njegovo doba, 51
88
Iz Dubrovaĉkog arhiva, knj. III, 113-14; Dinić Mihailo
89
Monumenta Montenegrina V, 22

103
“Dominus Altomanus, vaivoda in Albania pro domino despo-
to.”, a pet godina kasnije isti ĉovjek je despotov opunomoće-
nik u sporu izmeĊu Kotora i Despotovine: “Altomano vaivoda
in Genta (Zeta) pro domino despoto Rassie”.90
Dokle se protezala Albanija pojasnili su opet Kotorani
1439. i 1440. godine. U Veneciji su prvo dobili od kotorskog
kneza obavještenja da se ambicije Stefana Vukĉića neće za-
drţati samo na dijelu Gornje Zete, već na “cijeloj despotovoj
Albaniji”, a zatim je i jedno kotorsko poslanstvo zatraţilo da
Venecija “uzme Budvu i Zetu i druga mjesta u Albaniji koja
pripadaju despotu” (accipiamus Budua ac Zentam ac alia loca
Albanie dicti domini despoti).91
Pojedini strani vladari su takoĊe nazivali Zetu Albani-
jom – Alfons Aragonski kaţe u povelji da su “Ostrog i okoli-
na na granicama Albanije” i to na osnovu iskaza ljudi hercega
Stefana.92

Dakle, teritorija dijela današnje Crne Gore se sa jedne

strane se ukljuĉuje u geografski pojam Sklavonije, a sa druge
u takoĊe geografski pojam Albanije. Nećemo iz toga izvlaĉiti
bilo kakve zakljuĉke. Zanimljivo je samo pominjanje Ostroga
kao graniĉnog mjesta. Naime, kad su Turci podijelili teritoriju
na sandţake, Ostrog je ponovo bio na granici, ovog puta Her-
cegovaĉkog i Skadarskog sandţaka. Ne treba zaboraviti ni le-
gendarnu “Vukovu meĊu”, koja u jednom luku dijeli prostor
Crne Gore juţno od Tare: od Bijele gore, preko Pustog lisca,
Budoša, Ostroga, Prekornice, Moraĉe do Komova. Ta “meĊa”
je vjerovatno rezultat razgraniĉenja bosanskih i zetsko-crno-
gorskih vladara, a kasnija granica izmeĊu sandţakâ je samo
“hod po utabanoj stazi”.

90
Ivan Boţić, Nemirno Pomorje XV veka, 180; Istorija CG II/2, 138
91
Listine IX, 118; S. Ćirković – Stefan Vukĉić…, 48, 53
92
Mihailo Dinić, Zemlje Hercega svetoga Save, 178

104
 O stanovništvu i još ponečemu

Poĉećemo sa par dokumenata iz XIII vijeka:

- Odluka kotorskog vijeća iz 1246. godine : “...da ako
bilo ko od sugraĊana (Kotorana) nepravedno i drsko bude tu-
kao nekog Slovena iz Grblja ili Arbanasa ili Budvanina, ...po
zakonu ovo uĉinivši neka bude kaţnjen sa 10 perpera” (...sub
tali condicione ut quicumque de conciuibus injuste aliquem
Sclauum de Gripuli uel de Arbanensibus, aut Buduensibus).93
- Izjava dubrovaĉkih trgovaca iz 1278. god.: “Mi smo
dolazili iz Brskova u Kotor... u straţarskoj pratnji Kotorana,
jer nas je gospodin kralj poslao u Kotor… i došli su Arbanasi
i napali nas...” (Nos veniebamus de Brescoua in Catarum... et
omnes in custodia Catarinorum, quia dominus rex mittebat
nos Catarum ... et eundo sic uenerunt Albanenses* et assaliue-
runt nos...).94
Francuski “monah Brokar” (?Gijom Adam) u svom iz-
vještaju iz 1332. pominje u srpskoj kraljevini, pored Slovena,
još i “Arbanase i Latine koji su pokorni rimskoj crkvi. Latini
imaju 6 gradova i toliko biskupija. Prva je biskupija Bar, gde
je i nadbiskup, pa Kotor, Ulcinj, Svaĉ, Skadar i Drivast, a u
gradovima tim ne ţive drugi do Latini i narod koji je u okolini
tih gradova... Arbanasi su znatno jaĉi; mogli bi staviti na boj-
no polje više od 15 hiljada konjanika... Oba naroda, i Latini i
Arbanasi, jako su ugnjeteni pod nepodnosnim i teškim jarm-
om vrlo mrskog i odurnog im slovenskog gospodstva...”95
Slijede izvodi iz kotorskih gradskih statuta iz XIV v.:

93
Sindik I Dušan, Zbornik “Grbalj kroz vjekove”, Kotor-Grbalj, 2005, 157
94
Monumenta Montenegrina IV, 316 (Res Albaniae, 113)
* “Albanenses” nije prevedeno kao “Albanci”, jer bi se tako stekao utisak
da se radi o Albancima u današnjem, nacionalnom smislu – što nije sluĉaj.
95
Glasniik srpskog uĉenog društva, knj. XLIX, str. 133; BG, 1881.
(Brocardus Monacus je, u stvari, bio nadbiskup barski Gijom Adam.)

105
 - Ĉlan 351 statuta iz prve decenije XIV vijeka kaţe:
“...ako neki od naših graĊana bude imao parnicu... sa bilo ko-
jim Slovenom (vel cum quocumque Sclavo)”.96
- Ĉlan 417 (iz 1339.) navodi u Grbaljskoj ţupi kao se-
ljake “Arbanenses et Sclavi”.
- Ĉlan 92: “ako se ubistvo ne moţe dokazati, knez i
sudije mogu radi saznavanja istine staviti na muke Arbanase,
Slovene i Vlahe...” (Comes et Iudices, habentes Deum prae
oculis, possint ipsum Albanensem, Sclavum vel Vlachum po-
ni facere ad tormentum.)97
- Na natpisu u crkvi sv. Šimuna u Tivtu iz 1326. stoji:
“Ja Domani sin Slovena* (filius Sclaonis) zajedno sa svojom
braćom podigosmo ovu crkvu...”.98 (*Sclaonis je oblik u mno-
ţini, tako da je ispravniji prevod “slovenski sin”.)
- Kotorani su 1446. god. traţili dozvolu od Mleĉana da
protjeraju “slovenske popove” (presbyteros Slavos). Pisari su
oznaĉavani kao “cancelarus lingue sclave”, ili kao prevodioci
(interpretes sclavus), dok je ćirilica bila “curilica serviana”.99
- Kotor, 1450.: “...dovedeni(?) su Morlaci/Vlasi i dru-
gi” (...condur Morlachi et altri). (Listine IX, 319)
- Već pomenuti dubrovaĉki podaci da se u “Skjavoniju
ide preko Danja” i da se ona proteţe “u pravcu Novog Brda,
Prištine i Rudnika i tih granica”, nadovezuju se na reĉenicu iz
povelje Balše II Dubrovĉanima iz 1385. godine u kojoj se ka-
ţe: “и трговци који минују (odlaze) у Србље н Д њу д не
пл те ништ ...”. (Stare srpske povelje i pisma I/1, 109-110)
- Zatim je 1399. godine Pašait (turski predstavnik) pi-
sao Dubrovĉanima: “трговци у Србље н Мор чу и н Лим
96
Pisci srednjevjekovnog latiniteta, 186 (CT, 1996) Tamo: Sclavo = Srbin
97
Statuta et leges civitatis Cathari, Venetiis 1616, cap. 92
98
B. Šekularac – Tragovi prošlosti Crne Gore, 143
99
Farlati, Illyricum sacrum VI, 465; (I. Boţić – Nemirno Pomorje...)

106
д греду” i davao im svoju vjeru “до Мор че”. U Brskovu su
(Dubrovĉani) plaćali carinu: “...им и едн ц рин н Брско-
во”, a nešto ranije su se ţalili da su im “Турци и неки Вл си
опљчк ли трговце н Т ри”.100
Jedan dokument o zetskiм plemenima:
- Ţalba koju su Dubrovĉani uputili Jeleni, supruzi Bal-
še III, 1411. godine: “И ми н н ше уф ње (vjerovanje) н -
ручисмо н шим трговцим д туд иду... то с д д зн
господство, јер су н ши трговци из Србаља ишли и ску-
пише се Бјелоп влићи и Озринићи, М знице и М лонши-
ћи с војском и з робише н шу вл стелу и трговце и узеше
им сребро, оружје и све друго што су носили...”.101
Konstantin Filozof, u djelu Ţitije despota Stefana La-
zarevića:
Nakon bitke kod Angore 1402., despot je došao u Zetu
kod svog zeta ĐurĊa Balšića: “...кренувши л ђом с острв
Митилине, стиже у Арбанасе (Zetu). Ту г срете с вели-
ком љуб вљу господ р тих стр н , његов зет. Ов ј арба-
нашки господ р, по имену Ђур ђ Стр цимирoвић, беше
узео Јелену сестру његову з жену, од које роди син Б -
лшу... Притом Деспот је био об вестио о свом дол ску и
бл гочестиву госпођу м тер своју, и његов споменути
зет д де му војске по могућности д г пр ти н путу. И
т ко се он приближ в о пределим cрпским, где је прв
рхиепископиј cрпск .”
U istom ţitiju su date i informacije o kasnijim doga-
Ċajima. 1421. godine Zeta je pripojena Despotovini. Balša je
te godine otišao u Srbiju i ubrzo umro na dvoru svog ujaka.
“Њег (Stefan) с великим љубоч шћем... погребе. З тим,
улучивши згодно време и узевши сву своју војску, пође

100
Stare srpske povelje i pisma I/2, 218-220; M. Dinić, Srpske zemlje u
srednjem veku, 154
101
Stare srpske povelje i pisma I/1, 387

107
н Арб н се. ...Узе т ј кр ј р тов вши м ло под неким
гр довим , под Ск д р дош вши, опсед ше г ...”102
- To jezgrovito potvrĊuje i srpski Letopis: “1421. умр-
ли су Кришчи мир, и буг рски ц р Конст нтин, и Б лш
зетски и деcпот узе Арб н се.”.103
- A u Ruvarĉevom rodoslovu postoji zapis po kome je:
“Стеф н деспот од Диоклитиј нске стр не, кој је-
сте арбанашка земљ , и од Црнојевић госпођу узе Анђе-
лију себи супружницу...” (Stari srpski rodoslovi i letopisi, 55)
(Stefan na koga se ovo odnosi je despot Stefan Bran-
ković, ali se pisac rodoslova i istoriĉari ne slaţu oko toga ĉija
je AnĊelija bila kćer.)
Ostali dokumenti vezani za Balšiće i Crnojeviće biće
navedeni u odgovarajućem dijelu.

Ukratko: Za razliku od latinskih pisaca i zapisa koji su

ponekad (kao što smo vidjeli i ranije) naprecizni i zbunjujući,
ćiriliĉni dokumenti su ponovo “neumoljivi”: dubrovaĉke trgo-
vce koji su išli “u Srblje”, ili su se vraćali “iz Srbalja” su na-
padali Arbanasi, Vlasi, Bjelopavlići, Ozrinići, Malonšići...
Iz Zete se ide “u Srblje” preko carine u Brskovu i dalje
“u pravcu Novog Brda, Prištine i Rudnika i tih granica”.
Srpski despoti su imali zeta i tasta(?) u Zeti/Dioklitija-
nskoj strani koja je “arbanaška zemlja”.
U okolini Kotora su ţivjeli Arbanasi, Sloveni i Vlasi.
(Mnogi istoriĉari su smatrali, ili smatraju da su ti Slo-
veni bili Srbi. Jedini valjan argument za tu tvrdnju je mogao
biti to što je naziv Srb(l)in iz ćiriliĉnih dokumenata prevoĊen
u latinskim kao Sclavus, ali je problem u tome što ne postoji
nijedan ćiriliĉni dokument u kome su stanovnici nekog dijela
Zete/Pomorja izriĉito etniĉki oznaĉeni kao Srblji.)

102
Stara srpska knjiţevnost XI, 97 i 120
103
Stari srpski rodoslovi i letopisi, str. 118, 225

108
 Srpska vlastela u Zeti

Srpska vlastela je bila ĉinjenica u Zeti, ali i ne samo u

njoj, već u svim krajevima koji su kraće, ili duţe bili pod vla-
šću raznih srpskih vladara. Tu pojavu, bar što se Zete tiĉe, li-
jepo objašnjava jedan vrijedan dokument iz 1445. godine, a
na osnovu njega se moţe utvrditi i brojnost srpske vlastele.
Naime, kad je došlo do sukoba oko meĊa izmeĊu Mataguţa i
Hota spor je vodio: “По милости божијој и господин ми
Гиорг (ĐurĊa) деспот , ј Томо, бивши воевод зетски...”
Na osnovu iskaza svjedoka Tomo je utvrdio granicu, a prepis
presude je poslao u “ризницу господин ми деспот ”.
Na kraju presude su zabiljeţeni predstavnici/porotnici
i to: “от србских вл стел” tri ĉovjeka: Altoman (Otoman),
Vuk Biomuţević i ĐuraĊ Biomuţević, a zatim “и от зетских
од Грљ , Подгорице, Берисл вић , Буш ти, М лоншићи,
Луж ни и ост ли Зећ ни м ли и големи...”.104
Srpski kraljevi i despoti su u svakom mjestu, ili dijelu
Zete, imali svoje predstavnike koji su samim tim odmah po-
stajali “srpska vlastela”. To su bili neki od Kotorana, Paštro-
vića i Đuraš Ilijić pod carem Dušanom, ili vlastelin Ţarko pod
Urošem, vojvoda Mazarek pod despotom Stefanom... Ali, da
je ova oznaka/“titula“ bila ĉisto pravno-drţavne prirode moţe
se vidjeti po tome što su pripadnici te vlastele bili i Romani i
Arbanasi. Upravo takvu prirodu odnosa izmeĊu vladara i lo-
kalnih povjerenika potvrĊuje i primjer Paštrovića koji su ugo-
vorom sa Venecijom 1423. g. postali mletaĉka vlastela.105
Srpska vlastela je dosljedno razlikovana od zetske isto
kao što su i Zećani razlikovani od Rašana/Srba.
104
Solovjev A., Zetska presuda iz 1445. godine (preuzeto iz Nemirno
Pomorje XV veka, Ivan Boţić, 187-8
105
Ĉlanom 4 tog ugovora bila je predviĊena zaštita “u sluĉaju da, boţe
saĉuvaj, na Paštroviće krene ili despotova /tj. srpska/, ili turska vojska...”
(superventus exercitus dispoti vel Turchorum). Listine VIII, 226

109
 Posljednji srpski vojvoda u Zeti je bio neki Miloš koji
je ţivio na Medunu. Krajem 1453. godine on je sa vojskom
dobijenom iz Srbije uĉinio posljednji pokušaj da obnovi des-
potovu vlast u Zeti. U bici sa Stefanom Crnojevićem (mleta-
ĉkim vlastelinom – kad već govorimo o tome) je doţivio po-
raz, a Podgorica, Ţabljak (na Skadarskom jez.) i ostali djelovi
Zete su pripojeni matici. Medun je, ipak, ostao pod Milošem
do 1456. godine, kad ga je predao Turcima.106

106
Ljubić, Listine X, 151

110
 Jedan opis Srbije iz 1481. godine

Malo djelo poštovanoga gospodina Martina de Sego-

nis nacije kotorske, a porijeklom Srbina iz Novog Brda (naci-
one Catharensis origine Serviano de Novo Monte), po milosti
boţijoj episkopa ulcinjskog – preblaţenom Sikstu IV, rimskom
papi.
...Ova prosto nazvana Srbija ili Raška, u staro doba
Mezija, leţi u krajevima Evrope. Sa sjevera je okruţena… po-
znatim rijekama Drinom, Savom i Dunavom…, zatim predje-
lima Daĉana ili Vlaha (danas Rumuna), sa istoka planinskim
lancem Rodopa, rijekom Cibricom i Donjom Mezijom, sa juga
se naslanja na granice Tribala i Dardanaca ili Makedonaca,
a na zapadu je opasana planinama Dalmacije…*
Zatim, Prema opisima starih pisaca u njoj se razlikuju
tri dijela ili naroda: prvi Rašani… drţe onu oblast koja leţi
prema Drini i Savi, a onaj, pak dio koji je prema Istru (Du-
navu) drţe Mezijci. U toj oblasti su ovi gradovi i gradići: Beo-
grad, Smederevo, Golubac, Ostovica, Kruševac…
Sredinu pokrajine naseljavaju Vlasi… Ostali narodi
srodni Makedoncima su Srbi… A drţe ove gradove: Novomo-
ntem ili Novo Brdo… Sjenica, Trepĉa, Jeleĉ, Brorum, Prizren
i Vuĉitrn. I ovu pokrajinu optiĉu rijeke: Mala Morava…, sa
Nišavom, ranije Timokom… Bijeli Drim ili Drilo… Sitnica …
prvo se spaja sa Labom kod jezera na polju Kosovu, zatim sa
Ibrom blizu tvrĊave Zveĉana i uliva se u Veliku Moravu neda-
leko od Kruševca. (Veza sa tekstom i napomenom br. 51 na strani 80.)

*Ovaj opis je potvrda da Tribali nijesu (bili) Srbi/Slo-

veni. A, što se “planina Dalmacije” tiĉe, u istom tekstu, na
sljedećoj strani se precizira da: “...Drina nastaje pod Sokolom
gradom Dalmacije (Šćepan Polje?), gdje uvećana tokom dviju
rijeka Pive i Tare i tekući kroz Bosnu… utiĉe u Savu.”107
107
Pisci srednjevjekovnog latiniteta, 250-252; lat. tekst 227-229

111
 Balšići i Crnojevići

Opšte prihvaćeno je da se Balšići pominju prvi put u

septembru 1360. godine u dokumentu cara Uroša, mada se ne-
ki Stipco Balsic de Cerna Gora pominje 1348. u jednoj opo-
ruci.108 U toj povelji Uroš “ц рском вјером” uvjerava dubro-
vaĉke trgovce “д греду... н Зету н Б лшиће...” i time im
potvrĊuje odreĊenu samostalnost na njihovoj teritorijи.109
Ne zna se mnogo/ništa o njihovom porijeklu.
Balšići su uglavnom oznaĉavani kao baroni, ili ţupani,
a liĉno su se nazivali “gospodarima Zete”, “samodrţavnom
gospodom”, “gospodari zetskoj i pomorskoj strani”, ili “Po-
morju zetskome”. Balša III je imao titulu “Samodrţavni go-
spodin Balša po milosti boţijoj duka (vojvoda) veliki i gospo-
dar zemlji zetskoj i svemu zapadnom Pomorju”.
U pismu od 25. maja 1368. godine papa Urban V se
obraća “Stracimiru i ĐorĊu, braći Balšić ţupanima Zete” kao
katolicima i traţi od njih da se brinu o vjernicima koji ţive u
tim krajevima. Zvaniĉno su postali katolici 29. januara 1369.
godine – što je datum njihovog iskaza o odbacivanju “šizme”
(professio fidei catholicae et abiuratio schismatis).110
To je, izmeĊu ostalog (malo prije navedenog), i razlog
zašto je ĐuraĊ I “izostavljen” u sljedećem zapisu srpskog Le-
topisa: “6880/1371. ...прими н челство кнез Л з р, сербско
кр љевство, но три кр љ беху сербск у то време: у При-
зрену Л з р, у Босни Стеф н Твртко, у Прилепу М рко
Вук шинов.” (Srpski rodoslovi letopisi, str. 209)
MeĊutim, ĉetiri godine kasnije, poslije smrti srpskog
patrijarha Save, knez Lazar i ĐuraĊ Balšić “који т д н ч л-
ствов ху” sazivaju sabor za izbor novog patrijarha.111 Razlog
108
K. Jireĉek – Zbornik II, 126
109
Stare srpske povelje i pisma I, 98-99
110
Monumenta Montenegrina III, 198
111
Stara srpska knjiţevnost VII, 132

112
zašto knez Lazar nije sam sazvao sabor (pošto je nešto ranije
sam radio i na izmirenju grĉke i srpske crkve) nalazi se u re-
ĉenici zapisanoj 1378. godine na poĉetku Simeunovog tipika
iz 1372. Taj zapis kaţe: “Прест ви се (umrije) мјесец ј ну-
р 13 д н... Ђур ђ Б лшић, који т д вл д ше земљом зе-
тском и поморском и половином српске земље и дијелом
грчке.”, a poznato je da se Peć, kao sjedište patrijaršije, 1375.
nalazila u ĐurĊevoj “polovini srpske zemlje”. TakoĊe je poz-
nato da on, kao katolik, nije prisustvovao pomenutom saboru
– taĉnije, o tome ne postoji nijedan dokument.112
U povelji Dubrovĉanima iz 1373. godine ĐuraĊ se ja-
vlja kao oblasni gospodar koji polaţe pravo na tzv. “dmitarski
dohodak”, ali to potraţivanje ide uz oprez: “...Ако тко буде
ц р господин Србљем и властелом у земљи српској (onda)
д нијесу дужни вл стеле дубров чке д ти ми доход к ви-
ше пис ног ...” i da tako bude dokle on bude gospodar “овој
земљи приморској кој је око Дубровник ”.
Ipak, sa narastanjem ambicija mijenjaju se i ton i “ar-
gumentacija” kojom se obrazlaţe pravo na odreĊene teritorije.
Na primjer, tokom sukoba ĐurĊa I sa bosanskim kraljem Tvr-
tkom oko Trebinja, Konavala i Draĉevice (1376-7.) pominja-
no je “porijeklo po ţenskoj strani” od Vukana Nemanjića, a
vrhunac je svakako povelja ĐurĊa II iz 1386. u kojoj se pozi-
va na molitve i mišljenje “пр родитељ Симеун Нем ње и
светитељ С ве”, i potvrĊuje Dubrovĉanima povelje koje su
imali sa “господом српском и с родитељем мојим Ср ци-
миром и с Ђурђем и Б лшом...”113

112
U izdanju Lj. Stojanovića Stari srpski zapisi i natpisi VI , str. 93, izo-
stavljen je dio teksta, i to baš onaj koji kazuje da ĐuraĊ “обл д в ше и
пол србские земље, от чести же и грчкију”. B. Šekularac – Tragovi
prošlosti CG, 283-4
113
Stare srpske povelje i pisma I, 110-111. (Interesantno je da se ni
“praroditelji”, a ni pisar “logofet Butko” ne javljaju ni u jednoj drugoj
ĐurĊevoj povelji.)

113
 (Problem je “samo” bio to što su istu priĉu priĉali i svi
ostali pretendenti na teritorije bivše srpske drţave, a zatim i to
što su Srbi i Dubrovĉani vrlo dobro znali za nestalnost DurĊa
I i njegovu “albansku narav” /costume albanezi/.)
Godine 1389. se odigrala bitka na Kosovu, ali, danas
je to nesporno, bez prisustva zetske vlastele, ili Zećana. Iako
je ĐuraĊ II bio zet kneza Lazara, oĉigledno se nije smatrao
obaveznim da pritekne u pomoć tastu, već se poĉetkom jula
nalazio u Budvi gdje su ga posjetila dva dubrovaĉka poslanika
i pozvala da posjeti Dubrovnik.114 TakoĊe je ĉinjenica i da je
upravo on doveo Turke koji su godinu dana ranije poraţeni
kod Bileće. On dakle, nije neposredno osjetio posljedice bitke
na Kosovu ne samo zato što su Turci u proljeće/ljeto 1389.
godine bili daleko od njegove oblasti, nego i zato što je bio u
sprezi sa njima i koristio ih u borbi protiv Tvrtka I. Ta veza sa
Turcima je prekinuta 1391. kada je zbog brata od strica Kon-
stantina Balšića ĐuraĊ izgubio sultanovu naklonost i prešao u
“antiturski tabor”. Papi Bonifaciju IX je obećao svoje zemlje
ukoliko ostane bez nasljednika. MeĊutim, naslijedio ga je Bal-
ša III, a o njemu su srpski biografi iz XV vijeka i ljetopisci os-
tavili jasne podatke.
*
Iako u suštini samostalni vladari, Crnojevići su sa pre-
kidima priznavali vlast ili Mletaĉke republike, ili sultana, a u
prvoj polovini XV vijeka su bili u sjenci Balšića i srpskih de-
spota. Od 1455. godine se javljaju kao gospodari Gornje Zete
(Stefan) i time zauzimaju prvo mjesto u politiĉkom ţivotu ze-
mlje. Pored njih, velikim dijelom današnje Crne Gore vladali
su herceg Stefan Vukĉić, despot ĐuraĊ Branković koji je pr-
vobitno bio “gospodin Srbljem”, a onda (od 1430.) i “gospo-
din Srbljem i Pomorju zetskom”115 i, naravno, Turci.
114
Istorija CG II/2, 54
115
Istorija srpskog naroda II, 226

114
 Istoriĉari pretpostavljaju da su “Crnojevići zvani Đu-
raši” (Zernoevichi chiamadi Giurasi) bili siromašna vlastela.
Porijeklo rodonaĉelnika Crnoja je nepoznato, ali se
smatra da se na njega odnosi dokument iz 1331. godine u ko-
me su Dubrovĉani “traţili od Crnoja zvanog KaloĊuraĊ i nje-
govog katuna (de Cernoe nomine Calogureg et a suo catone)
svoje stvari...”116
Prvi Crnojević koji se pominje u izvorima je bio Ra-
diĉ, koga ĐuraĊ II Balšić u pismu Duţdu naziva “uništiteljem
domovine” (patrie destructor), i od koga su strahovali Kotora-
ni 1396. g. Kad su tada nudili svoj grad Mleĉanima, poruĉiva-
li su im da će, ukoliko ih oni ne prihvate “morati da se potĉine
ili Arbanasima, ili Slovenima, ili Turcima” (aut Albanensibus,
aut Sclavis, aut Turcis).117
Kako im je tada prijetila opasnost od Radiĉa Crnojevi-
ća, Sandalja Hranića i turskih odreda, sasvim je jasno koga su
odredili kao Arbanasa.
Na više podataka o ovoj porodici nailazi se tek od vre-
mena vojvode Stefana (vladao 1451-1465), o kome je već bilo
rijeĉi, i o kome je Stefan Vukĉić 1461. godine pisao Duţdu
podsjećajući ga da je “njegovu svetost odavno upozorio na ar-
banašku narav” Stefana Crnojevića (et alhora avisti vostra se-
renita de li suoi costumi albaneschi).118
Porodiĉni grb Crnojevića je bio dvoglavi bijeli (ili, po
nekim novijim istraţivanjima, zlatni) orao na crvenoj podlozi.
Njegov crteţ se nalazi u pregledu grbova mletaĉkog plemstva
u Veneciji, a tu su oznaĉene i boje. Sliĉnog orla, ali crnog, na
crvenoj podlozi isticao je i ĐuraĊ Kastriot Skenderbeg. Osim
njih, dvoglavog orla su u svojim grbovima imale i porodice
DukaĊin i Musaki, a orao DukaĊina je bio takoĊe bijel.119
116
Citirao R. Rotković u Ilustrovanoj istoriji crnogorskog naroda II, 90
117
Listine IV, 356, 377
118
Istorija CG II/2, 137
119
Istorija CG II/2, 227-8; M. Šuflaj – Srbi i Arbanasi, 132

115
 Za razliku od Balšića koji su bili vjerski nestalni, Cr-
nojevići su (i pored toga što su Stefan i Ivan bili mletaĉke voj-
vode) bili zaštitnici pravoslavne crkve. Poznato je da je Ivan
praktiĉno spasio zetsku mitropoliju i njenu crkvenu organiza-
ciju od raspada (jer srpska patrijaršija nije postojala više od 20
godina), a osnivanjem Cetinjskog manastira je obezbijedio i
njen dalji ţivot. Da je ovaj postupak bio rezultat liĉne inicija-
tive, vidi se iz njegove povelje: “...И oгр дих хр м у мјесту
зв ном Цетиње... и назвах га Митрополијом зетском... И
поставих ту митрополит зетског кир Вис рион , који је
у то доб , д вл д свијем и послије њег (njegovi) н -
сљедници”.120 Dakle, zetski gospodar je preuzeo “pod svoje”
crkvu u svojoj zemlji i ništa više (ili manje).
Njegov nasljednik ĐuraĊ je vladao od 1490. do 1496. i
po rijeĉima savremenika Marina Barlet/cija (~1460-1513) bio
je: “u ime Hrista knez arbanaški”. (Crnogorski anali, 26, 41 )121
Posljednji (vladarski) predstavnik ove porodice je bio
Staniša, odnosno Skenderbeg Crnojević (1457-1530) koji se
titulisao kao “sandţak crnogorski, primorski i svoj dioklitijan-
skoj zemlji gospodin”.

120
Franz Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae,
Bosnae, Ragusii, 530-534; B. Šekularac, Crnogorski anali, 95-6
121
ĐuraĊ Crnojević je bio i vlasnik prve ćiriliĉne štamparije na Balkanu –
ĉesto proglašavane za “prvu srpsku štampariju” na “slovenskom jugu”. U
vezi s tim, mora se reći sljedeće: jedan od glavnih razloga za takvu
nacionalnu oznaku je “(ne)namjerno neznanje” istoriĉara koji su, po već
ustaljenom obiĉaju, prevodili zapise i dokumente kako njima odgovara.
Tako se eto, na primjer, dogodilo da ova: “e la piu copiosa libraria (tj.
stamperia?) in carattere e idioma illirico serviano” u knjizi Jovana
Radonića Rimska kurija i juţnoslovenske zemlje (str. 128) volšebno
postane: “vrlo velika srpska štamparija s ćirilovskim slovima”, iako tekst
nedvosmisleno kaţe da je “štamparija velika” i da su “slova i jezik ilirsko-
srpski”! Inaĉe, u pitanju je dokument iz kasnijeg perioda (XVII v.), a ne iz
doba kad je štamparija radila.

116
 III

STANOVNIŠTVO JUGOISTOČNE CRNE

GORE

117
 TRADICIJA, PISANI TRAGOVI I GENETSKI
NALAZI
(uporedna analiza)

“Cijeli zbor Zete” (tuto el convento de Xenta), to jest,

spisak plemena, opština i katuna na ĉelu sa velikim vojvodom
Stefanom Crnojevićem, u ugovoru sa Venecijom iz 1455. go-
dine izgledao je ovako:

Neka od nabrojanih imena su albanska, neka sloven-

ska, a ima ih i neodreĊenih. Za razliku od istoriĉara koji bi se
sada bavili procentima i (lošom) analizom imena, mi ćemo sa-
mo ponoviti da se na osnovu imena i prezimena ne moţe vje-
rodostojno odreĊivati etniĉka pripadnost ljudi u Zeti/Pomorju
XIV i XV vijeka – Crnojevići su moţda najbolji primjer za to.
Svi postojeći izvori i podaci iz XIV i XV vijeka (uk-
ljuĉujući i Ţitije Stefana Deĉanskog od Grigorija Camblaka i,
naroĉito Skadarski zemljišnik iz 1416. godine) ukazuju na to
da su tada “Arbanasi” bili većinsko stanovništvo na jugoisto-
ĉnoj (nešto manjoj) polovini današnje Crne Gore – Camblako-
va “ рв нитск земљ ”.122
122
Upravo Skadarski zemljišnik najbolje pokazuje slabosti analize po
imenima. Na primjer, u selu Capenico (Kapenik?) u kome je bilo Slovena
po imenu i prezimenu: Bogdan Budemir, Novak Milić, Ratko Bogoje...,
postoji i više ljudi sa slovenskim imenima i neslovenskim prezimenima:

118
 Iz priĉe koja slijedi vidjećemo da je naziv Arbanas po-
drazumijevao/obuhvatao neke ĉetiri haplogrupe, ili ĉetiri raz-
liĉite etniĉke “kategorije”.
Sloveni su, po latinskim izvorima, na teritoriji Duklje i
susjednih zemalja u periodu od IX do XII vijeka oĉigledno bi-
li vladajuća klasa, ili plemstvo koje je prihvatilo obiljeţja sta-
rije kulture, ali i uspostavilo sopstvena (na primjer, crkve koje
su djelovale na slovenskom jeziku). Pretpostavlja se da su u
najvećem broju ţivjeli u dolinama Zete, Moraĉe i oko Skadar-
skog jezera. MeĊutim, po kasnijim, srpskim izvorima, ti ljudi
su ustupili mjesto Arbanasima.123
Ĉak i tamo gdje su u XIV i XV vijeku dosljedno spo-
minjani, kao u Kotoru i njegovoj (široj) okolini, Sloveni su ĉi-
nili tek jednu od ĉetiri zabiljeţene grupe stanovništva. (Ostale
tri su: graĊani Kotora – Latini/Romani, Arbanasi i Vlasi.)
A, tokom vremena se, iz nekog razloga, broj Slovena
postepeno smanjivao, a broj Vlaha i Arbanasa povećavao.
Genetika je, znaĉi, samo (po drugi put u ovoj studiji)
potvrdila, ili “ozvaniĉila” ono što je istorija nagovještavala.

Bogdan Sossa, Rat(i)ko Fruga, Radoslav Bethcassa, Stojĉo Petrussi,

Novak Romestina... Ko su oni? Pored toga, nijedno od najĉešćih imena:
Martin, Ivan/Jovan, Stefan, Marko, Petar, Pavle, Nikola, Dmitar, Lazar,
Andrija, ĐorĊe... uopšte nije slovensko (po porijeklu) i meĊu Slovene su
poĉela dolaziti od VIII-IX vijeka. To istovremeno moţe da znaĉi i da:
Dmitri Bogići, Juan (Jovan) Golobin, Pali (Pavle) Bogšići, Gin
Cernoglavi... mogu, ali i ne moraju biti Sloveni. Na kraju, zaista je
zanimljivo da se u popisu nalazi i jedan broj ljudi sa prezimenom, ili
oznakom (?) Sclavo/Schiavo, ali nijedan od njih nema i slovensko ime.
(Izuzetak je Stani Sclauo ĉije “ime i prezime” su, valjda, odvojeno
napisano ime Stanislav.)
123
Tradicionalna (istorijska) teorija koja kaţe da su “mase Slovena” u
Albaniji vremenom “albanizovane” je neodrţiva. Da je bilo tako, genetska
analiza bi ih nepogrešivo otkrila – sliĉno kao što je otkrila i da u današnjoj
Njemaĉkoj stanovništvo slovenskog porijekla (~17%) ima malu prednost u
odnosu na stanovništvo germanskog porijekla (~16%).

119
 Srednjevjekovni Arbanasi i današnji Albanci, Srbi,
Crnogorci…?

Postoje ĉetiri osnovne teorije o porijeklu ljudi koji se

danas zovu Albanci. Po prvoj, oni su potomci Ilira; po drugoj
su uopšte Traĉani, po trećoj samo Daĉani i po ĉetvrtoj su nas-
ljednici prastanovnika Balkana, Pelazga. Pored ovih, “u opti-
caju” su i pretpostavke po kojima Albanci vode porijeklo od
Italika, ili moţda sa Kavkaza, a zasnivaju se na ĉinjenici da se
ime Albania javljalo u drevnoj geografiji Italije i Kavkaza.
Najveći broj evropskih naziva sa osnovom Alba-, uk-
ljuĉujući i današnju Albaniju, kao i keltsko (Gaelic) ime Alba
za Škotsku, ima veze sa latinskim alba (bijela), odnosno “pra-
indoevropskim” albho- istog znaĉenja.
Porijeklo naziva Arbanas se dovodi u vezu sa mjestom
(predjelom) Arbanon (Ἄξβαλνλ), ili Raban – kako ga je zvao
Sava Nemanjić (“a od Rabna Pilota oba”). Ĉini se da se radi o
prostoru današnjeg grada Kroje (Krujë). Oblik “Arvanit”, “ar-
vanitska zemlja” je rezultat doslovnog ĉitanja grĉkog slova β.
Istorijski zapisi o imenu:
U Ptolomejevoj Geografiji (II vijek n.e.)
su pomenuti Albanon i naselje Albanopolis “u
mediteranskoj Makedoniji”.124
Stefan Vizantijski (VI vijek n.e.) u svom geografskom
rjeĉniku pod naslovom Etnika (Ἐζληθά) citira Polibija i navo-
di u Iliriji grad Arbon (Ἀξβώλ, πόιηο Ἰιιπξίαο) i narod Arbo-
nios i Arbonites (ἐζληθὸλ Ἀξβώληνο θαὶ Ἀξβωλίηεο).125
U XI v. Arbanase pominju vizantijski istoriĉar Mihailo
Ataliates (Arvanitai, 1078.) i već citirana Ana Komnina: “od
onih koji se zovu Arbanasi i od onih iz Dalmacije, koje je po-
slao Bodin.”
124
Claudii Ptolemaei Geographia, knj. III, gl.12
125
Stephani Byzantii Ethnicorvm quae svpersvnt, 111; A. Meineke, 1849.

120
 Vidjeli smo da su se Arbanasi u odreĊenom broju na-
lazili na teritoriji Zete/Dioklitije i u XIII vijeku, a tokom XIV
i XV vijeka dolazi do pomjeranja tih stoĉara koji poĉinju da
se nastanjuju i po današnjoj Hercegovini i u drugim djelovima
Crne Gore. Već 1455. godine su mnogi od njih bili ravnopra-
vni ĉlanovi Zetskog zbora, vjernici pravoslavne crkve i govo-
rili su i slovenski jezik. Slovenskim jezikom (pored albanskih
dijalekata, latinskog i grĉkog) su se sluţili i oni koji nijesu ţi-
vjeli u granicama zemlje Balšića i Crnojevića. Evo par pisama
iz 1378. i 1458. godine koja to potvrĊuju:
“От Леке Дукагин и Павла бр т му вл стелом ч -
стног гр д Дубровник пишу вер ви мој и мог бр т
гредет слободно по моји земли не боите се ниш ...”
“В име оц и син и дух светог мин ми гпн
Гиорг Кастриот речени Скендербег д имо н видение
вс ком кому се достоит и пред ког се изнест ови н ш ли-
ст отворени, под печ том прстен моег зл менов ног
мегио н ми с комуном дубровцим ...”126
Ipak, u narednom periodu, (od XVI vijeka) neki zetski
(i “brdski”) Arbanasi (p)ostaju katolici, a zatim i muslimani i
postepeno se udaljuju i od slovenskog jezika i od (istorodnog)
stanovništva pravoslavne vjere.
Opšte je mišljenje da su, zato što su ţivjeli u nepristu-
paĉnim planinama današnje sjeverne Albanije, preci Albanaca
u rimskom periodu bili samo djelimiĉno romanizovani. Iz is-
tog razloga su, nakon doseljavanja Slovena i tokom kasnijeg
postojanja srpske srednjevjekovne drţave, izbjegli i jaĉu slo-
venizaciju i srbizaciju. Zahvaljujući toj izolovanosti su uspjeli
da saĉuvaju i jezik koji sâm predstavlja jednu granu indoevro-
pskih jezika, iako ima leksiĉkih sliĉnosti sa romanskim, slove-
nskim i drugim jezicima (grĉkim i turskim, na primjer).

126
Lj. Stojanović – Stara srpska pisma i povelje II, 213, 215

121
 MeĊutim, ovo se, uglavnom, odnosi samo na jednu od
dvije grupe današnjih Albanaca – Gege. Druga grupa, Toske,
je ţivjela juţno od rijeke Škumbin/Škumbe u mnogo “pitomi-
jim” predjelima i razlikovala se od prve i po porijeklu i jeziku
/dijalektu. Dijalekat Gega je sve do 1972. godine bio korišćen
kao knjiţevni jezik na Kosovu i uĉio se u školama, a dijalekat
Toska je bio zvaniĉni jezik u Albaniji. Od 1972. dijalekat To-
ska je postao jezik svih Albanaca.
Razlika u porijeklu ovih grupa se najbolje ogleda u za-
stupljenosti pojedinih haplogrupa u muškom dijelu stanovni-
štva. Naime, kod Gega je dominantno prisutna haplogrupa E-
V13/E1b1b (+45%,), dok je kod Toska znaĉajnije zastupljena
haplogrupa J2 (+25%).
Pored navedenih, kod sadašnjih Albanaca, ili, od XVII
vijeka, Shqipëtara se u većem procentu nalazi i keltska haplo-
grupa R1b (15-20%), dok je slovenska R1a prisutna u prosje-
ku od oko 7-8%. Ono što je posebno upeĉatljivo je vrlo mala
uĉestalost haplogrupe I2a kod Gega (ispod 3%) i znatno veća
kod Toska (do 18% u podruĉju Elbasana i Berata).127
Kljuĉ za odgonetanje tajne o porijeklu Albanaca je up-
ravo tu. Pogledajte prvo ove dvije mape:

Haplogrupa J2 Haplogrupa E-V13

A, zatim i ove dvije:
127
Na osnovu: Sarno, 2015; Periĉić, 2005; Semino, 2000; Bosch, 2006;
Battaglia, 2008.

122
 Haplogrupa I2a Haplogrupa R1b
Praznina, ili blijeda plava boja na Kosovu i u sjevernoj
Albaniji i braon boja na istom podruĉju “rjeĉito” govore da taj
“E-V13 narod” nije istog porijekla kao “plavi I2a1 narod” u
Dalmaciji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i zapadnoj Srbiji.
S obzirom na to da su i I2a1 i E-V13 “domorodaĉke”, balkan-
ske grupe, jasno je da jedan od ta dva naroda ne moţe biti ilir-
skog porijekla. Odnosno, preciznije, jedan od ta dva naroda
mora biti traĉkog, a drugi ilirskog porijekla.
Kad se malo prije izreĉena tvrdnja da su preci Albana-
ca u rimskom periodu ţivjeli u nepristupaĉnim planinama sje-
verne Albanije ispravi na sljedeći naĉin: Preci dijela Albanaca
i dijela nealbanskih stanovnika Crne Gore (i drugih drţava) su
u predrimskom i rimskom periodu ţivjeli u predjelima dana-
šnje Srbije, Bugarske, Rumunije i Makedonije, ali su upadima
Slovena, Bugara, Avara... razbijeni i prisiljeni da se jednim di-
jelom pomjere u planine (današnje) sjeverne Albanije, juţnog
Kosova i sjeverozapadne Makedonije; onda dolazimo do oĉi-
glednog zakljuĉka da je skoro svaki drugi stanovnik Kosova,
ili svaki treći stanovnik Crne Gore tračkog porijekla.

Dakle, ukratko, srednjevjekovni Arbanasi su najvećim

dijelom bili potomci Traĉana (ili, da se prisjetimo vizantijskih
pisaca, Tribala), zatim, starih Grka i drugih bliskoistoĉno-me-
diteranskih naroda (ĉije predstavnike u nešto većem broju, po-
red Albanije i Grĉke, nalazimo i u Italiji, Turskoj...), pa Kelta
i konaĉno, u najmanjem procentu, Ilira
123
 Zetska, brdska i malisorska plemena

Plemensko ureĊenje kakvo u XV i XVI vijeku nalazi-

mo u Crnoj Gori i sjevernoj Albanijii nije zabiljeţeno u dru-
gim krajevima bivše Jugoslavije, pa ni na Balkana uopšte. U
istorijskim izvorima od XII do XVI vijeka (i kasnije) ne po-
stoje nikakva “srpska”, ili “slovenska” plemena, a pogotovo
ne onog tipa kakvi su bili Kuĉi, Bjelopavlići, Ćeklići, Klime-
nti, Drobnjaci... Svako od ovih i ostalih plemena je nastalo ili
kao rezultat udruţivanja porodica koje vode porijeklo od istog
pretka, ili udruţivanjem raznih, manje ili više bliskih, porodi-
ca koje su ţivjele na istom prostoru. Ĉini se da je ovaj drugi
princip bio više zastupljen u sjeverozapadnom dijelu današnje
Crne Gore i u dijelu “stare” Crne Gore.
Sasvim je izvjesno da je i katunsko ureĊenje odigralo
veliku ulogu u formiranju većine plemena. U dubrovaĉkim i
kotorskim dokumentima iz XIV vijeka se ĉesto pojavljuju lju-
di iz katuna po kojima su kasnija plemena dobila imena (Ba-
njani, Drobnjaci...). TakoĊe, i svi oni karakteristiĉni “zaštitni
znaci” crnogorsko-albanskog plemenskog ureĊenja, kao što su
krvna osveta, data rijeĉ (besa), pobratimstvo, kruta moralna
naĉela... su baština jednog davnog doba, oĉuvana kroz katun-
sku, a ne ţupsku, ili bilo koju drugu slovensku organizaciju.
Kod svih crnogorskih i albanskih, ili, taĉnije, malisor-
skih128 plemena su jako razvijeni tradicija i predanje. Poznata
je, na primjer, priĉa o Ozru, Pipu, Vasu, Krasu i Otu, od kojih
su nastali Ozrinići, Piperi, Vasojevići, Krasnići i Hoti. Po dru-
goj verziji istog predanja neki Keĉi, koji je rodonaĉelnik Hota
i Zatrepĉana, je sa svojih šest sinova (meĊu kojima su bili Pi-
po, Vaso i Kastro) zbog neĉega dobjegao u ove krajeve.

128
Dio današnje Crne Gore na kom ţive potomci Tuza, Hota, Klimenata,
Gruda... zvao se (i zove se) Malesija, a njeni stanovnici Malisori/Malesori.
Malesija, odnosno Mal zi, Mali e zi na albanskom jeziku, prevodi se kao
“crna planina”, ili Crna Gora, a Malisor je zapravo Crnogorac.

124
 Iako, po svemu sudeći, ova priĉa priliĉno dobro odra-
ţava istorijsku i etniĉku stvarnost na prostorima Crne Gore u
XIV i XV vijeku, ipak se mora priznati da se, iz raznih razlo-
ga, jedno od pomenutih plemena ne uklapa u ovu grupu.
Ozrinići, odnosno pojedinci sa tim prezimenom (Ne-
noye Osdrichinich) se već 1355. g. pominju kao jemci nekom
Grubši Toliću u jednom ugovoru, a potom su 1369. sami sebe
i ostale iz grupe oznaĉili kao Vlahe (Nos /Mi/ Nichola Grub-
sich, Cusich Manovich, Bacel Voanovich, Glava Hosrichnich,
Cosan Osrichinich, Vochotta Tolich, Vithoye Popovich, Petan
Priboyevich, Biladin Vladoyevich, Vlaci).129 Pošto se u oba
dokumenta pored Ozrinića nalaze i Tolići, smatra se da su oni
već u tom periodu imali neke veze sa današnjim (K)Ĉevom.
Ozrinići nijednom nijesu navedeni u društvu Pipera,
Vasojevića, Hota..., nema ih u Skadarskom zemljišniku 1416.,
a ne nalazimo ih ni u spisku Zetskog zbora iz 1455. godine.
Što se imena tiĉe, prije bi se moglo reći da je dobijeno po ne-
kom Ozri(h)ni, a ne Ozroju, ili Ozru, mada to suštinski ništa
ne mijenja, jer je korjen imena isti.130
Kao što smo vidjeli ranije, 1411. godine Ozrinići su sa
susjednim Bjelopavlićima i Malonšićima opljaĉkali dubrova-
ĉke trgovce koji su se vraćali “iz Srbalja”.
Po Y-DNK nalazima, sljedeća Ozrinićko/Ĉevska brat-
stva pripadaju haplogrupi I2a: Drašković (Ĉevo), Milić (Mar-
kovina), Radulović (Komani), Đurović, Pejović (Velestovo/
Lješanska nahija), Mićunović (G. Trepĉa), Vukotić, Đoković,
Todorović (Jasenovo polje), Domazetović (Broćanac, Nikšić),
Nikolić (Ozrinići, Trepĉa NK), Stanojević, Mrvaljević (Veles-
tovo), Burić (Zagreda).
129
Risto Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim
spomenicima I, 188-9, 220; Cetinje 1963.
130
Ime (H)Ozro, ili (H)Ozroje je po porijeklu istoĉnjaĉko – poznati su
persijski carevi Ozroje I i II. Da je ime dobijeno po planini Ozren, kao što
se kaţe u jednoj verziji predanja, pleme bi se zvalo “Ozrenci”.

125
 Piperi se, kao pojedinci sa tim prezimenom, javljaju u
Kotoru 1397. godine, a 1416. je u selu Doxanni (okolina Ska-
darskog jezera) ţivio Calozorzi Piperi.131 Kao druţina, Piperi
se, zajedno sa Vasojevićima i Bjelopavlićima, pominju 1444.
godine u vezi sa pljaĉkom i ubistvom na pograniĉnom terenu
“izmeĊu despota (ĐurĊa Brankovića) i vojvode Stefana (Cr-
nojevića)”. MeĊu razbojnicima su bili: “Radogna Ruxich et
Radosauus Dimitrouich, ambo (obojica) Bilopaulichi” a tu su
se našli i “despotovi ljudi zvani Piperi i Vasojevići koji ţive
izmeĊu Meduna i Rikavca.” (homines despoti, nominati Pipe-
ri et Vasoeuichi, qui stant apud Medonum ad Ricaças).132
Jedanaest godina kasnije, Piperi više nijesu bili pod
despotovom vlašću i nalazimo ih u spisku plemena i katuna
Zetskog zbora.
Iz 1485. godine je ostao pomen nekog Mihaila Pipera,
a 1489. je zabiljeţen Vuk Piperović.
Ime Pipo, Piper, se obiĉno povezuje sa latinskom rijeĉi
piper /biber/, ali će prije biti da je Piper starobalkansko (ilir-
sko?) ime, dok je Pipo nadimak od imena Filip.
Narodno predanje zna da su Piperi po svom dolasku u
oblast Kopilja, Crnaca i Seoca zatekli staro stanovništvo Lu-
žane i da je u Crncima, više Studenoga, “stajao ban Luţan-
ski”.133 Tu je vjerovatno bilo središte ranije Luške ţupe koja
je obuhvatala znatno veću teritoriju nego što je oblast Luţana
u Piperima. MeĊutim, 1485. godine Luţani su navedeni u def-
teru kao pusto selo “u vlaškoj nahiji Piperi”, što jasno poka-
zuje da je u XV vijeku slovenska ţupska organizacija prestala
da postoji. Sliĉno se desilo i sa ţupom Graĉanicom, ţupom
Komarnicom, Vrsinjem... Novonastala plemena su dala svoja
imena bivšim ţupama: Nikšić, Drobnjak, Zupci...

131
Istorija CG II/2, 363; Starine XIV, 44
132
Lamenta de foris 1444. f. 124; (cit. K. Jireĉek)
133
Izrazom ban se oznaĉava feudalni (moţda slovenski) upravnik te
oblasti. Vlasi i Arbanasi nijesu imali banove i ţupane.

126
 Pored Luţana (koji se nalaze u spisku Zetskog zbora) i
Pipera, u predjelu Kopilja su ţivjele i Mugoše ĉije je ime (od-
nosno prezime) vlaškog ili maĊarskog porijekla.134
Što se genetike tiĉe, testirane osobe porijeklom iz Pi-
pera imaju ove haplogrupe:
R1b: Šćekić, Stanić
I2a: Boţović
R1a: Novaković.

U blizini Pipera se nalaze Rogami, koji su takoĊe na-

brojani meĊu plemenima/opštinama Zetskog zbora. U Skadar-
skom zemljišniku iz 1416. god. pomenuti su Bencho Rogamo,
Petro Rogami, Pali Rogami... Nema podataka o haplogrupama
današnjih stanovnika Crne Gore porijeklom iz ovog mjesta.

Druţina pod imenom Vasojevići se 1444. godine, kao

što je već reĉeno, sa Piperima nalazila na prostoru od Meduna
do Rikavca (Rikavaĉkog jezera). Ipak, oni svojom kolijevkom
smatraju Lijevu rijeku. Prema turskom popisu iz 1485. “selo
Rjeĉica, drugo ime Vasojevići, pripada Piperima…” i imalo je
18 kuća, ali zanimljivo, meĊu popisanim domaćinima nijedan
nije imao ime Vaso, ili Vasoje.
Od popisanih ljudi istican je Radosav Hercegović, ĉije
prezime je istraţivaĉe navodilo na zakljuĉak da je njegov otac
doselio u oblast Lijeve rijeke sa teritorije Hercega Stefana ili
Stjepana Vukĉića – Kosaĉe. Iako se u raznim knjigama o Va-
sojevićima u vezi sa nastankom plemena pominju neki Miha-
ilo Vasoljević (1284.) i AraĊije Vasojević, knez sa poĉetka
XV vijeka, (obojica sa teritorije današnje Hercegovine) ništa,
osim (sliĉnog) prezimena, ne upućuje na to da oni imaju ika-
kve veze sa ljevorjeĉkim Vasojevićima.

134
U Rumuniji je u XIX vijeku bilo više mjesta sa imenom Mogoşani,
Mogoşesci i Mogoşoie. (Jireĉek: Frundescu, Dictionaru topograficu şi
statisticu alu României, Bukurešt 1872.)

127
 U selu Rjeĉica su osim Radosava, ţivjeli i Dabko sin
Vukašinov, Mioman Stojov, Nenko sin Miomanov, Novak sin
Radonjin, i Novak sin Boţidarov. Postoji mišljenje da bi se
meĊu tim ljudima mogli traţiti/naći preci današnjih bratstve-
niĉkih grupa Rajevića, Miomanovića, Dabetića i Novakovića.
Kao (pravo) pleme Vasojevići nijesu bili formirani do
kraja XV vijeka, a po tradiciji smatrali su se bliskim Hotima i
Krasnićima.
Ime rodonaĉelnika Vasa, ili taĉnije, Vasoja je skraćeni
oblik od Vasilije, grĉka rijeĉ vasilevs = car, vladar.
Ovo pleme je dobro genetski analizirano i rezultati po-
kazuju visoku homogenost, ili povezanost bratstava.
Haplogrupa E-V13/E1b1b: Vešović, Đukić, Marsenić,
Bojović, Janković, Milićević, Bakić, Milikić...
Ista grupa se nalazi i kod muškaraca u bratstvima Jaći-
mović, Šekularac.
Na prostoru Bijelog polja, Andrijevice, Roţaja, Plava,
Berana, Petnjice nalazimo i druge haplogrupe.
I1a: Erović, Kajević (Bijelo polje)
I2a: Kneţević, Janković (Velika), Šestović, Vojinović,
Gurešić, Begović, Barać (Bijelo polje), Koĉan, Bubanja, De-
vić (Berane), Savić (Murino), Magdelinić (Roţaje)
R1a: Bjelić (Berane)
R1b: Perović (Bijelo polje) Liĉina, Rastoder (Petnjica)
Agović (Berane), Ĉolović (Roţaje)
J2a: Kapetanović (Bijelo polje)
J2b: Radović (Bijelo Polje), Skenderović (Petnjica)
G2: Veljić (Berane), Dulović (Bijelo polje), Hadrović
(Petnjica)
N1a: Šaljić (Plav)

Pleme Hoti (Otto, Otti) je 1455. godine upisano kao

drugo u spisku zetskih plemena. U Deĉanskoj povelji iz 1330.
godine su navedeni Hotina gora i mjesto Hotiš (u okolini Pla-

128
va). U Skadarskom zemljišniku iz 1416. su pomenuti Nicola
Otto i Radogosti de Otti. Sredinom XV vijeka Mleĉani su ih
zvali “nobiles Albanenses”. Kao i Klimenti, Hoti su sve do u
XVIII vijek govorili i slovenski jezik.
Preci većine današnjih moraĉkih porodica su, po pre-
danju, u te krajeve došli u XVI vijeku upravo iz ovog pleme-
na, a sliĉnu tradiciju baštine i neka bratstva iz Bjelopavlića i
Crmnice.
(Na osnovu ovih nekoliko stranica sasvim se jasno vi-
di da tradicija o Ozru, Pipu, Vasu i ostaloj “braći” ipak nema
utemeljenje u bliskoj srodniĉkoj vezi. Današnji Ozrinići, Pipe-
ri i Vasojevići nijesu imali istog/zajedniĉkog pretka. Šta više,
oĉigledno je i da su Piperi jedna raznorodna grupa bratstava.)

Bratonožići, koji se nalaze izmeĊu Moraĉe i Male rije-

ke, po predanju ne pripadaju ovoj grupi, ali se nalaze izmeĊu
Pipera i Kuĉa i tako ĉine kopĉu sa narednom grupom pleme-
na. Jedna verzija predanja kaţe da su potomci ĐurĊa Branko-
vića, a druga da su došli iz Bosne i Hercegovine.
Po Skadarskom zemljišniku iz 1416. godine, u selu Ca-
penico je ţivio Marco Bratonese. A, po spisku plemena i katu-
na Zetskog zbora (u kome Bratonoţića nema, a Kuĉi i Piperi
su navedeni jedni do drugih), moţe se zakljuĉiti da: oni u to
vrijeme ili nijesu ţivjeli na današnjem podruĉju, ili nijesu bili
plemenski-katunski organizovani, ili su zapisani pod nekim
drugim imenom.
Ne znamo da li je ime ovog plemena po porijeklu vla-
ško, slovensko, ili keltsko (od Breton-ci?, pošto postoji i oblik
Bretonoţići), ali je jedno sigurno – ono ne ne potiĉe od ĉovje-
ka koji se zvao Bratonoţ (bili bi Bratonoţovići), već je nasta-
lo od oblika Bratonoţa → Bratonoţić.135

135
Zanimljivo je da veliki broj ljudi u Crnoj Gori ne zna kako su (jeziĉki)
nastajala prezimena. “Formula” je, inaĉe, priliĉno jednostavna: Baba →
Babić, Babo → Babović, Đurica → Đuriĉić, Đuriĉko → Đuriĉković, Ćoso

129
 Pripadnik Bratonoţića je bio i Jovan Stefanović Bale-
vić, iseljenik u Rusiju, koji je 1757. sastavio kratak opis Crne
Gore u kome je napisao da su Bjelopavlići, Kuĉi, Bratonoţići,
Vasojevići, Piperi, Rovĉani, Moraĉani “од пр восл вног н -
род српског ”, a sebe je smatrao: “ лб но-черногорцем из
Бретоножић ”.136
Po postojećim nalazima, u porodicama iz Bratonoţiĉa
su zastupljene haplogrupe:
E-V13/E1b1b: Maljević
G2: Veljić.
*
Nasuprot predanjima prethodne grupe plemena, pret-
postavka o raseljavanju Kuĉa, Mataguţa, Tuza, Bitadosa i Bu-
šata iz katuna Lješa Tuza stoji na mnogo jaĉim osnovama, jer
o njima imamo jasnije i bolje podatke iz najranijeg vremena –
prije postanka plemena. Naime, iz Deĉanske povelje (1330.
g.) se vidi da je Tuzov katun bio arbanaški i da se nalazio u
planinama posjeda manastira Deĉani. U potvrdi ove povelje
taj katun je upisan poslije sela Kuševa u Zeti. Neka imena za-
biljeţena u selu pokazuju srodstvo sa pojedincima iz katuna.
Na primjer, postojali su Pavle Bušat u selu i Đon Bušat u ka-
tunu. U katunu je bio i Petar Kuĉ, starješina roda od koga su,
pretpostavljamo, nastali Kuĉi i naravno, Lješ Tuz koji pripada
rodu od koga su nastali Tuzi. U istom katunu su pomenuti i
Mataguţi, Lazorci i Bitadosi.137

→ Ćosović, Ćosa → Ćosić, Miljan → Miljanović, Miljana → Miljanić,

Šćeka → Šćekić, Šćek(o) → Šćeković, Ĉole → Ĉolević ili Ĉolović, Ĉola →
Ĉolić, Sava → Savić, Savo → Savović, Savić → Savićević... Dakle, muški
oblik ide u -e/ović, a ţenski u -ić. TakoĊe, i muška imena koja pripadnost
daju uz nastavak -in (kao Musin, Đurin, Perin...) imaju završetak –ić
(Musić, Đurić, Perić...).
136
D. Vujović, Prilozi izuĉavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, 175
137
Deĉanske hrisovulje, Miloš S. Milojević; GSUD knj. XII; BG 1880.

130
 Kuči su, ako je suditi po predanjima bratstava širom
Crne Gore, jedno od najvećih plemena na ovim prostorima.
Zbog toga će mu biti posvećena posebna paţnja. Predanje o
nastanku plemena ne zna za navedeni podatak iz Deĉanske
povelje i govori da su prvi Kuĉi potomci (istoriji nepoznatog)
Gojka Mrnjavĉevića, polubrata kralja Vukašina. Navodno je
Gojko, zajedno sa prodicom, krajem XIV vijeka napuštio Ovĉe
polje u Makedoniji i poslije dugog puta stigao u podruĉje
Skadra gdje je, iscrpljen i star, umro. Njegov sin Nenad je, sa
svojim sinom Grĉom, još izvjesno vrijeme boravio u Skadru,
da bi “nezadovoljan turskom upravom” (?), sa dijelom porodi-
ce istoĉnom stranom Skadarskog jezera krenuo na sjever. Na-
kratko se nastanio u okolini Ribnice/Podgorice u selu Kuĉi, a
zatim prelazi u selo Bardanje pored Cijevne. Već sredinom
XV vijeka se pominje Panta Grĉin kao i njegovi sinovi: Lješ,
Petar, ĐuraĊ, Maro i Tiho. Iz Bardanja porodica prelazi u Ho-
tska korita, a ubrzo u selo Ora(h)ovo i tamo se stalno nasta-
njuje, potisnuvši starosjedioce – Bukumire, koji su poginuli u
meĊusobnoj borbi. Po mjestu ranijeg boravka Grĉa Nenadin i
njegova porodica od ostalog stanovništva bivaju prozvani Ku-
ĉi i imaju presudnu ulogu u stvaranju istoimenog plemena.
Nešto kasnije se u Kuĉe doseljavaju Drekalovići koji,
po jednoj verziji predanja, takoĊe vode porijeklo od Mrnjav-
ĉevića, po drugoj su potomci nekog Drekala (na albanskom =
Andrija) koji se dovodi u vezu sa ĐurĊem (ĐerĊom) Kastrio-
tom Skenderbegom, a po trećoj imaju veze sa Klimentima. Od
Drekalovog sina Lala se razvijaju brojna kuĉka bratstva.
Za razliku od predanja, po kome su, eto, Mrnjavĉevići
iz nekog razloga “zaboravili” da su vlastela i prihvatili da ih
zovu Kuĉima (iako nikakve veze nijesu imali sa tim, tada već
brojnim rodom), samo zato što su kratko vrijeme ţivjeli u selu
koje, opet, nije bilo kod Podgorice već na istoĉnoj strani Ska-
darskog jezera, istorijski podaci pruţaju drugaĉiju sliku. Jasno
pokazuju da su Kuĉi kao rod postojali i u XIV vijeku (1330.),

131
a da je 1416. godine u skadarskoj oblasti bilo ĉetrnaest poro-
dica Kuĉa (Alessio Cucci, Masi Cucci...), pa ĉak i pomenuto
selo sa tim imenom, ali bez porodica sa tim prezimenom. U
istoj oblasti su male zajednice obrazovali Tuzi i Bušati, a svi
su se ustalili sjeverno u Zeti u poretku: Mataguţi, Tuzi, Kuĉi,
Bušati.
Pleme Kuĉi je navedeno 1455. god. u ugovoru zetskih
plemena sa Venecijom. Plemenska teritorija je zaokruţena do-
laskom Drekalovića poslije 1485. godine. Inaĉe, za srodnike
Kuĉa se smatraju i neka albanska bratstva kod Đakovice.
Ime Kuĉi (Cucci /Kući/) je moţda nastalo od albanske
rijeĉi kuq /kuć/ = crven. Nije nam poznato šta rijeĉ Kuĉ znaĉi
(i da li postoji) u slovenskim jezicima.
Genetska “slika” Kuĉa je priliĉno jasna.
Haplogrupa E-V13/E1b1b: Goljević, Vujošević, Niko-
lić, Mijović, Petrović/Drekalović, Petrović/Starokuĉ, Karišik,
Prelević, Mićković, Radonjić.
Muškarci iz bratstava Radonĉić, Nikoĉević, Redţović,
Hadţibulić nasljeĊuju istu grupu i ubrajaju se u rod Kuĉi.
Bratstva Zeković (Tušina), Seknić, Klikovac (Podgori-
ca), Bjelić (Berane), su po predanju takoĊe iz Kuĉa, ali izgle-
da ne i od Kuĉa. Ono što im je zajedniĉko, a razlikuje ih od
gore navedenih Kuĉa, jeste slovenska haplogrupa R1a.

Mataguži – pomenuti u arbanaškom katunu manastira

Deĉani 1330. godine, a kao prvi su upisani u spisku Zetskog
zbora (1455.).
Lazaro Matagulsi i Andrea Matagulsi su 1416. godine
zabiljeţeni kao stanovnici skadarskog podruĉja. Sredinom XV
vijeka (1455.) Mataguţi su bili jaka ratniĉka druţina i sporili
su se sa Hotima oko meĊa. Trinaest godina kasnije su darovali
zemlju manastiru Sv. Nikole.
Stanovnici današnjeg mjesta Mataguţi su najvećim di-
jelom doseljenici iz okolnih krajeva. Razliĉito je i njihovo ge-

132
netsko nasljeĊe. R1b: Maraš; R1a: Klikovac; E-V13: Mijović,
Vujošević.

Tuzi su danas sjeveroistoĉno od Mataguţa. Selo Tuzi

u oblasti Skadra je 1416. godine bilo pod mletaĉkom vlašću i
nije jasno da li je ono identiĉno sa zetskim Tuzima koji su za-
biljeţeni u ugovoru iz 1455. Po popisu iz 1497. g. u Zeti su se
nalazili Gornji Tuzi, a Donji su stanovali juţno od Hota.
*
Sljedeća tri plemena, zajedno sa Luţanima koji su na
tom prostoru ţivjeli i prije njih, su se nalazila izmeĊu Onogo-
šta i Podgorice. TakoĊe su bili i dio Zetskog zbora 1455. god.

Prvi po redu su bili Malonšići u ĉijem imenu istraţiva-

ĉi prepoznaju albanski korjen mal- /planina, gora/, ali se, ipak,
ĉini da je prezime nastalo od imena Malonša (←grĉ. κῆινλ =
jabuka). Njihovi katuni su prvobitno obuhvatali Velji i Mali
Garaĉ, ali su se vremenom spuštili prema Matici, Sušici i Zeti.
Smatralo se da su porijeklom iz oblasti Drima. Gusman Malo-
nci je 1416. g. pomenut u Skadarskom zemljišniku, a u kotor-
skim dokumentima iz prve polovine XV v. su zabiljeţeni ljudi
sa prezimenom Maloncich i pleme “Malonsichis de Genta”.
U narednom periodu su se raspali i prestali da postoje
kao pleme, a na njihovoj teritoriji su se ubrzo formirale grupe
bratstava Komani i Bandići sa neslovenskim imenima koja su
novi stanovnici samo preuzeli/naslijedili.
Pojedinci iz Komana, kao i ljudi sa tim prezimenom su
zabiljeţeni u kotorskim dokumentima poĉev od 1326. godine,
a u okolini Skadra je 1416. ţivio Giergi Comanni.
Genetski nalazi pokazuju da je meĊu nekim bratstvima
iz Bandića zastupljena haplogrupa E-V13/E1b1b (Dragutino-
vić?), dok je u Komanima ĉešća I2a (Radonjić, Pejović, Radu-
lović).

133
 Sjeverozapadno od Malonšića su bili i ostali Bjelopa-
vlići, koji po predanju vode porijeklo od Bijelog Pavla – sina
Leke DukaĊina. Drugi Lekin sin se zvao Gaš(i) i od njega su
albanski Gaši, ili Gašani. Pavle se po dolasku u ove krajeve
naselio meĊu Luţanima, koji su “svi postradali u meĊusobnoj
borbi”, a njegov rod se razvio i napredovao.
Bjelopavlići su, kao druţina, prvi put pomenuti 1411.
godine sa Ozrinićima, Maznicama i Malonšićima. Drugi put
su pojedinci iz tog plemena zabiljeţeni 1444. godine nešto is-
toĉnije od sadašnje teritorije, a 1455. g. su navedeni u spisku
Zetskog zbora. Pet godina kasnije (1460.), Stefan Crnojević je
pisao Mleĉanima o tome kako je “Despoti de Servia” tri puta
protiv njega slao vojsku sastavljenu od Turaka i Hrišćana (Tu-
rchi et Christiani) i izjavio da su se “oni iz Zete” (queli de Xe-
nta) dobrovoljno predali Veneciji, “a to su plemena i katuni:
Malonšići, Pješivci, Bjelopavlići i Luţani.”138
Osim DukaĊinaca, istaknutija porodica u Bjelopavlići-
ma su bili i Bubići, potomci Bube koji je došao “meĊu Luţane
u Martinićima u XV veku” iz Hota.
Iseljavanja i doseljavanja je svakako bilo i kasnije, a
poĉetkom XX vijeka je stanovništvo koje “ne vodi porijeklo
od Bijelog Pavla” u Bjelopavlićima ĉinilo skoro jednu trećinu.
Genetski nalazi do sada testiranih pojedinaca koji poti-
ĉu iz Bjelopavlića su sljedeći:
Haplogrupa E-V13: Pešić, Tomašević, Radović, Kado-
vić, Pavliĉić, Jovanović
Haplogrupa I1a: Stanišić (Vinići)
Haplogrupa I2a: Kovaĉević, Milatović, Popović.

Na podruĉju izmeĊu Ozrinića/Ĉevljana i Bjelopavlića,

na granici izmeĊu “Brda” i “stare Crne Gore”, formirali su se
Pješivci. Teritorijalno su zaokruţeni prije dolaska Turaka, jer
je Ivan Crnojević odredio “meĊu izmeĊu Kĉeva i Pješivaca”,
138
Ljubić, Listine X, 150-151

134
a 1492. godine je ĐuraĊ Crnojević zahtijevao da se naĊe “me-
Ċa stara”.
Prvi put su pojedinci iz ovog plemena pomenuti 1431.
godine (de Plesivich de Genta) u kotorskom dokumentu u ve-
zi jednog braka, a 1455. ih nalazimo na spisku zetskih pleme-
na, odmah iza Luţana, Malonšića i Bjelopavlića..
Po predanju, predak Gornjih Pješivaca, knez Bogdan
je došao iz (danas albanskog) plemena Gruda poslije Kosova.
TakoĊe postoji i priĉa da su bila dva brata, Bogdan i Grujica, i
da su od Grujice Grude, a od Bogdana Pješivci.
Donji Pješivci potiĉu iz Komana, Kuĉa, Cuca…, a do-
šli su u raznim periodima. Doseljenici su kao i na drugim mje-
stima zatekli starosjedioce, stim što su Pješivci u tome malo
precizniji i kaţu da su tu zatekli Luţane (od kojih potiĉe jedan
manji broj današnjih pješivaĉkih porodica), a da su prije Lu-
ţana tu ţivjeli Španji, “nesrpsko stanovništvo”.
Istorijska veza (gornjih) Pješivaca sa Grudama je pot-
vrĊena i u XVII/ XVIII vijeku. U tom periodu se u turski grad
Nikšić doselilo nekoliko uglednih porodica iz tog albanskog
plemena. Ti ljudi su se svojatali sa Pješivcima, raĉunali na nji-
hovu pomoć u odreĊenim sukobima u gradu, a i uzajamno su
se pomagali. (P. Šobajić – Nikšić, 66)
Genetski nalazi su potvrdili istovjetno porijeklo raznih
pješivaĉkih bratstava.
J2a: Perunović (2), Perović, Backović, Ivović, Striko-
vić, Nikĉević
Q: Spasojević (Vidi kartu te grupe na kraju knjige).
Što se Gruda tiĉe, testirani predstavnik bratstva Talja-
nović ima grupu J2b.
Par rijeĉi o haplogrupama J2a i J2b
U uvodu knjige je naglašeno da postojanje grupe J2 na
Balkanu ne treba povezivati sa “uticajem osmanskog carstva”,
jer je ona u Evropi zabiljeţena mnogo prije dolaska “Turaka”.
Istina je da razne varijante ove haplogrupe nose i ljudi u Tur-
135
skoj, zatim i Arapi, Kurdi..., ali je ona (zajedno sa J1) najviše
zastupljena u oblasti Kavkaza, pa kod Jevreja, Feniĉana, Grka
i drugih mediteranskih naroda. Kad se uzme u obzir današnja
rasprostranjenost i koncentracija grupa J2a1 i J2b na Balkanu,
jasno se vidi da one imaju veze sa (starim) Grcima koji su pri-
je ~1400 g. bili prinuĊeni da se pred Slovenima i Avarima po-
vuku prema današnjoj Albaniji i Mramornom moru.
MeĊutim, svi navedeni Pješivci (a, ubrzo ćemo vidjeti
da isto vaţi i za testirane Cuce i neke Krivošijane)
koji pripadaju grupi J2a1-M92 nijesu “originalni”
Grci. Njihov predak (podgrupa M67) je, po svemu
sudeći, došao na prostor stare Grĉke tokom Bron-
zanog doba (2200-700 p.n.e) sa šireg prostora Ka-
vkaza. U Crnoj Gori postoje i nosioci grupe J2a1
(L26) Z500 koja je direktna nasljednica M67, a iz
koje je proistekla M 92.
*
Posljednja oblast koja će biti ukratko obraĊena u ovom
dijelu je Morača. Dijeli se na Donju i Gornju. (Rovĉani će bi-
ti opisani u sklopu plemena Nikšići.)
Donjomoraĉani se dijele na “stare” i “nove”. Ovih pr-
vih ima mnogo manje i od došljaka su nazivani Macure. Nove
Moraĉane ĉine dvije grupe doseljenog stanovništva: Brauno-
vići, koji su došli iz Kuĉa, i “Bogićevci” ĉiji je predak došao
iz Hota u XV/XVI vijeku. Najveći dio današnjih stanovnika
Crne Gore porijeklom iz Donje Moraĉe ĉine, po predanju, po-
tomci vojvode Bogića.
U Gornjoj Moraĉi su naseljene porodice iz Vasojevića,
Pješivaca, Ozrinića, Hercegovine...
Kod predstavnika plemena su pronaĊene haplogrupe:
R1b: Popović, Radović, Rakoĉević, Bakić, Mirović(?)
I2a: Kovijanić, Ćetković (Rovĉani), Tatić, Glaviĉanin
E-V13: Danilović
G2: Dulović – Gornja Moraĉa?
136
 I1a: Drašković
Q: Đukić.
(O Macurama postoje razliĉite pretpostavke – Sloveni,
Arbanasi... U Poljskoj postoji i etniĉka grupa Mazuri. Prezime
Macura je rašireno po Dalmaciji, Bosni… Testirani predstav-
nici tog roda imaju germansku haplogrupu I1a.)

Komentar: Većina ovih plemena je nastala otprilike u

XV vijeku. Neka su tada tek bila u zaĉetku (Vasojevići), a za-
okruţivanje teritorija je nastavljeno i u sljedećem vijeku, pa i
kasnije (Moraĉani). Sa druge strane, neka su se plemena brzo
raspala (Malonšići) i stvorene su nove grupe bratstava. Tako-
Ċe se jasno vidi da su, najvećim dijelom, plemena potekla iz
katuna formiraniih u planinama Zete, ili današnje Albanije, a
da su porodice iz nekih (budućih) plemena ţivjele 1416. god. i
u brojnim selima oko Skadarskog jezera.139
Genetska analiza bratstava i plemena (iako, za sada, u
nekim sluĉajevima /Piperi, Bratonoţići/ nepotpuna) pokazuje:
a) razliĉito porijeklo Ozrinića od ostalih “bratskih” plemena iz
predanja; b) posebnost i istorodnost Pješivaca, ali i “hotskog”
dijela Moraĉana; c) potvrĊuje vezu izmeĊu najvećih plemena
u ovom dijelu Crne Gore (Kuĉa i Vasojevića, a takoĊe i Bje-
lopavlića); i d) otkriva dominaciju traĉke (ne albanske) haplo-
grupe E-V13 – što je u skladu sa istorijskim podacima iz pre-
thodnog dijela knjige.
Ipak, u pojedinim sluĉajevima genetika je negirala po-
rodiĉna predanja, pa se, eto, ispostavilo da je pripadnik bra-
tstva Klikovac nosilac haplogrupe R1a, a po predanju bi mo-
rao biti E-V13.

139
Alessio i Nicha Gruda, Dmitri, Giergi i Jon Cacharichi, a tu su i
predstavnici “starinaca” iz raznih predanja: Pali Lusani, Alessio i Giergi
Buchemir, Alesio Span.

137
 Stara Crna Gora

O ovom dijelu Crne Gore je puno toga napisano, ali se

u stvari malo zna. Kad se sve sabere i oduzme, sve to donekle
liĉi na priĉu zetskih i brdskih plemena, ali je i znatno kompli-
kovanije. Ĉini se da je na taj prostor došlo mnogo rodova, ili
pojedinaĉnih porodica sa raznih strana tokom XV-og, ali i ka-
snijih vjekova. U predanjima se pominju Bosna, Hercegovina,
Albanija, Srbija, kao i drugi krajevi današnje Crne Gore.
Prvobitna Crna Gora je, takoĊe, manje ili više, uvijek
bila povezana sa primorjem. Dijeli se na Katunsku, Crmniĉku,
Rijeĉku i Lješansku nahiju. Inaĉe, odomaćeni termin “nahija”
ulazi u upotrebu tek sa dolaskom Turaka.

O pojedinim plemenima Katunske nahije je već bilo

rijeĉi (Ozrinići, Pješivci, Komani). Zagaraĉ je takoĊe bio dio
teritorije Malonšića, ali je današnje stanovništvo, po predanju,
došlo iz Gacka/ĈaraĊe, Bratonoţića...
Do XV vijeka su u Katunskoj nahiji bili samo katuni i
stanovnici su, po darovnici Ivana Crnojevića cetinjskom ma-
nastiru, “били специ лно п стухи (пастири) или, к к они
прије зв ли се Вл хи и Арб н си.”140 Sa katuna su stoĉari
zimi silazili u ţupske predjele i primorje i na taj naĉin je i do-
lazilo do bliţih kontakata Vlaha i Arbanasa sa Kotoranima,
Budvanima i Slovenima. Iz ovih katuna “planine Crne Gore”
su, po mletaĉkom pismu iz 1435. godine, porijeklom Paštrovi-
ći i Reţevići (omnes Pastrouichios et Reseuichios qui descen-
derunt de Monte Zarnagore).141
Stalna mjesta boravka u Katunskoj nahiji se formiraju
tek od XV vijeka. Doseljavanje koje je tada uslijedilo je bilo
tako brzo i masovno da se staro stanovništvo (oĉigledno i ono
izmiješano i malobrojno) uskoro izgubilo meĊu pridošlicama.
140
P. Rovinski, Crna Gora II, 29
141
Giuseppe Valentini, Acta Albaniae Veneta, Pars II, XV, 135

138
 Njeguši (Negusi) se pominju 1435. godine u dokume-
ntu vezanom za Đuraševiće, ali ne moţe se reći da li je u pita-
nju mjesto, pleme, ili oboje.142 Poĉetkom XX vijeka (po Erde-
ljanovićevim podacima) u Njegušima je bilo 25 bratstava sa
442 porodice, a od toga je 68 zetskih, 207 iz Hercegovine, 53
iz drugih crnogorskih krajeva, 16 iz stare Srbije i 8 iz Brda…
Glavnina današnjih porodica je, navodno, nastala od Heraka i
Raiĉa, dva brata koji su na te prostore došli iz Banjana (Nje-
goš, a prije toga iz Bosne) u XV vijeku.
Genetski su testirani Rajković, Kapetanović (I2a).
U Cetinjskom plemenu su bile 203 porodice starozeća-
nskog i 206 porodica hercegovaĉkog porijekla.
Vlaška crkva na Cetinju, kao ustanova sjedelaĉke kul-
ture, podignuta je ~1450. godine, a njeno osnivanje se vezuje
za Ivana Borojeva i njegove sinove koji su se, po tradiciji, do-
selili na Cetinje sa Zlatibora, iz oblasti Stari Vlah. Za Zećane
koji su tu izdizali, ili došli kasnije, to je bila crkva “nekih Sta-
rovlaha”, a Borojevo potomstvo se i danas oznaĉava kao “vla-
ško”. MeĊutim, genetika se nije sloţila sa ovom (narodnom)
etniĉkom odrednicom. Naime, predstavnik ovog roda za koga
imamo genetski nalaz je upravo Ivanišević (Borojević) koji je
potomak ĉovjeka sa slovenskom R1a haplogrupom. Šta to, za-
pravo, znaĉi?
Pa, moţe da znaĉi (pod uslovom da je nasljedna linija
stabilna) da “Vlašku” crkvu nijesu podigli “stari Vlasi”, nego
ljudi (Sloveni) doseljeni iz oblasti Stari Vlah, u današnjoj Sr-
biji, koji su zbog toga prozvani “Starovlasi”.
Za razliku od Borojevića, u istorijskim izvorima iz XV
vijeka neka katunska plemena su zaista oznaĉena kao vlaška.
To su bili već opisani Ozrinići, a pored njih i Bjelice koje su
Dubrovĉani 1430. naselili u planinama iza Konavala (“...quod
istis Vlachis de Zenta Bielize, qui offerunt venire habitatum

142
Listine IX, 85

139
Planinas nostras”).143 O tom vlaškom elementu svjedoĉe i ovi
toponimi: Lunjic, Ljug, Verna, Rijen, Trokujev do, Jušin do,
Lucinj... Ipak, po predanju, preci savremenih Bjelica su, kao i
Bajice, porijeklom Orlovići iz okoline Gacka (ĈaraĊe).
Današnja bratstva iz Ćeklića su došla iz Bjelopavlića,
Kuĉa?, Gacka... Po objavljenom genetskom nalazu, predstav-
nik bratstva Dragutinović je nosilac haplogrupe R1a, a o pori-
jeklu dijela starijeg stanovništva nešto govori jedan posredan
genetski nalaz – radi se o (odseljenoj) porodici Medojević ĉiji
predstavnik ima haplogrupu J2b.
Poĉetkom XX vijeka u Cucama je bilo 20 bratstava i
560 porodica.144 Najveći dio potiĉe od ljudi koji su doselili iz
Hercegovine, Kuĉa i drugih krajeva nakon XV vijeka. I u ovoj
oblasti nailazimo na neslovenske/vlaške toponime: Štek, Sore,
Setin, Kabasi, Plate, Antera... Do sada su objavljeni rezultati
DNK testova dvojice ljudi iz Cuca.
Haplogrupa J2a: Perović (Jovanjdan), Kneţević.
Ista grupa (var. M92) se nalazi kod pješivaĉkih i nekih
krivošijskih bratstava.

Istoĉno od Katunske nahije je Crmnica sa Krajinom

koja se prvi put pominje u darovnicama srpskih kraljeva (XIII
vijek) Vranjinskom manastiru. Jedna od tih povelja je i ona u
kojoj se Arbanasima brani da tu zimuju. Na osnovu toga se ra-
nije i pretpostavljalo da su, pored Slovena koji su tamo stalno
ţivjeli, i Arbanasi iz katuna zimovali u Crmnici – posebno oni
sa Rumije i iz Krajine.
Dio stanovništva Crmnice je, po predanju, kasnije do-
seljen iz Vasojevića (XVI vijek). Stariji istraţivaĉi su potvrdu
za to nalazili u ĉinjenici da se u Crmnici nalaze selo Limljani i
Limska rijeka, a zatim i katun-selo Pepići na Sutormanu. Svi

143
K. Jireĉek iz Dubrovaĉkog arhiva – Libri Raguzini 1427-1432
144
Sve brojke su iz: Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, 344, 483, 748...

140
ti nazivi postoje i u Vasojevićima i neslovenskog su porijekla:
Lim, ili Ljuma znaĉi rijeka, a Pepići su nastali od albanske va-
rijante imena Josif/Josip – Pepo/Pepa.
Ostala bratstva kaţu da su porijeklom iz Bosne, odno-
sno Blagaja kod Mostara, zatim primorja, Hotske gore, Mirdi-
ta, Kuĉa, Katunske nahije, Skadra…
Iz ove raznorodne oblasti testirani su: Vujović (R1b),
Vuletić (G2) i Mijaĉ (R1a).

Treća po redu nahija stare Crne Gore je Riječka. Os-

novu ove oblasti ĉine mjesta/plemena: Ceklin, Ljubotinj, Ko-
sijeri i GraĊani. Njihova imena nijesu rodovskog karaktera, a
stanovništvo je iz razliĉitih krajeva.
Na Ceklinu ima porodica koje su se doselile iz okoline
današnjeg Danilovgrada, zatim Klimenata, a pojedina bratstva
se svojataju sa Piperima, od kojih su neki na tom prostoru i
pomenuti u poveljama Ivana Crnojevića.
Ljubotinjani po predanju potiĉu iz Sarajeva(?), Srbije,
Mrkojevića, Paštrovića…, Kosijeri su najvećim dijelom iz Pi-
pera, a GraĊani su doselili iz “stare Srbije”.
U Rijeĉkoj nahiji se mogu naći toponimi neslovenskog
(albanskog) porijekla: Vreleza, Frnculja, Bazagur, Šenćet, Fa-
na, Šunta, Gropeza...
Kod predstavnika ovih plemena su pronaĊene sljedeće
haplogrupe:
I2a: Dapĉević, Rajković, Pejaković
E-V13: Boţović, Vukić
R1b: Karadaglić, Drecun, Vujović (ako je testirani ĉo-
vjek iz Crmnice pripadnik istog bratstva).

Oblast koja se od Katunske nahije spušta prema ravni-

ci uz Moraĉu zove se Lješanska nahija. Prema tradiciji, ova
nahija je dobila ime po doseljenicima iz grada Lješ (Alessio)
u Albaniji. Vrijeme njihovog dolaska nije precizno utvrĊeno,

141
ali se to, po starijim istraţivaĉima, nije moglo desiti prije XV
vijeka – kad su Turci zauzeli Lješ. I u toj nahiji postoji jedan
broj starobalkanskih naziva sela i mjesta: Goljemade, Releza,
Kornet, Buronje, Beri, Krusi…
U Krusima su nastanjeni doseljenici iz Kroje (sjedište
kuće Kastriota), a u drugim selima ţive potomci Kastrata. No-
vi stanovnici nijesu nadvladali starosjedioce i primorali ih da
se sele, što moţda govori o njihovoj etniĉkoj identiĉnosti, ili
sliĉnosti. Na ţalost, za to nemamo potvrdu genetskih nalaza.
U kasnijem periodu su u Lješansku nahiju došli i sta-
novnici drugih krajeva Crne Gore (iz Velestova, na primjer).
Dva testirana predstavnika tih bratstava su nosioci haplogrupe
I2a (Đurović, Pejović).

Komentar: Za razliku od zetsko-brdskih, većina staro-

crnogorskih plemena nema rodovska imena, jer nemaju ni za-
jedniĉkog pretka – nastala su od više razliĉitih rodova.
Na osnovu raspoloţivih, oskudnih genetskih podataka
se jedino moţe reći da je stanovništvo ovih krajeva uglavnom
neslovenskog porijekla.
Primjetno je i da jedan broj katunskih bratstava svoje
porijeklo vezuje za ĈaraĊe (Golija) i porodicu (Pavla) Orlovi-
ća. Ne ulazeći u vjerodostojnost ovog predanja, samo ćemo
istaći da, po za sada dostupnim podacima, postoje dvije “gen-
etske” grupe koje se smatraju nasljednicima Orlovića – jedni
su nosioci haplogrupe E1b1b/E-V13 (na primjer, ĉlan bratstva
Bjelica iz Bileće), a drugi nasljeĊuju grupu J2a1: Samardţić,
Kneţević, Perović.
*
Za kraj ovog dijela knjige ostavljeni su genetski nalazi
ljudi iz primorskih mjesta Crne Gore:
E1b1b: Petijević (2, Herceg Novi), Dragutinović (Ko-
tor)
G2: SuĊić (Paštrovići)
142
 I1a: Pukić (Bar)
I2a: Brinić (Tivat), Babović (Luštica), Gregović (Paš-
trovići), Tomašević (Kruševice, HN), Subotić (Risan)
J2a: Maslovar (Tivat)
R1a: Radoniĉić (Kotor)
R1b: Konjević (Prijevor, HN)
(Kao što vidite, dva bratstva iz Paštrovića imaju razli-
ĉito porijeklo po muškoj liniji: prvi su iz podruĉja Kavkaza, a
drugi su Dinarci-Iliri.)

143
 IV

STANOVNIŠTVO SJEVEROZAPADNE CRNE

GORE

144
 Sjeverozapadna polovina današnje Crne Gore (lijevo
od Orjena, Pustog lisca, Ostroga, Moraĉe i Komova) obuhvata
teritoriju koja je nakon raspada srpske srednjevjekovne drţave
preteţno bila pod bosanskim vladarima ili srpskim despotima.
Jedan dio tog prostora je ranije pripadao dukljanskoj drţavi i
zajedno sa Travunijom i Zahumljem je ĉinio prirodnu cjelinu i
u geografsko-istorijskom i etniĉkom smislu. To su “pomorske
zemlje” iz titula i povelja srpskih, bosanskih i zetskih vladara.
Po dosad navedenim plemenskim predanjima se moţe zaklju-
ĉiti da je veliki broj (staro)crnogorskih bratstava upravo pori-
jeklom iz oblasti koja se od druge polovine XV vijeka zove
Hercegovina.
Što se tiĉe prostora preko Tare, on je do 1459. uvijek
bio dio “srpske zemlje”, a zatim je, sve do poĉetka XX vijeka,
u sastavu turske drţave (Novopazarski sandţak).
MeĊutim, vidjeli smo da su se (kad je sastav stanovni-
štva u pitanju), u odnosu na period X-XIV vijek, desile velike
promjene. Istoĉni dio Potarja i crnogorsko Polimlje su danas
skoro u potpunosti naseljeni narodom traĉkog i ilirskog pori-
jekla koji nema ni etniĉke, ni kulturne veze sa srednjevjekov-
nim stanovnicima tog podruĉja koji su gradili srpsku drţavu i
podizali crkve i manastire u Bijelom polju, Budimlji...
Sliĉno je i sa ostalim djelovima današnje Crne Gore.

Rijeĉ, dvije o Hercegovini. U svijetu vjerovatno nema

manje istorijski bitnog geografskog pojma, a da mu se pridaje
veća “teţina”, nego što je sluĉaj sa ovim dijelom crnogorske i
susjedne joj drţave. Naime, neki ljudi koji danas ţive u Pivi,
Drobnjaku, Banjanima... sebe ne smatraju Crnogorcima i to,
izmeĊu ostalog, obrazlaţu reĉenicom: “Ovo je bila (stara) He-
rcegovina”, govoreći time da ta (i druga) plemena nijesu bila
sastavni dio “Crne Gore” – one prvobitne od ĉetiri nahije.
Nesporno. Ali, to ne bi trebalo da bude nešto ĉime se
ljudi ponose i što bi trebalo isticati. Par ĉinjenica:

145
 Stefan Vukĉić – Kosaĉa je 1435. godine, poslije smrti
svog strica, postao “Veliki vojvoda Huma”, a 1448. ga je car
Fridrih III oslovio kao Hercoga i od tada je nosio tu titulu, u
narodu prihvaćenu u obliku “herceg”. Bio je još poznat i kao
“Veliki vojvoda rusaga bosanskog” /staromaĊarski: úruszág =
zemlja, drţava/. Po njegovoj smrti (1466.), Turci osvajaju rus-
ag bosanski i dijelu teritorije daju ime Hercegovina (Hersek).
Evo šta to, u stvari, znaĉi:
U drugoj polovini XV vijeka nastaje Hercegovina, ta-
ĉnije, Hercegovaĉki sandţak, i tada istovremeno prestaje isto-
rija te oblasti. To je samo dio turske drţave u kome su više od
400 godina stanovnici bili, manje ili više, lojalni podanici koji
su plaćali haraĉ, kuluĉili i sve do XIX vijeka bili i sastavni dio
turske vojske u ratovima, ali i pohodima na staru Crnu Goru.
Kao izuzetak se jedino mogu navesti godine austrijsko-turskih
i mletaĉko-turskih ratova tokom kojih su hercegovaĉka ple-
mena (Nikšići, Banjani i Drobnjaci) imala odreĊenu ulogu bo-
reći na strani Austrije i Mletaĉke republike.
I upravo ta odrednica “hercegovaĉka plemena” je ono
što ih je jasno izdvajalo od ostatka Hercegovine – na prostoru
zapadno od Drobnjaka i Banjana nije bilo plemena! Da su bili
ponosni na to što teritorijalno pripadaju turskom sandţaku ko-
ji se zove Hercegovina, niti bi vjekovima insistirali na pleme-
nskoj organizaciji i tradiciji (koja je zaštitni znak jedne druge,
njima oĉigledno bliskije teritorije), niti bi se tukli s Turcima.
Ono što im je bilo zajedniĉko sa velikim brojem rodo-
va i katuna zabiljeţenim u izvorima/dokumentima XIV i XV
vijeka na terenu od Gacka i Bileće pa sve do Velebita i Dinare
jeste ista etniĉka oznaka – najveći dio stanovništva Hercegove
zemlje su ĉinili Vlasi, koji su više puta pominjani i kad je bilo
rijeĉi o starocrnogorskim plemenima.
Prije nego preĊemo na istorijsko-genetsku analizu ple-
mena zapadne Crne Gore, moramo se bolje upoznati sa Vlasi-
ma. Ko su bili ti ljudi?

146
 “Nomades Illyrici, quos Valachos vulgo dicunt”145

MeĊu istraţivaĉima preovladava mišljenje da etnonim

Vlah potiĉe od Volcae – imena velikog keltskog naroda sasta-
vljenog od razliĉitih plemena iz III vijeka p.n.e. (Volcae je na-
stalo od velškog gwalch = soko, ili gal. uolco = vuk.) Njihovo
ime su Germani (u obliku Walhaz) koristili kao opštu oznaku
za Kelte, a potom i za Romane, jer su se te dvije kulture vre-
menom stopile u Valoniji (Belgija), Francuskoj, Italiji... Tako
smo dobili englesko Welsh za Velšane, flamansko-holandsko
waalsch za Valonce, njemaĉko welsch za Francuze, maĊarsko
Olaszország za Italiju, poljsko Włosi za Italijane...
TakoĊe se smatra da je taj naziv ušao u grĉki jezik po-
sredovanjem balkanskih Slovena, koji su ga od Germana pre-
uzeli u obliku Walh ili Walah sa znaĉenjem Roman/stranac.146
Što se istorijskih pomena Vlaha tiĉe, neki istoriĉari ih
prepoznaju u ljudima koji su se zvali Lachmienses (ţivjeli na
Sinaju) iz vremena cara Justiniana I (527-565). MeĊutim, bal-
kanski Vlasi se pod tim imenom prvi put javljaju u grĉkim iz-
vorima 976.: “…παξά ηηλωλ Βιαρῶλ ὁδηηῶλ”, a nešto kasnije
(1066.), Kekavmen, govoreći o ustanku u Tesaliji, piše o Bu-
garima i Vlasima od kojih se jedan zove Veršoj (Βεξθόνπ ηνπ
Βιάρνπ). Sasvim pouzdano se moţe pretpostaviti da su se u to
doba, na prostoru istoĉnog Balkana, pod Vlasima podrazumi-
jevali svi romanizovani stanovnici.147
U XII vijeku pisac Kraljevstva Slovena u glavi V priĉa
o osvajanjima Bugara (Vulgari) i kaţe da su nakon Makedoni-
je zauzeli: “i ĉitavu provinciju Latina, koji su se u to vrijeme

145
“Ilirski nomadi/stoĉari koji se obiĉno zovu Vlasi” – Ludovik Crijević
Tubero (1459-1527) u djelu Commentaria 1490-1522.
146
Ovo znaĉenje je potvrĊeno i u ovoj knjizi, odnosno u putopisima iz
XVI vijeka vezanim za prostor današnje Rumunije. (Strana 154)
147
Jovan Skilica, Vizantijski izvori III, 75-6; Kekavmen, Isto, 214-16

147
zvali Romani, a sada se nazivaju Morovlahi, odnosno crni La-
tini.” (...Prouinciam Latinorum, qui illo tempore Romani voca-
bantur, modo vero Moroulachi, hoc est nigri Latini, vocantur.)
Od tada Vlahe ili Morlake sve ĉešće poĉinjemo da sre-
ćemo u ćiriliĉnim i latiniĉnim dokumentima vezanim za zapa-
dni dio Balkana, a onda od XVI vijeka postepeno opet nestaju
sa istorijske scene, da bi danas, pod tim imenom, “preţivjeli”
samo u malim enklavama u Srbiji, Bugarskoj, Istri...
Ovaj narod je ţivio (zapravo, i danas ţivi) na velikom
prostoru od Jadranskog do Crnog mora (i dalje) u manjim, ili
većim vrlo pokretnim zajednicama, ali je samo u oblasti neka-
dašnje Vlaške, danas Rumunije, uspio da stvori drţavu. Kao
što je reĉeno, Vlasi su bili izraziti stoĉari nomadi, mada su se
bavili i drugim djelatnostima, obiĉno vezanim za prevoz robe.
Ljeti su boravili u katunima na planinama, a zimi se spuštali u
primorske oblasti i niţe “ţupske” predjele.

O njihovom porijeklu (jer sam naziv Roman ne govori

mnogo) se malo zna, ali zato smo na osnovu genetskih istra-
ţivanja već shvatili da su naši, zapadnobalkanski Vlasi najve-
ćim dijelom potomci stricto senso Ilira, a da su na istoku polu-
ostrva (Grĉka, Bugarska, Rumunija) tim imenom oznaĉavani i
Traĉani i druge romanizovane, neslovenske etniĉke grupe.
148
 TakoĊe je, na isti naĉin, utvrĊena i veza izmeĊu Ilira i
Skandinavaca/Germana sa kojima su, prema nekim proraĉuni-
ma, prije 29.000 godina ĉinili grupu I. (Vidi Dodatak)
Mapa precizno pokazuje da je “izvor” haplogrupe I2a1
prostor nekadašnje provincije Ilirije. Lako se prate pravci mi-
gracija nosilaca ove grupe, oblasti koje su znatnije naselili, a
istovremeno i slabljenje njene zastupljenosti.
MeĊutim, postoje i oni koji suprotno razmišljaju i ka-
ţu da je pravac kretanja bio zapad-jug-zapad – da je, u stvari,
u pitanju neka druga vrsta Slovena koja je iz Ukrajine/Rusije
došla na Balkan. Ali, to ne odgovara istini. Ĉetiri su razloga.
Prvi: Ne postoji više vrsta Slovena. Postoje samo izvo-
rni R1a-Sloveni i slavizovani pripadnici drugih etniĉkih grupa.
Ĉak i da prihvatimo pretpostavku da je predak cijele današnje
“I2a1 porodice” na Balkanu došao iz istoĉne, ili centralne Ev-
rope prije 2500, 5500, ili 8500 godina, on nije bio Sloven.
Da to i dodatno pojasnimo: Svi ljudi koji nose haplo-
grupu I2a1a/b potiĉu od ĉovjeka koji je nosio grupu I2a. On je
potomak ĉovjeka koji je imao grupu I2, a njegovi preci su pri-
padali grupi I. Svi I2a muškarci su, kako je već reĉeno, srodni
sa I1a grupom, a njihovi dalji roĊaci su nosioci haplogrupe J.
Svi nosioci haplogrupe R1a potiĉu od “R1 ĉovjeka”, a
on od nekog R pretka. “Bliţi” roĊaci R1a ljudi su nosioci R1b
grupe, a i jedni i drugi su u dalekoj vezi sa Q grupom.
Prema tome, “I2a ljudi” i “R1a ljudi” imaju (genetski)
razliĉite oĉeve, djedove, pradjedove... i predstavljaju vrlo uda-
ljene grane ljudskog DNK drveta. U Hrvatskoj, Bosni i Slove-
niji, kao i Ukrajini (R1a-45%, I2a1-20%) ili Rusiji (R1a-46%,
I2a1-10%) te grupe imaju natpoloviĉni udio u genetskom sas-
tavu stanovništva. Svi oni koji nasljeĊuju grupu I2a1 u tim ze-
mljama govore slovenskim jezicima, postali su dio slovenske
grupe naroda (tj. slavizovani su), ali nijednog trenutka nijesu
prestali, i neće prestati, da budu neSloveni porijeklom. I, to ni-
kakve i niĉije ţelje, molitve, ili teorije neće promijeniti.

149
 Drugi razlog: Priĉati o tome šta i kako se dešavalo pri-
je 5, 10, ili više hiljada godina u Evropi (ko je, odakle i kako
došao) je, još uvijek, stvar nagaĊanja i mašte. Rezultati studije
The Genomic History of Southeastern Europe (Mathieson et al.,
2017.), u kojoj su prikupljeni i obraĊeni DNK nalazi 414 osoba
koje su ţivjele u Evropi izmeĊu 12.000 i 1000 godina p.n.e,
pokazuju da je haplogrupa I2a1 bila prisutna u: Njemaĉkoj (1
nalaz, pribliţan period 3200 p.n.e), Španiji (2 nalaza, ~2550 i
~5200); Srbiji (1 nalaz, ~8500); MaĊarskoj (2 nalaza, ~4400 i
5700); Latviji/Letoniji (2 nalaza, ~5500); Švedskoj (3 nalaza,
~5750, ~5650, ~5670); Ukrajini (1, ~8100), Luksemburgu (1,
~6000) i Švajcarskoj (1 nalaz, ~11.700 p.n.e!).
“Iz navedenog” se vidi da su predstavnici haplogrupe
I2a1 skoro istovremeno ţivjeli i u Srbiji (Padina) i Ukrajini, a
da je najstariji nosilac pronaĊen u Švajcarskoj.
Isto istraţivanje je otkrilo da su prije 7-8000 godina na
Balkanu (Srbija, Bugarska i Rumunija) bile mnogo zastuplje-
nije haplogrupe I2a2, G2a (koje danas ne prelaze 2%) i R1b, a
i da su ljudi sa grupom R1a ţivjeli u Bugarskoj prije ~ 3600 g.
– 1 nalaz. (Vidi kartu haplogrupe I2a2 u Dodatku.)148
Treći: Karte haplogrupa pokazuju sadašnjost. Ĉinjeni-
ca je da podruĉje najveće koncentracije odreĊene haplogrupe
ne mora da oznaĉava i mjesto porijekla zajedniĉkog pretka, ali
istorija i karte nam zajedno nedvosmisleno govore sljedeće:
- da su “centri” slovenske grupe R1a tamo gdje su bili
i prije 1600-2000 godina – u Rusiji, Poljskoj, Bjelorusiji...;
- da su “centri” keltske grupe R1b u zapadnoj Evropi i
Velikoj Britaniji – kao i u doba Julija Cezara;

148
Mathieson et al., 2017., Supplementary table 1.
* Na poĉetku knjige smo istakli da Iliri nijesu to ime donijeli sa sobom na
Balkan, već su ga tamo dobili. Ta ĉinjenica, kao i svi ovi nalazi, su razlozi
zašto ne smatramo da je I2a “ilirska” haplogrupa, niti da su svi današ-
nji nosioci te grupe potomci Ilira. Prosto zakljuĉujemo da su Iliri grana
većeg “I2 drveta” koja je u potonjih 2500 godina najviše napredovala.

150
 - da je izvor germanske haplogrupe I1a Skandinavija –
iz koje su se prije 2100 godina Ingevoni, Hermioni, Istevoni...
poĉeli širiti po svijetu;
- da je “centar” dinarske grupe I2a1 na istom mjestu
kao i u Strabonovo, Ptolomejevo, ili Plinijevo vrijeme.
Drugim rijeĉima: sve i da je “demografska eksplozija”
haplogrupe I2a1, kako se tvrdi, otpoĉela tek prije ~2500 god.,
ona je krenula sa Balkana. Ili, još drugaĉijim rijeĉima: u vri-
jeme kad su Sloveni poĉeli da se organizovano naseljavaju ju-
ţno od Save “dinarski I2a1 ljudi” su već bili tu.
Eto, to je ono što sigurno znamo i odatle se ide dalje.
Ĉetvrti razlog: Potvrdu da je širenje haplogrupe I2a1
(koje se zapaţa na karti) išlo sa Balkana ponovo daje istorija.
Iako je, bez sumnje, jedan dio predaka sadašnjih predstavnika
te grupe na prostoru od Njemaĉke do Rusije ţivio tamo i rani-
je, ipak je glavnina poĉela u talasima pristizati od XV vijeka,
a vrhunac su bile seobe s kraja XVII i iz prve polovine XVIII
vijeka. Ukupan broj nije poznat, ali se na osnovu ugarskih do-
kumenata zakljuĉuje da je samo u dva navrata, 1480. i 1481.
godine, iz oblasti juţno od Dunava odvedeno u Ugarsku preko
100.000 stanovnika.
Broj onih koji su od XV do XVIII vijeka otišli u Slo-
vaĉku i susjedne zemlje se takoĊe mjerio desetinama hiljada.
Iseljenici su najvećim dijelom bili iz Srbije, ali ih je bilo i iz
Bugarske, Rumunije, Bosne... Tokom 1690. je oko 37.000 po-
rodica sa Kosova prešlo u Ugarsku – “što je najmanje 185 hi-
ljada ljudi, a samo oko Prištine 360 sela je opustelo.”149

149
Nestorović Miloš: Etnodemografski problemi Kosova i Metohije;
Scindeks-clanci.nb.rs. str. 176.
Ako sada opet obratite paţnju na kartu I2a1 grupe, vidjećete onaj
upadljivi nedostatak plave boje na Kosovu, a sliĉnu stvar (nedostatak oker
-narandţaste boje na istom prostoru) ćete zapaziti i ako pogledate kartu
R1a haplogrupe. I bez istorije se zakljuĉuje da su Sloveni, kojih je tamo
svakako bilo (mnogo) više prije i tokom trajanja srpske drţave, masovno

151
 Nakon seobe 1739-40. g., na teritoriji ruske carevine
(Ukrajina) su 1752-3., u pograniĉnom podruĉju prema turskoj
drţavi, formirane dvije kolonije (Nova Srbija i Slavenosrbija)
i kao administrativne jedinice postojale su do 1764. godine.
Iseljavanje u Rusiju je nastavljeno i u XIX vijeku, a
meĊu pridošlicama je bilo i onih iz Crne Gore. Nakon par ge-
neracija i oni su, kao i prethodnici, postajali Rusi i Ukrajinci.
Ko ţeli da vidi, primijetiće da se dvije srpske oblasti u
Ukrajini poklapaju sa pruţanjem I2a1 haplogrupe u toj zemlji.

Sve ovo podupire i jedan “proraĉun” koji moţe zvuĉa-

ti fantastiĉno, ali ako poĊemo od već navedenog broja “E-V13
ljudi” u sjeveroistoĉnoj Evropi, kao i toga da u Crnoj Gori po-
stoji mnogo bratstava, ili grupa bratstava koja su nastala prije
ne više od 350 godina od jednog ĉovjeka, a danas “broje” i po
500 muških glava, onda ćete shvatiti da je i te kako realan.

otišli sa Kosova nakon XV vijeka, a u XVII-XVIII vijeku su im se pridru-

ţili i oni stari i novi Vlasi koji su se u meĊuvremenu namnoţili. Zamije-
nili su ih nosioci haplogrupe E-V13, a karta te grupe pokazuje da su se i
oni u prošlosti kretali prema sjeveroistoku Evrope – samo u slovenskim
zemljama i MaĊarskoj trenutno ima oko 4.500.000 njihovih potomaka.

152
 Dakle, ako se pretpostavi da je najmanje 400.000 ljudi
uĉestvovalo u svim seobama, a zatim i da je samo ¼ ili 50000
muškaraca (taĉnije bi bilo ~70.000) imalo haplogrupu I2a, je-
dnostavnom matematikom moţemo doći do izuzetnog otkrića.
Naime, za svega 10 generacija (od 1700. god.), uz priraštaj od
2 muška djeteta po porodici u prve 4 generacije (što je niţe od
prosjeka za XVIII i XIX vijek), a zatim uz priraštaj od 1,5 u
naredna ĉetiri naraštaja i, konaĉno, uz prostu reprodukciju u
posljednje dvije generacije, broj njihovih ţivih potomaka (sin-
ovi, oĉevi i polovina djedova) sjeverno od Srbije i Rumunije
bi iznosio +10 miliona. A, po posljednjim popisima i istraţi-
vanjima, ukupan broj svih “I2a1” Ukrajinaca, Rusa, Bjelorusa,
Poljaka, Slovaka, Austrijanaca, Litvanaca, ŠveĊana, Njemaca,
Ĉeha, MaĊara... je ~16,5 miliona. Naravno, tu spada i blizu
milion I2a1 ex-Jugoslovena koji su se u Njemaĉkoj, Švedskoj,
Austriji i Danskoj naselili/rodili u XX i XXI vijeku, kao i bar
milion slavizovanih Moldavaca i Rumuna.

I, tu se priĉa o haplogrupi I2a1 ne završava. Ako se još

jednom vratite na I2a1 kartu i naĊete Rumuniju, a onda pogle-
date i sljedeću malu mapu na kojoj je prikazana ista drţava sa
oznaĉenom teritorijom Vlaške kneţevine iz XIV v., uoĉićete
podudarnost velikog dijela te oblasti i prostora na kom je ot-
krivena najveća (+ 30%)
zastupljenost I2a1 haplo-
grupe. Jedan od razloga
stvaranja ove društvene
organizacije je moţda to
što su se njeni osnivaĉi,
u nekom periodu, našli
izolovani, ali i nadmoćni
u traĉko-keltsko-sloven-
skom okruţenju, i to su
iskoristili kako bi zaštitili, ili nametnuli sebe i svoje interese.
Pošto to podruĉje nije bilo istorijski ilirsko, moţe se lako za-
153
kljuĉiti da preci onih crnogorskih plemena koja su oznaĉavana
kao vlaška nijesu, kao što je tvrdio Jireĉek, došli iz predjela
današnje Rumunije, nego se desilo suprotno: preci jednog di-
jela Rumuna su se, poslije X vijeka (?!), doselili, ili su se, od
tada, postepeno sa svojom stokom doseljavali iz Ilirije. A, ĉak
i da je bilo drugaĉije, opet su najvaţnije ĉinjenice nesporne i
neumoljive:
- Netraĉki dio Vlaha iz kneţevine Vlaške (XIV-XV v.)
je istog porijekla kao i Vlasi iz Zete, Bosne, Dalmacije...!
- Njihov jezik pismenosti je do XVI vijeka takoĊe bio
slovenski, a prvi dokument na vlaško-rumunskom, pisan ćiri-
licom, nastao je 1521. god. Evo tog pisma (transliterizovano):
“Mudromu i plemenitomu i cistitomu i bogom darova-
nomu ţupan Hanăş Bengner ot Braşov mnogo zdravie ot Néc-
şu ot Dlăgopole. I pak dau ştire domnie tale za lucrul turcilor,
cum am auzit eu că împăratul au eşit den Sofiia, şi aimintrea
nu e, şi se-au dus în sus pre Dunăre. I pak să ştii domniia ta că
au venit un om de la Nicopole de miie me-au spus că au văzut
cu ochii lor că au trecut ciale corăbii ce ştii şi domniia ta pre
Dunăre în sus... I bog te veselit. Amin.”150
U istom vijeku su brojni putopisci zabiljeţili i konaĉni
otklon od slovenskog uticaja – Vlasi iz Vlaške su se vratili iz-
vornom znaĉenju imena. 1534. g.: “Vlasi se sad zovu Roman-
ima” (Valachi nunc se Romanos vocant); 1570. g.: “Vlasi koji
se Romanima imenuju” (Valachi, qui se Romanos nominant);
i 1574. g.: “Oni koji ţive u Moldaviji, Vlaškoj i dijelu Transi-
lvanije smatraju sebe potomcima Romana i svoj jezik naziva-
ju romanskim.” (Ceux du pays se disent vrais successeurs des
Romains et nomment leur parler romanechte).151
150
Institutul de Memorie Culturală, Scrisoarea lui Neacșu din Câmpulung
151
Tranquillo Andronico în Endre Veress, Fontes rerum transylvanicarum
... Magyar Tudományos Akadémia, Budapest, 1914, S. 204; Monumenta
Hungariae Historica, Scriptores; II, 1857., 120; Voyage fait par moy,
Pierre Lescalopier l‟an 1574 de Venise a Constantinople. (M. Šamić)

154
 Starobalkanski jezički tragovi

Po planinama današnje Hercegovine i Crne Gore Vlasi

se “zvaniĉno” javljaju otprilike u XII-XIII vijeku, mada nam
imena tih planina (Rumija, Sutorman, Lovćen, Orjen, Somina,
Korman, Tali, Maganik, Torna, Kom-ovi, Lola, Bioĉ, Durmi-
tor, Visitor...) govore da su one i (mnogo) ranije bile dom tih
ljudi, tj., njihovih predaka sa drugim imenom.152
IzmeĊu sebe su se (i u XV vijeku) sluţili raznim dija-
lektima dalmatsko-romanskog (vlaškog) jezika, ali su govorili
i slovenski jezik. Od njih su ostale sljedeće rijeĉi (uglavnom
vezane za stoĉarstvo) koje su još u upotrebi: grušavina, urda
(vrsta sira), gunj, krbulja (torbica od kore drveta), lingura (tur.
kašika) i ligure (sanke), skuba/skubulja (izraz za ovcu, ali i lo-
šu ţenu), stopanik/ica (domaćin/ca), vatra, tor, baĉ(ija), ubao,
bagljav, baljast (šaren), balega, brabonjak, šiljeţe (jednogodi-
šnje jagnje), š/ĉkulj (uškopljen ovan), kaluša (ovca/krava crne
njuške), papak, gudura, lincura, ĉuka, šuma, blavor, kiljan/-en,
kopile (traĉka?), guša... Tu su i povici i komande za ţivotinje:
prś, ća, ćulje, voĉ, hae, ljoke, joĉ, ujstu, bja luĉ..., a u istu gru-
pu vjerovatno spadaju i: burukati, katun, pojata, krlja, lastva,
urvina, upuljati, oburdati, omar, oţica, biza/bizin, sapi, ugiĉ...,
jer ni za njih nijesu pronaĊene veze u vanbalkanskim jezici-
ma, kao ni turskom i grĉkom.

152
Kad smo već kod toga, evo nekih vlaških imena: Drakul, Barbat, Bun,
Feĉor, Ursul, Droĉinja, Singur, Bukor, Mrĉina, Mirĉa, Negul... A, nosili su
i ova “miješana”: Vladul, Radul, Gradul, Ĉrnul, Mašul, Draţul... Danas na
dinarskom prostoru nalazimo još i ove nadimke i prezimena: Balac, Belen,
Bilbija, Boban, Bokan, Banduka, Bencun, Bender, Besara, Bovan, Darda,
Doman, Dreĉo, Darman, Durut, Đerman, Ĉokorilo, Gac, Gala, Jarakula,
Kalin, Kešelj, Keser (tur.?), Koĉo, Kalaba, Kokoruš, Kosor, Karan, Lopar,
Palavestra, Punja, Šola(ja), Šabat, Šarban, Šurla, Šatra, Škipina, Špira,
Tubin, Taor, Tintor, Kecman, Šikman, Toroman, Šurlan, Servan...
Danĉuo/Danĉulović, Gavela, Kekez, Koţul, Mamula, Šerbula, Šugar,
Ţuţul... (Većina preuzeta od Ivana Muţića i Zefa Mirdite.)

155
 Od romanskih i grĉkih rijeĉi koje su korišćene, ili se i
danas koriste u nekom banjsko/pivsko/drobnjaĉkom domaćin-
stvu, a mogle su biti u upotrebi i u XV vijeku, treba istaći: an-
trešelj, argat, bala, blanja, bagaš, bajun, banak, banja, bisage,
bjeĉve, burilo, ćikara, grinja, gutunar, kaca, kašun, kaĉkavalj,
karijega, kamara, kamrik, klak/klaĉina, koćeta, komun, koliba,
komad, komin, kandilo, kondijer, krevet, kudelja, kotula, kuš-
in, košet, krš, klada, kurćela, kutlaĉa, lencun, malj, maća, me-
rgin/mrglin, mandara, magare, mrcina, pirga(st), pasulj, patos,
peĉa, pirun, pljat, pinjeta, pita/ti, portik, pršut, puce, raša, rosa,
skut, śeme, samar, sić, skorup (+ ger/st. nor. skorpna), śekira/
śeĉivo, šega, škip, škrinja, škanj, škudela, škure, špâg (sa zna-
ĉenjem dţep ← tur.), šuvit, tavulin, teća, tiganj, vanjela, škrip,
klisura, kastig, kum, korota, manit, manjak, preša, prćija, plja-
ĉka, pizma, pastir, putijer, siĉija, stima, turma...; alavertiti, ba-
stati, vrtjeti, bestregati, vardati, stenjati, durati, piriti (vatru),
sekati, patisati, kaniti, krepati, probati, štivati (slagati), u/ska-
pulati, mainati, denjati, urlati...
A, prihvatanje slovenskog jezika su olakšale i neke va-
ţne rijeĉi koje se u sliĉnom obliku i sa istim znaĉenjem mogu
naći u latinskom i grĉkom, ali i slovenskim jezicima. Na pri-
mjer: dom, oganj, luĉ, kuvati, kotao, košulja, ponjava, jaram,
meĊa, nebo, staja, ovca /ovis/, kobila, krava /θεξαϝόο/, june,
vo, dati, sjediti, jesti, piti, vidjeti, pȃsti, strići, kositi, orati, ko-
pati, pljuvati, voljeti, pogaĉa, stog, noć, otac, mater, brat, kok-
ot/š, oko, so...

Kako i zašto je slovenski jezik postao “srećni dobitnik”?

Uzevši u obzir ĉinjenicu da su nosioci haplogrupe R1a
ţivjeli na istoĉnom, pricrnomorskom dijelu Balkana i prije 3-
4 hiljade godina, a vjerovatno i u sjevernijim oblastima Ilirije,
moţe se tvrditi da su “starobalkanci” bili upoznati sa praslo-
venskim jezikom, ali nemamo istorijskih, ili drugih podataka
koji bi nagovijestili da je on imao ikakav veći uticaj na njih.
156
 Znatniji priliv Slovena od VI vijeka je donekle promi-
jenio “jeziĉko stanje” juţno od Save i Dunava, ali (istorijski i
genetski potvrĊeno) pomjeranje ili sklanjanje starog stanovni-
štva koje je uslijedilo tokom narednih par vjekova ukazuje na
to da izmeĊu pridošlica i starosjedilaca zadugo nije bilo ţelje
za “intenzivnijom verbalnom komunikacijom”.
MeĊutim, od IX vijeka, sa pojavom pismenosti, zatim
sa osnivanjem slovenskih crkava i uticajem slovenskog plem-
stva u primorskim oblastima, slovenski jezik poĉinje da hvata
dublje korjene. Nasuprot tome, izolovano i nepismeno neslov-
ensko stanovništvo u planinama je sve više postajalo “varvar-
sko”, jer su odavno izgubili vezu sa vizantijskom, ili rimskom
civilizacijom, a svoju novu, sopstvenu kulturu nijesu izgradili.
U primorske, romanske gradove Vlasi i Arbanasi su “silazili”
samo da bi nešto prodali, ili kupili, a sa Slovenima su se ĉesto
sretali. Dakle, nimalo nije ĉudno što su vremenom poĉeli da,
uz svoje maternje, koriste i slovenske dijalekte. Do XIII vije-
ka, kad se uĉvršćuje moćna srpska drţava, bili su u njihovom
okruţenju/susjedstvu već više od 500 godina, a vaţno je istaći
i ovo: da bi neko progovorio na slovenskom, ili bilo kom dru-
gom tadašnjem jeziku, bilo je potrebno da nauĉi svega neko-
liko stotina rijeĉi, a osoba koja je znala par hiljada slovenskih
rijeĉi smatrana je “Slovenom”.153
Već nakon dvije-tri generacije, tih 300-400 osnovnih
rijeĉi su postale dio rjeĉnika starosjedilaca (što znaĉi da su ih
djeca uĉila od roditelja), a vremenom se broj povećavao.
Od XIII vijeka slovenski jezik postaje glavni jezik pi-
smenosti u kontinentalnim djelovima Balkanskog poluostrva,
a njegova postupna prevlast se moţe pratiti i preko latinskih
dokumenata iz XV vijeka – broj latiniziranih slovenskih rijeĉi
je bio u stalnom porastu, iako su Romani i tada ĉinili većinu
stanovništva u jadranskim gradovima.

153
PoreĊenja radi, osoba koja zna 3000 engleskih rijeĉi moţe da proĉita i
razumije 95% nekog knjiţevnog teksta na tom jeziku.

157
 O kakvoj se borbi jezikâ radilo, govori nam primjer iz
Dubrovnika: 1472. godine je donešena odluka da se u debata-
ma u Vijeću upotrebljava samo dubrovaĉki jezik /lingua ragu-
sea/, a slovenski jezik /lingua sclava/ se iskljuĉuje.154
Ali, oko 1600. godine Dubrovĉani su “postali” Sloveni
i govorili su (i pisali) slovenskim jezikom. Pitanje pobjednika
je time riješeno, iako sama priĉa o jeziku/jezicima ni danas ni-
je završena.

Dvije “paralele”
Ljudi obiĉno misle da je jezik kojim se govori u nekoj
sredini posljedica volje, ili uticaja većine stanovništva koja od
davnina govori tim jezikom, ali u mnogim evropskim zemlja-
ma nije bilo tako – poĉev od Njemaĉke, Austrije, Velike Bri-
tanije..., preko Francuske, Španije, Portugalije..., pa do Bosne
i Hercegovine, Hrvatske, ili Crne Gore. Zapravo, “pravilo ve-
ćine” vaţi samo za izvorno slovenske i neke baltiĉke zemlje.
Najekstremniji primjer je svakako MaĊarska u kojoj se
govori uralski, ugarski jezik koji je u srodstvu (istina, ne tako
bliskom) sa finskim, ili estonskim. I, dok je upotreba uralskih
jezika u tim baltiĉkim zemljama sasvim razumljiva, jer većinu
ili znaĉajan dio stanovništva ĉine ljudi uralskog porijekla (ha-
plogrupa N1c), nadmoć i opstanak maĊarskog jezika se grani-
ĉi sa ĉudom. Naime, poznato je da su istorijski dogaĊaji “do-
veli” jedan neveliki broj Ugara krajem XIX vijeka u Panoniju
i oni su za stotinak godina uspjeli da stvore jaku drţavu. Ko-
liko ih je bilo, govori nam podatak da u današnjoj MaĊarskoj
procenat nosilaca “uralskih gena” ne prelazi 1%. Bio je to izu-
zetan sluĉaj pobjede kvaliteta nad kvantitetom.
Drugi primjer je suprotan i za nas mnogo zanimljiviji.
“Genetski” Kelti ĉine većinu stanovništva u Portugaliji (56%),
Španiji (69%), Francuskoj (59%) i Velikoj Britaniji (70%), a

154
K. Jireĉek, Istorija Srba I, 89

158
u Njemaĉkoj (45%) i Austriji (32%) ih ima nekoliko puta više
nego Germana (16 i 12%), ali u svakoj od tih zemalja njihovi
maternji jezici su romanski, ili germanski. Broj starih keltskih
rijeĉi u tim jezicima je zanemarljiv – ĉak i u engleskom ih ima
manje od stotinu.155
Sliĉno kao i Iliri, Kelti nijesu uspjeli da razviju svoju
sopstvenu civilizaciju, niti da nametnu svoj jezik u bilo kojoj
zemlji, jer nijesu bili pismeni na tom jeziku.
Utjeha im moţe biti to što Irci, na primjer, bolje pišu (i
pjevaju) na engleskom jeziku nego “pravi” Englezi.
Sliĉno kao i Vlasi, Kelti su stvorili samo jednu svoju
drţavu, a nigdje van Velike Britanije nijesu uspjeli da zadrţe i
poseban nacionalni identitet – vremenom su u Njemaĉkoj po-
stajali Njemci, u Francuskoj Francuzi, u Poljskoj Poljaci...
I to zvuĉi poznato, zar ne?

155
Piotr Stalmaszsczyk, Celtic elements in English vocabulary – A critical
reassesment, 1-6; University of Lodz

159
 “Srbi stočari” i “Srbi zemljoradnici”

Zbog toga što su u XIV i XV vijeku imali i slovenska

imena, kao i zbog ĉinjenice da su Vlasi u srednjem vijeku pre-
teţno bili stoĉari, mnogi naši istoriĉari i etnografi su zakljuĉi-
vali da nije u pitanju etniĉko, nego socijalno odreĊenje/status.
Vlah je tako postao “Srbin-stoĉar”, za razliku od “Srbina-ze-
mljoradnika”.
Sliĉan naĉin razmišljanja imamo i danas, a manifestuje
se kao novija verzija malopreĊašnje teorije o “I2a Slovenima”
iz Ukrajine. Tako se sada moţe ĉuti da su “i R1a i I2a sloven-
ske haplogrupe”, ali su ovi drugi, tzv. “juţni” Sloveni, “odu-
vijek bili na Balkanu”. Naravno, to je jednako taĉno koliko i
prethodna “varijacija na temu” – jednostavno, da je I2a slove-
nska haplogrupa, izgledala bi u pisanom obliku ovako: R1a.156
Glavni razlog za ovakvo razmišljanje je i onda i danas
isti – potrebno je po svaku cijenu nadoknaditi nedostatak ne-
ĉega. U prvom sluĉaju, to je nedostatak istorijskih potvrda, tj.
dokumentata, a u drugom, nedostatak “odgovarajućih” gena.
Ali, eto, genetika je rekla svoje, a upravo ćemo se uv-
jeriti da je i istorija “na istom tragu”.
Iako su Vlasi i Arbanasi, ţiveći vjekovima u dodiru sa
Slovenima, usvojili slovenski jezik i koliko-toliko se prilago-
dili postojećim uslovima, oni su, ipak, dosljedno razlikovani u
svim pravnim i ostalim dokumentima nastalim u srpskoj drţa-
vi XIII i XIV vijeka. Da Vlasi i Srbi nijesu bili isto (tj. djelovi
istog naroda) moţe se zakljuĉiti već iz povelja nastalih u peri-
odu 1200-1250.
156
Da nije tragiĉno, bilo bi komiĉno. Oni koji ubjeĊuju sebe i druge da je
I2a slovenska haplogrupa podsjećaju na onoga debelog maĉka iz crtanog
filma koji sriĉe natpis “B-e-n-z-i-n”, a onda kaţe “Nekako ĉudno pišu reĉ
voda?!” No, nema veze, ponovimo još jednom: I2a je “slovenska” grupa
isto koliko i E-V13, ili J2a. Drugaĉije reĉeno, Ozrinići su “Sloveni” isto
onoliko koliko i Vasojevići, ili Pješivci. Na isti naĉin je i R1b grupa u
Njemaĉkoj “germanska”, u Italiji “romanska”, a u Ĉeškoj “slovenska”.

160
 Na primjer:
- Stefan Nemanjić, 1215.: “И д не емле србин вл х
без суд : ни ко се учини кривин ...”
- Ban Matej Ninoslav 1214-17. potvrĊuje povelju bana
Kulina: “д ходе вл си слободно, т ко к ко су у б н кул-
ин ходили ... ко вјерује србин вл х д се при пред кне-
зом: ко вјерује вл х србин д се при пред б ном иному
вл ху д не буде изм ...”, a sliĉno je zapisano i 1240. godine
u povelji Dubrovniku.157
U ţiĉkoj povelji iz 1220. zovu se pastiri Vlasi, a selja-
ci “zemaljski ljudi”. Iz ove i drugih povelja se moţe jasno vi-
djeti da broj Vlaha na teritoriji prvobitne Srbije nije bio veliki:
banjski manastir Svetog Stefana je imao 67 sela i 4 zaseoka i
svega 8 katuna Vlaha; Deĉanski manastir je imao 40 sela i za-
selaka sa 2166 kuća, a povrh toga 9 katuna sa 266 vlaških ku-
ća, ili porodica; Prizrenski manastir je pri osnivanju dobio 60
sela i zaselaka, 9 katuna Arbanasa i 8 katuna Vlaha.158
Deĉanska povelja, kao i ranija svetostefanska, sadrţi
odredbu: “Србин д се не жени у Bл х , a aко се ожени д
је води у меропхе...” koja dovoljno govori sama za sebe, ia-
ko su razlozi za nju bili, prije svega, ekonomske prirode. (A.
Solovjev, Odabrani spomenici, 93, 114)
I već citirane dukljansko-zetske povelje iz druge polo-
vine XIII vijeka pokazuju da su Vlasi razlikovani od Srba, ali
i Latina i Arbanasa, kao potpuno ravnopravna grupa.
Još izriĉitija/potpunija u tom smislu je povelja kralja
Milutina manastiru Sv. ĐorĊa (Skopska hrisovulja) iz 1300. g.
u kojoj piše: “И п н ђур (vašar), прежде уреждени cветим
Ром ном ц рем д ст је новембр 8... И вс ки кто прихо-
ди н њ, љубо Грк или Блг рин или Србин, Л тин, Арб н-

157
Stare srpske povelje i pisma I, 3 (prethodna, Stefanova povelja), 6, 8-9
158
K. Jireĉek – Istorija Srba II, 164

161
 син, Вл х, д д в з конују ц рину, ј коже у Хтетови и у
Гр ч ници и по всех цркв х иних”.159
A, ista praksa je odrţavana u ćiriliĉnim dokumentima i
u XIV i XV vijeku. Evo još nekoliko citata koji to potvrĊuju:
- Kralj Dušan, prilikom ukidanja carine u/na Trebinju,
1345. godine, odreĊuje da se ne uzima nikakav dohodak: “ни
трговцу дубров чком ни вл ху ни србину...”.
- Vlastelin Ivankо Probištović je 1350. g. uz potvrdu
cara Dušana u Štipu sagradio crkvu i priloţio joj “otroke” me-
Ċu kojima su bili: “М ноо Вл х, и Ђин Арб н син... и Др -
госл в Вл х... Др госл в Србин с бр том...”. (Spomenici, 151)
- Knez Lazar 1387. u potvrdi povlastice cara Dušana:
“И ко жели ићи из моје земље у дубровник или србин Или
вл х Или чи год човјек...”.
- Knez Grgur Vukosalić u vezi carine na Stonu, 1416.:
“...тко год греде у стон или дубровч нин или вл х или ср-
бин или тко ини и т кође из стон д пл ћ ц рину...”.160
I, konaĉno, jedan hrvatski dokument pisan ćirilicom.
U Klisi, 18. marta 1436. godine, hrvatski ban Hanţ Frankopan
(Frankapan) knez Krĉki, Modruški, Cetinski i Kliški, potvrdio
je Vlasima njihove zakone. Izdvajamo taĉke 24 i 28:
- “И Срблин д не море од ти н Вл х , ни Вл х н
Срблин .”
- “И д не држе Хрв ти Вл хов мимо едног бр в -
р .” (I da ne drţe Hrvati više od jednog Vlaha kao pastira.)161

Svi ovi navodi su, i sami po sebi, vjerovatno više nego

dovoljni da se uvidi neistovjetnost Vlaha i Srba/Slovena, me-

159
Aleksandar Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava, 80-1.
160
Stare srpske povelje i pisma I, 56 (kralj Dušan), 122 (knez Lazar), 541
161
Ivan Muţić, Vlasi u starijoj hrvatskoj istoriografiji, 28-30 (Split, 2010.)

162
Ċutim, postoji i veliki broj sliĉnih zapisa na latinskom jeziku
koji to dodatno potvrĊuju. Neke od takvih dokumenata smo
već naveli ranije (na primjer, ĉlan 92. kotorskog statuta koji je
propisivao da se, ako nema svjedoka, stavljaju na muke “Al-
banensem, Sclavum vel Vlachum”), a sada evo i nekoliko, da
kaţemo, “novih”:
- U oblasti Cetine su 1345. godine zabiljeţeni “Croati
et Olachy”. (Muţić, Vlasi..., 326)
- U pismu dubrovaĉkog kneza iz 1376. pomenuti su
“Vlachi et Bosgnani”. (Monumenta Ragusina IV, 150; DiZbi HAZU)
- 4. jula 1390. godine odlukom dubrovaĉkog vijeća
odobreno je svim Vlasima i Slovenima (de condescendo Vla-
chis et Sclavis) koji bjeţe od Turaka da sa porodicama i sto-
kom preĊu u Ston...162
- Ugarski kralj Ţigmund je 1412. g. dozvolio Ivanu III.
Nelipiću, knezu cetinskom, da slobodno raspolaţe sa grado-
vima Sinj i Travnik i “sa svim Hrvatima i Vlasima” (cum uni-
versis Croatis et Vlahis). (Muţić, Vlasi..., str.13)
- 6. avgusta 1426. su Dubrovĉani obavijestili kralja Ţi-
gmunda da su Turci provalili preko hrvatskih granica i da su
zarobili mnogo Hrvata i Vlaha. (Qui Teurci bis Crohatie fines
hostiliter invaserunt, predatique fuerunt ibidem magnam prae-
dam Crohatorum videlicet et Vlacorum ibidem...).163
Sloveni i Morlaci u Dalmaciji (Velebit) nijesu bili “is-
to” ni u XVII vijeku (Izvještaj prevodioca Salvaga iz 1626.), iako su
tada već bili priliĉno bliski: “Veza Slavena i Morlaka u jeziku
i vjeri lako dovodi do brakova, kumstava i pobratimstva izme-
Ċu seljaka i seljaka...” (La comunioanza tra Schiauoni е Mor-

162
Thalloczy, Diplomatarium Ragusanum, 709-10
163
Lettere e Commissioni di Levante 1423-27, Jireĉek, Wlachen und
Maurowlachen, 117

163
lachi di faiuella е fede facilmente induce matrimonii, compa-
resmi е fratellainza tra uillani е uillani...).164
Dakle, Vlasi su bili poseban narod i po porijeklu i po
socijalnom statusu. Na našim, ex-YU prostorima, su preteţno
bili potomci Ilira, iako ćemo ubrzo vidjeti da su se meĊu nji-
ma, na dijelu današnje Crne Gore u XIV i XV vijeku, “krile” i
neke male, izolovane, ali takoĊe neslovenske etniĉke skupine.
Vlasi su dosljedno isticali svoju razliĉitost od ostalih naroda i
grupa na teritoriji Crne Gore sve do XVI, a u Hrvatskoj (Dal-
macija i Slavonija) i u prvoj polovini XVII vijeka. To nedvo-
smisleno potvrĊuju mnogi izvještaji iz 1620-ih i 30-ih godina,
a posebno je vaţan onaj iz 1629. u kome se govori o “ilirskom
narodu, ljudima grĉkog obreda, koji se u ĉitavom regionu na
ilirskom jeziku* zovu Uskoci, ili kako oni sami za sebe kaţu:
Mi smo Vlasi, vlaški sinovi.” (...Illyricae gentis, homines gra-
eci ritus in tota illa regione nostra lingua Illyrica Uskozi dicti,
et ipsimet de se ipsis loquentes dicunt: Mi smo Vulassi, i Vu-
lascki sini, id est: Noi siamo Valachi, e figli di Valachi).
Ti ljudi su bili naseljeni u predjelu Ivanića, Kriţevaca,
Koprivnice, Jurjevca, Ţumberka...165

164
Revisti Dalmati confine del Dragoman Saluago, Mletaĉka uputstva i
izvještaji VII, 33 /Mon. Spectantia Historiam Slavorum Meridionalium./
165
Jaĉov Marko, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o
Srbima, knj. 1, 129.
* U XVII vijeku je “zvaniĉni” jezik na prostoru Srbije, Hrvatske,
Bosne, Crne Gore... oznaĉavan kao ilirski, ilirsko-slovenski, ilirsko-srpski,
slovenski, dalmatinski (ne dalmatski, jer je to bio romanski dijalekat)...
Naravno, radilo se o jednom jeziku (sa mnogo razliĉitih dijalekata) koji
nije bio u osnovi ilirski, nego slovenski.
TakoĊe, ne moţe se apsolutno tvrditi da je autor teksta, govoreći
o “ilirskom narodu”, zaista, ili iskljuĉivo mislio na prave Ilire (iako su lju-
di o kojima je rijeĉ to najvjerovatnije i bili), jer se u savremenim latinsko-
italijanskim dokumentima ponekad moţe naići na “neodreĊenu odrednicu”
Slavi o Illirici (Sloveni ili Iliri), koja je predstavljala etniĉko-geografsko-
jeziĉku kombinaciju.

164
 Teritorija Vlaha i rodovi

Zahvaljujući terenima na kojima su ţivjeli u predtur-

skom periodu, a zatim i izuzetnoj vitalnosti i pokretnosti, Vla-
si i Arbanasi su uspjeli da se brojno oĉuvaju i u XV vijeku do-
lazi do ekspanzije tog stanovništva. Tako, veliki broj vlaških
rodova sa posjeda hercega Stefana ulazi na teritoriju ondašnje
Crne Gore, a poslije 1440. god. naseljava što samostalno, što
u dogovoru sa Turcima, skoro opustjelo meĊurjeĉje Tare i Li-
ma odakle je staro srpsko-slovensko stanovništvo bilo ili od-
seljeno, odvedeno, ili uništeno u periodu od 90-ih godina XIV
do 60-ih godina XV vijeka.166
Sa druge strane, u XIV vijeku se i Arbanasi masovnije
upućuju prema zetskoj ravnici, gornjozetskim brdima, ali i te-
ritoriji bosanskih vladara. Od tada se poĉinju pominjati i sva
ona plemena. Izgleda da su odluĉujući uticaj na stvaranje i uĉ-
vršćivanje plemenske organizacije u Crnoj Gori imali baš ovaj
susret, ili je bolje reći, suţivot Vlaha i Arbanasa i njihov katu-
nski naĉin ţivota.

Neke podatke o Vlasima i njihovim staništima u XIII

vijeku nalazimo u “kodeksu” kneza Marka Geno-a, koji sadrţi
sudske zapisnike od 1278. do 1280. godine. U njemu se pomi-
nju Vlasi, podanici manastira Moraĉe, Mileševe..., sa priliĉno
neslovenskih imena. Ali, mnogo zanimljiviji je ugovor Dub-
rovĉana sa srpskim carem Stefanom Urošem V o trgovini soli,
od 19. maja 1357. godine. On daje podatke o Vlasima na pro-
166
Ţ. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, 249-250.
To se moţe zakljuĉiti i po vrlo maloj zastupljenosti haplogrupe
R1a na tom podruĉju. Procenat slovenskog stanovništva na prostoru Srbije
je u periodu XV-XVIII vijek, u najmanju ruku, prepolovljen – što će reći
da je u XIV vijeku iznosio, otprilike, 30-35%. Zanimljivo je i da je danas
najveća koncentracija slovenske grupe R1a na tlu Srbije (ne raĉunajući
Vojvodinu) i Bosne zabiljeţena u gornjem toku rijeke Drine: Zvornik,
Bijeljina, Šabac...

165
storu koji odgovara današnjoj (jugo)istoĉnoj Hercegovini: Tri-
bigna (Trebinje), Canale (Konavli), Chelmo (Hum), Dracevi-
ca, Vermo (Vrm), Rudene (Rudine – izmeĊu Bileće i Duge).
Naravno, podrazumijevaju se i planine u tim oblastima, a ne
sama mjesta i ţupe.167
Najbliţi susjedi rudinskih Vlaha su bili Vlasi Banjani
(Vlachi Bagnani) izmeĊu Bileće i Nikšića. Do Banjana su se
dalje prema istoku nalazili Vlasi Nikšići – oko tvrĊave Ono-
gošt. U oblasti poviše Risna stanovali su Vlasi RiĊani (Vlachi
Regiani/Rigiani). Vlaha je takoĊe bilo i u Vrsinju – prostor iz-
meĊu Zubaca, Draĉevice i Konavala. (To objašnjava opstanak
onih 50-tak neslovenskih toponima navedenih ranije, zar ne.)
Najviše podataka ipak, pruţaju Debita notaria (Knjige
dugovanja) iz dubrovaĉkog arhiva. Iz njih se vidi da su u trgo-
vini stokom sa Dubrovĉanima uĉestvovali mnogi vlaški rodo-
vi. Najĉešće se pominju Drobnjaci, a najistaknutiji su bili Jur
Stjepanović, Radman Petković, Radiĉ Gradisaljić, Brajan To-
koljević…
Manje aktivni su bili Banjani, a sporadiĉno se javljaju
i “Vlasi iz Onogošta, koji se nazivaju Nikšići”.
Tu su još i Bobani, Pleske, Krisojevići, Ugarci, Male-
ševci, J/Ţurovići, a zatim i Mirilovići, Bormasi, Podcernji, Pi-
latovci… U Crnoj Gori danas ţive bratstva koja, po predanju,
potiĉu od Krisojevića i Maleševaca, a u okolini Bileće se na-
laze sela Mirilovići i Pilatovci.
Svi vlaški rodovi koji su ţivjeli u okolini Stoca, Ljubi-
nja i Bileće zvali su se Donji Vlasi, a 1475. god. se spominje i
“knez Donjih Vlaha”. Osim knezova, Vlasi su imali i vojvode.
Kao svjedok, 1449. godine, u jednoj tuţbi protiv Vlaha iz ka-
tuna Pleske zabiljeţen je “Vuchas Vignevich vaivoda Vlacho-
rum”.168

167
Svi podaci su iz Zbornika Konstantina Jireĉeka I
168
Korišćeni podaci Sime Ćirkovića, Herceg Stefan Vukĉić Kosaĉa i
njegovo doba.

166
 Po svemu navedenom, oĉigledno je da su većinski dio
stanovništva teritorije Hranića-Kosaĉa (danas Hercegovina i
Crna Gora) ĉinili Vlasi (hg. I2a1) koji nijesu pripadali nekom
vlastelinu, već se uvijek javljaju sa svojim katunarima, ili sta-
rješinama. Sliĉno je bilo i u Dalmaciji, a izuzetak je jedino bi-
la oblast donjeg toka Neretve u kojoj je bilo priliĉno Slovena.
Potvrdu za obje tvrdnje nalazimo i u do sada objavlje-
nim genetskim nalazima vezanim za današnju istoĉnu Herceg-
ovinu i Mostar. Izvjesno iznenaĊenje je znaĉajna zastupljenost
haplogrupe E-V13. Evo rezultata po grupama:
E-V13/E1b1b: Bratić, Zurovac (Ĉapljina), Bjelica, Vu-
jović (Bileća), Ćorović (Ljubinje), Jezdimirović (Gacko)
I1a: Milićević (Bileća), Aškrabić, Bošković (Gacko),
Hadţiahmetović (Trebinje)
I2a: Ostojić (Ĉitluk), Ćuk (Ĉapljina), Subotić (Gacko),
Vico, Krstović (Trebinje), Avdalović, Kljajić, Pantić (Nevesi-
nje), Balj, Brborić, Jahura, Vrtikapa (Ljubinje), Mihić (Kalin-
ovik), Aleksić, Kuljić (Bileća), Milićević
J2a: Rajĉević (Trebinje)
R1a: Marić, Škarica, Kadijević, Bovan (Mostar), Šare-
nac (Bileća), Drašković (Gacko), Stajić (Nevesinje)
R1b: Muĉibabić (Gacko), Kecman (Trebinje)

Od Vlaha iz Zete su, kao što je već navedeno, direktno

pominjani Bjelice (za koje nemamo genetske nalaze, a pitanje
je i da li su oni iz XV vijeka u vezi sa ljudima koji danas ţive
u tom kraju, ili potiĉu iz tog plemena), Ozrinići (ĉiji testirani
predstavnici do sada imaju haplogrupu I2a1) i Nikšići koji će
upravo biti obraĊeni.
Pored Vlaha i Arbanasa doseljenih u XV vijeku, u Zeti
je nesporno bilo slojeva i starijih, tada već sloveniziranih Vla-
ha i Arbanasa o kojima govore srpske povelje i drugi dokume-
nti iz XIII vijeka.

167
 Epilog – Kud nestadoše?

Stvaranjem jake srpske drţave u XIII vijeku Vlasi po-

stepeno poĉinju da prihvataju njene nove kulturne posebnosti,
a zatim i vjerske i feudalne odnose i obaveze. Time je proces
njihove slovenizacije/srbizacije pojaĉan, a na prostoru “srpske
zemlje” i okonĉan u XIV vijeku.
U gornjoj Zeti, Travuniji i Zahumlju Vlasi su bili broj-
niji i uspjeli su da na manje pristupaĉnom, planinskom terenu
na kom su ţivjeli odrţe svoje “specifiĉno ureĊenje u kome su
saĉuvani relikti jednog daleko starijeg vremena i daleko stari-
jih društvenih odnosa...” i koje se “teško uklapalo u već razvi-
jeni feudalni sistem.”169
Potpuni proces slovenizacije (jezik, vjera/kultura, ime-
na... Vlaha, Romana i dijela Kelta i Traĉana (Arbanasa) na tlu
današnje Crne Gore je završen u XVII vijeku, što će reći, tra-
jao je nekih deset vjekova!
Jedan od presudnih, ili najvaţnijih razloga “nestanka”
Vlaha od XVI vijeka, odnosno njihovog pretapanja u Bugare,
Srbe, Grke, Hrvate... jeste vjerska/crkvena pripadnost. Dola-
skom Turaka nestaju sve balkanske drţave i jedini faktor koji
je spajao, i istovremeno razdvajao, raznorodno balkansko sta-
novništvo bila je vjera.
Svi Vlasi (Iliri/Traĉani...), Kelti... koji su pripadali gr-
ĉkoj crkvi vremenom su se pretopili u Grke.
Iste etniĉke grupe koje su pripadale srpskoj crkvi po-
stale su jednim imenom Srbi, a oni koji su bili vjernici bugar-
ske crkve postali su Bugari...
U Dalmaciji i Hrvatskoj su primorci i Hrvati svoje su-
sjede sa Dinare, Velebita i iz drugih planinskih oblasti, takoĊe
katolike, dugo zvali Vlasima ili Morlacima (“Morlachi, alcuni
sono anzi la maggior parte del rito Cattolico Romano” /izvje-
štaj iz Zadra, 1654./), ali su i ti ljudi vremenom postali Hrvati.

169
S. Ćirković, Herceg Stefan Vukĉić Kosaĉa, 272

168
 Oni koji su primili Islam su postali muslimani/“Turci”
i kasnije, jednim dijelom, Albanci.170
A, Vlasi i ostali stanovnici ujedinjene Vlaške i Molda-
vije su 1866. godine zvaniĉno postali Rumuni.

170
Ili, nešto treće.
Karte haplogrupa R1a, I2a i E-V13 pokazuju još jednu vezu
genetike i istorije, tj. genetsku potvrdu istorijskih ĉinjenica: kao što znate,
pripadnici svih tih grupa/naroda su tokom viševjekovnog trajanja turske
vlasti u Bosni, Srbiji, Crnoj Gori, Albaniji, Bugarskoj..., nešto milom, a
više silom, odvoĊeni i naseljavani u Tursku. Sada moţete vidjeti da se
radilo o prostoru “ĉetvoromeĊe” Turske, Sirije, Iraka i Irana (3 prve karte,
donji desni ugao). Razlog zašto je izabrana baš ta teritorija daje nam
ĉetvrta mapa koja prikazuje današnje etniĉko podruĉje Kurda – oĉigledno
je namjera bila da se razbije njihovo politiĉko-narodno jedinstvo, odnosno
otpor osmanskom carstvu.

169
 PLEMENA ZAPADNE I CENTRALNE
CRNE GORE

Vidjeli smo da se na tom prostoru u XIV i XV vijeku

pominje veliki broj rodova i plemena. Tokom vjekova su se iz
tih krajeva neke grupe iseljavale, a druge su se doseljavale, a
onda su, u XX vijeku, i jedni i drugi odlazili u druge djelove
Crne Gore, zatim, Srbiju, Hrvatsku... i desilo se da je to danas
najslabije naseljeno podruĉje Crne Gore.
Predmet našeg interesovanja u daljem tekstu biće ple-
mena: Banjani (i Piva), Nikšići (Rovĉani), Drobnjaci i RiĊani.

Riđani
Ovo pleme danas ne postoji, jer se u XVIII vijeku ra-
spalo na više zajednica. Danas su samo ostali toponimi RiĊa-
ni, RiĊanske rupe… u okolini Nikšića.
Ime RiĊani je u narodu tumaĉeno “riĊom kosom pripa-
dnika plemena”, što bi moglo da upućuje na vezu RiĊana sa
Keltima. MeĊutim, na istom prostoru su ţivjeli i ilirski Ridzo-
niti, pa je sasvim logiĉno zapitati se da li su RiĊani i Ridzoniti
imali i neku ĉvršću vezu, osim sliĉnosti imena i teritorijalne
podudarnosti?
Prvi pomen RiĊana u dokumentima je iz 1391. godine
– de Regianis. Njihovi katuni su, izgleda, bili u zaleĊu Risna,
na Orjenu, a u XV vijeku su bili u oblasti Krivošija i Grahova.
Taj predio se u italijanskim izvještajima zvao “planine con le
Vlachi Rigiani.”
Naziv Krivošije vjerovatno potiĉe od pretka /oca?/ Ra-
dosava Krivošića (Criuosich) koji je, kao pripadnik plemena
RiĊana, zabiljeţen 1437. god. Osim o njemu, postoje podaci i
o “Dragošu iz RiĊana, starješini vlaškog katuna” (Dragoscium
de Regian Vlachus caput Catonis) iz 1413. godine, a potom se
1435. pominju “braća Lukca kneza Vlaha RiĊana” (Fratribus
Lucaz comitis Vlachorum de Rugianis).

170
 I, na kraju, 1444., a moţda i 1461., pomenut je vlaški
knez Sladoje (Vuković?) – vjerovatno predak onoga Daka Sla-
dojevića koji je sa RiĊanima 1749. primljen u “zbor Crnogor-
ski” od kada su “oni Crnogorci uvijek”.171
Na Grahovu se RiĊani prvi put pominju 1433. godine,
a obuhvatali su i podruĉje Rudina u okolini Nikšića. Svi dose-
ljenici koji su na prostore Grahova, Vilusa i Krivošija od XVI
vijeka dolazili iz Kuĉa, Bjelopavlića, Cuca i drugih mjesta, ta-
koĊe su ubrajani u RiĊane – sve do raspada plemena u XVIII
vijeku. Tada su formirana nova plemena: Grahovljani, Krivo-
šijani i Rudinjani.
Genetski nalazi pokazuju prisustvo haplogrupa:
J2a: Musović (L26-Z500, Crkvice, Nikšić); Samardţić
(Dragalj)
I2a: Kovaĉević (Vilusi), Subotić (Ledenice).
Narodna tradicija i stariji istraţivaĉi kao starosjedioce,
tj, predriĊanske stanovnike u Krivošijama i Grahovu pominju
Mataruge. O njima detaljnije na kraju ovog poglavlja.

Banjani
Po predanju, preci Donjih Banjana su došli iz Banjske
sa Kosova poslije poraza, a Gornji su doselili iz Crne Gore –
Katunska nahija, Bosne i Hercegovine... u razliĉitim periodi-
ma. U pojedinim varijantama predanja i Banjana i Drobnjaka
se insistira na nekim Novljanima (Slovenima) koji su u “dav-
na vremena” (pominje se ĉak VIII vijek) došli iz okoline Tra-
vnika. Po priĉi, to je izgleda bilo vrlo veliko pleme, ali je pro-
blem što ga niko ne moţe naći u do sada poznatim izvorima.
Naše mišljenje je da su to ime, ako je uopšte vjerodo-
stojno, noviji stanovnici Banjana i Drobnjaka mogli dobiti po
svom dolasku u te krajeve (XV-XVI vijek) upravo od onda-

171
M. Parović-Pešikan, Planinsko zaleĊe Rizinijuma, 159 i dalje, više
dokumenata; K. Jireĉek, Istorija Srba II, 45

171
šnjih starosjedilaca tih predjela koji su, po predanjima, u Ba-
njanima bile Mataruge, a u Drobnjacima Kriĉi. Za njih došlja-
ci su bili “novi narod” → Novljani.
Jedan od prvih pisanih pomena Banjana, pod tim ime-
nom, pada u 1310. godinu, a drugi potiĉe iz 20. marta 1379.
godine: “Vlasi Banjani”. Ova ĉinjenica je sama po sebi dovo-
ljna da pobije priĉu o porijeklu imena plemena od doseljenika
sa Kosova poslije 1389. god., kao što se kaţe u predanju. To,
meĊutim, ne znaĉi da prvi Banjani nijesu mogli doći iz Srbije,
Kosova, ili današnje sjeverne Makedonije krajem XIII, ili po-
ĉetkom XIV vijeka.
Banjani se ĉesto pominju u dubrovaĉkim i kotorskim
dokumentima i uvijek su oznaĉeni kao Vlasi, ili Morlaci.
- 1442. g. su pomenuti “Vlacchi de caton Dragasce de
Bagnanj.”
- 1428.: “Vito Danilov iz morlaĉkog plemena Banja-
na” (Vitus Danielis de generatione Morlacorum Bagnani).
- 12. maja 1430.: “Vlachos Bagnan” i njihov vojvoda
Radosav.
- 1443. godine: “U Morlakiji u mjestu zvanom Banjani
...” (in Murlachia in loco dicto Bagnani…).172
Nije taĉno utvrĊeno kako je ime plemena nastalo, ali
je jeziĉki najlogiĉnije da potiĉe od mjesta “banja” (lat. balnea
→ bagno = banja), a ne od imena/nadimka Banjo (taĉnije, Ba-
nja → Banjići), ili rijeĉi/titule ban (→ Banovići).
Od 1466. godine, kad su Turci zauzeli to podruĉje, bi-
lo je više iseljavanja i useljavanja iz raznih krajeva. Posljedica
toga je bila ĉinjenica da stanovništvo koje se nalazilo u Banja-
nima pred rat 1941. godine najvećim dijelom nije imalo veze
sa osnivaĉima plemena (odnosno, ljudima koji se pominju u
navedenim dokumentima) i ţivjelo je na tom prostoru tek oko

172
Svi citati su iz Istorije Srba I, K. Jireĉeka, 44, 77; T. Nikĉević, Nikšić,
33

172
250-300 godina. Dio onih starih i novih Banjana se preselio u
druge djelove današnje Crne Gore i Hercegovine, a od njih je
porijeklom i jedan broj porodica u Pivi.
Genetski su analizirani predstavnici sljedećih bratstava
iz Banjana:
R1a: Elezović
N1a: Tomašević, Luĉić
E-V13: Koprivica (3 testirana)
I2a: Aleksić (rod Maleševci).

Piva
Po predanju, najveći broj pivskih bratstava vodi pori-
jeklo od dvojice ljudi: RuĊa i Branila. Jedna verzija, koju je
zabiljeţio Svetozar Tomić (Drobnjak, Piva, Banjani; 217), obojicu
smješta u kasnije, tursko vrijeme, a po drugoj, oni su “došli u
Pivu još prije vremena Hercega Stefana, naselili su se na Ma-
gudama (Pluţine)” i “potiĉu od bratstva vladarske kuće Crno-
jevića”.173 Mora se, ipak, reći da ova druga verzija nije dobro
vremenski usklaĊena, jer je Herceg Stefan Vukĉić bio savre-
menik Stefana Crnojevića, zvaniĉno prvog vojvode iz te vla-
darske kuće i teško da je neko iz tog bratstva mogao ţivjeti u
Pivi prije 1400-te godine (a, ako ćemo pošteno, i kasnije).
Osim toga, ne postoji nijedan pisani izvor koji pomi-
nje nekog RuĊa, ili Branila na tom podruĉju krajem XIV, ili
poĉetkom XV vijeka. Tek u dokumentima iz druge polovine
XV vijeka (1477.) pominje se jedan RuĊo i to u nahiji Koma-
rnica, i dva Branila u krajevima koji (posredno) imaju veze sa
Pivom. Prvi, “Branil sin Bratula” je zabiljeţen kao dvadeset
osmi starješina domaćinstva u dţematu (katunu) “Heraka sina
Radka” koji “zimuje u mjestu Tupe” (Tupan?), a drugi “Bran-
il(o) sin Vlaha” je starješina jednog od rudinskih dţemata.174

173
Obren Blagojević, Piva, 382-390.
174
B. Tadić, Smrijeĉno, selo u Pivi, 68

173
 Svi ti ljudi su sigurno izdizali po pivskim planinama i
moguće je da su se i konaĉno naselili u Pivi poĉetkom(?) XVI
vijeka. Pored Banjana, jedan dio današnjeg stanovništva Pive
ĉine i potomci teritorijalizovanih stoĉara iz Rudina (Oputna),
Pilatovaca (Vlachi Pilatusi) i Gacka. Drugi dio se doselio iz
Drobnjaka, Nevesinja, sa Ĉeva... tokom posljednjih vjekova.
Neka od najstarijih prezimena/bratstava u Pivi (Lješe-
vići, Bleĉići, Tadići…) javljaju se u pisanim izvorima tek od
XVIII vijeka, mada se pretpostavlja da su postojala i u XVII-
om.
Što se “genetike” tiĉe, Piva predstavlja jednu izuzetno
zanimljivu oblast. Nalazi su otkrili prisustvo rijetke (na ovim
prostorima) haplogrupe N1a, izrazitu srodnost nekih bratstava
i njihovu vezu sa pojedinim porodicama iz Banjana (Tomaše-
vić, Luĉić).175

Kao što vidite na kartama, radi se o finsko-uralsko-si-

birskoj grupi, a njeni predstavnici u Pivi su: Kecojević, Tadić,
Bjelaković, Glomazić, Gagović i Šućur.
175
U vezi sa ovom haplogrupom postoje izvjesne nejasnoće. Naime, ona
se, po većini struĉnih sajtova/mišljenja, smatra mitohondrijalnom
haplogrupom (mt-DNK) koja se nasljeĊuje preko majke. Y-DNK grupa je
N1c. MeĊutim, pošto su testirane osobe bili muškarci (što, naravno, znaĉi
da su rezultati dobijeni na osnovu analize Y hromozoma) i s obzirom na to
da se i N1c i N1a povezuju sa istim geografskim “izvorom” (karte iznad),
mi se nećemo detaljnije baviti tim “problemom”.

174
 Istovjetna haplogrupa ovih ljudi jasno upućuje na zaje-
dniĉkog pretka (ili, u ovom sluĉaju, moţda pretke: braću Ru-
Ċa i Branila), ali porodiĉna predanja za to ne znaju. Po njima,
sva ova bratstva nemaju nikakve veze jedni sa drugima – svi
su, navodno, došli u Pivu sa razliĉitih strana i trebalo bi da su
i razliĉitog porijekla.
Ostale haplogrupe kod današnjih Pivljana su:
I2a: Delić, Kostić
E1b1b: Adţić.

IzmeĊu Banjana i Pive se nalaze planina Golija i Goli-

jani. Većina bratstava, po predanju, potiĉe od (Pavla?!) Orlo-
vića, ali ih ima i iz Cuca, sa Kosova... Do sada su analizirana
dva DNK uzorka.
Haplogrupa E-V13: Crnogorac
Haplogrupa J2b: Nikolić.

Drobnjaci
Jedno od najstarijih i svakako jedno od najĉešće pomi-
njanih plemena u arhivima. Porijeklo imena je nerazjašnjeno,
iako postoje razliĉita objašnjenja. Oblast u kojoj se pleme nas-
tanilo se i 1477. godine zvala Komarnica i nije poznato kad je
ime promijenjeno u Drobnjak.
Najrasprostranjenije predanje je ono koje govori da je
na teritoriji današnjeg Drobnjaka ţivjelo “ilirsko pleme Kriĉi”
(o kojima će nešto više biti reĉeno u dijelu pod naslovom Sta-
rosjedioci) i da su “te Kriĉe, po padu Hercegovine (?) pod Tu-
rke, potisli doseljenici iz Rudina („Novljani‟), ĉije dalje pori-
jeklo vodi do Travnika.” Kriĉi su bili prinuĊeni da preĊu Taru
i osnuju naselje na drugoj strani.
Pretpostavlja se da je formiranje plemena zapoĉeto još
na teritoriji sadašnjih Banjana (ondašnjih Rudina), jer tamo i
danas postoje Drobnjaĉka meĊa, Drobnjaĉki gradac, Drobnja-
ĉka gradina..., ali se ne zna kad su ta imena nastala.

175
 Prvi pomen rijeĉi/naziva Drobnjak pada u 1285. god.,
kad se “Vlasi Bratinja Drobnjak (Bratigna Dobrognaco), Bra-
nislav Njegomirov i sin mu Dobrosav...” obavezuju da plate
nekom Jovanu Peĉenegu deset perpera.176 Logiĉno bi bilo da
je ime plemena nastalo po Bratinjinom prezimenu(?), ali za to
nema nikakve potvrde.
“Katun Drobnjaka” je zabiljeţen već 1376. godine i iz
njega su bili: “Goitan Banilovich et Bogoslauus Dersimirich,
Vlacchi de chatone de Dobrignaci”. Zatim je 1379. pomenut
“Pripchus Radoslauich Vlacchus de catuno Drobgnachy” i ko-
naĉno, 12. avgusta 1390. g. u Dubrovniku “Micien Clapcich”,
takoĊe “Vlachus de Drobgnach”.
Tokom XV vijeka se više Drobnjaka (Bogutović, He-
raković...) javlja u kotorskim aktima. Nije poznato gdje su ti
ljudi tada ţivjeli – u Banjanima, na Njegušima... Pretpostavlja
se da je od njih nastala i porodica Petrović - Njegoš.
Iz istog vijeka imamo i ove dokumente:
- 21. avgusta 1433. godine je podnesena tuţba protiv
nekog “Vlaha Drobnjaka” koji je “in Jeserah” ukrao “tri uško-
pljena ovna (castratos )” nekom Dubrovĉaninu.
- 19. avgusta 1454. g. je zabiljeţeno kako su Drobnjaci
“ Jesera” ukrali neku tkaninu (panni).
Dakle, oĉigledno je da su se neki Drobnjaci kretali po
Jezerima 1433. i 1454. godine. MeĊutim, nema zapisa, ili po-
dataka koji bi nam i potvrdili vezu tih ljudi sa “Novljanima”,
to jest, porodicama Vulović, Kosorić, Cerović... koje su se do-
selile u Drobnjak najranije sredinom XVI vijeka.
Od tih i nešto kasnije doseljenih rodova iz raznih kra-
jeva je nastala većina današnjeg drobnjaĉkog stanovništva. Na
primjer, poslije 1668. godine je u oblast Kormana i Njegovu-
Ċe dobjeglo “800 (?!) porodica iz Kolašina i Moraĉe” koje su

176
Svi citati su preuzeti od K. Jireĉeka (Istorija Srba, 44, 45); B. ĐurĊeva,
Postanak… plemena, 138; R. Kovijanića, Pomeni… II, 171-2

176
osnovale današnje (pod)pleme Šarance, a oko rijeke Tušine,
pored Drobnjakâ, prema istoku su od “starinaca” i doseljenika
formirani još i Uskoci.
Genetski nalazi predstavnika drobnjaĉkih, šaranskih i
uskoĉkih bratstava su sljedeći:
Haplogrupa I1a: Radović, Vemić, Ţugić, Jegdić (Prev-
iš), Kasalica, Grbović (?), Cerović
Haplogrupa J2a: Pješivac (selo Uskoci, Ţabljak ← Do
Pješivaĉki od Pejovića/Pavićevića)
Haplogrupa: J2b: Mijović, Pejanović (Godijelji), Ded-
ajić/Dedeić
Haplogrupa E1b1b: Roćen (dio bratstva iz Bršna, Nik-
šić), Bojović, AnĊelić (Kolašin → NjegovuĊa)
Haplogrupa R1a: Zeković (iz Kuĉa)
Haplogrupa I2a: Jošanović, Perošević (iz Rovaca), Ka-
ljević (iz Pipera?), Obradović (Tepca), Karadţić, a istu grupu
vjerovatno nasljeĊuju i Šćepanovići iz Borovca.
[* Pripadnik bratstva Drobnjak iz Prijepolja (po preda-
nju, ali ne i DNK, potiĉe od Cerovića) je nosilac haplogrupe
I2a, a ĉovjek sa prezimenom Drobnjaković iz Priboja je R1b.]
Umjesto završnog komentara, za sada ćemo samo izni-
jeti nekoliko zapaţanja. Na prvi pogled, rijeĉ je o priliĉno ra-
znorodnom plemenu. Ipak, sljedeća ĉinjenica je nesporna: sva
“ne-I1a” bratstva su na prostor Drobnjaka došla poslije XVI
vijeka, uglavnom iz juţnih i istoĉnih krajeva. Osnovu pleme-
na su izgleda ĉinili ljudi germanskog porijekla koji, ako je po
tome suditi, nijesu istovjetni sa Vlasima-Drobnjacima iz isto-
rijskih izvora, ali ni sa Banjanima. U prilog tom mišljenju ide
i ovo: svi “Germani” (izuzev Kasalice), po tradiciji, pripadaju
upravo grupi Novljana! Prema tome, ispada da se zaista radilo
o jednoj posebnoj i, u vremenu kad su se pojavili na teritoriji
prvobitnih Drobnjaka (i Banjana?), novoj skupini ljudi.
Na ţalost, problem u cijeloj ovoj priĉi je “samo” to što
mi danas ne moţemo da pronaĊemo predstavnike/potomke tih
177
“originalnih” Drobnjaka – da li su to, zapravo, starinaĉka bra-
tstva Mandić, Kujundţić, Milašinović, Perović, Vuković, Ba-
tizić...?

Nikšići
Ne zna se taĉno gdje je ovo pleme formirano, ili prvo-
bitno ţivjelo. Po predanju, rodonaĉelnik Nikša je bio porije-
klom iz Boke (ili Grblja?), sin je nekog bana Ilijana i bio je u
“srodstvu sa Nemanjićima preko ţenske linije”, naravno.
Bilo kako bilo, to je danas priliĉno velika grupa brat-
stava nastanjenih u predjelima nikšićke Ţupe, zatim Rovaca i
Moraĉe i konaĉno, Tare i Lima. U posljednjim vjekovima su
se neki rodovi preselili i u Drobnjak, Kuĉe...
I Nikšići su, kao i ostala plemena, prilikom dolaska na
novi teren (Onogošt) zatekli starosjedioce koje su prosto zvali
“stari narod”, ili Luţani. Pretpostavlja se da su dio tih Luţana
bili oni Ugrenovići koji se pominju u dokumentima iz XV vi-
jeka. Od njih izvodi porijeklo jedan broj porodica iz Gornjeg
polja kod Nikšića.
Istorijski izvori pominju (pojedince) Nikšiće prvi put
28. septembra 1355. godine, kad se javljaju “Vitoje i Nince”,
u vezi nekog duga. Inaĉe, Nikšiće i Onogoštane treba razliko-
vati, jer se i u izvorima razdvajaju.
- 23. februara 1399. g. je zabiljeţen “Radogna Nincho-
vich de Nichsich de Zenta”. (R. Kovijanić, Pomeni...II, 144,145)
- 6. avgusta 1399. su se Dubrovĉani ţalili na Vlahe Ni-
kšiće Jeleni Balšić.
- “Krajem XIV veka Vlasi Nikšići Hrebeljan Perutinić
i Radosav Vladojević zakljuĉili su u gradu Sv. Vlaha (Dubro-
vniku) nekoliko ugovora o izradi šajaka (sukna).”177
- 40-ih godina XV vijeka “zaduţio se (u Dubrovniku)
Vuk Nikolić Vlah iz Onogošta sa još dvojicom Vlaha”.

177
Citiran B. Hrabak, Nikšić do poĉetka XIX veka, BG 1997., 24-26

178
 - 1455. godine Nikšići se, kao ĉlanovi Zetskog zbora,
nalaze meĊu potpisnicima ugovora sa Venecijom.
U XV i XVI vijeku se pleme raširilo po centralnom i
sjevernom dijelu današnje Crne Gore. Grad Nikšić i plodnije
zemljište preuzimaju Turci i takvo stanje traje do XIX vijeka,
kada su, po osloboĊenju, i grad i djelovi šire okoline (Trepĉa,
Sjenokosi, Lukovo...) ponovo naseljeni. Doseljenici su bili iz
Hercegovine, Krivošija, Moraĉe, Crne Gore i drugih krajeva.
Do masovnijeg iseljavanja u Potarje sa podruĉja Ono-
gošta je došlo i zbog toga što je taj kraj bio stalno poprište vo-
jnih sukoba zetskih i bosanskih “velikaša”, naroĉito od 1468.
do 1477. godine. Nešto prije toga datira i prvi poznati pomen
Nikšićâ u Potarju – već pominjana tuţba dubrovaĉkog kurira
iz 1447. koju je podnio protiv dvojice “Nikšića od Tare” (Ni-
chsichi de Tara)...
Pored Nikšićâ, meĊuprostor Tara-Lim naseljavali su i
Kolašinovići, Planjani, Vraneši, zatim, ako je vjerovati preda-
njima, i Kriĉi, a bilo je i drugih rodovskih grupacija: sa podru-
ĉja Brda, Crne Gore i Hercegovine. Takvo stanje, odnosno et-
niĉka slika, ostalo je tokom narednih vijek i po, a onda dolazi
do prvih sukoba sa Turcima. Od tada (XVII v.) se i to stano-
vništvo poĉinje iseljavati prema sjeveru i zapadu.
U XVIII vijeku plemenska organizacija je razbijena i
nastupa novo doseljavanje iz Hercegovine, Crne Gore i Alba-
nije, dijelom islamskog, a dijelom hrišćanskog stanovništva.
Danas mnoga bratstva, pa i plemena sa tog podruĉja
svoje porijeklo vezuju za srednjevjekovne dinaste, a svoju po-
stojbinu za Prizren, Vuĉitrn i druga tamošnja mjesta, iako se
sa sigurnošću moţe tvrditi da to nije taĉno. Sve te priĉe su na-
stale vjerovatno u XIX vijeku.178

178
Opširnije: Ţarko Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje

179
 Rovĉani
Po predanju, Nikšin sin, ili unuk(?) Gojak je ubio bana
Ugrena, koji je upravljao Nikšićkom Ţupom, i poslije toga je
pobjegao u današnja Rovca (okolina Mrtvice i MeĊurjeĉje).
Gojak je tu zasnovao porodicu i dobio ĉetiri sina: Bulata, Vla-
ha, Šćepana i Srezoja. Od njih su se formirale velike grupe ro-
vaĉkih bratstava: Bulatovići, Vlahovići, Šćepanovići i Srezo-
jevići.179
Drugu grupu Rovĉana ĉine potomci kneza Bogdana
Lješnjanina koji potiĉe sa Ĉeva, ali je u selo Brezno/Liješnje
došao iz Lješanske nahije (što znaĉi da se to nije moglo desiti
prije dolaska Turaka, kao što predanje kaţe, jer tada nije bilo
“nahija”).
U trećoj grupi su malobrojni starosjedioci i doseljenici
iz Kuĉa, Banjana, Bjelopavlića...
DNK analiza uzoraka predstavnika plemena Nikšići je
dala sljedeće rezultate:
I2a: Šćepanović (2), Boţinić/Vlahović, Vojinović, Be-
ĉanović, Ĉvorović, Bulatović, Drašković, SinĊić (Rovca, sta-
rosjedilac).
R1a: Bulatović (2 nalaza).
Kao što se vidi, genetika je pokazala/potvrdila istovje-
tno porijeklo raznih rovaĉko-nikšićkih bratstava, a isto vaţi za
ĉevsko-rovaĉka.
I2a: Ćetković, Kovijanić, Jošanović, Perošević, Vuko-
vić.
*
Prije nego zakljuĉimo priĉu o sjeverozapadnom dijelu
Crne Gore, ostalo je još da navedemo haplogrupe analiziranih
predstavnika bratstava koja ţive ispod i preko Tare, a ne pri-
padaju nekim od do sada obraĊenih plemena:

179
Bulat = ĉelik. Obje rijeĉi su iz turkijskih jezika. Srezoje ← ?!

180
 E-V13: Lisiĉić (Pljevlja)
I1a: Bajić (Pljevlja)
I2a: Gaĉević, Radović (Pljevlja), Konatar (Kolašin →
Prijepolje), Fuštić (Mojkovac)
J2b: Medojević (Mojkovac/Ćeklići), Marković (? Plje-
vlja), Ĉamdţić (Pljevlja), Rojević (Nikšić)
R1a: Španjević, Smolović (Mojkovac), Lonĉar (Pljev-
lja)
*
Komentar:
Po svemu što je do sada otkriveno, ispada da su Nikši-
ći i Ozrinići bili (i ostali) dva velika i vrlo homogena plemena
dinarsko-ilirskog porijekla koja su u onovremenim istorijskim
izvorima oznaĉavana kao vlaška. Dakle, moţe se zakljuĉiti da
su obje nauke pogodile “u sridu”.
Što se Drobnjaka i Banjana tiĉe, priĉa je drugaĉija. Na
ţalost, ĉinjenica je da je na oba podruĉja tokom vremena do-
šlo do velike promjene u sastavu stanovništva u odnosu na
XIV i XV vijek, što se vidi i po raznolikosti genetskih nalaza.
Ni broj testiranih Banjana nije baš najreprezentativniji. Sve to
nam ne dozvoljava neke precizne zakljuĉke. Trenutno je samo
oĉigledno da je ĉitav teren naseljen ljudima miješanog, prete-
ţno neslovenskog porijekla – sliĉno kao i u susjednoj istoĉnoj
Hercegovini.

Karika koja nedostaje

Posebnu zanimljivost i sa genetskog i istorijskog aspe-
kta, naravno, predstavljaju dvije izolovane “enklave” u Drob-
njacima i Pivi koje su formirali ljudi germanskog (gotskog, ili
normanskog) i finsko/uralskog porijekla. U oba sluĉaja nauke
su neskladu – na jednoj strani su Vlasi (iz dokumenata), a na
drugoj haplogrupe N1a i I1. Naizgled nespojivo. Ali, ako su te
grupe zaista ţivjele na prostoru Banjana u XIV i XV vijeku, a
zatim se i stalno nastanile u Pivi i Drobnjaku tokom XVI vije-
181
ka, postoji jednostavan naĉin da poveţemo istoriju i genetiku.
Evo o ĉemu je rijeĉ: pošto se radilo o manjim etniĉkim zajed-
nicama koje u srednjem vijeku nijesu posebno navoĊene u iz-
vorima i koje su se, svakako, najviše bavile stoĉarstvom, vrlo
je moguće da su ih kotorski i dubrovaĉki pisari, ili podnosioci
tuţbi oznaĉavali kao Vlahe, iako oni to, u stvari, nijesu bili –
taĉnije, nijesu bili dio starobalkanskog, manje ili više romani-
zovanog stanovništva.180
Tako bi se, eto, uspostavio kontinuitet (XIV-XVI v.)
izmeĊu “Vlaha Banjana” i “finsko-uralskog” dijela stanovnika
Banjana i Pive, a moţda i “Vlaha Drobnjaka” i “Germana No-
vljana” koji su to ime, kao što je i ranije nagoviješteno, mogli
dobiti od starih stanovnika ţupe Komarnica – bili oni Kriĉi, ili
već pominjana starodrobnjaĉka bratstva.

180
Osim kao Vlasi, mogli su još biti oznaĉeni kao Sloveni, Srbi, ili
Arbanasi. Ali, nijesu.
Dio stanovništva germanskog porijekla u srednjevjekovnoj Srbiji
su ĉinili Sasi (Saksonci), ali izgleda da “germanska bratstva” iz Drobnjaka
nijesu u vezi sa njima.

182
 “Starosjedioci”
U predanjima plemena iz ovog dijela Crne Gore ostalo
je tragova o susretu sa “starim stanovništvom”, o potiskivanju
tih starijih elemenata, ali i o kakvom-takvom suţivotu i mije-
šanju sa tim ljudima, mada se to pokušava sakriti.
Nikšići su zatekli Luţane o kojima je već bilo rijeĉi ra-
nije. RiĊani, Banjani i Drobnjaci su došli na teritoriju na kojoj
su ţivjeli ljudi koji su se zvali Mataruge i Kriĉi, a koji, navo-
dno, potiĉu od nekih Španja.
Većina istoriĉara i istraţivaĉa je ove grupe smatrala
“potomcima Ilira, Vlasima i Arbanasima” koji su ili nestali, ili
preţivjeli u neznatnom broju. MeĊutim, niko od njih (sve do
rada Planinsko zaleĊe Risna, gospoĊe Parović - Pešikan) nije
obratio paţnju na sljedeću pojavu: toponimi koji u sebi sadrţe
ime Mataruga mogu se naći na (pre)širokom prostoru za jedno
pleme, pa makar ono bilo i ilirsko. Ako se bliţe prouĉi topo-
grafija ovih naziva izaći će na vidjelo znaĉajna ĉinjenica da su
svi ti toponimi vezani upravo za seoska, ili banjska naselja u
ravnijim predjelima i kotlinama – RiĊani su na Grahovu našli
Mataruge; u XV vijeku je blizu Stona bilo selo Matarughe; na
sjeveru Crne Gore nalazila se nahija Mataruge, a danas ima-
mo naselje Mataruge kod Pljevalja; zatim, u Srbiji postoje se-
lo Mataruge i Mataruška banja kod Kraljeva, pa Mataruge kod
Brodareva. Kod Banja Luke se nalazi zaselak Mataruge,181 a u
povelji Stefana Prvovjenĉanog manastiru Sv. Bogorodice na
Mljetu se pominje Motruţnica koja se takoĊe dovodi u vezu
sa Matarugama. Po svemu tome, da se zakljuĉiti da su ti ljudi
dobili ime po nekoj (ilirsko-vlaškoj?) rijeĉi koja ima veze sa
banjama, ili “ljekovitim” predjelima.
Pretpostavka o njihovom neslovenskom porijeklu je,
izgleda, nastala iskljuĉivo na osnovu tog imena. Ĉesto su po-
vezivani sa prezimenom arbanaške porodice Matarango, koja

181
M. Parović-Pešikan – Planinsko zaleĊe Risna, 75

183
se spominje od XIII vijeka, a Milan Šuflaj je upozoravao na
rijeĉ mataris = dţilit i tvrdio je da su Mataruge dobile ime po
toj vrsti oruţja.
U kotorskim i dubrovaĉkim zapisima se javljaju poje-
dinci sa prezimenom Matarugić, Matarussio, a spominju se i
Mataruge kao grupa. Imena pomenutih su većinom slovenska.
Niko od njih nije u nekom dokumentu oznaĉen kao Sloven,
ali ni kao Vlah, ili Arbanas.182
Sa sliĉnog stanovišta se posmatraju i Kriĉi. Za istori-
ĉare oni su dio, ili ogranak Mataruga, a sa njihovih prvobitnih
staništa (oblast Bukovice i Jezerâ) su ih pomjerili Drobnjaci.
Zatim, na osnovu imena, koje se povezuje sa “traĉkim, ili ilir-
skim” rijeĉima krisio, krusi, tvrdi se da su Kriĉi bili staro ilir-
sko pleme ĉiji potomci danas ţive juţno od Pljevalja.
Kriĉi se javljaju u pisanim izvorima 1264. g. u povelji
Stefana Uroša, zatim 1453. (de Crizche)..., a obiĉno su pita-
nju pojedinci sa takvim imenom ili prezimenom (Kriĉko, Kri-
ĉković, Kriĉan…) bez etniĉkih oznaka. Teorija o Kriĉima kao
“starom plemenu” je neodrţiva, jer se oni kao pleme (uslovno
reĉeno) javljaju tek sa pomenom nahije Kriĉak – pet katuna, u
drugoj polovini XV vijeka. TakoĊe, sliĉno kao i u sluĉaju Ma-
taruga, toponimi sa osnovom Kriĉ- se nalaze na prostoru od
Crne Gore do Hrvatske. Postoje Kriĉina u Bribiru, Kriĉke kod
Drniša, Kriĉići u okolini Jajca, Kriĉke kod Pakraca, Kriĉak
kod Pljevalja… Pitanje je samo koliko su stari ti nazivi, i mo-
gu li se uvijek dovesti u vezu sa “narodom”, ili nekom seo-
bom?!183
Na kraju, nejasno je zašto se za objašnjenje imena tra-
ţe traĉke, ili ilirske rijeĉi (?), kad postoji sasvim bliska rusko-
slovenska rijeĉ кричат sa znaĉenjem vikati.
182
Po genetskom nalazu, pripadnik bratstva Gaĉević iz sela Mataruge kod
Pljevalja je nosilac haplogrupe I2a.
183
Predstavnici porodice Kriĉka iz mjestaKriĉke kod Drniša i Skradina
imaju haplogrupu J2b.

184
 Mišljenja o Španjima su podijeljena. Objašnjavaju ih i
kao ostatke predslovenskog stanovništva i kao zemljoradniĉko
-zavisno slovensko stanovništvo. Ime Španj se dovodi u vezu
sa nazivima kao što su etrursko Spanius i Španija, ali takoĊe i
sa albanskim plemenom Špata koje se javlja oko Skadra i Dri-
vasta poĉetkom XIV vijeka. Postoji i objašnjenje, uvrijeţeno
u narodu, da su Španji bili “ćosavi ljudi”, a ζπαλόο /spanos/ na
grĉkom zaista znaĉi ćosav, bezbrad.
Zanimljivo je i tumaĉenje gospoĊe Parović-Pešikan po
kome je ime poteklo od rijeĉi ţupan, tj. span, koja je avarskog
porijekla. Odnos imena Španj prema span (ţupan) je lingvi-
stiĉki objašnjen kao odnos prisvojnog pridjeva prema imenici.
U pitanju je oblik koji je dobro saĉuvan u starijem crnogor-
skom govoru. Na primjer, Nikolj dan (od Nikolin), ili Rado-
njeţ do (od Radonjin, Radonjegov), Bojanje brdo (od ? Bojan
/a)... Tako je i ime Španji moguće objasniti kao “spanovi, to
jest, ţupanovi ljudi” – ljudi zavisni od ţupana, a na kraju kra-
jeva i kao “seljaci iz ţupe”.184

184
M. Parović-Pešikan – Planinsko zaleĊe…, 75.
Kao što je već navedeno ranije, ĉovjek iz bratstva Španjević je nosilac
haplogrupe R1a.

185
 V

SVIJEST I NACIJA

186
 Krajem XV vijeka skoro cijela teritorija današnje Cr-
ne Gore pada pod tursku vlast i time se završava istorijski pe-
riod u kome je, najvećim dijelom, i završen proces formiranja
etniĉke strukture stanovništva. Od tada prestaju veća doselja-
vanja i dešavaju se preteţno ili unutrašnje migracije, ili iselja-
vanja u Srbiju, Istru, Rusiju...
Sada je potrebno postaviti nekoliko naizgled jednosta-
vnih, ali kljuĉnih pitanja, bez kojih ovaj rad ne bi predstavljao
zaokruţenu cjelinu.
- Dakle, ako je taĉno (a, kad se sve uzme u obzir, ispa-
da da jeste) da je stanovništvo neslovenskog porijekla ĉinilo
ogromnu većinu na tlu Crne Gore u današnjim granicama po-
ĉetkom XVI vijeka, kao i da slovensko stanovništvo juţno od
Tare od XIII do XVI vijeka nijednom nije jasno oznaĉeno kao
srpsko – kako je bilo moguće da iz takve mješavine postanu
“najbolji i najĉistiji Srbi na Balkanu”, “srpski Spartanci”...?
- Odakle potiĉe srpska svijest koja postoji kod velikog
broja ljudi u Crnoj Gori?
- Crnogorska svijest i nacija?!

187
 Srpska svijest u Crnoj Gori

Gotovo svi istraţivaĉi koji su se bavili postankom i ra-

zvojem narodâ u Crnoj Gori su ili tvrdili da je “preovladavao
srpski elemenat” i da se zahvaljujući tome kod “Crnogoraca”
odrţala srpska svijest; ili da su Crnogorci, odnosno, njihovi
preci, od najranijih dana bili Sloveni (i to iz Polablja), a da su
predslovenski elementi bili tako malobrojni da nijesu bitnije
uticali na njihovu etnogenezu.
Nasuprot tome, mi smo nakon udruţenog rada istorije
i genetike došli do saznanja da pribliţno dvije trećine današ-
njeg stanovništva Crne Gore potiĉu od Ilira i Traĉana, to jest,
ljudi koji su tokom srednjeg vijeka bili imenovani kao Vlasi i
Arbanasi, a da treću trećinu ĉine ljudi keltskog, grĉko-kavkas-
ko-semitskog, slovenskog, germanskog... porijekla.
TakoĊe smo shvatili da su “slovenske” i “srpske” teo-
rije proizvod više stvari, ali, iznad svega, nedovoljnog znanja
i parcijalnog posmatranja i analiziranja pojedinih djelova ono-
ga što se moţe naći u istorijskim izvorima. I, to ćemo ostaviti
bez komentara. Umjesto toga, pokušaćemo da otkrijemo i ob-
jasnimo istorijsko-geografske, kulturne i politiĉke uzroke nas-
tanka tzv. “srpske svijesti” – jednog od osnovnih faktora u
nacionalnom opredjeljivanju dijela stanovnika Crne Gore.

Istorijska pozadina (XII – XVII vijek)

Ako je suditi po sadrţaju Kraljevstvu Slovena, jedinom
djelu nastalom u Duklji u XII vijeku, sasvim je izvjesno da
nikakva srpska nacionalno-kulturna svijest nije postojala kod
gotsko-slovensko-dalmatinskih stanovnika Gornje Dalmacije
iz vremena dukljanskih kraljeva i kneţeva. U stvari, teško da
su je imali i stanovnici Raške/Srbije IX-XII vijeka.
MeĊutim, sa politiĉkom prevlašću Raške u Zeti s kraja
XII vijeka došlo je i do raške kulturne prevlasti. “Raški knji-
ţevni centri preuzimaju ulogu tvoraca jedne nove i drugaĉije

188
tradicije, koja će u XIII i XIV vijeku doţivjeti veliki uspon.”
(Istorija CG II/1, 95)
Nosioci te nove tradicije su bili srpska pravoslavna cr-
kva i drţava, ali su njene temelje postavili visokosvjesni i am-
biciozni ĉlanovi dinastije Nemanjić. Prihvatajući ĉinjenicu da
su Srbi postali hrišćani relativno kasno, oni su uloţili velike
napore da izgrade svoju tradiciju i pribave osobene simbole.
Iz tog razloga je vjerovatno i utvrĊeno slavljenje krsnog ime-
na, to jest slave, kao jednog od zaštitnih znakova srpske crk-
ve. A, osim toga, bilo je potrebno imati “sopstvene svece i pa-
trone na nebesima”, pa su kultovi vladara svetitelja šireni po
cijeloj zemlji i snaţno su uticali na jaĉanje autoriteta dinastije:
“dali su povoda da se Nemanjini potomci smatraju svetorod-
nim i to su naglašavali kad god su mogli. Svetorodnost je ĉla-
nove dinastije visoko uzdizala iznad ostalih ljudi, pa su neki
kasniji vladari (ali i obiĉni ljudi) osećali potrebu da se genea-
loški veţu za Nemanjiće.”185
Tokom XIII v. dolazi do uspostavljanja srpske crkve i
na teritoriji Zete, a ubrzo i do prodora kultova Sv. Simeuna i
Save. To se vidi i po uvoĊenju sluţbi u crkvama koje su po-
svećene tim svecima, a kasnije, u XV vijeku, i po prepisivanju
srpskih rodoslova. TakoĊe je oĉigledna i pojava “srpske” vla-
stele kao zastupnika interesa Nemanjića u pomorskim zemlja-
ma. Ali, i u tom periodu se “u zetskim crkvama odraĊuju slu-
ţbe na osnovu ĈetvorojevanĊelja u kojima se odrţava starija
tradicija jevanĊelskog mjesecoslova, a u njima nema srpskih
svetaca”. Zatim, pišu se i prepisuju krmĉije (zakonopravila) iz

185
Istorija srpskog naroda I, 272
Ovi kultovi su svjesno razvijani i šireni kasnije, naroĉito u XVIII
i XIX vijeku, a obogaćeni raznim novim detaljima i tradicijama, postaju
osnova nacionalne ideologije. Širila ih je crkva koja je na taj naĉin ţeljela
da zadrţi svoje vjernike (razapete izmeĊu katoliĉanstva i islama) koji su u
meĊuvremenu naselili široke prostore od Hrvatske, preko MaĊarske do
Rumunije. “Zahvaljujući” tome su se teritorija, uticaj i prihodi srpske
crkve znaĉajno povećali u XVI i XVII vijeku.

189
kojih se izostavljaju imena i zasluge srpskih svetaca (Iloviĉka
krmĉija, 1262.), a 1453. godine se, po nalogu zetskog arhiepi-
episkopa Josifa, pojavljuje prepis Vlastareve sintagme, jednog
vizantijskog pravnog djela koje je bilo u direktnoj suprotnosti
sa interesima srpske crkve i drţave.186
Ipak, kljuĉni razlog zbog ĉega na prostoru Dioklitije/
Zete nije došlo do većeg prodora srpske svijesti tokom cijelog
trajanja srpske drţave je jasna politika srpskih vladara koja je
manje-više dosljedno poštovala teritorijalnu podjelu na srpsku
i pomorsku/zetsku zemlju i, moţe se slobodno reći, insistirala
na nesrpskom (uglavnom, arbanaškom) etniĉkom oznaĉavanju
stanovništva Pomorja zetskog.
U drugoj polovini XIV i u XV vijeku dolazi do doda-
tnog slabljenja srpskog uticaja, što se lako zakljuĉuje iz ovih
nespornih ĉinjenica:
- raspada se srpska drţava;
- zetski vladari postaju katolici;
- zetski episkopi prihvataju vizantijske pravne standar-
de, ili se odmeću od svjetovne vlasti srpskih despota;
- zetski vladari postaju mletaĉke vojvode;
- dolazi do etniĉkih promjena ĉak i na prostorima koji
su bili vrlo podloţni srpskoj crkvi i drţavi – ono staro srpsko-
slovensko stanovništvo sa sjevera Crne Gore (tadašnje Raške
ili Srbije), koje je moglo biti nosilac srpske nacionalno-kultur-
ne svijesti, je u XV vijeku najvećim dijelom zamijenjeno no-
vim, drugaĉijim doseljenicima, a sliĉna pojava je zabiljeţena i
u ostalim pitomijim djelovima Crne Gore.
U tim okolnostima su Sv. Simeun i Sava i srpska tradi-
cija sigurno i dalje bili sastavni dio ţivota pravoslavne crkve,
ali nijesu mogli imati većeg uticaja ni na vladare (osim u po-
menutim sluĉajevima kad se iz toga mogla izvući kakva poli-
tiĉka korist), ni na stanovništvo. Većina novih plemena je pri-

186
Istorija CG II/1, 108-113; Istorija CG II/2, 383-4

190
padala pravoslavnoj crkvi, ali od 1459. ne i srpskoj patrijaršiji
koja je tada ukinuta, nego ohridskoj arhiepiskopiji, iako je ce-
tinjska mitropolija od 80-ih godina XV vijeka suštinski samo-
stalno djelovala.
TakoĊe, iz turskih popisa se vidi da pridošlice u Pota-
rju, na primjer, imaju vrlo malo popova.
Do pojaĉanog djelovanja crkve će doći opet u drugoj
polovini XVI vijeka – sa obnovom Pećke patrijaršije (1557).
MeĊutim, ni tada, a ni u najvećem dijelu XVII vijeka, njen rad
nije bio nacionalno obojen – što potvrĊuju i dogaĊaji i doku-
menti.
Evo o ĉemu se radi.
Poĉetak turske uprave u Crnoj Gori u XVI vijeku obi-
ljeţavaju relativno mirni, a povremeno ĉak i prijateljski odno-
si crkve i turske vlasti, kao i dobra saradnja turske vlasti i ple-
menskih glavara. Crkva se u sporovima i u oĉuvanju imanja
oslanjala na domaće pravo (povelje i dokumenta Crnojevića),
ali ponekad i na pomoć Turaka – sve do XVII vijeka, kad do-
lazi do potpunog okretanja Veneciji.
Ĉetrdesetih godina XVII vijeka vladika Mardarije po-
ĉinje pregovore sa Mletaĉkom drţavom i prihvata uniju, a na
sliĉan naĉin razmišljaju i u sinodu srpske crkve. U takvim us-
lovima je više nego jasno da ni srpski sveci, ni srpska tradicija
ne mogu biti osnov politiĉkog i ideološkog promišljanja kako
vladike i crkve u cjelini, tako ni naroda.

Kad dolazi do okretanja srpskoj tradiciji?

Ukratko: tokom XVI-og i u poĉetkom XVII vijeka nije
bilo nekih većih sukoba sa Turcima na prostoru današnje Crne
Gore, osim u primorju. U staroj Crnoj Gori, koja je imala au-
tonomiju u okviru Skadarskog sandţaka, i crkva i vodeći ljudi
su bili uz tursku vlast, jer je ona bila garant oĉuvanja i širenja
njihovih imanja i privilegija. Crkva je ekonomski ojaĉala, na-
roĉito cetinjski manastir, i ĉak je pozivala Turke da joj pomo-

191
gnu u odbrani imanja, a glavari su bili oslonac vlasti u priku-
pljanju poreza.187
“Idila” se kvari u drugoj polovini XVI vijeka – turski
feudalci poĉinju da prelaze Moraĉu i kupuju imanja u (staroj)
Crnoj Gori. Podaci iz 1570. godine pokazuju da je u odnosu
na 1523. godinu broj imanja u muslimanskim rukama veći za
trećinu, što potvrĊuje ubrzan proces islamizacije stanovništva.
Pojaĉano preuzimanje imanja (“ĉitluĉenje”) je predsta-
vljalo prvo opasnost za slobodne seljake, a zatim, zajedno sa
islamizacijom, i za glavare koji tako gube i vaţnost i moć. Na
drugoj strani, crkva postepeno gubi i vjernike i zemlju – što će
reći, razloge postojanja. Nešto se, dakle, moralo ĉiniti.
Tokom XVII vijeka su se odnosi sa turskim feudalci-
ma toliko zaoštrili da se Crna Gora i zvaniĉno priklanja Vene-
ciji, a u Kandijskom i Morejskom ratu crnogorska, brdska i
hercegovaĉka plemena, kao njeni saveznici, zapoĉinju borbu
za svrgavanje turske vlasti.
MeĊutim, odnose sa Venecijom u XVII vijeku karak-
terišu i usponi i padovi. Bilo je to više od 50 godina muĉnih i
teških dogaĊanja, zahvaljujući nedostatku vizije i neiskrenosti
i jednih i drugih, kratkoroĉnim i promašenim akcijama i plan-
ovima, plemenskoj ograniĉenosti i rastrzanosti...
Na kraju se završilo tako da se nije moglo nazad Tur-
cima, a ni dalje sa Mleĉanima.
E, upravo tu, na prelazu iz XVII u XVIII vijek se i de-
šava preokret u naĉinu razmišljanja prvo crkvenih poglavara u
Crnoj Gori, a potom i naroda. Na scenu i vladiĉanski tron stu-
pa prvi Petrović, a iluzija o tome da će Mleĉani pomoći i za-
štititi hrišćansko stanovništvo je zamijenjena iluzijom da će to
uĉiniti slovenska, pravoslavna, moćna Rusija.
Slovenstvo, a zatim i “srpstvo”, ulaze u Crnu Goru na
velika vrata.

187
Branislav ĐurĊev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, 108

192
 Šta je olakšalo prihvatanje srpske kulture i tradicije?
Sa sigurnošću se moţe reći da su tokom XV vijeka je-
dini nosioci srpske tradicije/ideologije u Crnoj Gori i oko nje
bili pripadnici/potomci one srpske vlastele koja je bila u suko-
bu sa zetskim vladarima. Ona brojnija “novopeĉena vlastela iz
redova poglavica stoĉarskih druţina, razliĉitog stupnja razvi-
tka... nije imala razloga da bude vjerna toj vrsti tradicije…”.188
Bar u poĉetku... Ali, od XVII vijeka su se “potomci Nemanji-
ća” poĉeli mnoţiti na razne naĉine.189 Pored liĉnih interesa,
glavni razlozi za takvu promjenu u naĉinu razmišljanja su bile
ove ĉinjenice:
- Od XVI do XVIII vijeka se pod Turcima odvijao in-
tenzivan proces zbliţavanja raznih etniĉkih grupa, a nikakve
drţave osim mletaĉke, ili turske nije bilo. Srpska crkva je bila
jedina karika koja je povezivala svo pravoslavno stanovništvo
na zapadnom i centralnom dijelu Balkanskog poluostrva.
- Ogromna većina stanovništva je bila nepismena i bez
svog kulturnog nasljeĊa – pisana vlaška i arbanaška tradicija
nije postojala, a (opšte)zetska je tek hvatala korjene.
- Srpska svijest je postepeno dobijala na uticaju i pre-
ko naziva za vjeru, sveštenike i pravoslavno stanovništvo koje
su od XVI vijeka prvenstveno koristili katoliĉki dostojanstve-
nici, misionari i izvještaĉi. U latinsko-italijanskim dokumenti-
ma iz XVII vijeka najveći dio teritorije današnje Crne Gore je
(opet) smatran dijelom neke nepostojeće “kraljevine Srbije”;

188
Ţ. Šćepanović – Srednje Polimlje i Potarje, 80-1
189
Mnogi su plemići skorojevići traţili i dobijali “potvrde” od kaluĊera da
vode porijeklo od Nemanjića, ili neke druge vladarske porodice. Tako su
se, na primjer, 1649. g. na osnovu “starih knjiga” kaluĊeri iz Moraĉe
uvjerili u nemanjićko porijeklo nikšićkog vojvode Petra Gavrilovića. A,
zanimljivo je da se isti ĉovjek, iste godine, zajedno sa još oko 40 knezova,
popova…, nalazi na spisku Nikšićâ koji su prišli rimokatoliĉkoj crkvi.
(Spisak Bartolomea od Verone, cit. B. Hrabak, Nikšić…, str. 229.)

193
 - Nadogradnju su izvršili pismeni ljudi, u prvom redu
vladike iz kuće Petrovića, koji su o prošlosti uĉili iz crkvenih
knjiga, srpskih ljetopisa i rodoslova, ili od ljudi “uvezenih” sa
strane. Nedostatak sopstvenih hronika se pokušao nadomjesti-
ti od XVIII vijeka, ali je u tim djelima prevagnuo uticaj istori-
jskih okolnosti i novoobnovljene stare ideologije. Sve što nije
bilo “u skladu” je mijenjano, ili zaobilaţeno.

Geografija XVI i XVII vijeka

Po raspadu srpske drţave u XIV i XV vijeku u Zeti se
javljaju dvije nove dinastije koje izgraĊuju sopstvenu patriu i
sopstvenu zetsku tradiciju, manje, ili više naslonjenu na viza-
ntijsko-srpsku i na latinsko-primorsku kulturu, koje paralelno
postoje na teritoriji Zete i okoline od XIII vijeka. MeĊutim,
dolaskom Turaka sve oblasti (drţave) nestaju, a plemena gube
već ustaljenu odrednicu “zetska”, jer postepeno nestaju i Zeta
i zetski zbor, a javljaju se nove geografske cjeline: Crna Gora,
Brda i Hercegovina.
Tako, većina plemena, od RiĊana i Banjana, preko Ni-
kšića, Drobnjaka i Moraĉana, pa Bjelopavlića, Mataguţa, Tu-
za, Hota, do Kuĉa, Pipera, Klimenata, Vasojevića... ostaje van
nove, koliko-toliko autonomne oblasti pod imenom Crna Go-
ra.
Nestankom drţave nestalo je i glavnog vezivnog tkiva
koje je objedinjavalo zetska plemena i vlastelu i koje je moglo
da utiĉe na stvaranje naroda i nacije, bez obzira na porijeklo.
Zetska tradicija je polako nestajala van granica Crne Gore, a
njeno mjesto su zauzimale posebne, plemenske tradicije.
Ipak, iz 1559. godine je ostao ćiriliĉni zapis jednog ka-
luĊera: “У Црној Гори у предјел х Зете земље”, koji potvr-
Ċuje da je zetska tradicija tada još uvijek bila “u ţivotu”.
Od kraja XV vijeka se ustaljuju Skadarski i Hercego-
vaĉki sandţak, a granica izmeĊu njih je išla od Kotora, grani-
com stare Crne Gore i Gornje Zete do Komova i Plava.
194
 Primorje su drţali Mleĉani.
U italijanskim i ćiriliĉnim dokumentima iz XVI i XVII
vijeka ova podjela obiĉno nije poštovana, pa je Hercegovina
bila dio Dalmacije, Ilirije, Makedonije, Srbije...
Po izvještaju anonimnog pisca iz 1570. godine od Ba-
ra poĉinje Dalmacija, a od Ucinja Albanija.190 Ali, u više ita-
lijanskih/mletaĉkih dokumenata sa poĉetka XVII vijeka veliki
dio jugoistoĉne Crne Gore je smatan dijelom Albanije.
Vojvoda Grdan i ostali “glavari Rumelije” (Li conti et
capi principali di Hurumelia) su 1608. poslali pismo vojvodi
Savojskom u kome mu poruĉuju da ga primaju “za svog kralja
i cijele Rumelije” (tur. “zemlje Romeja”).191
Godinu dana kasnije (1609.) nastao je izvještaj koji se
pripisuje Aleksandru Nikolinu iz Paštrovića. U tom spisu au-
tor kaţe da je “poslan od svog naroda da potraţi katoliĉkog
vladaoca koji će pomoći osloboĊenje naroda makedonskog od
Turaka.” U Makedoniju su, po njemu, spadali Bugarska, Srbi-
ja, Crna Gora, Hercegovina i još neki krajevi.192
KaluĊeri manastira Moraĉe 1615. g. takoĊe pišu da je
njihov manastir “в обл сти херцеговској в з п дних стр н
и предјел х м ћедонских“.193
Biskupi Orsini i Andreasi 1623. tvrde da se “Ilirija, ili
današnja Hercegovina... dijeli na donju i gornju... Gornja na
zapadu ide do rijeke Neretve, a na istoku se graniĉi sa Albani-
jom i Skadarskim jezerom.” (La Iliria, a q[ues]ti tempi detta
Herzegovina... La superiore da Occid[en]te principia a detto
fiume Narrona, da Oriente confina con l'Albania e Laco de
190
Starine XII, Relazione dell Albania, 193
191
Jovan Tomić, Pećki patrijarh Jovan, 102
192
Cit. J. Tomić (Discorso intorno a gli Macedoni...), n.d., 134
193
Jevto M. Milović, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-
1728), Istorijski institut NR Crne Gore, Cetinje, 1956.

195
Scutari.) Stanovništvo ĉine: Turci, katolici i Šizmatici, to jest,
“raskolnici”, ili pravoslavci.194
Petar Mazarek (barski nadbiskup od 1624 do 1634) je,
prilikom svog putovanja po Bugarskoj, Srbiji, Ugarskoj i Bo-
sni 1623-4. godine, napisao da se u Srbiji nalaze ova mjesta:
Prizren, Skoplje, Kratovo, Novo brdo, Janjevo, Priština, Tre-
pĉa, Prokuplje (Procopie), Jagodina (Jagodno) i Smederevo, a
Beograd je bio na granici Ugarske. Stanovnici su, uglavnom,
Serviani (ili Serviani Schismatici), Turchi i Catolici.
[Sliĉan opis je 1640. g. dao i nadbiskup ĐorĊe Bjanki.
Stanovnici su tada bili: christiani (katolici), infedeli (Turci) i
scismatici (pravoslavni), a govorili su “in lingua illirica”.195]
Za Bosnu je Mazarek rekao da poĉinje od Novog pa-
zara, a da se “na strani prema moru nalazi vojvodstvo Sv. Sa-
ve, odnosno Hercegovina u kojoj su Hum, Popovo i Gradac.”
U Bosni ţive “tri vrste naroda” (Tre sorti di gente): “Turchi,
Schismatici et Catholici.”196
Mitropolit crnogorski Mardarije je 1639. i 1640. u ne-
koliko pisama napisao da je: “...епископ кир М рд рије од
предјел м keдонских, од земље црнегоре, од м н стир
Цетињ ”, a vjernici su mu “пр восл вни христи ни от чин
грческог ”.197
Ali, za razliku od njega, malo prije pominjanih kaluĊe-
ra iz Moraĉe, Mazareka..., oĉigledno je da su mnogi katoliĉki
misionari i izvještaĉi, vjerovatno iz politiĉkih razloga, zane-

194
Jaĉov Marko, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o
Srbima, knj. 1, 8-9
195
J. Radonić – Rimska Kurija i juţnoslovenske zemlje, 107
196
Starine XXXIX, 1-48; Spisi Kongregacije za propagandu vere..., 213
197
Starine XXV, 167-9. Isti mitropolit je u nekoliko pisama iz 1640-ih
opisan kao “grĉki biskup cetinjske crkve” (Vescovo Greco della Chiesa di
Cetigne). /Jaĉov Marko, Le Missione Cattoliche Nei Balcani Durante la
Guerra di Candia Vol 1, Dokumenti br. 33, 42/

196
marivali faktiĉko stanje (stabilnu tursku drţavu) i smatrali da
pored “prave” Srbije, postoji i neko (nepostojeće) “kraljevstvo
Srbije” koje najĉešće obuhvata i Hercegovaĉki sandţak, a po-
nekad i skoro svu teritoriju današnje Crne Gore. Jedan od “re-
prezentativnijih” opisa prve vrste je onaj iz 1681. g. po kome:
Srbija “stiţe rijekom Drinom u Hercegovinu ..., završava se
na obali mora, zaobilazi Crnu Goru iznad Kotora, pa Gornju
Zetu...” i ide prema Visitoru. (...arriva sù l‟fiume Drino d‟He-
rzegovina, e tenendo verso l‟occidente pone il termine sù la
riva dell‟Adriatico; ivi abbranciando Montenegro sopra Catta-
ro, e la Zenta Superiore...).
[Na poĉetku ovog opisa, autor, nadbiskup Petar Bog-
dani je zabiljeţio da “su se narodi koje zovu Srbima zbog rata
sa Turcima povukli ispod Temišvara.” (...Popoli, quali il Con-
cilio Constansiense chiama Serbi* e per le guerre de Turchi si
ritirarono appresso Temisfar.)]198
Od izvještaja koji pod Srbijom podrazumijevaju i sve
“pravoslavne” djelove Skadarskog sandţaka, treba istaći one
Franciska Leonardisa (iz 1637. i 1638.) koji se odnose na “Cr-
nu Goru i Donju i Gornju Zetu i druge provincije Srbije pune
šizmatika” (Montenegro, Zenta inferior, e Superiore, et altre
Provincie della Servia, piene di Scismatici).
Inaĉe, po istom ĉovjeku, u Zeti su (1640.) bili: Podgo-
rica, Vasojevići (Vassovichi), Bratonoţići, Bjelopavlići, Pipe-
ri, Mikulići, Krajina, Mrkojevići (Marcovichi) i dio Spiĉa. A,
“Crna Gora se proteţe od granice Risna do teritorije Skadra u
duţini od pedeset milja.” Pod crnogorskim episkopom su “još
Paštrovići, Grbalj, Luštica i Krtole. Crna Gora i Grbalj su po-

198
Relazione dell‟Arcivescovo Pietro Bogdani, Scopie, 1 gennaio 1681.
Nešto drugaĉiji opis je dao 1661. (Dokument br. 408 u Le Missione
Cattoliche... Vol. 2)
*Od XVII vijeka Srbija u latinskim i italijanskim dokumentima
postepeno postaje Serbia (umjesto Servia), a ime Serbi (prije svega za
ljude iz Srbije) se moţe naći i u izvještajima Mazareka, Demskog...

197
danici turski, a Krtole, Paštrovići i Luštica republike Veneci-
je.” (Sotto il Vescovato di Montenero, oltre tutto Montenero,
chesi distende dalli confini di Rizzano sin'al Territorio di Scu-
tari per cinquanta miglia in longhezza; son'anco Pastrovichi,
Garibagl, Lustizza, e Cartoli... Montenero, e Garbagl sono so-
ggetti al Turco. Cartoli, Lustizza, e Pastrovichi alla Republica
Veneta.)199
Ubrzo nakon pojave ove “katoliĉko-srpske” geografije
koju su katoliĉki dostojanstvenici zasnivali na granicama juri-
sdikcije srpske patrijaršije, desila se i promjena u naĉinu raz-
mišljanja pravoslavnog sveštenstva i stanovništva. To se naj-
bolje vidi po pismu iz manastira Moraĉa (1648. god.) u kome
sinod srpske crkve obavještava rimskog papu, “našeg velikog
Gospodina i Gospodara” (nostro gran Signore et Padrone), da
je po smrti “patrijarha srpskog i Pomorskog” (serviano e Ma-
ritimo) Pajsija, izabran novi patrijarh (Gavrilo). Na kraju tog
pisma, poslije izjave pokornosti “njegovom boţanskom veli-
ĉanstvu” (siamo obedientissimi a Sua Divina Maesta), stoji da
je pisano u “zemlji Srbiji/srpskoj zemlji (nella terra di Servia)
u carskom manastiru od strane sinoda u Moraĉi”, a potpisao
ga je “Pajsije mitropolit Budimlje i Albanije”.
U sliĉnom tonu je i ćiriliĉno pismo papi iz 1654. god.,
takoĊe iz Moraĉe, koja je “зд ње у српској земљи” i u kome
se pominju “краљ(!) Симеун српски” i sabor na kom je bio
narod “кршћ нски”: “сви се покл њ мо твојему светому и
великому п стиру н челнику, и светих ногу твојих стопе
љубимо недостојним усн м н шим...”200

199
Jaĉov Marko, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o
Srbima, knj. 1, 321, 481
200
Starine XXV, 169-70, 179-181

198
 Označavanje stanovništva
Turci po svom dolasku nijesu pravili neke velike etni-
ĉke razlike meĊu zateĉenim stanovništvom i svo pravoslavno
stanovništvo na Balkanu su zvali Rum milet ili narod Rumeli-
je. U prvim defterima su novoosnovane nahije po Skadarskom
i Hercegovaĉkom sandţaku najĉešće oznaĉavane kao vlaške, a
onda su korišćene odrednice hrišćani/nemuslimani i muslima-
ni. Kasnije su hrišćani dijeljeni na sirfmileti i latinmileti (Srbe
i Latine). Muslimani su postali Turci, a u fermanu (proglasu)
Mehmeda IV iz 1680. g. su kao narodi navedeni: Grci (Rum),
Arbanasi (Arnaut), Srbi (Sirf), Vlasi (Eflak) i Bugari (Bulgar).
Od XVI vijeka naziv Vlah, kao oznaka za ljude iz po-
jedinih crnogorsko-hercegovaĉkih plemena, polako nestaje iz
latinskih (nešto ranije i ćiriliĉnih) dokumenata i ustupa mjesto
nazivu Morlak. Mletaĉki i drugi (latiniĉni) izvori XVI i XVII
vijeka ĉesto tako zovu stanovnike (stare) Crne Gore i Herce-
govine.
Naziv Crnogorac (Montenegrin) se u mletaĉkim doku-
mentima XVII vijeka odnosio na pripadnike plemena koja su
ţivjela u brdima izmeĊu rijeka Zete, Moraĉe i Jadranskog mo-
ra i bio je i geografska i narodna odrednica.
Katolici su i dalje Latini, ili christiani del rito romano,
ili samo Catholici.
Presbyteros Sclavos i fede Sciava (slovenski popovi i
slovenska vjera) iz XV vijeka postaju: serviana setta (sekta),
rito di Serviani, rito greco, ili graeco-serviano. Pravoslavci su
šizmatici, ljudi srpske vjere/obreda (populi del rito serviano),
a zatim, od druge polovine XVI vijeka, i serviani, ili graeci.
Ipak, pojedinci iz ovih krajeva su, već poĉetkom XVI
vijeka, u inostranstvu oznaĉavani kao Srbi.
Štampar Boţidar Vuković je tada ţivio i radio u Vene-
ciji i bio je ĉlan grĉkog crkvenog Bratstva svetog ĐorĊa. Kad
je plaćao ĉlanarinu, u knjizi Bratstva je upisivan kao “Dioni-
sio della Vechia, de la nation Serva” (što se, kad smo već kod
199
toga, ne prevodi/ĉita kao “Boţidar od Veĉe”, nego kao “Boţi-
dar od Starice/Vekja”) i moţe se reći da je prvi ĉovjek iz Zete
koji je jasno oznaĉen kao Srbin, iako je oĉigledno da je to po-
sljedica njegove pripadnosti drugoj pravoslavnoj crkvi – da bi
ga razlikovali od njegovih grĉkih kolega iz Bratstva.201 Inaĉe,
treba naglasiti da Boţidar Vuković sam za sebe, u zapisima u
svojim knjigama, nikada nije rekao da je Srbin – ni nacional-
no, ni porijeklom.
Naprotiv, u knjigama štampanim od 1519. do 1538. je
više puta napominjao da je: “гријешни слуг Христов, Бо-
жид р Вуковић, родом из Диоклитијске земље, у предје-
лим м кедонским, б ш из гр д , зв ног Подгориц ”. (Pra-
zniĉni minej, 1538.); ili: “ј ... Божид р Вуковић, отиш вши из
моје от џбине, из земље Диоклитијске, кој је у предјели-
м м кедонским, из гр д зв ног Подгориц .” (Zbornik za
putnike, 1520.)...
Sa njim su još radili: “јер'мон х П хомије от Црније
Гори от Реки” (1519-1520), “јерођ кон Мојси от сербскије
земљи отчством же от мјест н риц ем го Будимљ ” (!) i
sveštenici iz manastira Mileševo, porijeklom iz Prijepolja.

Sada slijedi izbor zapisa i dokumenata koji pokazuju

kako je oznaĉavano stanovništvo na širem podruĉju oko Crne
Gore u XVI i XVII vijeku.
Kao prvi “ĉovjek crnogorske nacije” pojavljuje se u
sudsko-notarskim spisima od 8. oktobra 1522. godine Musta-
fa, islamizirani Petar Ćuda, sin Radovanov, iz Paštrovića.202

201
Sliĉno je bilo i sa još jednim Zećaninom 1514. godine. Kad je te godine
data dozvola grĉkim doseljenicima da sagrade crkvu u Veneciji, odreĊena
su ĉetiri ĉovjeka koja su bila zaduţena da izaberu i kupe zemljište za
gradnju. Od te ĉetvorice, trojica su bili pripadnici pravoslavne grĉke crkve
(Grci), a jedan je bio pravoslavac iz Zete. Naravno, on je zabiljeţen kao
“Andrea de Zeta serviano”.
202
Istorijski zapisi, god. XIV, knj. XVIII, sv. 3, Titograd, 1961, 496-499

200
 MeĊutim, u tom periodu su, ipak, bile aktuelnije neke
druge oznake za stanovništvo ovih prostora.
Na primjer, u dva izvještaja iz sredine XVI vijeka (Re-
latione del sindicato di Dalmatia et Albania...) “u Dalmaciji i
Albaniji” ţive: Dalmatini, Murlachi, Albanesi i Turchi.203
Rovinski je u svom djelu Crna Gora naveo još jedan
zapis iz XVI vijeka, nepoznatog autora, pod nazivom Distinta
relazione di tutti stati, Raguza, Bosina e d’ Albania. U njemu
se stanovništvo Skadra “dijeli na katolike i grke”, a u Podgo-
rici “većinu ĉine grci”. Pod Grcima se, naravno, podrazumije-
vaju pravoslavci.
Francuz Pjer Leskalopje je 1574. bio na putovanju od
Venecije do Istambula. 19. marta je stigao u Pljevlja (Plieuve)
“veliko selo nastanjeno hrišćanima srbima” (gros village bien
habité de chrestiens seruiens). Prije toga je bio u Dubrovniku,
gdje “govore slovenski jezik, a svi znaju i italijanski”, i Trebi-
nju. Tamo ţive i “hrišćani latini” (chrestiens latins). Ĉinjenica
da je Leskalopje nazive “latini” i “srbi” pisao malim poĉetnim
slovima ukazuje na to da je to stanovništvo oznaĉavao, ili raz-
likovao na osnovu vjere/crkve. Nasuprot tome, sva imena na-
rodâ u ovom putopisu su napisana velikim poĉetnim slovima:
Grecs, Armeniens, Arabes, Turcs, Juifz (Jevreji)...204
Iz 1578. godine postoji izvještaj anonimnog autora o
stanju katoliĉke crkve na Balkanu po kome se Barska nadbi-
skupija nalazi u Makedoniji, a stanovništvo ĉine christiani la-
tini, scismatici grĉke vjere (de la fede greca) i Turchi. U Srbiji
ţivi “popolo di Servia” (narod Srbije), a Novo brdo se nalazi
u sred Srbije.205
203
Monumenta spectantia historiam... XI, Commissiones et relationes
Venetae III, 1-41.
204
Glasnik Arhiva i društva arhivistaBiH, knj III; Midhat Šamić, Opis
putovanja Pjera Leskalopjea iz 1574., str. 342.
205
Monumenta spectantia...XVIII, Acta Bulgarie ecclesiastica, 393

201
 Po izvještaju Marina Bicija iz 1610. godine, Klimenti,
Grude, Hoti, Kastrati i “Sobriolli (Briole)” su oznaĉeni kao
“latini”, a Bjelopavlići, Piperi, Bratonoţići kao “Dalmatini”,
dok su Kuĉi (Cucci) bili “pola šizmatici pola latini”. Jezik je
ilirski. Bar je naseljen Turcima, hrišćanima, šizmaticima i la-
tinima.
U krajevima Srbije se govori dalmatinski jezik, a šiz-
matici su “srpskog obreda”. Klimenti su gotovo svi katolici i
govore albanski i dalmatinski jezik.206
Marijan Bolica u svom Opisu skadarskog sandţaka iz
1614. godine kaţe da stanovništvo ĉine “christiani del rito ser-
viano”, “christiani del rito romano” i Turchi.
“Li serviani o greci sono” (srbi ili grci su): Rovĉani,
Bjelopavlići, Piperi, Bratonoţići i Vasojevići.
“Del rito romano” (rimskog obreda) su: Kuĉi/Chuzzi
Albanesi, Klimenti, Rapsa, Hoti, Škrijelji, Kastrati.
A, pećka patrijaršija je nadleţna nad “cijelom Srbijom,
Podgoricom, Crnom Gorom, Ţupom (Grbalj)..., jer su svi srp-
ske vjere” (sono di rito servo). 207
(Radi se o vrlo bitnom spisu, jer se iz njega jasno vidi
da su “hrišćani srpske vjere/srpskog obreda”, ukratko reĉeno,
“srbi, ili grci”. Sliĉnih dokumenata ima još.)
Zadarski nadbiskup Garzador u svojim izvještajima iz
1624. g., vezanim za Boku kotorsku i Budvu, prvo govori o
crkvama i ljudima grĉkog obreda i ilirskom jeziku (Graecanici
ritus, sed Illyricae linguae): zatim da je Kotor okruţen “srp-
skim šizmaticima” (Schismatici Serviani); da u gradu ţive “ri-
mski katolici” (Cattolici Romani) i, na kraju, pominje “srpski
obred” (rito Serviano) i “razdvaja” Srbe i Šizmatike (Serviani,
et Schismatici; Serviani, per la magg[io]r parte Schisimatici),
navodeći tako na pomisao da svi Srbi nijesu i šizmatici.

206
Starine XX, Izvještaj barskoga nadbiskupa Marina Bizzia, 50-156.
207
Starine XII, Opis sandţakata Skadarskoga od 1614. godine, 168, 181-2

202
 Nakon pisma iz Budve, nadbiskup je od Kongregacije
dobio odgovor da “brakove izmeĊu Latina i Srba” (Matrimoni
de' Latini con li Serviani) papa neće odobriti, “jer bi brakovi
izmeĊu katolika i pravoslavaca/šizmatika dali loš primjer”. (...
pessimo essempio di dispensar, Cattolici si congiungessero in
matrimonio con li Scismatici). /Spisi Kongregacije..., 24-30/
Tri godine kasnije, Otaviano Garzador je bio u posjeti
Baru i pravoslavne je imenovao kao Grke (trahendi Graecos
ad ritum Latinum; Greci Schismatici), a na isti naĉin je 1627.
oznaĉio i stanovnike Boke koje je u gore pomenutom izvješta-
ju smatrao Srbima: “Chiesa, della qualle si servono gli Greci”
(crkva u kojoj sluţe Grci).
TakoĊe, prema jednom popisu iz 1627. g. u kotorskoj
biskupiji (taĉnije, Risnu i okolini) ţive Catholici, Greci Schi-
smatici i Turchi, a u Luštici, Krtolama, Lješevićima i Grblju
(po opatu Paskvaliju) “Greci Scismatici, et Heretici”.208
Ovi tekstovi savršeno pokazuju naĉin razmišljanja ka-
toliĉkih dostojanstvenika kad je u pitanju narodno-vjersko ra-
zlikovanje stanovnika crnogorskog primorja u XVII vijeku:
srpski šizmatici su suprotstavljeni rimskim katolicima, Latini
Srbima, a katolici pravoslavcima/šizmaticima. Zavisno od na-
ziva za obred/vjeru (rito Greco, rito Serviano) pravoslavci po-
staju Grci, ili Srbi. I, da ne bude zabune, Srbin/Grk = šizmatik
(osim kad su u pitanju unijati: rito greco/serviano catholico).
Po popisu crkava i stanovništva na prostoru Kruševica,
Krivošija, Risna, Maina, Budve... iz 1637., stanovnici su kato-
lici, šizmatici i Turci. (Spisi kongregacije...I, 278)
U pismu kotorskog biskupa iz 1640. godine pominju
se “Greci, Serviani e Slavi”. (Spisi kongregacije... I, 415)
Iste godine dubrovaĉki nadbiskup u pismu kaţe da
“mnogi Morlaci katolici koji ţive u Novom i drugim mjestima

208
Jaĉov Marko, Spisi Kongregacije za propagandu vere, knj. 1, 80-94

203
u kojima zajedno ţive Katolici, Turci, Jevreji i Šizmatici” po-
staju pravoslavni. (...molti Morlacchi Catolici, che habitano in
Castelnovo, et in altri luoghi, dove stanno insieme Catolici,
Turchi, Hebrei, e Schismatici...) /Spisi kongregacije…, str. 438/
U eparhiji “grĉko-srpskog” episkopa sa Cetinja 1643.
je ţivjelo oko 7000 “Greci Serviani Scismatici, et Heretici” i
oko 1000 “Turchi”. /str. 599-600/
“Narodi Grblja” (Popoli di Zuppa) su 1649. u izvješta-
ju misionara Đovanija Paskvala bili “Christiani del rito gre-
co”, a on ih je preobratio u unijate: “nel rito greco catholico”.
Pomenut je i kotorski biskup koji se na pruţenoj pomoći za-
hvalio Kongregaciji za propagandu vjere pismom napisanim
“srpskim slovima” (caratteri serviani).209
Iz 1649. godine postoji i izvještaj Franciska Bolice o
katoliĉkim misijama u Crnoj Gori i Albaniji. Opisani su “Po-
poli Christiani”, “Christiani Albanesi” i “Schismatici”. Pome-
nut je “mitropolit Crne Gore srpskog obreda” /odnosno, vjere/
(Vescovo di Montenegro di rito Serviano), a takoĊe i “jezik i
slova spska” (lingua et caratteri Serviani).
Iguman manastira Praskvica Josif Beĉić (inaĉe, monah
zaduţen za propagandu katoliĉke vjere – misionar Kongrega-
cije), koji “zna samo jezik grĉko-srpski” (lingua Greco Servi-
ana) je 1650. g. napisao jedno veoma vaţno pismo u kome je
svoje vjernike “u zemljama Paštrovića” prvo (zvaniĉno) ime-
novao kao “narod grĉko-srpskog obreda” (paesi di Pastrovichi
per il popolo del rito Greco Serviano), a onda je tu oznaku pri
kraju pisma skratio: “questo sudetto popolo Serviano” (ovaj
pomenuti narod srpski) i tako saţeto objasnio kako su Paštro-
vići (kao i Rovca, Piperi, Bjelopavlići... u opisu M. Bolice iz
1614.) postali Srbi. (Isto, Vol 1, str. 260-270 (prethodni) i str. 315)

209
JaĉovMarko, Le Missione Cattoliche Nei Balcani Durante la Guerra di
Candia Vol 1, Dokument br. 132

204
 Po izvještaju biskupa Petra Bogdanija Skadarski san-
dţak 1665. godine ima osam gradova i provinciju Crnu Goru,
a stanovnici su: Catholici, Serviani i Turchi.210
Rimska crkva, tj. Kongregacija za propagandu vjere,
je 1660. uputila pismo kotorskom biskupu u kome traţi da se:
“zabrani Grcima da gone svoje ţene katolkinje da prihvataju
grĉku vjeru” (prohibeantur Graecis ne suas uxores latini ritus
cogant ad graecum ritum transite).211
*
Da pogledamo sada kako su još oznaĉavana plemena,
stanovništvo preko Tare, kao i narod primorja u ćiriliĉnim do-
kumentima.
Brdska plemena su bila razliĉite vjere, ali su uglavnom
imenovana kao hrišćani, ili kao planinski narodi (populi del-
le montagne). Savremenici, ni Turci, ni hrišćani, nijesu pravili
etniĉku razliku izmeĊu Klimenata, Kuĉa, Pipera, Bratonoţića,
Vasojevića, Gruda, Bjelopavlića, Hota, Nikšića… U izvorima
se, bez ikakvih problema, na primjer, 1638. g. zajedno javljaju
“glavari u ime Bratonoţića, Hota i Kastrata”; Kuĉi i Klimenti
od samog poĉetka Kandijskog rata istupaju zajedno; a 1658.
su Mleĉani odredili plate glavarima “Kuĉa, Klimenata, Hota,
Gruda, Bratonoţića, Pipera i Bjelopavlića.”
I hercegovaĉka plemena su oznaĉavana na isti naĉin,
kao narodi, a njihovi predstavnici su 1657. pisali mletaĉkom
upravitelju: “U ime odabranih hrišćana iz plemena Nikšića,
Banjana, Drobnjaka, Plana, Moraĉe, Tare i Kolašina…”.212
O “туг м и тегот м н хришћ не” s kojima se po-
stupalo kao sa “скотом несмисленим” je 1560. pisao pisar iz
manastira Sv. Trojice kod Pljevalja. (V. Ćorović, Istorija Srba)

210
Isto, Vol 2, str. 513
211
J. R. Rimska kurija..., 336, 618
212
Istorija CG III/1, 98, 103, 141, 140

205
 Baron de Khisl je 1606. godine uputio pismo “Грд ну
војводи и ост лим војвод мa и кнезовим и гл в м , и пу-
ку христиј нском од херцеговине, с рпске земље и рб н-
ије...”213
1615. godine se kao ktitori manastira Moraĉe javljaju:
“...Р доњ и кнез Вукоје с пр восл вними кристј ни Гор-
ње и Доње Пл не.” (Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, 114)
Vladika/“episkop“ Visarion је 1655. godine traţio od
pape pomoć za “себе и ове крстј не око себе”.214
U Istoriji Crne Gore III/1 se nalazi fotokopija pisma
“pravoslavnih iz Budve” od 15. septembra 1680. godine.
Posebno vaţna u ovom smislu je i poslanica patrijarha
Arsenija III iz 1689. godine, namijenjena plemenima: “кој се
зову Никшићи и Дробњ ци и Пипери и Белоп влићи и
Бр тоножићи и Чрн Гор и приморск стр н и ин окр-
стн племен кој су у Херцеговини… и свим опште по
имену пр восл вним христј ним великим и м лим”.215
U okruţnici (ili, što bi danas rekli, cirkularnom pismu)
manastira Savina za obnavljanje tog manastira 1695. god. se
takoĊe pominju “пр восл вни крстј ни”. (Starine XVI, 101)

213
Franz Miklosich, Slavische Bibliothek II, 294-5 (Rijeĉ “sarpske” nije
pogrešno prepisana.)
214
Starine XXV, 192-3
215
Ţ. Šćepanović – Srednje Polimlje i Potarje, 137

206
 Dakle,
Iz svih dokumenata i zapisa iz XVI i XVII vijeka vid-
ljivo je nekoliko ĉinjenica:
- da se pravoslavna vjera u latinskim i italijanskim do-
kumentima zove srpska, ili grĉka vjera; a pravoslavni popovi
su preti Serviani ili Greci;
- da se isti stanovnici pravoslavne vjere (jednog istog
podruĉja) oznaĉavaju kao šizmatici, Srbi/srbi, ili Grci/grci;
- da su stanovnici katoliĉke vjere oznaĉavani kao Lati-
ni, christiani, i najĉešće catholici, a katoliĉki popovi su preti/
clero Latini/o;
- da su stanovnici islamske vjere oznaĉavani kao Tur-
ci, ili Infedeli (nevjernici);
- da su u ćiriliĉnim dokumentima plemena oznaĉavana
kao pravoslavna i(li) hrišćanska, ali ne i srpska;216
- da katolici u primorju, ili bilo gdje drugo na teritoriji
današnje Crne Gore i istoĉne Hercegovine , nijednom u XVI,
XVII i XVIII vijeku nijesu oznaĉeni kao Srbi katolici (Servi-
ani catholici), ili Srbi katoliĉke vjere. To dvoje je iskljuĉivalo
jedno drugo!217 TakoĊe treba naglasiti i da isti ljudi nijednom
nijesu imenovani kao Hrvati.

216
Nijedan dokument o takozvanim skupovima “srpskih glavara” (1608,
1614...) koji se pominju u Istoriji Crne Gore, ili drugim knjigama, nema u
svom originalnom obliku tu nacionalnu odrednicu.
217
Srbi koji su ţivjeli u Srbiji, kao i pravoslavci u “krajevima MaĊarske,
Slavonije i Hrvatske” (Hungarie, Sclauonie et Croatie) zvali su se (pored
Serviani scismatici) i Rasciani. Ti Srbi kada su katolici oznaĉavani su
ovako “Catholic Rascians”, a kada su unijati: “Rascianorum catholicorum
ritus graeci”. Sliĉnih podataka ima i za Bosance/Šokce – “Bosnesi
cattolici”. /J. Radonić, nav. djelo/
Petar Bogdani, nadbiskup Sardike, je 1653. godine u izvještaju
napisao da su bugarski katolici “della natione slava del rito romano”, a oni
iz Srbije: “catholici del rito romano natione Slavi o Illirici”. TakoĊe je
pomenuo i “cleri et catholicorum Serbiae”. (Monumenta spectantia
historiam Slavorum meridionalium, Zagreb 1887, str. 197, 240, 242, 243)

207
 - da nijedan musliman iz Crne Gore i drugih krajeva u
XVI, XVII i XVIII vijeku nije oznaĉen kao Srbin islamske/tu-
rske vjere.
Drugim rijeĉima:
Katolici koji su ţivjeli na prostoru današnje Crne Gore
i istoĉne Hercegovine su, znaĉi, oznaĉavani kao katolici ili la-
tini, a istog su porijekla kao i pravoslavni stanovnici tih kra-
jeva, koji se nazivaju šizmaticima, Srbima, ili Grcima.
Muslimani iz istih tih krajeva su imenovani kao Turci,
a i oni su najvećim dijelom istog porijekla kao i ovi prethodni.
Crnogorci su u mletaĉkim dokumentima ili Crnogorci,
ili Morlaci, ali su, što se vjere tiĉe, “tutti pero Serviani” (svi
ipak, Srbi).
Šta to znaĉi?
Znaĉi da se “upotrebljavao pri razlikovanju etniĉkih
grupa, sve do XVIII veka, kriterijum kog Evropa, van pokra-
jina turskog carstva… nije poznavala – NACIONALNA PRI-
PADNOST SE ODREĐIVALA PO VERI I CRKVI i tek je
Dositej Obradović kod Srba postavio naĉelo prirodnih krite-
rijuma – princip jedinstva jezika i roda – kao temelj svesti na-
cionalnog jedinstva.”218
Eto zašto su jedni isti ljudi (zetski Vlasi-Arbanasi-Slo-
veni) umjesto Zećana pravoslavne, Zećana katoliĉke i Zećana
islamske vjere, postali i Srbi i Grci i katolici-latini i Turci.219

218
B. Grafenauer, cit. D. Vujović – Prilozi izuĉavanju crnogorskog
nacionalnog pitanja, 173
Taj kriterijum je zabiljeţen i u putopisu ambasadora Katarina
Zena iz 1550. g. (opis puta od Venecije, preko Splita i Niša do Carigrada)
u kome se kao (pravoslavni) narodi na prostoru turskog sultanata navode
“christiani Schiavoni (Sloveni), Serviani, Bulgari et Greci”. /Starine X,
Dva talijanska putopisa po balkanskom poluotoku iz XVI vieka, 220/.
219
To je i razlog zašto biskup Matija Karaman 1740-ih kaţe da se u Crnoj
Gori “Iliri grĉkog obreda zovu uopšte Serbi ili Serviani.” (Rimska kurija...,
608-9)

208
 I eto zašto i kako su “Cuzzi Albanesi” rimskog obreda
u drugoj polovini XVII vijeka postali Srbi i zašto su neki Ho-
ti, DukaĊinci, Grude... danas Srbi/Crnogorci, a neki Albanci,
ili Bošnjaci.220

“Jedinstvo jezika i roda”

Poĉetkom XVIII vijeka stanje na Balkanu je sljedeće:
oruţanog otpora Turcima skoro da nije ni bilo. Većina pravo-
slavnog stanovništva je već oko 250 godina pod turskom vla-
šću. Pećka patrijaršija je suštinski postala saveznik turskih fe-
udalaca. Na prostoru Srbije, Austrija je krajem XVII vijeka
vodila rat protiv Turske, ĉiji je konaĉni rezultat bio iseljavanje
pod patrijarhom Ĉarnojevićem 1690. godine. Drugi znaĉajniji
dogaĊaj iz srpske istorije u XVIII vijeku je seoba 1740. godi-
ne. Dio tih iseljenika je naseljen u carskoj Rusiji.
Tradicija o Nemanjićima i srpskoj drţavi je tokom tih
250 godina bila prisutna i u crkvi i u narodu, ali nije imala ne-
ku znaĉajniju ulogu u organizovanju “narodnih masa za borbu
protiv okupatora”.
Za Crnu Goru i okolne oblasti XVIII vijek predstavlja
ogromnu istorijsku prekretnicu, iako se gotovo ništa nije pro-
mijenilo u naĉinu ţivota, ili odnosu prema Turcima. Samo je
jedan “saveznik” zamijenjen drugim. Umjesto Venecije, to je
postala Rusija.
Prekretnica se desila prvenstveno u naĉinu razmišlja-
nja i u sferi ideologije. Pravoslavlje se i definitivno uĉvršćuje
kod većine plemena i ona ubrzo kreću u jednom, a katoliĉka u
drugom pravcu.
Na vladiĉanski tron stupa prvi Petrović koji je doţivio
tu ĉast da ga ruski car izabere za svog saveznika u borbi pro-

220
Na ţalost, naziv Bošnjak je iz nekog razloga prihvaćen i u Crnoj Gori,
iako je i istorijski i geografski neutemeljen – bar kad su u pitanju krajevi u
kojima danas ţivi najveći broj crnogorskih muslimana ne-Albanaca.

209
tiv Turaka. Nije teško zamisliti kako se osjećao i šta je mislio
u tim trenucima. Vjerovatno je sebe već vidio kao vladara ci-
jelog osloboĊenog Balkana.
Poĉetkom XVIII vijeka, zajedno sa ruskim emisarima
(koji su bili Srbi) i nadom u osloboĊenje, došle su i ruske crk-
vene knjige i ruskoslovenski jezik, koji postaje i knjiţevni je-
zik Srba u Vojvodini.
Prvo je iz Rusije 1702. godine poslana knjiga u “срб-
скују земљу” (u manastir Savinu), a onda je 1711. meĊu Cr-
nogorce došao i pukovnik Miloradović. Sa njim je stiglo i sla-
venoserbstvo.
Otprilike u isto vrijeme i Ivan Crnojević postaje: “по-
cледњи вл д тељ и с модрж ц зетски и последњи из све
господе србских царева.” (Po Miloradoviću, 1712. g.). Nešto
kasnije, 1732. godine, vladika Danilo je na kupljenom jevan-
Ċelju zapisao sljedeće: “Д нил вл дик Цетињски Његош,
војеводич српској земљи”, a vladika Vasilije je sve to zao-
kruţio kao “смирени п стир сл вено-српског црногорско-
г н род ”.
Šta je, zapravo, slavenoserbstvo i kako je nastalo?
Do XVIII vijeka taj termin nije postojao, a izvjesno je
i da nije nastao u Srbiji tog vremena. Slavenoserbstvo su stvo-
rili iseljenici iz Srbije i drugih srpsko-pravoslavnih krajeva u
Rusiju koji su shvatili, ili nauĉili da srpska crkva (kao i ruska)
pripada porodici istoĉno pravoslavnih crkava, a da su (i) oni
slovenski narod isto kao i Rusi, Poljaci... Niko od njih do tada
nije imao predstavu o veliĉini te ideje! Došli su iz zemalja ko-
jim Turci vladaju već 250 godina. Slovenstvo u oĉima tih lju-
di dobija sasvim nove dimenzije i znaĉenja.
Slavenoserbstvo je rezultat upravo te spoznaje i pred-
stavlja nadogradnju principa po kome se “nacija” odreĊuje po
vjeri i crkvi. Tek sa tom spoznajom dolazi i do pravog buĊe-
nja srpske srednjevjekovne tradicije, koja se uklapa u novi san
o veliĉini. Ta tradicija postaje srţ ideologije koja ima zadatak
210
da pokrene pravoslavce, podloţne Pećkoj patrijaršiji, na otpor
Turcima.
Od polovine XVIII vijeka u upotrebu ulazi i slaveno-
serbski jezik kao mješavina narodnog i ruskoslovenskog jezi-
ka i traje do Vukove reforme.
Slavenoserbstvo je ideološko-kulturni zametak koji će
dovesti do nastanka srpske nacije u XIX vijeku.
Ono je iznjedrilo princip “jedinstva jezika i roda”.
U staroj Crnoj Gori je proces prihvatanja slavenosrp-
stva dovršen izjavom glavara iz 1756. godine u kojoj se kaţe
da su Crnogorci: “…пр восл вне вјере христиј нске и з -
кон свете цркве источне, род ч стн и свет сл вено-
сербск го”.
Prema tome, više od pedeset godina su Crnogorci, Br-
Ċani i Hercegovci uĉili da je vjera “istoĉno pravoslavna”, i da
su oni “roda slaveno-serbskoga”. Vjerovatno su se već tada
kleli da nikad nijesu imali veze sa Mleĉanima; Crnojevići su
bili u vrlo gustoj magli, a Balšići nijesu ni postojali.
Tada vladika Vasilije piše svoju Istoriju…u kojoj go-
vori da je uĉio iz: “горе поменутих српских историј ” koje
se nalaze u manastirima i “српској Пећкој п триј ршији и
црногорској Цетињској митрополији” a “које говоре о ц -
ревим српским и херцезим црногорским...”. I baš zbog to-
ga što nije našao bog-zna-šta o “hercezima crnogorskim” (a, i
to što je našao nije mu i odgovaralo) zaobilazi ĉinjenice, pre-
kraja istoriju i izmišlja priĉu o kašnjenju “Baoše Stracimiro-
vog” na Kosovsku bitku; vjeruje u izdaju i “Vukovo kleveta-
nje Miloša”; brani Nemanju od Orbinija koji ne govori lijepo
o njegovom porijeklu...
Zato je Vasilije Petrović Srbin, a u isto vrijeme i Crno-
gorac, jer je “mitropolija crnogorska” i jer su “hercezi crnogo-
rski”.
Zato se i Danilo prije njega divio “srpskim carevima” i
Lazaru, maštajući da je i on “vojevodiĉ srpskoj zemlji”.

211
 Zato i guvernadur Ivan Radonjić 1788. godine piše ca-
rici Katarini II: “...сви ми Срби Црногорци молимо в шу
висост...”, ostavljajući stanovnicima Crne Gore u nasljedstvo
dijagnozu podijeljene liĉnosti koja dan-danas postoji kod veli-
kog broja ljudi.
Od tada i borba za prestiţ u plemenu, ili uopšte politi-
ĉkom ţivotu, dobija drugaĉije oblike – raniji pojedinaĉni slu-
ĉajevi traţenja “diploma” o direktnom, ili indirektnom porije-
klu od Nemanje i cara Dušana u XVIII, i naroĉito XIX vijeku,
postaju epidemija. Predanja se prepravljaju, dopunjavaju i svi
nastoje da dokaţu da su bar vlastelinskog porijekla – plemića
“prslih peta” nije falilo.
Tokom XIX i poĉetkom XX vijeka se, kao rezultat po-
tpunog prihvatanja “jedinstva jezika i roda”, pojavljuju i “Srbi
grĉkoga i rimskoga zakona”, “Srbi katoliĉke vjere”, kao i “Sr-
bi islamske/muhamedanske vjere”.
Slavenoserbski naĉin mišljenja dostiţe vrhunac u po-
sljednjim decenijama XIX vijeka, kada se srpstvo i nemanji-
ćka tradicija forsiraju sa dvora na Cetinju, a sve to zajedno sa
mazohistiĉkim naĉinom voĊenja drţavne politike, prevelikim
i potpuno pogrešnim ambicijama Nikole Petrovića, rezultira
samouništenjem Crne Gore kao drţave 1918. godine.

212
 Crnogorska svijest i nacija

Uporedo sa procesom stvaranja srpske svijesti u Crnoj

Gori se odvijao i drugi, naizgled protivrjeĉan proces.
Postojanje srpske svijesti nije onemogućilo raĊanje i
razvoj posebne zetsko-crnogorske svijesti, koja se prvobitno
javila tokom XV vijeka.
Uzroci njenog opstanka i razvoja u narednim vjekovi-
ma se mogu traţiti u “preţivjelim” ostacima zetske tradicije i
sjećanju na vladare iz porodice Crnojević (na koje se povre-
meno pozivaju i pojedini Petrovići), a zatim i formiranju Crne
Gore kao posebne teritorijalno-politiĉke cjeline.
Na to se nadovezuje i nastanak opštecrnogorskih ple-
menskih institucija – Opšteg zbora i Zbora glavara, kao i sa-
mostalno djelovanje crnogorskih vladika i crnogorske mitro-
polije (i tokom postojanja, a naroĉito po ukidanju srpske patri-
jaršije 1766. godine). Nije nikakva tajna da se pravo uĉešća na
Zboru poistovjećivalo sa narodnom pripadnošću. Crnogorcem
je postajao svako ko je primljen u Zbor, a primjer RiĊana to
vrlo dobro pokazuje: “д су у Збор црногорски и пос д д
су Црногорци увијек”.
Sve to je uticalo da ojaĉa crnogorska svijest, a samim
tim da se kod Crnogoraca XVIII i XIX vijeka razvije i vidlji-
va crnogorska nacionalna posebnost. Istovremeno su udareni i
temelji nove crnogorske drţave.
U poĉetku, crnogorska svijest je odraţavala društveno
biće onih plemena, “nahija” oko Cetinja, a kasnije, naroĉito sa
oslobodilaĉkim ratovima, ta svijest se širi i tako dolazi do po-
vezivanja crnogorskih, brdskih i hercegovaĉkih plemena. Od
tih plemena nastaje crnogorski narod u drţavotvornom smislu.
Znaĉajnu ulogu u razvoju posebne crnogorske indivi-
dualnosti odigrala je i dugotrajna borba, koja je po mnogo ĉe-
mu bila jedinstvena. Ona je doprinijela da se izgradi jedan
mentalni i moralni sklop ljudi, ĉija se osobenost ne moţe za-

213
drţati u okvirima srpstva, pa ni elitnog, jer su crnogorska tra-
dicija, naĉin ţivota, mišljenja i samoţrtvovanja postojali samo
kod Crnogoraca – nigdje drugo. Ni kod Srba, a ni drugih bal-
kanskih naroda. Pripadnici crnogorskih plemena su od samog
poĉetka slobodni ljudi, nikome podloţni, a ugroţavanje te slo-
bode je i dovodilo do stalnih sukoba sa Turcima.
Na ţalost, taj tip ĉovjeka je brzim prelaskom sa pleme-
nskog na “graĊansko” društvo, a zatim i straviĉnim nesnalaţe-
njima u XX vijeku (1918, 1941-5, 1948, 1989, 1991-3) moţda
i trajno izgubljen.
TakoĊe treba reći da je dodatni impuls stvaranju crno-
gorske nacije dao i sam Nikola Petrović u posljednjem dijelu
svoje vladavine, istiĉući crnogorstvo kao nadogradnju srpstva.
Sima Šobajić (Crnogorci, str. 53) to poĉetkom XX vijeka ovako
opisuje: “Crnogorstvo i Crnogorci formirano je u narodu sve
jaĉe kao zasebna celina, kao narodnost i kao nadmoćnost i
prevlast...”.
Ipak, odluĉujuća je bila uloga crnogorske Drţave, koja
se definitivno javlja na prelazu iz XVIII u XIX vijek. Bez po-
sebne drţave, koju su stvarali i Petrovići i narod zajedno, naj-
vjerovatnije ne bi ni došlo do stvaranja crnogorske nacionalne
individualnosti, bez obzira na sve etniĉke, istorijske i druge
razliĉitosti.
U vezi s tim, potrebno je istaći da su teze po kojima je
tradicija o Crnojevićima zajedno sa tradicijom o Nemanjićima
“podgrijavala i jaĉala drţavotvorna stremljenja crnogorskog
naroda” suštinski netaĉne. Vrijeme je najbolje pokazalo koli-
ko je nemanjićka tradicija doprinosila i odrţanju i nestajanju
crnogorske drţave. Taĉno je da je i jednu i drugu tradiciju u
Crnoj Gori nosila crkva, ali iz potpuno razliĉitih razloga.
Tradicija o Crnojevićima je nesporno, ţivjela u narodu
od nastanka Crne Gore (XV v.) i zato su se Petrovići, i neki
mitropoliti prije njih, prikazivali kao njihovi nasljednici, a Sa-
va je ĉak govorio da je njihov potomak.

214
 Samo ta tradicija je mogla da usmjeri crnogorska ple-
mena prema Veneciji, a zatim i da oĉuva kakvu-takvu svijest
o drţavi, što će na kraju doprinijeti uspostavljanju slobodne
Crne Gore krajem XVIII vijeka.
Nemanjićka tradicija je sama po sebi u suprotnosti sa
tradicijom Crnojevića, ili Balšića iz prostog razloga što te dvi-
je zetsko-crnogorske dinastije (a naroĉito prva) nijesu radile
na stvaranju velike, ili bilo kakve drugo, srpske drţave, nego
na stvaranju svoje, sopstvene i to tako što su se borili upravo
protiv srpskih vladara i despota!!
Iz istog razloga zbog kog su dukljanski vladari, kulto-
vi i tradicija postali smetnja Nemanjinim ambicijama u XII,
tako i Crnojevići od XVIII vijeka polako padaju u zaborav, jer
se javlja ideja o opštem osloboĊenju Srba od tuĊinske vlasti,
kao i stvaranju velike drţave “juţnih Slovena”.
Tradicija o Nemanjićima je, uz zaista prenaglašeno sr-
bovanje, svjesno korišćena u vremenu Nikole Petrovića da bi
dala potporu njegovim politiĉkim ambicijama: “Crna Gora je
primala na sebe ulogu Dušanove našljednice i, dotle skuĉene
pretenzije Crnogoraca, rastegnute su do Sarajeva, Skoplja, i
onda Soluna.” (S. Šobajić, Crnogorci)
Umjesto da slijedi istorijsku logiku, prirodan slijed do-
gaĊaja i zaokruţi Crnu Goru u granicama: Trebinje – Bileća –
Gacko – Tara – Bjelasica – Komovi – Kuĉke planine – Skada-
rsko jezero – Bojana, on je i sebe i narod upregao u ostvarenje
nerealnog cilja: okupljanje svih Srba oko Crne Gore i dinasti-
je Petrović, odnosno stvaranje velike srpske drţave.
Šta se desilo i njemu i drţavi – poznato je. Naknadna
pamet i “crnogorĉenje” nikome poslije nijesu bili od koristi.
Kako ni tada, tako ni danas, ta tradicija ni po ĉemu ne
doprinosi oĉuvanju Crne Gore kao drţave, već suprotno – nje-
nom nestanku. Oni koji podrţavaju nemanjićke tradicije, a sa-
mim tim i politiĉki program srpske pravoslavne crkve u Crnoj
Gori – bez obzira na razloge, svjesno, ili nesvjesno ţele da

215
Crna Gora kao drţava nestane, što je sa stanovišta te tradicije
sasvim prirodno, ali i potpuno nerazumljivo sa gledišta odno-
sa prema drţavi u kojoj ţive i koju su, bar dijelom, stvarali i
njihovi preci.
Na kraju
Nije teško razumjeti da se u XX vijeku, a i danas, na-
cionalno pitanje u Crnoj Gori suštinski svodilo (i svodi) na
odanost drţavi Crnoj Gori.
Ĉinjenica je, takoĊe, da kod velikog dijela stanovnika
Crne Gore srpska i crnogorska svijest ţive jedna pored druge
– stim što je u nekim djelovima (posebno onim kasnije oslo-
boĊenim, ili prikljuĉenim, i obiĉno u vjerski miješanim sredi-
nama) jaĉa srpska svijest, što dovodi do toga da se i veći broj
ljudi nacionalno izjašnjava kao Srbi.
Ali, ko je htio, shvatio je da to nema nikakve veze sa
porijeklom, već sa nekim drugim procesima i okolnostima.
Crnogorski Srbi su (najvećim dijelom) taman onoliko
(originalni) Srbi koliko su i crnogorski muslimani Turci (ili, u
novije vrijeme, Bošnjaci), ili bokeljski katolici Hrvati. Srbi u
Crnoj Gori su rezultat znaka jednakosti izmeĊu pripadnosti sr-
pskoj crkvi i nacionalne pripadnosti. Sve ostalo je samo nado-
gradnja tog principa.
Konaĉno, ova paralelnost srpske i crnogorske svijesti,
zajedno sa “tradicionalnom” istorijom, dovela je do toga da se
srpska nacionalna svijest smatra opštom/starijom, a crnogor-
ska posebnom/mlaĊom. Ovo shvatanje su naroĉito isticali i
njegovali takozvani “marksistiĉki” istoriĉari, koji su smatrali
da crnogorska nacija postoji – kao proizvod društveno-ekono-
mskih i istorijskih okolnosti, ali da su Crnogorci u stvari, po-
rijeklom Srbi. Dalje od toga se nije išlo, jer je ta teorija zado-
voljavala tadašnju politiĉku klimu i stanje narodne svijesti.
Dvostruka/podijeljena liĉnost je tako i “nauĉno” gaje-
na u Crnoj Gori tokom pedeset godina socijalizma. Kakve su
posljedice te nauke vidi se i danas na svakom koraku.
216
217
DODATAK

Pojava i razvoj haplogrupa

* ybp = years before present (godina prije sadašnjosti)

Godine, naravno, treba uzeti sa oprezom.

218
Dvije podgrupe haplogrupe R1a. Gornja mapa je zanimljiva zbog Hrvat-
ske, a donja zbog Slovenije i dijela bosanskih Slovena.

219
Centar haplogrupe Q je bio u Sibiru. Zanimljivo je da je najviše zastuplje-
na meĊu ameriĉkim “Indijancima” (80-90%), a u Crnoj Gori je na nivou
od oko 2%.

220
Današnja rasprostranjenost i zastupljenost grupe I2a2. Prije 7-8000 godina
to je bila dominantna varijanta haplogrupe I2 na istoĉnom Balkanu i isto-
ĉnoj Evropi (Ukrajina).

221
 Originalna literatura, zbornici i izvori koji su
korišćeni su navedeni u knjizi.
Ovo su neke od knjiga koje su takoĊe korišćene:
- Boţić Ivan – Nemirno Pomorje XV veka
- Vujović Dimitrije – Prilozi izuĉavanju crnogorskog
nacionalnog pitanja, Nikšić 1987.
- Dinić Mihailo – Srpske zemlje u srednjem veku,
Beograd 1978.
- ĐurĊev Branislav – Postanak i razvitak brdskih,
crnogorskih i hercegovaĉkih plemena, Titograd 1984.
- ĐurĊev Branislav – Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i
XVII veku, Sarajevo 1953.
- Istorija srpskog naroda I, II, razni autori; BG 1991.
- Istorija Crne Gore II/1 i 2, Titograd 1970.
- Istorija Crne Gore III/1, Titograd 1975.
- Konstantin Jireĉek – Istorija Srba I i II, (J. Radonić);
Beograd 1952.
- Kovijanić Risto – Pomeni crnogorskih plemena u
kotorskim spomenicima I i II, Cetinje 1963.
- Muţić Ivan – Vlasi u starijoj hrvatskoj istoriografiji,
28-30 (Split, 2010.)
- Novaković Relja – Još o poreklu Srba, Zemun 1991.
- Novaković Relja – Srbi, Zemun 1993.
- Parović-Pešikan Maja – Planinsko zaleĊe Rizinijuma,
Beograd-Nikšić 1980.
- Radonić Jovan – Rimska kurija i juţnoslovenske ze-
mlje od XVI do XIX veka, Beograd 1950.
- Rotković Radoslav – Odakle su došli preci
Crnogoraca, Matica crnogorska, 1995.
- Rovinski A. Pavel – Crna gora u prošlosti i sadašnjosti
I-IV, Cetinje-Sr. Karlovci-Novi Sad 1993.
- Ćirković Sima – Herceg Stefan Vukĉić-Kosaĉa i
njegovo doba, Beograd 1964.
- Ćorović Vladimir – Istorija Srba, Niš 1999.

222
- Hrabak Bogumil – Nikšić do poĉetka XIX veka, BG
1997.
- Šekularac Boţidar – Tragovi prošlosti Crne Gore, CT
1997.
- Šekularac B. – Crnogorski anali, Cetinje 1996.
- Šćepanović Ţarko – Srednje Polimlje i Potarje,
Beograd 1978.
- Šuflaj Milan – Srbi i Arbanasi, Beograd 1925.

Pored navedenih, proĉitani su i radovi M. Dašića, P.

Šobajića, S. Tomića, A. Luburića, J. Erdeljanovića, A.
Jovićevića…

Genetiĉko-genealoški uvod u knjizi i svi podaci vezani za

DNK istraţivanja porijekla zasnovani su na rezultatima
zvaniĉnih studija i ovim radovima:
- Sense About Genetic Ancestry Testing (Dr Tabitha
Innocent, Danska)
- Understanding genetic ancestry testing (Univerzitetski
Koledţ London)
- Beginner's Guide to Genetic Genealogists (Kelly
Wheaton, SAD).

223
Sadrţaj

I dio
DNK tragovi………………………………………....5
II dio
Istorijsko-geografski tragovi.……………………….21
Balkan u starom vijeku..……………………22
Novi narodi.……………………….………..31
S(e)rbi, Hrvati i “franaĉki” Sloveni (VII-X
vijek)…….………………………………….48
Vizantijski izvori...………….……………....57
Izvori na latinskom jeziku do XIII vijeka..…78
Srpski izvori i “Pomorska zemlja”...…….….89
Izvori i dokumenti XIII-XV vijek………....101
III dio
Stanovništvo jugoistoĉne Crne Gore……………...117
Tradicija, pisani tragovi i genetski nalazi....118
IV dio
Stanovništvo sjeverozapadne Crne Gore..………...144
Plemena zapadne i centralne Crne Gore…..170
V dio
Svijest i nacija…………………….…………….....186

Dodatak…………………………………………....218

224