48AbhiA01 PDF

KhuddakanikÈye AbhidhammapiÔake
Dhammasa~gaÓÊpÈÄiyÈ saÑvaÓÓanÈ
BhadantamahÈbuddhaghosattherena katÈ
A®®HASŒLIN¢-A®®HAKATHŒ
____
Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

Romanized from Myanmar version published in 1963
© BuddhasÈsana Society
AÔÔhakathÈ Series 48
First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

Yangon, Myanmar
THE PŒ£I ALPHABET
IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS
____
VOWELS
ta tm È Ä £i þÊ Ou OD | {e Mo o
CONSONANTS WITH VOWEL “A”
u ka c kha * ga C gha i ~a
p ca q cha Z ja ps jha Ó Òa
# Ôa X Ôha ! Éa ¡ Éha P Óa
w ta x tha ' da " dha e na
y pa z pha A ba b bha r ma
, ya & ra v la 0 va o sa [ ha V Äa HÑ
VOWELS IN COMBINATION
-m -g = È èd = i èD = Ê -k -K = u -l -L = | a- = e a-m a-g = o
u ka um kÈ ud ki uD kÊ uk ku ul k| au ke aum ko
c kha cg khÈ cd khi cD khÊ ck khu cl kh| ac khe acg kho ...
CONJUNCT-CONSONANTS
uú kka CF ~gha P² ÓÔha "s dhya y’ pla v’ lla
u© kkha pö cca @ ÓÉa "G dhva yÁ pba vs lya
us kya pä ccha PÖ ÓÓa EÅ nta AÇ bbha vS lha
Bud kri ZÆ jja PS Óha EÉ ntva As bya 0S vha
u’ kla Zöß jjha wå tta E¦ ntha jA bra oå sta
uG kva n ÒÒa w¬ ttha E´ nda rÜ mpa ~oå stra
cs khya Í§ Òha wG tva `E´ ndra ræ mpha oé sna
cG khva Íö Òca ws tya E¨ ndha rÁ mba os sya
*¾ gga Íä Òcha Mw tra Eé nna rÇ mbha ó ssa
*¢ ggha ÍÆ Òja '´ dda Es nya r® mma o® sma
*s gya Íöß Òjha '¨ ddha ES nha rs mya oG sva
j* gra ¥ ÔÔa 's dya yÜ ppa rS mha [® hma
uF ~ka | ÔÔha j' dra yæ ppha ,s yya [G hva
cF ~kha × ÉÉa 'G dva ys pya ,S yha V§ Äha
*F ~ga
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
NidÈnakathÈ
_____
SirimatÈ amhÈkaÑ Buddhena BhagavatÈ ArahatÈ SammÈsambuddhena

sakalalokapatthaÔamahÈkaruÓÈsinehasiniddhahadayena sabbattha
appaÔihatasabbaÒÒutÈnÈvaraÓÈdiÒÈÓobhÈsasamujjalitena
sanarÈmaralokagurunÈ sadevakassa lokassa atthÈya hitÈya sukhÈya dhammo
ca vinayo ca desito paÒÒatto, so pariyattipaÔipattipaÔivedhavasena vibhattesu
tÊsu saddhammesu pariyattisaddhammo nÈma, tadeva ca sÈsanaÔÔhitiyÈ
pamÈÓaÑ, satiyeva hi tasmiÑ itare uppajjanti, nÈsati, vuttaÒhetaÑ
A~guttaraÔÔhakathÈyaÑ– (AÑ-®Ôha 1. 72 piÔÔhe)
“Suttantesu asantesu, pamuÔÔhe vinayamhi ca.
Tamo bhavissati loko, s|riye attha~gate yathÈ.
Suttante rakkhite sante, paÔipatti hoti rakkhitÈ.
PaÔipattiyaÑ Ôhito dhÊro, yogakkhemÈ na dhaÑsatÊ”ti.
Teneva ca saddhammaciraÔÔhitikÈmino theravarÈ MahÈkassapÈdayo
pariyattisaddhammasa~khÈtaÑ TepiÔakaÑ BuddhavacanaÑ
sa~gÊtimÈropetvÈ BuddhasÈsanaÑ saÑrakkhiÑsu, taÑkÈlikÈ ca rÈjÈno
saddhammÈbhivuddhikÈmÈ tesaÑ sa~gÊtikÈrÈnamanubalappadÈnena
sahÈyattamupÈgamuÑ.
TathÈ hi cat|hÈdhikatimÈsaparinibbute Bhagavati
MahÈkassapattherappamukhehi paÒcahi arahantasatehi RÈjagahe paÔhamÈ
dhammasa~gÊti katÈ raÒÒo MÈgadhassa AjÈtasattuno visesÈnuggahamÈdÈya.
Vassasataparinibbute ca Bhagavati MahÈyasattherappamukhehi sattahi
arahantasatehi VesÈliyaÑ dutiyÈ dhammasa~gÊti katÈ, tadÈ ca KÈlÈsoko
mahÊpati tesaÑ sahÈyattamupÈgato.
TathÈgataparinibbÈnato pana dvinnaÑ vassasatÈnamupari
paÒcattiÑsatime vasse MahÈmoggaliputtatissattherappamukhehi
arahantasahassehi PÈÔaliputte tatiyÈ dhammasa~gÊti katÈ
sakalalokapatthaÔayasassa DhammÈsokassa bh|patino niratisayÈnuggahaÑ
laddhÈna.
ii NidÈnakathÈ
SammÈsambuddhaparinibbutito pana catunnaÑ vassasatÈnamupari

paÓÓÈse vasse La~kÈdÊpe VaÔÔagÈmaÓirÈjino kÈle MÈtulajanapade
ŒlokaleÓe catutthÊ dhammasa~gÊti katÈ paÒcahi arahantasatehi
MahÈdhammarakkhitattherappamukhehi, yÈ loke “potthakÈropanasa~gÊtÊ”ti
pÈkaÔÈ.
Buddhavasse pana catussatÈdhikadvisahassÈnamupari
pannarasamasa~khyaÑ sampatte imasmimpi MarammaraÔÔhe
MindonnÈmassa mahÈdhammarÈjino kÈle Mandalay itipÈkaÔe
RatanÈpuÒjanagare paÒcamÊ dhammasa~gÊti katÈ
catussatÈdhikadvisahassattherehi
DakkhiÓÈrÈmavÈsÊtipiÔakadharabhadantajÈgarattherappamukhehi tasseva
raÒÒo anavasesÈnuggahamÈdÈya, yÈ loke “selakkharÈropanasa~gÊtÊ”ti
vuccati.
ItthaÑ sudaÑ Buddhassa Bhagavato sÈsanaÑ iddhaÒceva hoti phÊtaÒca
vitthÈrikaÑ bÈhujaÒÒaÑ puthubh|taÑ yÈvajjatanÈ.
CirakÈlato panetaÑ BuddhavacanaÑ lekhaparamparÈya ceva
muddaÓaparamparÈya ca anekakkhattuÑ parivattiyÈbhataÑ na sakkÈ dÈni
vattuÑ “paÔhamadutiyatatiyÈdisa~gÊtimÈropitÈkÈreneva sabbaso
parisuddhan”ti, aÒÒadatthu panÈdhunikapotthakesu saÑvijjamÈnehi kehici
pamÈdalekhÈdisaÒjÈtakhalitÈdhikaparibhaÔÔhapÈÔhehi malÊnamevetaÑ, tathÈ
hi nÈnÈdesiyapotthakesu aÒÒamaÒÒaÑ saÑsandiyamÈnesu anekÈ
visadisapÈÔhÈ dissanti.
Tatoyeva ca Buddhavacanassa suparisuddhabhÈvakÈmino mahÈtherÈ
sasatthantarapiÔakattayakovidÈ dhammavinayaÑ vÈcentÈyeva te
khalitÈdhikaparibhaÔÔhapÈÔhe disvÈ evaÑ samacintesuÑ kathesuÑ ca–
“AdvayavÈdino suparisuddhavacanassa tassa Bhagavato pÈvacanaÑ
advayaÑ suparisuddhaÑ nimmalamevassa, imesu pana pÈvacanapotthakesu
aÒÒamaÒÒaÑ visadisÈ ceva aparisuddhÈ ca pÈÔhÈ dissanti, nissaÑsayaÑ kho
ayameva m|lapÈÔho, yo nesaÑ yuttisampanno, tadaÒÒo pana
pamÈdalekhapÈÔhoyeva, tÈdisÈ ca dissanti ÈdhunikapÈvacanapotthakesu
kismiÒci kismiÒci ÔhÈne.
KÈmaÒcetedÈni na tÈva bahutarÈ, yÈva yathÈbh|taÑ PÈÄiyÈ atthaÑ
paÔisedheyyuÑ, etarahi pana asodhiyamÈnÈ te gacchante gacchante
NidÈnakathÈ iii
kÈle bahutarÈ bahutarÈ jÈyeyyuÑ, taÑkÈlikÈ ca pacchimÈ janÈ te sodhetuÑ

asamatthÈ yathÈdhippetaÑ PÈÄiyÈ atthaÑ na sammÈ jÈneyyuÑ, evamete
saddhammassa sammosÈya antaradhÈnÈya saÑvatteyyuÑ.
VuttaÑ hetaÑ A~guttaranikÈye– (AÑ 1. 60 piÔÔhe)
‘Dveme bhikkhave dhammÈ saddhammassa sammosÈya antaradhÈnÈya
saÑvattanti, katame dve, dunnikkhittaÑ ca padabyaÒjanaÑ attho ca
dunnÊto, dunnikkhittassa bhikkhave padabyaÒjanassa atthopi dunnayo hoti,
ime kho bhikkhave dve dhammÈ saddhammassa sammosÈya antaradhÈnÈya
saÑvattantÊ’ti.
YaÑn|na mayaÑ te sodhetvÈ nimmalaÑ parisuddhaÑ BuddhavacanaÑ
sampatiÔÔhÈpeyyÈma, tadassa saddhammaciraÔÔhitiyÈ bahujanahitÈya
bahujanasukhÈya ca, taÑ pana na sukaraÑ sampÈdetuÑ aÒÒatra
dhammikarÈj|namanuggahenÈ”ti.
SÈ panÈyaÑ kathÈ patthaÔÈ sÈdhujanaparamparÈya, sutÈ ca U Nu
nÈmadheyyaggamahÈmaccappamukhehi MarammaraÔÔhissarehi, sutvÈna te
evaÑ samacintesuÑ sammantayiÑsu ca “na kho panetaÑ amhÈkaÑ
patir|paÑ, ye mayaÑ pubbakehi dhammikehi dhammarÈj|hi
samanuggahitassa BuddhasÈsanassa parihÈnikÈraÓaÑ passamÈnÈyeva
ajjhupekkhitvÈ appossukkÈ vihareyyÈma, yaÑn|na mayaÑ
sÈsanopakÈrupÈye sampÈdetvÈ visesato ca ÈdhunikapÈvacanapotthakesu
dissamÈne saÑsayaÔÔhÈnÊye pamÈdalekhapÈÔhe saÑsodhetukÈmÈnaÑ
mahÈtherÈnaÑ ajjhÈsayaÑ parip|retvÈ BuddhasÈsanaÑ anuggaÓheyyÈmÈ”ti,
atha te sabbepi sÈsanÈnuggahÈya katasanniÔÔhÈnÈ ahesuÑ.
AnuggahitukÈmehipi ca tehi na sakkÈ ÈÓÈya kÈtuÑ vinÈ
mahÈjanacchandasaÒjÈtopadesena, mahÈjanappatinidhibh|tÈ hi etarahi
MarammikÈ rÈjÈno, upadeso ca santhÈgÈrasamitiyaÑ
mahÈjanappatinidhibh|tÈnaÑ matisajÊvÈnaÑ chandeneva samuppajjati,
tasmÈ BuddhasÈsanÈnuggahÈya santhÈgÈrasamitiyaÑ ekaÑ
dhammupadesaÑ paÒÒÈpetvÈ BuddhasÈsanasamiti nÈma mahÈsamiti
samuÔÔhÈpitÈ. TassÈ kho pana samitiyÈ sabhÈpati hoti
ThadosirÊsudhammopÈdhidhÈrÊ Sir U Thwinvhayo mahÈseÔÔhi, upasabhÈpati
pana ThadosirÊsudhammopÈdhidhÈrÊyeva U Thein Maungvhayo
padhÈnaÉÉavinicchayamandiramhi mahÈkkhadassÈdhipati,
sabbakammavidhÈyako pana
iv NidÈnakathÈ
hitadharo ThadomahÈsaresÊth|pÈdhiko U Chan Htunvhayo

upadesikÈdhipatipadhÈnanÊtivedimahÈmantÊ. BhaÓÉuppÈdako pana
raÔÔhissarÈnaÑ patinidhibh|to U Win nÈmadheyyo
sÈsanaÔÔhÈnikamahÈmatto.
Atha te BuddhasÈsanasamitikÈ “yÈyeva kho panatthÈya
samuÔÔhÈpitÈyaÑ samiti, tadatthamidÈni visesato kÈhÈmÈ”ti
MarammaraÔÔhebhipÈkaÔaguÓasamudayasamudite tattha tattha
padhÈnanÈyakabh|te paropaÓÓÈsamahÈthere dÊghadassino nimantiya
evamÈrocesuÑ “ayaÑ bhante amhÈkaÑ BuddhasÈsanamahÈsamiti
BuddhasÈsanÈnuggahatthÈyeva raÔÔhissarÈnaÑ dhammupadesena
samuÔÔhÈpitÈ, sacedÈni bhante pubbe viya dhammasa~gÊtiÑ katvÈ sÈsanaÑ
paggaÓhituÑ yujjeyya, mahÈtherÈ ca tathÈ kÈtumiccheyyuÑ, vissatthÈva
bhante karontu, mayaÑ tattha kÈyaÒÈÓapaccayabalehi niravasesaÑ byÈvaÔÈ
bhavissÈmÈ”ti.
Atha kho te mahÈtherÈ “dhammasa~gÊtiÑ karissÈmÈ”ti katasanniÔÔhÈnÈ
evaÑ pativedesuÑ “kattabbÈyevesÈ dhammasa~gÊti, nesÈ na kattabbÈ, tasmÈ
mayaÑ dÈni piÔakapotthakÈni paÒcamasa~gÊtisilÈlekhÈya samÈnetvÈ
tÈniyeva sarÊraÑ katvÈ PÈÄisaÑsodhanapubba~gamaÑ dhammasa~gÊtiÑ
kassÈma, yÈya Èdhunikapotthakesu paramparÈparivattanavasena saÒjÈtÈ
pamÈdalekhapÈÔhÈ ca nirÈkarÊyissanti, visodhitaÒca suparisuddhaÑ
pÈvacanam|laÑ labhitvÈ taÑ muddÈpetvÈ sakalaloke nÈnÈraÔÔhesu
nÈnÈdesesu byÈpanavasena BuddhasÈsanassa ciraÔÔhiti ca sÈdhiyissati, sabbe
ca TheravÈdikÈ raÔÔhÈ MarammaraÔÔhasahitÈ ekato hutvÈ BuddhasÈsanaÑ
abh|tapubbapaggahena paggaÓhituÑ labhissanti, sÈ ca purimikÈ paÒca
sa~gÊtiyo upanidhÈya chaÔÔhasa~gÊti nÈma bhavissati, taÒca sabbaÑ
bhavissati bahujanahitÈya bahujanasukhÈya atthÈya hitÈya sukhÈya
devamanussÈnaÑ, bah|ni panettha ÈvassakakiccÈni paÔikacceva
samÈdapetabbÈni tumhÈkamÈyattÈni, tasmÈ sa~gÊtikÈlavavatthÈnÈdikiccaÑ
tumhÈkaÑyeva bhÈro hot|”ti.
Atha te BuddhasÈsanasamitikÈ sÈsanapÈlakÈnaÑ mahÈtherÈnaÑ
chandaÒca ruciÒca samÈdÈya ovÈdaÒca sirasÈ sampaÔicchitvÈ therÈnaÑ ceva
attano ca kattabbakiccÈnaÑ pariniÔÔhÈnasamayaÑ sallakkhetvÈ “ayaÑ
chaÔÔhasa~gÊti SammÈsambuddhaparinibbÈnato catussatÈdhikÈnaÑ dvinnaÑ
vassasahassÈnamupari
NidÈnakathÈ v
aÔÔhanavutime vasse vesÈkhapuÓÓamito paÔÔhÈya ÈrabhitabbÈ, dve ca

vassÈni kattabbÈ, paÒcannaÑ ca sÈsanavassasahassÈnamupaÉÉhavasse
vesÈkhapuÓÓamiyaÑyeva pariniÔÔhÈpetabbÈ”ti sa~gÊtikÈlaÑ vavatthapesuÑ.
Tato paÔÔhÈya ca te punappunaÑ sannipatitvÈ sammantayitvÈ sa~gÊtiyÈ
pubbakiccesu nirantaraÑ byÈvaÔÈ honti, “mahantaÑ kho JinasÈsanaÑ
mahatiyÈyevetaÑ p|jÈya p|janÊyan”ti mantvÈ tehi kÈrÈpitÈni
mahantamahantÈni sÈsanamandirÈni, tattha sa~gÊtiÑ kurumÈnassa
bhikkhusaÑghassa sukhasannisajjatthaÑ sannipÈtaÔÔhÈnabh|taÑ mahantaÑ
sa~gÊtimandiraÑ Yangon nÈma rÈjadhÈniyaÑ SirÊma~galatthale Kaba Aye
(LokasÈma) nÈmakassa cetiyassa Èsanne selapabbataguhÈvesena kÈrÈpitaÑ
tibh|makaÑ pÈyaso silÈ-iÔÔhakÈyomayaÑ, evaÑ mahantampetaÑ
ekasaÑvacchareneva pariniÔÔhÈpitaÑ iddhiyÈ maÒÒe nimmitaÑ, taÒca bahi
ÔhatvÈ apekkhattaÑ sayaÑjÈtaselapabbato viya dissati, anto pavisitvÈ
olokayataÑ pana olokitolokitaÔÔhÈnato dassanÊyaÑ pÈsÈdikaÑ ramaÓÊyaÑ
atittikarameva hutvÈ devavimÈnamiva khÈyati. Tassa panÈvid|re
aÉÉhateyyÈnaÑ sa~gÊtikÈrabhikkhusahassÈnaÑ nivÈsappahonakÈ cattÈro
iÔÔhakamayÈ mahÈpÈsÈdÈ ceva iÔÔhakamayÈyeva bhojanamahÈsÈlÈ ca
mahÈsÊmÈpÈsÈdÈdayo ca muddaÓayantasÈlÈ ca tatheva kÈrÈpitÈ.
MahÈtherÈpi ca “sa~gÊtikiccaÑ nÈma therÈdheyyaÑ, therÈnaÑ
ovÈdeneva kattabbaÑ, na vinÈ tena, tasmÈ bhikkhusaÑghassa ceva
upÈsakÈnaÒca sabbampi sa~gÊtipaÔibaddhamovÈdaÑ dÈtuÑ
bhavitabbamettha ovÈdadÈyakasaÑghasabhÈyapÊ”ti
MarammaraÔÔhadhaj|pame aggamahÈpaÓÉitopÈdhidhÈrino ca
raÔÔhovÈdÈcariyasammate ca raÔÔhavinayadharasammate ca aÒÒe
cÈbhipÈkaÔagarubhÈvanÊyÈdiguÓagaÓasama~ginoti parosataÑ
nÈyakamahÈthere uccinitvÈ “chaÔÔhasa~gÊti-
ovÈdÈcariyasaÑghanÈyakasabhaÑ” nÈmekaÑ padhÈnamahÈsaÑghasabhaÑ
patiÔÔhÈpesuÑ, te ca nÈyakamahÈtherÈ SambuddhavacanaratanÈkarapÈrage
vividhasatthantaragahanÈsa~gacÈrine therÈnuthere paÒcavÊsatimatte
samuccinitvÈ “chaÔÔhasa~gÊtidhurandharasabhÈ”ti ca sammannitvÈ tassÈ
sabhÈya bhÈraÑ niyyÈtesuÑ sabbÈni sa~gÊtipaÔibaddhakiccÈni
saÑvidahituÑ. Te ca sa~gÊtidhurandharasabhikÈ therÈ
sakalamarammaraÔÔhe Nyaung Yan Sayadawti abhipÈkaÔaÑ
“AggamahÈpaÓÉito” pÈdhinÈ ceva “AbhidhajamahÈraÔÔhagur|” pÈdhinÈ cÈti
vi NidÈnakathÈ
dvÊhi MarammaraÔÔhissarasamappitopÈdhÊhi virÈjitaÑ jÈtiyÈ ÈsÊtivassikaÑ

upasampadÈya saÔÔhivassaÑ “BhadantarevataÑ” nÈma mahÈtheravaraÑ
sabhÈpatiÑ katvÈ TepiÔake Buddhavacane ceva nÈnÈsatthesu ca kovide
dhammÈcariyakavipadappatte bhikkh| uccinitvÈ aÔÔhadasÈdivaggavasena
parosataÑ PÈÄivisodhakavagge ceva sambahule ca paÔivisodhakavagge
bandhÈpetvÈ visodhanappaÔivisodhanehi BuddhavacanaÑ suparisuddhattaÑ
paÔipÈpetvÈ dhammasa~gÊtimakaÑsu yathÈ taÑ porÈÓakasa~gÊtikÈrÈ.
EvaÑ sa~gÊtimÈropitassa TepiÔakassa Buddhavacanassa
atthasaÑvaÓÓanÈbh|tÈ AÔÔhakathÈyo ca saÑvijjanti manoramÈya
tantinayÈnucchavikÈya bhÈsÈya ŒcariyabuddhaghosÈdÊhi theravarehi katÈ.
TÈsampi AÔÔhakathÈnaÑ sadesÊyam|lehi ceva videsÊyam|lehi ca
saÑsanditvÈ TepiÔakassa viya Buddhavacanassa
visodhanapaÔivisodhanavasena mahÈtherÈ pÈvacanadassino
saÑvaÓÓanÈkovidÈ pÈÔhasodhanamakaÑsu.
IccevamaÔÔhakathÈyo ca pamÈdakhalitÈdhika paribhaÔÔhapÈÔhÈnaÑ
nirÈkaraÓavasena visodhitÈ ceva paÔivisodhitÈ ca hutvÈ
BuddhasÈsanamuddaÓayantÈlaye samappitÈ suÔÔhu muddÈpaÓÈya.
MuddÈpaÓakÈle ca PiÔakattayamuddÈpaÓe viya mahÈtheravarÈ
m|lasodheyyapattapÈÔhakehi gahaÔÔhapaÓÉitehi ceva
dhammÈcariyabhikkhupaÓÉitehi ca anekavÈraÑ parisodhitaÑ
osÈnasodheyyapattaÑ paÔivisodhitam|lapotthakena ceva aÒÒehi sadesa
desantarika AÔÔhakathÈpotthakehi ca vividhabyÈkaraÓÈdisatthehi ca
punappunaÑ saÑsandetvÈ suvisada paribyattakaÓÉavÈra vÈkyaccheda
sa~ketataÒca sampÈpetvÈ mahatÈ parissamena osÈnasodhanamakaÑsu.
EvametÈsampi ca suvisodhitÈnaÑ AÔÔhakathÈnaÑ
sa~gÊtibhÈranitthÈrakÈ mahÈtherÈ nikhilamarammaraÔÔhe Maso Yein
Sayadawti abhipÈkaÔaÑ “AggamahÈpaÓÉito” pÈdhinÈ ceva
“AbhidhajamahÈraÔÔhagur|” pÈdhinÈ cÈti dvÊhi
MarammaraÔÔhissarasamappitopÈdhÊhi virÈjitaÑ jÈtiyÈ chasattativassikaÑ
upasampadÈya chappaÒÒÈsavassaÑ “Bhadantas|riyÈbhivaÑsaÑ” nÈma
mahÈtheravaraÑ sabhÈpatiÑ katvÈ chaÔÔhasa~gÊtikÈrakapariyÈpannehi
therÈnutherehi sa~gamma paÔhanatthÈya samÈrabhiÑsu yathÈ taÑ
chaÔÔhasa~gÊtidhammasa~gÈyanÈkÈle.
NidÈnakathÈ vii
EvametÈsaÑ AÔÔhakathÈnaÑ saÑsodhana-muddÈpaÓa-sampaÔhanesu

karÊyamÈnesu raÔÔhissaragaÓe aggamahÈmacco U Nu nÈmadheyyo
mahÈsayo ceva BuddhasÈsanasamitiyaÑ sampati bhaÓÉuppÈdako
raÔÔhissarÈnaÑ patinidhibh|to U Basaw nÈmadheyyo
sÈsanaÔÔhÈnikamahÈmatto cÈti-imepi taÑkiccasampÈdanÈya PÈÄisa~gÊtikÈle
viya mahussÈhena byÈvaÔÈ honti.
IccevametÈpi AÔÔhakathÈyo theravÈdÊnekÈyikavibudhappamukhÈnaÑ
satthÈgamaratanÈlayasÈragÈhÊnaÑ veyyÈkaraÓakesarÊnaÑ
accantanimmalaÒÈÓavÈrinÈ paridhovitÈ sa~gamma ca paÔhitÈ, tÈ
vibudhappavarekagocarÈ vimuttirasassÈdadÈyiniyo PiÔakattayassatthaÑ
paribyattaÑ pakÈsentiyo ciraÑ vilasantiyo lokatthasiddhiÑ sÈdhayant|ti.
TenetaÑ vuccati–
1. M|lakaÑ pariyattÊva, sÈsanassa Mahesino.
PariyattippamÈÓÈ hi, ciraÑ saddhammasaÓÔhiti.
2. TasmÈ taÑ rakkhituÑ therÈ, dhammasa~gÈhakÈ purÈ.
RÈjÈno upanissÈya, akaÑsu dhammasa~gahe.
3. PaÔhamaÑ dhammasa~gÊtiÑ, AjÈtasatturÈjino.
Anuggahena katvÈna, pÈlayuÑ JinasÈsanaÑ.
4. DutiyaÑ tu tathÈ katvÈ, KÈlÈsokassa rÈjino.
KÈle tamupanissÈya, pÈlayuÑ JinasÈsanaÑ.
5. TatiyaÑpica katvÈna, DhammÈsokassa rÈjino.
Anuggahena Buddhassa, sÈsanaÑ abhipÈlayuÑ.
6. CatutthiÑ pana La~kÈyaÑ, VaÔÔagÈmaÓirÈjino.
KÈlamhi potthakÈruÄhaÑ, katvÈna pÈlayuÑ tathÈ.
7. ImasmiÑ MarammaraÔÔhepi, MindonnÈma narÈdhipaÑ.
RajjaÑ samanusÈsantaÑ, ratanattayamÈmakaÑ.
8. SannissÈya mahÈtherÈ, thirasÊlÈ guÓÈkarÈ.
PaÒcamiÑ dhammasa~gÊtiÑ, karontÈ sÈsanaÔÔhitiÑ.
viii NidÈnakathÈ
9. PatthayantÈ likhÈpetvÈ, silÈpaÔÔesu peÔakaÑ.

VÈyÈmena mahantena, pÈlayuÑ JinasÈsanaÑ.
10. ItthaÑ purÈ mahÈtherÈ, rÈjÈno cÈpi dhammikÈ.
SÈsanaÑ paripÈlesuÑ, jÊvitaÑ viya attano.
11. TathÈpi khalitÈdÈni, dissanti PiÔakattaye.
ParamparÈya lekhÈya, saÒjÈtÈ muddaÓena ca.
12. DisvÈna te mahÈtherÈ, vÈcentÈva TipeÔakaÑ.
VuccamÈnanayenevaÑ, cintesuÑ mantayiÑsu ca.
13. “KatvÈna sÈdhukaÑ gantha-suddhikaÑ sÈsanÈyukaÑ.
YaÑn|na dhammasa~gÊtiÑ, kareyyÈma mayaÑ” iti.
14. EtamatthaÑ suÓitvÈna, U Nu nÈma mahÈsayo.
Marammavisaye agga-mahÈmaccadhurandharo.
15. “SÈsanÈyattakiccÈni, sampÈdentÈ visesato.
Sa~gÊtiyaÒca therÈnaÑ, samp|rentÈ manorathaÑ.
16. YathÈ rakkhiÑsu porÈÓÈ, surÈjÈno tathÈ mayaÑ.
SaÑrakkheyyÈma Sambuddha-sÈsanaÑ” iti cintiya.
17. MahÈmaccehi aÒÒehi, sa~gamehi ca mantiya.
SuppatiÔÔhÈpayitvÈna, BuddhasÈsanasa~gamaÑ.
18. MahÈtherÈnamÈdÈya, chandaÑ idha nivÈsinaÑ.
AÒÒesu SÊhaÄÈdÊsu, videsesu ca vÈsinaÑ.
19. KÈretvÈ dhammasa~gÊtiÑ, sodhetvÈ SatthusÈsanaÑ.
SaddhammÈnuggahatthÈya, karaÑ daÄhaparakkamaÑ.
20. SirÊma~galavikhyÈte, thalasmiÑ pavare subhe.
CetiyassÈvid|ramhi, Kaba Aye itisaÒÒino.
21. GuhÈvesena kÈretvÈ, mahÈsa~gÊtimandiraÑ.
ŒvÈsÈdiÒca bhikkh|naÑ, kÈresi muddaÓÈlayaÑ.
22. GanthasaÑsodhanaÑ dhamma-sa~gÊtiyÈ tu paÓÉitÈ.
MahÈtheravarÈkaÑsu, satimantÈ punappunaÑ.
NidÈnakathÈ ix
23. MuddÈpente ca passitvÈ, mahÈtherehi paÒcahi.

SodheyyapattamosÈnaÑ, nimmalattaÑ supÈpitaÑ.
24. KatvÈ suvisadaÑ Buddha-bhÈsitaÑ PiÔakattayaÑ.
YathÈ muddÈpitaÑ Èsi, sÈsanatthaÑ Mahesino.
25. TathÈ AÔÔhakathÈyo ca, saÑsodhetvÈ punappunaÑ.
SuÔÔhu muddÈpitÈ honti, sabbalokatthasiddhiyÈti.
AÔÔhasÈlinÊ-aÔÔhakathÈ
_____
MÈtikÈ PiÔÔha~ka
GanthÈrambhakathÈ
NidÈnakathÈ ... ... 3
1. CittuppÈdakaÓÉa
TikamÈtikÈpadavaÓÓanÈ ... ... 79

DukamÈtikÈpadavaÓÓanÈ ... ... 89
SuttantikadukamÈtikÈpadavaÓÓanÈ ... ... 93
KÈmÈvacarakusalapadabhÈjanÊya ... ... 97
KÈmÈvacarakusaladvÈrakathÈ ... ... 123
DhammuddesavÈrakathÈ ... ... 150
NiddesavÈrakathÈ ... ... 180
KoÔÔhÈsavÈravaÓÓanÈ ... ... 196
PuÒÒakiriyavatthÈdikathÈ ... ... 201
R|pÈvacarakusalavaÓÓanÈ ... ... 207
Ar|pÈvacarakusalavaÓÓanÈ ... ... 245
Tebh|makakusalavaÓÓanÈ ... ... 257
LokuttarakusalavaÓÓanÈ ... ... 258
Akusalapada dhammuddesavÈrakathÈ ... ... 289
NiddesavÈrakathÈ ... ... 294
AbyÈkatapada ahetukakusalavipÈka ... ... 303
AÔÔhamahÈvipÈkacittavaÓÓanÈ ... ... 306
VipÈkuddhÈrakathÈ ... ... 307
R|pÈvacarÈr|pÈvacaravipÈkakathÈ ... ... 327
LokuttaravipÈkakathÈ ... ... 328
xii AÔÔhasÈlinÊ-aÔÔhakathÈ
MÈtikÈ PiÔÔha~ka
AkusalavipÈkakathÈ ... ... 331

KiriyÈbyÈkatavaÓÓanÈ ... ... 331
2. R|pakaÓÉa
UddesavaÓÓanÈ ... ... 335
R|pavibhatti ekakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 342
DukaniddesavaÓÓanÈ ... ... 344
CatukkaniddesavaÓÓanÈ ... ... 373
PaÒcakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 374
ChakkÈdiniddesavaÓÓanÈ ... ... 374
NavakÈdiniddesavaÓÓanÈ ... ... 375
PakiÓÓakakathÈ ... ... 375
3. NikkhepakaÓÉa
TikanikkhepakathÈ ... ... 379
DukanikkhepakathÈ ... ... 394
SuttantikadukanikkhepakathÈ ... ... 418
4. AÔÔhakathÈkaÓÉa
Tika-atthuddhÈravaÓÓanÈ ... ... 437
Duka-atthuddhÈravaÓÓanÈ ... ... 451
NigamanakathÈ ... ... 453
AÔÔhasÈliniyÈ Dhammasa~gaha-aÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

AbhidhammapiÔaka
AÔÔhasÈlinÊ-aÔÔhakathÈ
_____
Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.
GanthÈrambhakathÈ
1. KaruÓÈ viya sattesu, paÒÒÈ yassa Mahesino.
©eyyadhammesu sabbesu, pavattittha yathÈruci.
2. DayÈya tÈya sattesu, samussÈhitamÈnaso.

PÈÔihÊrÈvasÈnamhi, vasanto tidasÈlaye.
3. PÈricchattakam|lamhi, PaÓÉukambalanÈmake.
SilÈsane sannisinno, Èdiccova Yugandhare.
4. CakkavÈÄasahassehi, dasahÈgamma sabbaso.

Sannisinnena devÈnaÑ, gaÓena parivÈrito.
5. MÈtaraÑ pamukhaÑ katvÈ, tassÈ paÒÒÈya tejasÈ.

AbhidhammakathÈmaggaÑ, devÈnaÑ sampavattayi.
6. Tassa pÈde namassitvÈ, Sambuddhassa sirÊmato.

SaddhammaÒcassa p|jetvÈ, katvÈ saÑghassa caÒjaliÑ.
7. NipaccakÈrassetassa, katassa ratanattaye.

ŒnubhÈvena sosetvÈ, antarÈye asesato.
8. VisuddhÈcÈrasÊlena, nipuÓÈmalabuddhinÈ.
BhikkhunÈ Buddhaghosena, sakkaccaÑ abhiyÈcito.
2 AbhidhammapiÔaka
9. YaÑ devadevo devÈnaÑ, desetvÈ nayato puna.

Therassa SÈriputttassa, samÈcikkhi VinÈyako.
10. Anotattadahe katvÈ, upaÔÔhÈnaÑ Mahesino.

YaÒca sutvÈna so thero, ÈharitvÈ mahÊtalaÑ.
11. Bhikkh|naÑ payirudÈhÈsi, ito bhikkh|hi dhÈrito.

Sa~gÊtikÈle sa~gÊto, vedehamuninÈ puna.
12. Tassa gambhÊraÒÈÓehi1, ogÈÄhassa abhiÓhaso.

NÈnÈnayavicittassa, abhidhammassa Èdito.
13. YÈ MahÈkassapÈdÊhi, vasÊhiÔÔhakathÈ purÈ.

Sa~gÊtÈ anusa~gÊtÈ, pacchÈpi ca isÊhi yÈ.
14. ŒbhatÈ pana therana, MahindenetamuttamaÑ.

YÈ dÊpaÑ dÊpavÈsÊnaÑ, bhÈsÈya abhisa~khatÈ.
15. ApanetvÈ tato bhÈsaÑ, TambapaÓÓinivÈsinaÑ.

ŒropayitvÈ niddosaÑ, bhÈsaÑ tantinayÈnugaÑ.
16. NikÈyantaraladdhÊhi, asammissaÑ anÈkulaÑ.

MahÈvihÈravÈsÊnaÑ, dipayanto vinicchayaÑ.
17. AtthaÑ pakÈsayissÈmi, ŒgamaÔÔhakathÈsupi.

GahetabbaÑ gahetvÈna, tosayanto vicakkhaÓe.
18. KammaÔÔhÈnÈni sabbÈni, cariyÈbhiÒÒÈ vipassanÈ.

Visuddhimagge panidaÑ, yasmÈ sabbaÑ pakÈsitaÑ.
19. TasmÈ taÑ aggahetvÈna, sakalÈyapi tantiyÈ.

PadÈnukkamato eva, karissÈmatthavaÓÓanaÑ.
20. Iti me bhÈsamÈnassa, abhidhammakathaÑ imaÑ.

AvikkhittÈ nisÈmetha, dullabhÈ hi ayaÑ kathÈti.
______________________________________________________________
1. GambhÊraÒÒÈÓena (SÊ)
AÔÔhasÈlinÊ-aÔÔhakathÈ 3
NidÈnakathÈ
Tattha1 kenaÔÔhena abhidhammo? DhammÈtirekadhammavisesaÔÔhena.

AtirekavisesatthadÊpako hettha abhisaddo “bÈÄhÈ me dukkhÈ vedanÈ
abhikkamanti, no paÔikkamanti2 abhikkantavaÓÓÈ”ti-ÈdÊsu3 viya. TasmÈ
yathÈ samussitesu bah|su chattesu ceva dhajesu ca yaÑ atirekappamÈÓaÑ,
visesavaÓÓasaÓÔhÈnaÒca chattaÑ, taÑ aticchattanti vuccati. Yo
atirekappamÈÓo, nÈnÈvirÈgavaÓÓavisesasampanno ca dhajo, so atidhajoti
vuccati. YathÈ ca ekato sannipatitesu bah|su rÈjakumÈresu ceva devesu ca
yo jÈtibhogayasa-issariyÈdisampattÊhi atirekataro ceva visesavantataro ca
rÈjakumÈro, so atirÈjakumÈroti vuccati. Yo Èyu vaÓÓa issariya yasa
sampatti-ÈdÊhi atirekataro ceva visesavantataro ca devo, so atidevoti vuccati.
TathÈr|po brahmÈpi atibrahmÈti vuccati. Evameva ayampi dhammo
dhammÈtirekadhammavisesaÔÔhena abhidhammoti vuccati.
SuttantaÒhi patvÈ paÒcakkhandhÈ ekadeseneva vibhattÈ, na nippadesena.

AbhidhammaÑ patvÈ pana suttantabhÈjanÊya-
abhidhammabhÈjanÊyapaÒhapucchakanayÈnaÑ vasena nippadesato vibhattÈ.
TathÈ dvÈdasÈyatanÈni, aÔÔhÈrasa dhÈtuyo, cattÈri saccÈni, bÈvÊsatindriyÈni,
dvÈdasapadiko paccayÈkÈro. KevalaÒhi Indriyavibha~ge suttantabhÈjanÊyaÑ
natthi, paccayÈkÈre ca paÒhapucchakaÑ natthi. SuttantaÒca patvÈ cattÈro
satipaÔÔhÈnÈ ekadeseneva vibhattÈ, na nippadesena. AbhidhammaÑ patvÈ
pana tiÓÓampi nayÈnaÑ vasena nippadesatova4 vibhattÈ. TathÈ cattÈri
sammappadhÈnÈni, cattÈro iddhipÈdÈ, satta bojjha~gÈ, ariyo aÔÔha~giko
maggo, cattÈri jhÈnÈni, catasso appamaÒÒÈyo, paÒca sikkhÈpadÈni, catasso
paÔisambhidÈ. KevalaÒhettha SikkhÈpadavibha~ge suttantabhÈjanÊyaÑ natthi.
SuttantaÑ patvÈ ca ÒÈÓaÑ ekadeseneva vibhattaÑ, na nippadesena. TathÈ
kilesÈ. AbhidhammaÑ patvÈ pana “ekavidhena ÒÈÓavatth|”ti-ÈdinÈ5 nayena
mÈtikaÑ ÔhapetvÈ
______________________________________________________________
1. Tattha abhidhammoti (SÊ, SyÈ) 2. Ma 3. 302-8; SaÑ 3. 71 piÔÔhÈsu.
3. SaÑ 1. 1 piÔÔhÈdÊsu. 4. Nippadesato (SÊ, SyÈ) 5. Abhi 2. 323 piÔÔhe.
4 AbhidhammapiÔaka
nippadesatova vibhattaÑ. TathÈ ekakato paÔÔhÈya anekehi nayehi kilesÈ.

SuttantaÑ patvÈ ca bh|mantaraparicchedo1 ekadeseneva vibhatto, na
nippadesena. AbhidhammaÑ pana patvÈ tiÓÓampi nayÈnaÑ vasena
bh|mantaraparicchedo nippadesatova vibhatto. EvaÑ
dhammÈtirekadhammavisesaÔÔhena abhidhammoti veditabbo.
PakaraÓaparicchedato panesa
Dhammasa~gaÓÊvibha~gadhÈtukathÈpuggalapaÒÒattikathÈvatthuyamakapaÔÔh
ÈnÈnaÑ sattannaÑ pakaraÓÈnaÑ vasena Ôhito. Ayamettha ÈcariyÈnaÑ
samÈnakathÈ. VitaÓÉavÈdÊ panÈha “KathÈvatthu kasmÈ gahitaÑ, nanu
SammÈsambuddhassa parinibbÈnato aÔÔhÈrasavassÈdhikÈni dve vassasatÈni
atikkamitvÈ MoggaliputtatissattherenetaÑ thapitaÑ? TasmÈ
sÈvakabhÈsitattÈ chaÉÉetha nan”ti. KiÑ pana chappakaraÓÈni abhidhammoti.
EvaÑ na vadÈmÊti. Atha kiÑ vadesÊti. Satta pakaraÓÈnÊti. KataraÑ gahetvÈ
satta karosÊti2, mahÈdhammahadayaÑ nÈma atthi, etena saha sattÈti.
MahÈdhammahadaye apubbaÑ natthi, katipayÈva paÒhavÈrÈ avasesÈ,
KathÈvatthunÈva saddhiÑ sattÈti. No KathÈvatthunÈ, MahÈdhÈtukathÈ nÈma
atthi, tÈya saddhiÑ sattÈti. MahÈdhÈtukathÈyaÑ apubbaÑ natthi,
appamattikÈva tanti avasesÈ, KathÈvatthunÈva saddhiÑ sattÈti.
SammÈsambuddho hi satta pakaraÓÈni desento KathÈvatthuÑ patvÈ yÈ
esÈ puggalavÈre3 tÈva cat|su paÒhesu dvinnaÑ paÒcakÈnaÑ vasena
aÔÔhamukhÈ vÈdayutti4, taÑ ÈdiÑ katvÈ sabbakathÈmaggesu
asampuÓÓabhÈÓavÈramattÈya PÈÄiyÈ mÈtikaÑ Ôhapesi. SÈ panesÈ “puggalo
upalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈti? ŒmantÈ. Yo saccikaÔÔho paramattho,
tato so puggalo upalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈti? NahevaÑ vattabbe.
ŒjÈnÈhi niggahaÑ -pa-. Puggalo nupalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈti?
ŒmantÈ. Yo saccikaÔÔho paramattho, tato so puggalo nupalabbhati
saccikaÔÔhaparamatthenÈti? NahevaÑ vattabbe. ŒjÈnÈhi niggahaÑ -pa-.
Sabbattha puggalo upalabbhati. Sabbattha puggalo nupalabbhati. SabbadÈ
puggalo upalabbhati. SabbadÈ puggalo nupalabbhati. Sabbesu puggalo
upalabbhati. Sabbesu puggalo nupalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈ”ti5
evaÑ paÔhamaÑ vÈdaÑ
______________________________________________________________
1. Bhummantaraparicchedo (SÊ, SyÈ) 2. KarontÊti (SÊ) 3. PuggalavÈde (SÊ, SyÈ)
4. AÔÔhamukhavÈdayutti (SyÈ, Ka) 5. Abhi 4. 1, 10 piÔÔhesu.
nissÈya paÔhamaÑ niggahaÑ. DutiyaÑ nissÈya dutiyaÑ -pa- aÔÔhamaÑ

nissÈya aÔÔhamaÑ niggahaÑ dassentena SatthÈrÈ ÔhapitÈ. IminÈ nayena
sabbattha mÈtikÈÔhapanaÑ veditabbaÑ. TaÑ panetaÑ mÈtikaÑ Ôhapento
imaÑ disvÈ Ôhapesi–“mama parinibbÈnato aÔÔhÈrasavassÈdhikÈnaÑ
dvinnaÑ vassasatÈnaÑ matthake Moggaliputtatissatthero nÈma bhikkhu
bhikkhusahassamajjhe nisinno sakavÈde paÒca suttasatÈni, paravÈde paÒcÈti
suttasahassaÑ samodhÈnetvÈ DÊghanikÈyappamÈÓaÑ
KathÈvatthuppakaraÓaÑ bhÈjessatÊ”ti.
Moggaliputtatissattheropi idaÑ pakaraÓaÑ desento na attano ÒÈÓena
desesi, SatthÈrÈ pana dinnanayena ÔhapitamÈtikÈya desesi. Iti SatthÈrÈ
dinnanayena ÔhapitamÈtikÈya desitattÈ sakalampetaÑ pakaraÓaÑ
BuddhabhÈsitameva nÈma jÈtaÑ. YathÈ kiÑ? YathÈ
madhupiÓÉikasuttantÈdÊni. MadhupiÓÉikasuttantasmiÒhi BhagavÈ
“yatonidÈnaÑ bhikkhu purisaÑ papaÒcasaÒÒÈsa~khÈ samudÈcaranti, ettha ce
natthi abhinanditabbaÑ abhivaditabbaÑ ajjhositabbaÑ, esevanto
rÈgÈnusayÈnan”ti1 mÈtikaÑ ÔhapetvÈ uÔÔhÈyÈsanÈ vihÈraÑ pÈvisi.
DhammappaÔiggÈhakÈ bhikkh| MahÈkaccÈnattheraÑ upasa~kamitvÈ
Dasabalena ÔhapitamÈtikÈya atthaÑ pucchiÑsu. Thero pucchitamattakeneva
akathetvÈ Dasabalassa apacitidassanatthaÑ “seyyathÈpi Èvuso puriso
sÈratthiko sÈragavesÊ”ti2 sÈropamaÑ ÈharitvÈ sÈrarukkho viya BhagavÈ,
sÈkhÈpalÈsasadisÈ savakÈ. So hÈvuso BhagavÈ jÈnaÑ jÈnÈti, passaÑ passati
cakkhubh|to ÒÈÓabh|to dhammabh|to brahmabh|to vattÈ pavattÈ atthassa
ninnetÈ amatassa dÈtÈ DhammassÈmÊ TathÈgatoti SatthÈraÑ thometvÈ
punappunaÑ therehi yÈcito SatthÈrÈ ÔhapitamÈtikÈya atthaÑ vibhajitvÈ
“Èka~khamÈnÈ ca pana tumhe Èyasmanto BhagavantaÑyeva upasa~kamitvÈ
etamatthaÑ paÔipuccheyyÈtha, sace sabbaÒÒutaÒÒÈÓena saddhiÑ
saÑsandiyamÈnaÑ sameti, gaÓheyyÈtha. No ce, mÈ gaÓhitthÈ”ti iminÈ
adhippÈyena “yathÈ vo BhagavÈ byÈkaroti, tathÈ naÑ dhÈreyyÈthÈ”ti vatvÈ
uyyojesi.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 156 piÔÔhe. 2. Ma 1. 157 piÔÔhe.
6 AbhidhammapiÔaka
Te SatthÈraÑ upasa~kamitvÈ pucchiÑsu. SatthÈ “dukkathitaÑ

KaccÈnenÈ”ti avatvÈ suvaÓÓÈli~gaÑ ussÈpento viya gÊvaÑ unnÈmetvÈ
supupphitasatapattasassirikaÑ mahÈmukhaÑ p|rento brahmassaraÑ
nicchÈretvÈ “sÈdhu sÈdh|”ti therassa sÈdhukÈraÑ datvÈ “paÓÉito bhikkhave
MahÈkaccÈno, mahÈpaÒÒo bhikkhave MahÈkaccÈno, maÑ cepi tumhe
bhikkhave etamatthaÑ paÔipuccheyyÈtha, ahampi taÑ evamevaÑ
byÈkareyyaÑ, yathÈ taÑ MahÈkaccÈnena byÈkatan”ti1 Èha.
EvaÑ SatthÈrÈ anumoditakÈlato paÔÔhÈya ca pana sakalaÑ suttaÑ
BuddhabhÈsitaÑ nÈma jÈtaÑ. ŒnandattherÈdÊhi vitthÈritasuttesupi eseva
nayo. Evameva SammÈsambuddho satta pakaraÓÈni desento KathÈvatthuÑ
patvÈ vuttanayena mÈtikaÑ Ôhapesi. ®hapento ca pana imaÑ addasa–
“Mama parinibbÈnato aÔÔhÈrasavassÈdhikÈnaÑ dvinnaÑ
vassasatÈnaÑ matthake Moggaliputtatissatthero nÈma bhikkhu
bhikkhusahassa majjhe nisinno sakavÈde paÒca suttasatÈni, paravÈde
paÒcÈti suttasahassaÑ samodhÈnetvÈ DÊghanikayappamÈÓaÑ
KathÈvatthuppakaraÓaÑ bhÈjessatÊ”ti.
Moggaliputtatissattheropi imaÑ pakaraÓaÑ desento na attano ÒÈÓena
desesi, SatthÈrÈ pana dinnanayena ÔhapitamÈtikÈya desesi. Iti SatthÈrÈ
dinnanayena ÔhapitamÈtikÈya desitattÈ sakalampetaÑ pakaraÓaÑ
BuddhabhÈsitameva jÈtaÑ. EvaÑ KathÈvatthunÈva saddhiÑ satta pakaraÓÈni
abhidhammo nÈma.
Tattha Dhammasa~gaÓÊpakaraÓe catasso vibhattiyo cittavibhatti,
r|pavibhatti, nikkheparÈsi, atthuddhÈroti. Tattha kÈmÈvacarakusalato aÔÔha,
akusalato dvÈdasa, kusalavipÈkato soÄasa, akusalavipÈkato satta, kiriyato
ekÈdasa, r|pÈvacarakusalato paÒca, vipÈkato paÒca, kiriyato paÒca,
ar|pÈvacarakusalato cattÈri, vipÈkato cattÈri, kiriyato cattÈri,
lokuttarakusalato cattÈri, vipÈkato cattÈrÊti ek|nanavuti cittÈni cittavibhatti
nÈma. CittuppÈdakaÓÉantipi etasseva nÈmaÑ. TaÑ vÈcanÈmagatto
atirekachabhÈÓavÈraÑ, vitthÈriyamÈnaÑ pana anantamaparimÈÓaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 161 piÔÔhe.
TadanantaraÑ “ekavidhena, duvidhenÈ”ti-ÈdinÈ nayena mÈtikaÑ

ÔhapetvÈ vitthÈrena vibhajitvÈ dassitÈ r|pavibhatti nÈma. R|pakaÓÉantipi
etasseva nÈmaÑ. TaÑ vÈcanÈmaggato atirekadvibhÈÓavÈraÑ,
vitthÈriyamÈnaÑ pana anantamaparimÈÓaÑ hoti.
TadanantaraÑ m|lato khandhato dvÈrato bh|mito atthato dhammato
nÈmato li~gatoti evaÑ m|lÈdÊhi1 nikkhipitvÈ desito nikkheparÈsi nÈma.
So–
M|lato khandhato cÈpi, dvÈrato cÈpi bh|mito.
Atthato dhammato cÈpi, nÈmato cÈpi li~gato.
NikkhipitvÈ desitattÈ, nikkhepoti pavuccati.
NikkhepakaÓÉantipi tasseva nÈmaÑ. TaÑ vÈcanÈmaggato
timattabhÈÓavÈraÑ, vitthÈriyamÈnaÑ pana anantamaparimÈÓaÑ hoti.
TadanantaraÑ pana TepiÔakassa Buddhavacanassa atthuddhÈrabh|taÑ
yÈva saraÓadukÈ nikkhittaÑ AÔÔhakathÈkaÓÉaÑ nÈma, yato mahÈpakaraÓiyÈ
bhikkh| mahÈpakaraÓe gaÓanacÈraÑ asallakkhentÈ gaÓanacÈraÑ2
samÈnenti. TaÑ vÈcanÈmaggato dvimattabhÈÓavÈraÑ, vitthÈriyamÈnaÑ
pana anantamaparimÈÓaÑ hoti.
Iti sakalampi Dhammasa~gaÓÊpakaraÓaÑ vÈcanÈmaggato
atirekaterasamattabhÈÓavÈraÑ, vitthÈriyamÈnaÑ pana anantamaparimÈÓaÑ
hoti. EvametaÑ–
Cittavibhatti r|paÒca, nikkhepo atthajotanÈ.
GambhÊraÑ nipuÓaÑ ÔhÈnaÑ, tampi Buddhena desitaÑ.
TadanantaraÑ Vibha~gappakaraÓaÑ nÈma. TaÑ “Khandhavibha~go
Œyatanavibha~go DhÈtuvibha~go Saccavibha~go Indriyavibha~go
PaccayÈkÈravibha~go SatipaÔÔhÈnavibha~go SammappadhÈnavibha~go
IddhipÈdavibha~go Bojjha~gavibha~go Magga~gavibha~go3 JhÈnavibha~go
AppamaÒÒÈvibha~go SikkhÈpadavibha~go PaÔisambhidÈvibha~go
©ÈÓavibha~go Khuddakavatthuvibha~go Dhammahadayavibha~go”ti
aÔÔhÈrasavidhena vibhattaÑ.
______________________________________________________________
1. M|lÈdÊni (SÊ, Ka) 2. GaÓanavÈraÑ (SÊ), gaÓanaÑ (SyÈ)
3. Maggavibha~go (SÊ, SyÈ)
8 AbhidhammapiÔaka
Tattha Khandhavibha~go suttantabhÈjanÊya-

abhidhammabhÈjanÊyapaÒhapucchakÈnaÑ vasena tidhÈ vibhatto. So
vÈcanÈmaggato paÒcamattabhÈÓavÈro, vitthÈriyamÈno pana ananto
aparimÈÓo hoti. Tato paraÑ Œyatanavibha~gÈdayopi eteheva tÊhi nayehi
vibhattÈ. Tesu Œyatanavibha~go vÈcanÈmaggato atirekabhÈÓavÈro.
DhÈtuvibha~go dvimattabhÈÓavÈro. TathÈ Saccavibha~go. Indriyavibha~ge
suttantabhÈjanÊyaÑ natthi. VÈcanÈmaggato panesa atirekabhÈÓavÈramatto.
PaccayÈkÈravibha~go chamattabhÈÓavÈro. PaÒhapucchakaÑ panettha natthi.
SatipaÔÔhÈnavibha~go atirekabhÈÓavÈramatto. TathÈ sammappadhÈna-
iddhipÈdabojjha~gamagga~gavibha~gÈ. JhÈnavibha~go dvibhÈÓavÈramatto.
AppamaÒÒÈvibha~go atirekabhÈÓavÈramatto. SikkhÈpadavibha~gepi
suttantabhÈjanÊyaÑ natthi. VÈcanÈmaggato panesa atirekabhÈÓavÈramatto.
TathÈ PaÔisambhidÈvibha~go. ©ÈÓavibha~go dasavidhena vibhatto.
VÈcanÈmaggato panesa timattabhÈÓavÈro. Khuddakavatthuvibha~gopi
dasavidhena vibhatto. VÈcanÈmaggato panesatimattabhÈÓavÈro.
Dhammahadayavibha~go tividhena vibhatto. VÈcanÈmaggato panesa
atirekadvibhÈÓavÈramatto. Sabbepi vitthÈriyamÈnÈ anantÈ aparimÈÓÈ honti.
EvametaÑ Vibha~gappakaranaÑ vÈcanÈmaggato
paÒcatiÑsamattabhÈÓavÈraÑ, vitthÈrato pana anantamaparimÈÓaÑ hoti.
TadanantaraÑ DhÈtukathÈpakaraÓaÑ nÈma. TaÑ “sa~gaho asa~gaho,
sa~gahitena asa~gahitaÑ, asa~gahitena sa~gahitaÑ, sa~gahitena sa~gahitaÑ,
asa~gahitena asa~gahitaÑ, sampayogo vippayogo, sampayuttena
vippayuttaÑ, vippayuttena sampayuttaÑ, sampayuttena sampayuttaÑ,
vippayuttena vippayuttaÑ, sa~gahitena sampayuttaÑ vippayuttaÑ,
sampayuttena sa~gahitaÑ asa~gahitaÑ, asa~gahitena sampayuttaÑ
vippayuttaÑ, vippayuttena sa~gahitaÑ asa~gahitan”ti cuddasavidhena
vibhattaÑ. TaÑ vÈcanÈmaggato atirekachabhÈÓavÈramattaÑ,
vitthÈriyamÈnaÑ pana anantamaparimÈÓaÑ hoti.
TadanantaraÑ PuggalapaÒÒatti nÈma. SÈ “KhandhapaÒÒatti
ŒyatanapaÒÒatti DhÈtupaÒÒatti SaccapaÒÒatti IndriyapaÒÒatti
PuggalapaÒÒattÊ”ti chabbidhena vibhattÈ. SÈ vÈcanÈmaggato
atirekapaÒcabhÈÓavÈrÈ, vitthÈriyamÈnÈ pana anantÈ aparimÈÓÈva hoti.
TadanantaraÑ KathÈvatthuppakaraÓaÑ nÈma. TaÑ “sakavÈde paÒca

suttasatÈni, paravÈde paÒcÈ”ti suttasahassaÑ samodhÈnetvÈ vibhattaÑ. TaÑ
vÈcanÈmaggato idÈni potthake likhitaÑ aggahetvÈ sa~gÊti-Èropitanayena
DÊghanikÈyappamÈÓaÑ, vitthÈriyamÈnaÑ pana anantamaparimÈÓaÑ hoti.
TadanantaraÑ YamakaÑ nÈma. TaÑ “M|layamakaÑ
KhandhayamakaÑ ŒyatanayamakaÑ DhÈtuyamakaÑ SaccayamakaÑ
Sa~khÈrayamakaÑ AnusayayamakaÑ CittayamakaÑ DhammayamakaÑ
Indriyayamakan”ti dasavidhena vibhattaÑ. TaÑ vÈcanÈmaggato
vÊsabhÈÓavÈrasataÑ1, vitthÈrato pana anantamaparimÈÓaÑ hoti.
TadanantaraÑ MahÈpakaraÓaÑ nÈma. PaÔÔhÈnantipi tasseva nÈmaÑ.
TaÑ “hetupaccayo ÈrammaÓapaccayo adhipatipaccayo anantarapaccayo
samanantarapaccayo sahajÈtapaccayo aÒÒamaÒÒapaccayo nissayapaccayo
upanissayapaccayo purejÈtapaccayo pacchÈjÈtapaccayo Èsevanapaccayo,
kammapaccayo vipÈkapaccayo ÈhÈrapaccayo indriyapaccayo jhÈnapaccayo
maggapaccayo sampayuttapaccayo vippayuttapaccayo atthipaccayo
natthipaccayo vigatapaccayo avigatapaccayo”ti paccayavasena tÈva
catuvÊsatividhena vibhattaÑ.
ImasmiÑ pana ÔhÈne paÔÔhÈnaÑ samÈnetabbaÑ–KusalattikÈdayo hi
dvÈvÊsati tikÈ nÈma. Het| dhammÈ, nahet| dhammÈ -pa-. SaraÓÈ dhammÈ,
araÓÈ dhammÈti ime sataÑ dukÈ. Aparepi vijjÈbhÈgino dhammÈ,
avijjÈbhÈgino dhammÈ -pa-. Khaye ÒÈÓaÑ, anuppÈde ÒÈÓanti dvÈcattÈlÊsa
suttantikadukÈ nÈma. Tesu dvÈvÊsati tikÈ sataÑ dukÈti ayaÑ ÈhaccabhÈsitÈ
Jinavacanabh|tÈ SabbaÒÒubuddhena desitÈ sattannaÑ pakaraÓÈnaÑ mÈtikÈ
nÈma.
AthÈpare dvÈcattÈlÊsa suttantikadukÈ kutopabhavÈ kena ÔhapitÈ kena
desitÈti. DhammasenÈpatisÈriputtattherappabhavÈ, tena ÔhapitÈ tena desitÈti.
Ime Ôhapento pana thero na sÈmukkaÑsikena attano ÒÈÓena Ôhapesi.
EkuttariyaÑ pana EkanipÈtadukanipÈtasa~gÊti Dasuttarasuttantehi
samodhÈnetvÈ ÈbhidhammikattherÈnaÑ suttantaÑ patvÈ akilamatthaÑ
ÔhapitÈ. Te panete ekasmiÑ NikkhepakaÓÉeyeva
______________________________________________________________
1. VÊsaÑ bhÈÓavÈrasataÑ (SÊ)
10 AbhidhammapiÔaka
matthakaÑ pÈpetvÈ vibhattÈ, sesaÔÔhÈnesu yÈva saraÓadukÈ abhidhammo

vibhatto.
SammÈsambuddhena hi anulomapaÔÔhÈne dvÈvÊsati tike nissÈya
TikapaÔÔhÈnaÑ nÈma niddiÔÔhaÑ. SataÑ duke nissÈya DukapaÔÔhÈnaÑ nÈma
niddiÔÔhaÑ. Tato paraÑ dvÈvÊsati tike gahetvÈ dukasate pakkhipitvÈ
DukatikapaÔÔhÈnaÑ nÈma dassitaÑ. Tato paraÑ dukasataÑ gahetvÈ
dvÈvÊsatiyÈ tikesu pakkhipitvÈ TikadukapaÔÔhÈnaÑ nÈma dassitaÑ. Tike
pana tikesuyeva pakkhipitvÈ TikatikapaÔÔhÈnaÑ nÈma dassitaÑ. Duke ca
dukesuyeva pakkhipitvÈ DukadukapaÔÔhÈnaÑ nÈma dassitaÑ. EvaÑ–
TikaÒca paÔÔhÈnavaraÑ dukuttamaÑ,
DukatikaÒceva tikadukaÒca.
TikatikaÒceva dukadukaÒca,
Cha Anulomamhi nayÈ sugambhÊrÈti1.
PaccanÊyapaÔÔhÈnepi dvÈvÊsatitike nissÈya TikapaÔÔhÈnaÑ nÈma,
dukasataÑ nissÈya DukapaÔÔhÈnaÑ nÈma, dvÈvÊsatitike dukasate pakkhipitvÈ
DukatikapaÔÔhÈnaÑ nÈma, dukasataÑ dvÈvÊsatiyÈ tikesu pakkhipitvÈ
TikadukapaÔÔhÈnaÑ nÈma, tike tikesuyeva pakkhipitvÈ TikatikapaÔÔhÈnaÑ
nÈma, duke dukesuyeva pakkhipitvÈ DukadukapaÔÔhÈnaÑ nÈmati
PaccanÊyepi chahi nayehi paÔÔhÈnaÑ niddiÔÔhaÑ. Tena vuttaÑ–
TikaÒca paÔÔhÈnavaraÑ dukuttamaÑ,
Cha PaccanÊyamhi nayÈ sugambhÊrÈti2.
Tato paraÑ AnulomapaccanÊyepi etenava upÈyena cha nÈyÈ dassitÈ.
TenÈha–
TikaÒca PaÔÔhÈnavaraÑ dukuttamaÑ,
Cha AnulomapaccanÊyamhi nayÈ sugambhÊrÈti3.
______________________________________________________________
1. Abhi 8. 15 piÔÔhe PaÔÔhÈne. 2. Abhi 8. 16 piÔÔhe. 3. Abhi 8. 17 piÔÔhe.
TadanantaraÑ PaccanÊyÈnulomepi eteheva chahi nayehi niddiÔÔhaÑ.

TenÈha–
TikaÒca PaÔÔhÈnavaraÑ dukuttamaÑ,
Cha PaccanÊyÈnulomamhi nayÈ sugambhÊrÈti1.
EvaÑ Anulome cha PaÔÔhÈnÈni, PaÔilome cha, AnulomapaccanÊye cha,
PaccanÊyÈnulome cha PaÔÔhÈnÈnÊti idaÑ
catuvÊsatisamantapaÔÔhÈnasamodhÈnaÑ PaÔÔhÈnaÑ MahÈpakaraÓaÑ nÈma.
IdÈni imassa abhidhammassa gambhÊrabhÈvavijÈnanatthaÑ cattÈro
sÈgarÈ veditabbÈ saÑsÈrasÈgaro, jalasÈgaro, nayasÈgaro, ÒÈÓasÈgaroti.
Tattha saÑsÈrasÈgaro nÈma–
KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi, dhÈtu-ÈyatanÈna ca.
AbbocchinnaÑ vattamÈnÈ, saÑsÈroti pavuccatÊti
EvaÑ vuttaÑ saÑsÈravaÔÔaÑ. SvÈyaÑ yasmÈ imesaÑ sattÈnaÑ
uppattiyÈ purimÈ koÔi na paÒÒÈyati. EttakÈnaÒhi vassasatÈnaÑ vÈ
vassasahassÈnaÑ vÈ vassasatasahassÈnaÑ vÈ kappasatÈnaÑ vÈ
kappasahassÈnaÑ vÈ kappasatasahassÈnaÑ vÈ matthake sattÈ uppannÈ, tato
pubbe nÈhesunti vÈ, asukassa nÈma raÒÒo kÈle uppannÈ, asukassa
Buddhassa kÈle uppannÈ, tato pubbe nÈhesunti vÈ ayaÑ paricchedo natthi.
2“PurimÈ bhikkhave koÔi na paÒÒÈyati avijjÈya ito pubbe avijjÈ nÈhosi, atha
pacchÈ samabhavÊ”ti3 iminÈ pana nayena saÑsÈrasÈgaro anamataggova2.

MahÈsamuddo pana jalasÈgaro nÈmÈti veditabbo. so
caturÈsÊtiyojanasahassagambhÊro. Tattha udakassa ÈÄhakasatehi vÈ
ÈÄhakasahassehi vÈ ÈÄhakasatasahassehi vÈ pamÈÓaÑ nÈma
______________________________________________________________
1. Abhi 8. 18 piÔÔhe PaÔÔhÈne.
2-2. TasmÈ “purimÈ bhikkhave -pa- samabhavÊ”ti iminÈ nayena anamataggova. (?)
SvÈyaÑ yasmÈ na paÒÒÈyati, tasmÈ anamataggovÈti hi sambandho.
3. AÑ 3. 346 piÔÔhe.
natthi, atha kho asa~khyeyyo appameyyo mahÈ-udakakkhandhotveva

sa~kyaÑ1 gacchati. AyaÑ jalasÈgaro nÈma.
Katamo anayasÈgaro? TepiÔakaÑ BuddhavacanaÑ. Dvepi hi tantiyo
paccavekkhantÈnaÑ saddhÈsampannÈnaÑ pasÈdabahulÈnaÑ ÒÈÓuttarÈnaÑ
kulaputtÈnaÑ anantaÑ pÊtisomanassaÑ uppajjati. KatamÈ dve? VinayaÒca
abhidhammaÒca. Vinayadharabhikkh|naÒhi vinayatantiÑ
paccavekkhantÈnaÑ “dosÈnur|paÑ sikkhÈpadapaÒÒÈpanaÑ nÈma ‘imasiÑ
dose imasmiÑ vÊtikkame idaÑ nÈma hotÊ’ti sikkhÈpadapaÒÒÈpanaÑ
aÒÒesaÑ avisayo, BuddhÈnameva visayo”ti, uttarimanussadhammapeyyÈlaÑ
paccavekkhantÈnaÑ, nÊlapeyyÈlaÑ paccavekkhantÈnaÑ, saÒcarittapeyyÈlaÑ
paccavekkhantÈnaÑ anantaÑ pÊtisomanassaÑ uppajjati.
Œbhidhammikabhikkh|nampi “khandantaraÑ ÈyatanantaraÑ dhÈtvantaraÑ
indriyantaraÑ balabojjha~gakammavipÈkantaraÑ r|pÈr|paparicchedaÑ
saÓhasukhumadhammaÑ gaganatale tÈrakar|pÈni gaÓhanto viya
r|pÈr|padhamme pabbaÑ pabbaÑ koÔÔhÈsaÑ koÔÔhÈsaÑ katvÈ vibhajanto
dassesi vata no SatthÈ”ti abhidhammatantiÑ paccavekkhantÈnaÑ anantaÑ
pÊtisomanassaÑ uppajjati.
EvaÑ uppattiyÈ panassa idaÑ vatthupi veditabbaÑ–
MahÈgatigamiya2tissadattatthero kira nÈma “mahÈbodhiÑ vandissÈmÊ”ti
paratÊraÑ gacchanto nÈvÈya uparitale nisinno mahÈsamuddaÑ olokesi.
Athassa tasmiÑ samaye neva paratÊraÑ paÒÒÈyittha, na orimatÊraÑ.
mivegappabhedasamuggatajalacuÓÓaparikiÓÓo pana
pasÈritarajatapaÔÔasumanapupphasantharasadiso mahÈsamuddova
paÒÒÈyittha. So “kiÑ nu kho mahÈsamuddassa |mivego balavÈ, udÈhu
catuvÊsatippabhede samantapaÔÔhÈne nayamukhaÑ balavan”ti cintesi.
Athassa mahÈsamudde paricchedo paÒÒÈyati. AyaÒhi heÔÔhÈ mahÈpathaviyÈ
paricchinno, upari ÈkÈsena, ekato cakkavÈÄapabbatena, ekato velantena
paricchinno. SamantapaÔÔhÈnassa pana paricchedo na paÒÒÈyatÊti
saÓhasukhumadhammaÑ paccavekkhantassa balavapÊti uppannÈ, so pÊtiÑ
vikkhambhetvÈ vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ yathÈnisinnova sabbakilese khepetvÈ
aggaphale arahatte patiÔÔhÈya udÈnaÑ udÈnesi–
______________________________________________________________
1. Sa~khaÑ (SÊ) 2. MahÈgatimbaya (SÊ)
Attheva gambhÊragataÑ sudubbudhaÑ,

SayaÑ abhiÒÒÈya sahetusambhavaÑ.
YathÈnupubbaÑ nikhilena desitaÑ,
MahesinÈ r|pagataÑva passatÊti.
AyaÑ nayasÈgaro nÈma.
Katamo ÒÈÓasÈgaro? SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ ÒÈÓasÈgaro nÈma. “AyaÑ
saÑsÈrasÈgaro nÈma, ayaÑ jalasÈgaro nÈma, ayaÑ nayasÈgaro nÈmÈ”ti hi
aÒÒena na sakkÈ jÈnituÑ, sabbaÒÒutaÒÒÈÓeneva sakkÈ jÈnitunti
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ ÒÈÓasÈgaro nÈma. Imesu cat|su sÈgaresu imasmiÑ ÔhÈne
nayasÈgaro adhippeto. ImaÒhi SabbaÒÒubuddhÈva paÔivijjhanti.
Ayampi BhagavÈ bodhim|le nisinno imaÑ paÔivijjhitvÈ “imaÑ vata me
dhammaÑ esantassa gavesantassa kappasatasahassÈdhikÈni cattÈri
asa~khyeyyÈni1 vÊtivattÈni, atha me imasmiÑ palla~ke nisinnena
diyaÉÉhakilesasahassaÑ khepetvÈ ayaÑ dhammo paÔividdo”ti
paÔividdhadhammaÑ paccavekkhanto sattÈhaÑ ekapalla~kena nisÊdi. Tato
tamhÈ palla~kÈ vuÔÔhÈya “imasmiÑ vata me palla~ke sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
paÔividdhan”ti animisehi cakkh|hi sattÈhaÑ palla~kaÑ olokento aÔÔhÈsi.
Tato devatÈnaÑ “ajjÈpi nuna siddhatthassa kattabbakiccaÑ atthi,
palla~kasmiÒhi ÈlayaÑ na vijahatÊ”ti parivitakko udapÈdi.
SatthÈ devatÈnaÑ vitakkaÑ ÒatvÈ tÈvadeva tÈsaÑ
vitakkav|pasamanatthaÑ vehÈsaÑ abbhuggantvÈ yamakapÈÔihÈriyaÑ
dassesi. MahÈbodhipalla~kasmiÑ hi katapÈÔihÈriyaÒca ÒÈtisamÈgame
katapÈÔihÈriyaÒca pÈthikaputtasamÈgame2 katapÈÔihÈriyaÒca sabbaÑ
kaÓÉambarukkham|le3 katayamakapÈÔihÈriyasadisameva ahosi. EvaÑ
yamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ palla~kassa ÔhitaÔÔhÈnassa ca antare ÈkÈsato
oruyha sattÈhaÑ ca~kami. Imesu ca ekavÊsatiyÈ divasesu ekadivasepi Satthu
sarÊrato rasmiyo na nikkhantÈ.
Catutthe pana sattÈhe pacchimuttarÈya disÈya ratanaghare nisÊdi.
RatanagharaÑ nÈma neva sattaratanamayaÑ gehaÑ, sattannaÑ pana
pakaraÓÈnaÑ
______________________________________________________________
1. Asa~kheyyÈni (SÊ)
2. PÈÔhÈkaputtasamÈgame (SÊ), pÈÔiyaputtasamÈgame (SyÈ) DÊ 3. 12, 22 piÔÔhesu
passitabbaÑ.
3. GaÓÉambarukkham|le (SÊ, SyÈ)
sammasitaÔÔhÈnaÑ “ratanagharan”ti veditabbaÑ. Tattha Dhammasa~gaÓiÑ

sammasantassÈpi sarÊrato rasmiyo na nikkhantÈ. Vibha~gappakaraÓaÑ,
DhÈtukathaÑ PuggalapaÒÒattiÑ, KathÈvatthuppakaraÓaÑ,
YamakappakaraÓaÑ sammasantassÈpi sarÊrato rasmiyo na nikkhantÈ. YadÈ
pana MahÈpakaraÓaÑ oruyha “hetupaccayo ÈrammaÓapaccayo -pa-
avigatapaccayo”ti sammasanaÑ Èrabhi, athassa catuvÊsatisamantapaÔÔhÈnaÑ
sammasantassa ekantato sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ MahÈpakaraÓeyeva okÈsaÑ
labhi. YathÈ hi Timirapi~galamahÈmaccho caturÈsÊtiyojanasahassagambhÊre
mahÈsamuddeyeva okÈsaÑ labhati, evameva sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ ekantato
MahÈpakaraÓeyeva okÈsaÑ labhi.
Satthu evaÑ laddhokÈsena sabbaÒÒutaÒÒÈÓena yathÈsukhaÑ
saÓhasukhumadhammaÑ sammasantassa sÈrÊrato nÊla pÊta lohitodÈta
maÒjiÔÔha1 pabhassaravasena chabbaÓÓarasmiyo nikkhamiÑsu. Kesamass|hi
ceva akkhÊnaÒca nÊlaÔÔhÈnehi nÊlarasmiyo nikkhamiÑsu, yÈsaÑ vasena
gaganatalaÑ aÒjanacuÓÓasamokiÓÓaÑ viya,
umÈpupphanÊluppaladasaÒchannaÑ viya, vÊtipatantamaÓitÈlavaÓÔaÑ viya,
sampasÈritamecakapaÔaÑ viya ca ahosi.
Chavito ceva akkhÊnaÒca pÊtaÔÔhÈnehi pitarasmiyo nikkhamiÑsu, yÈsaÑ
vasena disÈbhÈgÈ suvaÓÓarasadhÈrÈbhisiÒcamÈnÈ2 viya, suvaÓÓapaÔapasÈritÈ
viya, ku~kumacuÓÓakaÓikÈrapupphasamparikiÓÓÈ viya ca virociÑsu.
MaÑsalohitehi ceva akkhÊnaÒca rattaÔÔhÈnehi lohitarasmiyo
nikkhamiÑsu, yÈsaÑ vasena disÈbhÈgÈ cÊnapiÔÔhacuÓÓaraÒjitÈ viya,
supakkalÈkhÈrasasiÒcamÈnÈ viya, rattakambalaparikkhitÈ viya,
jayasumanapÈribhaddakabandhujÊvakakusumasamparikiÓÓÈ viya ca
virociÑsu.
AÔÔhÊhi ceva dantehi ca akkhÊnaÒca setaÔÔhÈnehi odÈtarasmiyo
nikkhamiÑsu, yÈsaÑ vasena disÈbhÈgÈ rajataghaÔehi
ÈsiÒcamÈnakhÊradhÈrÈsamparikiÓÓÈ viya, sampasÈritarajatapaÔÔavitÈnÈ viya,
vÊtipatantarajatatÈlavaÓÔÈ viya,
kundakumudasinduvÈrasumanamallikÈdikusumasaÒchannÈ viya ca
virociÑsu.
______________________________________________________________
1. MaÒjeÔÔha (SÊ)
2. SuvaÓÓadhÈranisiÒcamÈnÈ (Ka), suvaÓÓarasadhÈrÈhi siÒcamÈnÈ (SÊ)
MaÒjiÔÔhapabhassarÈ pana tamhÈ tamhÈ sarÊrappadesÈ nikkhamiÑsu. Iti

tÈ chabbaÓÓarasmiyo nikkhamitvÈ ghanamahÈpathaviÑ gaÓhiÑsu.
CatunahutÈdhikadviyojanasatasahassabahalÈ mahÈpathavÊ
niddhantasuvaÓÓapiÓÉi viya ahosi. Atha mahÈpathaviÑ bhinditvÈ heÔÔhÈ
udakaÑ gaÓhiÑsu. PathavisandhÈrakaÑ
aÔÔhanahutÈdhikacatuyojanasatasahassabahalaÑ udakaÑ suvaÓÓakalasehi
ÈsiÒcamÈnavilÊnasuvaÓÓaÑ viya ahosi. UdakaÑ vinivijjhitvÈ vÈtaÑ
aggahesuÑ. ChanahutÈdhikanavayojanasatasahassabahalo vÈto
samussitasuvaÓÓakkhandho viya ahosi. VÈtaÑ vinivijjhitvÈ heÔÔhÈ
ajaÔÈkÈsaÑ pakkhandiÑsu.
* UparibhÈgena uggantvÈpi CÈtumahÈrÈjike gaÓhiÑsu. Te vinivijjhitvÈ
TÈvatiÑse, tato YÈme, tato Tusite, tato NimmÈnaratÊ, tato
ParanimmitavasavattÊ, tato nava brahmaloke, tato Vehapphale, tato paÒca
SuddhÈvÈse vinivijjhitvÈ cattÈro Èruppe gaÓhiÑsu. CattÈro ca Èruppe
vinivijjhitvÈ ajaÔÈkÈsaÑ pakkhandiÑsu.
TiriyabhÈgehi anantÈ lokadhÈtuyo pakkhandiÑsu. Ettakesu ÔhÈnesu
candamhi candappabhÈ natthi, s|riye1 s|riyappabhÈ natthi, tÈrakar|pesu
tÈrakar|pappabhÈ natthi, devatÈnaÑ uyyÈnavimÈnakapparukkhesu ceva
sarÊresu ca ÈbharaÓesu cÈti sabbattha pabhÈ natthi.
TisahassimahÈsahassilokadhÈtuyyÈ2 ÈlokapharaÓasamattho mahÈbrahmÈpi
s|riyuggamane khajjopanako viya ahosi.
Candas|riyatÈrakar|padevatuyyÈna3 vimÈnakapparukkhÈnaÑ
paricchedamattakameva paÒÒÈyittha. EttakaÑ ÔhÈnaÑ BuddharasmÊhiyeva
ajjhotthaÔaÑ ahosi. AyaÒca neva BuddhÈnaÑ adhiÔÔhÈniddhi, na
bhÈvanÈmayiddhi. SaÓhasukhumadhammaÑ pana sammasato LokanÈthassa
lohitaÑ pasÊdi, vatthur|paÑ pasÊdi, chavivaÓÓo pasÊdi, cittasamuÔÔhÈnÈ
vaÓÓadhÈtu samantÈ asÊtihatthamatte padese niccalÈva aÔÔhÈsi. IminÈ
nÊhÈrena sattÈhaÑ sammasi.
Satta rattindivÈni sammasitadhammo kittako ahosÊti? Ananto aparimÈÓo
ahosi. AyaÑ tÈva manasÈdesanÈ nÈma. SatthÈ pana evaÑ sattÈhaÑ manasÈ
cintitadhammaÑ vicÊbhedaÑ katvÈ desento
______________________________________________________________
* Ma-®Ôha 2. 90 piÔÔhepi passitabbaÑ. 1. Suriye (SÊ, SyÈ)
2. ...dhÈtuyo (SyÈ, Ka) 3. ...devuyyÈna (Ka)
vassasatenapi vassasahassenapi vassasatasahassenapi matthakaÑ pÈpetvÈ

desetuÑ na sakkotÊti na vattabbaÑ. AparabhÈgepi hi TathÈgato
TÈvatiÑsabhavane pÈricchattakam|le PaÓÉukambalasilÈyaÑ
dasasahassacakkavÈÄadevatÈnaÑ majje nisinno mÈtaraÑ kÈyasakkhiÑ katvÈ
“kusalÈ dhammÈ akusalÈ dhammÈ abyÈkatÈ dhammÈ”ti dhammaÑ desento
satabhÈgena sahassabhÈgena satasahassabhÈgena dhammantarÈ
dhammantaraÑ sa~kamitvÈ sa~kamitvÈva desesi. Tayo mÈse nirantaraÑ
pavattitadesanÈ vegena pavattÈ ÈkÈsaga~gÈ viya, adhomukhaÔhapita-
udakaghaÔÈ nikkhanta-udakadhÈrÈ viya ca hutvÈ anantÈ aparimÈÓÈ ahosi.
BuddhÈnaÒhi bhattÈnumodanakÈlepi thokaÑ vaÉÉhetvÈ anumodentÈnaÑ
desanÈ DighamajjhimanikÈyappamÈÓÈ hoti. PacchÈbhattaÑ pana
sampattaparisÈya dhammaÑ desentÈnaÑ desanÈ SaÑyutta-
a~guttarikadvemahÈnikÈyappamÈÓÈva hoti. KasmÈ? BuddhÈnaÒhi
bhava~gaparivÈso lahuko, dantÈvaraÓaÑ suphusitaÑ1, mukhÈdÈnaÑ
siliÔÔhaÑ, jivhÈ mudukÈ, saro madhuro, vacanaÑ lahuparivattaÑ, tasmÈ taÑ
muhuttaÑ desitadhammopi ettako hoti. TemÈsaÑ desitadhammo pana
ananto aparimÈÓoyeva.
Œnandatthero hi bahussuto TipiÔakadharo paÒcadasa gÈthÈ sahassÈni
saÔÔhi padasahassÈni latÈpupphÈni ÈkaÉÉhanto viya Ôhitapadeneva ÔhatvÈ
gaÓhÈti vÈ vÈceti vÈ deseti vÈ. Ettako therassa eko uddesamaggo nÈma hoti.
Therassa hi anupadaÑ uddesaÑ dadamÈno aÒÒo dÈtuÑ na sakkoti, na
sampÈpuÓÈti, SammÈsambuddhova sampÈpuÓeyya. EvaÑ adhimattasatimÈ
adhimattagatimÈ adhimattadhitimÈ sÈvako SatthÈrÈ temÈsaÑ iminÈ nÊhÈrena
desitadesanaÑ vassasataÑ vassasahassaÑ uggaÓhantopi matthakaÑ pÈpetuÑ
na sakkoti.
EvaÑ temÈsaÑ nirantaraÑ desentassa pana TathÈgatassa
kabaÄÊkÈrÈhÈrappaÔibaddhaÑ upÈdinnakasarÊraÑ kathaÑ yÈpesÊti?
PaÔijagganeneva. BuddhÈnaÒhi so so kÈlo suvavatthito suparicchinno
supaccakkho. TasmÈ BhagavÈ dhammaÑ desentova manussaloke kÈlaÑ
oloketi. So
______________________________________________________________
1. SuphassitaÑ (SÊ)
bhikkhÈcÈravelaÑ sallakkhetvÈ nimmitabuddhaÑ mÈpetvÈ “imassa

civaraggahaÓaÑ pattaggahaÓaÑ sarakutti Èkappo ca evar|po nÈma hotu,
ettakaÑ nÈma dhammaÑ deset|”ti adhiÔÔhÈya pattacÊvaramÈdÈya
AnotattadahaÑ gacchati. DevatÈ nÈgalatÈdantakaÔÔhaÑ denti. TaÑ khÈditvÈ
Anotattadahe sarÊraÑ paÔijaggitvÈ manosilÈtale Ôhito surattadupaÔÔaÑ
nivÈsetvÈ cÊvaraÑ pÈrupitvÈ CÈtumahÈrÈjadattiyaÑ selamayaÑ pattaÑ
ÈdÈya UttarakuruÑ gacchati. Tato piÓÉapÈtaÑ ÈharitvÈ AnotattadahatÊre
nisinno taÑ paribhuÒjitvÈ divÈvihÈrÈ candanavanaÑ gacchati.
DhammasenÈpatisÈriputtattheropi tattha gantvÈ SammÈsambuddhassa
vattaÑ katvÈ ekamantaÑ nisÊdati. Athassa SatthÈ nayaÑ deti “SÈriputta
ettako dhammo mayÈ desito”ti Ècikkhati. EvaÑ SammÈsambuddhe nayaÑ
dente paÔisambhidÈppattassa aggasÈvakassa velante ÔhatvÈ hatthaÑ pasÈretvÈ
dassitasamuddasadisaÑ nayadÈnaÑ hoti. TherassÈpi nayasatena
nayasahassena nayasatasahassena BhagavatÈ desitadhammo upaÔÔhÈtiyeva.
SatthÈ divÈvihÈraÑ nisÊditvÈ dhammaÑ desetuÑ kÈya velÈya
gacchatÊti? SÈvatthivÈsÊnaÑ kulaputtÈnaÑ sampattÈnaÑ dhammadesanavelÈ
nÈma atthi, tÈya velÈya gacchati. DhammaÑ desetvÈ gacchantaÑ vÈ
ÈgacchantaÑ vÈ ke jÈnanti, ke na jÈnantÊti? MahesakkhÈ devatÈ jÈnanti,
appesakkhÈ devatÈ na jÈnanti. KasmÈ na jÈnantÊti? SammÈsambuddhassa vÈ
nimmitabuddhassa vÈ rasmi-ÈdÊsu nÈnattÈbhÈvÈ. Ubhinnampi hi tesaÑ
rasmÊsu vÈ saresu vÈ vacanesu vÈ nÈnattaÑ natthi.
SÈriputtattheropi SatthÈrÈ desitaÑ desitaÑ dhammaÑ ÈharitvÈ attano
saddhivihÈrikÈnaÑ paÒcannaÑ bhikkhusatÈnaÑ desesi. TesaÑ ayaÑ
pubbayogo–te kira Kassapadasabalassa kÈle khuddakavagguliyoniyaÑ
nibbattÈ pabbhÈre olambantÈ dvinnaÑ Èbhidhammikabhikkh|naÑ
abhidhammaÑ sajjhÈyantÈnaÑ sare nimittaÑ gahetvÈ
kaÓhapakkhasukkapakkhe ajhÈnitvÈpi sare nimittaggÈhamattakeneva kÈlaÑ
katvÈ devaloke nibbatiÑsu, ekaÑ BuddhantaraÑ devaloke vasitvÈ tasmiÑ
kÈle manussaloke nibbattÈ hamakapÈÔihÈriye pasÊditvÈ therassa santike
pabbajiÑsu. Thero SatthÈrÈ desitaÑ desitaÑ dhammaÑ ÈharitvÈ tesaÑ
desesi. SammÈsambuddhassa
abhidhammadesanÈpariyosÈnaÒca tesaÑ bhikkhunaÑ sattappakaraÓa-

uggahaÓaÒca ekappahÈreneva ahosi.
Abhidhamme vÈcanÈmaggo nÈma SÈriputttattherappabhavo,
MahÈpakaraÓe gaÓanacÈropi1 thereneva Ôhapito. Thero hi “iminÈ nÊhÈrena
dhammantaraÑ amakkhetvÈva sukhaÑ gahetuÑ, dhÈretuÑ, pariyÈpuÓituÑ,
vÈcetuÒca pahotÊ”ti gaÓanacÈraÑ2 Ôhapesi. EvaÑ sante therova
paÔhamataraÑ Èbhidhammiko hotÊti? Na hoti, SammÈsambuddhova
paÔhamataraÑ Èbhidhammiko. So hi naÑ MahÈbodhipalla~ke nisÊditvÈ
paÔivijjhi. Buddho hutvÈ ca pana sattÈhaÑ ekapalla~kena nisinno udÈnaÑ
udÈnesi–
“YadÈ have pÈtubhavanti dhammÈ,
ŒtÈpino jhÈyato brÈhmaÓassa.
Athassa ka~khÈ vapayanti sabbÈ,
Yato pajÈnÈti sahetudhammaÑ.
YadÈ have pÈtubhavanti dhammÈ,
Athassa ka~khÈ vapayanti sabbÈ,
Yato khayaÑ paccayÈnaÑ avedi.
YadÈ have pÈtubhavanti dhammÈ,
Vidh|payaÑ tiÔÔhati mÈrasenaÑ,
S|riyova obhÈsayamantalikkhan”ti3.
IdaÑ paÔhamabuddhavacanaÑ nÈma. DhammapadabhÈÓakÈ pana–
“AnekajÈtisaÑsÈraÑ, sandhÈvissaÑ anibbisaÑ.
GahakÈraÑ4 gavesanto, dukkhÈ jÈti punappunaÑ.
GahakÈraka diÔÔhosi, puna gehaÑ na kÈhasi.
SabbÈ te phÈsukÈ bhaggÈ, gahak|ÔaÑ visa~khataÑ5.
Visa~khÈragataÑ cittaÑ, taÓhÈnaÑ khayamajjÈgÈ”ti6.
IdaÑ paÔhamabuddhavacanaÑ nÈmÈti vadanti.
______________________________________________________________
1. GaÓanavÈropi (SÊ, SyÈ) 2. GaÓanavÈraÑ (SÊ, SyÈ) 3. Vi 3. 2; Khu 1. 79 piÔÔhesu.
4. GahakÈrakaÑ (SÊ) 5. Visa~khitaÑ (SÊ) 6. Khu 1. 36 Dhammapade.
YamakasÈlÈnamantare nipannena parinibbÈnasamaye “handa dÈni

bhikkhave ÈmantayÈmi vo, vayadhammÈ sa~khÈrÈ, appamÈdena
sampÈdethÈ”ti1 vuttavacanaÑ pacchimabuddhavacanaÑ nÈma.
Ubhinnamantare paÒcacattÈlÊsa vassÈni pupphadÈmaÑ ganthentena
viya, ratanÈvaliÑ Èvunantena viya ca kathito amatappakÈsano2 saddhammo
majjhimabuddhavacanaÑ nÈma.
TaÑ sabbampi sa~gayhamÈnaÑ piÔakato tÊÓi piÔakÈni honti, nikÈyato
paÒca nikÈyÈ, a~gato nava~gÈni, dhammakkhandhato
caturÈsÊtidhammakkhandhasahassÈni. KathaÑ? Sabbampi hetaÑ piÔakato
VinayapiÔakaÑ SuttantapiÔakaÑ AbhidhammapiÔakanti tippabhedameva hoti.
Tattha ubhayÈni pÈtimokkhÈni, dve vibha~gÈ, dvÈvÊsati khandhakÈ, soÄasa
parivÈrÈti idaÑ VinayapiÔakaÑ nÈma. BrahmajÈlÈdicatuttiÑsasuttasa~gaho
DÊghanikÈyo, M|lapariyÈyasuttÈdidiyaÉÉhasata dvesuttasa~gaho
MajjhimanikÈyo, OghataraÓasuttÈdisattasuttasahassa sattasata dvÈsaÔÔhi
suttasa~gaho SaÑyuttanikÈyo, CittapariyÈdÈnasuttÈdinavasuttasahassapaÒca-
satasattapaÒÒÈsasuttasa~gaho A~guttaranikÈyo, KhuddakapÈÔhadhamma-
pada-udÈna-
itivuttakasuttanipÈtavimÈnavatthupetavatthutheragÈthÈtherÊgÈthÈ-
jÈtakaniddesapaÔisambhidÈ-apadÈnabuddhavaÑsacariyÈpiÔakavasena
pannarasappabhedo KhuddakanikÈyoti idaÑ SuttantapiÔakaÑ nÈma.
Dhammasa~gaÓÊ-ÈdÊni satta pakaraÓÈni AbhidhammapiÔakaÑ nÈma.
Tattha–
VividhavisesanayattÈ, vinayanato ceva kÈyavÈcÈnaÑ.
Vinayatthavid|hi ayaÑ, vinayo “vinayo”ti akkhÈto.
VividhÈ hi ettha paÒcavidhapÈtimokkhuddesapÈrÈjikÈdisatta-
ÈpattikkhandhamÈtikÈvibha~gÈdippabhedÈ nayÈ, visesabh|tÈ ca
daÄhÊkammasithilakaraÓappayojanÈ anupaÒÒattinayÈ, kÈyikavÈcasika-
ajjhÈcÈranisedhanato cesa kayaÑ, vÈcaÒca vineti. TasmÈ vividhanayattÈ,
visesanayattÈ, kÈyavÈcÈnaÒca vinayanato ayaÑ vinayo “vinayo”ti akkhÈto.
Tenetametassa vacanatthakosallatthaÑ vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 128 piÔÔhe. 2. AmatappakÈsako (SÊ)
“VividhavisesanayattÈ, vinayanato ceva kÈyavÈcÈnaÑ.

Vinayatthavid|hi ayaÑ, vinayo ‘vinayo’ti akkhÈto”ti.
ItaraÑ pana–
AtthÈnaÑ sucanato, suvuttato savanatotha s|danato.

SuttÈÓÈ suttasabhÈ-gato ca “suttan”ti1 akkhÈtaÑ.
TaÒhi attatthaparatthÈdibhede atthe s|ceti, suvuttÈ cettha atthÈ

veneyyajjhÈsayÈnulomena vuttattÈ. Savati cetaÑ atthe sassamiva phalaÑ,
pasavatÊti vuttaÑ hoti. S|dati cetaÑ dhenu viya khÊraÑ, paggharatÊti vuttaÑ
hoti. SuÔÔhu ca ne tÈyati, rakkhatÊti vuttaÑ hoti. SuttasabhÈgaÒcetaÑ, yathÈ
hi tacchakÈnaÑ suttaÑ pamÈÓaÑ hoti, evametampi viÒÒ|naÑ. YathÈ ca
suttena sa~gahitÈni pupphÈni na vikiriyanti na viddhaÑsÊyanti, evametena
sa~gahitÈ atthÈ. Tenetametassa vacanatthakosallatthaÑ vuttaÑ–
“AtthÈnaÑ s|canato, suvuttato savanatotha s|danato.

SuttÈÓÈ suttasabhÈ-gato ca ‘suttan’ti akkhÈtan”ti.
Abhidhammassa vacanattho vuttoyeva. Aparo nayo–
YaÑ ettha vuÉÉhimanto, salakkhaÓÈ p|jitÈ paricchinnÈ.

VuttÈdhikÈ ca dhammÈ, abhidhammo tena akkhÈto.
AyaÑ hi abhisaddo vuÉÉhilakkhaÓa2 p|jita paricchinnÈdhikesu dissati.

TathÈ hesa “bÈÄhÈ me dukkhÈ vedanÈ abhikkamanti, no paÔikkamantÊ”ti-
ÈdÊsu3 vuÉÉhiyaÑ Ègato. “YÈ tÈ rattiyo abhiÒÒÈtÈ abhilakkhitÈ”ti-Èdisu4
lakkhaÓe. “RÈjÈbhirÈjÈ manujindo”ti-ÈdÊsu5 p|jite. “PaÔibalo vinetuÑ
abhidhamme abhivinaye”ti-ÈdÊsu6 paricchinne, aÒÒamaÒÒasa~karavirahite
dhamme ca vinaye cÈti vuttaÑ hoti. “Abhikkantena vaÓÓenÈ”ti-ÈdÊsu7
adhike.
______________________________________________________________
1. SuttaÑ suttanti (SÊ, SyÈ) 2. SalakkhaÓa (SÊ)
3. Ma 3. 302-8; SaÑ 3. 71 piÔÔhÈdÊsu. 4. Ma 1. 25 piÔÔhe.
5. Ma 2. 351; Khu 1. 368 piÔÔhe. 6. Vi 3. 97 piÔÔhe. 7. Khu 2. 10 piÔÔhe.
Ettha ca “r|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈveti mettÈsahagatena cetasÈ ekaÑ

disaÑ pharitvÈ viharatÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuÉÉhimantopi dhammÈ vuttÈ.
“R|pÈrammaÓaÑ vÈ saddÈrammaÓaÑ vÈ”ti-ÈdinÈ2 nayena ÈrammaÓÈdÊhi
lakkhaÓÊyattÈ salakkhaÓÈpi. “SekkhÈ dhammÈ, asekkhÈ dhammÈ, lokuttarÈ
dhammÈ”ti-ÈdinÈ3 nayena p|jitÈpi, p|jÈrahÈti adhippÈyo. “Phasso hoti,
vedanÈ hotÊ”ti-ÈdinÈ2 nayena sabhÈvaparicchinnattÈ paricchinnÈpi.
“MahaggatÈ dhammÈ, appamÈÓÈ dhammÈ, anuttarÈ dhammÈ”ti-ÈdinÈ4
nayena adhikÈpi dhammÈ vuttÈ. Tenetametassa vacanatthakosallatthaÑ
vuttaÑ–
“YaÑ ettha vuÉÉhimanto, salakkhaÓÈ p|jitÈ paricchinnÈ.
VuttÈdhikÈ ca dhammÈ, abhidhammo tena akkhÈto”ti.
YaÑ panettha avisiÔÔhaÑ, taÑ–
PiÔakaÑ piÔakatthavid|, pariyattibbhÈjanatthato5 Èhu.
Tena samodhÈnetvÈ, tayopi vinayÈdayo ÒeyyÈ.
Pariyattipi hi “mÈ piÔakasampadÈnenÈ”ti-ÈdÊsu6 piÔakanti vuccati. “Atha
puriso Ègaccheyya kudÈlapiÔakaÑ ÈdÈyÈ”ti-ÈdÊsu7 yaÑkiÒci bhÈjanampi.
TasmÈ piÔakaÑ piÔakatthavid| pariyattibhÈjanatthato Èhu.
IdÈni tena samodhÈnetvÈ tayopi vinayÈdayo ÒeyyÈti tena evaÑ
duvidhatthena piÔakasaddena saha samÈsaÑ katvÈ vinayo ca so piÔakaÒca
pariyattibhÈvato, tassa tassa atthassa bhÈjanato cÈti VinayapiÔakaÑ.
YathÈvutteneva nayena suttantaÒca taÑ piÔakaÒcÈti SuttantapiÔakaÑ.
Abhidhammo ca so piÔakaÒcÈti AbhidhammapiÔakanti evamete tayopi
vinayÈdayo ÒeyyÈ.
EvaÑ ÒatvÈ ca punapi tesveva piÔakesu nÈnappakÈrakosallatthaÑ–
DesanÈsÈsanakathÈ-bhedaÑ tesu yathÈrahaÑ.
SikkhÈpahÈnagambhÊra-bhÈvaÒca paridÊpaye.
PariyattibhedaÑ sampattiÑ, vipattiÒcÈpi yaÑ yahiÑ.
PÈpuÓÈti yathÈ bhikkhu, tampi sabbaÑ vibhÈvaye.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 44 piÔÔhÈdÊsu. 2. Abhi 1. 17 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 2, 5 piÔÔhesu.
4. Abhi 1. 2, 13 piÔÔhesu. 5. PariyattibhÈjanatthato (SÊ, SyÈ)
6. AÑ 1. 189 piÔÔhÈdÊsu. 7. Ma 1. 178; AÑ 1. 208 piÔÔhesu.
TatrÈyaÑ paridÊpanÈ, vibhÈvanÈ ca–etÈni hi tÊÓi piÔakÈni yathÈkkamaÑ

ÈÓÈvohÈraparamatthadesanÈ,
yathÈparÈdhayathÈnulomayathÈdhammasÈsanÈni,
saÑvarÈsaÑvaradiÔÔhiviniveÔhananÈmar|paparicchedakathÈti ca vuccanti.
Ettha hi VinayapiÔakaÑ ÈÓÈrahena BhagavatÈ ÈÓÈbÈhullato desitattÈ

ÈÓÈdesanÈ, SuttantapiÔakaÑ vohÈrakusalena BhagavatÈ vohÈrabÈhullato
desitattÈ vohÈradesanÈ, AbhidhammapiÔakaÑ paramatthakusalena BhagavatÈ
paramatthabÈhullato desitattÈ paramatthadesanÈti vuccati.
TathÈ paÔhamaÑ ye te pacurÈparÈdhÈ sattÈ, te yathÈparÈdhaÑ ettha

sÈsitÈti yathÈparÈdhasÈsanaÑ, dutiyaÑ
anekajjhÈsayÈnusayacariyÈdhimuttikÈ sattÈ yathÈnulomaÑ ettha sÈsitÈti
yathÈnulomasÈsanaÑ, tatiyaÑ dhammapuÒjamatte “ahaÑ mamÈ”tisaÒÒino
sattÈ yathÈdhammaÑ ettha sÈsitÈti yathÈdhammasÈsananti vuccati.
TathÈ paÔhamaÑ ajjhÈcÈrapaÔipakkhabh|to saÑvarÈsaÑvaro ettha

kathitoti saÑvarÈsaÑvarakathÈ, saÑvarÈsaÑvaroti khuddako ceva mahanto
ca saÑvarÈsaÑvaro kammÈkammaÑ viya ca phalÈphalaÑ viya ca, dutiyaÑ
dvÈsaÔÔhidiÔÔhipaÔipakkhabh|tÈ diÔÔhiviniveÔhanÈ ettha kathitÈti
diÔÔhiviniveÔhanakathÈ, tatiyaÑ rÈgÈdipaÔipakkhabh|to nÈmar|paparicchedo
ettha kathitoti nÈmar|paparicchedakathÈti vuccati.
TÊsupi cetesu tisso sikkhÈ, tÊÓi pahÈnÈni1, catubbidho ca gambhÊrabhÈvo

veditabbo. TathÈ hi VinayapiÔake visesena adhisÊlasikkhÈ vuttÈ,
SuttantapiÔake adhicittasikkhÈ, AbhidhammapiÔake adhipaÒÒÈsikkhÈ.
VinayapiÔake ca vÊtikkamappahÈnaÑ kilesÈnaÑ, vÊtikkamapaÔipakkhattÈ

sÊlassa, SuttantapiÔake pariyuÔÔhÈnappahÈnaÑ, pariyuÔÔhÈnapaÔipakkhattÈ
samÈdhissa, AbhidhammapiÔake anusayappahÈnaÑ, anusayapaÔipakkhattÈ
paÒÒÈya.
______________________________________________________________
1. PahÈÓÈni (SÊ)
PaÔhame ca tada~gappahÈnaÑ kilesÈnaÑ, itaresu

vikkhambhanasamucchedappahÈnÈni. PaÔhame ca duccaritasaÑkilesassa
pahÈnaÑ, itaresu taÓhÈdiÔÔhisaÑkilesÈnaÑ pahÈnaÑ.
EkamekasmiÒcettha catubbidhopi
dhammatthadesanÈpaÔivedhagambhÊrabhÈvo veditabbo. Tattha dhammoti
tanti1, atthoti tassÈyevattho, desanÈti tassÈ manasÈ vavatthÈpitÈya tantiyÈ2
desanÈ, paÔivedhoti tantiyÈ, tanti-atthassa3 ca yathÈbh|tÈvabodho. TÊsupi
cetesu ete dhammatthadesanÈpaÔivedhÈ yasmÈ sasÈdÊhi viya mahÈsamuddo
mandabuddhÊhi dukkhogÈhÈ4, alabbhaneyyapatiÔÔhÈ ca, tasmÈ gambhÊrÈ.
EvaÑ ekamekasmiÑ ettha catubbidhopi gambhÊrabhÈvo veditabbo.
Aparo nayo. Dhammoti hetu, vuttaÒhetaÑ “hetumhi ÒÈÓaÑ
dhammapaÔisambhidÈ”ti5. Atthoti hetuphalaÑ, vuttaÒhetaÑ “hetuphale
ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ”ti5. DesanÈti paÒÒatti, yathÈdhammaÑ
dhammÈbhilÈpoti adhippÈyo. AnulomapaÔilomasa~khepavitthÈrÈdivasena vÈ
kathanaÑ. PaÔivedhoti abhisamayo. So ca lokiyalokuttaro visayato,
asammohato ca atthÈnur|paÑ dhammesu, dhammÈnur|paÑ atthesu,
paÒÒattipathÈnur|paÑ paÒÒattÊsu avabodho. TesaÑ tesaÑ vÈ tattha tattha
vuttadhammÈnaÑ paÔivijjhitabbo salakkhaÓasa~khÈto aviparÊtasabhÈvo.
IdÈni yasmÈ etesu piÔakesu yaÑ yaÑ dhammajÈtaÑ vÈ atthajÈtaÑ vÈ, yÈ
cÈyaÑ yathÈ yathÈ ÒÈpetabbo attho sot|naÑ ÒÈÓassa abhimukho hoti, tathÈ
tathÈ tadatthajotikÈ desanÈ, yo cettha aviparÊtÈvabodhasa~khÈto paÔivedho,
tesaÑ tesaÑ vÈ dhammÈnaÑ paÔivijjhitabbo salakkhaÓasa~khÈto
aviparÊtasabhÈvo, sabbampetaÑ anupacitakusalasambhÈrehi duppaÒÒehi
sasÈdÊhi viya mahÈsamuddo dukkhogÈhaÑ, alabbhaneyyapatiÔÔhaÒca, tasmÈ
gambhÊraÑ. Evampi ekamekasmiÑ ettha catubbidhopi gambhÊrabhÈvo
veditabbo. EttÈvatÈ ca–
DesanÈsÈsanakathÈ-bhedaÑ tesu yathÈrahaÑ.
SikkhÈpahÈnagambhÊ-bhÈvaÒca paridÊpayeti–
AyaÑ gÈthÈ vuttatthÈ hoti.
______________________________________________________________
1. Dhammoti PÈÄi (Vi-®Ôha 1. 18 piÔÔhe) 2. PÈÄiyÈ (Ka) 3. PÈÄiyÈ PÈÄi-atthassa (Ka)
4. DukkhogÈÄÈ (SyÈ, Ka) 5. Abhi 2. 307piÔÔhe.

PÈpuÓÈti yathÈ bhikkhu, tampi sabbaÑ vibhÈvayeti–
Ettha pana tÊsu piÔakesu tividho pariyattibhedo daÔÔhabbo. Tisso hi
pariyattiyo alagadd|pamÈ, nissaraÓatthÈ, bhaÓÉÈgÈrikapariyattÊti.
Tattha yÈ duggahitÈ, upÈrambhÈdihetu pariyÈpuÔÈ, ayaÑ alagadd|pamÈ.
YaÑ sandhÈya vuttaÑ–“seyyathÈpi bhikkhave puriso alagaddatthiko
alagaddagavesÊ alagaddapariyesanaÑ caramÈno, so passeyya mahantaÑ
alagaddaÑ tamenaÑ bhoge vÈ na~guÔÔhe vÈ gaÓheyya, tassa so alagaddo
paÔiparivattitvÈ1 hatthe vÈ bÈhÈya vÈ aÒÒatarasmiÑ vÈ a~gapacca~ge
ÉaÑseyya. So tatonidÈnaÑ maraÓaÑ vÈ nigaccheyya maraÓamattaÑ vÈ
dukkhaÑ. TaÑ kissa hetu? DuggahitattÈ bhikkhave alagaddassa. Evameva
kho bhikkhave idhekacce moghapurisÈ dhammaÑ pariyÈpuÓanti suttaÑ -pa-
vedallaÑ. Te taÑ dhammaÑ pariyÈpuÓitvÈ tesaÑ dhammÈnaÑ paÒÒÈya
atthaÑ na upaparikkhanti, tesaÑ te dhammÈ paÒÒÈya atthaÑ
anupaparikkhataÑ na nijjhÈnaÑ khamanti, te upÈrambhÈnisaÑsÈ ceva
dhammaÑ pariyÈpuÓanti itivÈdappamokkhÈnisaÑsÈ ca. Yassa catthÈya
dhammaÑ pariyÈpuÓanti, taÒcassa atthaÑ nÈnubhonti. TesaÑ te dhammÈ
duggahitÈ dÊgharattaÑ ahitÈya dukkhÈya saÑvattanti. TaÑ kissa hetu?
DuggahitattÈ bhikkhave dhammÈnan”ti2.
YÈ pana suggahitÈ, sÊlakkhandhÈdipÈrip|riÑyeva Èka~khamÈnena
pariyÈpuÔÈ, na upÈrambhÈdihetu, ayaÑ nissaraÓatthÈ. YaÑ sandhÈya
vuttaÑ–“tesaÑ te dhammÈ suggahitÈ dÊgharattaÑ hitÈya sukhÈya
saÑvattanti. TaÑ kissa hetu? SuggahitattÈ bhikkhave dhammÈnan”ti3.
YaÑ pana pariÒÒÈtakkhandho pahÊnakileso bhÈvitamaggo
paÔividdhÈkuppo sacchikatanirodho khÊÓÈsavo kevalaÑ paveÓipÈlanatthÈya
vaÑsÈnurakkhaÓatthÈya pariyÈpuÓÈti, ayaÑ bhaÓÉÈgÈrikapariyattÊti.
Vinaye pana suppaÔipanno bhikkhu sÊlasampadaÑ nissÈya tisso vijjÈ
pÈpuÓÈti tÈsaÑyeva ca tattha pabhedavacanato. Sutte suppaÔipanno
samÈdhisampadaÑ nissÈya chaÄabhiÒÒÈ pÈpuÓÈti tÈsaÑyeva ca tattha
pabhedavacanato. Abhidhamme suppaÔipanno paÒÒÈsampadaÑ nissÈya
catasso
______________________________________________________________
1. ParivattitvÈ (Ka) 2. Ma 1. 186 piÔÔhe. 3. Ma 1. 187 piÔÔhe.
paÔisambhidÈ pÈpuÓÈti tÈsaÒca tattheva pabhedavacanato. Evametesu

suppaÔipanno yathÈkkamena imaÑ
vijjÈttayachaÄabhiÒÒÈcatupaÔisambhidÈppabhedaÑ sampattiÑ pÈpuÓÈti.
Vinaye pana duppaÔipanno anuÒÒÈtasukhasamphassa-
attharaÓapÈvuraÓÈdiphassasÈmaÒÒato paÔikkhittesu upÈdinnakaphassÈdÊsu
anavajjasaÒÒÊ hoti. VuttaÒhetaÑ–“tathÈhaÑ BhagavatÈ dhammaÑ desitaÑ
ÈjÈnÈmi, yathÈ yeme antarÈyikÈ dhammÈ vuttÈ BhagavatÈ, te paÔisevato
nÈlaÑ antarÈyÈyÈ”ti1. Tato dussÊlabhÈvaÑ pÈpuÓÈti. Sutte duppaÔipanno
“cattÈrome bhikkhave puggalÈ santo saÑvijjamÈnÈ lokasmin”ti-ÈdÊsu2
adhipppÈyaÑ ajÈnanto duggahitaÑ gaÓhÈti. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–“attanÈ
duggahitena amhe ceva abbhÈcikkhati, attÈnaÒca khanati, bahuÒca apuÒÒaÑ
pasavatÊ”ti3. Tato micchÈdiÔÔhitaÑ pÈpuÓÈti. Abhidhamme duppaÔipanno
dhammacintaÑ atidhÈvanto acinteyyÈnipi cinteti, tato cittakkhepaÑ
pÈpuÓÈti. VuttaÒhetaÑ–“cattÈrimÈni bhikkhave acinteyyÈni na
cintetabbÈni, yÈni cintento ummÈdassa vighÈtassa bhÈgÊ assÈ”ti4. Evametesu
duppaÔipanno yathÈkkamena imaÑ
dussÊlabhÈvamicchÈdiÔÔhitÈcittakkhepappabhedaÑ vipattiÑ pÈpuÓÈtÊti.
EttÈvatÈ ca–
PÈpuÓÈti yathÈ bhikkhu, tampi sabbaÑ vibhÈvayeti–
Ayampi gÈthÈ vuttatthÈ hoti. EvaÑ nÈnappakÈrato piÔakÈni ÒatvÈ tesaÑ
vasena sabbampetaÑ sa~gayhamÈnaÑ tÊÓi piÔakÈni honti.
KathaÑ nikÈyato paÒca nikÈyÈti? Sabbameva hetaÑ DÊghanikÈyo
MajjhimanikÈyo SaÑyuttanikÈyo A~guttaranikÈyo KhuddakanikÈyoti
paÒcappabhedaÑ hoti. Tattha katamo DÊghanikÈyo? Tivaggasa~gahÈni
BrahmajÈlÈdÊni catuttiÑsa suttÈni.
CatuttiÑseva suttantÈ, tivaggo yassa sa~gaho.
Esa DÊghanikÈyoti, paÔhamo anulomiko.
______________________________________________________________
1. Vi 2. 175; Ma 1. 182 piÔÔhesu. 2. AÑ 1. 311 piÔÔhÈdÊsu.
3. Vi 2. 177; Ma 1. 185 piÔÔhesu. 4. AÑ 1. 392 piÔÔhe.
KasmÈ panesa DÊghanikÈyoti vuccati? DÊghappamÈÓÈnaÑ suttÈnaÑ

sam|hato, nivÈsato ca. Sam|hanivÈsÈ hi nikÈyoti vuccanti. “NÈhaÑ
bhikkhave aÒÒaÑ ekanikÈyampi samanupassÈmi evaÑ cittaÑ, yathayidaÑ
bhikkhave tiracchÈnagatÈ pÈÓÈ1. PoÓikanikÈyo cikkhallikanikÈyo”2
evamÈdÊni cettha sÈdhakÈni sÈsanato lokato ca. EvaÑ sesÈnampi
nikÈyabhÈve vacanattho veditabbo.
Katamo MajjhimanikÈyo? MajjhimappamÈÓÈni
paÒcadasavaggasa~gahÈni M|lapariyÈyasuttÈdÊni diyaÉÉhasataÑ, dve ca
suttÈni.
DiyaÉÉhasatasuttantÈ, dve ca suttÈni yattha so.
NikÈyo majjhimo paÒca-dasavaggapariggaho.
Katamo SaÑyuttanikÈyo? DevatÈsaÑyuttÈdivasena ÔhitÈni
OghataraÓÈdÊni3 satta suttasahassÈni, satta ca suttasatÈni, dvÈsaÔÔhi ca
suttÈni.
Satta suttasahassÈni, satta suttasatÈni ca.
DvÈsaÔÔhi ceva suttantÈ, eso saÑyuttasa~gaho.
Katamo A~guttaranikÈyo? Ekeka-a~gÈtirekavasena, ÔhitÈni
CittapariyÈdÈnÈdÊni nava suttasahassÈni, paÒca suttasatÈni, sattapaÒÒÈsaÒca
suttÈni.
Nava suttasahassÈni, paÒca suttasatÈni ca.
SattapaÒÒÈsasuttÈni, sa~khyÈ a~guttare ayaÑ.
Katamo KhuddakanikÈyo? SakalaÑ VinayapiÔakaÑ,
AbhidhammapiÔakaÑ, KhuddakapÈÔhadhammapadÈdayo ca pubbe dassitÈ
paÒcadasappabhedÈ ÔhapetvÈ cattÈro nikÈye avasesaÑ Buddhavacananti.
®hapetvÈ caturopete, nikÈye dÊgha-Èdike.
TadaÒÒaÑ BuddhavacanaÑ, nikÈyo khuddako matoti.
EvaÑ nikÈyato paÒca nikÈyÈ honti.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 123 piÔÔhe. 2. PÈÓininÈmake SakkatabyÈkaraÓe.
3. OghataraÓasuttÈdÊni (SÊ)
KathaÑ a~gavasena nava~gÈnÊti? Sabbameva hidaÑ SuttaÑ GeyyaÑ

VeyyÈkaraÓaÑ GÈthÈ UdÈnaÑ ItivuttakaÑ JÈtakaÑ AbbhutadhammaÑ
Vedallanti navappabhedaÑ hoti. Tattha
Ubhatovibha~ganiddesakhandhakaparivÈrÈ,
SuttanipÈtema~galasuttaratanasuttanÈlakasuttatuvaÔÔakasuttÈni, aÒÒampi ca
suttanÈmakaÑ TathÈgatavacanaÑ “Suttan”ti veditabbaÑ. Sabbampi
SagÈthakaÑ SuttaÑ “Geyyan”ti veditabbaÑ, visesena SaÑyuttanikÈye
sakalopi SagÈthÈvaggo1. Sakalampi AbhidhammapiÔakaÑ, niggÈthakaÑ
suttaÑ, yaÒca aÒÒampi aÔÔhahi a~gehi asa~gahitaÑ BuddhavacanaÑ, taÑ
“VeyyÈkaraÓan”ti veditabbaÑ. DhammapadaÑ, TheragÈthÈ, TherÊgÈthÈ,
SuttanipÈte nosuttanÈmikÈ suddhikagÈthÈ ca “GÈthÈ”ti veditabbÈ.
SomanassaÒÈÓamayikagÈthÈppaÔisaÑyuttÈ dvÈsÊti suttantÈ “UdÈnan”ti
veditabbaÑ. “VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ”ti2 ÈdinayappavattÈ
dasuttarasatasuttantÈ “Itivuttakan”ti veditabbaÑ. ApaÓÓakajÈtakÈdÊni
paÒÒÈsÈdhikÈni paÒca jÈtakasatÈni “JÈtakan”ti veditabbaÑ. “CattÈrome
bhikkhave acchariyÈ abbhutÈ dhammÈ Œnande”ti-ÈdinayapavattÈ3 sabbepi
acchiriya-abbhutadhammappaÔisaÑyuttÈ suttantÈ “Abbhutadhamman”ti
veditabbaÑ. C|ÄavedallamahÈvedallasammÈdiÔÔhisakkapaÒhasa~khÈra-
bhÈjanÊyamahÈpuÓÓamasuttÈdayo sabbepi vedaÒca tuÔÔhiÒca laddhÈ laddhÈ
pucchitasuttantÈ “Vedallan”ti veditabbaÑ. EvametaÑ a~gato nava~gÈni.
KathaÑ dhammakkhandhato caturÈsÊti dhammakkhandhasahassÈnÊti?
Sabbameva hidaÑ BuddhavacanaÑ–
“DvÈsÊti4 Buddhato gaÓhiÑ, dve sahassÈni bhikkhuto.
CaturÈsÊti sahassÈni, ye me dhammÈ pavattino”ti5–
EvaÑ paridÊpitadhammakkhandhavasena caturÈsÊtisahassappabhedaÑ
hoti. Tattha ekÈnusandhikaÑ suttaÑ eko dhammakkhandho. YaÑ
anekÈnusandhikaÑ, tattha anusandhivasena dhammakkhandhagaÓanÈ.
GÈthÈbandhesu paÒhapucchanaÑ eko dhammakkhandho, vissajjanaÑ eko.
Abhidhamme ekamekaÑ tikadukabhÈjanaÑ, ekamekaÒca cittavÈrabhÈjanaÑ
eko6 dhammakkhandho. Vinaye atthi vatthu, atthi mÈtikÈ, atthi
padabhÈjanÊyaÑ, atthi Èpatti, atthi anÈpatti,
______________________________________________________________
1. SagÈthakavaggo (SÊ, SyÈ) 2. Khu 1. 195 piÔÔhÈdÊsu.
3. DÊ 2. 119; AÑ 1. 448 piÔÔhesu. 4. DvÈsÊtiÑ (SÊ)
5. Khu 2. 347 TheragÈthÈyaÑ. 6. Ekameko (Ka)
atthi antarÈpatti, atthi tikacchedo. Tattha ekameko koÔÔhÈso ekameko

dhammakkhandhoti veditabbo. EvaÑ dhammakkhandhato caturÈsÊti
dhammakkhandhasahassÈni.
EvametaÑ sabbampi BuddhavacanaÑ paÒcasatikasa~gÊtikÈle
sa~gÈyantena MahÈkassapappamukhena vasÊgaÓena “ayaÑ dhammo, ayaÑ
vinayo, idaÑ paÔhamabuddhavacanaÑ, idaÑ majjhimabuddhavacanaÑ, idaÑ
pacchimabuddhavacanaÑ, idaÑ VinayapiÔakaÑ, idaÑ SuttantapiÔakaÑ, idaÑ
AbhidhammapiÔakaÑ, ayaÑ DÊghanikÈyo -pa- ayaÑ KhuddakanikÈyo,
imÈni suttÈdÊni nava~gÈni, imÈni caturÈsÊti dhammakkhandhasahassÈnÊ”ti
imaÑ pabhedaÑ vavatthapetvÈva sa~gÊtaÑ. Na kevalaÒca imameva,
aÒÒampi uddÈnasa~gaha vaggasa~gaha peyyÈlasa~gaha
ekanipÈtadukanipÈtÈdi nipÈtasa~gaha saÑyuttasa~gaha paÓÓÈsasa~gahÈdi
anekavidhaÑ tÊsu piÔakesu sandissamÈnaÑ sa~gahapabhedaÑ
vavatthapetvÈva sattahi mÈsehi sa~gÊtaÑ.
Sa~gÊtipariyosÈne cassa “idaÑ MahÈkassapattherena Dasabalassa
sÈsanaÑ paÒcavassasahassaparimÈÓakÈlaÑ pavattanasamatthaÑ katan”ti
saÒjÈtappamodÈ sÈdhukÈraÑ viya dadamÈnÈ ayaÑ mahÈpathavÊ
udakapariyantaÑ katvÈ anekappakÈraÑ kampi sa~kampi sampakampi
sampavedhi, anekÈni ca acchariyÈni pÈturahesuÑ.
EvaÑ sa~gÊte panettha ayaÑ abhidhammo piÔakato
AbhidhammapiÔakaÑ, nikÈyato KhuddakanikÈyo, a~gato VeyyÈkaraÓaÑ,
dhammakkhandhato katipayÈni dhammakkhandhasahassÈni honti.
TaÑ dhÈrayantesu bhikkh|su pubbe eko bhikkhu
sabbasÈmayikaparisÈya nisÊditvÈ abhidhammato suttaÑ ÈharitvÈ dhammaÑ
kathento “r|pakkhandho abyÈkato, cattÈro khandhÈ siyÈ kusalÈ siyÈ akusalÈ
siyÈ abyÈkatÈ. DasÈyatanÈ abyÈkatÈ, dve ÈyatanÈ siyÈ kusalÈ siyÈ akusalÈ
siyÈ abyÈkatÈ. SoÄasa dhÈtuyo abyÈkatÈ, dve dhÈtuyo siyÈ kusalÈ siyÈ
akusalÈ siyÈ abyÈkatÈ. SamudayasaccaÑ akusalaÑ, maggasaccaÑ kusalaÑ,
nirodhasaccaÑ abyÈkataÑ, dukkhasaccaÑ siyÈ kusalaÑ siyÈ akusalaÑ siyÈ
abyÈkataÑ. DasindriyÈ abyÈkatÈ, domanassindriyaÑ akusalaÑ,
anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ kusalaÑ, cattÈri indriyÈni siyÈ kusalÈ siyÈ
abyÈkatÈ,
cha indriyÈni siyÈ kusalÈ siyÈ akusalÈ siyÈ abyÈkatÈ”ti dhammakathaÑ

kathesi.
TasmiÑ ÔhÈne eko bhikkhu nisinno “dhammakathika tvaÑ SineruÑ
parikkhipanto viya dÊghasuttaÑ Èharasi, kiÑ suttaÑ nÈmetan”ti Èha.
AbhidhammasuttaÑ nÈma Èvusoti. AbhidhammasuttaÑ kasmÈ Èharasi, kiÑ
aÒÒaÑ BuddhabhÈsitaÑ suttaÑ ÈharituÑ na vaÔÔatÊti? Abhidhammo kena
bhÈsitoti? Na eso BuddhabhÈsitoti. KiÑ pana te Èvuso VinayapiÔakaÑ
uggahitanti? Na uggahitaÑ Èvusoti. AvinayadhÈritÈya maÒÒe tvaÑ ajÈnanto
evaÑ vadesÊti. Vinayamattameva Èvuso uggahitanti. Tampi te duggahitaÑ,
parisapariyante nisÊditvÈ niddÈyantena uggahitaÑ bhavissati, tumhÈdise hi1
pabbÈjento vÈ upasampÈdento vÈ sÈtisÈro hoti. KiÑ kÈraÓÈ?
Vinayamattassapi duggahitattÈ. VuttaÒhetaÑ tattha “anÈpatti na
vivaÓÓetukÈmo ‘i~gha tÈva Èvuso suttantaÑ vÈ gÈthÈyo vÈ abhidhammaÑ
vÈ pariyÈpuÓassu, pacchÈpi vinayaÑ pariyÈpuÓissasÊ’ti2 bhaÓati. ‘Suttante
okÈsaÑ kÈrÈpetvÈ abhidhammaÑ vÈ vinayaÑ vÈ pucchati, abhidhamme
okÈsaÑ kÈrÈpetvÈ suttantaÑ vÈ vinayaÑ vÈ pucchati, vinaye okÈsaÑ
kÈrÈpetvÈ suttantaÑ vÈ abhidhammaÑ vÈ pucchatÊ’ti”3. TvaÑ pana
ettakampi na jÈnÈsÊti. Ettakenapi paravÈdÊ niggahito hoti.
MahÈgosi~gasuttaÑ pana itopi balavataraÑ, tatra hi DhammasenÈpati
SÈriputttatthero4 aÒÒamaÒÒaÑ pucchitapaÒhaÒca vissajjanaÒca ÈrocetuÑ
Satthu santikaÑ gantvÈ MahÈmoggallÈnattherasa vissajjanaÑ Èrocento5
“idhÈvuso SÈriputtta dve bhikkh| abhidhammakathaÑ kathenti, te
aÒÒamaÒÒaÑ paÒhaÑ pucchanti, aÒÒamaÒÒassa paÒhaÑ puÔÔhÈ vissajjenti,
no ca saÑsÈdenti6, dhammÊ ca nesaÑ kathÈpavattinÊ hoti. Evar|pena kho
Èvuso SÈriputtta bhikkhunÈ gosi~gasÈlavanaÑ sobheyyÈ”ti7 Èha. SatthÈ
“ÈbhidhammikÈ nÈma mama sÈsane paribÈhirÈ”ti avatvÈ
suvaÓÓÈli~gasadisaÑ gÊvaÑ unnÈmetvÈ puÓÓacandasassirikaÑ
mahÈmukhaÑ p|retvÈ brahmaghosaÑ nicchÈrento “sÈdhu
______________________________________________________________
1. TumhÈdisehi (Ka), tumhÈdiso hi (?) 2. Vi 2. 189 piÔÔhe.
3. Vi 2. 460 piÔÔhe. 4. DhammasenÈpatimhi SÈriputttatthere (Ka)
5. Œrocente (Ka) 6. SaÑsÈrenti (Ka) 7. Ma 1. 297 piÔÔhe.
sÈdhu SÈriputttÈ”ti MahÈmoggallÈnattherassa sÈdhukÈraÑ datvÈ “yathÈ taÑ

MoggallÈno ca sammÈ byÈkaramÈno byÈkareyya, MoggallÈno hi SÈriputtta
dhammakathiko”ti1 Èha. Œbhidhammikabhikkh|yeva kira dhammakathikÈ
nÈma, avasesÈ dhammakathaÑ kathentÈpi na dhammakathikÈ. KasmÈ? Te hi
dhammakathaÑ kathentÈ kammantaraÑ vipÈkantaraÑ r|pÈr|paparicchedaÑ
dhammantaraÑ ÈloÄetvÈ kathenti, ÈbhidhammikÈ pana dhammantaraÑ na
ÈloÄenti. TasmÈ Èbhidhammiko bhikkhu dhammaÑ kathetu vÈ mÈ vÈ,
pucchitakÈle pana paÒhaÑ kathessatÊti ayameva2 ekantadhammakathiko
nÈma hoti. IdaÑ sandhÈya SatthÈ sÈdhukÈraÑ datvÈ “sukathitaÑ
MoggallÈnenÈ”ti Èha.
AbhidhammaÑ paÔibÈhento imasmiÑ Jinacakke pahÈraÑ deti,
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔibÈhati, Satthu vesÈrajjaÒÒÈÓaÑ paÔinivatteti,
sotukÈmaÑ parisaÑ visaÑvÈdeti, ariyamagge ÈvaraÓaÑ bandhati,
aÔÔhÈrasasu bhedakaravatth|su ekasmiÑ sandissati,
ukkhepanÊyakammatajjanÊyakammÈraho3 hoti, taÑ taÑ kammaÑ katvÈ
uyyojetabbo “gaccha vighÈsÈdo hutvÈ jÊvissasÊ”ti.
AthÈpi evaÑ vadeyya “sace abhidhammo BuddhabhÈsito, yathÈ anekesu
suttasahassesu ‘ekaÑ samayaÑ BhagavÈ RÈjagahe viharatÊ’ti-ÈdinÈ nayena
nidÈnaÑ sajjitaÑ, evamassÈpi nidÈnaÑ sajjitaÑ bhaveyyÈ”ti. So
“JÈtakasuttanipÈtadhammapadÈdÊnaÑ evar|paÑ nidÈnaÑ natthi, na cetÈni na
BuddhabhÈsitÈnÊ”ti paÔikkhipitvÈ uttaripi evaÑ vattabbo “paÓÉita
abhidhammo nÈmesa SabbaÒÒubuddhÈnaÑyeva visayo, na aÒÒesaÑ visayo.
BuddhÈnaÒhi okkanti pÈkaÔÈ, abhijÈti pÈkaÔÈ, abhisambodhi pÈkaÔÈ,
dhammacakkappavattanaÑ pÈkaÔaÑ, yamakapÈÔihÈriyaÑ pÈkaÔaÑ,
tivikkamo4 pÈkaÔo, devaloke desitabhÈvo pÈkaÔo, devorohanaÑ pÈkaÔaÑ.
YathÈ nÈma cakkavattiraÒÒo hatthiratanaÑ vÈ assaratanaÑ vÈ thenetvÈ
yÈnake yojetvÈ vicaranaÑ nÈma aÔÔhÈnaÑ akÈraÓaÑ, cakkaratanaÑ vÈ pana
thenetvÈ palÈlasakaÔe olambitvÈ vicaraÓaÑ nÈma aÔÔhÈnaÑ akÈraÓaÑ,
yojanappamÈÓaÑ obhÈsanasamatthaÑ maÓiratanaÑ vÈ pana
kappÈsapacchiyaÑ pakkhipitvÈ
______________________________________________________________
1. Ma 1. 279 piÔÔhe. 2. Ayameva kira (SÊ)
3. UkkhepaniyakammaniyasakammatajjanÊyakammÈraho (SÊ, SyÈ)
4. Tidivakkamo (SyÈ), divikkamo (Ka)
vaÄaÒjanaÑ nÈma aÔÔhÈnaÑ akÈraÓaÑ. KasmÈ? RÈjÈrahabhaÓÉatÈya.

Evameva abhidhammo nÈma na aÒÒesaÑ visayo, SabbaÒÒubuddhÈnaÑyeva
visayo, tesaÑ vasena desatabbadesanÈ. BuddhÈnaÒhi okkanti pÈkaÔÈ -pa-
devorohanaÑ pÈkaÔaÑ, abhidhammassa nidÈnakiccaÑ nÈma nitthi
paÓÉitÈ”ti. Na hi sakkÈ evaÑ vutte paravÈdinÈ sahadhammikaÑ udÈharaÓaÑ
udÈharituÑ.
MaÓÉalÈrÈmavÈsÊ Tissabh|titthero pana “mahÈbodhinidÈno esa
abhidhammo nÈmÈ”ti dassetuÑ “yena svÈhaÑ bhikkhave vihÈrena
paÔhamÈbhisambuddho viharÈmi, tassa padesena vihÈsin”ti imaÑ
PadesavihÈrasuttantaÑ1 ÈharitvÈ kathesi. Dasavidho hi padeso nÈma
khandhapadeso Èyatanapadeso dhÈtupadeso saccapadeso indriyapadeso
paccayÈkÈrapadeso satipaÔÔhÈnapadeso jhÈnapadeso nÈmapadeso
dhammapadesoti. Tesu SatthÈ MahÈbodhimaÓÉe paÒcakkhandhe
nippadesena paÔivijjhi, imaÑ temÈsaÑ vedanÈkkhandhavaseneva vihÈsi.
DvÈdasÈyatanÈni aÔÔhÈrasa dhÈtuyo nippadesena paÔivijjhi, imaÑ temÈsaÑ
dhammÈyatane vedanÈvasena, dhammadhÈtuyaÒca vedanÈvaseneva vihÈsi.
CattÈri saccÈni nippadesena paÔivijjhi, imaÑ temÈsaÑ dukkhasacce
vedanÈvaseneva vihÈsi. BÈvÊsatindriyÈni nippadesena paÔivijjhi, imaÑ
temÈsaÑ vedanÈpaÒcaka2 indriyavasena vihÈsi. DvÈdasapadikaÑ
paccayÈkÈravaÔÔaÑ nippadesena paÔivijjhi, imaÑ temÈsaÑ phassapaccayÈ
vedanÈvaseneva vihÈsi. CattÈro satipaÔÔhÈne nippadesena paÔivijjhi, imaÑ
temÈsaÑ vedanÈsatipaÔÔhÈnavaseneva vihÈsi. CattÈri jhÈnÈni nippadesena
paÔivijjhi, imaÑ temÈsaÑ jhÈna~gesu vedanÈvaseneva vihÈsi. NÈmaÑ
nippadesena paÔivijjhi, imaÑ temÈsaÑ tattha vedanÈvaseneva vihÈsi.
Dhamme nippadesena paÔivijjhi, imaÑ temÈsaÑ vedanÈttikavaseneva
vihÈsÊti evaÑ thero PadesavihÈrasuttantavasena abhidhammassa nidÈnaÑ
kathesi.
GÈmavÈsÊ Sumanadevatthero pana heÔÔhÈlohapÈsÈde dhammaÑ
parivattento “ayaÑ paravÈdÊ bÈhÈ paggayha araÒÒe kandanto viya,
asakkhikaÑ aÉÉaÑ3 karonto viya ca abhidhamme nidÈnassa atthibhÈvampi
na jÈnÈtÊ”ti vatvÈ nidÈnaÑ kathento evamÈha “ekaÑ samayaÑ BhagavÈ
devesu viharati TÈvatiÑsesu pÈricchattakam|le PaÓÉukambalasilÈyaÑ.
Tatra kho BhagavÈ
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 11 piÔÔhe. 2. VedanÈpaÒcake (SÊ, SyÈ) 3. AÔÔaÑ (SÊ)
devÈnaÑ TÈvatiÑsÈnaÑ abhidhammakathaÑ kathesi ‘kusalÈ dhammÈ

akusalÈ dhammÈ abyÈkatÈ dhammÈ’ti”.
AÒÒesu pana suttesu ekameva nidÈnaÑ, abhidhamme dve nidÈnÈni

adhigamanidÈnaÒca desanÈnidÈnaÒca. Tattha adhigamanidÈnaÑ
DÊpa~karadasabalato paÔÔhÈya yÈva MahÈbodhipalla~kÈ veditabbaÑ.
DesanÈnidÈnaÑ yÈva dhammacakkappavattanÈ. EvaÑ
ubhayanidÈnasampannassa panassa abhidhammassa nidÈnakosallatthaÑ
idaÑ tÈva paÒhakammaÑ1 veditabbaÑ “ayaÑ abhidhammo nÈma kena
pabhÈvito, kattha paripÈcito, kattha adhigato, kadÈ adhigato, kena adhigato,
kattha vicito, kadÈ vicito, kena vicito, kattha desito, kassatthÈya desito,
kimatthaÑ desito, kehi paÔiggahito, ke sikkhanti, ke sikkhitasikkhÈ, ke
dhÈrenti, kassa vacanaÑ, kenÈbhato”ti.
TatridaÑ vissajjanaÑ–kena pabhÈvitoti bodhi-abhinÊhÈrasaddhÈya

pabhÈvito. Kattha paripÈcitoti aÉÉhachakkesu jÈtakasattesu. Kattha
adhigatoti bodhim|le. KadÈ adhigatoti visÈkhÈpuÓÓamÈsiyaÑ.
KenÈdhigatoti SabbaÒÒubuddhena. Kattha vicitoti BodhimaÓÉe. KadÈ
vicitoti ratanagharasattÈhe. Kena vicitoti SabbaÒÒubuddhena. Kattha desitoti
devesu TÈvatiÑsesu. KassatthÈya desitoti devatÈnaÑ. KimatthaÑ desitoti
caturoghaniddharaÓatthaÑ. Kehi paÔiggahitoti devehi. Ke sikkhantÊti sekkhÈ
ca puthujjanakalyÈÓÈ ca. Ke sikkhitasikkhÈti arahanto khÊÓÈsavÈ. Ke
dhÈrentÊti yesaÑ vattati2, te dhÈrenti. Kassa vacananti Bhagavato vacanaÑ
Arahato SammÈsambuddhassa. KenÈbhatoti ÈcariyaparamparÈya.
AyaÒhi SÈriputttatthero Bhaddaji Sobhito PiyajÈlÊ PiyapÈlo PiyadassÊ
Kosiyaputto Siggavo Sandeho Moggaliputto Sudatto Dhammiyo DÈsako
SoÓako Revatoti evamÈdÊhi yÈva tatiyasa~gÊtikÈlÈ Èbhato, tato uddhaÑ
tesaÑyeva sissÈnusissehÊti evaÑ tÈva JambudÊpatale ÈcariyaparamparÈya
Èbhato. ImaÑ pana dÊpaÑ–
______________________________________________________________
1. PaÒhÈkammaÑ (Ka) 2. Vattanti (sabbattha)
Tato Mahindo IÔÔiyo, Uttiyo Sambalo tathÈ.

PaÓÉito BhaddanÈmo ca, ete nÈgÈ mahÈpaÒÒÈ.
JambudÊpÈ idhÈgatÈti1.
Imehi mahÈnÈgehi Èbhato, tato uddhaÑ tesaÑyeva
sissÈnusissasa~khÈtÈya ÈcariyaparamparÈya yÈvajjatanakÈlÈ Èbhato.
SumedhakathÈ
EvaÑ Èbhatassa panassa yaÑ taÑ DÊpa~karadasabalato paÔÔhÈya yÈva
MahÈbodhipalla~kÈ adhigamanidÈnaÑ, yÈva dhammacakkappavattanÈ
desanÈnidÈnaÒca vuttaÑ, tassa ÈvibhÈvatthaÑ ayaÑ anupubbikathÈ
veditabbÈ.
Ito kira kappasatasahassÈdhikÈnaÑ catunnaÑ asa~khyeyyÈnaÑ
matthake AmaravatÊ nÈma nagaraÑ ahosi, tattha Sumedho nÈma brÈhmaÓo
paÔivasati ubhato sujÈto mÈtito ca pitito ca saÑsuddhagahaÓiko yÈva sattamÈ
kulaparivaÔÔÈ akkhito anupakuÔÔho jÈtivÈdena abhir|po dassanÊyo pÈsÈdiko
paramÈya vaÓÓapokkharatÈya samannÈgato. So aÒÒaÑ kammaÑ akatvÈ
brÈhmaÓasippameva uggaÓhi. Tassa daharakÈleyeva mÈtÈpitaro
kÈlamakaÑsu. Athassa rÈsivaÉÉhako amacco ÈyapotthakaÑ ÈharitvÈ
suvaÓÓarajatamaÓimuttÈdip|rite gabbhe vivaritvÈ “ettakaÑ te kumÈra mÈtu
santakaÑ, ettakaÑ pitu santakaÑ, ettakÈ ayyakapayyakÈnaÑ2 santakÈ”ti
yÈva sattamÈ kulaparivaÔÔÈ dhanaÑ ÈcikkhitvÈ “etaÑ paÔipajjÈhÊ”ti Èha.
SumedhapaÓÉito cintesi “imaÑ dhanaÑ saÑharitvÈ mayhaÑ
pitupitÈmahÈdayo paralokaÑ gacchantÈ ekakahÈpaÓampi gahetvÈ na gatÈ,
mayÈ pana gahetvÈ gamanakÈraÓaÑ kÈtuÑ vaÔÔatÊ”ti, so raÒÒo ÈrocetvÈ
nagare bheriÑ carÈpetvÈ mahÈjanassa dÈnaÑ datvÈ tÈpasapabbajjaÑ
pabbaji. ImasmiÑ pana ÔhÈne SumedhakathÈ kathetabbÈ. VuttaÒhetaÑ
BuddhavaÑse3–
“Kappe ca satasahasse, caturo ca asa~khiye.
AmaraÑ nÈma nagaraÑ, dassaneyyaÑ manoramaÑ.
______________________________________________________________
1. Vi 5. 3, 6 piÔÔhÈdÊsu. 2. AyyakapeyyakÈnaÑ (SÊ), ayyaka-ayyika-ayyikÈnaÑ (SyÈ)
3. Khu 4. 306 BuddhavaÑse.
Dasahi saddehi avivittaÑ, annapÈnasamÈyutaÑ.

HatthisaddaÑ assasaddaÑ, bherisa~kharathÈni ca.
KhÈdatha pivatha ceva, annapÈnena ghositaÑ.
NagaraÑ sabba~gasampannaÑ, sabbakammamupÈgataÑ.
SattaratanasampannaÑ, nÈnÈjanasamÈkulaÑ.
SamiddhaÑ devanagaraÑva, ÈvÈsaÑ puÒÒakamminaÑ.
Nagare AmaravatiyÈ, Sumedho nÈma brÈhmaÓo.
AnekakoÔisannicayo, pah|tadhanadhaÒÒavÈ.
AjjhÈyako mantadharo, tiÓÓaÑ vedÈna pÈrag|.
LakkhaÓe itihÈse ca, sadhamme pÈramiÑ gato.
Rahogato nisÊditvÈ, evaÑ cintesahaÑ tadÈ.
Dukkho punabbhavo nÈma, sarÊrassa ca bhedanaÑ. ()1
JÈtidhammo jarÈdhammo, byÈdhidhammo sahaÑ2 tadÈ.
AjaraÑ amataÑ khemaÑ, pariyesissÈmi nibbutiÑ.
YaÑn|nimaÑ p|tikÈyaÑ, nÈnÈkuÓapap|ritaÑ.
ChaÉÉayitvÈna gaccheyyaÑ, anapekkho anatthiko.
Atthi hehiti so maggo, na so sakkÈ na hetuye.
PariyesissÈmi taÑ maggaÑ, bhavato parimuttiyÈ.
YathÈpi dukkhe vijjante, sukhaÑ nÈmapi vijjati.
EvaÑ bhave vijjamÈne, vibhavopi icchitabbako.
YathÈpi uÓhe vijjante, aparaÑ3 vijjati sÊtalaÑ.
EvaÑ tividhaggi vijjante, nibbÈnaÑ icchitabbakaÑ.
YathÈpi pÈpe vijjante, kalyÈÓamapi vijjati.
Evameva jÈti vijjante, ajÈtipicchitabbakaÑ.
______________________________________________________________
1. (SammohamaraÓaÑ dukkhaÑ, jarÈya abhimaddanaÑ) Sabbattha
BuddhavaÑsapÈÄi-aÔÔhakathÈsu pana natthi.
2. CahaÑ (SÊ, SyÈ) 3. Aparampi (Ka)
YathÈ g|thagato puriso, taÄÈkaÑ disvÈna p|ritaÑ.

Na gavesati taÑ taÄÈkaÑ, na doso taÄÈkassa so.
EvaÑ kilesamaladhove1, vijjante amatantaÄe.
Na gavesati taÑ taÄÈkaÑ, na doso amatantaÄe.
YathÈ arÊhi pariruddho, vijjante gamanampathe.
Na palÈyati so puriso, na doso aÒjasassa so.
EvaÑ kilesapariruddho, vijjamÈne sive pathe.
Na gavesati taÑ maggaÑ, na doso sivamaÒjase.
YathÈpi byÈdhito puriso, vijjamÈne tikicchake.
Na tikicchÈpeti taÑ byÈdhiÑ, na doso so tikicchake.
EvaÑ kilesabyÈdhÊhi, dukkhito paripÊÄito.
Na gavesati taÑ ÈcariyaÑ, na doso so vinÈyake.
YathÈpi kuÓapaÑ puriso, kaÓÔhe baddhaÑ1 jigucchiya.
MocayitvÈna gaccheyya, sukhÊ serÊ sayaÑvasÊ.
TathevimaÑ p|tikÈyaÑ, nÈnÈkuÓapasaÒcayaÑ.
ChaÉÉayitvÈna gaccheyyaÑ, anapekkho anatthiko.
YathÈ uccÈraÔÔhÈnamhi, karÊsaÑ naranÈriyo.
ChaÉÉayitvÈna gacchanti, anapekkhÈ anatthikÈ.
EvamevÈhaÑ imaÑ kÈyaÑ, nÈnÈkuÓapap|ritaÑ.
ChaÉÉayitvÈna gacchissaÑ, vaccaÑ katvÈ yathÈ kuÔiÑ.
YathÈpi jajjaraÑ nÈvaÑ, paluggaÑ udagÈhiniÑ.
SÈmÊ chaÉÉetvÈ gacchanti, anapekkhÈ anatthikÈ.
EvamevÈhaÑ imaÑ kÈyaÑ, navacchiddaÑ dhuvassavaÑ.
ChaÉÉayitvÈna gacchissaÑ, jiÓÓanÈvaÑva sÈmikÈ.
YathÈpi2 puriso corehi, gacchanto bhaÓÉamÈdiya.
BhaÓÉacchedabhayaÑ disvÈ, chaÉÉayitvÈna gacchati.
______________________________________________________________
1. KilesamaladhovaÑ (BuddhavaÑse 307 piÔÔhe.) 2. BaddhaÑ (SyÈ) 3. YathÈ (Ka)
Evameva ayaÑ kÈyo, mahÈcorasamo viya.

PahÈyimaÑ gamissÈmi, kusalacchedanÈbhayÈ.
EvÈhaÑ cintayitvÈna, nekakoÔisataÑ dhanaÑ.
NÈthÈnÈthÈnaÑ datvÈna, HimavantamupÈgamiÑ.
HimavantassÈvid|re, Dhammiko1 nÈma pabbato.
Assamo sukato mayhaÑ, paÓÓasÈlÈ sumÈpitÈ.
Ca~kamaÑ tattha mÈpesiÑ, paÒcadosavivajjitaÑ.
AÔÔhaguÓasamupetaÑ, abhiÒÒÈbalamÈhariÑ.
SÈÔakaÑ pajahiÑ tattha, navadosamupÈgataÑ.
VÈkacÊraÑ nivÈsesiÑ, dvÈdasaguÓamupÈgataÑ.
AÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ, pajahiÑ paÓÓasÈlakaÑ.
UpÈgamiÑ rukkham|laÑ, guÓe2 dasahupÈgataÑ.
VÈpitaÑ ropitaÑ dhaÒÒaÑ, pajahiÑ niravasesato.
AnekaguÓasampannaÑ, pavattaphalamÈdiyaÑ.
TatthappadhÈnaÑ padahiÑ, nisajjaÔÔhÈnaca~kame.
Abbhantaramhi sattÈhe, abhiÒÒÈbala pÈpuÓinti3.
Tattha assamo sukato mayhaÑ, paÓÓasÈlÈ sumÈpitÈti imissÈ PÈÄiyÈ
SumedhapaÓÉitena assamapaÓÓasÈlÈca~kamÈ sahatthÈ mÈpitÈ viya vuttÈ,
ayaÑ panettha attho–MahÈsattaÒhi “HimavantaÑ ajjhogÈhetvÈ ajja
DhammikapabbataÑ pavisissÈmÊ”ti nikkhantaÑ disvÈ Sakko DevÈnamindo
VissakammadevaputtaÑ4 Èmantesi “gaccha tÈta, ayaÑ SumedhapaÓÉito
‘pabbajissÈmÊ’ti nikkhanto, etassa vasanaÔÔhÈnaÑ mÈpehÊ”ti. So tassa
vacanaÑ sampaÔicchitvÈ ramaÓÊyaÑ assamaÑ suguttaÑ paÓÓasÈlaÑ,
manoramaÑ ca~kamaÑ ca mÈpesi. BhagavÈ pana tadÈ attano
puÒÒÈnubhÈvena nipphanaÑ5 taÑ assamapadaÑ sandhÈya “SÈriputta tasmiÑ
Dhammikapabbate–
______________________________________________________________
1. Dhammako (SÊ) 2. GuÓehi (SÊ, SyÈ)
3. AbhiÒÒÈbalamapÈpuÓinti (SÊ) BuddhavaÑse 309 piÔÔhepassitabbaÑ.
4. VisukammadevaputtaÑ (Ka) 5. BuddhaÑvaÑsa-®Ôha 90 piÔÔhe.
Assamo sukato mayhaÑ, paÓÓasÈlÈ sumÈpitÈ.

Ca~kamaÑ tattha mÈpesiÑ, paÒcadosavivajjitan”ti–
Èha. Tattha assamo sukato mayhanti sukato mayÈ. PaÓÓasÈlÈ sumÈpitÈti
paÓÓacchadanÈ1 sÈlÈpi me sumÈpitÈ ahosi.
PaÒcadosavivajjitanti paÒcime ca~kamadosÈ nÈma thaddhavisamatÈ,
antorukkhatÈ, gahanacchannatÈ, atisambÈdhatÈ, ativisÈlatÈti.
Thaddhavisamabh|mibhÈgasmiÒhi ca~kame ca~kamantassa pÈdÈ rujjanti,
phoÔÈ uÔÔhahanti, cittaÑ ekaggataÑ na labhati, kammaÔÔhÈnaÑ vipajjati.
Mudusamatale pana phÈsuvihÈraÑ Ègamma kammaÔÔhÈnaÑ sampajjati.
TasmÈ thaddhavisamabh|mibhÈgatÈ eko dosoti veditabbo. Ca~kamanassa
anto vÈ majjhe vÈ koÔiyaÑ vÈ rukkhe sati pamÈdamÈgamma ca~kamantassa
nalÈÔaÑ vÈ sÊsaÑ vÈ paÔihaÒÒatÊti antorukkhatÈ dutiyo doso.
TiÓalatÈdigahanacchanne ca~kame ca~kamanto andhakÈravelÈyaÑ
uragÈdike pÈÓe akkamitvÈ vÈ mÈreti, tehi vÈ daÔÔho dukkhaÑ ÈpajjatÊti
gahanacchannatÈ tatiyo doso. AtisambÈdhe ca~kame vitthÈrato ratanike vÈ
aÉÉharatanike vÈ ca~kamantassa paricchede pakkhalitvÈ nakhÈpi a~guliyopi
bhijjantÊti atisambÈdhatÈ catuttho doso. AtivisÈle ca~kame ca~kamantassa
cittaÑ vidhÈvati, ekaggataÑ na labhatÊti ativisÈlatÈ paÒcamo doso. Puthulato
pana diyaÉÉharatanaÑ dvÊsu passesu ratanamatta-anuca~kamaÑ dÊghato
saÔÔhihatthaÑ mudutalaÑ samavippakiÓÓavÈlukaÑ ca~kamaÑ vaÔÔati,
cetiyagirimhi DÊpappasÈdakamahÈmahindattherassa ca~kamanaÑ viya,
tÈdisaÑ taÑ ahosi. TenÈha “ca~kamaÑ tattha mÈpesiÑ,
paÒcadosavivajjitan”ti.
AÔÔhaguÓasamupetanti aÔÔhahi samaÓasukhehi upetaÑ. AÔÔhimÈni
samaÓasukhÈni nÈma dhanadhaÒÒapariggahÈbhÈvo, anavajjapiÓÉa2
pariyesanabhÈvo, nibbutapiÓÉabhuÒjanabhÈvo, raÔÔhaÑ pÊÄetvÈ dhanasÈraÑ
vÈ sÊsakahÈpaÓÈdÊni vÈ gaÓhantesu rÈjakulesu raÔÔhapÊÄanakilesÈbhÈvo,
upakaraÓesu nicchandarÈgabhÈvo, coravilope nibbhayabhÈvo,
rÈjarÈjamahÈmaccehi asaÑsaÔÔhabhÈvo, cat|su disÈsu appaÔihatabhÈvoti.
IdaÑ vuttaÑ
______________________________________________________________
1. PaÓÓacchannÈ (Ka) 2. AnavajjapiÓÉapÈta (SÊ)
hoti “yathÈ tasmiÑ assame vasantena sakkÈ honti1 imÈni aÔÔha

samaÓasukhÈni vindituÑ, evaÑ aÔÔhaguÓasamupetaÑ taÑ assamaÑ
mÈpesin”ti.
AbhiÒÒÈbalamÈharinti pacchÈ tasmiÑ assame vasanto
kasiÓaparikammaÑ katvÈ, abhiÒÒÈnaÒca samÈpattÊnaÒca uppÈdanatthÈya
aniccato dukkhato vipassanaÑ ÈrabhitvÈ thÈmappattaÑ vipassanÈbalaÑ
ÈhariÑ. YathÈ tasmiÑ vasanto taÑ balaÑ ÈharituÑ sakkomi, evaÑ taÑ
assamaÑ tassa abhiÒÒatthÈya vipassanÈbalassa anucchavikaÑ katvÈ
mÈpesinti attho.
SÈÔakaÑ pajahiÑ tattha, navadosamupÈgatanti etthÈyaÑ anupubbikathÈ,
tadÈ kira kuÔileÓaca~kamÈdipaÔimaÓÉitaÑ
pupph|pagaphal|pagarukkhasaÒchannaÑ ramaÓÊyaÑ madhurasalilÈsayaÑ
apagatavÈÄamigabhiÑsanakasakuÓaÑ pavivekakkhamaÑ assamaÑ mÈpetvÈ
ala~kataca~kamassa ubhosu antesu ÈlambanaphalakaÑ saÑvidhÈya
nisÊdanatthÈya ca~kamavemajjhe samatalaÑ muggavaÓÓasilaÑ mÈpetvÈ
antopaÓÓasÈlÈyaÑ jaÔÈmaÓÉalavÈkacÊratidaÓÉakuÓÉikÈdike tÈpasaparikkhÈre
maÓÉape pÈnÊyaghaÔa2 pÈnÊyasa~khapÈnÊyasarÈvÈni aggisÈlÈyaÑ
a~gÈrakapalladÈru-ÈdÊnÊti evaÑ yaÑ yaÑ pabbajitÈnaÑ upakÈrÈya
saÑvattati, taÑ taÑ sabbaÑ mÈpetvÈ paÓÓasÈlÈya bhittiyaÑ “ye keci
pabbajitukÈmÈ ime parikkhÈre gahetvÈ pabbajant|”ti akkharÈni chinditvÈ
devalokameva gate Vissakammadevaputte SumedhapaÓÉito HimavantapÈde
girikandarÈnusÈrena attano nivÈsanÈnur|paÑ phÈsukaÔÔhÈnaÑ olokento
nadÊnivattane vissakammanimmitaÑ sakkadattiyaÑ ramaÓÊyaÑ assamaÑ
disvÈ ca~kamakoÔiÑ gantvÈ padavalaÒjaÑ apassanto “dhuvaÑ pabbajitÈ
dhuragÈme bhikkhaÑ pariyesitvÈ kilantar|pÈ ÈgantvÈ paÓÓasÈlaÑ pavisitvÈ
nisinnÈ bhavissantÊ”ti cintetvÈ thokaÑ ÈgametvÈ “ativiya cirÈyanti,
jÈnissÈmÊ”ti paÓÓasÈlakuÔidvÈraÑ vivaritvÈ anto pavisitvÈ ito cito ca
olokento mahÈbhittiyaÑ akkharÈni vÈcetvÈ “mayhaÑ kappiyaparikkhÈrÈ ete,
ime gahetvÈ pabbajissÈmÊ”ti attanÈ nivatthapÈrutaÑ sÈÔakayugaÑ pajahi.
TenÈha “sÈÔakaÑ pajahiÑ tatthÈ”ti. EvaÑ paviÔÔho ahaÑ SÈriputtta tassaÑ
paÓÓasÈlÈyaÑ sÈÔakaÑ pajahiÑ.
______________________________________________________________
1. Hoti (Ka) 2. PÈnÊyak|Ôa (SÊ)
NavadosamupÈgatanti sÈÔakaÑ pajahanto nava dose disvÈ pajahinti

dÊpeti. TÈpasapabbajjaÑ pabbajitÈnaÑ hi1 saÔakasmiÑ nava dosÈ
upaÔÔhahanti. Tesu tassa mahagghabhÈvo eko doso, parapaÔibaddhatÈya
uppajjanabhÈvo eko, paribhogena lahuÑ2 kilissanabhÈvo eko, kiliÔÔho hi3
dhovitabbo ca rajitabbo ca hoti, paribhogena lahukaÑ4 jÊraÓabhÈvo eko,
jiÓÓassa hi tunnaÑ vÈ aggaÄadÈnaÑ vÈ kÈtabbaÑ hoti. PunapariyesanÈya
durabhisambhavabhÈvo eko, tapasapabbajjÈya asÈruppabhÈvo eko,
paccatthikÈnaÑ sÈdhÈraÓabhÈvo eko, yathÈ hi naÑ paccatthikÈ na gaÓhanti,
evaÑ gopetabbo hoti. ParibhuÒjantassa vibh|sanaÔÔhÈnabhÈvo eko, gahetvÈ
carantassa khandhabhÈramahicchabhÈvo ekoti.
VÈkacÊraÑ nivÈsesinti tadÈ ahaÑ SÈriputtta ime nava dose disvÈ
sÈÔakaÑ pahÈya vÈkacÊraÑ nivÈsesiÑ, muÒjatiÓaÑ hÊraÑ hÊraÑ katvÈ
ganthetvÈ kataÑ vÈkacÊraÑ nivÈsanapÈrupanatthÈya Èdiyinti attho.
DvÈdasaguÓamupÈgatanti dvÈdasahi ÈnisaÑsehi samannÈgataÑ,
vÈkacÊrasmiÒhi dvÈdasÈnisaÑsÈ–appagghaÑ sundaraÑ kappiyanti ayaÑ
tÈva eko ÈnisaÑso, sahatthÈ kÈtuÑ sakkÈti ayaÑ dutiyo, paribhogena
saÓikaÑ kilissati, dhoviyamÈnepi papaÒjo natthÊti ayaÑ tatiyo, paribhogena
jiÓÓepi sibbitabbÈbhÈvo catuttho, puna pariyesantassa sukhena karaÓabhÈvo
paÒcamo, tÈpasapabbajjÈya sÈruppabhÈvo chaÔÔho, paccatthikÈnaÑ
nirupabhogabhÈvo5 sattamo, paribhuÒjantassa vibh|sanaÔÔhÈnÈbhÈvo
aÔÔhamo, dhÈraÓe sallahukabhÈvo navamo, cÊvarapaccaye appicchabhÈvo
dasamo, vÈkuppattiyÈ dhammika-anavajjabhÈvo ekÈdasamo, vÈkacÊre
naÔÔhepi anapekkhabhÈvo dvÈdasamoti.
AÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ, pajahiÑ paÓÓasÈlakanti kathaÑ pajahiÑ? So
kira varasÈÔakayugaÑ omuÒcanto cÊvaravaÑse laggitaÑ
anojapupphadÈmasadisaÑ rattavÈkacÊraÑ gahetvÈ nivÈsetvÈ tassupari
aparaÑ suvaÓÓavaÓÓaÑ vÈkacÊraÑ paridahitvÈ
punnÈgapupphasantharasadisaÑ sakhuraÑ ajinacammaÑ ekaÑsaÑ katvÈ
______________________________________________________________
1. TÈpasapabbajitÈnaÑ hi (Ka) 2. LahukaÑ (Ka)
3. KiliÔÔhe ca (SÊ), kiliÔÔho ca (Ka) 4. IdaÑ padaÑ SÊ-SyÈ-potthakesu natthi.
5. NipparibhogabhÈvo (SyÈ)
jaÔÈmaÓÉalaÑ paÔimuÒcitvÈ c|ÄÈya saddhiÑ niccalabhÈvakaraÓatthaÑ

sÈras|ciÑ pavesetvÈ muttÈjÈlasadisÈya sikkÈya pÈvÈÄavaÓÓaÑ kuÓÉikaÑ
odahitvÈ tÊsu ÔhÈnesu va~kakÈjaÑ ÈdÈya ekissÈ1 kÈjakoÔiyÈ kuÓÉikaÑ,
ekissÈ a~kusaka2 pacchitidaÓÉakÈdÊni olaggetvÈ khÈrikÈjaÑ3 aÑse katvÈ
dakkhiÓena hatthena kattaradaÓÉaÑ gahetvÈ paÓÓasÈlato nikkhamitvÈ
saÔÔhihatthe mahÈca~kame aparÈparaÑ ca~kamanto attano vesaÑ oloketvÈ
“mayhaÑ manoratho matthakaÑ patto, sobhati vata me pabbajjÈ,
BuddhapaccekabuddhÈdÊhi sabbehipi dhÊrapurisehi vaÓÓitÈ thomitÈ ayaÑ
pabbajjÈ nÈma, pahÊnaÑ me gihibandhanaÑ, nikkhantosmi nekkhammaÑ,
laddhÈ me uttamapabbajjÈ, karissÈmi samaÓadhammaÑ, labhissÈmi
aggaphalasukhan”ti ussÈhajÈto khÈrikÈjaÑ otÈretvÈ ca~kamavemajjhe
muggavaÓÓasilÈpaÔÔe suvaÓÓapaÔimÈ viya nisinno divasabhÈgaÑ vÊtinÈmetvÈ
sÈyanhasamayaÑ paÓÓasÈlaÑ pavisitvÈ bidalamaÒcakapasse4
kaÔÔhattharikÈya nipanno sarÊraÑ utuÑ gÈhÈpetvÈ balavapacc|se pabujjhitvÈ
attano ÈgamanaÑ Èvajjesi “ahaÑ gharÈvÈse ÈdÊnavaÑ disvÈ amitabhogaÑ
anantayasaÑ pahÈya araÒÒaÑ pavisitvÈ nekkhamagavesako5 hutvÈ
pabbajito, itodÈni paÔÔhÈya pamÈdacÈraÑ carituÑ na vaÔÔati, pavivekaÒhi
pahÈya vicarantaÑ micchÈvitakkamakkhikÈ khÈdanti, idÈni mayÈ
pavivekamanubr|hetuÑ vaÉÉati, ahaÒhi gharÈvÈsaÑ palibhodhato disvÈ6
nikkhanto, ayaÒca manÈpÈ paÓÓasÈlÈ, beluvapakkavaÓÓÈ paribhaÓÉakatÈ
bh|mi, rajatavaÓÓÈ setabhittiyo, kapotapÈdavaÓÓaÑ paÓÓacchadanaÑ,
vicittattharaÓavaÓÓo bidalamaÒcako, nivÈsaphÈsukaÑ vasanaÔÔhÈnaÑ, na
etto atirekatarÈ viya me gehasampadÈ paÒÒÈyatÊ”ti paÓÓasÈlÈya dose
vicinanto aÔÔha dose passi.
PaÓÓasÈlÈparibhogasmiÒhi aÔÔha ÈdÊnavÈ–mahÈsamÈrambhena7
dabbasambhÈre samodhÈnetvÈ karaÓapariyesanabhÈvo eko ÈdÊnavo,
tiÓapaÓÓamattikÈsu patitÈsu tÈsaÑ punappunaÑ ÔhapetabbatÈya
______________________________________________________________
1. EkissÈya (Ka) 2. A~kusa (SÊ) 3. KhÈribhÈraÑ (SÊ)
4. BiralamaÒcakapasse (Ka) 5. NekkhammaÑ gavesanto (SÊ)
6. GharÈvasapalibhodhato ÈdÊnavaÑ disvÈ (Ka), gharÈvÈsapalibodhaÑ disvÈ (SyÈ)
7. MahÈsambhÈrena (Ka) BuddhavaÑsa-®Ôha 99 piÔÔhepi.
nibaddhajagganabhÈvo dutiyo, senÈsanaÑ nÈma mahallakassa pÈpuÓÈti,

avelÈya vuÔÔhÈpiyamÈnassa cittekaggatÈ na hotÊti uÔÔhÈpanÊyabhÈvo tatiyo,
sÊtuÓhapaÔighÈtena kÈyassa sukhumÈlakaraÓabhÈvo catuttho, gehaÑ
paviÔÔhena yaÑkiÒci pÈpaÑ sakkÈ kÈtunti garahapaÔicchÈdanabhÈvo
paÒcamo, “mayhan”ti pariggahakaraÓabhÈvo chaÔÔho, gehassa atthibhÈvo
nÈmesa dutiyakavÈso viyÈti sattamo, |kÈma~gula1gharagoÄikÈdÊnaÑ
sÈdhÈraÓatÈya bahusÈdhÈraÓabhÈvo aÔÔhamoti ime aÔÔha ÈdÊnave disvÈ
mahÈsatto paÓÓasÈlaÑ pajahi. TenÈha “aÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ, pajahiÑ
paÓÓasÈlakan”ti.
UpÈgamiÑ rukkham|laÑ, guÓe dasahupÈgatanti channaÑ paÔikkhipitvÈ
dasahi guÓehi upetaÑ rukkham|laÑ upÈgatosmÊti vadati.
Tatrime dasa guÓÈ–appasamÈrambhatÈ2 eko guÓo,
upagamanamattameva hi tattha hotÊti. AppaÔijagganatÈ dutiyo, taÒhi
sammaÔÔhampi asammaÔÔhampi paribhogaphÈsukaÑ hotiyeva.
AnuÔÔhÈpanÊyabhÈvo tatiyo, garahaÑ nappaÔicchÈdeti, tattha hi pÈpaÑ
karonto lajjatÊti garahÈya appaÔicchÈdanabhÈvo catutto, abbhokÈsÈvÈso viya
kÈyaÑ na santhambhetÊti kÈyassa asanthambhanabhÈvo paÒcamo,
pariggahakaraÓÈbhÈvo chaÔÔho, gehÈlayapaÔikkhepo sattamo,
bahusÈdhÈraÓagehe viya “paÔijaggissÈmi naÑ, nikkhamathÈ”ti
nÊharaÓÈbhÈvo aÔÔhamo, vasantassa sappÊtikabhÈvo navamo,
rukkham|lasenÈsanassa gatagataÔÔhÈne sulabhatÈya anapekkhabhÈvo
dasamoti, ime dasa guÓe disvÈ rukkham|laÑ upÈgatosmÊti vadati.
ImÈni ettakÈni kÈraÓÈni sallakkhetvÈ mahÈsatto punadivase bhikkhÈya
gÈmaÑ pÈvisi. Athassa sampattagÈme manussÈ mahantena ussÈhena
bhikkhaÑ adaÑsu. So bhattakiccaÑ niÔÔhÈpetvÈ assamaÑ Ègamma nisÊditvÈ
cintesi “nÈhaÑ ‘ÈhÈraÑ na labhÈmÊ’ti pabbajito, siniddhÈhÈro nÈmesa
mÈnamadapurisamade vaÉÉheti, ÈhÈram|lakassa dukkhassa anto natthi,
yaÑn|nÈhaÑ vÈpitaÑ ropitaÑ dhaÒÒanibbattakaÑ ÈhÈraÑ pajahitvÈ
pavattaphalabhojano3 bhaveyyan”ti. So tato paÔÔhÈya
______________________________________________________________
1. kÈma~kuÓa (SÊ) 2. AppasambhÈratÈ (Ka) 3. ...bhojÊ (SÊ)
tathÈ katvÈ ghaÔento vÈyamanto sattÈhabbhantareyeva aÔÔha samÈpattiyo,

paÒca ca abhiÒÒÈyo nibbattesi. Tena vuttaÑ–
“VÈpitaÑ ropitaÑ dhaÒÒaÑ, pajahiÑ niravasesato.
AnekaguÓasampannaÑ, pavattaphalamÈdiyiÑ.
TatthappadhÈnaÑ padahiÑ, nisajjaÔÔhÈnaca~kame.
Abbhantaramhi sattÈhe, abhiÒÒÈbala pÈpuÓin”ti.
EvaÑ me siddhippattassa, vasÊbh|tassa sÈsane.
DÊpa~karo nÈma Jino, uppajji LokanÈyako.
Uppajjante ca jÈyante, bujjhante dhammadesane.
Caturo nimitte nÈddasaÑ, jhÈnaratisamappito.
Paccantadesavisaye, nimantetvÈ TathÈgataÑ.
Tassa ÈgamanaÑ maggaÑ, sodhenti tuÔÔhamÈnasÈ.
AhaÑ tena samayena, nikkhamitvÈ sakassamÈ.
Dhunanto vÈkacÊrÈni, gacchÈmi ambare tadÈ.
VedajÈtaÑ janaÑ disvÈ, tuÔÔhahaÔÔhaÑ pamoditaÑ.
OrohitvÈna gaganÈ, manusse pucchi tÈvade.
“TuÔÔhahaÔÔho pamudito, vedajÈto mahÈjano.
Kassa sodhÊyati maggÈ, aÒjasaÑ vaÔumÈyanaÑ”.
Te me puÔÔhÈ viyÈkaÑsu “Buddho loke anuttaro.
DÊpa~karo nÈma Jino, uppajji LokanÈyako.
Tassa sodhÊyati maggo, aÒjasaÑ vaÔumÈyanaÑ.
“Buddho”tivacanaÑ1 sutvÈna, pÊti uppajji tÈvade.
“Buddho Buddho”ti kathayanto, somanassaÑ pavedayiÑ.
Tattha ÔhatvÈ vicintesiÑ, tuÔÔho saÑviggamÈnaso.
“Idha bÊjÈni ropissaÑ, khaÓo ve mÈ upaccagÈ”.
Yadi Buddhassa sodhetha, ekokÈsaÑ dadÈtha me.
Ahampi sodhayissÈmi, aÒjasaÑ vaÔumÈyanaÑ.
______________________________________________________________
1. Buddhoti nÈmaÑ (Ka) Khu 4. 309 BuddhavaÑse passitabbaÑ.
AdaÑsu te mamokÈsaÑ, sodhetuÑ aÒjasaÑ tadÈ.

“Buddho Buddho”ti cintento, maggaÑ sodhemahaÑ tadÈ.
AniÔÔhite mamokÈse, DÊpa~karo MahÈmuni.
Cat|hi satasahassehi, chaÄabhiÒÒehi tÈdihi.
KhÊÓÈsavehi vimalehi, paÔipajji aÒjasaÑ Jino.
PaccuggamanÈ vattanti, vajjanti bheriyo bah|.
ŒmoditÈ naramar|, sÈdhukÈraÑ pavattayuÑ.
DevÈ manusse passanti, manussÈpi ca devatÈ.
Ubhopi te paÒjalikÈ, anuyantathÈgataÑ.
DevÈ dibbehi turiyehi, manussÈ mÈnusehi ca1.
Ubhopi te vajjayantÈ, anuyanti TathÈgataÑ.
DibbaÑ mandÈravaÑ pupphaÑ, padumaÑ pÈrichattakaÑ.
DisodisaÑ okiranti, ÈkÈsanabhagatÈ mar|2.
DibbaÑ candanacuÓÓaÒca, varagandhaÒca kevalaÑ.
DisodisaÑ okiranti, ÈkÈsanabhagatÈ mar|.
CampakaÑ saralaÑ nÊpaÑ, nÈgapunnÈgaketakaÑ.
DisodisaÑ ukkhipanti, bh|mitalagatÈ narÈ.
Kese muÒcitvÈhaÑ tattha, vÈkacÊraÒca cammakaÑ.
Kalale pattharitvÈna, avakujjo nipajjahaÑ.
AkkamitvÈna maÑ Buddho, saha sissehi gacchatu.
MÈ naÑ kalale akkamittha3, hitÈya me bhavissati.
PathaviyaÑ nipannassa, evaÑ me Èsi cetaso.
“IcchamÈno ahaÑ ajja, kilese ghÈtiyÈmahaÑ4.
KiÑ me aÒÒÈtavesena, dhammaÑ sacchikatenidha.
SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, Buddho hessaÑ sadevake.
______________________________________________________________
1. MÈnussakehi ca (SyÈ, Ka) 2. ŒkÈsena gatÈ mar| (SyÈ, Ka) 3. Akkamittho (SÊ)
4. GhÈtissÈmahaÑ (SÊ, SyÈ) jhÈpaye mama (JÈtaka-®Ôha 1. 17 piÔÔhe) M|laÔÊkÈ 25 piÔÔhe
passitabbÈ. JhÈpiyÈmahaÑ (MaÓidÊpa)
KiÑ me ekena tiÓÓena, purisena thÈmadassinÈ.

SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, santÈressaÑ sadevakaÑ.
IminÈ me adhikÈrena, katena purisuttame.
SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, tÈremi janataÑ bahuÑ.
SaÑsÈrasotaÑ chinditvÈ, viddhaÑsetvÈ tayo bhave.
DhammanÈvaÑ samÈruyha, santÈressaÑ sadevakaÑ”.
DÊpa~karo Lokavid|, ÈhutÊnaÑ paÔiggaho.
UssÊsake maÑ ÔhatvÈna, idaÑ vacanamabravi.
“Passatha imaÑ tÈpasaÑ, jaÔilaÑ uggatÈpanaÑ.
Aparimeyye ito kappe, Buddho loke bhavissati.
Ahu KapilavhayÈ rammÈ, nikkhamitvÈ TathÈgato.
PadhÈnaÑ padahitvÈna, katvÈ dukkarakÈrikaÑ.
AjapÈlarukkham|le, nisÊditvÈ TathÈgato.
Tattha pÈyÈsaÑ paggayha1, NeraÒjaramupehiti.
NeraÒjarÈya tÊramhi, pÈyÈsaÑ ada so Jino.
PaÔiyattavaramaggena, bodhim|lamupehiti.
Tato padakkhiÓaÑ katvÈ, BodhimaÓÉaÑ anuttaro2.
Assattharukkham|lamhi, bujjhissati mahÈyaso.
Imassa janikÈ mÈtÈ, MÈyÈ nÈma bhavissati.
PitÈ Suddhodano nÈma, ayaÑ hessati Gotamo.
AnÈsavÈ vÊtaragÈ, santacittÈ samÈhitÈ.
Kolito Upatisso ca, aggÈ hessanti sÈvakÈ.
Œnando nÈmupaÔÔhÈko, upaÔÔhissatimaÑ JinaÑ.
KhemÈ UppalavaÓÓÈ ca, aggÈ hessanti sÈvikÈ.
AnÈsavÈ vÊtarÈgÈ, santacittÈ samÈhitÈ.
______________________________________________________________
1. PÈyÈsamaggayha (SÊ) Khu 4. 311 BuddhavaÑse passitabbaÑ.
2. AnuttaraÑ (SyÈ, Ka)
Bodhi tassa Bhagavato, assatthoti pavuccati.

Citto ca HatthÈÄavako, aggÈ hessantupaÔÔhakÈ.
UttarÈ NandamÈtÈ ca, aggÈ hessantupaÔÔhikÈ”.
IdaÑ sutvÈna vacanaÑ, asamassa Mahesino.
ŒmoditÈ naramar|, BuddhabÊjaÑ kira1 ayaÑ.
UkkuÔÔhisaddÈ vattanti, apphoÔenti2 hasanti ca.
KataÒjalÊ namassanti, dasasahassÊ sadevakÈ.
Yadimassa LokanÈthassa, virajjhissÈma sÈsanaÑ.
AnÈgatamhi addhÈne, hessÈma sammukhÈ imaÑ.
YathÈ manussÈ nadiÑ tarantÈ, paÔititthaÑ virajjhiya.
HeÔÔhÈ titthe gahetvÈna, uttaranti MahÈnadiÑ.
Evameva mayaÑ sabbe, yadi muÒcÈmimaÑ JinaÑ.
AnÈgatamhi addhÈne, hessÈma sammukhÈ imaÑ.
DÊpa~karo Lokavid|, ÈhutÊnaÑ paÔiggaho.
Mama kammaÑ pakittetvÈ, dakkhiÓaÑ pÈdamuddhari.
Ye tatthÈsuÑ jinaputtÈ, sabbe3 padakkhiÓamakaÑsu maÑ.
NarÈ nÈgÈ ca gandhabbÈ4, abhivÈdetvÈna pakkamuÑ.
DassanaÑ me atikkante, sasaÑghe LokanÈyake.
5HaÔÔhatuÔÔhena cittena, ÈsanÈ vuÔÔhahiÑ tadÈ5.
Sukhena sukhito homi, pÈmojjena pamodito.

PÊtiyÈ ca abhissanno, palla~kaÑ ÈbhujiÑ tadÈ.
Palla~kena nisÊditvÈ, evaÑ cintesahaÑ tadÈ.
“VasÊbh|to ahaÑ jhÈne, abhiÒÒÈpÈramiÑ gato.
______________________________________________________________
1. BuddhabÊja~kuro (SÊ, SyÈ) 2. ApphoÔhenti (SÊ)
3. IdaÑ padaÑ BuddhavaÑse natthi.
4. DevÈ manussÈ asurÈ ca (BuddhavaÑse 312 piÔÔhe.)
5-5. SayanÈ vuÔÔhahitvÈna, palla~kaÑ ÈbhujiÑ tadÈ. (BuddhavaÑse 312 piÔÔhe.)
Dasasahassilokamhi1, isayo natthi me samÈ.

Asamo iddhidhammesu, alabhiÑ ÊdisaÑ sukhaÑ”.
Palla~kÈbhujane mayhaÑ, dasasahassÈdhivÈsino2.
MahÈnÈdaÑ pavattesuÑ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
YÈ pubbe bodhisattÈnaÑ, palla~kavaramÈbhuje.
NimittÈni padissanti, tÈni ajja padissare.
SÊtaÑ byapagataÑ hoti, uÓhaÒca upasammati.
TÈni ajja padissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
DasasahassÊ lokadhÈt|, nissaddÈ honti nirÈkulÈ.
MahÈvÈtÈ na vÈyanti, na sandanti savantiyo.
ThalajÈ dakajÈ3 pupphÈ, sabbe pupphanti tÈvade.
Tepajja pupphitÈ sabbe, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
LatÈ vÈ yadi vÈ rukkhÈ, phalabhÈrÈ honti tÈvade.
Tepajja phalitÈ sabbe, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
ŒkÈsaÔÔhÈ ca bh|maÔÔhÈ4, ratanÈ jotanti tÈvade.
Tepajja ratanÈ jotanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
MÈnussakÈ5ca dibbÈ ca, turiyÈ vajjanti tÈvade.
Tepajjubho abhiravanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
VicittapupphÈ gaganÈ, abhivassanti tÈvade.
Tepi ajja pavassanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
MahÈsamuddo Èbhujati, dasasahassÊ pakampati.
Tepajjubho abhiravanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
______________________________________________________________
1. SÈhassikamhi lokamhi (SÊ, SyÈ), sÈhassiyamhi lokamhi (BuddhavaÑse 312 piÔÔhe.)
2. DasasahassivÈsino (SyÈ, Ka) 3. JalajÈ (SÊ, SyÈ)
4. BhummaÔÔhÈ (SÊ, SyÈ) 5. MÈnusakÈ (SÊ)
Nirayepi dasasahasse, aggÊ nibbanti tÈvade.

Tepajja nibbutÈ aggÊ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
Vimalo hoti s|riyo, sabbÈ dissanti tÈrakÈ.
Tepi ajja padissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
AnovaÔÔhena1 udakaÑ, mahiyÈ ubbhijji tÈvade.
Tampajjubbhijjate mahiyÈ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
TÈrÈgaÓÈ virocanti, nakkhattÈ gaganamaÓÉale.
VisÈkhÈ candimÈyuttÈ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
BilÈsayÈ darÊsayÈ, nikkhamanti sakÈsayÈ.
Tepajja ÈsayÈ chuddhÈ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
Na hoti arati sattÈnaÑ, santuÔÔhÈ honti tÈvade.
Tepajja sabbe santuÔÔhÈ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
RogÈ tadupasammanti, jighacchÈ ca vinassati.
TÈnipajja padissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
RÈgo tadÈ tanu hoti, doso moho vinassati.
Tepajja vigatÈ sabbe, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
BhayaÑ tadÈ na bhavati, ajjapetaÑ padissati.
Tena li~gena jÈnÈma, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
Rajo’nuddhaÑsati uddhaÑ, ajjapetaÑ padissati.
Tena li~gena jÈnÈma, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
AniÔÔhagandho pakkamati, dibbagandho pavÈyati.
Sopajja vÈyati gandho, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
Sabbe devÈ padissanti, ÔhapayitvÈ ar|pino.
Tepajja sabbe dissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
YÈvatÈ nirayÈ nÈma, sabbe dissanti tÈvade.
Tepajja sabbe dissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
______________________________________________________________
1. AnovuÔÔhena (SyÈ, Ka)
KuÔÔÈ1 kavÈÔÈ selÈ ca, na hontÈvaraÓÈ tadÈ.

ŒkÈsabh|tÈ tepajja, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
CutÊ ca upapatti ca, khaÓe tasmiÑ na vijjati.
TÈnipajja padissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
DaÄhaÑ paggaÓha vÊriyaÑ, mÈ nivatta abhikkama.
MayampetaÑ vijÈnÈma, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
Buddhassa vacanaÑ sutvÈ, dasasahassÊna c|bhayaÑ.
TuÔÔhahaÔÔho pamodito, evaÑ cintesahaÑ tadÈ.
AdvejjhavacanÈ BuddÈ, amoghavacanÈ JinÈ.
VitathaÑ natthi BuddhÈnaÑ, dhuvaÑ Buddho bhavÈmahaÑ.
YathÈ khittaÑ nabhe leÉÉu, dhuvaÑ patati bh|miyaÑ.
Tatheva BuddhaseÔÔhÈnaÑ, vacanaÑ dhuvasassataÑ.
YathÈpi sabbasattÈnaÑ, maraÓaÑ dhuvasassataÑ.
YathÈ rattikkhaye patte, s|riyuggamanaÑ2 dhuvaÑ.
YathÈ nikkhantasayassa, sÊhassa nadanaÑ dhuvaÑ.
YathÈ ÈpannasattÈnaÑ, bhÈramoropanaÑ dhuvaÑ.
Handa Buddhakare dhamme, vicinÈmi ito cito.
UddhaÑ adho dasa disÈ, yÈvatÈ dhammadhÈtuyÈ.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, paÔhamaÑ dÈnapÈramiÑ.
Pubbakehi MahesÊhi, anuciÓÓaÑ mahÈpathaÑ.
ImaÑ tvaÑ paÔhamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
DÈnapÈramitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
______________________________________________________________
1. KuÉÉÈ (SÊ) BuddhavaÑse 314 piÔÔhe passitabbaÑ. 2. SuriyassuggamanaÑ (SÊ)
YathÈpi kumbho sampuÓÓo, yassa kassaci adhokato.

Vamate’vu’dakaÑ nissesaÑ, na tattha parirakkhati.
Tatheva yÈcake disvÈ, hÊnamukkaÔÔhamajjhime.
DadÈhi dÈnaÑ nissesaÑ, kumbho viya adhokato.
Na hete ettakÈyeva, BuddhadhammÈ bhavissare.
AÒÒepi vicinissÈmi, ye dhammÈ bodhipÈcanÈ.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, dutiyaÑ sÊlapÈramiÑ.
Pubbakehi MahesÊhi, ÈsevitanisevitaÑ.
ImaÑ tvaÑ dutiyaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
SÊlaparamitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
YathÈpi camarÊ vÈlaÑ, kismiÒci paÔilaggitaÑ.
Upeti maraÓaÑ tattha, na vikopeti vÈladhiÑ.
Tatheva cat|su bh|mÊsu, sÊlÈni parip|raya.
Parirakkha sadÈ sÊlaÑ, camarÊ viya vÈladhiÑ.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, tatiyaÑ nekkhammapÈramiÑ.
ImaÑ tvaÑ tatiyaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
NekkhammapÈramitaÑ1 gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
YathÈ andughare puriso, ciravutto dukhaÔÔito.
Na tattha rÈgaÑ janeti, muttimeva gavesati.
Tatheva tvaÑ sabbabhave, passa andugharaÑ viya.
NekkhammÈbhimukho hohi, bhavato parimuttiyÈ.
______________________________________________________________
1. NekkhammapÈramiÑ (SÊ)
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, catutthaÑ paÒÒÈpÈramiÑ.

ImaÑ tvaÑ catutthaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
PaÒÒÈpÈramitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
YathÈpi bhikkhu bhikkhanto, hÊnamukkaÔÔhamajjhime.
KulÈni na vivajjento, evaÑ labhati yÈpanaÑ.
Tatheva tvaÑ sabbakÈlaÑ, paripucchaÑ BudhaÑ janaÑ.
PaÒÒÈpÈramitaÑ gantvÈ, sambhodhiÑ pÈpuÓissasi.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, paÒcamaÑ viriyapÈramiÑ.
ImaÑ tvaÑ paÒcamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
VÊriyapÈramitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
YathÈpi sÊho migarÈjÈ, nisajjaÔÔhÈnaca~kame.
AlÊnavÊriyo hoti, paggahitamano sadÈ.
Tatheva tvaÑ sabbabhave, paggaÓha vÊriyaÑ daÄhaÑ.
VÊriyapÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, chaÔÔhamaÑ khantipÈramiÑ.
ImaÑ tvaÑ chaÔÔhamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
Tattha advejjhamÈnaso, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
YathÈpi pathavÊ nÈma, sucimpi asucimpi ca.
SabbaÑ sahati nikkhepaÑ, na karoti paÔighaÑ tayÈ1.
______________________________________________________________
1. PaÔighaÑ dayaÑ (SÊ) BuddhavaÑse 317 piÔÔhe passitabbaÑ.
Tatheva tvampi sabbesaÑ, sammÈnÈvamÈnakkhamo1.

KhantipÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, sattamaÑ saccapÈramiÑ.
ImaÑ tvaÑ sattamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
Tattha advejjhavacano, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
YathÈpi osadhÊ nÈma, tulÈbh|tÈ sadevake.
Samaye utuvasse vÈ, na vokkamati2vÊthito.
Tatheva tvampi saccesu, mÈ vokkamasi3 vÊthito.
SaccapÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, aÔÔhamaÑ adhiÔÔhÈnapÈramiÑ.
ImaÑ tvaÑ aÔÔhamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
Tattha tvaÑ acalo hutvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
YathÈpi pabbato selo, acalo suppatiÔÔhito.
Na kampati bhusavÈtehi, sakaÔÔhÈneva tiÔÔhati.
Tatheva tvampi adhiÔÔhÈne, sabbadÈ acalo bhava.
AdhiÔÔhÈnapÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, navamaÑ mettÈpÈramiÑ.
______________________________________________________________
1. SammÈnavimÈnakkhamo (Ka) 2. Na okkamati (SÊ)
3. MÈ okkami hi (SÊ), mÈ vokkama hi (BuddhavaÑse 318 piÔÔhe.)
ImaÑ tvaÑ navamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

MettÈya asamo hohi, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
YathÈpi udakaÑ nÈma, kalyÈÓe pÈpake jane.
SamaÑ pharati sÊtena, pavÈheti rajomalaÑ.
Tatheva tvampi hitÈhite, samaÑ mettÈya bhÈvaya.
MettÈpÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, dasamaÑ upekkhÈpÈramiÑ.
ImaÑ tvaÑ dasamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.
TulÈbh|to daÄho hutvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
YathÈpi pathavÊ nÈma, nikkhittaÑ asuciÑ suciÑ.
Upekkhati ubhopete, kopÈnunayavajjitÈ.
Tatheva tvampi sukhadukkhe, tulÈbh|to sadÈ bhava.
UpekkhÈpÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
EttakÈyeva te loke, ye dhammÈ bodhipÈcanÈ.
TatuddhaÑ1 natthi aÒÒatra, daÄhaÑ tattha patiÔÔhaha.
Ime dhamme sammasato, sabhÈvarasalakkhaÓe2.
Dhammatejena vasudhÈ, dasasahassÊ pakampatha.
CalatÈ ravati3 pathavÊ, ucchuyantaÑva pÊÄitaÑ.
Telayante yathÈ cakkaÑ, evaÑ kampati medinÊ4.
YÈvatÈ parisÈ Èsi, Buddhassa parivesane.
PavedhamÈnÈ sÈ tattha, mucchitÈ sesi bh|miyÈ.
______________________________________________________________
1. TaduddhaÑ (SÊ) BuddhavaÑse 319 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. SabhÈvasarasalakkhaÓe (SÊ, BuddhavaÑse ca) M|laÔÊkÈ 25 piÔÔhe passitabbÈ.
3. CalatÊ ravatÊ (SÊ, SyÈ, BuddhavaÑse ca) 4. MedanÊ (Ka)
GhaÔÈnekasahassÈni, kumbhÊnaÒca satÈ bah|.

SaÒcuÓÓamathitÈ tattha, aÒÒamaÒÒaÑ paghaÔÔitÈ1.
UbbiggÈ tasitÈ bhÊtÈ, bhantÈ byathitamÈnasÈ2.
MahÈjanÈ samÈgamma, DÊpa~karamupÈgamuÑ.
KiÑ bhavissati lokassa, kalyÈÓamatha pÈpakaÑ.
Sabbo upadduto loko, taÑ vinodehi cakkhuma.
TesaÑ tadÈ saÒÒÈpesi, DÊpa~karo MahÈmuni.
VissatthÈ hotha mÈ bhÈtha3, imasmiÑ pathavikampane.
YamahaÑ ajja byÈkÈsiÑ, Buddho loke bhavissati.
Eso sammasati dhammaÑ, pubbakaÑ jinasevitaÑ.
Tassa sammasato dhammaÑ, Buddhabh|miÑ asesato.
TenÈhaÑ kampitÈ pathavÊ, dasasahassÊ sadevake.
Buddhassa vacanaÑ sutvÈ, mano nibbÈyi tÈvade.
Sabbe maÑ upasa~kamma, punÈpi abhivandisuÑ4.
SamÈdayitvÈ BuddhaguÓaÑ, daÄhaÑ katvÈna mÈnasaÑ.
DÊpa~karaÑ namassitvÈ, ÈsanÈ vuÔÔhahiÑ tadÈ.
DibbaÑ mÈnusakaÑ pupphaÑ, devÈ mÈnusakÈ ubho.
Samokiranti pupphehi, cuÔÔhahantassa ÈsanÈ.
Vedayanti ca te sotthiÑ, devÈ mÈnusakÈ ubho.
MahantaÑ patthitaÑ tuyhaÑ, taÑ labhassu yathicchitaÑ.
SabbÊtiyo vivajjantu, soko rogo vinassatu.
MÈ te bhavantvantarÈyÈ5, phusa khippaÑ bodhimuttamaÑ.
YathÈpi samaye patte, pupphanti pupphino dumÈ.
Tatheva tvaÑ MahÈvÊra, BuddhaÒÈÓena pupphasu.
______________________________________________________________
1. AÒÒamaÒÒ|paghaÔÔitÈ (SÊ) BuddhavaÑse 319 piÔÔhe passitabbaÑ.
2. ByaÔÔhitamanasÈ (SyÈ), byadhitamÈnasÈ (Ka)
3. Bhetha (BuddhavaÑse), bhÈyatha (SyÈ)
4. AbhivÈdayuÑ (SÊ) 5. MÈ te bhavatvantarÈyo (SÊ, SyÈ)
YathÈ ye keci SambuddhÈ, p|rayuÑ dasapÈramÊ.

Tatheva tvaÑ MahÈvÊra, p|rehi1 dasapÈramÊ.
YathÈ ye keci SambuddhÈ, BodhimaÓÉamhi bujjhare.
Tatheva tvaÑ MahÈvÊra, bujjhassu jinabodhiyaÑ.
YathÈ ye keci SambuddhÈ, dhammacakkaÑ pavattayuÑ.
Tatheva tvaÑ MahÈvÊra, dhammacakkaÑ pavattaya2.
PuÓÓamÈye3 yathÈ cando, parisuddho virocati.
Tatheva tvaÑ puÓÓamano, viroca dasasahassiyaÑ.
RÈhumutto yathÈ s|riyo, tÈpena atirocati.
Tatheva lokÈ muccitvÈ, viroca siriyÈ tuvaÑ.
YathÈ yÈ kÈci nadiyo, osaranti mahodadhiÑ.
EvaÑ sadevakÈ lokÈ, osarantu tavantike.
Tehi thutappasattho4 so, dasa dhamme samÈdiya.
Te dhamme parip|rento, pavanaÑ pÈvisÊ tadÈ.
SumedhakathÈ niÔÔhitÈ.
TadÈ te bhojayitvÈna, sasaÑghaÑ lokanÈyakaÑ.

UpagacchuÑ5 saraÓaÑ tassa, DÊpa~karassa Satthuno.
SaraÓÈgamane kaÒci, nivesesi TathÈgato.
KaÒci paÒcasu sÊlesu, sÊle dasavidhe paraÑ.
Kassaci deti sÈmaÒÒaÑ, caturo phalamuttame.
Kassaci asame dhamme, deti so paÔisambhidÈ.
Kassaci varasamÈpattiyo, aÔÔha deti narÈsabho.
Tisso kassaci vijjÈyo, chaÄabhiÒÒÈ pavecchati.
______________________________________________________________
1. P|raya (BuddhavaÑse 320 piÔÔhe) 2. Pavattasu (Ka) 3. PuÓÓamÈyaÑ (SyÈ)
4. Thutippasattho (SÊ, SyÈ) 5. UpagaÒchuÑ (SÊ, SyÈ)
Tena yogena janakÈyaÑ, ovadati MahÈmuni.

Tena vitthÈrikaÑ1 Èsi, LokanÈthassa sÈsanaÑ.
MahÈhanusabhakkhandho, DÊpa~karasanÈmako.
Bah| jane tÈrayati, parimoceti duggatiÑ.
BodhaneyyaÑ janaÑ disvÈ, satasahassepi yojane.
KhaÓena upagantvÈna, bodheti taÑ mahÈmuni.
PaÔhamÈbhisamaye Buddho, koÔisatamabodhayi.
DutiyÈbhisamaye NÈtho, navutikoÔimabodhayi2.
YadÈ ca devabhavanamhi, Buddho dhammamadesayi.
NavutikoÔisahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ahu.
SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, DÊpa~karassa Satthuno.
KoÔisatasahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo.
Puna nÈradak|Ôamhi, pavivekagate Jine.
KhÊÓÈsavÈ vÊtamalÈ, samiÑsu satakoÔiyo.
Yamhi kÈle3 MahÈvÊro, Sudassanasiluccaye.
NacutikoÔisahassehi, pavÈresi MahÈmuni4.
AhaÑ tena samayena, JaÔilo uggatÈpano.
Antalikkhamhi caraÓo, paÒcÈbhiÒÒÈsu pÈrag|5.
DasavÊsasahassÈnaÑ, dhammÈbhisamayo ahu.
EkadvinnaÑ abhisamayÈ6, gaÓanÈto asa~khiyÈ6.
VitthÈrikaÑ bÈhujaÒÒaÑ, iddhaÑ phÊtaÑ ah| tadÈ.
DÊpa~karassa Bhagavato, sÈsanaÑ suvisodhitaÑ.
CattÈri satasahassÈni, chaÄabhiÒÒÈ mahiddhikÈ.
DÊpa~karaÑ lokaviduÑ, parivÈrenti sabbadÈ.
______________________________________________________________
1. VitthÈritaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) 2. SatasahassaÑ abodhayi (Ka)
3. YadÈ vasi (SÊ, SyÈ) 4. TadÈ muni (SÊ, SyÈ)
5. AyaÑ gÈthÈ BuddhavaÑse 322 piÔÔhe natthi. 6. Abhisamayo, asa~khiyo (SÊ, SyÈ)
Ye keci tena samayena, jahanti mÈnusaÑ bhavaÑ.

AppattamÈnasÈ sekhÈ, garahitÈ bhavanti te.
SupupphitaÑ pÈvacanaÑ, arahantehi tÈdihi.
KhÊÓÈsavehi vimalehi, upasobhati sadevake1.
NagaraÑ RammavatÊ nÈma, Sudevo nÈma khattiyo.
SumedhÈ nÈma janikÈ, DÊpa~karassa Satthuno.
Suma~galo ca Tisso ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.
SÈgato2 nÈmupaÔÔhÈko, DÊpa~karassa Satthuno.
NandÈ ceva SunandÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.
Bodhi tassa Bhagavato, pipphalÊti pavuccati.
AsÊtihatthamubbedho, DÊpa~karo MahÈmuni.
Sobhati dÊparukkhova, sÈlarÈjÈva pupphito3.
PabhÈ vidhÈvati tassa, samantÈ dvÈdasayojane4.
SatasahassavassÈni, Èyu tassa Mahesino.
TÈvatÈ tiÔÔhamÈno so, tÈresi janataÑ bahuÑ.
JotayitvÈna saddhammaÑ, santÈretvÈ mahÈjanaÑ.
JalitvÈ aggikkhandhova, nibbuto so sasÈvako.
SÈ ca iddhi so ca yaso, tÈni ca pÈdesu cakkaratanÈni.
SabbaÑ tamantarahitaÑ5, nanu rittÈ sabbasa~khÈrÈti.
DÊpa~karassa Bhagavato aparabhÈge ekaÑ asa~khyeyyaÑ atikkamitvÈ
KoÓÉaÒÒo nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo sÈvakasannipÈtÈ ahesuÑ.
PaÔhamasannipÈte koÔisatasahassaÑ, dutiye koÔisahassaÑ, tatiye
navutikoÔiyo.
TadÈ bodhisatto VijitÈvÊ nÈma cakkavattÊ6 hutvÈ
koÔisatasahassasa~khassa Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa
mahÈdÈnaÑ adÈsi. SatthÈ bodhisattaÑ “Buddho bhavissatÊ”ti byÈkaritvÈ
dhammaÑ desesi. So
______________________________________________________________
1. SabbadÈ (BuddhavaÑse 322 piÔÔhe) 2. Sobhito (Ka)
3. Phullito (BuddhavaÑse) 4. IdaÑ pÈdadvayaÑ BuddhavaÑ natthi.
5. SamantarahitaÑ (SÊ, SyÈ) 6. Cakkavatti (SyÈ, Ka)
Satthu dhammakathaÑ sutvÈ rajjaÑ niyyÈtetvÈ pabbaji. So tÊÓi piÔakÈni

uggahetvÈ aÔÔha samÈpattiyo, paÒca ca abhiÒÒÈyo uppÈdetvÈ aparihÊnajjhÈno
brahmaloke nibbatti. KoÓÉaÒÒabuddhassa pana RammavatÊ nÈma nagaraÑ,
Sunando nÈma khattiyo pitÈ, SujÈtÈ nÈma mÈtÈ, Bhaddo ca Subhaddo ca dve
aggasÈvakÈ, Anurudddho nÈma upaÔÔhÈko, TissÈ ca UpatissÈ ca dve
aggasÈvikÈ, sÈlakalyÈÓÊ bodhi, aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ sarÊraÑ,
vassasatasahassaÑ ÈyuppamÈÓaÑ ahosi.
Tassa aparabhÈge ekaÑ asa~khyeyyaÑ atikkamitvÈ ekasmiÑyeva kappe
cattÈro BuddhÈ nibbattiÑsu Ma~galo Sumano Revato Sobhitoti. Ma~galassa
pana Bhagavato tÊsu sÈvakasannipÈtesu paÔhamasannipÈte
koÔisatasahassabhikkh| ahesuÑ. Dutiye koÔisahassaÑ. Tatiye navutikoÔiyo.
VemÈtikabhÈtÈ panassa2 ŒnandakumÈro nÈma navutikoÔisa~khyÈya parisÈya
saddhiÑ dhammasavanatthÈya Satthu santikaÑ agamÈsi, SatthÈ tassa
anupubbiÑ kathaÑ kathesi. So saddhiÑ parisÈya saha paÔisambhidÈhi
arahattaÑ pÈpuÓi. SatthÈ tesaÑ kulaputtÈnaÑ pubbacariyakaÑ olokento
iddhimayapattacÊvarassa upanissayaÑ disvÈ dakkhiÓahatthaÑ pasÈretvÈ
“etha bhikkhavo”ti Èha. Sabbe ta~khaÓaÒÒeva iddhimayapattacÊvaradharÈ
saÔÔhivassikattherÈ2 viya ÈkappasampannÈ hutvÈ SatthÈraÑ vanditvÈ
parivÈrayiÑsu. Ayamassa tatiyo sÈvakasannipÈto ahosi.
YathÈ pana aÒÒesaÑ BuddhÈnaÑ samantÈ asÊtihatthappamÈÓÈyeva
sarÊrappabhÈ hoti, na evaÑ tassa. Tassa pana Bhagavato sarÊrappabhÈ
niccakÈlaÑ dasasahassilokadhÈtuÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi.
RukkhapathavÊpabbatasamuddÈdayo antamaso ukkhaliyÈdÊni upÈdÈya
suvaÓÓapaÔa3 pariyonaddhÈ viya ahesuÑ. ŒyuppamÈÓaÑ panassa
navutivassasahassÈni ahosi. EttakaÑ kÈlaÑ candimas|riyÈdayo attano
pabhÈya virocituÑ nÈsakkhiÑsu, rattindivaparicchedo na paÒÒÈyittha. DivÈ
s|riyÈlokena viya sattÈ niccaÑ BuddhÈlokeneva vicariÑsu. SÈyaÑ
pupphitÈnaÑ kusumÈnaÑ4, pÈto ravanakasakuÓÈnaÒca5 vasena loko
rattindivaparicchedaÑ
______________________________________________________________
1. Kirassa (SyÈ, Ka) 2. SaÔÔhivassatherÈ (SÊ) 3. SuvaÓÓapaÔÔa (Ka)
4. PupphanakusumÈnaÑ (SÊ) 5. RavanasakuÓÈdÊnaÒca (SÊ)
sallakkhesi. KiÑ pana aÒÒesaÑ BuddhÈnaÑ ayamÈnubhÈvo natthÊti? No

natthi, tepi hi Èka~khamÈnÈ dasasahassiÑ vÈ lokadhÈtuÑ, tato vÈ bhiyyo
ÈbhÈya phareyyuÑ. Ma~galassa pana Bhagavato pubbapatthanÈvasena
aÒÒesaÑ byÈmappabhÈ viya sarÊrappabhÈ niccameva dasasahassilokadhÈtuÑ
pharitvÈ aÔÔhÈsi.
So kira bodhisattacariyakÈle Vessantarasadise attabhÈve Ôhito
saputtadÈro Va~kapabbatasadise pabbate vasi. Atheko KharadÈÔhiko nÈma
yakkho mahÈpurisassa dÈnajjhÈsayataÑ sutvÈ brÈhmaÓavaÓÓena
upasa~kamitvÈ MahÈsattaÑ dve dÈrake yÈci. MahÈsatto “dadÈmi
brÈhmaÓassa puttake”ti haÔÔhapahaÔÔho udakapariyantaÑ pathaviÑ kampento
dvepi dÈrake adÈsi. Yakkho ca~kamanakoÔiyaÑ ÈlambanaphalakaÑ nissÈya
ÔhatvÈ passantasseva mahÈsattassa muÄÈlakalÈpaÑ1 viya dve dÈrake khÈdi.
MahÈpurisassa yakkhaÑ oloketvÈ vivaÔamatte2 aggijÈlaÑ viya lohitadhÈraÑ
uggiramÈnaÑ tassa mukhaÑ disvÈpi kesaggamattampi domanassaÑ
nuppajji,”sudinnaÑ vata me dÈnan”ti cintayato panassa sarÊre mahantaÑ
pÊtisomanassaÑ udapÈdi. So “imassa me3 nissandena anÈgate iminÈva
nÊhÈrena sarÊrato rasmiyo nikkhamant|”ti patthanaÑ akÈsi. Tassa taÑ
patthanaÑ nissÈya Buddhabh|tassa sarÊrato rasmiyo nikkhamitvÈ ettakaÑ
ÔhÈnaÑ phariÑsu.
Aparampissa pubbaciritaÑ atthi. So kira bodhisattakÈle ekassa
Buddhassa cetiyaÑ disvÈ “imassa Buddhassa mayÈ jÊvitaÑ pariccajituÑ
vaÔÔatÊ”ti daÓÉakadÊpikÈveÔhananiyÈmena sakalasarÊraÑ veÔhÈpetvÈ
ratanamattamakulaÑ4 satasahassagghanikaÑ suvaÓÓapÈtiÑ sappissa
p|rÈpetvÈ tattha sahassavaÔÔiyo jÈlÈpetvÈ taÑ sÊsenÈdÈya sakalasarÊraÑ
jÈlÈpetvÈ cetiyaÑ padakkhiÓaÑ karonto sakalarattiÑ vÊtinÈmesi. EvaÑ yÈva
aruÓuggamanÈ vÈyamantassÈpissa lomak|pamattampi usumaÑ na gaÓhi,
padumagabbhaÑ paviÔÔhakÈlo viya ahosi. Dhammo hi nÈmesa attÈnaÑ
rakkhantaÑ rakkhati. TenÈha BhagavÈ–
______________________________________________________________
1. M|lakalÈpaÑ (SyÈ, Ka) 2. Mukhe vivaÔamatte (SyÈ, Ka)
3. IminÈ (SÊ, Ka) 4. ...makuÔa (SyÈ)
Dhammo have rakkhati dhammacÈriÑ,

Dhammo suciÓÓo sukhamÈvahÈti.
EsÈnisaÑso dhamme suciÓÓe,
Na duggatiÑ gacchati dhammacÈrÊti1.
ImassÈpi kammassa nissandena tassa Bhagavato sarÊrobhÈso

dasasahassilokadhÈtuÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto Suruci nÈma brÈhmaÓo hutvÈ “SatthÈraÑ

nimantessÈmÊ”ti upasa~kamitvÈ madhuradhammakathaÑ sutvÈ “sve
mayhaÑ bhikkhaÑ gaÓhatha bhante”ti Èha. BrÈhmaÓa kittakehi te bhikkh|hi
atthoti, kittakÈ pana vo bhante parivÈrÈ bhikkh|ti. TadÈ Satthu
paÔhamasannipÈtoyeva hoti. TasmÈ “koÔisatasahassan”ti Èha. “Bhante
sabbehipi saddhiÑ mayhaÑ bhikkhaÑ gaÓhathÈ”ti Èha. SatthÈ adhivÈsesi.
BrÈhmaÓo svÈtanÈya nimantetvÈ gehaÑ gacchanto cintesi “ahaÑ ettakÈnaÑ
bhikkh|naÑ yÈgubhattavatthÈdÊni dÈtuÑ no na sakkomi, nisÊdanaÔÔhÈnaÑ
pana kathaÑ bhavissatÊ”ti. Tassa sÈ cintÈ caturÈsÊtiyojanasahassamatthake
Ôhitassa devaraÒÒo PaÓÉukambalasilÈsanassa uÓhabhÈvaÑ janesi. Sakko “ko
nu kho maÑ imasmÈ ÔhÈnÈ cÈvetukÈmo”ti dibbacakkhunÈ olokento
MahÈpurisaÑ disvÈ “ayaÑ Suruci brÈhmaÓo BuddhappamukhaÑ
bhikkhusaÑghaÑ nimantetvÈ nisÊdanaÔÔhÈnatthÈya cintesi, mayÈpi tattha
gantvÈ puÒÒakoÔÔhÈsaÑ gahetuÑ vaÔÔatÊ”ti vaÉÉakivaÓÓaÑ nimminitvÈ
vÈsipharasuhattho mahÈpurisassa purato pÈturahosi. So “atthi nu kho kassaci
bhatiyÈ kattabbakiccan”ti Èha. MÈhÈpuriso taÑ disvÈ “kiÑ kammaÑ
karissasÊ”ti Èha. Mama ajÈnanasippaÑ nÈma natthi, gehaÑ vÈ maÓÉapaÑ vÈ
yo yaÑ kÈreti, tassa taÑ kÈtuÑ jÈnÈmÊti. Tena hi mayhaÑ kammaÑ atthÊti.
KiÑ ayyÈti. SvÈtanÈya me koÔisatasahassabhikkh|nimantitÈ, tesaÑ
nisÊdanamaÓÉapaÑ karissasÊti. AhaÑ nÈma kareyyaÑ, sace me bhatiÑ
dÈtuÑ sakkhissathÈti. SakkhissÈmi tÈtÈti. “SÈdhu karissÈmÊ”ti gantvÈ ekaÑ
padesaÑ olokesi.
______________________________________________________________
1. Khu 2. 272; Khu 5. 215, 357 piÔÔhesu.
DvÈdasaterasayojanappamÈÓo padeso kasiÓamaÓÉalaÑ viya samatalo

ahosi. So “ettake ÔhÈne sattaratanamayo maÓÉapo uÔÔhahat|”ti cintetvÈ
olokesi. TÈvadeva pathaviÑ bhinditvÈ maÓÉapo uÔÔhahi. Tassa
suvaÓÓamayesu thambhesu rajatamayÈ ghaÔakÈ ahesuÑ, rajatamayesu
thambhesu suvaÓÓamayÈ, maÓitthambhesu pavÈÄamayÈ, pavÈÄatthambhesu
maÓimayÈ, sattaratanamayesu thambhesu sattaratanamayÈva ghaÔakÈ
ahesuÑ. Tato “maÓÉapassa antarantare1 ki~kiÓikajÈlaÑ olambat|”ti olokesi.
Saha olokaneneva ki~kiÓikajÈlaÑ olambi, yassa mandavÈteritassa
paÒca~gikasseva t|riyassa madhurasaddo niggacchati.
Dibbasa~gÊtivattanakÈlo viya ahosi. “AntarantarÈ gandhadÈmamÈlÈdÈmÈni
olambant|”ti cintesi. TÈvadeva dÈmÈni olambiÑsu.
“KoÔisatasahassasa~khyÈnaÑ bhikkh|naÑ ÈsanÈni ca ÈdhÈrakÈni ca
pathaviÑ bhinditvÈ uÔÔhahant|”ti cintesi. TÈvadeva uÔÔhahiÑsu. “KoÓe
koÓe2 ekekÈ udakacÈÔiyo uÔÔhahant|”ti cintesi, tÈvadeva udakacÈÔiyo
uÔÔhahiÑsu. EttakaÑ mÈpetvÈ brÈhmaÓassa santikaÑ gantvÈ “ehi ayya tava
maÓÉapaÑ oloketvÈ mayhaÑ bhatiÑ dehÊ”ti Èha. MahÈpuriso gantvÈ
maÓÉapaÑ olokesi. Olokentassevassa sakalasarÊraÑ paÒcavaÓÓÈya pÊtiyÈ
nirantaraÑ phuÔaÑ ahosi. Athassa maÓÉapaÑ oloketvÈ etadahosi “nÈyaÑ
maÓÉapo manussabh|tena kato, mayhaÑ pana ajjhÈsayaÑ mayhaÑ guÓaÑ
Ègamma addhÈ Sakkassa bhavanaÑ uÓhaÑ ahosi, tato Sakkena devaraÒÒÈ
ayaÑ maÓÉapo kÈrito bhavissatÊ”ti. “Na kho pana me yuttaÑ evar|pe
maÓÉape ekadivasaÑyeva dÈnaÑ dÈtuÑ, sattÈhaÑ dassÈmÊ”ti cintesi.
BÈhirakadÈnaÒhi tattakampi samÈnaÑ bodhisattÈnaÑ tuÔÔhiÑ kÈtuÑ na
sakkoti. Ala~katasÊsaÑ pana chinditvÈ aÒjita-akkhÊni uppÈÔetvÈ,
hadayamaÑsaÑ vÈ uppÈÔetvÈ dinnakÈle bodhisattÈnaÑ cÈgaÑ nissÈya tuÔÔhi
nÈma hoti. AmhÈkampi hi bodhisattassa SivijÈtake devasikaÑ
paÒcasatasahassakahÈpaÓÈni vissajjetvÈ cat|su nagaradvÈresu, majjhe
nagare ca dÈnaÑ dadantassa taÑ dÈnaÑ tuÔÔhiÑ uppÈdetuÑ nÈsakkhi. YadÈ
panassa brÈhmaÓavaÓÓena ÈgantvÈ Sakko devarÈjÈ akkhÊni yÈci, tadÈ tÈni
______________________________________________________________
1. Antantena (Ka), antantare (SyÈ, Ka) 2. KoÓesu koÓesu (Ka)
uppÈÔetvÈ dadamÈnasseva hÈso uppajji, kesaggamattampi cittassa

aÒÒathattaÑ nÈhosi. EvaÑ dÈnaÑ nissÈya bodhisattÈnaÑ titti nÈma natthi.
TasmÈ sopi mahÈpuriso “sattÈhaÑ mayÈ koÔisatasahassasa~kyÈnaÑ
bhikkh|naÑ dÈnaÑ dÈtuÑ vaÔÔatÊ”ti cintentvÈ tasmiÑ maÓÉape
BuddhappamukhaÑ bhikkhusaÑghaÑ nisÊdÈpetvÈ sattÈhaÑ gavapÈnaÑ
nÈma1 adÈsi. GavapÈnanti mahante mahante kolambe2 khÊrassa p|retvÈ
uddhanesu ÈropetvÈ ghanapÈkapakke khÊre thoke taÓÉule pakkhipitvÈ
pakkamadhusakkaracuÓÓasappÊhi abhisa~khataÑ bhojanaÑ vuccati.
ManussÈyeva pana parivisituÑ nÈsakkhiÑsu, devÈpi ekantarikÈ hutvÈ
parivisiÑsu. DvÈdasaterasayojanappamÈÓaÑ ÔhÈnampi bhikkh| gaÓhituÑ
nappahotiyeva. Te pana bhikkh| attano ÈnubhÈvena nisÊdiÑsu.
PariyosÈnadivase sabbabhikkh|naÑ pattÈni dhovÈpetvÈ bhesajjatthÈya
sappinavanÊtatelamadhuphÈÓitÈnaÑ p|retvÈ ticÊvarehi saddhiÑ adÈsi.
SaÑghanavakabhikkhunÈ laddhaticÊvarasÈÔakÈ satasahassagghanikÈ ahesuÑ.
SatthÈ anumodanaÑ karonto “ayaÑ puriso evar|paÑ mahÈdÈnaÑ adÈsi, ko
nu kho bhavissatÊ”ti upadhÈrento “anÈgate kappasatasahassÈdhikÈnaÑ
dvinnaÑ asa~khyeyyÈnaÑ matthake Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti
disvÈ mahÈpurisaÑ ÈmantetvÈ “taÑ ettakaÑ nÈma kÈlaÑ atikkamitvÈ
Gotamo nÈma Buddho bhivissasÊ”ti byÈkÈsi.
MahÈpuriso byÈkaraÓaÑ sutvÈ “ahaÑ kira Buddho bhavissÈmi, ko me
gharÈvÈsena attho, pabbajissÈmÊ”ti cintetvÈ tathÈr|paÑ sampattiÑ
kheÄapiÓÉaÑ viya pahÈya Satthu santike pabbaji. PabbajitvÈ ca
BuddhavacanaÑ uggaÓhitvÈ abhiÒÒÈ, samÈpattiyo ca nibbattetvÈ
ÈyupariyosÈne3 brahmaloke nibbatti.
Ma~galassa pana Bhagavato UttaraÑ nÈma nagaraÑ ahosi, pitÈpi
Uttaro nÈma khattiyo, mÈtÈpi UttarÈ nÈma, Sudevo ca Dhammaseno ca dve
aggasÈvakÈ, PÈlito nÈma upaÔÔhÈko, SÊvalÈ ca AsokÈ ca dve aggasÈvikÈ,
nÈgarukkho bodhi, aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ sarÊraÑ ahosi.
NavutivassasahassÈni ÔhatvÈ parinibbute pana tasmiÑ
______________________________________________________________
1. GavapÈnaÑ nÈma dÈnaÑ (SÊ) JÈtaka-®Ôha 1. 41piÔÔhepi. 2. KoÄumbe (SyÈ, Ka)
3. Œy|hapariyosÈne (SyÈ, Ka)
ekappahÈreneva dasacakkavÈÄasahassÈni ekandhakÈrÈni ahesuÑ.

SabbacakkavÈÄesu manussÈnaÑ mahantaÑ ÈrodanaparidevanaÑ ahosi.
EvaÑ dasasahassilokadhÈtuÑ andhakÈraÑ katvÈ parinibbutassa tassa

Bhagavato aparabhÈge Sumano nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo
sÈvakasannipÈtÈ. PaÔhamasannipÈte koÔisatasahassabhikkh| ahesuÑ. Dutiye
kaÒcanapabbatamhi navutikoÔisahassÈni, tatiye asÊtikoÔisahassÈni. TadÈ
mahÈsatto Atulo nÈma nÈgarÈjÈ ahosi mahiddhiko mahÈnubhÈvo, so
“Buddho uppannÈ”ti sutvÈ ÒÈtisaÑghaparivuto nÈgabhavanÈ nikkhamitvÈ
koÔisatasahassabhikkhuparivÈrassa tassa Bhagavato dibbat|riyehi upahÈraÑ
kÈrÈpetvÈ mahÈdÈnaÑ pavattetvÈ paccekaÑ dussayugÈni datvÈ saraÓesu
patiÔÔhÈsi. Sopi naÑ SatthÈ “anÈgate Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato nagaraÑ MekhalaÑ nÈma ahosi, Sudatto nÈma rÈjÈ

pitÈ, SirimÈ nÈma mÈtÈ, SaraÓo ca BhÈvitatto ca dve aggasÈvakÈ, Udeno
nÈma upaÔÔhÈko, SoÓÈ ca UpasoÓÈ ca dve aggasÈvikÈ, nÈgarukkhova bodhi,
navutihatthubbedhaÑ sarÊraÑ, navutiyeva vassasahassÈni ÈyuppamÈÓaÑ
ahosÊti.
Tassa aparabhÈge Revato nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo

sÈvakasannipÈtÈ ahesuÑ, paÔhamasannipÈte gaÓanÈ nÈma natthi, dutiye
koÔisatasahassabhikkh| ahesuÑ, tathÈ tatiye. TadÈ bodhisatto Atidevo nÈma
brÈhmaÓo hutvÈ Satthu dhammadesanaÑ sutvÈ saraÓesu patiÔÔhÈya sirasmiÑ
aÒjaliÑ ÔhapetvÈ tassa Satthuno kilesappahÈne vaÓÓaÑ vatvÈ uttarÈsa~gena
p|jamakÈsi. Sopi naÑ “Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Tassa pana Bhagavato nagaraÑ SudhaÒÒavatÊ nÈma ahosi, pitÈ Vipulo

nÈma khattiyo, mÈtÈpi VipulÈ nÈma, VaruÓo ca Brahmadevo ca dve
aggasÈvakÈ, Sambhavo nÈma upaÔÔhÈko, BhaddÈ ca SubhaddÈ ca dve
aggasÈvikÈ, nÈgarukkhova bodhi, sarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ ahosi, Èyu
saÔÔhi vassasahassÈnÊti.
Tassa aparabhÈge Sobhito nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo

sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte koÔisatabhikkh| ahesuÑ, dutiye
navutikoÔiyo, tatiye asÊtikoÔiyo. TadÈ bodhisatto Ajito nÈma brÈhmaÓo hutvÈ
Satthu dhammadesanaÑ sutvÈ saraÓesu patiÔÔhÈya Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa mahÈdÈnaÑ adÈsi. Sopi naÑ “Buddho bhavissasÊ”ti
byÈkÈsi.
Tassa pana Bhagavato nagaraÑ SudhammaÑ nÈma ahosi, pitÈ

Sudhammo nÈma rÈjÈ, mÈtÈpi SudhammÈ nÈma, Asamo ca Sunetto ca dve
aggasÈvakÈ, Anomo nÈma upaÔÔhÈko, NakulÈ ca SujÈtÈ ca dve aggasÈvikÈ,
nÈgarukkhova bodhi, aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ sarÊraÑ ahosi, navuti
vassasahassÈni ÈyuppamÈÓanti.
Tassa aparabhÈge ekaÑ asa~khyeyyaÑ atikkamitvÈ ekasmiÑyeva kappe

tayo BuddhÈ nibbattiÑsu AnomadassÊ, Padumo, NÈradoti. Anomadassissa
Bhagavato tayo sÈvakasannipÈtÈ, paÔhame aÔÔhabhikkhusatasahassÈni
ahesuÑ, dutiye satta, tatiye cha. TadÈ bodhisatto eko yakkhasenÈpati ahosi
mahiddhiko mahÈnubhÈvo anekakoÔisatasahassÈnaÑ yakkhÈnaÑ adhipati. So
“Buddho uppanno”ti sutvÈ ÈgantvÈ Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa
mahÈdÈnaÑ adÈsi. SatthÈpi naÑ “anÈgate Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Anomadassissa pana Bhagavato CandavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi,

YasavÈ nÈma rÈjÈ pitÈ, YasodharÈ nÈma mÈtÈ, Nisabho ca Anomo ca dve
aggasÈvakÈ, VaruÓo nÈma upaÔÔhÈko, SundarÊ ca SumanÈ ca dve aggasÈvikÈ,
ajjunarukkho bodhi, sarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ ahosi,
vassasatasahassaÑ Èy|ti.
Tassa aparabhÈge Padumo nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo

sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte koÔisatasahassabhikkh| ahesuÑ, dutiye
tÊÓi satasahassÈni, tatiye agÈmake araÒÒe mahÈvanasaÓÉavÈsÊnaÑ
bhikkh|naÑ dve satasahassÈni. TadÈ TathÈgate tasmiÑyeva vanasaÓÉe
vasante bodhisatto sÊho hutvÈ SatthÈraÑ nirodhasamÈpattisamÈpannaÑ
disvÈ pasannacitto vanditvÈ padakkhiÓaÑ
katvÈ pÊtisomanassajÈto tikkhattuÑ sÊhanÈdaÑ naditvÈ sattÈhaÑ

BuddhÈrammaÓaÑ pÊtiÑ avijahitvÈ pÊtisukheneva gocarÈya apakkamitvÈ
jÊvitapariccÈgaÑ katvÈ payirupÈsamÈno aÔÔhÈsi. SatthÈ sattÈhaccayena
nirodhÈ vuÔÔhito sÊhaÑ oloketvÈ “bhikkhusaÑghepi cittaÑ pasÈdetvÈ
saÑghaÑ vandissatÊ”ti “bhikkhusaÑgho Ègacchat|”ti cintesi. Bhikkh|
tÈvadeva ÈgamiÑsu. SÊho saÑghe cittaÑ pasÈdeti. SatthÈ tassa mÈnasaÑ
oloketvÈ “anÈgate Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Padumassa pana Bhagavato CampakaÑ nÈma nagaraÑ ahosi, Asamo

nÈma rÈjÈ pitÈ, mÈtÈ AsamÈ nÈma, SÈlo ca UpasÈlo ca dve aggasÈvakÈ,
VuruÓo nÈma upaÔÔhÈko, RÈmÈ ca SurÈmÈ ca dve aggasÈvikÈ, soÓarukkho
nÈma bodhi, aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ sarÊraÑ ahosi, Èyu
vassasatasahassanti.
Tassa aparabhÈge NÈrado nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo

sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte koÔisatasahassabhikkh| ahesuÑ, dutiye
navutikoÔisahassÈni, tatiye asÊtikoÔisahassÈni. TadÈ bodhisatto isipabbajjaÑ
pabbajitvÈ paÒcasu abhiÒÒÈsu, aÔÔhasu ca samÈpattÊsu ciÓÓavasÊ hutvÈ
Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa mahÈdÈnaÑ datvÈ lohitacandanena
p|jamakÈsi, sopi naÑ “anÈgate Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Tassa pana Bhagavato DhaÒÒavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi, Sudevo nÈma

khattiyo pitÈ, AnomÈ nÈma mÈtÈ, BhaddasÈlo ca Jitamitto ca dve
aggasÈvakÈ, VÈsiÔÔho nÈma upaÔÔhÈko, UttarÈ ca PhaggunÊ ca dve
aggasÈvikÈ, mahÈsoÓarukkho bodhi, sarÊraÑ aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ ahosi,
navuti vassasahassÈni Èy|ti.
NÈradabuddhassa pana aparabhÈge ekaÑ asa~khyeyyaÑ atikkamitvÈ ito

satasahassakappamatthake ekasmiÑ kappe ekova Padumuttaro nÈma
Buddho udapÈdi. TassÈpi tayo sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte
koÔisatasahassabhikkh| ahesuÑ, dutiye VebhÈrapabbate navutikoÔisahassÈni,
tatiye asÊtikoÔisahassÈni. TadÈ bodhisatto JaÔilo nÈma mahÈraÔÔhiyo hutvÈ
Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa sacÊvaraÑ
dÈnaÑ adÈsi. Sopi naÑ “anÈgate Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.

Padumuttarassa pana Bhagavato kÈle titthiyÈ nÈma nÈhesuÑ, sabbe
devamanussÈ Buddhameva saraÓamakaÑsu.
Tassa nagaraÑ HaÑsavatÊ nÈma ahosi, pitÈ Œnando nÈma khattiyo,

mÈtÈ SujÈtÈ nÈma, Devalo1 ca SujÈto ca dve aggasÈvakÈ, Sumano nÈma
upaÔÔhÈko, AmitÈ ca AsamÈ ca dve aggasÈvikÈ, salalarukkho bodhi, sarÊraÑ
aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ ahosi, sarÊrappabhÈ samantato dvÈdasa yojanÈni
gaÓhi, vassasatasahassaÑ Èy|ti.
Tassa aparabhÈge sattatikappasahassÈni2 atikkamitvÈ (Ito

tiÑsakappasahassamatthake)3 Sumedho ca SujÈto cÈti ekasmiÑ kappe dve
BuddhÈ nibbattiÑsu. SumedhassÈpi tayo sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte
Sudassananagare koÔisatakhÊÓÈsavÈ ahesuÑ, dutiye navutikoÔiyo, tatiye
asÊtikoÔiyo. TadÈ bodhisatto Uttaro nÈma brÈhmaÓamÈÓavo hutvÈ nidahitvÈ
ÔhapitaÑyeva asÊtikoÔidhanaÑ vissajjetvÈ Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa mahÈdÈnaÑ datvÈ dhammaÑ sutvÈ saraÓesu patiÔÔhÈya
nikkhamitvÈ pabbaji. Sopi naÑ “anÈgate Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Sumedhassa Bhagavato SudassanaÑ nÈma nagaraÑ ahosi, Sudatto nÈma

rÈjÈ pitÈ, mÈtÈpi SudattÈ nÈma, SaraÓo ca SabbakÈmo ca dve aggasÈvakÈ,
SÈgaro nÈma upaÔÔhÈko, RÈmÈ ca SurÈmÈ ca dve aggasÈvikÈ,
mahÈnÊparukkho4 bodhi, sarÊraÑ aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ ahosi, Èyu navuti
vassasahassÈnÊti.
Tassa aparabhÈge SujÈto nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo

sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte saÔÔhi bhikkhusatasahassÈni
______________________________________________________________
1. Devilo (Ka) 345 piÔÔhe BuddhavaÑse passitabbaÑ.
2. TiÑsakappasahassÈni (sabbattha) BuddhavaÑsapÈÄi-aÔÔhakathÈhi saÑsandetabbaÑ.
3. ( ) Sabbatthapi na dissati. BuddhavaÑsapÈÄiÒca PadumuttarabuddhavaÑse 234
piÔÔhe vuttaÔÔhakathÈvacanaÒca nissÈya paÔip|ritamidaÑ padadvayaÑ.
4. MahÈnimbarukkho (SyÈ, Ka)
AhesuÑ, dutiye paÒÒÈsaÑ, tatiye cattÈlÊsaÑ. TadÈ bodhisatto cakkavattirÈjÈ

hutvÈ “Buddho uppanno”ti sutvÈ upasa~kamitvÈ dhammaÑ sutvÈ
Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa saddhiÑ sattahi ratanehi
catumahÈdÊparajjaÑ datvÈ Satthu santike pabbaji. SakalaraÔÔhavÈsino
raÔÔhuppÈdaÑ gahetvÈ ÈrÈmikakiccaÑ sÈdhentÈ Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa niccaÑ mahÈdÈnaÑ adaÑsu. Sopi naÑ SatthÈ byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato nagaraÑ Suma~galaÑ nÈma ahosi, Uggato nÈma rÈjÈ
pitÈ, PabhÈvatÊ nÈma mÈtÈ, Sudassano ca Sudevo ca dve aggasÈvakÈ, NÈrado
nÈma upaÔÔhÈko, NÈgÈ ca NÈgasamÈlÈ ca dve aggasÈvikÈ, mahÈveÄurukkho1
bodhi, so kira mandacchiddo ghanakkhandho upariniggatÈhi mahÈsÈkhÈhi
morapiÒchakalÈpo viya virocittha. Tassa Bhagavato sarÊraÑ
paÓÓÈsahatthubbedhaÑ ahosi, Èyu navuti vassasahassÈnÊti.
Tassa aparabhÈge ito aÔÔhÈrasakappasatamatthake ekasmiÑ kappe
PiyadassÊ, AtthadassÊ, DhammadassÊti tayo BuddhÈ nibbattiÑsu.
PiyadassissÈpi tayo sÈvakasannipÈtÈ. PaÔhame koÔisatasahassabhikkh|
ahesuÑ, dutiye navutikoÔiyo, tatiye asÊtikoÔiyo. TadÈ bodhisatto Kassapo
nÈma mÈÓavo tiÓÓaÑ vedÈnaÑ pÈra~gato hutvÈ Satthu dhammadesanaÑ
sutvÈ koÔisatasahassadhanapariccÈgena saÑghÈrÈmaÑ kÈretvÈ saraÓesu ca
sÊlesu ca patiÔÔhÈsi. Atha naÑ SatthÈ “aÔÔhÈrasakappasataccayena Buddho
bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato AnomaÑ nÈma nagaraÑ ahosi, pitÈ Sudinno nÈma
rÈjÈ, mÈtÈ CandÈ nÈma, PÈlito ca SabbadassÊ ca dve aggasÈvakÈ, Sobhito
nÈma upaÔÔhÈko, SujÈtÈ ca dhammadinnÈ ca dve aggasÈvikÈ,
kakudharukkho2 bodhi, sarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ ahosi, navuti
vassasahassÈni Èy|ti.
Tassa aparabhÈge AtthadassÊ nÈma BhagavÈ udapÈdi. TassÈpi tayo
sÈvakasannipÈtÈ. PaÔhame aÔÔhanavuti bhikkhusatasahassÈni ahesuÑ, dutiye
aÔÔhÈsÊtisahassÈni, tathÈ tatiye. TadÈ bodhisatto
______________________________________________________________
1. MahÈveÓurukkho (SÊ)
2. Piya~gurukkho (bah|su) 352 piÔÔhe BuddhavaÑse JÈtaka-®Ôha 1. 47 piÔÔhe ca
passitabbaÑ.
SusÊmo nÈma mahiddhiko tÈpaso hutvÈ devalokato

mandÈravapupphacchattaÑ ÈharitvÈ SatthÈraÑ p|jesi. Sopi naÑ SatthÈ
byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato SobhanaÑ nÈma nagaraÑ ahosi, SÈgaro nÈma rÈjÈ

pitÈ, SudassanÈ nÈma mÈtÈ, Santo ca Upasanto ca dve aggasÈvakÈ, Abhayo
nÈma upaÔÔhÈko, DhammÈ ca SudhammÈ ca dve aggasÈvikÈ, campakarukkho
bodhi, sarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ ahosi, sarÊrappabhÈ samantato
sabbakÈlaÑ yojanamattaÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi, Èyu vassasatasahassanti.
Tassa aparabhÈge DhammadassÊ nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo

sÈvakasannipÈtÈ. PaÔhamasannipÈte koÔisatabhikkh|1 ahesuÑ, dutiye
navutikoÔiyo2, tatiye asÊtikoÔiyo. TadÈ bodhisatto Sakko devarÈjÈ hutvÈ
dibbagandhapupphehi ca dibbat|riyehi ca p|jamÈkÈsi. Sopi naÑ SatthÈ
byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato SaraÓaÑ nÈma nagaraÑ ahosi, pitÈ SaraÓo nÈma rÈjÈ,
mÈtÈ SunandÈ nÈma, Padumo ca Phussadevo ca dve aggasÈvakÈ, Sunetto
nÈma upaÔÔhÈko, KhemÈ ca SabbanÈmÈ3 ca dve aggasÈvikÈ,
ratta~kurarukkho4 bodhi, “Kakudharukkho”tipi “BimbijÈlo”tipi5 vuccati,
sarÊraÑ panassa asÊtihatthubbedhaÑ ahosi, vassasatasahassaÑ Èy|ti.
Tassa aparabhÈge ito catunavutikappamatthake ekasmiÑ kappe ekova

Siddhattho nÈma Buddho udapÈdi. TassÈpi tayo sÈvakasannipÈtÈ.
PaÔhamasannipÈte koÔisatasahassabhikkh| ahesuÑ, dutiye navutikoÔiyo,
tatiye asÊtikoÔiyo. TadÈ bodhisatto uggatejo abhiÒÒÈbalasampanno Ma~galo
nÈma tÈpaso hutvÈ mahÈjambuphalaÑ ÈharitvÈ TathÈgatassa adÈsi. SatthÈ
taÑ phalaÑ paribhuÒjitvÈ “catunavutikappamatthake Buddho bhavissasÊ”ti
bodhisattaÑ byÈkÈsi.
______________________________________________________________
1. KoÔisatasahassabhikkh| (BuddhavaÑse 355 piÔÔhe)
2. SattatikoÔiyo (SÊ, SyÈ) 3. SaccanÈmÈ (SÊ, SyÈ)
4. Rattakuravakarukkho (SÊ), ratta~kururavakarukkho (SyÈ) 5. BimbajÈlotipi (Ka)
Tassa Bhagavato nagaraÑ VebhÈraÑ nÈma ahosi, pitÈ Jayaseno nÈma

rÈjÈ, mÈtÈ SuphassÈ nÈma, Sambalo ca Sumitto ca dve aggasÈvakÈ, Revato
nÈma upaÔÔhÈko, SÊvalÈ ca SurÈmÈ ca dve aggasÈvikÈ, kaÓikÈrarukkhÈ
bodhi, sarÊraÑ saÔÔhihatthubbedhaÑ ahosi, vassasatasahassaÑ Èy|ti.
Tassa aparabhÈge ito dvenavutikappamatthake Tisso, Phussoti ekasmiÑ

kappe dve BuddhÈ nibbattiÑsu. Tissassa pana Bhagavato tayo
sÈvakasannipÈtÈ. PaÔhamasannipÈte bhikkh|naÑ koÔisataÑ ahosi, dutiye
navutikoÔiyo, tatiye asÊtikoÔiyo. TadÈ bodhisatto mahÈbhogo mahÈyaso
SujÈto nÈma khattiyo hutvÈ isipabbajjaÑ pabbajitvÈ mahiddhikabhÈvaÑ
patvÈ “Buddho uppanno”ti sutvÈ
dibbamandÈravapadumapÈricchattakapupphÈni ÈdÈya catuparisamajjhe
gacchantaÑ TathÈgataÑ p|jesi, ÈkÈse pupphavitÈnaÑ hutvÈ aÔÔhÈsi. Sopi
naÑ SatthÈ “ito dvenavutikappamatthake1 Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato KhemaÑ nÈma nagaraÑ ahosi, pitÈ Janasandho nÈma

khattiyo, mÈtÈ PadumÈ nÈma, Brahmadevo ca Udayo ca dve aggasÈvakÈ,
Sama~go2 nÈma upaÔÔhÈko, PhussÈ ca SudattÈ ca dve aggasÈvikÈ,
asanarukkho bodhi, sarÊraÑ saÔÔhihatthubbedhaÑ ahosi, vassasatasahassaÑ
Èy|ti.
Tassa aparabhÈge Phusso nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo

sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte saÔÔhi bhikkhusatasahassÈni ahesuÑ,
dutiye paÓÓÈsa, tatiye dvattiÑsa. TadÈ bodhisatto VijitÈvÊ nÈma khattiyo
hutvÈ mahÈrajjaÑ pahÈya Satthu santike pabbajitvÈ tÊÓi piÔakÈni uggahetvÈ
mahÈjanassa dhammakathaÑ kathesi. SÊlapÈramiÒca p|resi. Sopi naÑ
“Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato KÈsi nÈma nagaraÑ ahosi, Jayaseno nÈma rÈjÈ pitÈ,
SirimÈ nÈma mÈtÈ, Surakkhito ca Dhammaseno ca dve aggasÈvakÈ, Sabhiyo
nÈma upaÔÔhÈko, CÈlÈ ca UpacÈlÈ ca dve
______________________________________________________________
1. Dvinavutikappe (SÊ) 2. Suma~galo (Ka) 360 piÔÔhe BuddhavaÑse passitabbaÑ.
aggasÈvikÈ, Èmalakarukkho bodhi, sarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ

ahosi, navuti vassasahassÈni Èy|ti.
Tassa aparabhÈge ito ekanavutikappe VipassÊ nÈma BhagavÈ udapÈdi.
TassÈpi tayo sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte aÔÔhasaÔÔhi
bhikkhusatasahassÈni ahesuÑ, dutiye ekasatasahassaÑ, tatiye asÊti sahassÈni.
TadÈ bodhisatto mahiddhiko mahÈnubhÈvo Atulo nÈma nÈgarÈjÈ hutvÈ
sattaratanakhacitaÑ sovaÓÓamayaÑ mahÈpÊÔhaÑ Bhagavato adÈsi. Sopi naÑ
SatthÈ “ito ekanavutikappe Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato BandhumatÊ nÈma nagaraÑ ahosi, BandhumÈ nÈma
rÈjÈ pitÈ, BandhumatÊ nÈma mÈtÈ, KhaÓÉo ca Tisso ca dve aggasÈvakÈ,
Asoko nÈma upaÔÔhÈko, CandÈ ca CandamittÈ ca dve aggasÈvikÈ,
pÈÔalirukkho1 bodhi, sarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ ahosi, sarÊrappabhÈ sadÈ
satta yojanÈni pharitvÈ aÔÔhÈsi, asÊti vassasahassÈni Èy|ti.
Tassa aparabhÈge ito ekatiÑsakappe SikhÊ, Vessabh| cÈti dve BuddhÈ
ahesuÑ. SikhissÈpi Bhagavato tayo sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte
bhikkhusatasahassaÑ ahosi, dutiye asÊtisahassÈni, tatiye sattati. TadÈ
bodhisatto Arindamo nÈma rÈjÈ hutvÈ Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa sacÊvaraÑ mahÈdÈnaÑ pavattetvÈ
sattaratanapaÔimaÓÉitaÑ hatthiratanaÑ datvÈ hatthippamÈÓaÑ katvÈ
kappiyabhaÓÉaÑ adÈsi. Sopi naÑ “ito ekatiÑsakappe Buddho bhavissasÊ”ti
byÈkÈsi.
Tassa pana Bhagavato AruÓavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi, AruÓo nÈma
Khattiyo pitÈ, PabhÈvatÊ nÈma mÈtÈ, Abhibh| ca Sambhavo ca dve
aggasÈvakÈ, Khema~karo nÈma upaÔÔhÈko, SakhilÈ ca PadumÈ ca dve
aggasÈvikÈ, puÓÉarÊkarukkho bodhi, sarÊraÑ sattatihatthubbedhaÑ ahosi,
sarÊrappabhÈ yojanattayaÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi, sattati vassasahassÈni Èy|ti.
Tassa aparabhÈge Vessabh| nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi tayo
sÈvakasannipÈtÈ, paÔhamasannipÈte asÊti bhikkhusahassÈni ahesuÑ,
______________________________________________________________
1. PÈÔalÊrukkho (SÊ)
dutiye sattati, tatiye saÔÔhi. TadÈ bodhisatto Sudassano nÈma rÈjÈ hutvÈ
Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa sacÊvaraÑ mahÈdÈnaÑ datvÈ Satthu
santike pabbajitvÈ ÈcÈraguÓasampanno Buddharatane cittÊkÈrapÊtibahulo
ahosi. Sopi naÑ “ito ekatiÑse kappe Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi.
Tassa pana Bhagavato AnomaÑ nÈma nagaraÑ ahosi, SuppatÊto nÈma
rÈjÈ pitÈ, YasavatÊ nÈma mÈtÈ, SoÓo ca Uttaro ca dve aggasÈvakÈ, Upasanto
nÈma upaÔÔhÈko, DÈmÈ ca SamÈlÈ ca dve aggasÈvikÈ, sÈlarukkho bodhi,
sarÊraÑ saÔÔhihatthubbedhaÑ ahosi, saÔÔhi vassasahassÈni Èy|ti.
Tassa aparabhÈge imasmiÑ kappe cattÈro BuddhÈ nibbattÈ
Kakusandho, KoÓÈgamano, Kassapo, amhÈkaÑ BhagavÈti. Kakusandhassa
Bhagavato eko sÈvakasannipÈto, tattha cattÈlÊsa bhikkhusahassÈni ahesuÑ.
TadÈ bodhisatto Khemo nÈma rÈjÈ hutvÈ Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa sapattacÊvaraÑ mahÈdÈnaÒceva aÒjanÈdibhesajjÈni ca
datvÈ Satthu dhammadesanaÑ sutvÈ pabbaji. Sopi naÑ SatthÈ byÈkÈsi.
Kakusandhassa pana Bhagavato KhemaÑ nÈma nagaraÑ ahosi,
Aggidatto nÈma brÈhmaÓo pitÈ, VisÈkhÈ nÈma brÈhmaÓÊ mÈtÈ, Vidhuro ca
SaÒjÊvo ca dve aggasÈvakÈ, Buddhijo nÈma upaÔÔhÈko, SÈmÈ ca CampÈ1 ca
dve aggasÈvikÈ, mahÈsÊrÊsarukkho bodhi, sarÊraÑ cattÈlÊsahatthubbedhaÑ
ahosi, cattÈlÊsa vassasahassÈni Èy|ti.
Tassa aparabhÈge KoÓÈgamano nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi eko
sÈvakasannipÈto, tattha tiÑsa bhikkhusahassÈni ahesuÑ. TadÈ bodhisatto
Pabbato nÈma rÈjÈ hutvÈ amaccagaÓaparivuto Satthu santikaÑ gantvÈ
dhammadesanaÑ sutvÈ BuddhappamukhaÑ bhikkhusaÑghaÑ nimantetvÈ
mahÈdÈnaÑ pavattetvÈ pattuÓÓacÊnapaÔÔakoseyyakambaladukulÈni ceva
suvaÓÓapÈdukaÒca2 datvÈ Satthu santike pabbaji. Sopi naÑ SatthÈ byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato SobhavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi, YaÒÒadatto nÈma
brÈhmaÓo pitÈ, UttarÈ nÈma brÈhmaÓÊ mÈtÈ, Bhiyyaso ca
______________________________________________________________
1. RambhÈ (Ka) BuddhavaÑse 372 piÔÔhe, JÈtaka-®Ôha 1. 51 piÔÔhe ca passitabbaÑ.
2. SuvaÓÓapaÔÔakaÒca (SÊ), suvaÓÓapaÔÈkaÒca (SyÈ, Ka)
Uttaro ca dve aggasÈvakÈ, Sotthijo nÈma upaÔÔhÈko, SamuddÈ ca UttarÈ ca

dve aggasÈvikÈ, udumbararukkho bodhi, sarÊraÑ tiÑsahatthubbedhaÑ ahosi,
tiÑsa vassasahassÈni Èy|ti.
Tassa aparabhÈge Kassapo nÈma SatthÈ udapÈdi. TassÈpi ekova
sÈvakasannipÈto, tattha vÊsati bhikkhusahassÈni ahesuÑ. TadÈ bodhisatto
JotipÈlo nÈma mÈÓavo tiÓÓaÑ vedÈnaÑ pÈrag| bh|miyaÒceva antalikkhe ca
pÈkaÔo GhaÔikÈrassa kumbhakÈrassa mitto ahosi, so tena saddhiÑ SatthÈraÑ
upasa~kamitvÈ dhammakathaÑ sutvÈ pabbajitvÈ1 ÈraddhavÊriyo tÊÓi piÔakÈni
uggahetvÈ vattÈvattasampattiyÈ2 BuddhasÈsanaÑ sobhesi. Sopi naÑ SatthÈ
byÈkÈsi.
Tassa Bhagavato jÈtanagaraÑ BÈrÈÓasÊ nÈma ahosi, Brahmadatto nÈma
brÈhmaÓo pitÈ, DhanavatÊ3 nÈma brÈhmaÓÊ mÈtÈ, Tisso ca BhÈradvÈjo ca
dve aggasÈvakÈ, Sabbamitto nÈma upaÔÔhÈko, AnuÄÈ4 ca UruveÄÈ5 ca dve
aggasÈvikÈ, nigrodharukkho bodhi, sarÊraÑ vÊsatihatthubbedhaÑ ahosi,
vÊsati vassasahassÈni Èy|ti.
Tassa pana Bhagavato orabhÈge ÔhapetvÈ imaÑ SammÈsambuddhaÑ
aÒÒo Buddho nÈma natthi. Iti DÊpa~karÈdÊnaÑ catuvÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ
santike laddhabyÈkaraÓo pana bodhisatto ye’nena–
“ManussattaÑ li~gasampatti, hetu SatthÈradassanaÑ.
PabbajjÈ guÓasampatti, adhikÈro ca chandatÈ.
AÔÔhadhammasamodhÈnÈ, abhinÊhÈro samijjhatÊ”ti6–
Ime aÔÔha dhammaÑ samodhÈnetvÈ DÊpa~karapÈdam|le
katÈbhinÊhÈrena “handa Buddhakare dhamme vicinÈmi ito cito”ti ussÈhaÑ
katvÈ “vicinanto tadÈ dakkhiÑ, paÔhamaÑ dÈnapÈramin”ti
dÈnapÈramitÈdayo BuddhakarÈ dhammÈ7 diÔÔhÈ, te p|rento yÈva
VessantarattabhÈvÈ Ègami. Œgacchanto ca ye te katÈbhinÊhÈrÈnaÑ
bodhisattÈnaÑ ÈnisaÑsÈ saÑvaÓÓitÈ–
______________________________________________________________
1. PasÊditvÈ pabbajitvÈ (SÊ)
2. VattasampattiyÈ (SÊ, SyÈ) JÈtaka-®Ôha 1. 52 piÔÔhe passitabbaÑ. 3. CandavatÊ (SÊ)
4. AruÓÈ (SyÈ) 5. UruvelÈ (SyÈ)
6. Khu 4. 311 piÔÔhe BuddhavaÑse. 7. BuddhakÈrakadhammÈ (SÊ, SyÈ)
* “EvaÑ sabba~gasampannÈ, bodhiyÈ niyatÈ narÈ.

SaÑsaraÑ dÊghamaddhÈnaÑ, kappakoÔisatehipi.
AvÊcimhi nuppajjanti, tathÈ lokantaresu ca.
NijjhÈmataÓhÈ khuppipÈsÈ, na honti KÈlakaÒjikÈ1.
Na honti khuddakÈ pÈÓÈ, uppajjantÈpi duggatiÑ.
JÈyamÈnÈ manussesu, jaccandhÈ na bhavanti te.
SotavekallatÈ natthi, na bhavanti m|gapakkhikÈ.
ItthibhÈvaÑ na gacchanti, ubhatobyaÒjanapaÓÉakÈ.
Na bhavanti pariyÈpannÈ, bodhiyÈ niyatÈ narÈ.
MuttÈ Ènantarikehi, sabbattha suddhagocarÈ.
MicchÈdiÔÔhiÑ na sevanti, kammakiriyadassanÈ.
VasamÈnÈpi saggesu, asaÒÒaÑ2 nupapajjare.
SuddhÈvÈsesu devesu, hetu nÈma na vijjati.
NekkhammaninnÈ sappurisÈ, visaÑyuttÈ bhavÈbhave.
Caranti lokatthacariyÈyo3, p|renti4 sabbapÈramÊ”ti.
Te ÈnisaÑse adhigantvÈva Ègato. PÈramiyo p|rentassa ca tassa
Akitti5brÈhmaÓakÈle Sa~khabrÈhmaÓakÈle DhanaÒcayarÈjakÈle
MahÈsudassanarÈjakÈle MahÈgovindakÈle NimimahÈrÈjakÈle
CandakumÈrakÈle VisayhaseÔÔhikÈle SivirÈjakÈle VessantararÈjakÈleti
dÈnapÈramitÈya p|ritattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ nÈma natthi. Ekantena
panassa SasapaÓÉitajÈtakÈle–
“BhikkhÈya upagataÑ disvÈ, sakattÈnaÑ pariccajiÑ.
DÈnena me samo natthi, esÈ me dÈnapÈramÊ”ti6–
EvaÑ attapariccÈgaÑ karontassa dÈnapÈramitÈ paramatthaparamÊ
nÈma7 jÈtÈ.
______________________________________________________________
1. KÈlakaÒjakÈ (SÊ), KÈlakaÒcikÈ (Ka) 2. AsaÒÒiÑ (SyÈ) 3. LokatthacariyÈya (SÊ)
4. P|rentÈ (Ka) 5. Akatti (Ka)
6. Khu 4. 398 CariyÈpiÔake. 7. ParamatthapÈramitÈ nÈma (SÊ, SyÈ)
* ApadÈna-®ÔhÈ 1. 55; JÈtaka-®Ôha 1. 53; BuddhavaÑsa-®Ôha 316; CariyÈpiÔaka-®Ôha
321 piÔÔhÈdÊsu.
TÈthÈ SÊlavanÈgarÈjakÈle CampeyyanÈgarÈjakÈle Bh|ridattanÈgarÈjakÈle

ChaddantanÈgarÈjakÈle JayaddisarÈjaputtakÈle AlÊnasattukumÈrakÈleti
sÊlapÈramitÈya p|ritattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ nÈma natthi. Ekantena
panassa Sa~khapÈlajÈtakÈle–
“S|lehipi vijjhiyanto, koÔÔiyantopi sattihi1.
Bhojaputte na kuppÈmi, esÈ me sÊlapÈramÊ”ti2–
EvaÑ attapariccÈgaÑ karontassa sÊlapÈramitÈ paramatthapÈramÊ nÈma
jÈtÈ.
TathÈ SomanassakumÈrakÈle HatthipÈlakumÈrakÈle
AyogharapaÓÉitakÈleti mahÈrajjaÑ pahÈya nekkhammapÈramitÈya
p|ritattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ nÈma natthi. Ekantena panassa
C|ÄasutasomajÈtakÈle–
“MahÈrajjaÑ hatthagataÑ, kheÄapiÓÉaÑva chaÉÉayiÑ.
Cajato na hoti laganaÑ, esÈ me nekkhammapÈramÊ”ti–
EvaÑ nissa~gatÈya rajjaÑ chaÉÉetvÈ nikkhantassa nekkhammapÈramitÈ
paramatthapÈramÊ nÈma jÈtÈ.
TathÈ VidhurapaÓÉitakÈle MahÈgovindapaÓÉitakÈle KudÈlapaÓÉitakÈle
ArakapaÓÉitakÈle BodhiparibbÈjakakÈle MahosadhapaÓÉitakÈleti
paÒÒÈpÈramitÈya p|ritattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ nÈma natthi. Ekantena
panassa SattubhastajÈtake SenakapaÓÉitakÈle–
“PaÒÒÈya vicinantohaÑ, brÈhmaÓaÑ mocayiÑ dukhÈ.
PaÒÒÈya me samo natthi, esÈ me paÒÒÈpÈramÊ”ti–
AntobhastagataÑ sappaÑ dassentassa paÒÒÈpÈramitÈ paramatthapÈramÊ
nÈma jÈtÈ.
TathÈ vÊriyapÈramitÈdÊnampi p|ritattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ nÈma
natthi. Ekantena panassa MahÈjanakajÈtake–
“AtÊradassÊ jalamajjhe, hatÈ sabbeva mÈnusÈ.
Cittassa aÒÒathÈ natthi, esÈ me vÊriyapÈramÊ”ti–
______________________________________________________________
1. S|lehi vijjhayantepi, koÔÔayantepi sattihi (SÊ) 2. Khu 4. 407 piÔÔhe CariyÈpiÔake.
evaÑ mahÈsamuddaÑ tarantassa vÊriyapÈramitÈ paramatthapÈramÊ nÈma

jÈtÈ.
KhantivÈdÊjÈtake–
“AcetanaÑva koÔÔente, tiÓhena1 pharasunÈ mamaÑ.

KÈsirÈje na kuppÈmi, esÈ me khantipÈramÊ”ti–
EvaÑ acetanabhÈvena viya mahÈdukkhaÑ adhivÈsentassa

khantipÈramitÈ paramatthapÈramÊ nÈma jÈtÈ.
MahÈsutasomajÈtake–
“SaccavÈcaÑ anurakkhanto, cajitvÈ mama jÊvitaÑ.

MocesiÑ ekasataÑ khattiye, esÈ me saccapÈramÊ”ti–
EvaÑ jÊvitaÑ cajitvÈ saccamanurakkhantassa saccapÈramitÈ

M|gapakkhajÈtake–
“MÈtÈ pitÈ na me dessÈ, napi dessaÑ mahÈyasaÑ2.

SabbaÒÒutaÑ piyaÑ mayhaÑ, tasmÈ vatamadhiÔÔhahin”ti–
EvaÑ jÊvitaÑ cajitvÈ vataÑ adhiÔÔhantassa adhiÔÔhÈnapÈramitÈ

EkarÈjajÈtake3–
“Na ma koci uttasati, napihaÑ bhÈyÈmi kassaci.

MettÈbalenupatthaddho, ramÈmi pavane tadÈ”ti4–
EvaÑ jÊvitaÑ anapaloketvÈ mettÈyantassa mettÈpÈramitÈ

______________________________________________________________
1. Tikkhena (Ka) 2. AttÈ me na ca dessiyo (Khu 4. 413 CariyÈpiÔake)
3. Evameva sabbattha, SuvaÓÓasÈmacariyÈpiÔakeyeva pana ayaÑ gÈthÈ dissati.
4. Khu 4. 418 piÔÔhe CariyÈpiÔake.
LomahaÑsajÈtake–
“SusÈne seyyaÑ kappemi, chavaÔÔhikaÑ upanidhÈyahaÑ.
GÈmaÓÉalÈ1 upÈgantvÈ, r|paÑ dassenti’nappakan”ti–
EvaÑ gÈmadÈrakesu niÔÔhubhanÈdÊhi ceva mÈlÈgandh|pahÈrÈdÊhi ca
sukhadukkhaÑ uppÈdentesupi upekkhanaÑ anativattentassa
upekkhÈpÈramitÈ paramatthapÈramÊ nÈma jÈtÈ. Ayamettha sa~khepo,
vitthÈrato panesa attho CariyÈpiÔakato gahetabbo.
EvaÑ pÈramiyo p|retvÈ VessantarattabhÈve Ôhito–
“AcetanÈyaÑ pathavÊ, aviÒÒÈya sukhaÑ dukhaÑ.
SÈpi dÈnabalÈ mayhaÑ, sattakkhattuÑ pakampathÈ”ti2–
EvaÑ mahÈpathavÊkampanÈni3 mahÈpuÒÒÈni katvÈ ÈyupariyosÈne4 tato
cuto Tusitabhavane nibbatti, tattha aÒÒe deve dasahi ÔhÈnehi adhigaÓhitvÈ
“yÈvatÈyukaÑ dibbasampattiÑ anubhavanto manussagaÓanÈya ( )5 idÈni
sattahi divasehi ÈyukkhayaÑ pÈpuÓissatÊ”ti vatthÈni kilissanti, mÈlÈ
milÈyanti, kacchehi sedÈ muccanti, kÈye vevaÓÓiyaÑ okkamati, devo
devÈsane na saÓÔhahatÊti imesu paÒcasu pubbanimittesu uppannesu tÈni
disvÈ “suÒÒÈ vata bho saggÈ bhavissantÊ”ti saÑvegajÈtÈhi devatÈhi
mahÈsattassa p|ritapÈramibhÈvaÑ ÒatvÈ “imasmiÑ idÈni aÒÒaÑ devalokaÑ
anupagantvÈ manussaloke uppajjitvÈ BuddhabhÈvaÑ patte puÒÒÈni katvÈ
cutÈ cutÈ manussÈ devalokaÑ parip|ressantÊ”ti cintetvÈ–
“YadÈhaÑ Tusite kÈye, Santusito6 nÈmahaÑ tadÈ.
DasasahassÊ samÈgantvÈ, yÈcanti paÒjalÊ mamaÑ.
KÈlo kho te7 MahÈvÊra, uppajja mÈtukucchiyaÑ.
SadevakaÑ tÈrayanto, bujjhassu amataÑ padan”ti8.
______________________________________________________________
1. GomaÓÉalÈ (SÊ), gÈmamaÓÉalÈ (SyÈ) Khu 4. 419 piÔÔhe passitabbaÑ
2. Khu 4. 396 piÔÔhe. 3. MahÈpathavÊkampanÈdikÈraÓÈni (Ka)
4. Œy|hapariyosÈne (SyÈ, Ka)
5. (SaÔÔhivassasatasahassÈdhikÈni sattapaÒÒÈsakoÔiyo) (SyÈ,Ka)
6. Santussito (Ka) 7. KÈloyaÑ te (SÊ) KÈlo deva (Ka)
8. Khu 4. 305 piÔÔhe BuddhavaÑse.
EvaÑ BuddhabhÈvatthÈya ÈyÈcito kÈlaÑ dÊpaÑ desaÑ kulaÑ janettiyÈ

ÈyuppamÈÓanti1 imÈni * paÒca mahÈvilokanÈni viloketvÈ katasanniÔÔhÈno
tato cuto SakyarÈjakule paÔisandhiÑ gahetvÈ tattha mahÈsampattiyÈ
parihariyamÈno2 anukkamena bhadrayobbanaÑ anupÈpuÓi. ImasmiÑ antare
“sato sampajÈno Œnanda bodhisatto TusitÈ kÈyÈ cavitvÈ mÈtukucchiÑ
okkamÊ”ti-ÈdÊnaÑ3 suttapadÈnaÒceva tesaÑ AÔÔhakathÈya ca vasena vitthÈro
veditabbo.
So tiÓÓaÑ ut|naÑ anucchavikesu tÊsu pÈsÈdesu devalokasiriÑ viya
rajjasiriÑ anubhavamÈno uyyÈnakÊÄÈya gamanasamaye anukkamena
jiÓÓabyÈdhimatasa~khÈte tayo devad|te disvÈ saÒjÈtasaÑvego nivattitvÈ
catutthavÈre pabbajitaÑ disvÈ “sÈdhu pabbajjÈ”ti pabbajjÈya ruciÑ
uppÈdetvÈ uyyÈnaÑ gantvÈ tattha divasabhÈgaÑ khepetvÈ
ma~galapokkharaÓÊtÊre nisinno kappakavesaÑ gahetvÈ Ègatena
Vissakammena devaputtena ala~katapaÔiyatto RÈhulabhaddassa jÈtasÈsanaÑ
sutvÈ puttasinehassa balavabhÈvaÑ ÒatvÈ “yÈva idaÑ bandhanaÑ na
vaÉÉhati, tÈvadeva naÑ chindissÈmÊ”ti cintetvÈ sÈyaÑ nagaraÑ pavisanto–
“NibbutÈ n|na sÈ mÈtÈ, nibbuto n|na so pitÈ.
NibbutÈ n|na sÈ nÈrÊ, yassÈyaÑ Êdiso patÊ”ti–4
KisÈgotamiyÈ nÈma pitucchÈdhÊtÈya bhÈsitaÑ imaÑ gÈthaÑ sutvÈ
“ahaÑ imÈya nibbutapadaÑ sÈvito”ti gÊvato satasahassagghanikaÑ
muttÈhÈraÑ muÒcitvÈ tassÈ pesetvÈ attano bhavanaÑ pavisitvÈ sirisayane
nisinno niddÈvasena nÈÔakÈnaÑ vippakÈraÑ disvÈ nibbinnahadayo ChannaÑ
uÔÔhÈpetvÈ KaÓÉakaÑ5 ÈharÈpetvÈ KaÓÉakaÑ Èruyha ChannasahÈyova
dasasahassilokadhÈtudevatÈhi kataparivÈro mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhamitvÈ teneva rattÈvasesena tÊÓi mahÈrajjÈni atikkamma
AnomÈnadÊtÊre pabbajitvÈ anukkamena RÈjagahaÑ gantvÈ tattha piÓÉÈya
caritvÈ PaÓÉavapabbatapabbhÈre nisinno MagadharÈjena rajjena
nimantiyamÈno taÑ paÔikkhipitvÈ sabbaÒÒutaÑ patvÈ tassa vijitaÑ
ÈgamanatthÈya tena
______________________________________________________________
1. ŒyuparimÈÓanti (SÊ) 2. ParidhÈriyamÈno (SyÈ) 3. Ma 3. 161 piÔÔhe.
4. BuddhavaÑsa-®Ôha 328; Dhammapada-®Ôha 1. 54; ApadÈna-®Ôha 1. 73;
JÈtaka-®Ôha 1. 71 piÔÔhesupi.
5. KanthakaÑ (SÊ), KaÓÔhakaÑ (SyÈ)
* BuddhavaÑsa-®Ôha 3; JÈtaka-®Ôha 1. 57; ApadÈna-®Ôha 1. 59 piÔÔhesupi.
gahitapaÔiÒÒo ÈÄÈraÒca udakaÒca1 upasa~kamitvÈ tesaÑ santike

adhigatavisesena aparituÔÔho chabbassÈni mahÈpadhÈnaÑ padahitvÈ
visÈkhÈpuÓÓamadivase pÈtova SenÈnigame2 SujÈtÈya dinnaÑ pÈyÈsaÑ
paribhuÒjitvÈ NeraÒjarÈya nadiyÈ suvaÓÓapÈtiÑ pavÈhetvÈ NeraÒjarÈya tÊre
mahÈvanasaÓÉe nÈnÈsamÈpattÊhi divasabhÈgaÑ vÊtinÈmetvÈ sÈyanhasamaye
Sottiyena3 dinnaÑ aÔÔhatiÓamuÔÔhiÑ gahetvÈ KÈÄena nÈgarÈjena
abhitthutaguÓo BodhimaÓÉaÑ Èruyha tiÓÈni santharitvÈ “na tÈvimaÑ
palla~kaÑ bhindissÈmi, yÈva me na anupÈdÈya Èsavehi cittaÑ
vimuccissatÊ”ti paÔiÒÒaÑ katvÈ pÈcÊnadisÈbhimukho nisÊditvÈ s|riye
anattha~gamiteyeva4 mÈrabalaÑ vidhamitvÈ paÔhamayÈme
pubbenivÈsaÒÈÓaÑ, majjhimayÈme cut|papÈtaÒÈÓaÑ patvÈ
pacchimayÈmÈvasÈne
dasabalacatuvesÈrajjÈdisabbabuddhaguÓapaÔimaÓÉitaÑ SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
paÔivijjhantoyeva imaÑ abhidhammanayasamuddaÑ adhigaÒchi. Evamassa
adhigamanidÈnaÑ veditabbaÑ.
EvaÑ adhigatÈbhidhammo ekapalla~kena nisinnasattÈhaÑ,
animisasattÈhaÑ, ca~kamanasattÈhaÒca atikkamitvÈ catutthe sattÈhe
sayambh|ÒÈÓÈdhigamena adhigataÑ abhidhammaÑ vicinitvÈ aparÈnipi
AjapÈlamucalindarÈjÈyatanesu tÊÓi sattÈhÈni vÊtinÈmetvÈ aÔÔhame sattÈhe
AjapÈlanigrodharukkham|le nisinno dhammagambhÊratÈpaccavekkhaÓena
appossukkataÑ ÈpajjamÈno dasasahassimahÈbrahmaparivÈrena5
SahampatibrahmunÈ ÈyÈcitadhammadesano BuddhacakkhunÈ lokaÑ
oloketvÈ brahmuno ajjhesanaÑ ÈdÈya “kassa nu kho ahaÑ paÔhamaÑ
dhammaÑ deseyyan”ti olokento ŒÄÈrudakÈnaÑ kÈla~katabhÈvaÑ ÒatvÈ
paÒcavaggiyÈnaÑ bhikkh|naÑ bah|pakÈrataÑ anussaritvÈ uÔÔhÈyÈsanÈ
KÈsipuraÑ gacchanto antarÈmagge Upakena saddhiÑ mantetvÈ
ÈsÈÄhÊpuÓÓamadivase Isipatane migadÈye paÒcavaggiyÈnaÑ bhikkh|naÑ
vasanaÔÔhÈnaÑ patvÈ te ananucchavikena samudÈcÈrena samudÈcarante
saÒÒÈpetvÈ dhammacakkaÑ pavattento AÒÒÈsikoÓÉaÒÒattherappamukhÈ6
aÔÔhÈrasa brahmakoÔiyo amatapÈnaÑ pÈyesi. EvaÑ yÈva
dhammacakkappavattanÈ
______________________________________________________________
1. UddakaÒca (SÊ, SyÈ)Ma 1. 222 piÔÔhe passitabbaÑ. 2. SenÈnÊnigame (SÊ)
3. Sotthiyena (sabbattha) 4. Anatthamiteyeva (SÊ)
5. DasasahassamahÈbrahmaparivÈrena (SyÈ)
6. AÒÒÈkoÓÉaÒÒa... (SÊ, SyÈ), AÒÒÈtakoÓÉaÒÒa... (Ka)
desanÈnidÈnaÑ veditabbaÑ. Ayamettha sa~khepo. VitthÈro pana

sÈÔhakathÈnaÑ Ariyapariyesana1 pabbajjasuttÈdÊnaÑ2vasena veditabbo.
EvaÑ adhigamanidÈnadesanÈnidÈnasampannassa panassa
abhidhammassa aparÈnipi d|renidÈnaÑ, avid|renidÈnaÑ, santikenidÈnanti
tÊÓi nidÈnÈni. Tattha DÊpa~karapÈdam|lato paÔÔhÈya yÈva TusitapurÈ
d|renidÈnaÑ veditabbaÑ. Tusitapurato paÔÔhÈya yÈva BodhimaÓÉÈ
avid|renidÈnaÑ. “EkaÑ samayaÑ BhagavÈ devesu viharati TÈvatiÑsesu
pÈricchattakam|le PaÓÉukambalasilÈyaÑ. Tatra kho BhagavÈ devÈnaÑ
TÈvatiÑsÈnaÑ abhidhammakathaÑ kathesÊ”ti idamassa santikenidÈnaÑ.
AyaÑ tÈva nidÈnakatÈ.
NidÈnakathÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 217 piÔÔhe. 2. Khu 1. 340 piÔÔhe SuttanipÈte.
1. CittuppÈdakaÓÉa
TikamÈtikÈpadavaÓÓanÈ
IdÈni
“Iti me bhÈsamÈnassa, abhidhammakathaÑ imaÑ.
AvikkhittÈ nisÈmetha, dullabhÈ hi ayaÑ kathÈ”ti.
EvaÑ paÔiÒÒÈtÈya abhidhammakathÈya kathanokÈso sampatto. Tattha
yasmÈ abhidhammo nÈma Dhammasa~gaÓÊ-ÈdÊni sattappakaraÓÈni,
Dhammasa~gaÓÊpi1 CittuppÈdakaÓÉÈdÊnaÑ vasena cattÈri kaÓÉÈni,
CittuppÈdakaÓÉampi mÈtikÈpadabhÈjanÊyavasena duvidhaÑ, tattha mÈtikÈ
Èdi, sÈpi tikamÈtikÈ dukamÈtikÈti duvidhÈ, tattha tikamÈtikÈ Èdi,
tikamÈtikÈyapi kusalattikaÑ, kusalattikepi “kusalÈ dhammÈ”ti idaÑ padaÑ,
tasmÈ–
Ito paÔÔhÈya gambhÊraÑ, abhidhammakathaÑ imaÑ.
VuccamÈnaÑ nisÈmetha, ekaggÈ sÈdhu sÈdhavoti.
1. “KusalÈ dhammÈ, akusalÈ dhammÈ, abyÈkatÈ dhammÈ”ti ayaÑ tÈva

Èdipadena laddhanÈmo kusalattiko nÈma. “SukhÈya vedanÈya sampayuttÈ
dhammÈ, dukkhÈya vedanÈya sampayuttÈ dhammÈ, adukkhamasukhÈya
vedanÈya sampayuttÈ dhammÈ”ti ayaÑ sabbapadehi laddhanÈmo
vedanÈttiko nÈma. EvaÑ Èdipadavasena vÈ sabbapadavasena vÈ sabbesampi
tikadukÈnaÑ nÈmaÑ veditabbaÑ. Sabbeva cete paÒcadasahi paricchedehi
vavatthitÈ. TikÈnaÒhi eko paricchedo, dukÈnaÑ catuddasa. “Het| dhammÈ,
na het| dhammÈ”ti-Èdayo hi cha dukÈ ganthato ca atthato ca
aÒÒamaÒÒasambandhena kaÓÓikÈ viya ghaÔÈ viya hutvÈ ÔhitattÈ
“Hetugocchako”ti vuccati. Tato apare “sappaccayÈ dhammÈ, appaccayÈ
dhammÈ”ti-Èdayo satta dukÈ aÒÒamaÒÒaÑ asambandhÈ kevalaÑ
dukasÈmaÒÒato uccinitvÈ uccinitvÈ visuÑ visuÑ gocchakantare ÔhapitattÈ,
aÒÒehi ca mahantaradukehi c|ÄakattÈ “C|ÄantaradukÈ”ti2 veditabbÈ. Tato
paraÑ ÈsavadukÈdÊnaÑ channaÑ vasena
______________________________________________________________
1. Dhammasa~gaÓiyÈpi (SyÈ) 2. CullakattÈ “CullantaradukÈ”ti (SÊ)
Èsavagocchako, tathÈ saÑyojanadukÈdÊnaÑ vasena saÑyojanagocchako,

tathÈ gantha-oghayoganÊvaraÓadukÈdÊnaÑ vasena gantha-
oghayoganÊvaraÓagocchakÈ. ParÈmÈsadukÈdÊnaÑ paÒcannaÑ vasena
parÈmÈsagocchakoti sabbepi satta gocchakÈ veditabbÈ. Tato paraÑ
“sÈrammaÓÈ dhammÈ”ti-Èdayo catuddasa mahantaradukÈ nÈma. Tato
upÈdÈnadukÈdayo cha dukÈ upÈdÈnagocchako nÈma. Tato kilesadukÈdayo
aÔÔha dukÈ kilesagocchako nÈma. Tato paraÑ dassanenapahÈtabbadukÈdayo
aÔÔhÈrasa dukÈ abhidhammamÈtikÈya pariyosÈne ÔhapitattÈ piÔÔhidukÈ nÈma.
“VijjÈbhÈgino dhammÈ, avijjÈbhÈgino dhammÈ”ti-Èdayo pana dvÈcattÈlÊsa
dukÈ suttantikadukÈ nÈma. EvaÑ sabbepete paÒcadasahi paricchedehi
vavatthitÈti veditabbÈ.
EvaÑ vavatthitÈ panete sappadesanippadesavasena dve1 koÔÔhÈsÈ honti.
Tesu hi nava tikÈ, ekasattati ca dukÈ sappadesÈnaÑ r|pÈr|padhammÈnaÑ
parigahitattÈ sappadesÈ nÈma. AvasesÈ terasa tikÈ, ekasattati ca dukÈ
nippadesÈ nÈma. Tattha tikesu tÈva vedanÈttiko vitakkattiko pÊtittiko
uppannattiko atÊtattiko cattÈro ÈrammaÓattikÈti ime nava tikÈ sappadesÈ
nÈma. Dukesu hetugocchakÈdÊnaÑ upÈdÈnagocchakapariyosÈnÈnaÑ
navannaÑ gocchakÈnaÑ pariyosÈne tayo tayo dukÈ,
kilesagocchakapariyosÈne cattÈro dukÈ, cittasampayuttÈ dhammÈ
cittavippayuttÈ dhammÈ, cittasaÑsaÔÔhÈ dhammÈ cittavisaÑsaÔÔhÈ dhammÈti
dve mahantaradukÈ, Suttantikadukesu adhivacanadukaÑ niruttidukaÑ
paÒÒattidukaÑ nÈmar|padukanti ime cattÈro duke ÔhepetvÈ avasesÈ
aÔÔhatiÑsa dukÈ cÈti ete sappadesÈ nÈma. VuttÈvasesÈ tikadukÈ sabbepi
nippadesÈti veditabbÈ.
IdÈni “kusalÈ dhammÈ”ti-ÈdÊnaÑ mÈtikÈpadÈnaÑ
ayamanupubbapadavaÓÓanÈ. Kusalasaddo tÈva Èrogya anavajja cheka
sukhavipÈkesu dissati. AyaÒhi “kacci nu bhoto kusalaÑ, kacci bhoto
anÈmayan”ti-ÈdÊsu2 Èrogye dissati. “Katamo pana bhante kÈyasamÈcÈro
kusalo, yo kho mahÈrÈja kÈyasamÈcÈro anavajjo”ti3 ca “aparaÑ pana bhante
______________________________________________________________
1. Dveva (SÊ) 2. Khu 5. 327; Khu 6. 77 piÔÔhÈdÊsu. 3. Ma 2. 318 piÔÔhe.
etadÈnuttariyaÑ1, yathÈ BhagavÈ dhammaÑ deseti kusalesu dhammes|”ti2

ca evamÈdÊsu anavajje. “Kusalo tvaÑ rathassa a~gapacca~gÈnaÑ3, kusalÈ
naccagÊtassa, sikkhitÈ cÈturitthiyo”ti-ÈdÊsu4 cheke. “KusalÈnaÑ bhikkhave
dhammÈnaÑ samÈdÈnahetu5, kusalassa kammassa katattÈ upacitattÈ”ti-
ÈdÊsu6 sukhavipÈke. SvÈyamidha Èrogyepi anavajjepi sukhavipÈkepi vattati.
Dhammasaddo panÈyaÑ pariyattihetuguÓanissattanijjÊvatÈdÊsu dissati.
AyaÒhi “dhammaÑ pariyÈpuÓÈti suttaÑ geyyan”ti-ÈdÊsu7 pariyattiyaÑ
dissati. “Hetumhi ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ”ti-ÈdÊsu8 hetumhi.
“Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipÈkino.
Adhammo nirayaÑ neti, dhammo pÈpeti suggatin”ti9–
ŒdÊsu guÓe. “TasmiÑ kho pana samaye dhammÈ honti10, dhammesu
dhammÈnupassÊ viharatÊ”ti-ÈdÊsu11 nissattanijjÊvatÈyaÑ. SvÈyamidhÈpi
nissattanijjÊvatÈyameva vattati.
Vacanattho panettha kucchite pÈpake dhamme salayanti calayanti
kampenti viddhaÑsentÊti kusalÈ. Kucchitena vÈ ÈkÈrena sayantÊti kusÈ, te
akusalasa~khÈte kuse lunanti chindantÊti kusalÈ. KucchitÈnaÑ vÈ sÈnato
tanukaraÓato osÈnakaraÓato ÒÈÓaÑ kusaÑ nÈma, tena kusena lÈtabbÈti
kusalÈ, gahetabbÈ pavattetabbÈti attho. YathÈ vÈ kusÈ ubhayabhÈgagataÑ
hatthappadesaÑ lunanti, evamimepi uppannÈnuppannabhÈvena
ubhayabhÈgagataÑ kilesapakkhaÑ lunanti, tasmÈ kusÈ viya lunantÊtipi
kusalÈ. Attano pana sabhÈvaÑ dhÈrentÊti dhammÈ. DhÈriyanti12 vÈ
paccayehi, dhÈrÊyanti vÈ yathÈsabhÈvatoti dhammÈ. Na kusalÈ akusalÈ,
mittapaÔipakkhÈ amittÈ viya, lobhÈdipaÔipakkhÈ alobhÈdayo viya ca
kusalapaÔipakkhÈti attho. Na byÈkatÈti abyÈkatÈ, kusalÈkusalabhÈvena
akathitÈti attho. Tesu
______________________________________________________________
1. EtadanuttariyaÑ (SÊ) 2. DÊ 3. 84 piÔÔhe. 3. Ma 2. 58 piÔÔhe.
4. Khu 6. 156 piÔÔhe. 5. DÊ 3. 48 piÔÔhe. 6. Abhi 1. 104 piÔÔhÈdÊsu.
7. AÑ 1. 417piÔÔhÈdÊsu. 8. Abhi 2. 307 piÔÔhe. 9. Khu 2. 272; Khu 5. 357 piÔÔhesu.
10. Abhi 1. 35 piÔÔhe. 11. DÊ 2. 231 piÔÔhe. 12. Dhariyanti (SyÈ)
pana anavajjasukhavipÈkalakkhaÓÈ kusalÈ, sÈvajjadukkhavipÈkalakkhaÓÈ

akusalÈ, avipÈkalakkhaÓÈ abyÈkatÈ.
KiÑ panetÈni “kusalÈti vÈ dhammÈti vÈ”ti-ÈdÊni ekatthÈni, udÈhu
nÈnatthÈnÊti? KiÒcettha yadi tÈva ekatthÈni, “kusalÈ dhammÈ”ti idaÑ
“kusalÈ kusalÈ”tivuttasadisaÑ hoti. Atha nÈnatthÈni, tikadukÈnaÑ
chakkacatukkabhÈvo Èpajjati, padÈnaÒca asambandho.
YathÈ hi “kusalÈ r|paÑ cakkhumÈ”ti vutte atthavasena aÒÒamaÒÒaÑ
anolokentÈnaÑ padÈnaÑ na koci sambandho, evamidhÈpi padÈnaÑ
asambandho Èpajjati, bubbÈparasambandharahitÈni ca padÈni nippayojanÈni
nÈma honti. YÈpi cesÈ parato “katame dhammÈ kusalÈ”ti pucchÈ, tÈyapi
saddhiÑ virodho Èpajjati. Neva hi dhammÈ kusalÈ, atha ca panidaÑ vuccati
“katame dhammÈ kusalÈ”ti. Aparo nayo, yadi etÈni ekatthÈni tiÓÓaÑ
dhammÈnaÑ ekattÈ kusalÈdÊnampi ekattaÑ Èpajjati. KusalÈdiparÈnaÒhi
tiÓÓampi dhammÈnaÑ dhammabhÈvena ekattaÑ. TasmÈ dhammattayena
saddhiÑ atthato ninnÈnatthÈnaÑ kusalÈdÊnampi ekattaÑ Èpajjati “yadeva
kusalaÑ, taÑ akusalaÑ, taÑ abyÈkatan”ti. AthÈpi tiÓÓaÑ dhammÈnaÑ
ekattaÑ na sampaÔicchatha, “aÒÒova1 kusalaparo dhammo, aÒÒo
akusalaparo dhammo, aÒÒo abyÈkataparo dhammo”ti vadatha. EvaÑ sante
dhammo nÈma bhÈvo, bhÈvato ca aÒÒo abhÈvoti kusalaparÈ bhÈvasa~khÈtÈ
dhammÈ aÒÒo akusalaparo dhammo abhÈvo siyÈ, tathÈ abyÈkataparo, tehi ca
aÒÒo kusalaparopi. EvaÑ abhÈvattaÑ Èpannehi dhammehi anaÒÒe
kusalÈdayopi abhÈvÈyeva siyunti.
SabbametaÑ akÈraÓaÑ. KasmÈ? YathÈnumativohÈrasiddhito. VohÈro hi
yathÈ yathÈ atthesu anumato sampaÔicchito, tathÈ tatheva siddho. Na cÈyaÑ
“kusalÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu kusalapubbo dhammÈbhilÈpo, dhammaparo ca
kusalÈbhilÈpo yathÈ “kusalÈ kusalÈ”ti, evaÑ attano atthavisesÈbhÈvena
paÓÉitehi sampaÔicchito, na ca kusalÈr|paÑakkhumÈsaddÈ viya
aÒÒamaÒÒaÑ anolokitatthabhÈvena. Kusalasaddo panettha
anavajjasukhavipÈkasa~khÈtassa
______________________________________________________________
1. AÒÒo ca (SÊ)
atthassa jotakabhÈvena sampaÔicchito, akusalasaddo

sÈvajjadukkhavipÈkatthajotakattena, abyÈkatasaddo avipÈkatthajotakattena,
dhammasaddo sabhÈvadhÈraÓÈdi-atthajotakattena. So etesaÑ
aÒÒatarÈnantare vuccamÈno attano atthasÈmaÒÒaÑ dÊpeti. Sabbeva hi ete
sabhÈvadhÈraÓÈdinÈ lakkhaÓena dhammÈ. KusalÈdisaddÈ cÈpi
dhammasaddassa purato vuccamÈnÈ attano attano atthavisesaÑ tassa dÊpenti.
Dhammo hi kusalo vÈ hoti akusalo vÈ abyÈkato vÈ. Evamete visuÑ visuÑ
vuccamÈnÈ attano attano atthamattadÊpakattena sampaÔicchitÈ.
Dhammasaddena saha vuccamÈnÈ attano attano atthasÈmaÒÒaÑ,
atthavisesaÑ vÈ dÊpakattena loke paÓÉitehi sampaÔicchitÈ. TasmÈ
yadetamettha ekatthanÈnÈtthataÑ vikappetvÈ dosÈropanakÈraÓaÑ vuttaÑ,
sabbametaÑ akÈraÓaÑ. AyaÑ tÈva kusalattikassa anupubbapadavaÓÓanÈ.
IminÈva nayena sesatikadukÈnampi nayo veditabbo. Ito paraÑ pana
visesamattameva vakkhÈma.
2. SukhÈya vedanÈyÈti-ÈdÊsu sukhasaddo tÈva

sukhavedanÈsukham|lasukhÈrammaÓasukhahetusukhapaccayaÔÔhÈna-
abyÈbajjhanibbÈnÈdÊsu dissati. AyaÒhi “sukhassa ca pahÈnÈ”ti-ÈdÊsu1
sukhavedanÈyaÑ dissati. “Sukho BuddÈnaÑ uppÈdo2. SukhÈ virÈgatÈ
loke”ti-ÈdÊsu3 sukham|le. “YasmÈ ca kho MahÈli r|paÑ sukhaÑ
sukhÈnupatitaÑ sukhÈvakkantan”ti-ÈdÊsu4 sukhÈrammaÓe. “SukhassetaÑ
bhikkhave adhivacanaÑ yadidaÑ puÒÒÈnÊ”ti-ÈdÊsu5 sukhahetumhi.
“YÈvaÒcidaÑ bhikkhave na sukaraÑ akkhÈnena pÈpuÓituÑ, yÈva sukhÈ
saggÈ6. Na te sukhaÑ pajÈnanti, ye na passanti nandananti”ÈdÊsu7
sukhapaccayaÔÔhÈne. “DiÔÔhidhammasukhavihÈrÈ ete dhammÈ’ti-ÈdÊsu8
abyÈbajjhe. “NibbÈnaÑ paramaÑ sukhan”ti-ÈdÊsu9 nibbÈne. Idha panÈyaÑ
sukhavedanÈyameva daÔÔhabbo. VedanÈsaddo “viditÈ vedanÈ uppajjantÊ”ti-
ÈdÊsu10 vedayitasmiÑ yeva vattati.
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 71; Abhi 1. 45 piÔÔhedÊsu. 2. Khu 1. 42 Dhammapade.
3. Khu 1. 88; Vi 3. 4 piÔÔhesu. 4. SaÑ 2. 57. 58 piÔÔhesu.
5. AÑ 2. 465 piÔÔhe. 6. Ma 3. 210 piÔÔhe.
7. SaÑ 1. 6 piÔÔhe. 8. Ma 1. 49 piÔÔhe.
9. Khu 1. 43 Dhammapade. 10. Ma 3. 165 piÔÔhÈdÊsu.
Dukkhasaddo
dukkhavedanÈdukkhavatthudukkhÈrammaÓadukkhapaccayadukkhapaccayaÔÔ
hÈnÈdÊsu dissati. AyaÒhi “dukkhassa ca pahÈnÈ”ti-ÈdÊsu dukkhavedanÈyaÑ
dissati. “JÈtipi dukkhÈ”ti-ÈdÊsu1 dukkhavatthusmiÑ. “YasmÈ ca kho MahÈli
r|paÑ dukkhaÑ dukkhÈnupatitaÑ dukkhÈvakkantan”ti-ÈdÊsu
dukkhÈrammaÓe. “Dukkho pÈpassa uccayo”ti-ÈdÊsu2 dukkhapaccaye.
“YÈvaÒcidaÑ bhikkhave na sukaraÑ akkhÈnena pÈpuÓituÑ, yÈva dukkhÈ
nirayÈ”ti-ÈdÊsu3 dukkhapaccayaÔÔhÈne. Idha panÈyaÑ dukkhavedanÈyameva
daÔÔhabbo.
Vacanattho panettha sukhayatÊti sukhÈ, dukkhayatÊti dukkhÈ, na dukkhÈ
na sukhÈti adukkhamasukhÈ. MakÈro padasandhivasena vutto. SabbÈpi
ÈrammaÓarasaÑ vedayanti4 anubhavantÊti vedanÈ. TÈsu
iÔÔhÈnubhavanalakkhaÓÈ sukhÈ. AniÔÔhÈnubhavanalakkhaÓÈ dukkhÈ.
UbhayaviparÊtÈnubhavanalakkhaÓÈ adukkhamasukhÈ. YopanÈyaÑ tÊsupi
padesu sampayuttasaddo, tassattho samaÑ pakÈrehi yuttÈti sampayuttÈ.
Katarehi pakÈrehÊti? EkuppÈdatÈdÊhi. “Natthi keci dhammÈ kehici
dhammehi sampayuttÈti. ŒmantÈ”ti5 hi imassa paÒhassa paÔikkhepe “nanu
atthi keci dhammÈ kehici dhammehi sahagatÈ sahajÈtÈ saÑsaÔÔhÈ ekuppÈdÈ
ekanirodhÈ ekavatthukÈ ekÈrammaÓÈ”ti5 evaÑ ekuppÈdatÈdÊnaÑ vasena
sampayogattho vutto. Iti imehi ekuppÈdatÈdÊhi samaÑ pakÈrehi yuttÈti
sampayuttÈ.
3. VipÈkattike aÒÒamaÒÒavisiÔÔhÈnaÑ kusalÈkusalÈnaÑ pÈkÈti vipÈkÈ,

vipakkabhÈvamÈpannÈnaÑ ar|padhammÈnametaÑ adhivacanaÑ.
VipÈkadhammadhammÈti vipÈkasabhÈvadhammÈ, yathÈ jÈtijarÈsabhÈvÈ
jÈtijarÈpakatikÈ sattÈ “jÈtidhammÈ jarÈdhammÈ”ti vuccanti, evaÑ
vipÈkajanakaÔÔhena vipÈkasabhÈvÈ vipÈkapakatikÈ dhammÈti attho.
TatiyapadaÑ ubhayasabhÈvapaÔikkhepavasena vuttaÑ.
4. UpÈdinnupÈdÈniyattike ÈrammaÓakaraÓavasena taÓhÈdiÔÔhÊhi6

upetena kammunÈ ÈdinnÈ phalabhÈvena gahitÈti upÈdinnÈ7,
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 243; Abhi 2. 104 piÔÔhÈdÊsu. 2. Khu 1. 30 Dhammapade.
3. Ma 3. 205 piÔÔhe. 4. Vediyanti (SÊ) 5. Abhi 4. 25 piÔÔhe.
6. TaÓhÈdÊhi (SÊ, SyÈ) 7. UpÈdiÓÓÈ (SÊ)
ÈrammaÓabhÈvaÑ upagantvÈ upÈdÈnasambandhena upÈdÈnÈnaÑ hitÈti

upÈdÈniyÈ, upÈdÈnassa ÈrammaÓapaccayabh|tÈnametaÑ adhivacanaÑ.
UpÈdinnÈ ca te upÈdÈniyÈ cÈti upÈdinnupÈdÈniyÈ, sÈsavakammanibbattÈnaÑ
r|pÈr|padhammÈnametaÑ adhivacanaÑ. Iti iminÈ nayena sesapadadvayepi
paÔisedhasahito attho veditabbo.
5. SaÑkiliÔÔhasaÑkilesikattike saÑkilesetÊti saÑkileso, vibÈdhati

upatÈpeti cÈti attho. SaÑkilesena samannÈgatÈti saÑkiliÔÔhÈ. AttÈnaÑ
ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattanena saÑkilesaÑ arahanti, saÑkilese vÈ niyuttÈ
tassa ÈrammaÓabhÈvÈnatikkamanatoti saÑkilesikÈ, saÑkilesassa
ÈrammaÓapaccayabh|tÈnametaÑ amivacanaÑ. SaÑkiliÔÔhÈ ca te saÑkilesikÈ
cÈti saÑkiliÔÔhasaÑkilesikÈ. Sesapadadvayampi purimattike vuttanayeneva
veditabbaÑ.
6. Vitakkattike sampayogavasena pavattamÈnena saha vitakkena

savitakkÈ. Saha vicÈrena savicÈrÈ. SavitakkÈ ca te savicÈrÈ cÈti
savitakkasavicÈrÈ. UbhayarahitÈ avitakka-avicÈrÈ. VitakkavicÈresu vicÈrova
mattÈ pamÈÓaÑ etesanti vicÈramattÈ, vicÈrato uttari vitakkena saddhiÑ
sampayogaÑ na gacchantÊti attho. AvitakkÈ ca te vicÈramattÈ cÈti
avitakkavicÈramattÈ.
7. PÊtittike pÊtiyÈ saha ekuppÈdÈdibhÈvaÑ gatÈti pÊtisahagatÈ,

pÊtisampayuttÈti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. UpekkhÈti cettha
adukkhamasukhÈ vedanÈ vuttÈ, sÈ hi sukhadukkhÈkÈrappavattiÑ upekkhati,
majjhattÈkÈrasaÓÔhitattÈ tenÈkÈrena pavattatÊti upekkhÈ. Iti vedanÈttikato
padadvayameva gahetvÈ nippÊtikassa sukhassa sappÊtikasukhato
visesadassanavasena ayaÑ tiko vutto.
8. Dassanattike dassanenÈti sotÈpattimaggena. So hi paÔhamaÑ

nibbÈnaÑ dassanato “dassanan”ti vutto. Gotrabhu pana kiÒcÈpi
paÔhamataraÑ passati, yathÈ pana raÒÒo santikaÑ kenacideva karaÓÊyena
Ègato1 puriso d|ratova rathikÈya carantaÑ hatthikkhandhagataÑ rÈjÈnaÑ
disvÈpi “diÔÔho
______________________________________________________________
1. D|rÈgato (Ka)
te rÈjÈ”ti puÔÔho disvÈpi kattabbakiccassa akatattÈ “na passÈmÊ”ti Èha,

evameva nibbÈnaÑ disvÈpi kattabbassa kilesappahÈnassÈbhÈvÈ na
“dassanan”ti vuccati, taÒhi ÒÈÓaÑ maggassa ÈvajjanaÔÔhÈne tiÔÔhati.
BhÈvanÈyÈti sesamaggattayena, sesamaggattayaÒhi paÔhamamaggena
diÔÔhasmiÑyeva dhamme bhÈvanÈvasena uppajjati, adiÔÔhapubbaÑ kiÒci na
passati, tasmÈ “bhÈvanÈ”ti vuccati. TatiyapadaÑ ubhayapaÔikkhepavasena
vuttaÑ.
9. Tadanantarattike dassanena pahÈtabo hetu etesanti dassanena

pahÈtabbahetukÈ. Dutiyapadepi eseva nayo. Tatiyapade “neva dassanena na
bhÈvanÈya pahÈtabbo hetu etesan”ti evamatthaÑ aggahetvÈ “neva dassanena
na bhÈvanÈya pahÈtabbo hetu etesaÑ atthÊ”ti evamattho gahetabbo. ItarathÈ
hi ahetukÈnaÑ aggahaÓaÑ bhaveyya, hetuyeva hi tesaÑ natthi, yo
dassanabhÈvanÈhi pahÈtabbo siyÈ. Sahetukesupi hetuvajjÈnaÑ pahÈnaÑ
Èpajjati, na het|naÑ. Hetuyeva hi etasaÑ neva dassanena na bhÈvanÈya
pahÈtabboti vutto, na te dhammÈ. Ubhayampi cetaÑ anadhippetaÑ. TasmÈ
neva dassanena na bhÈvanÈya pahÈtabbo hetu etesaÑ atthÊti nevadassanena
nabhÈvanÈya pahÈtabbahetukÈti ayamattho gahetabbo.
10. ŒcayagÈmittike kammakilesehi ÈciyatÊti Ècayo,

paÔisandhicutigatippavattÈnaÑ etaÑ nÈmaÑ. Tassa kÈraÓaÑ hutvÈ
nipphÈdanabhÈvena taÑ ÈcayaÑ gacchanti, yassa vÈ pavattanti, taÑ
puggalaÑ yathÈvuttameva ÈcayaÑ gamentÊtipi ÈcayagÈmino,
sÈsavakusalÈkusalÈnaÑ etaÑ adhivacanaÑ. Tato eva Ècayasa~khÈtÈ cayÈ
apetattÈ nibbÈnaÑ apetaÑ cayÈti apacayo, taÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
pavattanato apacayaÑ gacchantÊti apacayagÈmino, ariyamaggÈnametaÑ
adhivacanaÑ. Api ca pÈkÈraÑ iÔÔhakavaÉÉhakÊ viya pavattaÑ ÈcinantÈ
gacchantÊti ÈcayagÈmino, tena citaÑ citaÑ iÔÔhakaÑ viddhaÑsayamÈno
puriso viya tadeva pavattaÑ apacinantÈ gacchantÊti apacayagÈmino.
TatiyapadaÑ ubhayapaÔikkhepena vuttaÑ.
11. Sekkhattike tÊsu sikkhÈsu jÈtÈti sekkhÈ, sattannaÑ sekkhÈnaÑ

etetipi sekkhÈ, apariyositasikkhattÈ sayameva sikkhantÊtipi
sekkhÈ. Upari sikkhitabbÈbhÈvato na sekkhÈti asekkhÈ, vuÉÉhippattÈ vÈ

sekkhÈtipi asekkhÈ, arahattaphaladhammÈnaÑ etaÑ adhivacanaÑ.
TatiyapadaÑ ubhayapaÔikkhepena vuttaÑ.
12. Parittattike samantato khaÓÉitattÈ appamattakaÑ parittanti vuccati,

“parittaÑ gomayapiÓÉan”ti-ÈdÊsu1 viya, imepi appÈnubhÈvatÈya parittÈ
viyÈti parittÈ, kÈmÈvacaradhammÈnametaÑ adhivacanaÑ.
KilesavikkhambhanasamatthatÈya, vipulaphalatÈya, dÊghasantÈnatÈya ca
mahantabhÈvaÑ gatÈ, mahantehi vÈ uÄÈracchandavÊriyacittapaÒÒehi gatÈ
paÔipannÈtipi mahaggatÈ. PamÈÓakarÈ dhammÈ rÈgÈdayo pamÈÓaÑ nÈma,
ÈrammaÓato vÈ sampayogato vÈ natthi etesaÑ pamÈÓaÑ, pamÈÓassa ca
paÔipakkÈti appamÈÓÈ.
13. ParittÈrammaÓattike parittaÑ ÈrammaÓaÑ etesanti parittÈrammaÓÈ.

Sesapadadvayepi eseva nayo.
14. HÊnattike hÊnÈti lÈmakÈ akusalÈ dhammÈ. HÊnappaÓÊtÈnaÑ majjhe

bhavÈti majjhimÈ, avasesÈ tebh|makÈ dhammÈ. UttamaÔÔhena,
atappakaÔÔhena ca paÓÊtÈ, lokuttarÈ dhammÈ.
15. Micchattattike “hitasukhÈvahÈ me bhavissantÊ”ti evaÑ ÈsÊsitÈpi

tathÈ abhÈvato, “asubhÈdÊsuyeva subhan”ti-ÈdiviparÊtappavattito ca
micchÈsabhÈvÈti micchattÈ, vipÈkadÈne sati khandhabhedÈnantarameva
vipÈkadÈnato niyatÈ, micchattÈ ca te niyatÈ cÈti micchattaniyatÈ.
VuttaviparÊtena atthena sammÈ sabhÈvÈti sammattÈ, sammattÈ ca te niyatÈ
ca anantarameva phaladÈnenÈti2 sammattaniyatÈ. UbhayathÈpi na niyatÈti
aniyatÈ.
16. MaggÈrammaÓattike nibbÈnaÑ maggati gavesati, kilese vÈ mÈrento

gacchatÊti maggo, maggo ÈrammaÓaÑ etesanti maggÈrammaÓÈ.
AÔÔha~gikopi maggo paccayaÔÔhena etesaÑ het|ti maggahetukÈ.
MaggasampayuttÈ vÈ het|, magge vÈ het|ti maggahet|, te etesaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 117 piÔÔhe. 2. PhaladÈnaniyamenÈti (Ka)
het|tipi maggahetukÈ. SammÈdiÔÔhi sayaÑ maggo ceva hetu ca, iti maggo
hetu etesantipi maggahetukÈ. AbhibhavitvÈ pavattanaÔÔhena maggo adhipati
etesanti maggÈdhipatino.
17. Uppannattike uppÈdato paÔÔhÈya yÈva bha~gÈ uddhaÑ pannÈ gatÈ

pavattÈti uppannÈ. Na uppannÈti anuppannÈ. PariniÔÔhitakÈraÓekadesattÈ
avassaÑ uppajjissantÊti uppÈdino.
18. AtÊtattike attano sabhÈvaÑ, uppÈdÈdikkhaÓaÑ vÈ patvÈ atikkantÈni

atÊtÈ. Tadubhayampi na ÈgatÈti anÈgatÈ. TaÑ taÑ kÈraÓaÑ paÔicca
uppannÈti paccuppannÈ.
19. Anantarattike atÊtaÑ ÈrammaÓaÑ etesanti atÊtÈrammaÓÈ.

Sesapadadvayepi eseva nayo.
20. Ajjhattattike “evaÑ pavattamÈnÈ mayaÑ attÈti gahaÓaÑ

gamissÈmÈ”ti iminÈ viya adhippÈyena attÈnaÑ adhikÈraÑ katvÈ pavattÈti
ajjhattÈ. Ajjhattasaddo panÈyaÑ gocarajjhatte niyakajjhatte ajjhattajjhatte
visayajjhatteti cat|su atthesu dissati. “TenÈnanda bhikkhunÈ tasmiÑyeva
puramasmiÑ samÈdhinimitte ajjhattameva cittaÑ saÓÔhapetabbaÑ1
ajjhattarato samÈhito”ti-ÈdÊsu2 hi ayaÑ gocarajjhatte dissati. “AjjhattaÑ
sampasÈdanaÑ3, ajjhattaÑ vÈ dhammesu dhammÈnupassÊ viharatÊ”ti-ÈdÊsu4
niyakajjhatte. “Cha ajjhattikÈni ÈyatanÈnÊ”ti-ÈdÊsu5 ajjhattajjhatte. “AyaÑ
kho panÈnanda vihÈro TathÈgatena abhisambuddho yadidaÑ
sabbanimittÈnaÑ amanasikÈrÈ ajjhattaÑ suÒÒataÑ upasampajja viharatÊ”ti-
ÈdÊsu6 visayajjhatte, issariyaÔÔhÈneti attho. PhalasamÈpatti hi BuddhÈnaÑ
issariyaÔÔhÈnaÑ nÈma. Idha pana niyakajjhatte adhippeto. TasmÈ attano
santÈne pavattÈ pÈÔipuggalikÈ dhammÈ ajjhattÈti veditabbÈ. Tato
bÈhirabh|tÈ7 pana indriyabaddhÈ vÈ anindriyabaddhÈ vÈ bahiddhÈ nÈma.
TatiyapadaÑ tadubhayavasena vuttaÑ.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 154 piÔÔhe. 2. Khu 1. 65 piÔÔhe. 3. DÊ 1. 70; Abhi 1. 44piÔÔhÈdÊsu.
4. DÊ 2. 230 piÔÔhÈsu. 5. Ma 3. 258 piÔÔhe.
6. Ma 3. 153 piÔÔhe. 7. Bahibh|tÈ (SÊ, SyÈ)
21. Anantarattiko teyeva tippakÈrepi dhamme ÈrammaÓaÑ katvÈ

pavattanavasena vutto.
22. Sanidassanattike daÔÔhabbabhÈvasa~khÈtena saha nidassanenÈti

sanidassanÈ, paÔihananabhÈvasa~khÈtena saha paÔighenÈti sappaÔighÈ,
sanidassanÈ ca te sappaÔighÈ cÈti sanidassanasappaÔighÈ. Natthi etesaÑ
daÔÔhabbabhÈvasa~khÈtaÑ nidassananti anidassanÈ, anidassanÈ ca te
vuttanayeneva sappaÔighÈ cÈti anidassanasappaÔighÈ. TatiyapadaÑ
ubhayapaÔikkhepena vuttaÑ. AyaÑ tÈva tikamÈtikÈya
anupubbapadavaÓÓanÈ.
TikamÈtikÈpadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
DukamÈtikÈpadavaÓÓanÈ
1-6. DukamÈtikÈyaÑ pana tikesu anÈgatapadavaÓÓanaÑyeva karissÈma.
Hetugocchake tÈva hetudhammÈti m|laÔÔhena hetusa~khÈtÈ dhammÈ, “het|
dhammÈ”tipi pÈÔho. Na het|ti tesaÑyeva paÔikkhepavacanaÑ. Sampayogato
pavattena saha hetunÈti sahetukÈ. Tatheva pavatto natthi etesaÑ het|ti
ahetukÈ. EkuppÈdÈditÈya hetunÈ sampayuttÈti hetusampayuttÈ. HetunÈ
vippayuttÈti hetuvippayuttÈ. ImesaÑ dvinnampi dukÈnaÑ kiÒcÈpi atthato
nÈnattaÑ natthi, desanÈvilÈsena, pana tathÈ bujjhantÈnaÑ vÈ puggalÈnaÑ
ajjhÈsayavasena vuttÈ. Tato paraÑ paÔhamadukaÑ dutiyatatiyehi saddhiÑ
yojetvÈ tesaÑ “het| na het|”ti-ÈdÊnaÑ1 padÈnaÑ vasena yathÈsambhavato
aparepi tayo dukÈ vuttÈ. Tattha yatheva “het| ceva dhammÈ sahetukÈ cÈ”ti
idampi. YathÈ ca “sahetukÈ ceva dhammÈ na ca het|”ti etaÑ sambhavati,
tathÈ “ahetukÈ ceva dhammÈ na ca het|”ti idampi. Hetusampayuttadukena
saddhiÑ yojanÈyapi eseva nayo.
Tatra yadetaÑ “na hetu dhammÈ sahetukÈpi ahetukÈpÊ”ti siddhe “na
het| kho pana dhammÈ”ti atirittaÑ “kho panÈ”ti padaÑ vuttaÑ, tassa
______________________________________________________________
1. Hetu nahetu-ÈdÊnaÑ (SÊ)
vasena ayaÑ atirekattho sa~gahitoti veditabbo. KathaÑ? Na kevalaÑ

nahetudhammÈva, atha kho aÒÒepi, sahetukÈ-ahetukÈ-iccheva, atha kho
aÒÒathÈpÊti. IdaÑ vuttaÑ hoti, “yatheva hi na het| dhammÈ sahetukÈpi
ahetukÈpi, evaÑ het| dhammÈ sahetukÈpi ahetukÈpi. YathÈ ca na het|
dhammÈ sahetukÈpi ahetukÈpi, evaÑ na het| dhammÈ hetusampayuttÈpi
hetuvippayuttÈpÊ”ti.
7-13. C|Äantaradukesu attano nipphÈdakena saha paccayenÈti

sappaccayÈ. Natthi etesaÑ uppÈde vÈ ÔhitiyaÑ vÈ paccayoti appaccayÈ.
Paccayehi samÈgantvÈ katÈti sa~khatÈ. Na sa~khatÈti asa~khatÈ.
Avinibbhogavasena r|paÑ etesaÑ atthÊti r|pino. TathÈvidhaÑ natthi etesaÑ
r|panti ar|pino. RuppanalakkhaÓaÑ vÈ r|paÑ, taÑ etesaÑ atthÊti r|pino.
Na r|pino ar|pino. LokiyÈ dhammÈti loko vuccati lujjanapalujjanaÔÔhena
vaÔÔaÑ, tasmiÑ pariyÈpannabhÈvena loke niyuttÈti lokiyÈ. Tato uttiÓÓÈti
uttarÈ, loke apariyÈpannabhÈvena lokato uttarÈti lokuttarÈ. Kenaci
viÒÒeyyÈti cakkhuviÒÒÈÓÈdÊsu kenaci ekena cakkhuviÒÒÈÓena vÈ
sotaviÒÒÈÓena vÈ vijÈnitabbÈ. Kenaci na viÒÒeyyÈti teneva cakkhuviÒÒÈÓena
vÈ sotaviÒÒÈÓena vÈ na vijÈnitabbÈ. EvaÑ sante dvinnampi padÈnaÑ
atthanÈnattato duko hoti.
14-19. Œsavagocchake ÈsavantÊti ÈsavÈ, cakkhutopi -pa- manatopi

sandanti, pavattantÊti vuttaÑ hoti. Dhammato yÈva gotrabhuÑ, okÈsato yÈva
bhavaggaÑ savantÊti vÈ ÈsavÈ, ete dhamme etaÒca okÈsaÑ antokaritvÈ
pavattantÊti attho. AntokaraÓattho hi ayaÑ È-kÈro. CirapÈrivÈsiyaÔÔhena
madirÈdayo ÈsavÈ, ÈsavÈ viyÈtipi ÈsavÈ. LokasmiÒhi cirapÈrivÈsikÈ
madirÈdayo ÈsavÈti vuccanti. Yadi ca cirapÈrivÈsiyyaÔÔhena ÈsavÈ, eteyeva
bhavitumarahanti. VuttaÒhetaÑ “purimÈ bhikkhave koÔi na paÒÒÈyati
avijjÈya ‘ito pubbe avijjÈ nÈhosÊ’ti” Èdi1. ŒyataÑ vÈ saÑsÈradukkhaÑ
savanti pasavantÊtipi ÈsavÈ. Tato aÒÒe no ÈsavÈ nÈma. AttÈnaÑ ÈrammaÓaÑ
katvÈ
______________________________________________________________
pavattehi saha ÈsavehÊti sÈsavÈ. EvaÑ pavattamÈnÈ natthi etesaÑ ÈsavÈti

anÈsavÈ. SesaÑ hetugocchake vuttanayena veditabbaÑ. AyaÑ pana viseso,
yathÈ tattha “na het| kho pana dhammÈ sahetukÈpi, ahetukÈpÊ”ti ayaÑ
osÈnaduko paÔhamadukassa dutiyapadaÑ Èdimhi ÔhapetvÈ vutto, evaÑ idha
“no ÈsavÈ kho pana dhammÈ sÈsavÈpi, anÈsavÈpÊ”ti na vutto. KiÒcÈpi na
vutto, atha kho ayaÒca aÒÒo ca bhedo tattha vuttanayeneva veditabbo.
20-25. SaÑyojanagocchake yassa saÑvijjanti, taÑ puggalaÑ vaÔÔasmiÑ

saÑyojenti bandhantÊti saÑyojanÈ. Tato aÒÒe no saÑyojanÈ nÈma.
ŒrammaÓabhÈvaÑ upagantvÈ saÑyojanasambandhanena1 saÑyojanÈnaÑ
hitÈti saÑyojaniyÈ, saÑyojanassa ÈrammaÓapaccayabh|tÈnaÑ etaÑ
adhivacanaÑ. Na saÑyojaniyÈ asaÑyojaniyÈ. SesaÑ hetugocchake
vuttanayeneva yojetabbaÑ.
26-31. Ganthagocchake yassa saÑvijjanti, taÑ cutipaÔisandhivasena

vaÔÔasmiÑ ganthenti ghaÔentÊti ganthÈ. Tato aÒÒe no ganthÈ.
ŒrammaÓakaraÓavasena ganthehi ganthitabbÈti ganthaniyÈ. SesaÑ
hetugocchake vuttanayeneva yojetabbaÑ. YathÈ ca idha, evaÑ ito paresupi
vuttÈvasesaÑ tattha tattha vuttanayeneva veditabbaÑ.
32-37. Oghagocchake yassa saÑvijjanti, taÑ vaÔÔasmiÑyeva ohananti

osÊdÈpentÊti oghÈ. ŒrammaÓaÑ katvÈ atikkamanÊyato oghehi
atikkamitabbÈti oghaniyÈ. OghÈnaÑ ÈrammaÓadhammÈ eva veditabbÈ.
38-43. Yogagocchake vaÔÔasmiÑ yojentÊti yogÈ. YoganiyÈ oghaniyÈ

viya veditabbÈ.
44-49. NÊvaraÓagocchake cittaÑ nÊvaranti pariyonandhantÊti nÊvaraÓÈ.

NÊvaraÓiyÈ saÑyojaniyÈ viya veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. SaÑyojanasaÑvaÉÉhanena (SÊ)
50-54. ParÈmÈsagocchake dhammÈnaÑ yathÈbh|taÑ aniccÈdi-ÈkÈraÑ

atikkamitvÈ niccanti-Èdivasena pavattamÈnÈ parato ÈmasantÊti parÈmÈsÈ.
ParÈmÈsehi ÈrammaÓakaraÓavasena parÈmaÔÔhattÈ parÈmaÔÔhÈ.
55-68. Mahantaradukesu ÈrammaÓaÑ aggahetvÈ appavattito saha

ÈrammaÓenÈti sÈrammaÓÈ. Natthi etesaÑ ÈrammaÓanti anÈrammaÓÈ.
CintanaÔÔhena cittÈ, vicittaÔÔhena vÈ cittÈ. Avippayogavasena cetasi niyuttÈti
cetasikÈ. NirantarabhÈv|pagamanatÈya uppÈdato yÈva bha~gÈ cittena
saÑsaÔÔhÈti cittasaÑsaÔÔhÈ. Ekato vattamÈnÈpi nirantarabhÈvaÑ
anupagamanatÈya cittena visaÑsaÔÔhÈti cattavisaÑsaÔÔhÈ. SamuÔÔhahanti
etenÈti samuÔÔhÈnaÑ, cittaÑ samuÔÔhÈnaÑ etesanti cittasamuÔÔhÈnÈ. Saha
bhavantÊti sahabhuno, cittena sahabhuno cittasahabhuno. AnuparivattantÊti
anuparivattino. KiÑ anuparivattanti? CittaÑ. Cittassa anuparivattino
cittÈnuparivattino. CittasaÑsaÔÔhÈ ca te cittasamuÔÔhÈnÈ cÈti
cittasaÑsaÔÔhasamuÔÔhÈnÈ. CittasaÑsaÔÔhÈ ca te cittasamuÔÔhÈnÈ ca
cittasahabhuno eva cÈti cittasaÑsaÔÔhÈnasahabhuno. CittasaÑsaÔÔhÈ ca te
cittasamuÔÔhÈnÈ ca cittÈnuparivattino eva cÈti
cittasaÑsaÔÔhasamuÔÔhÈnÈnuparivattino. SesÈni sabbapÈdÈni vuttapadÈnaÑ
paÔikkhepavasena veditabbÈni. AjjhattajjhattaÑ sandhÈya ajjhattattike
vuttavasena ajjhattÈva ajjhattikÈ. Tato bahibh|tÈti bÈhirÈ. UpÈdiyanteva
bh|tÈni, na bh|tÈni viya upÈdiyantÊti upÈdÈ. Na upÈdiyantevÈti no-upÈdÈ.
69-74. UpÈdÈnagocchake bhusaÑ ÈdiyantÊti upÈdÈnÈ, daÄhaggÈhaÑ

gaÓhantÊti attho. Tato aÒÒe no-upÈdÈnÈ.
75-82. Kilesagocchake saÑkiliÔÔhattike vuttanayeneva attho veditabbo.
83-100. PiÔÔhidukesu kÈme avacarantÊti kÈmÈvacarÈ. R|pe avacarantÊti

r|pÈvacarÈ. Ar|pe avacarantÊti ar|pÈvacarÈ. Ayamettha sa~khepo, vitthÈro
pana parato Èvi bhavissati. Tebh|makavaÔÔe pariyÈpannÈ antogadhÈti
pariyÈpannÈ. TasmiÑ na pariyÈpannÈti apariyÈpannÈ. VaÔÔam|laÑ
chindantÈ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ vaÔÔato niyyantÊti niyyÈnikÈ.
IminÈ lakkhaÓena na niyyantÊti aniyyÈnikÈ. CutiyÈ vÈ attano vÈ pavattiyÈ

anantaraÑ phaladÈne niyatattÈ niyatÈ. TathÈ aniyatattÈ aniyatÈ. AÒÒe
dhamme uttaranti pajahantÊti uttarÈ, attÈnaÑ uttarituÑ samatthehi saha
uttarehÊti sa-uttarÈ. Natthi etesaÑ uttarÈti anuttarÈ. RaÓanti etehÊti raÓÈ, yehi
abhibh|tÈ sattÈ nÈnappakÈrena kandanti paridevanti, tesaÑ rÈgÈdÊnaÑ etaÑ
adhivacanaÑ. Sampayogavasena pahÈnekaÔÔhatÈvasena ca saha raÓehÊti
saraÓÈ. TenÈkÈrena natthi etesaÑ raÓÈti araÓÈ.
SuttantikadukamÈtikÈpadavaÓÓanÈ
101-108. Suttantikadukesu sampayogavasena vijjaÑ bhajantÊti

vijjÈbhÈgino, vijjÈbhÈge vijjÈkoÔÔhÈse vattantÊtipi vijjÈbhÈgino. Tattha
vipassanÈÒÈÓaÑ manomayiddhi cha abhiÒÒÈti aÔÔha vijjÈ. Purimena atthena
tÈhi sampayuttadhammÈpi vÈjjÈbhÈgino, pacchimena atthena tÈsu yÈ kÈci
ekÈ vijjÈ vijjÈ1. SesÈ vijjÈbhÈginoti evaÑ vijjÈpi vijjÈya
sampayuttadhammÈpi vijjÈbhÈginotveva veditabbÈ. Idha pana
sampayuttadhammÈva adhippetÈ. Sampayogavaseneva avijjaÑ bhajantÊti
avijjÈbhÈgino, avijjÈbhÈge avijjÈkoÔÔhÈse vattantÊtipi avijjÈbhÈgino. Tattha
dukkhapaÔicchÈdakaÑ tamo samudayÈdipaÔicchÈdakanti catasso avijjÈ.
Purimanayeneva tÈhi sampayuttadhammÈpi avijjÈbhÈgino. TÈsu2 yÈ kÈci ekÈ
avijjÈ avijjÈ, sesÈ avijjÈbhÈginoti evaÑ avijjÈpi avijjÈya
sampayuttadhammÈpi avijjÈbhÈginotveva veditabbÈ. Idha pana
sampayuttadhammÈva adhippetÈ.
Puna anajjhottharaÓabhÈvena kilesandhakÈraÑ viddhaÑsetuÑ

asamatthatÈya vijju upamÈ etesanti vijj|pamÈ. NissesaÑ
viddhaÑsanasamatthatÈya vajiraÑ upamÈ etesanti vajir|pamÈ. BÈlesu
ÔhitattÈ yattha ÔhitÈ tadupacÈrena bÈlÈ. PaÓÉitesu ÔhitattÈ paÓÉitÈ. BÈlakarattÈ
vÈ bÈlÈ. PaÓÉitakarattÈ paÓÉitÈ. KaÓhÈti kÈÄakÈ, cittassa
apabhassarabhÈvakaraÓÈ. SukkÈti
______________________________________________________________
1. EkÈ vijjÈ (Ka) 2. Pacchimena atthena tÈsu (SÊ)
odÈtÈ, cittassa pabhassarabhÈvakaraÓÈ. KaÓhÈbhijÈtihetuto vÈ kaÓhÈ.

SukkÈbhijÈtihetuto sukkÈ. Idha ceva samparÈye ca tapentÊti1 tapanÊyÈ. Na
tapanÊyÈ atapanÊyÈ.
AdhivacanadukÈdayo tayo atthato ninnÈnÈkaraÓÈ, byaÒjanamevettha
nÈnaÑ. SirivaÉÉhako dhanavaÉÉhakoti-Èdayo hi vacanamattameva
adhikÈraÑ katvÈ pavattÈ adhivacanÈ nÈma, adhivacanÈnaÑ pathÈ
adhivacanapathÈ. “Abhisa~kharontÊti kho bhikkhave tasmÈ sa~khÈrÈ”ti2
evaÑ niddhÈretvÈ sahetukaÑ katvÈ vuccamÈnÈ abhilÈpÈ nirutti nÈma.
NiruttÊnaÑ pathÈ niruttipathÈ. “Takko vitakko, sa~kappo”ti3 evaÑ tena tena
pakÈrena ÒÈpanato paÒÒatti nÈma, paÒÒattÊnaÑ pathÈ paÒÒattipathÈ. Ettha ca
ekaÑ dukaÑ vatvÈpi itaresaÑ vacane payojanaÑ Hetugocchake
vuttanayeneva veditabbaÑ.
109-118. NÈmar|paduke nÈmakaraÓaÔÔhena, namanaÔÔhena,

nÈmanaÔÔhena ca nÈmaÑ. RuppanaÔÔhena r|paÑ. Ayamettha sa~khepo,
vitthÈro pana nikkhepakaÓÉe4 Èvi bhavissati. AvijjÈti dukkhÈdÊsu aÒÒÈÓaÑ.
BhavataÓhÈti bhavapatthanÈ. BhavadiÔÔhÊti bhavo vuccati sassataÑ,
sassatavasena uppajjanadiÔÔhi. “Sassato attÈ ca loko cÈ”ti pavattÈ diÔÔhi
sassatadiÔÔhi. “UcchijjissatÊ”ti pavattÈ diÔÔhi ucchedadiÔÔhi. “AntavÈ”ti
pavattÈ diÔÔhi antavÈdiÔÔhi. “AnantavÈ”ti pavattÈ diÔÔhi anantavÈdiÔÔhi.
PubbantaÑ anugatÈ diÔÔhi pubbantÈnudiÔÔhi. AparantaÑ anugatÈ diÔÔhi
aparantÈnudiÔÔhi. Ahirikanti “yaÑ na hiriyati hiriyitabbenÈ”ti5 evaÑ
vitthÈrito nillajjatÈ. Anottappanti “yaÑ na ottappati ottappitabbenÈ”ti5 evaÑ
vitthÈrito abhÈyanaka-ÈkÈro. HiriyanÈ hirÊ. OttappanÈ6 ottappaÑ.
DovacassatÈdÊsu dukkhaÑ vaco etasmiÑ vippaÔik|lagÈhimhi
vipaccanÊkasÈte anÈdare puggaleti dubbaco, tassa kammaÑ dovacassaÑ,
tassa bhÈvo dovacassatÈ. PÈpÈ assaddhÈdayo puggalÈ etassa mittÈti
pÈpamitto, tassa bhÈvo pÈpamittatÈ. SovacassatÈ ca kalyÈÓamittatÈ ca
vuttapaÔipakkhanayena veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. TapantÊti (SyÈ) 2. SaÑ 2. 72 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 18 piÔÔhÈdÊsu.
4. Upari 421 piÔÔhe. 5. Abhi 1. 94 piÔÔhe. 6. OttapanÈ (SÊ)
119-123. “PaÒcapi ÈpattikkhandhÈ Èpattiyo, sattapi ÈpattikkhandhÈ

Èpattiyo”ti1 evaÑ vuttÈsu ÈpattÊsu kusalÈbhÈvo ÈpattikusalatÈ. TÈhi ÈpattÊhi
vuÔÔhÈne kusalabhÈvo ÈpattivuÔÔhÈnakusalatÈ. SamÈpattÊsu kusalabhÈvo
samÈpattikusalatÈ, samÈpattÊnaÑ appanÈparicchedapaÒÒÈyetaÑ
adhivacanaÑ. SamÈpattÊti vuÔÔhÈne kusalabhÈvo samÈpattivuÔÔhÈnakusalatÈ.
AÔÔhÈrasasu dhÈt|su kusalabhÈvo dhÈtukusalatÈ. TÈsaÑyeva dhÈt|naÑ
manasikÈre kusalabhÈvo manasikÈrakusalatÈ. CakkhÈyatanÈdÊsu
kusalabhÈvo ÈyatanakusalatÈ. DvÈdasa~ge paÔiccasamuppÈde kusalabhÈvo
paÔiccasamuppÈdakusalatÈ. TasmiÑ tasmiÑ ÔhÈne kusalabhÈvo
ÔhÈnakusalatÈ, ÔhÈnanti kÈraÓaÑ vuccati. TasmiÒhi tadÈyattavuttitÈya
phalaÑ tiÔÔhati nÈma, tasmÈ “ÔhÈnan”ti vuttaÑ. AÔÔhÈne kusalabhÈvo
aÔÔhÈnakusalatÈ.
124-134. UjubhÈvo ajjavo. MudubhÈvo maddavo. AdhivÈsanasa~khÈto

khamanabhÈvo khanti. Suratassa bhÈvo soraccaÑ.
SammodakamudubhÈvasa~khÈto sakhilabhÈvo sÈkhalyaÑ. YathÈ parehi
saddhiÑ attano chiddaÑ na hoti, evaÑ dhammÈmisehi paÔisantharaÓaÑ
paÔisanthÈro2. IndriyasaÑvarabhedasa~khÈto manacchaÔÔhesu indriyesu
aguttadvÈrabhÈvo indriyesu aguttadvÈratÈ. PaÔiggahaÓaparibhogavasena
bhojane mattaÑ ajÈnanabhÈvo bhojane amattaÒÒutÈ. Anantaraduko
vuttapaÔipakkhanayena veditabbo. SativippavÈsasa~khÈto muÔÔhassatibhÈvo
muÔÔhassaccaÑ. AsampajÈnabhÈvo asampajaÒÒaÑ. SaratÊti sati.
SampajÈnÈtÊti sampajaÒÒaÑ. AppaÔisa~khÈne akampanaÔÔhena
paÔisa~khÈnasa~khÈtaÑ balaÑ paÔisa~khÈnabalaÑ. VÊriyasÊsena satta
bojjha~ge bhÈventassa uppannaÑ balaÑ bhÈvanÈbalaÑ. PaccanÊkadhamme
sametÊti samatho. AniccÈdivasena vividhena ÈkÈrena passatÊti vipassanÈ.
Samathova taÑ ÈkÈraÑ gahetvÈ puna pavattetabbassa samathassa
nimittavasena samathanimittaÑ. PaggÈhanimittepi eseva nayo.
Sampayuttadhamme paggaÓhÈtÊti paggÈho. Na vikkhipatÊti avikkhepo.
135-142. SÊlavinÈsikÈ asaÑvarasa~khÈtÈ sÊlassa vipatti sÊlavipatti.

SammÈdiÔÔhivinÈsikÈ micchÈdiÔÔhisa~khÈtÈ diÔÔhiyÈ vipatti diÔÔhivipatti.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 258 piÔÔhe. 2. PaÔisandharaÓaÑ paÔisandhÈro (Ka)
soraccameva sÊlassa sampÈdanato sÊlaparip|raÓato sÊlassa sampadÈti

sÊlasampadÈ. DiÔÔhipÈrip|ribh|taÑ ÒÈÓaÑ diÔÔhiyÈ sampadÈti diÔÔhisampadÈ.
VisuddhibhÈvaÑ sampattÈ sÊlasa~khÈtÈ sÊlassa visuddhi sÊlavisuddhi.
NibbÈnasa~khÈtaÑ visuddhiÑ pÈpetuÑ samatthÈ dassanasa~khÈtÈ diÔÔhiyÈ
visuddhi diÔÔhivisuddhi. DiÔÔhivisuddhi kho pana yathÈdiÔÔhissa ca
padhÈnanti kammassakataÒÒÈÓÈdisa~khÈtÈ diÔÔhivisuddhi ceva yathÈdiÔÔhissa
ca anur|padiÔÔhissa kalyÈÓadiÔÔhissa taÑsampayuttameva padhÈnaÑ.
SaÑvegoti jÈti-ÈdÊni paÔicca uppannabhayasa~khÈtaÑ saÑvijjanaÑ1.
SaÑvejaniyaÔÔhÈnanti saÑvegajanakaÑ jÈti-ÈdikÈraÓaÑ. SaÑviggassa ca
yonisopadhÈnanti evaÑ saÑvegajÈtassa upÈyapadhÈnaÑ. AsantuÔÔhitÈ ca
kusalesu dhammes|ti kusaladhammap|raÓe asantuÔÔhibhÈvo. AppaÔi vÈnitÈ
ca padhÈnasminti arahattaÑ apatvÈ padhÈnasmiÑ anivattanatÈ
anosakkanatÈ. VijÈnanato vijjÈ. Vimuccanato vumutti. Khaye ÒÈÓanti
kilesakkhayakare ariyamagge ÒÈÓaÑ. AnuppÈde ÒÈÓanti paÔisandhivasena
anuppÈdabh|te taÑtaÑmaggavajjhakilesÈnaÑ anuppÈdapariyosÈne uppanne
ariyaphale ÒÈÓaÑ. AyaÑ mÈtikÈya anupubbapadavaÓÓanÈ.
DukamÈtikÈpadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. SaÑvejanaÑ (SyÈ, Ka)
KÈmÈvacarakusalapadabhÈjanÊya
1. IdÈni yathÈni nikkhittÈya mÈtikÈya sa~gahite dhamme pabhedato

dassetuÑ “katame dhammÈ kusalÈ”ti idaÑ padabhÈjanÊyaÑ ÈraddhaÑ.
Tattha yadetaÑ “yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ
hotÊ”ti paÔhamaÑ kÈmÈvacarakusalaÑ dassitaÑ, tassa tÈva niddese
dhammavavatthÈnavÈro sa~gahavÈro suÒÒatavÈroti tayo mahÈvÈrÈ honti.
Tesu dhammavavatthÈnavÈro uddesaniddesavasena dvidhÈ Ôhito, tesu
uddesavÈrassa pucchÈ samayaniddeso dhammuddeso appanÈti cattÈro
paricchedÈ. Tesu katame dhammÈ kusalÈti ayaÑ pucchÈ nÈma. YasmiÑ
samaye kÈmÈvacaraÑ -pa-. TasmiÑ samayeti ayaÑ samayaniddeso nÈma.
Phasso hoti -pa- avikkhepo hotÊti ayaÑ dhammuddeso nÈma. Ye vÈ pana
tasmiÑ samaye aÒÒepi atthi paÔiccasamuppannÈ ar|pino dhammÈ, ime
dhammÈ kusalÈti ayaÑ appanÈ nÈma.
EvaÑ cat|hi paricchedehi Ôhitassa uddesavÈrassa yvÈyaÑ paÔhamo

pucchÈparicchedo. Tattha “katame dhammÈ kusalÈ”ti ayaÑ
kathetukamyatÈpucchÈ.
PaÒcavidhÈ hi pucchÈ adiÔÔhajotanÈpucchÈ diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ
vimaticchedanÈpucchÈ anumatipucchÈ kathetukamyatÈpucchÈti. TÈsaÑ idaÑ
nÈnatthaÑ–
1KatamÈ adiÔÔhajotanÈpucchÈ? PakatiyÈ lakkhaÓaÑ aÒÒÈtaÑ hoti
adiÔÔhaÑ atulitaÑ atÊritaÑ avibh|taÑ avibhÈvitaÑ, tassa ÒÈÓÈya dassanÈya

tulanÈya tÊraÓÈya vibh|tatthÈya vibhÈvanatthÈya paÒhaÑ pucchati. AyaÑ
adiÔÔhajotanÈpucchÈ.
KatÈmÈ diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ? PakatiyÈ lakkhaÓaÑ ÒÈtaÑ hoti

diÔÔhaÑ tulitaÑ tÊritaÑ vibh|taÑ vibhÈvitaÑ, so aÒÒehi paÓÉitehi saddhiÑ
saÑsandanatthÈya paÒhaÑ pucchati. AyaÑ diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 7. 263; Khu 8. 50 piÔÔhÈdisu.
2. Vibh|tÈya (SÊ, SyÈ, Ka) Khu 8. 50 C|Äaniddesena saÑsanditabbaÑ.
KatamÈ vimaticchedanÈpuccÈ? PakatiyÈ saÑsayapakkhando1 hoti

vimatipakkhando dveÄhakajÈto “evaÑ nu kho, nanu kho, kiÑ nu kho,
kathaÑ nu kho”ti, so vimaticchedanatthÈya paÒhaÑ pucchati. AyaÑ
vimaticchedanÈpucchÈ.
KatamÈ anumatipucchÈ? BhagavÈ bhikkh|naÑ anumatiyÈ paÓhaÑ
pucchati “taÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave r|paÑ niccaÑ vÈ aniccaÑvÈ”ti.
AniccaÑ bhante. YaÑ panÈniccaÑ, dukkhaÑ vÈ taÑ sukhaÑ vÈti. DukkhaÑ
bhante. YaÑ panÈniccaÑ dukkhaÑ vipariÓÈmadhammaÑ, lallaÑ nu taÑ
samanupassituÑ “etaÑ mama, esohamasmi, eso me attÈ”ti. NohetaÑ
bhanteti2. AyaÑ anumatipucchÈ.
KatamÈ kathetukamyatÈpucchÈ? BhagavÈ bhikkh|naÑ
kathetukamyatÈya paÒhaÑ pucchati “cattÈrome bhikkhave satipaÔÔhÈnÈ.
Katame cattÈro”ti3. AyaÑ kathetukamyatÈpucchÈti.
Tattha BuddhÈnaÑ purimÈ tisso pucchÈ natthi, kasmÈ? BuddhÈnaÒhi
tÊsu addhÈsu kiÒci sa~khataÑ addhÈvimuttaÑ vÈ asa~khataÑ adiÔÔhaÑ
anaÒÒÈtaÑ ajotitaÑ atulitaÑ atÊritaÑ avibh|taÑ avibhÈvitaÑ nÈma natthi,
tena tesaÑ adiÔÔhajotanÈpucchÈ natthi. YaÑ pana BhagavatÈ attano ÒÈÓena
paÔividdhaÑ, tassa aÒÒena samaÓena vÈ brÈhmaÓena vÈ devena vÈ mÈrena
vÈ brahmunÈ vÈ saddhiÑ saÑsandanakiccaÑ natthi, tenassa
diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ natthi. YasmÈ panesa akathaÑkathÊ tiÓÓavicikicco
sabbadhammesu vihatasaÑsayo, tenassa vimaticchedanÈpucchÈ natthi. ItarÈ
pana dve pucchÈ Bhagavato atthi. TÈsu ayaÑ “kathetukamyatÈpucchÈ”ti
veditabbÈ.
Tattha “katame”tipadena niddisitabbadhamme pucchati, “dhammÈ
kusalÈ”ti hi vacanamattena “kiÑ katÈ, kiÑ vÈ karontÊ”ti na sakkÈ ÒÈtuÑ.
“Katame”ti vutte pana tesaÑ puÔÔhabhÈvo paÒÒÈyati, tena vuttaÑ
“katametipadena niddisitabbadhamme pucchatÊ”ti. “DhammÈ
kusalo”tipadadvayena pucchÈya puÔÔhadhamme dasseti, tesaÑ attho heÔÔhÈ
pakÈsitova.
KasmÈ panettha mÈtikÈyaÑ viya “kusalÈ dhammÈ”ti avatvÈ “dhammÈ
kusalÈ”ti padÈnukkamo katoti. Pabhedato dhammÈnaÑ desanaÑ dÊpetvÈ
pabhedavantadassanatthaÑ. ImasmiÒhi abhidhamme dhammÈva desetabbÈ,
te ca kusalÈdÊhi pabhedehi anekappabhedÈ, tasmÈ dhammÈyeva idha
______________________________________________________________
1. SaÑsayapakkhanto (SÊ, SyÈ) 2. SaÑ 2. 73; Vi 3. 19 piÔÔhedÊsu.
3. DÊ 2. 230 piÔÔhÈdÊsu.
desetabbÈ. NÈyaÑ vohÈradesanÈ, te ca anekappabhedato desetabbÈ, na

dhammamattato. Pabhedato hi desanÈ
ghanavinibbhogapaÔisambhidÈÒÈÓÈvahÈ hotÊti “kusalÈ dhammÈ”ti evaÑ
pabhedato dhammÈnaÑ desanaÑ dÊpetvÈ idÈni ye tena pabhedena desetabbÈ
dhammÈ, te dassetuÑ ayaÑ “katame dhammÈ kusalÈ”ti padÈnukkamo katoti
veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamÈno yujjati,
suviÒÒeyyo ca hotÊti.
IdÈni yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittanti ettha–
Samaye niddisi cittaÑ, cittena samayaÑ Muni.
NiyametvÈna dÊpetuÑ, dhamme tattha pabhedato.
“YasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittan”ti hi niddisanto
BhagavÈ samaye cittaÑ niddisi. KiÑ kÈraÓÈ? Tena samayaniyamitena
cittena pariyosÈne “tasmiÑ samaye”ti evaÑ samayaÑ niyametvÈna atha
vijjamÈnepi samayanÈnatte yasmiÑ samaye cittaÑ, tasmiÑ yeva samaye
phasso hoti vedanÈ hotÊti evaÑ tasmiÑ cittaniyamite samaye ete
santatisam|hakiccÈrammaÓaghanavasena duranubodhappabhede
phassavedanÈdayo dhamme bodhetunti attho.
IdÈni yasmiÑ samayeti-ÈdÊsu ayamanupubbapadavaÓÓanÈ–yasminti
aniyamato bhummaniddeso. Samayeti aniyamaniddiÔÔhaparidÊpanaÑ.
EttÈvatÈ aniyamato samayo niddiÔÔho hoti. Tattha samayasaddo–
SamavÈye khaÓe kÈle, sam|he hetu diÔÔhisu.
PaÔilÈbhe pahÈne ca, paÔivedhe ca dissati.
TathÈ hissa “appeva nÈma svepi upasa~kameyyÈma kÈlaÒca samayaÒca
upÈdÈyÈ”ti1 evamÈdÊsu samavÈyo attho. “Ekova kho bhikkhave khaÓo ca
samayo ca brahmacariyavÈsÈyÈ”ti-ÈdÊsu2 khaÓo. “UÓhasamayo
pariÄÈhasamayo”ti-ÈdÊsu3 kÈlo. “MahÈsamayo pavanasmin”ti-ÈdÊsu4
sam|ho. “Samayopi kho te BhaddÈli appaÔividdho
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 188 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 61 piÔÔhe.
3. Vi 2. 155 piÔÔhe. 4. DÊ 2. 201 piÔÔhe.
ahosi, BhagavÈ kho SÈvatthiyaÑ viharati, BhagavÈpi maÑ jÈnissati

‘BhaddÈli nÈma bhikkhu SatthusÈsane sikkhÈya aparip|rakÈrÊ’ti. Ayampi
kho te BhaddÈli samayo appaÔividdho ahosÊ”ti-ÈdÊsu1 hetu. “Tena kho pana
samayena uggÈhamÈno paribbÈjako samaÓamuÓÉikÈputto2
samayappavÈdake TindukÈcÊre ekasÈlake MallikÈya ÈrÈme paÔivasatÊ”ti-
ÈdÊsu3 diÔÔhi.
“DiÔÔhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparÈyiko.
AtthÈbhisamayÈ dhÊro, paÓÉitoti pavuccatÊ”ti–
ŒdÊsu4 paÔilÈbho. “SammÈ mÈnÈbhisamayÈ antamakÈsi dukkhassÈ”ti-
ÈdÊsu5 pahÈnaÑ. “Dukkhassa pÊÄanaÔÔho sa~khataÔÔho santÈpaÔÔho
vipariÓÈmaÔÔho abhisamayaÔÔho”ti-ÈdÊsu6 paÔivedho. Evamanekesu
samayesu–
SamavÈyo khaÓo kÈlo, sam|ho hetuyeva ca.
Ete paÒcapi viÒÒeyyÈ, samayÈ idha viÒÒunÈ.
“YasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalan”ti imasmiÒhi kusalÈdhikÈre
tesu navasu samayesu ete samavÈyÈdayo paÒca samayÈ paÓÉitena veditabbÈ.
Tesu paccayasÈmaggÊ, samavÈyo, khaÓo pana.
Ekova navamo Òeyyo, cakkÈni caturopi vÈ.
YÈ hi esÈ sÈdhÈraÓaphalanipphÈdakattena saÓÔhitÈ paccayÈnaÑ
sÈmaggÊ, sÈ idha “samavÈyo”ti ÒÈtabbÈ. “Ekova kho bhikkhave khaÓo ca
samayo ca brahmacariyavÈsÈyÈ”ti7 evaÑ vutto pana navamova khaÓo “eko
khaÓo”ti veditabbo. YÈni vÈ panetÈni “cattÈrimÈni bhikkhave cakkÈni, yehi
samannÈgatÈnaÑ devamanussÈnaÑ catucakkaÑ vattatÊ”ti ettha
patir|padesavÈso, sappuris|panissayo, attasammÈpaÓidhi, pubbe ca
katapuÒÒatÈti8 cattÈri cakkÈni vuttÈni,
______________________________________________________________
1. Ma 2. 102 piÔÔhe. 2. SamaÓamaÓÉikÈputto (SÊ)
3. Ma 2. 214 piÔÔhe. 4. SaÑ 1. 90 piÔÔhe.
5. Ma 1. 15 piÔÔhe. 6. Khu 9. 293 PaÔisambhidÈmagge.
7. AÑ 3. 61 piÔÔhe. 8. AÑ 1. 341 piÔÔhe.
etÈni vÈ1 ekajjhaÑ katvÈ okÈsaÔÔhena “khaÓo”ti veditabbÈni2. TÈni hi

kusaluppattiyÈ okÈsabh|tÈni.
EvaÑ samavÈyaÒca khaÓaÒca ÒatvÈ itaresu–
TaÑ taÑ upÈdÈya paÒÒatto, kÈlo vohÈramattako.
PuÒjo phassÈdidhammÈnaÑ, sam|hoti vibhÈvito.
“CittakÈlo r|pakÈlo”ti-ÈdinÈ hi nayena dhamme vÈ “atÊto anÈgato”ti-
ÈdinÈ nayena dhammavuttiÑ vÈ “bÊjakÈlo a~kurakÈlo”ti-ÈdinÈ nayena
dhammapaÔipÈÔiÑ vÈ “uppÈdakÈlo jarÈkÈlo”ti-ÈdinÈ nayena
dhammalakkhaÓaÑ vÈ “vediyanakÈlo saÒjÈnanakÈlo”ti-ÈdinÈ nayena
dhammakiccaÑ vÈ “nhÈnakÈlo3 pÈnakÈlo”ti-ÈdinÈ nayena sattakiccaÑ vÈ
“gamanakÈlo ÔhÈnakÈlo”ti-ÈdinÈ nayena iriyÈpathaÑ vÈ “pubbaÓho sÈyanho
divÈ rattÊ”ti-ÈdinÈ nayena candimas|riyÈdiparivattanaÑ vÈ “aÉÉhamÈso
mÈso”ti-ÈdinÈ nayena ahorattÈdisa~khÈtaÑ kÈlasaÒcayaÑ vÈti evaÑ taÑ taÑ
upÈdÈya paÒÒatto kÈlo nÈma. So panesa sabhÈvato avijjamÈnattÈ
paÒÒattimattako evÈti veditabbo. Yo panesa phassavedanÈdÊnaÑ
dhammÈnaÑ puÒjo, so idha “sam|ho”ti vibhÈvito. EvaÑ kÈlasam|hepi
ÒatvÈ itaro pana–
Het|ti paccayovettha, tassa dvÈravasena vÈ.
AnekabhÈvo viÒÒeyyo, paccayÈnaÑ vasena vÈ.
Ettha hi paccayova hetu nÈma. Tassa dvÈrÈnaÑ vÈ paccayÈnaÑ vÈ
vasena anekabhÈvo veditabbo. KathaÑ? CakkhudvÈrÈdÊsu hi
uppajjamÈnÈnaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ cakkhur|pa-ÈlokamanasikÈrÈdayo
paccayÈ. MÈhÈpakaraÓe ca “hetupaccayo ÈrammaÓapaccayo”ti-ÈdinÈ nayena
catuvÊsati paccayÈ vuttÈ, tesu ÔhapetvÈ vipÈkapaccayaÒca
pacchÈjÈtapaccayaÒca sesÈ kusaladhammÈnaÑ paccayÈ hontiyeva. Te
sabbepi idha het|ti adhippetÈ. Evamassa iminÈ dvÈravasena vÈ
paccayavasena vÈ anekabhÈvo
______________________________________________________________
1. TÈni vÈ pana (SÊ), tÈni vÈ (SyÈ), tÈni (?) 2. Veditabbo (SÊ) 3. NahÈnakÈlo (SÊ, SyÈ)
veditabbo. Evamete samavÈyÈdayo paÒca atthÈ idha samayasaddena

pariggahitÈti veditabbÈ.
KasmÈ pana etesu yaÑkiÒci ekaÑ apariggahetvÈ sabbesaÑ pariggaho
katoti? Tena tena tassa tassa atthavisesassa dÊpanato. Etesu hi
samavÈyasa~khÈto samayo anekahetuto vuttiÑ dÊpeti. Tena ekakÈraÓavÈdo
paÔisedhito hoti. SamavÈyo ca nÈma sÈdhÈraÓaphalanipphÈdane
aÒÒamaÒÒÈpekkho hoti. TasmÈ “eko kattÈ nÈma natthÊ”ti imampi atthaÑ
dÊpeti, sabhÈvena hi kÈraÓe sati kÈraÓantarÈpekkhÈ ayuttÈti. EvaÑ ekassa
kassaci kÈrakassa abhÈvadÊpanena “sayaÑkataÑ sukhadukkhan”ti-Èdi
paÔisedhitaÑ hoti.
Tattha siyÈ “yaÑ vuttaÑ ‘anekahetuto vuttaÑ dÊpetÊ’ti, taÑ na yuttaÑ.
KiÑ kÈraÓÈ? AsÈmaggiyaÑ ahet|naÑ sÈmaggiyampi ahetubhÈvÈpattito, na
hi ekasmiÑ andhe daÔÔhuÑ asakkonte andhasataÑ passatÊ”ti. No na yuttaÑ.
SÈdhÈraÓaphalanipphÈdakattena1 hi ÔhitabhÈvo sÈmaggÊ, na anekesaÑ
samodhÈnamattaÑ, na ca andhÈnaÑ dassanaÑ nÈma sÈdhÈraÓaphalaÑ.
KasmÈ, andhasate satipi tassa abhÈvato. CakkhÈdÊnaÑ pana taÑ
sÈdhÈraÓaphalaÑ, tesaÑ bhÈve bhÈvato. AsÈmaggiyaÑ ahet|nampi ca
sÈmaggiyaÑ hetubhÈvo siddo. SvÈyaÑ asÈmaggiyaÑ phalÈbhÈvena,
sÈmaggiyaÒcassa bhÈvena veditabbo, cakkhÈdÊnaÒhi vekalle
cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ abhÈvo, avekalle ca bhÈvo paccakkhasiddho lokassÈti.
AyaÑ tÈva samavÈyasa~khÈtena samayena attho dÊpito.
Yo panesa aÔÔhahi akkhaÓehi parivajjito navamo khaÓo,
patir|padesavÈsÈdiko ca catucakkasa~khÈto okÈsaÔÔhena khaÓo vutto, so
manussattabuddhuppÈdasaddhammaÔÔhiti-ÈdikaÑ2 khaÓasÈmaggiÑ vinÈ
natthi, manussattÈdÊnaÒca kÈÓakacchapopamÈdÊhi3 dullabhabhÈvo. Iti
khaÓassa dullabhattÈ suÔÔhutaraÑ khaÓÈyattaÑ lokuttaradhammÈnaÑ
upakÈrabh|taÑ kusalaÑ
______________________________________________________________
1. SÈdhÈraÓaphalanipphÈdakaÔÔhena (Ka)
2. ManussattabuddhuppÈdasammÈdiÔÔhi-ÈdikaÑ (SÊ),
manussattabuddhuppÈdasaddhammasavanasammÈdiÔÔhi-ÈdikaÑ (SyÈ)
dullabhameva. Evametesu khaÓasa~khÈto samayo kusaluppattiyÈ

dullabhabhÈvaÑ dÊpeti. EvaÑ dÊpentena anena adhigatakhaÓÈnaÑ
khaÓÈyattasseva tassa kusalassa ananuÔÔhÈnena moghakhaÓaÑ kurumÈnÈnaÑ
pamÈdavihÈro paÔisedhito hoti. AyaÑ khaÓasa~khÈtena samayena attho
dÊpito.
Yo panetassa kusalacittassa pavattikÈlo nÈma hoti, so atiparitto, sÈ

cassa atiparittatÈ “yathÈ ca bhikkhave tassa purisassa javo, yathÈ ca
candimas|riyÈnaÑ javo, yathÈ ca yÈ devatÈ candimas|riyÈnaÑ purato
dhÈvanti, tÈsaÑ devatÈnaÑ javo, tato sÊghataraÑ Èyusa~khÈrÈ khÊyantÊ”ti1
imassa suttassa AÔÔhakathÈvasena veditabbÈ. Tatra hi so r|pajÊvitindriyassa
tÈva parittako kÈlo vutto. YÈva paÔuppannaÑ2 r|paÑ tiÔÔhati, tÈva soÄasa
cittÈni uppajjitvÈ bhijjanti. Iti tesaÑ kÈlaparittatÈya upamÈpi natthi.
TenevÈha “yÈvaÒcidaÑ bhikkhave upamÈpi na sukarÈ, yÈva lahuparivattaÑ
cittan”ti3. Evametesu kÈlasa~khÈto samayo kusalacittappavattikÈlassa
atiparittataÑ dÊpeti. EvaÑ dÊpentena cÈnena atiparittakÈlatÈya
vijjulatobhÈsena4 muttÈvuÓanaÑ viya duppaÔivijjhamidaÑ cittaÑ, tasmÈ
etassa paÔivedhe mahÈ-ussÈho ca Èdaro ca kattabboti ovÈdo vinno hoti.
AyaÑ kÈlasa~khÈtena samayena attho dÊpito.
Sam|hasa~khÈto pana samayo anekesaÑ sahuppattiÑ dÊpeti.

PhassÈdÊnaÒhi dhammÈnaÑ puÒjo “sam|ho”ti vutto. TasmiÒca
uppajjamÈnaÑ cittaÑ saha tehi dhammehi uppajjatÊti anekesaÑ sahuppatti
dÊpitÈ. EvaÑ dÊpentena cÈnena ekasseva dhammassa uppatti paÔisedhitÈ hoti,
ayaÑ sam|hasa~khÈtena samayena attho dÊpito.
Hetusa~khÈto pana samayo parÈyattavuttitaÑ dÊpeti. “YasmiÑ

samaye”ti hi padassa yasmÈ “yasmiÑ hetumhi sati uppannaÑ hotÊ”ti
ayamattho, tasmÈ hetumhi sati pavattito parÈyattavuttitÈ dÊpitÈ.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 465piÔÔhe. 2. PaccuppannaÑ (SyÈ), panuppannaÑ (SÊ)
3. AÑ 1. 9 piÔÔhe. 4. VijjutobhÈsena (SÊ, SyÈ)
EvaÑ dÊpentena cÈnena dhammÈnaÑ savasavattitÈbhimÈno paÔisedhito hoti,

ayaÑ hetusa~khÈtena samayena attho dÊpito.
Tattha yasmiÑ samayeti kÈlasa~khÈtassa samayassa vasena yasmiÑ
kÈleti attho, sam|hasa~khÈtassa yasmiÑ sam|heti,
khaÓasamavÈyahetusa~khÈtÈnaÑ yasmiÑ khaÓe sati, yÈya sÈmaggiyÈ sati,
yamhi hetumhi sati kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hoti, tasmiÑ
yeva sati phassÈdayopÊti ayamattho veditabbo. AdhikaraÓaÒhi kÈlasa~khÈto
sam|hasa~khÈto ca samayo tattha vuttadhammÈnanti adhikaraÓavasenettha
bhummaÑ, khaÓasamavÈyahetusa~khÈtassa ca samayassa bhÈvena tesaÑ
bhÈvo lakkhÊyatÊti bhÈvenabhÈvalakkhaÓavasenettha bhummaÑ.
KÈmÈvacaranti “katame dhammÈ kÈmÈvacarÈ, heÔÔhato AvÊcinirayaÑ,
uparito ParanimmitavasavattiÑ pariyantaÑ katvÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttesu
kÈmÈvacaradhammesu pariyÈpannaÑ. TatrÈyaÑ vacanattho–uddÈnato dve
kÈmÈ vatthukÈmo ca kilesakÈmo ca. Tattha kilesakÈmo atthato
chandarÈgova, vatthukÈmo tebh|makavaÔÔaÑ. KilesakÈmo cettha kÈmetÊti
kÈmo, itaro pana kÈmiyatÊti kÈmo. YasmiÑ pana padese duvidhopeso kÈmo
pavattivasena avacarati, so catunnaÑ apÈyÈnaÑ, manussÈnaÑ, channaÒca
devalokÈnaÑ vasena ekÈdasavidho padeso “kÈmo ettha avacaratÊ”ti
kÈmÈvacaro sasatthÈvacaro viya. YathÈ hi yasmiÑ padese sasatthÈ purisÈ
avacaranti, so vijjamÈnesupi aÒÒesu dvipadacatuppadesu avacarantesu tesaÑ
abhilakkhitattÈ “sasatthÈvacaro”tveva vuccati. EvaÑ vijjamÈnesupi aÒÒesu
r|pÈvacarÈdÊsu tattha avacarantesu tesaÑ abhilakkhitattÈ ayaÑ padeso
“kÈmÈvacaro”tveva vuccati. SvÈyaÑ yathÈ r|pabhavo r|paÑ, evaÑ
uttarapadalopaÑ katvÈ “kÈmo”tveva vuccati. EvamidaÑ cittaÑ imasmiÑ
ekÈdasapadesasa~khÈte kÈme avacaratÊti kÈmÈvacaraÑ.
KiÒcÈpi hi etaÑ r|pÈr|pabhavesupi avacarati, yathÈ pana sa~gÈme
avacaraÓato “sa~gÈmÈvacaro”ti laddhanÈmako nÈgo nagare carantopi
“sa~gÈmÈvacaro”tveva vuccati. ThalajalacarÈ ca pÈÓÈ
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 253 piÔÔhe.
athale, ajale ca ÔhitÈpi “thalacarÈ jalacarÈ”tveva vuccanti. EvamidaÑ

aÒÒattha avacarantampi kÈmÈvacaramevÈti veditabbaÑ.
ŒrammaÓakaraÓavasena vÈ ettha kÈmo avacaratÊtipi kÈmÈvacaraÑ.
KÈmaÒcesa r|pÈr|pÈvacaresupi avacarati. YathÈ pana “vadatÊti vaccho,
mahiyaÑ setÊti mahiÑso”ti vutte na sattÈ yattakÈ vadanti, mahiyaÑ vÈ senti,
sabbesaÑ taÑ nÈmaÑ hoti, evaÑsampadamidaÑ veditabbaÑ. Apica
kÈmabhavasa~khÈte kÈme paÔisandhiÑ avacÈretÊtipi kÈmÈvacaraÑ.
Kusalanti kucchitÈnaÑ salanÈdÊhi atthehi kusalaÑ. Apica ÈrogyaÔÔhena,
anavajjaÔÔhena, kosallasambh|taÔÔhena ca kusalaÑ, yatheva hi “kacci nu
bhoto kusalan”ti1 r|pakÈye anÈturatÈya agelaÒÒena nibyÈdhitÈya
ÈrogyaÔÔhena kusalaÑ vuttaÑ. EvaÑ ar|padhammepi kilesÈturatÈya,
kilesagelaÒÒassa ca kilesabyÈdhino abhÈvena ÈrogyaÔÔhena kusalaÑ
veditabbaÑ. Kilesavajjassa, pana kilesadosassa, kilesadarathassa ca abhÈvÈ
anavajjaÔÔhena kusalaÑ, kosallaÑ vuccati paÒÒÈ, kosallato sambh|tattÈ
kosallasambh|taÔÔhena kusalaÑ.
©ÈÓasampayuttaÑ tÈva evaÑ hotu, ÒÈÓavippayuttaÑ kathanti? Tampi
ruÄhÊsaddena kusalameva, yathÈ hi tÈlapaÓÓehi akatvÈ kilaÒjÈdÊhi katampi
taÑsarikkhattÈ ruÄhÊsaddena “tÈlavaÓÔan”tveva vuccati, evaÑ
ÒÈÓavippayuttampi “kusalan”tveva veditabbaÑ. NippariyÈyena pana
ÒÈÓasampayuttaÑ ÈrogyaÔÔhena anavajjaÔÔhena kosallasambh|taÔÔhenÈti
tividhenapi “kusalan”ti nÈmaÑ labhati, ÒÈÓavippayuttaÑ duvidheneva. Iti
yaÒca jÈtakapariyÈyena yaÒca bÈhitikasuttapariyÈyena yaÒca
abhidhammapariyÈyena kusalaÑ kathitaÑ, sabbaÑ taÑ tÊhipi atthehi
imasmiÑ citte labbhati.
TadetaÑ lakkhaÓÈdivasena anavajjasukhavipÈkalakkhaÓaÑ,
akusalaviddhaÑsanarasaÑ, vodÈnapaccupaÔÔhÈnaÑ,
yonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnaÑ. AvajjapaÔipakkhattÈ vÈ
anavajjalakkhaÓameva kusalaÑ, vodÈnabhÈvarasaÑ,
iÔÔhavipÈkapaccupaÔÔhÈnaÑ, yathÈvuttapadaÔÔhÈnameva. LakkhaÓÈdÊsu hi
tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ sabhÈvo vÈ yathÈvuttapadaÔÔhÈnameva.
LakkhaÓÈdÊsu hi tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ sabhÈvo vÈ sÈmaÒÒaÑ vÈ
lakkhaÓaÑ nÈma, kiccaÑ vÈ sampatti vÈ raso nÈma, upaÔÔhÈnÈkÈro vÈ
phalaÑ vÈ paccupaÔÔhÈnaÑ nÈma. ŒsannakÈraÓaÑ padaÔÔhÈnaÑ nÈma. Iti
yattha yattha lakkhaÓÈdÊni vakkhÈma, tattha tattha iminÈva nayena tesaÑ
nÈnattaÑ veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 5. 327; Khu 6. 77 piÔÔhÈdÊsu.
Cittanti ÈrammaÓaÑ cintetÊti cittaÑ, vijÈnÈtÊti attho, yasmÈ vÈ cittanti

sabbacittasÈdhÈraÓo esa saddo, tasmÈ yadettha
lokiyakusalÈkusalakiriyacittaÑ, taÑ javanavÊthivasena attano santÈnaÑ
cinotÊti cittaÑ, vipÈkaÑ kammakilesehi citanti cittaÑ, apica sabbampi
yathÈnur|patto cittatÈya cittaÑ, cittakaraÓatÈya cittanti evampettha1 attho
veditabbo. Tattha yasmÈ aÒÒadeva sarÈgaÑ cittaÑ, aÒÒaÑ sadosaÑ, aÒÒaÑ
samohaÑ, aÒÒaÑ kÈmÈvacaraÑ, aÒÒaÑ r|pÈvacarÈdibhedaÑ, aÒÒaÑ
r|pÈrammaÓaÑ, aÒÒaÑ saddÈdi-ÈrammaÓaÑ, r|pÈrammaÓesu cÈpi aÒÒaÑ
nÊlÈrammaÓaÑ, aÒÒaÑ pÊtÈdi-ÈrammaÓaÑ, saddÈdi-ÈrammaÓesupi eseva
nayo. Sabbesupi cetesu aÒÒaÑ hÊnaÑ, aÒÒaÑ majjhimaÑ, aÒÒaÑ paÓÊtaÑ.
HÊnÈdÊsupi aÒÒaÑ chandÈdhipateyyaÑ, aÒÒaÑ vÊriyÈdhipateyyaÑ, aÒÒaÑ
cittÈdhipateyyaÑ, aÒÒaÑ vÊmaÑsÈdhipateyyaÑ, tasmÈ assa imesaÑ
sampayuttabh|mi-ÈrammaÓahÊnamajjimapaÓÊtÈdhipatÊnaÑ vasena cittatÈ
veditabbÈ. KÈmaÒcettha ekameva evaÑ cittaÑ na hoti, cittÈnaÑ pana
antogadhattÈ etesu yaÑkiÒci ekampi cittatÈya “cittan”ti vattuÑ vaÔÔati. EvaÑ
tÈva cittatÈya cittaÑ.
KathaÑ cittakaraÓatÈyÈti? LokasmiÒhi cittakammato uttari aÒÒaÑ
cittaÑ nÈma natthi, tasmimpi caraÓaÑ nÈma cittaÑ aticittameva2 hoti. TaÑ
karontÈnaÑ cittakÈrÈnaÑ “evaÑvidhÈni ettha r|pÈni kÈtabbÈnÊ”ti cittasaÒÒÈ
uppajjati, tÈya cittasaÒÒÈya lekhÈgahanaraÒjana-ujjotanavattanÈdinipphÈdikÈ
cittakiriyÈ uppajjanti. Tato caraÓasa~khÈte citte aÒÒataraÑ vicittar|paÑ
nipphajjati. Tato “imassa r|passa upari idaÑ hotu, heÔÔhÈ idaÑ, ubhayapasse
idan”ti cintetvÈ yathÈcintitena kamena3 sesacittar|panipphÈdanaÑ hoti.
EvaÑ yaÑkiÒci loke vicittaÑ sippajÈtaÑ, sabbaÑ taÑ citteneva karÊyati.
EvaÑ imÈya karaÓavicittatÈya tassa tassa citassa nipphÈdakaÑ cittampi
tatheva cittaÑ hoti. YathÈcintitassa vÈ anavasesassa anipphajjanato4 tatopi
cittameva cittataraÑ. TenÈha BhagavÈ–
“DiÔÔhaÑ vo bhikkhave caraÓaÑ nÈma cittanti. EvaÑ bhante.
Tampi kho bhikkhave caraÓaÑ nÈma cittaÑ citteneva cintitaÑ, tenapi
kho bhikkhave caraÓena cittena cittaÑyeva cittataran”ti5.
______________________________________________________________
1. Evamettha (SyÈ, Ka) 2. Adhicittameva (Ka) 3. Kammena (SyÈ, Ka)
4. Abhinipphajjanato (SÊ, SyÈ) 5. SaÑ 2. 123 piÔÔhe.
TathÈ yadetaÑ devamanussanirayatiracchÈnabhedÈsu gatÊsu

kammaliÒgasaÒÒÈvohÈrÈdibhedaÑ ajjhattikaÑ cittaÑ, tampi cittakatameva.
KÈyakammÈdibhedaÒhi dÈna sÊla vihiÑsÈsÈÔheyyÈdinayappavattaÑ
kusalÈkusalakammaÑ cittanipphÈditaÑ kammanÈnattaÑ, kammanÈnatteneva
ca tÈsu tÈsu gatÊsu hatthapÈdakaÓÓa-udaragÊvÈmukhÈdisaÓÔhÈnabhinnaÑ
li~ganÈnattaÑ, li~ganÈnattato yathÈgahitasaÓÔhÈnavasena “ayaÑ itthÊ, ayaÑ
puriso”ti uppajjamÈnÈya saÒÒÈya saÒÒÈnÈnattaÑ, saÒÒÈnÈnattato
saÒÒÈnur|pena “itthÊ”ti vÈ “puriso”ti vÈ voharantÈnaÑ vohÈranÈnattaÑ,
vohÈranÈnattavasena pana yasmÈ “itthÊ bhavissÈmi, puriso bhavissÈmi,
khattiyo bhavissÈmi, brÈhmaÓo bhavissÈmÊ”ti evaÑ tassa tassa attabhÈvassa
janakaÑ kammaÑ karÊyati, tasmÈ vohÈranÈnattato kammanÈnattaÑ, taÑ
panetaÑ kammanÈnattaÑ yathÈpatthitaÑ bhavaÑ nibbattentaÑ yasmÈ
gativasena nibbatteti, tasmÈ kammanÈnattato gatinÈnataÑ,
kammanÈnatteneva ca tesaÑ tesaÑ sattÈnaÑ tassÈ tassÈ gatiyÈ
apÈdakadvipÈdakÈditÈ, tassÈ tassÈ upapattiyÈ uccanÊcÈditÈ, tasmiÑ tasmiÑ
attabhÈve suvaÓÓadubbaÓÓÈditÈ, lokadhammesu lÈbhÈlÈbhÈditÈ ca
paÒÒÈyati. TasmÈ sabbametaÑ devamanussanirayatiracchÈnabhedÈsu gatÊsu
kammali~gasaÒÒÈvohÈrÈdibhedaÑ ajjhattikaÑ cittaÑ citteneva katanti
veditabbaÑ. SvÈyamattho imassa sa~gÊti-anÈruÄhassa suttassa vasena
veditabbo. VuttaÒhetaÑ–
“KammanÈnattaputhuttappabhedavavatthÈnavasena
li~ganÈnattaputhuttappabhedavavatthÈnaÑ bhavati,
li~ganÈnattaputhuttappabhedavavatthÈnavasena
saÒÒÈnÈnattaputhuttappabhedavavatthÈnaÑ bhavati,
saÒÒÈnÈnattaputhuttappabhedavavatthÈnavasena
vohÈranÈnattaputhuttappabhedavavatthÈnaÑ bhavati,
vohÈranÈnattaputhuttappabhedavavatthÈnavasena
kammanÈnattaputhuttappabhedavavatthÈnaÑ bhavati, kammanÈnÈkaraÓaÑ
paÔicca sattÈnaÑ gatiyÈ nÈnÈkaraÓaÑ paÒÒÈyati apadÈ dvipadÈ catuppadÈ
bahuppadÈ r|pino ar|pino saÒÒino asaÒÒino nevasaÒÒÊnÈsaÒÒino,
kammanÈnÈkaraÓaÑ paÔicca sattÈnaÑ upapattiyÈ nÈnÈkaraÓaÑ paÒÒÈyati
uccanÊcatÈ hÊnappaÓÊtatÈ sugataduggatatÈ,
kammanÈnÈkaraÓaÑ paÔicca sattÈnaÑ attabhÈve nÈnÈkaraÓaÑ paÒÒÈyati

suvaÓÓadubbaÓÓatÈ sujÈtadujjÈtatÈ susaÓÔhitadussaÓÔhitatÈ,
kammanÈnÈkaraÓaÑ paÔicca sattÈnaÑ lokadhamme nÈnÈkaraÓaÑ paÒÒÈyati
lÈbhÈlÈbhe yasÈyase nindÈpasaÑsÈyaÑ sukhadukkhe”ti.
Aparampi vuttaÑ–
“Kammato li~gato ceva, li~gasaÒÒÈ pavattare.
SaÒÒÈto bhedaÑ gacchanti, itthÈyaÑ purisoti vÈ.
KammunÈ1 vattate2 loko, kammunÈ vattate pajÈ.
KammanibandhanÈ sattÈ, rathassÈÓÊva yÈyato3.
Kammena kittiÑ labhate pasaÑsaÑ,
Kammena jÈniÒca vadhaÒca bandhaÑ.
TaÑ kammanÈnÈkaraÓaÑ viditvÈ,
KasmÈ vade ‘natthi kamman’ti loke4.
KammassakÈ mÈÓava sattÈ kammadÈyÈdÈ kammayon
Êkammabandh| kammapaÔisaraÓÈ, kammaÑ satte vibhajati yadidaÑ
hÊnappaÓÊtatÈyÈ”ti5.
EvaÑ imÈya karaÓacittatÈyapi cittassa cittatÈ veditabbÈ. SabbÈnipi hi
etÈni vicitrÈni citteneva katÈni. AladdhokÈsassa pana cittassa, yaÑ vÈ pana
avasesapaccayavikalaÑ, tassa ekaccacittakaraÓÈbhÈvato yadetaÑ cittena
kataÑ ajjhattikaÑ cittaÑ vuttaÑ, tatopi cittameva cittataraÑ. TenÈha
BhagavÈ–
“NÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekanikÈyampi samanupassÈmi
evaÑ cittaÑ, yathayidaÑ bhikkhave tiracchÈnagatÈ pÈÓÈ, tehipi kho
bhikkhave tiracchÈnagatehi pÈÓehi cittaÑyeva cittataran”ti6.
UppannaÑ hotÊti ettha
vattamÈnabh|tÈpagatokÈsakatabh|miladdhavasena uppannaÑ nÈma
anekappabhedaÑ, tattha sabbampi uppÈdajarÈbha~gasama~gÊsa~khÈtaÑ
vattamÈnuppannaÑ nÈma, ÈrammaÓarasaÑ anubhavitvÈ niruddhaÑ
anubh|tÈpagatasa~khÈtaÑ
______________________________________________________________
1. KammanÈ (SÊ) 2. Vattati (Ka) 3. Ma 2. 412; Khu 1. 379 piÔÔhesu.
4. Abhi 4. 396 piÔÔhe. 5. Ma 3. 244 piÔÔhe. 6. SaÑ 2. 123 piÔÔhe.
kusalÈkusalaÑ, uppÈdÈdittayaÑ anuppatvÈ niruddhaÑ

bh|tÈpagatasa~khÈtaÑ sesasa~khataÒca bh|tÈpagatuppannaÑ nÈma,
“yÈnissa tÈni pubbe katÈni kammÈnÊ”ti1 evamÈdinÈ nayena vuttaÑ kammaÑ
atÊtampi samÈnaÑ aÒÒaÑ vipÈkaÑ paÔibÈhitvÈ attano vipÈkassokÈsaÑ katvÈ
ÔhitattÈ, tathÈ katokÈsaÒca vipÈkaÑ anuppannampi samÈnaÑ evaÑ kate
okÈse ekantena uppajjanato okÈsakatuppannaÑ nÈma, tÈsu tÈsu bh|mÊsu
asam|hataÑ akusalaÑ bh|miladdhuppannaÑ nÈma, ettha ca bh|miyÈ
bhumiladdhassa ca nÈnattaÑ veditabbaÑ–bh|mÊti vipassanÈya
ÈrammaÓabh|tÈ tebh|makÈ paÒcakkhandhÈ. Bh|miladdhaÑ nÈma tesu
khandhesu uppattÈrahaÑ kilesajÈtaÑ. Tena hesÈ bh|mi laddhÈ nÈma hoti.
TasmÈ “bh|miladdhan”ti vuccati. Evametesu cat|su uppannesu idha
vattamÈnuppannaÑ adhippetaÑ.
TatrÈyaÑ vacanattho–pubbantato uddhaÑ uppÈdÈdi-abhimukhaÑ
pannanti uppannaÑ. Uppannasaddo panesa abhÊte paÔiladdhe samuÔÔhite
avikkhambhite asamucchinne khaÓattayagateti anekesu atthesu dissati.
AyaÒhi “tena kho pana bhikkhave samayena Kakusandho BhagavÈ ArahaÑ
SammÈsambuddho loke uppanno”ti2 ettha atÊte Ègato. “Œyasmato Œnandassa
atirekacÊvaraÑ uppannaÑ hotÊ”ti3 ettha paÔiladdhe. “SeyyathÈpi bhikkhave
uppannaÑ mahÈmeghaÑ, tamenaÑ mahÈvÈto antarÈyeva antaradhÈpetÊ”ti4
ettha samuÔÔhite. “UppannaÑ gamiyacittaÑ duppaÔivinodanÊyaÑ5,
uppannuppanne pÈpake akusale dhamme ÔhÈnaso antaradhÈpetÊ”ti6 ettha
avikkhambhite. “AriyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ bhÈvento bahulÊkaronto
uppannuppanne pÈpake akusale dhamme ÔhÈnaso antarÈyeva
antaradhÈpetÊ”ti7 ettha asamucchinne. “UppajjamÈnaÑ uppannanti,
ÈmantÈ”ti8 ettha khaÓattayagate. SvÈyamidhÈpi khaÓattayagateva daÔÔhabbo.
TasmÈ uppannaÑ hotÊti ettha khaÓattayagataÑ hoti, vattamÈnaÑ hoti,
paccuppannaÑ hotÊti ayaÑ sa~khapattho.
“CittaÑ uppannaÑ hotÊ”ti cetaÑ desanÈsÊsameva, na pana cittaÑ
ekakameva uppajjati. TasmÈ yathÈ “rÈjÈ Ègato”ti vutte na parisaÑ pahÈya
ekakova Ègato, rÈjaparisÈya pana saddhiÑyeva Ègatoti
______________________________________________________________
1. Ma 3. 203 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 397 piÔÔhe. 3. Vi 1. 294 piÔÔhe.
4. SaÑ 3. 47piÔÔhe. 5. AÑ 2. 163; Vi 5. 231 piÔÔhe. 6. Vi 1. 88 piÔÔhe.
7. SaÑ 3. 47 piÔÔhe. 8. Abhi 6. 306 piÔÔhe.
paÒÒÈyati, evamidampi paropaÓÓÈsakusaladhammehi saddhiÑyeva

uppannanti veditabbaÑ. Pubba~gamaÔÔhena pana “cittaÑ uppannaÑ
hoti”cceva vuttaÑ.
LokiyadhammaÒhi patvÈ cittaÑ jeÔÔhakaÑ cittaÑ dhuraÑ cittaÑ
pubba~gamaÑ hoti, lokuttaradhammaÑ patvÈ paÒÒÈ jeÔÔhikÈ1 paÒÒÈ dhurÈ
paÒÒÈ pubba~gamÈ. Teneva BhagavÈ VinayapariyÈyaÑ patvÈ paÒhaÑ
pucchanto “kiÑ phassosi, kiÑ vedanosi, kiÑ saÒÒosi, kiÑ cetanosÊ”ti
apucchitvÈ “kiÑ citto tvaÑ bhikkh|”ti * cittameva dhuraÑ katvÈ pucchati.
“Atheyyacitto ahaÑ BhagavÈ”ti ca vutte “anÈpatti atheyyaphassassÈ”ti-ÈdÊni
avatvÈ “anÈpatti bhikkhu atheyyacittassÈ”ti * vadati.
Na kevalaÒca vinayapariyÈyaÑ, aÒÒampi2 lokiyadasanaÑ desento
cittameva dhuraÑ katvÈ deseti. YathÈha “ye keci bhikkhave dhammÈ
akusalÈ akusalabhÈgiyÈ akusalapakkhikÈ, sabbete manopubba~gamÈ, mano
tesaÑ dhammÈnaÑ paÔhamaÑ uppajjati3.
Manopubba~gamÈ dhammÈ, manoseÔÔhÈ manomayÈ.
ManasÈ ce paduÔÔhena, bhÈsati vÈ karoti vÈ.
Tato naÑ dukkhamanveti, cakkaÑva vahato padaÑ.
Manopubba~gamÈ dhammÈ, manoseÔÔhÈ manomayÈ.
ManasÈ ce pasannena, bhÈsati vÈ karoti vÈ.
Tato naÑ sukhamanveti, chÈyÈva anapÈyinÊ4.
Cittena nÊyati loko, cittena parikassati.
Cittassa ekadhammassa, sabbeva vasamanvag|5.
CittasaÑkilesÈ bhikkhave sattÈ saÑkilissanti, cittavodÈnÈ visujjhanti6.
PabhassaramidaÑ bhikkhave cittaÑ, taÒca kho Ègantukehi
uppakkilesehi upakkiliÔÔhaÑ7.
______________________________________________________________
1. PaÒÒÈ jeÔÔhakÈ (SyÈ, Ka) * Vi 1. 72 piÔÔhe. 2. Aparampi (Ka)
3. AÑ 1. 10 piÔÔhe. 4. Khu 1. 13 Dhammapade.
5. SaÑ 1. 36 piÔÔhe. 6. SaÑ 2. 123 piÔÔhe. 7. AÑ 1. 9 piÔÔhe.
Citte gahapati arakkhite kÈyakammampi arakkhitaÑ hoti,

vacÊkammampi arakkhitaÑ hoti, manokammampi arakkhitaÑ hoti. Citte
gahapati rakkhite -pa-. Citte gahapati byÈpanne -pa-. Citte gahapati
abyÈpanne -pa-. Citte gahapati avassute -pa-. Citte gahapati anavassute
kÈyakammampi anavassutaÑ hoti. VacÊkammampi anavassutaÑ hoti.
Manokammampi anavassutaÑ hotÊ”ti1.
EvaÑ lokiyadhammaÑ patvÈ cittaÑ jeÔÔhakaÑ hoti, cittaÑ dhuraÑ hoti,
cittaÑ pubba~gamaÑ hotÊti veditabbaÑ. Imesu pana suttesu ekaÑ vÈ dve vÈ
aggahetvÈ suttÈnurakkhaÓatthÈya sabbÈnipi gahitÈnÊti veditabbÈni.
LokuttaradhammaÑ pucchanto pana “kataraphassaÑ adhigatosi.
KataravedanaÑ. KatarasaÒÒaÑ. KataracetanaÑ. Kataracittan”ti apucchitvÈ
“katarapaÒÒaÑ tvaÑ bhikkhu adhigatosi. KiÑ paÔhamaÑ maggapaÒÒaÑ,
udÈhu dutiyaÑ -pa- tatiyaÑ -pa- catutthaÑ maggapaÒÒaÑ adhigatoti
paÒÒaÑ jeÔÔhikaÑ paÒÒaÑ dhuraÑ katvÈ pucchati. PaÒÒuttarÈ sabbe kusalÈ
dhammÈ na parihÈyanti2. PaÒÒÈ pana kimatthiyÈ3. PaÒÒavato bhikkhave
ariyasÈvakassa tadanvayÈ saddhÈ saÓÔhÈti, tadanvayaÑ vÊriyaÑ saÓÔhÈti,
tadanvayÈ sati saÓÔhÈti, tadanvayo samÈdhi saÓÔhÈtÊ”ti4 evamÈdÊni panettha
suttÈni daÔÔhabbÈni. Iti lokuttaradhammaÑ patvÈ paÒÒÈ jeÔÔhikÈ hoti paÒÒÈ
dhurÈ paÒÒÈ pubba~gamÈti veditabbÈ. AyaÑ pana lokiyadesanÈ, tasmÈ
cittaÑ dhuraÑ katvÈ desento “cittaÑ uppannaÑ hotÊ”ti Èha.
Somanassasahagatanti sÈtamadhuravedayitasa~khÈtena somanassena
saha ekuppÈdÈdibhÈvaÑ gataÑ. AyaÑ pana sahagatasaddo tabbhÈve
vokiÓÓe nissaye ÈrammaÓe saÑsaÔÔheti imesu atthesu dissati. Tattha “yÈyaÑ
taÓhÈ ponobhavikÈ5 nandirÈgasahagatÈ”ti6 tabbhÈve veditabbo.
NandirÈgabh|tÈti attho. “YÈ bhikkhave vÊmaÑsÈ kosajjasahagatÈ
kosajjasampayuttÈ”ti7 vokiÓÓe veditabbo. AntarantarÈ uppajjamÈnena
kosajjena vokiÓÓÈti ayamettha attho. “AÔÔhika-
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 264 piÔÔhe. 2. PaÒÒuttarÈ sabbe dhammÈ (AÑ 3. 153, 341 piÔÔhesu)
3. Ma 1. 367 piÔÔhe. 4. SaÑ 3. 195 piÔÔhe. 5. PonobbhavikÈ (Ka)
6. Abhi 2. 106 piÔÔhe. 7. SaÑ 3. 244 piÔÔhe.
saÒÒÈsahagataÑ satisambojjha~gaÑ bhÈvetÊ”ti1 nissaye veditabbo.

AÔÔhikasaÒÒaÑ nissÈya aÔÔhikasaÒÒaÑ bhÈvetvÈ paÔiladdhanti attho. “LÈbhÊ
hoti r|pasahagatÈnaÑ vÈ samÈpattÊnaÑ, ar|pasahagatÈnaÑ vÈ”ti2 ÈrammaÓe
veditabbo. R|pÈr|pÈrammaÓÈnanti attho. “IdaÑ sukhaÑ imÈya pÊtiyÈ
sahagataÑ hoti sahajÈtaÑ saÑsaÔÔhaÑ sampayuttan”ti3 saÑsaÔÔhe.
Imasmimpi pade ayamevattho adhippeto. SomanassasaÑsaÔÔhaÒhi idha
somanassasahagatanti vuttaÑ.
SaÑsaÔÔhasaddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajÈteti bah|su
atthesu dissati. AyaÒhi “kise th|le vivajjetvÈ, saÑsaÔÔhÈ yojitÈ hayÈ”ti4 ettha
sadise Ègato. “SaÑsaÔÔhÈva tumhe ayye viharathÈ”ti5 avassute.
“GihisaÑsaÔÔho viharatÊ”ti6 mittasanthave. “IdaÑ sukhaÑ imÈya pÊtiyÈ
sahagataÑ hoti sahajÈtaÑ saÑsaÔÔhaÑ sampayuttan”ti3 sahajÈte. IdhÈpi
sahajÈte adhippeto. Tattha sahagataÑ asahajÈtaÑ asaÑsaÔÔhaÑ
asampayuttaÑ nÈma natthi, sahajÈtaÑ pana saÑsaÔÔhaÑ sampayuttaÑ hotipi
na hotipi. R|pÈr|padhammesu hi ekato jÈtesu r|paÑ ar|pena sahajÈtaÑ
hoti, na saÑsaÔÔhaÑ na sampayuttaÑ. TathÈ ar|paÑ r|pena, r|paÒca r|pena,
ar|paÑ pana ar|penda saddhiÑ niyamatova sahagataÑ sahajÈtaÑ
saÑsaÔÔhaÑ sampayuttameva hotÊti taÑ sandhÈya vuttaÑ
“somanassasahagatan”ti.
©ÈÓasampayuttanti ÒÈÓena sampayuttaÑ, samaÑ ekuppÈdÈdippakÈrehi
yuttanti attho. YaÑ panettha vattabbaÑ siyÈ, taÑ mÈtikÈvaÓÓanÈya
vedanÈttike7 vuttanayameva. TasmÈ ekuppÈdÈ ekanirodhÈ ekavatthukÈ
ekÈrammaÓÈti iminÈ lakkhaÓenetaÑ sampayuttanti veditabbaÑ.
UkkaÔÔhaniddeso cesa, ar|pe pana vinÈpi ekavatthukabhÈvaÑ sampayogo
labbhati.
EttÈvatÈ kiÑ kathitaÑ? KÈmÈvacarakusalesu somanassasahagataÑ
tihetukaÑ ÒÈÓasampayuttaÑ asa~khÈrikaÑ mahÈcittaÑ kathitaÑ. Katame
dhammÈ kusalÈti hi aniyamitapucchÈya catubh|makakusalaÑ gahitaÑ.
“KÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hotÊ”ti vacanena pana
tebh|makaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 113 piÔÔhe. 2. Abhi 3. 114 piÔÔhe. 3. Abhi 2. 268 piÔÔhe.
4. Khu 6. 154 piÔÔhe. 5. Vi 2. 313 piÔÔhe.
6. SaÑ 2. 10 piÔÔhe. 7. HeÔÔhÈ 84 piÔÔhe.
kusalaÑ pariccajitvÈ aÔÔhavidhaÑ kÈmÈvacarakusalameva gahitaÑ.

“Somanassasahagatan”ti vacanena tato catubbidhaÑ upekkhÈsahagataÑ
pariccajitvÈ catubbidhaÑ somanassasahagatameva gahitaÑ.
“©ÈÓasampayuttan”ti vacanena tato duvidhaÑ ÒÈÓavippayuttaÑ pariccajitvÈ
dve ÒÈÓasampayuttÈneva gahitÈni. Asa~khÈrikabhÈvo pana anÈbhaÔÔhatÈyeva
na gahito. KiÒcÈpi na gahito, parato pana “sasa~khÈrenÈ”ti vacanato idha
“asa~khÈrenÈ”ti avuttepi asa~khÈrikabhÈvo veditabbo. SammÈsambuddho hi
Èditova idaÑ mahÈcittaÑ bhÈjetvÈ dassetuÑ niyametvÈva imaÑ desanaÑ
ÈrabhÊti evamettha sanniÔÔhÈnaÑ katanti veditabbaÑ.
IdÈni tameva cittaÑ ÈrammaÓato dassetuÑ “r|pÈrammaÓaÑ vÈ”ti-
ÈdimÈha. BhagavÈ hi ar|padhammaÑ dassento vatthunÈ vÈ dasseti
ÈrammaÓena vÈ vatthÈrammaÓehi vÈ sarasabhÈvena vÈ. “Cakkhusamphasso
-pa- manosamphasso. CakkhusamphassajÈ vedanÈ -pa- manosamphassajÈ
vedanÈ. CakkhuviÒÒÈÓaÑ -pa- manoviÒÒÈÓan”ti-ÈdÊsu hi vatthunÈ
ar|padhammÈ dassitÈ. “R|pasaÒÒÈ -pa- dhammasaÒÒÈ. R|pasaÒcetanÈ -pa-
dhammasaÒcetanÈ”ti-ÈdÊsu ÈrammaÓena. “CakkhuÒca paÔicca r|pe ca
uppajjati cakkhuviÒÒÈÓaÑ, tiÓÓaÑ sa~gati phasso -pa- manaÒca paÔicca
dhamme ca uppajjati manoviÒÒÈÓaÑ, tiÓÓaÑ sa~gati phasso”ti-ÈdÊsu1
vatthÈrammaÓehi. “AvijjÈpaccayÈ bhikkhave sa~khÈrÈ. Sa~khÈrapaccayÈ
viÒÒÈÓan”ti-ÈdÊsu2 sarasabhÈvena ar|padhammÈ dassitÈ. ImasmiÑ pana
ÔhÈne ÈrammaÓena dassento “r|pÈrammaÓaÑ vÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha catusamuÔÔhÈnaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ r|pameva
r|pÈrammaÓaÑ. DvisamuÔÔhÈno atÊtÈnÈgatapaccuppanno saddova
saddÈrammaÓaÑ. CatusamuÔÔhÈno atÊtÈnÈgatapaccuppanno gandhova
gandhÈrammaÓaÑ. CatusamuÔÔhÈno atÊtÈnÈgatapaccuppanno rasova
rasÈrammaÓaÑ. CatusamuÔÔhÈnaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppanaÑ phoÔÔhabbameva
phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ. EkasamuÔÔhÈnÈ dvisamuÔÔhÈnÈ tisamuÔÔhÈnÈ
catusamuÔÔhÈnÈ nakutocisamuÔÔhÈnÈ atÊtÈnÈgatapaccuppannÈ cittacetasikÈ,
tathÈ navattabbÈ ca vuttÈvasesÈ cittagocarasa~khÈtÈ dhammÈyeva
dhammÈrammaÓaÑ. Ye pana anÈpÈthagatÈ r|pÈdayopi
dhammÈrammaÓamicceva vadanti, te iminÈ suttena paÔikkhipitabbÈ.
VuttaÒhetaÑ–
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 261 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 243 piÔÔhe.
“ImesaÑ kho Èvuso paÒcannaÑ indriyÈnaÑ nÈnÈvisayÈnaÑ

nÈnÈgocarÈnaÑ na aÒÒamaÒÒassa gocaravisayaÑ paccanubhontÈnaÑ
mano paÔisaraÓaÑ mano nesaÑ gocaravisayaÑ paccanubhotÊ”ti1.
EtesaÒhi r|pÈrammaÓÈdÊni gocaravisayo nÈma, tÈni manena
paccanubhaviyamÈnÈnipi r|pÈrammaÓÈdÊniyevÈti ayamattho siddho hoti.
DibbacakkhuÒÈÓÈdÊnaÒca r|pÈdi-ÈrammaÓattÈpi ayamattho siddhoyeva hoti.
AnÈpÈthagatÈneva hi r|pÈrammaÓÈdÊni dibbacakkhu-ÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈni,
na ca tÈni dhammÈrammaÓÈni bhavantÊti vuttanayeneva
ÈrammaÓavavatthÈnaÑ veditabbaÑ.
Tattha2 ekekaÑ ÈrammaÓaÑ dvÊsu dvÊsu dvÈresu ÈpÈthamÈgacchati.
R|pÈrammaÓaÒhi cakkhupasÈdaÑ ghaÔÔetvÈ ta~khaÓaÒÒeva manodvÈre
ÈpÈthamÈgacchati, bhava~gacalanassa paccayo hotÊti attho. Sadda gandha
rasaphoÔÔhabbÈrammaÓesupi eseva nayo. YathÈ hi sakuÓo ÈkÈsenÈgantvÈ
rukkhagge nilÊyamÈnova r|kkhasÈkhaÒca ghaÔÔeti, chÈyÈ cassa pathaviyaÑ
paÔihaÒÒati, sÈkhÈghaÔÔhanachÈyÈpharaÓÈni apubbaÑ acarimaÑ
ekakkhaÓeyeva bhavanti. EvaÑ paccuppannar|pÈdÊnaÑ
cakkupasÈdÈdighaÔÔanaÒca bhava~gacalanasamatthatÈya manodvÈre
ÈpÈthagamanaÒca apubbaÑ acarimaÑ ekakkhaÓeyeva hoti. Tato bhava~gaÑ
vicchinditvÈ cakkhudvÈrÈdÊsu uppannÈnaÑ ÈvajjanÈdÊnaÑ
voÔÔhabbanapariyosÈnÈnaÑ3 anantarÈ tesaÑ ÈrammaÓÈnaÑ aÒÒatarasmiÑ
idaÑ mahÈcittaÑ uppajjati.
SuddhamanodvÈre pana pasÈdaghaÔÔanakiccaÑ natthi, pakatiyÈ
diÔÔhasutaghÈyitasÈyitaphuÔÔhavaseneva etÈni ÈrammaÓÈni
ÈpÈthamÈgacchanti. KathaÑ? idhekacco katasudhÈkammaÑ
haritÈlamanosilÈdivaÓÓavicittaÑ paggahitanÈnappakÈradhajapaÔÈkaÑ
mÈlÈdÈmavinaddhaÑ dÊpamÈlÈparikkhitaÑ atimanoramÈya siriyÈ
virocamÈnaÑ ala~katapaÔiyattaÑ MahÈcetiyaÑ padakkhiÓaÑ katvÈ soÄasasu
pÈdapiÔÔhikÈsu4 paÒcapatiÔÔhitena vanditvÈ aÒjaliÑ paggayha ullokento
BuddhÈrammaÓaÑ pÊtiÑ gahetvÈ tiÔÔhati. Tassa evaÑ cetiyaÑ passitvÈ
BuddhÈrammaÓaÑ pÊtiÑ nibbattetvÈ aparabhÈge yattha katthaci gatassa
______________________________________________________________
1. Ma 1. 369 piÔÔhe. 2. Ettha (Ka) 3. Votthapana... (SÊ) 4. PÈdapÊÔhikÈsu (SÊ)
rattiÔÔhÈnadivÈÔÔhÈnesu nisinnassa ÈvajjamÈnassa ala~katapaÔiyattaÑ

MahÈcetiyaÑ cakkhudvÈre ÈpÈthamÈgatasadisameva hoti, padakkhiÓaÑ
katvÈ cetiyavandanakÈlo viya hoti. EvaÑ tÈva diÔÔhavasena r|pÈrammaÓaÑ
ÈpÈthamÈgacchati.
Madhurena pana sarena dhammakathikassa vÈ dhammaÑ kathentassa,
sarabhÈÓakassa vÈ sarena bhaÓantassa saddaÑ sutvÈ aparabhÈge yattha
katthaci nisÊditvÈ ÈvajjamÈnassa dhammakathÈ vÈ sarabhaÒÒaÑ vÈ sotadvÈre
ÈpÈthamÈgataÑ viya hoti, sÈdhukÈraÑ datvÈ suÓanakÈlo viya hoti. EvaÑ
sutavasena saddÈrammaÓaÑ ÈpÈthamÈgacchati.
SugandhaÑ pana gandhaÑ vÈ mÈlaÑ vÈ labhitvÈ Èsane vÈ cetiye vÈ
gandhÈrammaÓena cittena p|jaÑ katvÈ aparabhÈge yattha katthaci nisÊditvÈ
ÈvajjamÈnassa taÑ gandhÈrammaÓaÑ ghÈnadvÈre ÈpÈthamÈgataÑ viya hoti,
p|jÈkaraÓakÈlo viya hoti. EvaÑ ghÈyitavasena gandhÈrammaÓaÑ
ÈpÈthamÈgacchati.
PaÓÊtaÑ pana khÈdanÊyaÑ vÈ bhojanÊyaÑ vÈ sabrahmacÈrÊhi saddhiÑ
saÑvibhajitvÈ paribhuÒjitvÈ aparabhÈge yattha katthaci
kudr|sakÈdibhojanaÑ labhitvÈ “asukakÈle paÓÊtaÑ bhojanaÑ
sabrahmacÈrÊhi saddhiÑ saÑvibhajitvÈ paribhuttan”ti ÈvajjamÈnassa taÑ
rasÈrammaÓaÑ jivhÈdvÈre ÈpÈthamÈgataÑ viya hoti, paribhuÒjanakÈlo viya
hoti. EvaÑ sÈyitavasena rasÈrammaÓaÑ ÈpÈthamÈgacchati.
MudukaÑ pana sukhasamphassaÑ maÒcaÑ vÈ pÊÔhaÑ vÈ
attharaÓapÈvuraÓaÑ1 vÈ paribhuÒjitvÈ aparabhÈge yattha katthaci
dukkhaseyyaÑ kappetvÈ “asukakÈle me mudukaÑ maÒcapÊÔhaÑ
attharaÓapÈvuraÓaÑ paribhuttan”ti ÈvajjamÈnassa taÑ
phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ kÈyadvÈre ÈpÈthamÈgataÑ viya hoti,
sukhasamphassaÑ vedayitakÈlo viya hoti. EvaÑ phuÔÔhavasena
phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ ÈpÈthamÈgacchati–evaÑ suddhamanodvÈre
pasÈdaghaÔÔanakiccaÑ natthi, pakatiyÈ
diÔÔhasutaghÈyitasÈyitaphuÔÔhavaseneva etÈni ÈrammaÓÈni
ÈpÈthamÈgacchantÊti veditabbÈni.
______________________________________________________________
1. AttharaÓapÈpuraÓaÑ (SÊ, SyÈ)
IdÈni pakatiyÈ diÔÔhÈdÊnaÑ vasena ÈpÈthagamane ayamaparopi

AÔÔhakathÈmuttako nayo hoti–diÔÔhaÑ sutaÑ ubhayasambandhanti ime tÈva
diÔÔhÈdayo veditabbÈ. Tattha diÔÔhaÑ nÈma paÒcadvÈravasena
gahitapubbaÑ. Sutanti paccakkhato adisvÈ anussavavasena gahitÈ
r|pÈdayova. Tehi dvÊhipi sambandhaÑ ubhayasambandhaÑ nÈma. Iti
imesampi diÔÔhÈdÊnaÑ vasena etÈni manodvÈre ÈpÈthamÈgacchantÊti
veditabbÈni. Tattha diÔÔhavasena tÈva ÈpÈthagamanaÑ heÔÔhÈ paÒcahi nayehi
vuttameva.
Ekacco pana suÓÈti “Bhagavato puÒÒÈtisayanibbattaÑ1 evar|paÑ nÈma
r|paÑ, atimadhuro saddo. KismiÒci padese kesaÒci pupphÈnaÑ atimanuÒÒo
gandho. KesaÒci phalÈnaÑ atimadhuro raso. KesaÒci pÈvuraÓÈdÊnaÑ
atisukho samphasso”ti. Tassa cakkhupasÈdÈdighaÔÔanaÑ vinÈ sutamattÈneva
tÈni manodvÈre ÈpÈthamÈgacchanti. Athassa taÑ cittaÑ tasmiÑ r|pe vÈ
sadde vÈ pasÈdavasena, gandhÈdÊsu ariyÈnaÑ dÈtukÈmatÈvasena, aÒÒehi
dinnesu anumodanÈvasena vÈ pavattati. EvaÑ sutavasena etÈni manodvÈre
ÈpÈthamÈgacchanti.
Aparena pana yathÈvuttÈni r|pÈdÊni diÔÔhÈni vÈ sutÈni vÈ honti, tassa
“ÊdisaÑ r|paÑ ÈyatiÑ uppajjanakabuddhassÈpi bhavissatÊ”ti-ÈdinÈ nayena
cakkhupasÈdÈdighaÔÔanaÑ vinÈ diÔÔhasutasambandheneva tÈni manodvÈre
ÈpÈthamÈgacchanti. Athassa2 heÔÔhÈ vuttanayeneva tesu aÒÒatarÈrammaÓaÑ
idaÑ mahÈcittaÑ pavattati. EvaÑ ubhayasambandhavasena etÈni manodvÈre
ÈpÈthamÈgacchanti.
Idampi ca mukhattameva, saddhÈ ruci ÈkÈraparivitakka
diÔÔhinijjhÈnakkhanti-ÈdÊnaÑ pana vasena vitthÈrato etesaÑ manodvÈre
ÈpÈthagamanaÑ veditabbameva. YasmÈ pana evaÑ ÈpÈthaÑ ÈgacchantÈni
bh|tÈnipi honti abh|tÈnipi, tasmÈ ayaÑ nayo AÔÔhakathÈyaÑ na gahito.
EvaÑ ekekÈrammaÓaÑ javanaÑ dvÊsu dvÊsu dvÈresu uppajjatÊti veditabbaÑ.
R|pÈrammaÓaÒhi javanaÑ cakkhudvÈrepi uppajjati manodvÈrepi. SaddÈdi-
ÈrammaÓesupi eseva nayo.
Tattha manodvÈre uppajjamÈnaÑ r|pÈrammaÓaÑ javanaÑ dÈnamayaÑ
sÊlamayaÑ bhÈvanÈmayanti tividhaÑ hoti. Tesu ekekaÑ kÈyakammaÑ
vacÊkammaÑ
______________________________________________________________
1. PuÒÒÈtisayaphalanibbattaÑ (SÊ, Ka) 2. Tassa (Ka)
manokammanti tividhameva hoti.

SaddagandharasaphoÔÔhadhammÈrammaÓesupi eseva nayo.
Tattha r|paÑ tÈva ÈrammaÓaÑ katvÈ uppajjamÈnaÑ etaÑ
mahÈkusalacittaÑ nÊla pÊta lohitodÈtavaÓÓesu pupphavatthadhÈt|su
aÒÒataraÑ subhanimittasa~khÈtaÑ iÔÔhaÑ kantaÑ manÈpaÑ rajanÊyaÑ1
vaÓÓaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ uppajjati. Nanu cetaÑ iÔÔhÈrammaÓaÑ lobhassa
vatthu, kathaÑ etaÑ cittaÑ kusalaÑ nÈma jÈtanti? Niyamitavasena,
pariÓÈmitavasena, samudÈcÈravasena, ÈbhujitavasenÈti. Yassa hi
“kusalameva mayÈ kattabban”ti kusalakaraÓe cittaÑ niyamitaÑ hoti,
akusalappavattito nivattetvÈ kusalakaraÓeyeva pariÓÈmitaÑ, abiÓhakaraÓena
kusalasamudÈcÈreneva samudÈcaritaÑ, patir|padesavÈsa sappuris|panissaya
saddhammasavanapubbekatapuÒÒatÈdÊhi ca upanissayehi yoniso ca Èbhogo
pavattati, tassa iminÈ niyamitavasena, pariÓÈmitavasena, samudÈcÈravasena,
Èbh|jitavasena ca kusalaÑ nÈma jÈtaÑ hoti.
ŒrammaÓavasena panettha somanassasahagatabhÈvo veditabbo.
IÔÔhÈrammaÓasmiÒhi uppannattÈ etaÑ somanassasahagataÑ jÈtaÑ,
saddhÈbahulatÈdÊnipettha kÈraÓÈniyeva. AssaddhÈnaÒhi micchÈdiÔÔhÊnaÒca
ekanta-iÔÔhÈrammaÓabh|taÑ TathÈgatar|pampi disvÈ somanassaÑ
nuppajjati. Ye ca kusalappavattiyaÑ ÈnisaÑsaÑ na passanti, tesaÑ parehi
ussÈhitÈnaÑ kusalaÑ karontÈnampi somanassaÑ nuppajjati. TasmÈ
saddhÈbahulatÈ visuddhadiÔÔhitÈ ÈnisaÑsadassÈvitÈti evampettha
somanassasahagatabhÈvo veditabbo. Apica ekÈdasadhammÈ
pÊtisambojjha~gassa uppÈdÈya saÑvattanti BuddhÈnussati dhammÈnussati
saÑghÈnussati sÊlÈnussati cÈgÈnussati devatÈnussati upasamÈnussati
l|khap|ggalaparivajjanatÈ siniddhapuggalasevatÈ
pasÈdanÊyasuttantapaccavekkhaÓatÈ tadadhimuttatÈti imehipi kÈraÓehettha
somanassasahagatabhÈvo veditabbo. ImesaÑ pana vitthÈro
Bojjha~gavibha~ge2 Èvi bhavissati.
Kammato upapattito indriyaparipÈkato kilesad|rÊbhÈvatoti imehi
panettha kÈraÓehi ÒÈÓasampayuttatÈ veditabbÈ. Yo hi
______________________________________________________________
1. RajjanÊyaÑ (Ka) 2. Abhi-®Ôha 2. 269, 299 piÔÔhesu.
paresaÑ dhammaÑ deseti, anavajjÈni sippÈyatanakammÈyatanavijjÈÔÔhÈnÈni

sikkhÈpeti, dhammakathikaÑ sakkÈraÑ katvÈ dhammaÑ kathÈpeti, “ÈyatiÑ
paÒÒavÈ bhavissÈmÊ”ti patthanaÑ paÔÔhapetvÈ nÈnappakÈraÑ dÈnaÑ deti,
tassa evar|paÑ kammaÑ upanissÈya kusalaÑ uppajjamÈnaÑ
ÒÈÓasampayuttaÑ uppajjati. AbyÈpajje1 loke uppannassa vÈpi tassa tattha
sukhino dhammapadÈ plavanti, “dandho bhikkhave satuppÈdo, atha so satto
khippaÑyeva visesagÈmÊ hotÊ”ti2 iminÈ nayena upapattiÑ nissÈyapi
uppajjamÈnaÑ kusalaÑ ÒÈÓasampayuttaÑ uppajjati. TathÈ indriyaparipÈkaÑ
upagatÈnaÑ paÒÒÈdasakappattÈnaÑ indriyaparipÈkaÑ nissÈyapi kusalaÑ
uppajjamÈnaÑ ÒÈÓasampayuttaÑ uppajjati. Yehi pana kilesÈ vikkhambhitÈ,
tesaÑ kilesad|rÊbhÈvaÑ nissÈyapi uppajjamÈnaÑ kusalaÑ ÒÈÓasampayuttaÑ
uppajjati. Vuttampi cetaÑ–
“YogÈ ve jÈyatÊ bh|ti, ayogÈ bh|risa~khayo”ti3.
EvaÑ kammato upapattito indriyaparipÈkato kilesad|rÊbhÈvatoti imehi
kÈraÓehi ÒÈÓasampayuttatÈ veditabbÈ.
Apica satta dhammÈ dhammavicayasambojjha~gassa uppÈdÈya
saÑvattanti paripucchakatÈ vatthuvisadakiriyÈ indriyasamattapaÔipÈdanÈ
duppaÒÒapuggalaparivajjanÈ paÒÒavantapuggalasevanÈ
gambhÊraÒÈÓacariyapaccavekkhaÓÈ tadadhimuttatÈti imehipi kÈraÓehi
ÒÈÓasampayuttatÈ veditabbÈ. ImesaÑ pana vitthÈro Bojjha~gavibha~ge4 Èvi
bhavissati.
EvaÑ ÒÈÓasampayuttaÑ hutvÈ uppannaÒcetaÑ asa~khÈrena appayogena
anupÈyacintanÈya uppannattÈ asa~khÈraÑ nÈma jÈtaÑ. TayidaÑ
rajanÊyavaÓÓÈrammaÓaÑ hutvÈ uppajjamÈnameva tividhena niyamena
uppajjati dÈnamayaÑ vÈ hoti sÊlamayaÑ vÈ bhÈvanÈmayaÑ vÈ.
KathaÑ? YadÈ hi nÊlapÊtalohitodÈtesu pupphÈdÊsu aÒÒataraÑ labhitvÈ
vaÓÓavasena ÈbhujitvÈ “vaÓÓadÈnaÑ mayhan”ti BuddharatanÈdÊni p|jeti,
tadÈ dÈnamayaÑ hoti. TatridaÑ vatthu–BhaÓÉÈgÈrikasaÑghamitto kira
ekaÑ suvaÓÓakhacitaÑ vatthaÑ labhitvÈ “idampi vatthaÑ suvaÓÓavaÓÓaÑ,
SammÈsambuddhopi suvaÓÓavaÓÓo, suvaÓÓavaÓÓaÑ vatthaÑ
suvaÓÓavaÓÓasseva anucchavikaÑ, amhÈkaÒca vaÓÓadÈnaÑ bhavissatÊ”ti
MahÈcetiye Èropesi.
______________________________________________________________
1. AbyÈpajjhe (SÊ) 2. AÑ 1. 505 piÔÔhe.
3. Khu 1. 53 piÔÔhe. 4. Abhi-®Ôha 2. 263 piÔÔhe.
evar|pe kÈle dÈnamayaÑ hotÊti veditabbaÑ. YadÈ pana tathÈr|pameva

deyyadhammaÑ labhitvÈ “mayhaÑ kulavaÑso kulatanti kulappaveÓÊ esÈ,
kulavattaÑ etan”ti BuddharatanÈdÊni p|jeti, tadÈ sÊlamayaÑ hoti. YadÈ pana
tÈdiseneva vatthunÈ ratanattayassa p|jaÑ katvÈ “ayaÑ vaÓÓo khayaÑ
gacchissati, vayaÑ gacchissatÊ”ti khayavayaÑ paÔÔhapeti, tÈdÈ
bhÈvanÈmayaÑ hoti.
DÈnamayaÑ pana hutvÈ vattamÈnampi yadÈ tÊÓi ratanÈni sahatthena
p|jentassa pavattati, tadÈ kÈyakammaÑ hoti. YadÈ tÊÓi ratanÈni p|jento
puttadÈradÈsakammakaraporisÈdayopi ÈÓÈpetvÈ p|jÈpeti, tadÈ vacÊkammaÑ
hoti. YadÈ tadeva vuttappakÈraÑ vijjamÈnakavatthuÑ Èrabbha “vaÓÓadÈnaÑ
dassÈmÊ”ti cinteti, tadÈ manokammaÑ hoti. VinayapariyÈyaÑ patvÈ hi
“dassÈmi karissÈmÊti vÈcÈ bhinnÈ hotÊ”ti1 iminÈ lakkhaÓena dÈnaÑ nÈma
hoti. AbhidhammapariyÈyaÑ patvÈ pana vijjamÈnakavatthuÑ Èrabbha
“dassÈmÊ”ti manasÈ cintitakÈlato paÔÔhÈya kusalaÑ hoti. AparabhÈge kÈyena
vÈ vÈcÈya vÈ kattabbaÑ karissatÊti vuttaÑ. EvaÑ dÈnamayaÑ
kÈyavacÊmanokammavaseneva tividhaÑ hoti.
YadÈ pana taÑ vuttappakÈraÑ vatthuÑ labhitvÈ kusavaÑsÈdivasena
sahatthÈ ratanattayaÑ p|jeti, tadÈ sÊlamayaÑ kÈyakammaÑ hoti. YadÈ
kulavaÑsÈdivaseneva puttadÈrÈdayo ÈÓÈpetvÈ p|jÈpeti, tadÈ vacÊkammaÑ
hoti. YadÈ “mayhaÑ kulavaÑso kulatanti kulappaveÓÊ esÈ,
kulavattametan”ti vijjamanakavatthuÑ Èrabbha “vaÓÓadÈnaÑ dassÈmÊ”ti
cinteti, tadÈ manokammaÑ hoti. EvaÑ sÊlamayaÑ
kÈyavacÊmanokammavasena tividhaÑ hoti.
YadÈ pana taÑ vuttappakÈraÑ vatthuÑ labhitvÈ tÊÓi ratanÈni p|jetvÈ
ca~kamanto khayavayaÑ paÔÔhapeti, tadÈ bhÈvanÈmayaÑ kÈyakammaÑ
hoti. VÈcÈya sammasanaÑ paÔÔhapentassa vacÊkammaÑ hoti.
KÈya~gavÈca~gÈni acopetvÈ manasÈva sammasanaÑ paÔÔhapentassa
manokammaÑ hoti. EvaÑ bhÈvanÈmayaÑ kÈyavacÊmanokammavasena
tividhaÑ hoti. EvametaÑ r|pÈrammaÓaÑ kusalaÑ
tividhapuÒÒakiriyavutthuvasena navahi kammadvÈrehi bhÈjetvÈ dassesi
DhammarÈjÈ. SaddÈrammaÓÈdÊsupi eseva nayo.
______________________________________________________________
1. Vi 1. 380 piÔÔhe.
BherisaddÈdÊsu hi rajanÊyasaddaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ heÔÔhÈ

vuttanayeneva tÊhi niyamehetaÑ kusalaÑ uppajjati. Tattha saddaÑ
kandam|laÑ viya uppÈÔetvÈ, nÊluppalahatthakaÑ viya ca hatthe ÔhapetvÈ
dÈtuÑ nÈma na sakkÈ, savatthukaÑ pana katvÈ dento saddadÈnaÑ deti
nÈma. TasmÈ yadÈ “saddadÈnaÑ dassÈmÊ”ti bherimudi~gÈdÊsu
aÒÒatarat|riyena tiÓÓaÑ ratanÈnaÑ upahÈraÑ karoti, “saddadÈnaÑ me”ti
bheri-ÈdÊni ÔhapÈpeti, dhammakathikabhikkh|naÑ sarabhesajjatela-
phÈÓitÈdÊni deti, dhammasavanaÑ ghoseti, sarabhaÒÒaÑ bhaÓati,
dhammakathaÑ katheti, upanisinnakakathaÑ anumodanakathaÑ karoti1,
tadÈ dÈnamayaÑyeva hoti. YadÈ etadeva vidhÈnaÑ kulavaÑsÈdivasena
vattavasena karoti, tadÈ sÊlamayaÑ hoti. YadÈ sabbampetaÑ katvÈ “ayaÑ
ettako saddo brahmalokappamÈÓopi hutvÈ khayaÑ gamissati, vayaÑ
gamissatÊ”ti sammasanaÑ paÔÔhapeti, tadÈ bhÈvanÈmayaÑ hoti.
Tattha dÈnamayaÑ tÈva yadÈ bheri-ÈdÊni gahetvÈ sahatthÈ upahÈraÑ
karoti, niccupahÈrathÈya Ôhapentopi sahatthÈ Ôhapeti, “saddadÈnaÑ me”ti
dhammasavanaÑ ghosetuÑ gacchati, dhammakathaÑ sarabhaÒÒaÑ kÈtuÑ
vÈ gacchati, tadÈ kÈyakammaÑ hoti. YadÈ “gacchatha tÈtÈ, amhÈkaÑ
saddadÈnaÑ tiÓÓaÑ ratanÈnaÑ upahÈraÑ karothÈ”ti ÈÓÈpeti, “saddadÈnaÑ
me”ti cetiya~gaÓesu “imaÑ bheriÑ, imaÑ mudi~gaÑ ÔhapethÈ”ti ÈÓÈpeti,
sayameva dhammasavanaÑ ghoseti, dhammakathaÑ katheti, sarabhaÒÒaÑ
bhaÓati, tadÈ vacÊkammaÑ hoti. YadÈ kÈya~gavÈca~gÈni acopetvÈ
“saddadÈnaÑ dassÈmÊ”ti vijjamÈnakavatthuÑ manasÈ pariccajati, tadÈ
manokammaÑ hoti.
SÊlamayampi “saddadÈnaÑ nÈma mayhaÑ kulavaÑso kulatanti
kulappaveÓÊ”ti bheri-ÈdÊhi sahatthÈ upahÈraÑ karontassa, bhari-ÈdÊni
sahatthÈ cetiya~gaÓÈdÊsu Ôhapentassa, dhammakathikÈnaÑ sarabhesajjaÑ
sahatthÈ dadantassa, vattasÊsena dhammasavanaghosanadhammakathÈ-
kathanasarabhaÒÒabhaÓanatthÈya ca gacchantassa kÈyakammaÑ hoti.
“SaddadÈnaÑ nÈma amhÈkaÑ kulavaÑso kulatanti kulappaveÓÊ, gacchatha
tÈtÈ, BuddharatanÈdÊnaÑ upahÈraÑ karothÈ”ti ÈÓÈpentassa,
kulavaÑsavaseneva attanÈ dhammakathaÑ vÈ sarabhaÒÒaÑ vÈ karontassa ca
vacÊkammaÑ hoti. “SaddadÈnaÑ nÈma mayhaÑ
______________________________________________________________
1. Katheti (Ka)
kulavaÑso, saddadÈnaÑ dassÈmÊ”ti kÈya~gavÈca~gÈni acopetvÈ manasÈva

vijjamÈnakavatthuÑ pariccajantassa manokammaÑ hoti.
BhÈvanÈmayampi yadÈ ca~kamanto sadde khayavayaÑ paÔÔhapeti, tadÈ
kÈyakammaÑ hoti. KÈya~gaÑ pana acopetvÈ vÈcÈya sammasantassa
vacÊkammaÑ hoti. KÈya~gavÈca~gaÑ acopetvÈ manasÈva saddÈyatanaÑ
sammasantassa manokammaÑ hoti. EvaÑ saddÈrammaÓampi kusalaÑ
tividhapuÒÒakiriyavatthuvasena navahi kammadvÈrehi bhÈjetvÈ dassesi
DhammarÈjÈ.
M|lagandhÈdÊsupi rajanÊyagandhaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ heÔÔhÈ
vuttanayeneva tÊhi niyamehetaÑ kusalaÑ uppajjati. Tattha yadÈ
m|lagandhÈdÊsu yaÑkiÒci gandhaÑ labhitvÈ gandhavasena ÈbhujitvÈ
“gandhadÈnaÑ mayhan”ti BuddharatanÈdÊni p|jeti, tadÈ dÈnamayaÑ hotÊti
sabbaÑ vaÓÓadÈne vuttanayeneva vitthÈrato veditabbaÑ. EvaÑ
gandhÈrammaÓampi kusalaÑ tividhapuÒÒakiriyavatthuvasena navahi
kammadvÈrehi bhÈjetvÈ dassesi DhammarÈjÈ.
M|larasÈdÊsu pana rajanÊyarasaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ heÔÔhÈ
vuttanayeneva tÊhi niyamehetaÑ kusalaÑ uppajjati. Tattha yadÈ
m|larasÈdÊsu yaÑkiÒci rajanÊyaÑ rasavatthuÑ labhitvÈ rasavasena ÈbhujitvÈ
“rasadÈnaÑ mayhan”ti deti pariccajati, tadÈ dÈnamayaÑ hotÊti sabbaÑ
vaÓÓadÈne vuttanayeneva vitthÈrato veditabbaÑ. SÊlamaye panettha
“saÑghassa adatvÈ paribhuÒjanaÑ nÈma amhÈkaÑ na ÈciÓÓan”ti
dvÈdasannaÑ bhikkhusahassÈnaÑ dÈpetvÈ sÈdurasaÑ paribhuttassa
DuÔÔhagÈmaÓi-abhayaraÒÒo vatthuÑ ÈdiÑ katvÈ MahÈ-aÔÔhakathÈyaÑ
vatth|ni ÈgatÈni, ayameva viseso. EvaÑ rasÈrammaÓampi kusalaÑ
tividhapuÒÒakiriyavatthuvasena navahi kammadvÈrehi bhÈjetvÈ dassesi
DhammarÈjÈ.
PhoÔÔhabbÈrammaÓepi pathavÊdhÈtu tejodhÈtu vÈyodhÈt|ti tÊÓi
mahÈbh|tÈni phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ nÈma. ImasmiÑ ÔhÈne etesaÑ vasena
yojanaÑ akatvÈ maÒcapÊÔhÈdivasena kÈtabbÈ, yadÈ hi maÒcapÊÔhÈdÊsu
yaÑkiÒci rajanÊyaÑ phoÔÔhabbavatthuÑ labhitvÈ phoÔÔhabbavasena ÈbhujitvÈ
“phoÔÔhabbadÈnaÑ mayhan”ti deti pariccajati, tadÈ dÈnamayaÑ hotÊti
sabbaÑ vaÓÓadÈne vuttanayeneva vitthÈrato veditabbaÑ. EvaÑ
phoÔÔhabbÈrammaÓampi kusalaÑ tividhapuÒÒakiriyavatthuvasena navahi
kammadvÈrehi bhÈjetvÈ dassesi DhammarÈjÈ.
DhammÈrammaÓe cha ajjhattikÈni ÈyatanÈni, tÊÓi lakkhaÓÈni, tayo

ar|pino khandhÈ, pannarasa sukhumar|pÈni, nibbÈnapaÒÒattÊti ime
dhammÈyatane pariyÈpannÈ ca apariyÈpannÈ ca dhammÈ
dhammÈrammaÓaÑ nÈma. ImasmiÑ pana ÔhÈne etesaÑ vasena yojanaÑ
akatvÈ ojadÈnapÈnadÈnajÊvitadÈnavasena kÈtabbÈ. OjÈdÊsu hi rajanÊyaÑ
dhammÈrammaÓaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ heÔÔhÈ vuttanayeneva tÊhi
niyamehetaÑ kusalaÑ uppajjati.
Tattha yadÈ “ojadÈnaÑ mayhan”ti sappinavanÊtÈdÊni deti, “pÈnadÈnan”ti
aÔÔha pÈnÈni deti, “jÊvitadÈnan”ti salÈkabhattasaÑghabhattÈdÊni1 deti,
aphÈsukÈnaÑ bhikkh|naÑ bhesajjaÑ deti, vejjaÑ paccupaÔÔhÈpeti, jÈlaÑ
phÈlÈpeti, kumÊnaÑ2 viddhaÑsÈpeti, sakuÓapaÒjaraÑ viddhaÑsÈpeti,
bandhanamokkhaÑ kÈrÈpeti, mÈghÈtabheriÑ carÈpeti, aÒÒÈnipi
jÊvitaparittÈÓatthaÑ evar|pÈni kammÈni karoti, tadÈ danamayaÑ hoti. YadÈ
pana “ojadÈnapÈnadÈnajÊvitadÈnÈni mayhaÑ kulavaÑso kulatanti
kulappaveÓÊ”ti vattasÊsena ojadÈnÈdÊni pavatteti, tadÈ sÊlamayaÑ hoti. YadÈ
dhammÈrammaÓasmiÑ khayavayaÑ paÔÔhapeti, tadÈ bhÈvanÈmayaÑ hoti.
DÈnamayaÑ pana hutvÈ pavattamÈnampi yadÈ
ojadÈnapÈnadÈnajÊvitadÈnÈni sahatthÈ deti, tadÈ kÈyakammaÑ hoti. YadÈ
puttadÈrÈdayo ÈÓÈpetvÈ dÈpeti, tadÈ vacÊkammaÑ hoti. YadÈ
kÈya~gavÈca~gÈni acopetvÈ “ojadÈnapÈnadÈnajÊvitadÈnavasena
vijjamÈnakavatthuÑ dassÈmÊ”ti manasÈ cinteti, tadÈ manokammaÑ hoti.
YadÈ pana vuttappakÈraÑ vijjamÈnakavatthuÑ kulavaÑsÈdivasena
sahatthÈ deti, tadÈ sÊlamayaÑ kÈyakammaÑ hoti. YadÈ
kulavaÑsÈdivaseneva puttadÈrÈdayo ÈÓÈpetvÈ dÈpeti, tadÈ vacÊkammaÑ
hoti. YadÈ kulavaÑsÈdivaseneva “vuttappakÈraÑ vijjamÈnakavatthuÑ
dassÈmÊ”ti manasÈva cinteti, tadÈ manokammaÑ hoti.
Ca~kamitvÈ dhammÈrammaÓe khayavayaÑ paÔÔhapentassa pana
bhÈvanÈmayaÑ kÈyakammaÑ hoti, kÈya~gaÑ acopetvÈ vÈcÈya khayavayaÑ
paÔÔhapentassa vacÊkammaÑ hoti, kÈya~gavÈcanÈ~gÈni acopetvÈ manasÈva
dhammÈrammaÓe
______________________________________________________________
1. SalÈkabhattapakkhiyabhattasaÑghabhattÈdÊni (SÊ, SyÈ) 2. KuminaÑ (SÊ, SyÈ)
khayavayaÑ paÔÔhapentassa manokammaÑ hoti. EvaÑ bhÈvanÈmayaÑ

kÈyavacÊmanokammavasena tividhaÑ hoti. EvametaÑ dhammÈrammaÓampi
kusalaÑ tividhapuÒÒakiriyavatthuvasena navahi kammadvÈrehi bhÈjetvÈ
dassesi DhammarÈjÈ.
EvamidaÑ cittaÑ nÈnÈvatth|su nÈnÈrammaÓavasena dÊpitaÑ. IdaÑ
pana ekavatthusmimpi nÈnÈrammaÓavasena labbhatiyeva. KathaÑ? Cat|su
hi paccayesu cÊvare cha ÈrammaÓÈni labbhanti. Navarattassa hi cÊvarassa
vaÓÓo manÈpo hoti dassanÊyo, idaÑ vaÓÓÈrammaÓaÑ. ParibhogakÈle
paÔapaÔasaddaÑ karoti, idaÑ saddÈrammaÓaÑ. Yo tattha
kÈÄakacchakÈdigandho1, idaÑ gandhÈrammaÓaÑ. RasÈrammaÓaÑ pana
paribhogarasavasena kathitaÑ. YÈ tattha sukhasamphassatÈ, idaÑ
phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ. CÊvaraÑ paÔicca uppannÈ sukhÈ vedanÈ
dhammÈrammaÓaÑ. PiÓÉapÈte rasÈrammaÓaÑ nippariyÈyeneva labbhati.
EvaÑ cat|su paccayesu nÈnÈrammaÓavasena yojanaÑ katvÈ
dÈnamayÈdibhedo veditabbo.
Imassa pana cittassa ÈrammaÓameva nibaddhaÑ vinÈ ÈrammaÓena
anuppajjanato. DvÈraÑ pana anibaddhaÑ. KasmÈ? Kammassa anibaddhattÈ,
kammasmiÒhi anibaddhe dvÈrampi anibaddhameva hoti.
KÈmÈvacarakusala dvÈrakathÈ
KÈyakammadvÈra
Imassa panatthassa pakÈsanatthaÑ imasmiÑ ÔhÈne MahÈ-aÔÔhakathÈyaÑ
dvÈrakathÈ kathitÈ. Tattha tÊÓi kammÈni, tÊÓi kammadvÈrÈni, paÒca
viÒÒÈÓÈni, paÒca viÒÒÈÓadvÈrÈni, cha phassÈ, cha phassadvÈrÈni, aÔÔha
asaÑvarÈ, aÔÔha asaÑvaradvÈrÈni, aÔÔha saÑvarÈ, aÔÔha saÑvaradvÈrÈni, dasa
kusalakammapathÈ, dasa akusalakammapathÈti idaÑ ettakaÑ dvÈrakathÈya
mÈtikÈÔhapanaÑ nÈma.
Tattha kiÒcÈpi tÊÓi kammÈni paÔhamaÑ vuttÈni, tÈni pana ÔhapetvÈ Èdito
tÈva tÊÓi kammadvÈrÈni bhÈjetvÈ dassitÈni. KatamÈni tÊÓi?
KÈyakammadvÈraÑ vacÊkammadvÈraÑ manokammadvÈranti.
______________________________________________________________
1. KÈÄagacchakÈdigandho (Ka)
Tattha catubbidho kÈyo upÈdinnako ÈhÈrasamuÔÔhÈno utusamuÔÔhÈno

cittasamuÔÔhÈnoti. Tattha cakkhÈyatanÈdÊni jÊvitindriyapariyantÈni aÔÔha
kammasamuÔÔhÈnar|pÈnipi, kammasamuÔÔhÈnÈneva catasso dhÈtuyo vaÓÓo
gandho raso ojÈti aÔÔha upÈdinnakakÈyo nÈma, tÈneva aÔÔha ÈhÈrajÈni
ÈhÈrasamuÔÔhÈnikakÈyo nÈma, aÔÔha utujÈni utusamuÔÔhÈnikakÈyo nÈma,
aÔÔha cittajÈni cittasamuÔÔhÈnikakÈyo nÈma.
Tesu kÈyakammadvÈranti neva upÈdinnakakÈyassa nÈmaÑ, na itaresaÑ.

CittasamuÔÔhÈnesu pana aÔÔhasu r|pesu ekÈ viÒÒatti atthi, idaÑ
kÈyakammadvÈraÑ nÈma, yaÑ sandÈya vuttaÑ “katamaÑ taÑ r|paÑ
kÈyaviÒÒati? YÈ kusalacittassa vÈ akusalacittassa vÈ abyÈkatacittassa vÈ
abhikkamantassa vÈ paÔikkamantassa vÈ Èlokentassa vÈ vilokentassa vÈ
samiÒjentassa1 vÈ pasÈrentassa vÈ kÈyassa thambhanÈ santhambhanÈ
santhambhitattaÑ viÒÒatti viÒÒÈpanÈ viÒÒÈpitattaÑ, idaÑ taÑ r|paÑ
kÈyaviÒÒattÊ”ti2. “AbhikkamissÈmi paÔikkamissÈmÊ”ti hi cittaÑ
uppajjamÈnaÑ r|paÑ samuÔÔhÈpeti. Tattha yÈ pathavÊdhÈtu ÈpodhÈtu
tejodhÈtu vÈyodhÈtu tannissito vaÓÓo gandho raso ojÈti imesaÑ aÔÔhannaÑ
r|pakalÈpÈnaÑ abbhantare cittasamuÔÔhÈnÈ vÈyodhÈtu, sÈ attanÈ sahajÈtaÑ
r|pakÈyaÑ santhambheti sandhÈreti cÈleti abhikkamÈpeti paÔikkamÈpeti.
Tattha ekÈvajjanavÊthiyaÑ sattasu javanesu paÔhamacittasamuÔÔhitÈ

vÈyodhÈtu attanÈ sahajÈtaÑ r|pakÈyaÑ santhambhetuÑ sandhÈretuÑ
sakkoti, aparÈparaÑ pana cÈletuÑ na sakkoti. DutiyÈdÊsupi eseva nayo.
Sattamacittena pana samuÔÔhitÈ vÈyodhÈtu heÔÔhÈ chahi cittehi samuÔÔhitaÑ
vÈyodhÈtuÑ upatthambhanapaccayaÑ labhitvÈ attanÈ sahajÈtaÑ r|pakÈyaÑ
santhambhetuÑ sandhÈretuÑ cÈletuÑ abhikkamÈpetuÑ paÔikkamÈpetuÑ
ÈlokÈpetuÑ vilokÈpetuÑ samiÒjÈpetuÑ3 pasÈrÈpetuÑ sakkoti, tena
gamanaÑ nÈma jÈyati, ÈgamanaÑ nÈma jÈyati, gamanÈgamanaÑ nÈma
jÈyati, “yojanaÑ gato, dasayojanaÑ gato”ti vattabbataÑ ÈpajjÈpeti.
______________________________________________________________
1. SammiÒjentassa (SÊ), samaÒchantassa (Ka) 2. Abhi 1. 177 piÔÔhe.
3. SammiÒjÈpetuÑ (SÊ), samaÒchÈpetuÑ (Ka)
YathÈ hi sattahi yugehi ÈkaÉÉhitabbe sakaÔe paÔhamayuge yuttagoÓÈ

yugaÑ tÈva santhambhetuÑ sandhÈretuÑ sakkonti, cakkaÑ pana na
pavaÔÔenti. DutiyÈdÊsupi eseva nayo. Sattamayuge pana goÓe yojetvÈ yadÈ
cheko sÈrathi1 dhure nisÊditvÈ yottÈni ÈdÈya sabbapurimato paÔÔhÈya
patodalaÔÔhiyÈ goÓe ÈkoÔeti, tadÈ sabbeva ekabalÈ hutvÈ dhuraÒca
sandhÈrenti, cakkÈni ca pavaÔÔenti “sakaÔaÑ gahetvÈ dasayojanaÑ
vÊsatiyojanaÑ gatÈ”ti vattabbataÑ ÈpÈdenti. EvaÑsampadamidaÑ
veditabbaÑ.
Tattha yo cittasamuÔÔhÈnikakÈyo, na so viÒÒatti. CittasamuÔÔhÈnÈya
pana vÈyodhÈtuyÈ sahajÈtaÑ r|pakÈyaÑ santhambhetuÑ sandhÈretuÑ
cÈletuÑ paccayo bhavituÑ samattho eko ÈkÈravikÈro atthi, ayaÑ viÒÒatti
nÈma. SÈ aÔÔha r|pÈni viya na cittasamuÔÔhÈnÈ. YathÈ pana
aniccÈdibhedÈnaÑ dhammÈnaÑ jarÈmaraÓattÈ “jarÈmaraÓaÑ bhikkhave
aniccaÑ sa~khatan”ti-Èdi2 vuttaÑ, evaÑ cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ r|pÈnaÑ
viÒÒattitÈya sÈpi cittasamuÔÔhÈnÈ nÈma hoti.
ViÒÒÈpanattÈ panesÈ viÒÒattÊti vuccati. KiÑ viÒÒÈpetÊti? EkaÑ
kÈyikakaraÓaÑ. CakkhupathasmiÒhi Ôhito hatthaÑ vÈ pÈdaÑ vÈ ukkhipati,
sÊsaÑ vÈ bhamukaÑ vÈ cÈleti. AyaÑ hatthÈdÊnaÑ ÈkÈro cakkhuviÒÒeyyo
hoti, viÒÒatti pana na cakkhuviÒÒeyyÈ, manoviÒÒeyyÈ eva. CakkhunÈ hi
hatthavikÈrÈdivasena vipphandamÈnaÑ vaÓÓÈrammaÓameva passati,
viÒÒattiÑ pana manodvÈrikacittena cintetvÈ “idaÒcidaÒca esa kÈreti
maÒÒe”ti jÈnÈti.
YathÈ hi araÒÒe nidÈghasamaye udakaÔÔhÈne manussÈ “imÈya saÒÒÈya
idha udakassa atthibhÈvaÑ jÈnissantÊ”ti rukkhagge tÈlapaÓÓÈdÊni
bandhÈpenti, surÈpÈnadvÈre dhajaÑ ussÈpenti, uccaÑ vÈ pana rukkhaÑ vÈto
paharitvÈ cÈleti, anto-udake macche calante upari bubbuÄakÈni uÔÔhahanti,
mahoghassa gatamaggapariyante tiÓapaÓÓakasaÔaÑ3 ussÈritaÑ hoti. Tattha
tÈlapaÓÓadhajasÈkhÈcalanabubbuÄakatiÓapaÓÓakasaÔe disvÈ yathÈ cakkhunÈ
adiÔÔhampi “ettha udakaÑ bhavissati, surÈ bhavissati, ayaÑ rukkho vÈtena
pahato bhavissati, anto-udake maccho bhavissati,
______________________________________________________________
1. SÈrathÊ (Ka) 2. SaÑ 1. 264 piÔÔhe. 3. TiÓapaÓÓasaÔaÑ (SÊ)
ettakaÑ ÔhÈnaÑ ajjhottharitvÈ ogho gato bhavissatÊ”ti manoviÒÒÈÓena jÈnÈti,

evameva viÒÒattipi ca cakkhuviÒÒeyyÈ, manoviÒÒeyyÈva. CakkhunÈ hi
hatthavikÈrÈdivasena vipphandamÈnaÑ vaÓÓÈrammaÓameva passati,
viÒÒattiÑ pana manodvÈrikacittena cintetvÈ “idaÒcidaÒca esa kÈreti
maÒÒe”ti jÈnÈti.
Na kevalaÒcesÈ viÒÒÈpanatova viÒÒatti nÈma, viÒÒeyyatopi pana
viÒÒattiyeva nÈma. AyaÒhi paresaÑ antamaso tiracchÈnagatÈnampi pÈkaÔÈ
hoti, tattha tattha sannipatitÈ hi soÓasi~gÈlakÈkagoÓÈdayo daÓÉaÑ vÈ
leÉÉuÑ vÈ gahetvÈ paharaÓÈkÈre dassite “ayaÑ no paharitukÈmo”ti ÒatvÈ
yena vÈ tena vÈ palÈyanti. PÈkÈrakuÔÔÈdi-antarikassa1 pana parassa
apÈkaÔakÈlopi atthi, kiÒcÈpi tasmiÑ khaÓe apÈkaÔÈ, sammukhÊbh|tÈnaÑ
pana pÈkaÔattÈ viÒÒattiyeva nÈma hoti.
CittasamuÔÔhÈnike pana kÈye calante tisamuÔÔhÈniko calati na calatÊti.
Sopi tatheva calati, taÑgatiko tadanuvattakova hoti. YathÈ hi udake
gacchante udake patitÈni sukkhadaÓÉakatiÓapaÓÓÈdÊnipi udakagatikÈneva
bhavanti, tasmiÑ gacchante gacchanti, tiÔÔhante tiÔÔhanti.
EvaÑsampadamidaÑ veditabbaÑ. EvamesÈ cittasamuÔÔhÈnesu r|pesu
viÒÒatti kÈyakammadvÈraÑ nÈmÈti veditabbÈ.
YÈ pana tasmiÑ dvÈre siddhÈ cetanÈ, yÈya pÈÓaÑ hanati2, adinnaÑ
Èdiyati, micchÈcÈraÑ carati, pÈÓÈtipÈtÈdÊhi viramati. IdaÑ kÈyakammaÑ
nÈma. EvaÑ paravÈdimhi sati kÈyo dvÈraÑ, tamhi dvÈre siddhÈ cetanÈ
kÈyakammaÑ kusalaÑ vÈ akusalaÑ vÈti ÔhapetabbaÑ. ParavÈdimhi pana
asati abyÈkataÑ vÈti tikaÑ p|retvÈva ÔhapetabbaÑ. Tattha yathÈ
nagaradvÈraÑ kataÔÔhÈneyeva tiÔÔhati, a~gulamattampi aparÈparaÑ na
sa~kamati, tena tena pana dvÈrena mahÈjano saÒcarati, evameva dvÈre
dvÈraÑ na saÒcarati, kammaÑ pana tasmiÑ tasmiÑ dvÈre uppajjanato
carati. TenÈhu porÈÓÈ–
“DvÈre caranti kammÈni, na dvÈrÈ dvÈracÈrino.
TasmÈ dvÈrehi kammÈni, aÒÒamaÒÒaÑ vavatthitÈ”ti.
______________________________________________________________
1. PÈkÈrakuÉÉÈdi-antaritassa (SÊ) 2. Hanti (Ka)
Tattha kammenÈpi dvÈraÑ nÈmaÑ labhati, dvÈrenÈpi kammaÑ. YathÈ

hi viÒÒÈÓÈdÊnaÑ uppajjanaÔÔhÈnÈni viÒÒÈÓadvÈraÑ phassadvÈraÑ
asaÑvaradvÈraÑ saÑvaradvÈranti nÈmaÑ labhanti, evaÑ kÈyakammassa
uppajjanaÔÔhÈnaÑ “kÈyakammadvÈran”ti nÈmaÑ labhati.
VacÊmanokammadvÈresupi eseva nayo. YathÈ pana tasmiÑ tasmiÑ rukkhe
adhivatthÈ devatÈ simbalidevatÈ palÈsadevatÈ pucimandadevatÈ
phandanadevatÈti tena tena rukkhena nÈmaÑ labhati, evameva kÈyadvÈrena
kataÑ kammampi kÈyakammanti dvÈrena nÈmaÑ labhati,
vacÊkammamanokammesupi eseva nayo. Tattha aÒÒo kÈyo aÒÒaÑ kammaÑ,
kÈyena pana katattÈ taÑ “kÈyakamman”ti vuccati. TenÈhu
AÔÔhakathÈcariyÈ–
“KÈyena ce kataÑ kammaÑ, ‘kÈyakamman’ti vuccati.
KÈyo ca kÈyakammaÒca, aÒÒamaÒÒaÑ vavatthitÈ.
S|ciyÈ ce kataÑ kammaÑ, ‘s|cikamman’ti vuccati.
S|ci ca s|cikammaÒca, aÒÒamaÒÒaÑ vavatthitÈ.
VÈsiyÈ ce kataÑ kammaÑ, ‘vÈsikamman’ti vuccati.
VÈsi ca vÈsikammaÒca, aÒÒamaÒÒaÑ vavatthitÈ.
Purisena ce kataÑ kammaÑ, ‘purisakamman’ti vuccati.
Puriso ca purisakammaÒca, aÒÒamaÒÒaÑ vavatthitÈ.
EvamevaÑ.
KÈyena ce kataÑ kammaÑ, ‘kÈyakamman’ti vuccati.

KÈyo ca kÈyakammaÒca, aÒÒamaÒÒaÑ vavatthitÈ”ti.
EvaÑ sante neva dvÈravavatthÈnaÑ yujjati, na kammavavatthÈnaÑ.
KathaÑ? KÈyaviÒÒattiyaÒhi “dvÈre caranti kammÈnÊ”ti vacanato
vacÊkammampi pavattati, tenassÈ “kÈyakammadvÈran”ti vavatthÈnaÑ na
yuttaÑ. KÈyakammaÒca vacÊviÒÒattiyampi pavattati, tenassa
“kÈyakamman”ti vavatthÈnaÑ na yujjatÊti. No na yujjati. KasmÈ?
YebhuyyavuttitÈya ceva tabbahulavuttitÈya ca. KÈyakammameva hi
yebhuyyena kÈyaviÒÒattiyaÑ pavattati, na itarÈni. TasmÈ kÈyakammassa
yebhuyyena pavattito tassÈ kÈyakammadvÈrabhÈvo siddho, brÈhmaÓagÈma-
ambavananÈgavanÈdÊnaÑ brÈhmaÓagÈmÈdibhÈvo viyÈti dvÈravavatthÈnaÑ
yujjati. KÈyakammaÑ pana kÈyadvÈramhiyeva bahulaÑ pavattati, appaÑ
vacÊdvÈre. TasmÈ kÈyadvÈre bahulaÑ pavattito etassa kÈyakammabhÈvo

siddho, vanacarakathullakumÈrikÈdigocarÈnaÑ vanacarakÈdibhÈvo viyÈti
evaÑ kammavavatthÈnampi yujjatÊti.
KÈyakammadvÈrakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
VacÊkammadvÈrakathÈ
VacÊkammadvÈrakathÈyaÑ pana cetanÈviratisaddavasena tividhÈ vÈcÈ
nÈma. Tattha “cat|hi bhikkhave a~gehi samannÈgatÈ vÈcÈ subhÈsitÈ hoti, no
dubbhÈsitÈ, anavajjÈ ca ananuvajjÈ ca viÒÒ|nan”ti1 ayaÑ cetanÈvÈcÈ nÈma.
“YÈ cat|hi vacÊduccaritehi Èrati virati -pa-. AyaÑ vuccati sammÈvÈcÈ”ti2
ayaÑ virativÈcÈ nÈma. “VÈcÈ girÈ byappatho udÊraÓaÑ ghoso
ghosakammaÑ vÈcÈ vacÊbhedo”ti3 ayaÑ saddavÈcÈ nÈma. TÈsu
vacÊkammadvÈranti neva cetanÈya nÈmaÑ, na viratiyÈ. SahasaddÈ pana ekÈ
viÒÒatti atthi, idaÑ vacÊkammadvÈraÑ nÈma. YaÑ sandhÈya vuttaÑ
“katamaÑ taÑ r|paÑ vacÊviÒÒatti? YÈ kusalacittassa vÈ akusalacittassa vÈ
abyÈkatacittassa vÈ vÈcÈ girÈ byappatho udÊraÓaÑ ghoso ghosakammaÑ
vÈcÈ vacÊbhedo, ayaÑ vuccati vÈcÈ. YÈ tÈya vÈcÈya viÒÒatti viÒÒÈpanÈ
viÒÒÈpitattaÑ, idaÑ taÑ r|paÑ vacÊviÒÒattÊ”ti4.
“IdaÑ vakkhÈmi, etaÑ vakkhÈmÊ”ti hi vitakkayato
vitakkavipphÈrasaddo nÈma uppajjati. AyaÑ na sotaviÒÒeyyo,
manoviÒÒeyyoti MahÈ-aÔÔhakathÈyaÑ Ègato. ŒgamaÔÔhakathÈsu5 pana
“vitakkavipphÈrasaddanti vitakkavipphÈravasena uppannaÑ
vippalapantÈnaÑ5 suttappamattÈdÊnaÑ saddaÑ. SutvÈti taÑ sutvÈ, yaÑ
vitakkayato tassa so saddo uppanno, tassa vasena ‘evampi te mano, itthampi
te mano’ti-ÈdisatÊ”ti vatvÈ vatth|nipi kathitÈni. PaÔÔhÈnepi
“cittasamuÔÔhÈnaÑ saddÈyatanaÑ sotaviÒÒÈÓassa ÈrammaÓapaccayena
paccayo”ti ÈgataÑ. TasmÈ vinÈ viÒÒattighaÔÔanÈya uppajjamÈno
asotaviÒÒeyyo vitakkavipphÈrasaddo nÈma natthi. “IdaÑ
______________________________________________________________
3. Abhi 1. 189 piÔÔhe. 4. Abhi 1. 168 piÔÔhe.
5. VilapantÈnaÑ (Ka), DÊ-®Ôha 3. 70; AÑ 2. 152 piÔÔhesu passitabbaÑ.
vakkhÈmi etaÑ vakkhÈmÊ”ti uppajjamÈnaÑ pana cittaÑ pathavÊdhÈtu

ÈpodhÈtu tejodhÈtu vÈyodhÈtu vaÓÓÈ gandho raso ojÈti aÔÔha r|pÈni
samuÔÔhÈpeti. TesaÑ abbhantare cittasamuÔÔhÈnÈ pathavÊdhÈtu upÈdinnakaÑ
ghaÔÔayamÈnÈva uppajjati. Tena dhÈtusa~ghaÔÔanena saheva saddo uppajjatÊti
ayaÑ cittasamuÔÔhÈnasaddo nÈma. AyaÑ na viÒÒatti, tassÈ pana
cittasamuÔÔhÈnÈya pathavÊdhÈtuyÈ upÈdinnakaghaÔÔanassa paccayabh|to eko
ÈkÈravikÈro atthi. AyaÑ vacÊviÒÒatti nÈma. Ito paraÑ “sÈ aÔÔha r|pÈni viya
na cittasamuÔÔhÈnÈ”ti-Èdi sabbaÑ heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbaÑ.
IdhÈpi hi “tissa, datta, mittÈ”ti pakkosantassa saddaÑ sutvÈ viÒÒattiÑ
manodvÈrikacittena cintetvÈ “idaÒcidaÒca esa kÈreti maÒÒe”ti jÈnÈti.
KÈyaviÒÒatti viya ca ayampi tiracchÈnagatÈnampi pÈkaÔÈ hoti. “Ehi yÈhÊ”ti
hi saddaÑ sutvÈ tiracchÈnagatÈpi “idaÑ nÈmesa kÈreti maÒÒe”ti ÒatvÈ
Ègacchanti ceva gacchanti ca. “TisamuÔÔhÈnikakÈyaÑ cÈleti na cÈletÊ”ti
ayaÑ pana vÈro idha na labbhati. PurimacittasamuÔÔhÈnÈya
upatthambhanakiccampi natthi. YÈ pana tasmiÑ vacÊdvÈre sÊddhÈ cetanÈ,
yÈya musÈ katheti, pesuÒÒaÑ katheti, pharusaÑ katheti, samphaÑ palapati,
musÈvÈdÈdÊhi viramati. IdaÑ vacÊkammaÑ nÈma. Ito paraÑ sabbaÑ
kammavavatthÈnaÒca dvÈravavatthÈnaÒca heÔÔhÈ vuttanayeneva
veditabbanti.
VacÊkammadvÈrakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
ManokammadvÈrakathÈ
ManokammadvÈrakathÈyaÑ pana kÈmavacarÈdivasena catubbidho
mano mano nÈma. Tattha kÈmÈvacaro catupaÒÒÈsavidho hoti, r|pÈvacaro
pannarasavidho, ar|pÈvacaro dvÈdasavidho, lokuttaro aÔÔhavidhoti sabbopi
ek|nanavutividho hoti. Tattha “ayaÑ nÈma mano manodvÈraÑ na hotÊ”ti na
vattabbo. YathÈ hi ayaÑ nÈma cetanÈ kammaÑ na hotÊti na vattabbÈ,
antamaso paÒcaviÒÒÈÓasampayuttÈpi hi cetanÈ MahÈpakaraÓe
“kamman”tveva niddiÔÔhÈ, evameva ayaÑ nÈma mano manodvÈraÑ na hotÊti
na vattabbo.
EtthÈha–kammaÑ nÈmetaÑ kiÑ karotÊti? Œy|hati abhisa~kharoti,

piÓÉaÑ karoti, ceteti kappeti pakappetÊti, evaÑ sante paÒcaviÒÒÈÓacetanÈ
kiÑ Èy|hati abhisa~kharoti, piÓÉaÑ karoti, ceteti kappeti pakappetÊti?
SahajÈtadhamme. SÈpi hi sahajÈte sampayuttakkhandhe Èyuhati
abhisa~kharoti, piÓÉaÑ karoti, ceteti kappeti pakappetÊti. KiÑ vÈ iminÈ
vÈdena1, sabbasa~gÈhikavasena hetaÑ vuttaÑ. IdaÑ panettha
sanniÔÔhÈnaÑ–tebh|makakusalÈkusalo ek|natiÑsavidho mano
manokammadvÈraÑ nÈma. YÈ pana tasmiÑ manodvÈre siddhÈ cetanÈ, yÈya
abhijjhÈbyÈpÈdamicchÈdassanÈni ceva anabhijjhÈ-abyÈpÈdasammÈdassanÈni
ca gaÓhÈti. IdaÑ manokammaÑ nÈma. Ito paraÑ sabbaÑ
kammavavatthÈnaÒca dvÈravavatthÈnaÒca heÔÔhÈ vuttanayeneva
veditabbanti. ImÈni tÊÓi kammadvÈrÈni nÈma.
ManokammadvÈrakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
KammakathÈ
IdÈni yÈni tÊÓi kammÈni ÔhapetvÈ imÈni kammadvÈrÈni dassitÈni, tÈni
ÈdiÑ katvÈ avasesassa dvÈrakathÈya mÈtikÈÔhapanassa vitthÈrakathÈ hoti,
tÊÓi hi kammÈni kÈyakammaÑ vacÊkammaÑ manokammanti, kiÑ panetaÑ
kammaÑ nÈmÈti? CetanÈ ceva ekacce ca cetanÈsampayuttakÈ dhammÈ.
Tattha cetanÈya kammabhÈve imÈni suttÈni–
“CetanÈhaÑ bhikkhave kammaÑ vadÈmi, cetayitvÈ kammaÑ
karoti kÈyena vÈcÈya manasÈ2. KÈye vÈ hi Œnanda sati
kÈyasaÒcetanÈhetu uppajjati ajjhattaÑ sukhadukkhaÑ. VÈcÈya vÈ
Œnanda sati vacÊsaÒcetanÈhetu uppajjati ajjhattaÑ sukhadukkhaÑ.
Mane vÈ Œnanda sati manosaÒcetanÈhetu uppajjati ajjhattaÑ
sukhadukkhaÑ3. TividhÈ bhikkhave kÈyasaÒcetanÈ akusalaÑ
kÈyakammaÑ dukkhudrayaÑ dukkhavipÈkaÑ, catubbidhÈ bhikkhave
vacÊsaÒcetanÈ -pa-. TividhÈ bhikkhave manosaÒcetanÈ akusalaÑ
manokammaÑ dukkhudrayaÑ dukkhavipÈkaÑ,
______________________________________________________________
1. VÈrena (Ka) 2. AÑ 2. 363; Abhi 4. 280 piÔÔhesu.
3. SaÑ 1. 257 piÔÔhe; AÑ 1. 476 piÔÔhe ca.
tividhÈ bhikkhave kÈyasaÒcetanÈ kusalaÑ kÈyakammaÑ

sukhudrayaÑ sukhavipÈkaÑ. CatubbidhÈ bhikkhave vacÊsaÒcetanÈ
-pa-. TividhÈ bhikkhave manosaÒcetanÈ kusalaÑ manokammaÑ
sukhudrayaÑ sukhavipÈkaÑ1. SacÈyaÑ Œnanda samiddhi
moghapuriso PÈÔaliputtassa2 paribbÈjakassa evaÑ puÔÔho evaÑ
byÈkareyya ‘saÒcetaniyaÑ Èvuso PÈÔaliputta kammaÑ katvÈ kÈyena
vÈcÈya manasÈ sukhavedanÊyaÑ sukhaÑ so vedayati -pa-
adukkhamasukhavedanÊyaÑ adukkhamasukhaÑ so vedayatÊ’ti. EvaÑ
byÈkaramÈno kho Œnanda samiddhi moghapuriso PÈÔaliputtassa
paribbÈjakassa sammÈ byÈkaramÈno byÈkareyyÈ”ti3.
ImÈni tÈva cetanÈya kammabhÈve suttÈni,
cetanÈsampayuttadhammÈnaÑ pana kammabhÈvo kammacatukkena dÊpito.
VuttaÒhetaÑ–
“CattÈrimÈni bhikkhave kammÈni4 mayÈ sayaÑ abhiÒÒÈ
sacchikatvÈ paveditÈni. KatamÈni cattÈri? Atthi bhikkhave kammaÑ
kaÓhaÑ kaÓhavipÈkaÑ. Atthi bhikkhave kammaÑ sukkaÑ
sukkavipÈkaÑ. Atthi bhikkhave kammaÑ kaÓhasukkaÑ
kaÓhasukkavipÈkaÑ. Atthi bhikkhave kammaÑ akaÓhaÑ asukkaÑ
akaÓha-asukkavipÈkaÑ kammakkhayÈya5 saÑvattati6. KatamaÒca
bhikkhave kammaÑ akaÓhaÑ asukkaÑ akaÓha-asukkavipÈkaÑ
kammakkhayÈya saÑvattati? YadidaÑ satta bojjha~gÈ
satisambojjha~go -pa- upekkhÈsambojjha~go. IdaÑ vuccati
bhikkhave kammaÑ akaÓhaÑ asukkaÑ akaÓha-asukkavipÈkaÑ
kammakkhayÈya saÑvattati7. KatamaÒca bhikkhave kammaÑ
akaÓhaÑ asukkaÑ akaÓha-asukkavipÈkaÑ kammakkhayÈya
saÑvattati? Ayameva ariyo aÔÔha~giko maggo. SeyyathidaÑ,
sammÈdiÔÔhi -pa- sammÈsamÈdhi. IdaÑ vuccati bhikkhave kammaÑ
akaÓhaÑ asukkaÑ akaÓha-asukkavipÈkaÑ kammakkhayÈya
saÑvattatÊ”ti7.
EvaÑ ime bojjha~gamagga~gappabhedato pannarasa dhammÈ
kammacatukkena dÊpitÈ. AbhijjhÈ byÈpÈdo micchÈdiÔÔhi anabhijjhÈ
abyÈpÈdo samÈdiÔÔhÊti imehi pana chahi saddhiÑ ekavÊsati
cetanÈsampayuttakÈ dhammÈ veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi 4. 290 piÔÔhe; AÑ 3. 497 piÔÔhe pana thokaÑ visadisaÑ.
2. PoÔaliputtassa (Ka), Ma 3. 251 piÔÔhe ca. 3. Ma 3. 251; Abhi 4. 290 piÔÔhesu.
4. KammÈni yÈni (sabbattha) 5. KammaÑ kammakkhayÈya (sabbattha)
Tattha lokuttaramaggo bhajÈpiyamÈno kÈyakammÈdÊni tÊÓi kammÈni

bhajati. YaÒhi kÈyena dussÊlyaÑ ajjhÈcarati, tamhÈ saÑvaro kÈyikoti
veditabbo. YaÑ vÈcÈya dussÊlyaÑ ajjhÈcarati, tamhÈ saÑvaro vÈcasikoti
veditabbo. Iti sammÈkammanto kÈyakammaÑ, sammÈvÈcÈ vacÊkammaÑ.
EtasmiÑ dvaye gahite sammÈ-ÈjÊvo tappakkhikattÈ gahitova hoti. YaÑ pana
manena dussÊlyaÑ ajjhÈcarati, tamhÈ saÑvaro mÈnasikoti veditabbo. So
diÔÔhisa~kappavÈyÈmasatisamÈdhivasena paÒcavidho hoti. AyaÑ
paÒcavidhopi manokammaÑ nÈma. EvaÑ lokuttaramaggo bhajÈpiyamÈno
tÊÓi kammÈni bhajati.
ImasmiÑ ÔhÈne dvÈrasaÑsandanaÑ nÈma hoti. KÈyavacÊdvÈresu hi
copanaÑ patvÈ kammapathaÑ appattampi atthi, manodvÈre ca samudÈcÈraÑ
patvÈ kammapathaÑ appattampi atthi, taÑ gahetvÈ
taÑtaÑdvÈrapakkhikameva akaÑsu.
TatrÈyaÑ nayo–yo “migavaÑ gamissÈmÊ”ti dhanuÑ sajjeti, jiyaÑ
vaÔÔeti, sattiÑ niseti, bhattaÑ bhuÒjati, vatthaÑ paridahati. EttÈvatÈ
kÈyadvÈre copanaÑ pattaÑ hoti. So araÒÒe divasaÑ caritvÈ antamaso
sasabiÄÈramattampi na labhati. IdaÑ akusalaÑ kÈyakammaÑ nÈma hoti na
hotÊti? Na hoti. KasmÈ? KammapathaÑ appattatÈya, kevalaÑ pana
kÈyaduccaritaÑ nÈma hotÊti veditabbaÑ. MacchaggahaÓÈdÊsu payogesupi
eseva nayo.
VacÊdvÈrepi “migavaÑ gamissÈmi, vegena dhanu-ÈdÊni sajjethÈ”ti
ÈÓÈpetvÈ purimanayeneva araÒÒe kiÒci alabhantassa kiÒcÈpi vacÊdvÈre
copanaÑ pattaÑ, kammapathaÑ appattatÈya pana kÈyakammaÑ1 na hoti,
kevalaÑ vacÊduccaritaÑ nÈma hotÊti veditabbaÑ.
ManodvÈre pana vadhakacetanÈya uppannamattÈya eva
kammapathabhedova hoti, so ca kho byÈpÈdavasena, na pÈÓÈtipÈtavasena.
AkusalaÒhi kÈyakammaÑ kÈyavacÊdvÈresu samuÔÔhÈti, na manodvÈre. TathÈ
akusalaÑ vacÊkammaÑ. AkusalaÑ manokammaÑ pana tÊsupi dvÈresu
samuÔÔhÈti. TathÈ kusalÈni kÈyavacÊmanokammÈni.
______________________________________________________________
1. VacÊkammaÑ (SÊ, SyÈ)
KathaÑ? SahatthÈ hi pÈÓaÑ hanantassa, adinnaÑ Èdiyantassa,

micchÈcÈraÑ carantassa kammaÑ kÈyakammameva hoti, dvÈrampi
kÈyadvÈrameva hoti. EvaÑ tÈva akusalaÑ kÈyakammaÑ kÈyadvÈre
samuÔÔhÈti. Tehi pana cittehi sahajÈtÈ abhijjhÈbyÈpÈdamicchÈdiÔÔhiyo
cetanÈpakkhikÈ vÈ bhavanti abbohÈrikÈ vÈ. “Gaccha, itthannÈmaÑ jÊvitÈ
voropehi, itthannÈmaÑ bhaÓÉaÑ avaharÈ”ti ÈÓÈpentassa pana kammaÑ
kÈyakammaÑ hoti, dvÈraÑ pana vacÊdvÈraÑ. EvaÑ akusalaÑ kÈyakammaÑ
vacÊdvÈre samuÔÔhÈti. Tehi pana cittehi sahajÈtÈ
abhijjhÈbyÈpÈdamicchÈdiÔÔhiyo cetanÈpakkhikÈ vÈ bhavanti abbohÈrikÈ vÈ.
EttakÈ1 ÈcariyÈnaÑ samÈnatthakathÈ nÈma.
VitaÓÉavÈdÊ panÈha “akusalaÑ kÈyakammaÑ manodvÈrepi
samuÔÔhÈtÊ”ti. So “tayo sa~gahe ÈruÄhaÑ suttaÑ ÈharÈhÊ”ti vutto idaÑ
KulumbasuttaÑ nÈma2 Èhari–
“Puna caparaÑ bhikkhave idhekacco samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ
iddhimÈ cetovasippatto aÒÒissÈ kucchigataÑ gabbhaÑ pÈpakena
manasÈ anupekkhako3 hoti ‘aho vatÈyaÑ3 kucchigato gabbho na
sotthinÈ abhinikkhameyyÈ’ti, evaÑ bhikkhave Kulumbassa5
upaghÈto hotÊ”ti.
IdaÑ suttaÑ ÈharitvÈ Èha “evaÑ cintitamatteyeva manasÈ6 kucchigato
gabbho pheÓapiÓÉo viya vilÊyati, ettha kuto kÈya~gacopanaÑ vÈ
vÈca~gacopanaÑ vÈ, manodvÈrasmiÑyeva pana idaÑ akusalaÑ
kÈyakammaÑ samuÔÔhÈtÊ”ti.
TamenaÑ “tava suttassa atthaÑ tulayissÈmÈ”ti vatvÈ evaÑ tulayiÑsu–
tvaÑ iddhiyÈ par|paghÈtaÑ vadesi, iddhi nÈma cesÈ adhiÔÔhÈniddhi
vikubbaniddhi manomayiddhi ÒÈÓavipphÈriddhi samÈdhivipphÈriddhi
ariyiddhi kammavipÈkajiddhi puÒÒavato iddhi, vijjÈmayiddhi, tattha tattha
sammÈpayogapaccayÈ
______________________________________________________________
1. EttikÈ (SÊ) 2. KulumpasuttaÑ nÈma (Ka)
3. AnupekkhitÈ (Vi-®Ôha 2. 40 piÔÔhe) 4. Aho vatassÈyaÑ (Ka)
5. Kulumpassa (Ka) 6. Parassa (SÊ)
ijjhanaÔÔhena iddhÊti dasavidhÈ1. Tattha kataraÑ iddhiÑ vadesÊti?

BhÈvanÈmayanti. KiÑ pana bhÈvanÈmayiddhiyÈ par|paghÈtakammaÑ
hotÊti? Œma, ekacce ÈcariyÈ “ekavÈraÑ hotÊ”ti vadanti. YathÈ hi paraÑ
paharitukÈmena udakabharite ghaÔe khitte ghaÔopi bhijjati, udakampi nassati,
evameva bhÈvanÈmayiddhiyÈ ekavÈraÑ par|paghÈtakammaÑ hoti, tato
paÔÔhÈya pana sÈ nassatÊti. Atha naÑ “bhÈvanÈmayiddhiyÈ neva ekavÈraÑ,
na dve vÈre par|paghÈtakammaÑ hotÊ”ti vatvÈ taÑ saÒÒattiÑ ÈgacchantaÑ2
pucchiÑsu “bhÈvanÈmayiddhi kaÑ kusalÈ akusalÈ abyÈkatÈ. SukhÈya
vedanÈya sampayuttÈ, dukkhÈya vedanÈya sampayuttÈ, adukkhamasukhÈya
vedanÈya sampayuttÈ. SavitakkasavicÈrÈ avitakkavicÈramattÈ avitakka-
avicÈrÈ. KÈmÈvacarÈ r|pÈvacarÈ ar|pÈvacarÈ”ti.
ImaÑ pana paÒhaÑ yo jÈnÈti, so evaÑ vakkhati “bhÈvanÈmayiddhi
kusalÈ vÈ hoti abyÈkatÈ vÈ, adukkhamasukhavedanÊyÈ eva, avitakka-avicÈrÈ
eva, r|pÈvacarÈ evÈ”ti. So vattabbo “pÈÓÈtipÈtacetanÈ kusalÈdÊsu kataraÑ
koÔÔhÈsaÑ bhajatÊ”ti. JÈnanto vakkhati “pÈÓÈtipÈtacetanÈ akusalÈ eva,
dukkhavedanÊyÈ eva, savitakkasavicÈrÈ eva, kÈmÈvacarÈ evÈ”ti. EvaÑ sante
tava paÒho neva kusalattikena sameti, na vedanÈttikena, na vitakkattikena,
na bh|mantarenÈti.
KiÑ pana evaÑ mahantaÑ suttaÑ niratthakanti? No niratthakaÑ. TvaÑ
panassa atthaÑ na jÈnÈsi, iddhimÈ cetovasippattoti ettha hi neva
bhÈvanÈmayiddhi adhippetÈ, ÈthabbaÓiddhi3 pana adhippetÈ. SÈ hi ettha
labbhamÈnÈ labbhati. SÈ pana kÈyavacÊdvÈrÈni muÒcitvÈ kÈtuÑ na sakkÈ,
ÈthabbaÓiddhikÈ hi sattÈhaÑ aloÓakaÑ bhuÒjitvÈ dabbe attharitvÈ
pathaviyaÑ sayamÈnÈ tappaÑ caritvÈ4 sattame divase susÈnabh|miÑ
sajjetvÈ sattame pade ÔhatvÈ hatthaÑ vaÔÔetvÈ vaÔÔetvÈ mukhena vijjaÑ
parijappanti, atha nesaÑ kammaÑ samijjhati. EvaÑ ayampi iddhi
kÈyavacÊdvÈrÈni muÒcitvÈ kÈtuÑ na sakkÈti “na kÈyakammaÑ manodvÈre
samuÔÔhÈtÊ”ti niÔÔhamettha gantabbaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 383 piÔÔhe. 2. AgacchantaÑ (SyÈ, Ka)
3. AthabbaÓiddhi (SÊ), Èthabbaniddhi (SyÈ, Ka) 4. PaccaritvÈ (Ka)
HatthamuddÈya pana musÈvÈdÈdÊni kathentassa kammaÑ vacÊkammaÑ,

dvÈraÑ pana kÈyadvÈraÑ hoti. EvaÑ akusalaÑ vacÊkammampi kÈyadvÈre
samuÔÔhÈti. Tehi pana cittehi sahajÈtÈ abhijjhÈbyÈpÈdamicchÈdiÔÔhiyo
cetanÈpakkhikÈ vÈ bhavanti abbohÈrikÈ vÈ. VacÊbhedaÑ pana katvÈ
musÈvÈdÈdÊni kathentassa kammampi vacÊkammaÑ, dvÈrampi
vacÊdvÈrameva. EvaÑ akusalaÑ vacÊkammaÑ vacÊdvÈre samuÔÔhÈti. Tehi
pana cittehi sahajÈtÈ abhijjhÈbyÈpÈdamicchÈdiÔÔhiyo cetanÈpakkhikÈ vÈ
bhavanti abbohÈrikÈ vÈ. EttakÈ ÈcariyÈnaÑ samÈnatthakathÈ nÈma.
VitaÓÉavÈdÊ panÈha “akusalaÑ vacÊkammaÑ manodvÈrepi
samuÔÔhÈtÊ”ti. So “tayo sa~gahe ÈruÄhaÑ suttaÑ ÈharÈhÊ”ti vutto idaÑ
Uposathakkhandhakato suttaÑ Èhari–
“Yo pana bhikkhu yÈvatatiyaÑ anussÈviyamÈne saramÈno santiÑ
ÈpattiÑ nÈvikareyya, sampajÈnamusÈvÈdassa hotÊ”ti1.
IdaÑ suttaÑ ÈharitvÈ Èha “evaÑ ÈpattiÑ anÈvikaronto tuÓhÊbh|tova
aÒÒaÑ ÈpattiÑ Èpajjati, ettha kuto kÈya~gacopanaÑ vÈ vÈca~gacopanaÑ vÈ,
manodvÈrasmiÑyeva pana idaÑ akusalaÑ vacÊkammaÑ samuÔÔhÈtÊ”ti.
So vattabbo “kiÑ panetaÑ suttaÑ neyyatthaÑ, udÈhu nÊtatthan”ti.
NÊtatthameva mayhaÑ suttanti. So “mÈ evaÑ avaca, tulayissÈmassa atthan”ti
vatvÈ evaÑ pucchitabbo “sampajÈnamusÈvÈde kiÑ hotÊ”ti. JÈnanto
“sampajÈnamusÈvÈde dukkaÔaÑ hotÊ”ti vakkhati. Tato vattabbo “vinayassa
dve m|lÈni kÈyo ca vÈcÈ ca, SammÈsambuddhena hi sabbÈpattiyo
imesuyeva dvÊsu dvÈresu paÒÒattÈ, manodvÈre ÈpattipaÒÒapanaÑ nÈma
natthi, tvaÑ ativiya vinaye pakataÒÒ|, yo SatthÈrÈ apaÒÒatte ÔhÈne ÈpattiÑ
paÒÒapesi, SammÈsambuddhaÑ abbhÈcikkhasi, jinacakkaÑ paharasÊ”ti-
Èdivacanehi niggaÓhitvÈ uttari paÒhaÑ pucchitabbo “sampajÈnamusÈvÈdo
kiriyato samuÔÔhÈti, udÈhu akiriyato”ti. JÈnanto “kiriyato”ti vakkhati, tato
vattabbo “anÈvikaronto2 kataraÑ kiriyaÑ karotÊ”ti. AddhÈ hi kiriyaÑ
apassanto vighÈtaÑ Èpajjissati, tato imassa
______________________________________________________________
1. Vi 3. 141 piÔÔhe. 2. AnÈvÊkaronto (SÊ)
suttassa atthena saÒÒÈpetabbo. AyaÑ hettha attho–yvÈyaÑ

“sampajÈnamusÈvÈdo hotÊ”ti vutto, so Èpattito kiÑ hoti, katarÈpatti hotÊti
attho. DukkaÔÈpatti hoti, sÈ ca kho na musÈvÈdalakkhaÓena, Bhagavato pana
vacanena vacÊdvÈre akiriyasamuÔÔhÈnÈ Èpatti hotÊti veditabbÈ. Vuttampi
cetaÑ1.
“AnÈlapanto manujena kenaci,
VÈcÈgiraÑ no ca pare bhaÓeyya.
Œpajjeyya vÈcasikaÑ na kÈyikaÑ,
PaÒhÈ mesÈ kusalehi cintitÈ”ti1.
EvaÑ “akusalaÑ vacÊkammaÑ na manodvÈre samuÔÔhÈtÊ”ti niÔÔhamettha
gantabbaÑ.
YadÈ pana abhijjhÈsahagatena cetasÈ kÈya~gaÑ copento
hatthaggÈhÈdÊni karoti, byÈpÈdasahagatena cetasÈ daÓÉaparÈmÈsÈdÊni,
micchÈdiÔÔhisahagatena cetasÈ “khandasivÈdayo seÔÔhÈ”ti tesaÑ abhivÈdana-
aÒjalikammabh|tapÊÔhakaparibhaÓÉÈdÊni2 karoti, tadÈ kammaÑ
manokammaÑ hoti, dvÈraÑ pana kÈyadvÈraÑ. EvaÑ akusalaÑ
manokammaÑ kÈyadvÈre samuÔÔhÈti, cetanÈ panettha abbohÈrikÈ.
YadÈ nana abhijjhÈsahagatena cetasÈ vÈca~gaÑ copento “aho vata yaÑ
parassa, taÑ mamassÈ”ti paravitt|pakaraÓaÑ abhijjhÈyati,
byÈpÈdasahagatena cetasÈ “ime sattÈ haÒÒantu vÈ bajjhantu vÈ3 ucchijjantu
vÈ, mÈ vÈ ahesun”ti vadati, micchÈdiÔÔhisahagatena cetasÈ “natthi dinnaÑ,
natthi yiÔÔhan”ti-ÈdÊni vadati, tadÈ kammaÑ manokammaÑ hoti, dvÈraÑ
pana vacÊdvÈraÑ. EvaÑ akusalaÑ manokammaÑ vacÊdvÈre samuÔÔhÈti,
cetanÈ panettha abbohÈrikÈ.
YadÈ pana kÈya~gavÈca~gÈni acopetvÈ raho nisinno
abhijjhÈbyÈpÈdamicchÈdiÔÔhisahagatÈni cittÈni uppÈdeti, tadÈ kammaÑ
manokammaÑ, dvÈrampi manodvÈrameva. EvaÑ akusalaÑ manokammaÑ
manodvÈre samuÔÔhÈti. ImasmiÑ pana ÔhÈne cetanÈpi cetanÈsampayuttakÈ
dhammÈpi manodvÈreyeva samuÔÔhahanti. EvaÑ akusalaÑ manokammaÑ
tÊsupi dvÈresu samuÔÔhÈtÊti veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. Vi 5. 374 piÔÔhe. 2. ...bh|tapiÓÉika... (SÊ) 3. Vajjhantu vÈ (SÊ, SyÈ)
YaÑ pana vuttaÑ “tathÈ kusalÈni kÈyavacÊmanokammÈnÊ”ti, tatrÈyaÑ

nayo–yadÈ hi kenaci kÈraÓena vattuÑ asakkonto “pÈÓÈtipÈtÈ adinnÈdÈnÈ
kÈmesumicchÈcÈrÈ paÔiviramÈmÊ”ti imÈni sikkhÈpadÈni hatthamuddÈya
gaÓhÈti, tadÈ kammaÑ kÈyakammaÑ, dvÈrampi kÈyadvÈrameva. EvaÑ
kusalaÑ kÈyakammaÑ kÈyadvÈre samuÔÔhÈti, tehi cittehi sahagatÈ
anabhijjhÈdayo cetanÈpakkhikÈ vÈ honti abbohÈrikÈ vÈ.
YadÈ pana tÈneva sikkhÈpadÈni vacÊbhedaÑ katvÈ gaÓhÈti, tadÈ
kammaÑ kÈyakammaÑ, dvÈraÑ pana vacÊdvÈraÑ hoti. EvaÑ kusalaÑ
kÈyakammaÑ vacÊdvÈre samuÔÔhÈti, tehi cittehi sahagatÈ anabhijjhÈdayo
cetanÈpakkhikÈ vÈ honti abbohÈrikÈ vÈ.
YadÈ pana tesu sikkhÈpadesu diyyamÈnesu kÈya~gavÈca~gÈni acopetvÈ
manasÈva “pÈÓÈtipÈtÈ adinnÈdÈnÈ kÈmesumicchÈcÈrÈ paÔiviramÈmÊ”ti
gaÓhÈti, tadÈ kammaÑ kÈyakammaÑ, dvÈraÑ pana manodvÈraÑ hoti. EvaÑ
kusalaÑ kÈyakammaÑ manodvÈre samuÔÔhÈti, tehi cittehi sahagatÈ
anabhijjhÈdayo cetanÈpakkhikÈ vÈ honti abbohÈrikÈ vÈ.
MusÈvÈdÈ veramaÓÊ-ÈdÊni pana cattÈri sikkhÈpadÈni vuttanayeneva
kÈyÈdÊhi gaÓhantassa kusalaÑ vacÊkammaÑ tÊsu dvÈresu samuÔÔhÈtÊti
veditabbaÑ. IdhÈpi anabhijjhÈdayo cetanÈpakkhikÈ vÈ honti abbohÈrikÈ vÈ.
AnabhijjhÈdisahagatehi pana cittehi kÈya~gaÑ copetvÈ
cetiya~gaÓasammajjanagandhamÈlÈdip|janacetiyavandanÈdÊni karontassa
kammaÑ manokammaÑ hoti, dvÈraÑ pana kÈyadvÈraÑ. EvaÑ kusalaÑ
manokammaÑ kÈyadvÈre samuÔÔhÈti, cetanÈ panettha abbohÈrikÈ.
AnabhijjhÈsahagatena cittena vÈca~gaÑ copetvÈ “aho vata yaÑ parassa
vitt|pakaraÓaÑ, na taÑ mamassÈ”ti1 anabhijjhÈyato, abyÈpÈdasahagatena
cittena “sabbe sattÈ averÈ abyÈpajjÈ2 anÊghÈ sukhÊ attÈnaÑ pariharant|”ti
vadantassa, sammÈdiÔÔhisahagatena cittena “atthi dinnan”ti-ÈdÊni
udÈharantassa kammaÑ manokammaÑ hoti, dvÈraÑ pana vacÊdvÈraÑ.
EvaÑ kusalaÑ manokammaÑ vacÊdvÈre samuÔÔhÈti,
______________________________________________________________
1. TaÑ mamassÈti (SÊ, Ka) 2. AbyÈpajjhÈ (SÊ) AbyÈpajjhÈ (Ka)
CetanÈ panettha abbohÈrikÈ. KÈya~gavÈca~gÈni pana acopetvÈ raho

nisinnassa manasÈva anabhijjhÈdisahagatÈni cittÈni uppÈdentassa kammaÑ
manokammaÑ, dvÈrampi manodvÈrameva. EvaÑ kusalaÑ manokammaÑ
manodvÈre samuÔÔhÈti. ImasmiÑ pana ÔhÈne cetanÈpi cetanÈsampayuttakÈ
dhammÈpi manodvÈreyeva samuÔÔhahanti.
Tattha ÈÓattisamuÔÔhitesu pÈÓÈtipÈta-adinnÈdÈnesu kammampi
kÈyakammaÑ, dvÈrampi kammavaseneva “kÈyadvÈran”ti vadanto kammaÑ
rakkhati, dvÈraÑ bhindati nÈma. HatthamuddÈya samuÔÔhitesu musÈvÈdÈdÊsu
dvÈrampi kÈyadvÈraÑ, kammampi dvÈravaseneva “kÈyakamman”ti vadanto
dvÈraÑ rakkhati, kammaÑ bhindati nÈma. TasmÈ “kammaÑ rakkhÈmÊ”ti
dvÈraÑ na bhinditabbaÑ, “dvÈraÑ rakkhÈmÊ”ti kammaÑ na bhinditabbaÑ,
yathÈvutteneva pana nayena kammaÒca dvÈraÒca veditabbaÑ, evaÑ
kathento hi neva kammaÑ na dvÈraÑ bhindatÊti.
KammakathÈ niÔÔhitÈ.
IdÈni paÒca viÒÒÈÓÈni, paÒca viÒÒÈÓadvÈrÈnÊti-ÈdÊsu cakkhuviÒÒÈÓaÑ

sotaviÒÒÈÓaÑ ghÈnaviÒÒÈÓaÑ jivhÈviÒÒÈÓaÑ kÈyaviÒÒÈÓanti imÈni paÒca
viÒÒÈÓÈni nÈma. CakkhuviÒÒÈÓadvÈraÑ sota, ghÈna, jivhÈ,
kÈyaviÒÒÈÓadvÈranti imÈni paÒca viÒÒÈÓadvÈrÈni nÈma. ImesaÑ paÒcannaÑ
dvÈrÈnaÑ vasena uppannÈ cetanÈ neva kÈyakammaÑ hoti, na vacÊkammaÑ,
manokammameva hotÊti veditabbÈ, cakkhusamphasso sota, ghÈna, jivhÈ,
kÈya, manosamphassoti ime pana cha samphassÈ nÈma.
CakkhusamphassadvÈraÑ sota, ghÈna, jivhÈ, kÈya, manosamphassadvÈranti
imÈni cha samphassadvÈrÈni nÈma.
Cakkhu-asaÑvaro sota, ghÈna, jivhÈ, pasÈdakÈya, copanakÈya-asaÑvaro
vÈcÈ-asaÑvaro mano-asaÑvaroti ime aÔÔha asaÑvarÈ nÈma. Te atthato
dussÊlyaÑ muÔÔhassaccaÑ aÒÒÈÓaÑ akkhanti kosajjanti ime paÒca dhammÈ
honti. Tesu ekadhammopi paÒcadvÈre voÔÔhabbanapariyosÈnesu cittesu
nuppajjati, javanakkhaÓeyeva uppajjati. Javane uppannopi paÒcadvÈre
“asaÑvaro”ti vuccati.
CakkhuviÒÒÈÓasahajÈto hi phasso cakkhusamphasso nÈma, cetanÈ
manokammaÑ nÈma, taÑ cittaÑ manokammadvÈraÑ nÈma. Ettha
paÒcavidho asaÑvaro
natthi. SampaÔicchanasahajÈto phasso manosamphasso nÈma, cetanÈ

manokammaÑ nÈma, taÑ cittaÑ manokammadvÈraÑ nÈma. EtthÈpi
asaÑvaro natthi. SantÊraÓavoÔÔhabbanesupi eseva nayo. JavanasahajÈto pana
phasso manosamphasso nÈma, cetanÈ manokammaÑ nÈma, taÑ cittaÑ
manokammadvÈraÑ nÈma. Ettha asaÑvaro cakkhu-asaÑvaro nÈma hoti.
SotaghÈnajivhÈpasÈdakÈyadvÈresupi eseva nayo. YadÈ pana r|pÈdÊsu
aÒÒatarÈrammaÓaÑ manodvÈrikajavanaÑ vinÈ vacÊdvÈrena suddhaÑ
kÈyadvÈrasa~khÈtaÑ copanaÑ pÈpayamÈnaÑ uppajjati, tadÈ tena cittena
sahajÈto phasso manosamphasso nÈma, cetanÈ kÈyakammaÑ nÈma, taÑ
pana cittaÑ abbohÈrikaÑ, copanassa uppannattÈ “manodvÈran”ti sa~kyaÑ
na gacchati. Ettha asaÑvaro copanakÈya-asaÑvaro nÈma. YadÈ tÈdisaÑyeva
javanaÑ vinÈ kÈyadvÈrena suddhaÑ vacÊdvÈrasa~khÈtaÑ copanaÑ
pÈpayamÈnaÑ uppajjati, tadÈ tena cittena sahajÈto phasso manosamphasso
nÈma, cetanÈ vacÊkammaÑ nÈma, taÑ pana cittaÑ abbohÈrikaÑ, copanassa
uppannattÈ “manodvÈran”ti sa~khyaÑ na gacchati. Ettha asaÑvaro vÈcÈ-
asaÑvaro nÈma. YadÈ pana tÈdisaÑ javanacittaÑ vinÈ kÈyavacÊdvÈrehi
suddhaÑ manodvÈrameva hutvÈ uppajjati, tadÈ tena cittena sahajÈto phasso
manosamphasso nÈma, cetanÈ manokammaÑ nÈma, taÑ pana cittaÑ
manokammadvÈraÑ nÈma. Ettha asaÑvaro mano-asaÑvaro nÈma. Iti
imesaÑ aÔÔhannaÑ asaÑvarÈnaÑ vasena cakkhu-asaÑvaradvÈraÑ sota,
ghÈna, jivhÈ, pasÈdakÈya, copanakÈya, vÈcÈ, mano-asaÑvaradvÈranti imÈni
aÔÔha asaÑvaradvÈrÈni veditabbÈni.
CakkhusaÑvaro sota, ghÈna, jivhÈ, pasÈdakÈya, copanakÈya, vÈcÈ,
manosaÑvaroti ime pana aÔÔha saÑvarÈ nÈma. Te atthato sÊlaÑ sati ÒÈÓaÑ
khanti vÊriyanti ime paÒca dhammÈ honti. Tesupi ekadhammopi paÒcadvÈre
voÔÔhabbanapariyosÈnesu cittesu nuppajjati, javanakkhaÓeyeva uppajjati.
Javane uppannopi paÒcadvÈre “saÑvaro”ti vuccati. Tassa sabbassÈpi
“cakkhuviÒÒÈÓasahajÈto hi phasso cakkhusamphasso”ti-ÈdinÈ asaÑvare
vuttanayeneva uppatti veditabbÈ. Iti imesaÑ aÔÔhannaÑ saÑvarÈnaÑ vasena
cakkhusaÑvaradvÈraÑ -pa- manosaÑvara dvÈranti imÈni aÔÔha
saÑvaradvÈrÈni veditabbÈni.
AkusalakammapathakathÈ
PÈÓÈtipÈto adinnÈdÈnaÑ kÈmesumicchÈcÈro musÈvÈdo pisuÓavÈcÈ

pharusavÈcÈ1 samphappalÈpo abhijjhÈ byÈpÈdo micchÈdiÔÔhÊti ime pana dasa
akusalakammapathÈ nÈma.
Tattha pÈÓassa atipÈto2 pÈÓÈtipÈto nÈma, pÈÓavadho pÈÓaghÈtoti vuttaÑ

hoti. PÈÓoti cettha vohÈrato satto, paramatthato jÊvitindriyaÑ. TasmiÑ pana
pÈÓe pÈÓasaÒÒino jÊvitindriyupacchedaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ
kÈyavacÊdvÈrÈnaÑ aÒÒataradvÈrappavattÈ vadhakacetanÈ pÈÓÈtipÈto. So
guÓavirahitesu tiracchÈnagatÈdÊsu pÈÓesu khuddake pÈÓe appasÈvajjo,
mahÈsarÊre mahÈsÈvajjo. KasmÈ? PayogamahantatÈya. Payogasamattepi
vatthumahantatÈya. GuÓavantesu manussÈdÊsu appaguÓe appasÈvajjo,
mahÈguÓe mahÈsÈvajjo. SarÊraguÓÈnaÑ pana samabhÈve sati kilesÈnaÑ,
upakkamÈnaÒca mudutÈya appasÈvajjo, tibbatÈya mahÈsÈvajjoti veditabbo.
Tassa paÒca sambhÈrÈ honti pÈÓo, pÈÓasaÒÒitÈ, vadhakacittaÑ,

upakkamo, tena maraÓanti. Cha payogÈ sÈhatthiko, ÈÓattiko, nissaggiyo,
thÈvaro, vijjÈmayo, iddhimayoti. ImasmiÑ panatthe vitthÈriyamÈne
atipapaÒco hoti, tasmÈ taÑ na vitthÈrayÈma aÒÒaÒca evar|paÑ, atthikehi
pana SamantapÈsÈdikaÑ VinayaÔÔhakathaÑ3 oloketvÈ gahetabbaÑ.
Adinnassa ÈdÈnaÑ adinnÈdÈnaÑ, parassaharaÓaÑ4 theyyaÑ corikÈti

vuttaÑ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaÑ, yattha paro
yathÈkÈmakÈritaÑ Èpajjanto adaÓÉÈraho, anupavajjo ca hoti, tasmiÑ pana
parapariggahite parapariggahitasaÒÒino tadÈdÈyaka-upakkamasamuÔÔhÈpikÈ
theyyacetanÈ adinnÈdÈnaÑ. TaÑ hÊne parasantake appasÈvajjaÑ, paÓÊte
mahÈsÈvajjaÑ. KasmÈ? VatthupaÓÊtatÈya. Vatthusamatte sati guÓÈdhikÈnaÑ
santake vatthusmiÑ mahÈsÈvajjaÑ. TaÑtaÑguÓÈdhikaÑ upÈdÈya tato tato
hÊnaguÓassa santake vatthusmiÑ appasÈvajjaÑ.
______________________________________________________________
1. PisuÓÈ vÈcÈ pharusÈ vÈcÈ (SÊ, SyÈ) 2. AtÊva pÈto (Ka)
3. Vi-®Ôha 2. 39 piÔÔhe. 4. ParasaÑharaÓaÑ (DÊ-®Ôha 1. 70 piÔÔhe)
Tassa paÒca sambhÈrÈ honti parapariggahitaÑ, parapariggahitasaÒÒitÈ,

theyyacittaÑ, upakkamo, tena haraÓanti. Cha payogÈ sÈhatthikÈdayova. Te
ca kho yathÈnur|paÑ theyyÈvahÈro pasayhÈvahÈro paÔicchannÈvahÈro
parikappÈvahÈro kusÈvahÈroti imesaÑ paÒcannaÑ avahÈrÈnaÑ vasena
pavattanti ayamettha sa~khepo, vitthÈro pana SamantapÈsÈdikÈyaÑ1 vutto.
KÈmesumicchÈcÈroti ettha pana kÈmes|ti methunasamÈcÈresu.
MicchÈcÈroti ekantanindito lÈmakÈcÈro. LakkhaÓato pana
asaddhammÈdhippÈyena kÈyadvÈrappavattÈ
agamanÊyaÔÔhÈnavÊtikkamacetanÈ kÈmesumicchÈcÈro.
Tattha agamanÊyaÔÔhÈnaÑ nÈma purisÈnaÑ tÈva mÈturakkhitÈ
piturakkhitÈ mÈtÈpiturakkhitÈ bhÈturakkhitÈ bhaginirakkhitÈ ÒÈtirakkhitÈ
gottarakkhitÈ dhammarakkhitÈ sÈrakkhÈ saparidaÓÉÈti mÈturakkhitÈdayo
dasa, dhanakkÊtÈ chandavÈsinÊ bhogavÈsinÊ paÔavÈsinÊ odapattakinÊ
obhaÔacumbaÔÈ, dÈsÊ ca bhariyÈ, kammakÈrÊ ca bhariyÈ, dhajÈhaÔÈ,
muhuttikÈti etÈ dhanakkÊtÈdayo dasÈti vÊsati itthiyo. ItthÊsu pana dvinnaÑ
sÈrakkhasaparidaÓÉÈnaÑ, dasannaÒca dhanakkÊtÈdÊnanti dvÈdasannaÑ
itthÊnaÑ aÒÒe purisÈ, idaÑ agamanÊyaÔÔhÈnaÑ nÈma.
So panesa micchÈcÈro sÊlÈdiguÓarahite agamanÊyaÔÔhÈne appasÈvajjo,
sÊlÈdiguÓasampanne mahÈsÈvajjo. Tassa cattÈro sambhÈrÈ agamanÊyavatthu,
tasmiÑ sevanacittaÑ, sevanappayogo, maggenamaggappaÔipatti-
adhivÈsananti. Eko payogo sÈhatthiko eva.
MusÈti visaÑvÈdanapurekkhÈrassa atthabhaÒjako vacÊpayogo,
kÈyapayogo vÈ. VisaÑvÈdanÈdhippÈyena panassa paravisaÑvÈdaka2
kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. Aparo nayo, musÈti
abh|taÑ atacchaÑ vatthu. VÈdoti tassa bh|tato tacchato viÒÒÈpanaÑ.
LakkhaÓato pana atathaÑ vatthuÑ tathato paraÑ viÒÒÈpetukÈmassa
tathÈviÒÒattisamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ musÈvÈdo. So yamatthaÑ bhuÒjati, tassa
appatÈya appasÈvajjo, mahantatÈya mahÈsÈvajjo. Apica
______________________________________________________________
1. Vi-®Ôha 1. 330 piÔÔhe.
2. Parassa paraÑ visaÑvÈdakÈ (SÊ), parassa paravisaÑvÈdaka (SyÈ), DÊ-®Ôha 1. 71
piÔÔhe passitabbaÑ.
gahaÔÔhÈnaÑ attano santakaÑ adÈtukÈmatÈya natthÊti-Èdinayappavatto

appasÈvajjo, sakkhinÈ hutvÈ atthabhaÒjanatthaÑ vutto mahÈsÈvajjo.
PabbajitÈnaÑ appakampi telaÑ vÈ sappiÑ vÈ labhitvÈ hasÈdhippÈyena1 “ajja
gÈme telaÑ nadÊ maÒÒe sandatÊ”ti p|raÓakathÈnayena pavatto appasÈvajjo,
adiÔÔhaÑyeva pana diÔÔhanti-ÈdinÈ nayena vadantÈnaÑ mahÈsÈvajjo.
Tassa cattÈro sambhÈrÈ honti atathaÑ vatthu, visaÑvÈdanacittaÑ, tajjo
vÈyÈmo, parassa tadatthavijÈnananti. Eko payogo sÈhatthikova. So ca
kÈyena vÈ kÈyappaÔibaddhena vÈ vÈcÈya vÈ paravisaÑvÈdakakiriyÈkaraÓe
daÔÔhabbo. TÈya ce kiriyÈya paro tamatthaÑ jÈnÈti, ayaÑ
kiriyasamuÔÔhÈpikacetanÈkkhaÓeyeva musÈvÈdakammunÈ bajjhati. YasmÈ
pana yathÈ kÈyakÈyappaÔibaddhavÈcÈhi paraÑ visaÑvÈdeti, tathÈ “imassa
imaÑ bhaÓÈhÊ”ti ÈÓÈpentopi, paÓÓaÑ likhitvÈ purato nissajjantopi,2
“ayamattho evaÑ daÔÔhabbo”ti kuÔÔÈdÊsu likhitvÈ Ôhapentopi, tasmÈ ettha
ÈÓattikanissaggiyathÈvarÈpi payogÈ yujjanti. AÔÔhakathÈsu pana anÈgatattÈ
vÊmaÑsitvÈ gahetabbÈ.
PisuÓavÈcÈti-ÈdÊsu yÈya vÈcaya yassa taÑ vÈcaÑ bhÈsati, tassa hadaye
attano piyabhÈvaÑ, parassa ca suÒÒÈbhÈvaÑ3 karoti, sÈ pisuÓavÈcÈ. YÈya
pana attÈnampi parampi pharusaÑ karoti, yÈ vÈcÈ sayampi pharusÈ neva
kaÓÓasukhÈ na hadaya~gamÈ, ayaÑ parusavÈcÈ. Yena samphaÑ palapati
niratthakaÑ, so samphappalÈpo. TesaÑ m|labh|tÈ cetanÈpi
pisuÓavÈcÈdinÈmameva labhati, sÈ eva ca idha adhippetÈti.
Tattha saÑkiliÔÔhacittassa paresaÑ vÈ bhedÈya, attano piyakamyatÈya vÈ
kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ cetanÈ pisuÓavÈcÈ. SÈ yassa bhedaÑ karoti,
tassa appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ.
TassÈ cattÈro sambhÈrÈ bhinditabbo paro, “iti ime nÈnÈ4 bhavissanti
vinÈ bhavissantÊ”ti bhedapurekkhÈratÈ vÈ, “iti ahaÑ piyo bhavissÈmi
vissÈsiko”ti piyakamyatÈ vÈ, tajjo vÈyÈmo, tassa
______________________________________________________________
1. HassÈdhippÈyena (SÊ, SyÈ) 2. Nissajantopi (SÊ)
3. PiyasuÒÒabhÈvaÑ (SÊ) 4. VinÈ (SÊ)
tadatthavijÈnananti. Pare pana abhinne kammapathabhedo natthi, bhinne eva

hoti.
Parassa mammacchedakakÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ
ekantapharusacetanÈ pharusavÈcÈ. TassÈ ÈvibhÈvatthamidaÑ vatthu–eko
kira dÈrako mÈtu vacanaÑ anÈdiyitvÈ araÒÒaÑ gacchati, taÑ mÈtÈ
nivattetuÑ asakkontÊ “caÓÉÈ taÑ mahiÑsÊ anubandhat|”ti akkosi. Athassa
tatheva araÒÒe mahiÑsÊ uÔÔhÈsi, dÈrako “yaÑ mama mÈtÈ mukhena kathesi,
taÑ mÈ hotu, yaÑ cittena cintesi, taÑ hot|”ti saccakiriyaÑ akÈsi. MahiÑsÊ
tattheva baddhÈ viya aÔÔhÈsi. EvaÑ mammacchedakopi payogo
cittasaÓhatÈya pharusavÈcÈ na hoti. MÈtÈpitaro hi kadÈci puttake evampi
vadanti “corÈ vo khaÓÉÈkhaÓÉikaÑ karont|”ti, uppalapattampi ca nesaÑ
upari patantaÑ na icchanti. ŒcariyupajjhÈyÈ ca kadÈci nissitake evaÑ
vadanti “kiÑ ime ahirikÈ anottappino caranti, niddhamatha ne”ti, atha ca
nesaÑ ÈgamÈdhigamasamattiÑ icchinti. YathÈ ca cittasaÓhatÈya
pharusavÈcÈ na hoti, evaÑ vacanasaÓhatÈya apharusavÈcÈpi na hoti. Na hi
mÈrÈpetukÈmassa “imaÑ sukhaÑ sayÈpethÈ”ti vacanaÑ apharusavÈcÈ hoti,
cittapharusatÈya panesÈ pharusavÈcÈva. SÈ yaÑ sandhÈya pavattitÈ. Tassa
appaguÓatÈya appasÈvajjÈ, mahÈguÓatÈya mahÈsÈvajjÈ. TassÈ tayo sambhÈrÈ
akkositabbo paro, kupitacittaÑ, akkosananti.
AnatthaviÒÒÈpikÈ kÈyavacÊpayogasamuÔÔhÈpikÈ akusalacetanÈ

samphappalÈpo. So ÈsevanamandatÈya appasÈvajjo, ÈsevanamahantatÈya
mahÈsÈvajjo. Tassa dve sambhÈrÈ
bhÈratayuddhasÊtÈharaÓÈdiniratthakakathÈpurekkhÈratÈ,
tathÈr|pÊkathÈkathanaÒcÈti. Pare pana taÑ kathaÑ aggaÓhante
kammapathabhedo natthi, parena samphappalÈpe gahiteyeva hoti.
AbhijjhÈyatÊti abhijjhÈ, parabhaÓÉÈbhimukhÊ hutvÈ tanninnatÈya

pavattatÊti attho. SÈ “aho vata idaÑ mamassÈ”ti evaÑ
parabhaÓÉÈbhijjhÈyanalakkhaÓÈ. AdinnÈdÈnaÑ viya appasÈvajjÈ,
mahÈsÈvajjÈ ca.
tassÈ dve sambhÈrÈ parabhaÓÉaÑ, attano pariÓÈmanaÒcÈti.

ParabhaÓÉavatthuke hi lobhe uppannepi na tÈva kammapathabhedo hoti,
yÈva na “aho tava idaÑ mamassÈ”ti attano pariÓÈmeti.
HitasukhaÑ byÈpÈdayatÊti byÈpÈdo, so paravinÈsÈya
manopadosalakkhaÓo. PharusavÈcÈ viya appasÈvajjo, mahÈsÈvajjo ca. Tassa
dve sambhÈrÈ parasatto ca tassa ca vinÈsacintÈti. Parasattavatthuke hi kodhe
uppannepi na tÈva kammapathabhedo hoti, yÈva “aho vatÈyaÑ ucchijjeyya
vinasseyyÈ”ti tassa vinÈsanaÑ na cintesi.
YathÈbhuccagahaÓÈbhÈvena micchÈ passatÊti micchÈdiÔÔhi, sÈ “natthi
dinnan”ti-ÈdinÈ nayena viparÊtadassanalakkhaÓÈ. SamphappalÈpo viya
appasÈvajjÈ, mahÈsÈvajjÈ ca. Apica aniyatÈ appasÈvajjÈ, niyatÈ mahÈsÈvajjÈ.
TassÈ dve sambhÈrÈ vatthuno ca gahitÈkÈraviparÊtatÈ, yathÈ ca taÑ gaÓhÈti,
tathÈbhÈvena tassupaÔÔhÈnanti. Tattha natthikÈhetuka-akiriyadiÔÔhÊhi eva
kammapathabhedo hoti, na aÒÒadiÔÔhÊhi.
ImesaÑ pana dasannaÑ akusalakammapathÈnaÑ dhammato, koÔÔhÈsato,
ÈrammaÓato, vedanÈto, m|lato cÈti paÒcahÈkÈrehi vinicchayo veditabbo.
Tattha dhammatoti etesu hi paÔipÈÔiyÈ satta cetanÈdhammÈva honti,
abhijjhÈdayo tayo cetanÈsampayuttÈ.
KoÔÔhÈsatoti paÔipÈÔiyÈ satta, micchÈdiÔÔhi cÈti ime aÔÔha kammapathÈ
eva honti, no m|lÈni. AbhijjhÈbyÈpÈdÈ kammapathÈ ceva m|lÈni ca.
AbhijjhÈ hi m|laÑ patvÈ lobho akusalam|laÑ hoti, byÈpÈdo doso
akusalam|laÑ.
ŒrammaÓatoti pÈÓÈtipÈto jÊvitindriyÈrammaÓato sa~khÈrÈrammaÓo
hoti. AdinnÈdÈnaÑ sattÈrammaÓaÑ vÈ hoti sa~khÈrÈrammaÓaÑ vÈ.
MicchÈcÈro phoÔÔhabbavasena sa~khÈrÈrammaÓo hoti, sattÈrammaÓotipi
eke. MusÈvÈdo sattÈrammaÓo vÈ sa~khÈrÈrammaÓo vÈ. TathÈ pisuÓavÈcÈ.
PharusavÈcÈ sattÈrammaÓÈva. SamphappalÈpo diÔÔhasutamutaviÒÒÈtavasena
sattÈrammaÓo vÈ sa~khÈrÈrammaÓo vÈ. TathÈ abhijjhÈ. ByÈpÈdo
sattÈrammaÓova. MicchÈdiÔÔhi tebh|makadhammavasena
sa~khÈrÈrammaÓÈva.
VedanÈtoti pÈÓÈtipÈto dukkhavedano hoti. KiÒcÈpi hi rÈjÈno coraÑ

disvÈ hasamÈnÈpi “gacchatha naÑ ghÈtethÈ”ti vadanti, sanniÔÔhÈpakacetanÈ
pana nesaÑ dukkhasampayuttÈva hoti. AdinnÈdÈnaÑ tivedanaÑ, taÒhi
parabhaÓÉaÑ disvÈ haÔÔhatuÔÔhassa gaÓhato sukhavedanaÑ hoti,
bhÊtatasitassa gaÓhato dukkhavedanaÑ. TathÈ vipÈkanissandaphalÈni
paccavekkhantassa, gahaÓakÈle majjhattabhÈve Ôhitassa pana gaÓhato
adukkhamasukhavedanaÑ hotÊti. MicchÈcÈro sukhamajjhattavasena
dvivedano, sanniÔÔhÈpakacitte pana majjhattavedano na hoti. MusÈvÈdo
adinnÈdÈne vuttanayeneva tivedano. TathÈ pisuÓavÈcÈ. PharusavÈcÈ
dukkhavedanÈ. SamphappalÈpo tivedano. Paresu hi sÈdhukÈraÑ dentesu
celukkhepÈdÊni khipantesu1 haÔÔhatuÔÔhassa sÊtÈharaÓabhÈratayuddhÈdÊni
kathanakÈle so sukhavedano hoti, paÔhamaÑ dinnavetanena ekena pacchÈ
ÈgantvÈ “Èdito paÔÔhÈya kathehÊ”ti vutte “ananusandhikaÑ pakiÓÓakakathaÑ
kathessÈmi nu kho, no”ti domanassitassa kathanakÈle dukkhavedano hoti,
majjhattassa kathayato adukkhamasukhavedano hoti. AbhijjhÈ
sukhamajjhattavasena dvivedanÈ. TathÈ micchÈdiÔÔhi. ByÈpÈdo
dukkhavedano.
M|latoti pÈÓÈtipÈto dosamohavasena dvim|lako hoti. AdinnÈdÈnaÑ
dosamohavasena vÈ lobhamohavasena vÈ. MicchÈcÈro lobhamohavasena.
MusÈvÈdo dosamohavasena vÈ lobhamohavasena vÈ. TathÈ pisuÓavÈcÈ,
samphappalÈpo ca. PharusavÈcÈ dosamohavasena. AbhijjhÈ mohavasena
ekam|lÈ. TathÈ byÈpÈdo. MicchÈdiÔÔhi lobhamohavasena dvim|lÈti.
AkusalakammapathakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
KusalakammapathakathÈ
PÈÓÈtipÈtÈdÊhi pana viratiyo, anabhijjhÈ-abyÈpÈdasammÈdiÔÔhiyo cÈti
ime dasa kusalakammapathÈ nÈma. Tattha pÈÓÈtipÈtÈdayo vuttatthÈ eva.
PÈÓÈtipÈtÈdÊhi etÈya viramanti, sayaÑ vÈ viramati,
______________________________________________________________
1. CelÈdÊni ukkhipantesu (SyÈ)
viramaÓamattameva vÈ etanti virati. YÈ pÈÓÈtipÈtÈ viramantassa “yÈ tasmiÑ

samaye pÈÓÈtipÈtÈ Èrati viratÊ”ti1 evaÑ vuttÈ kusalacittasampayuttÈ virati, sÈ
pabhedato tividhÈ hoti sampattavirati samÈdÈnavirati samucchedaviratÊti.
Tattha asamÈdinnasikkhÈpadÈnaÑ attano jÈtivayabÈhusaccÈdÊni

paccavekkhitvÈ “ayuttaÑ amhÈkaÑ evar|paÑ kÈtun”ti sampattaÑ vatthuÑ
avÊtikkamantÈnaÑ uppajjamÈnÈ virati “sampattaviratÊ”ti veditabbÈ,
SÊhaÄadÊpe Cakkana-upÈsakassa2 viya. Tassa kira daharakÈleyeva mÈtuyÈ
rogo uppajji. Vejjena ca “allasasamaÑsaÑ laddhuÑ vaÔÔatÊ”ti vuttaÑ. Tato
Cakkanassa bhÈtÈ “gaccha tÈta, khettaÑ ÈhiÓÉÈhÊ”ti CakkanaÑ pesesi. So
tattha gato, tasmiÑÒca samaye eko saso taruÓasassaÑ khÈdituÑ Ègato hoti.
So taÑ disvÈva vegena dhÈvanto valliyÈ baddho “kiri kirÊ”ti saddamakÈsi.
Cakkano tena saddena gantvÈ taÑ gahetvÈ cintesi “mÈtu bhesajjaÑ
karomÊ”ti, puna cintesi “na metaÑ patir|paÑ, yvÈhaÑ3 mÈtu jÊvitakÈraÓÈ
paraÑ jÊvitÈ voropeyyan”ti. Atha naÑ “gaccha araÒÒe sasehi saddhiÑ
tiÓodakaÑ paribhuÒjÈ”ti muÒci. BhÈtarÈ ca “kiÑ tÈta saso laddho”ti
pucchito taÑ pavattiÑ Ècikkhi. Tato naÑ bhÈtÈ paribhÈsi. So mÈtusantikaÑ
gantvÈ “yato ahaÑ jÈto, nÈbhijÈnÈmi saÒcicca pÈÓaÑ jÊvitÈ voropetÈ”ti
saccaÑ vatvÈ aÔÔhÈsi, tÈvadevassa mÈtÈ arogÈ ahosi.
SamÈdinnasikkhÈpadÈnaÑ pana sikkhÈpadasamÈdÈne ca tatuttariÒca

attano jÊvitampi pariccajitvÈ vatthuÑ avÊtikkamantÈnaÑ uppajjamÈnÈ virati
“samÈdÈnaviratÊ”ti veditabbÈ, UttaravaÉÉhamÈnapabbatavÈsÊ-upÈsakassa
viya. So kira Ambariya4vihÈravÈsino Pi~galabuddharakkhitattherassa
santike sikkhÈpadÈni gahetvÈ khettaÑ kasati. Athassa goÓo naÔÔho, so taÑ
gavesanto UttaravaÉÉhamÈnapabbataÑ Èruhi, tatra naÑ mahÈsappo
aggahesi. So cintesi “imÈyassa tikhiÓavÈsiyÈ sÊsaÑ chindÈmÊ”ti, puna cintesi
“na metaÑ patir|paÑ, yvÈhaÑ bhÈvanÊyassa garuno santike sikkhÈpadÈni
gahetvÈ bhindeyyan”ti. EvaÑ yÈvatatiyaÑ
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 76 piÔÔhe. 2. Jaggana-upÈsakassa (Ka)
3. YamahaÑ (SÊ) 4. Ambatissa (Ka)
cintetvÈ “jÊvitaÑ pariccajÈmi, na sikkhÈpadan”ti aÑse ÔhapitaÑ

tikhiÓadaÓÉavÈsiÑ araÒÒe chaÉÉesi, tÈvadeva naÑ mahÈvÈÄo muÒcitvÈ
agamÈsÊti.
AriyamaggasampayuttÈ pana virati samucchedaviratÊti veditabbÈ,
yassÈ1 uppattito pabhuti “pÈÓaÑ ghÈtessÈmÊ”ti ariyapuggalÈnaÑ cittampi
nuppajjatÊti.
IdÈni yathÈ akusalÈnaÑ, evaÑ imesampi kusalakammapathÈnaÑ
dhammato koÔÔhÈsato ÈrammaÓato vedanÈto m|latoti paÒcahÈkÈrehi
vinicchayo veditabbo.
Tattha dhammatoti etesu hi paÔipÈÔiyÈ satta cetanÈpi vaÔÔanti viratiyopi,
ante tayo cetanÈsampayuttÈva.
KoÔÔhÈsatoti paÔipÈÔiyÈ satta kammapathÈ eva, no m|lÈni, ante tayo
kammapathÈ ceva m|lÈni ca. AnabhijjhÈ hi m|laÑ patvÈ alobho
kusalam|laÑ hoti, abyÈpÈdo adoso kusalam|laÑ, sammÈdiÔÔhi amoho
kusalam|laÑ.
ŒrammaÓatoti pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈneva etesaÑ ÈrammaÓÈni,
vÊtikkamitabbatoyeva hi veramaÓÊ nÈma2 hoti. YathÈ pana nibbÈnÈrammaÓo
ariyamaggo kilese pajahati, evaÑ jÊvitindriyÈdi-ÈrammaÓÈpete kammapathÈ
pÈÓÈtipÈtÈdÊni dussÊlyÈni pajahantÊti veditabbÈ.
VedanÈtoti sabbe sukhavedanÈ vÈ honti majjhattavedanÈ vÈ, kusalaÑ
patvÈ hi dukkhavedanÈ nÈma natthi.
M|latoti paÔipÈÔiyÈ satta kammapathÈ ÒÈÓasampayuttacittena
viramantassa alobha-adosa-amohavasena tim|lÈ honti, ÒÈÓavippayuttacittena
viramantassa dvim|lÈ. AnabhijjhÈ ÒÈÓasampayuttacittena viramantassa
dvim|lÈ. AnabhijjhÈ ÒÈÓasampayuttacittena viramantassa dvim|lÈ hoti,
ÒÈÓavippayuttacittena ekam|lÈ. Alobho pana attanÈva attano m|laÑ na hoti.
AbyÈpÈdepi eseva nayo. SammÈdiÔÔhi alobhÈdosavasena dvim|lÈva hoti.
Ime dasa kusalakammapathÈ nÈma.
______________________________________________________________
1. TassÈ (SÊ) 2. Virati veramaÓÊ nÈma (SyÈ)
KammapathasaÑsandanakathÈ
IdÈni imasmiÑ ÔhÈne kammapathasaÑsandanaÑ nÈma veditabbaÑ.
PaÒcaphassadvÈravasena hi uppanno asaÑvaro akusalaÑ manokammameva
hoti. ManophassadvÈravasena uppanno tÊÓipi kammÈni honti. So hi
kÈyadvÈre copanappatto akusalaÑ kÈyakammaÑ hoti, vacÊdvÈre akusalaÑ
vacÊkammaÑ, ubhayattha copanaÑ appatto akusalaÑ manokammaÑ. PaÒca-
asaÑvaradvÈravasena uppannopi akusalaÑ manokammameva hoti.
CopanakÈya-asaÑvaradvÈravasena uppanno akusalaÑ kÈyakammameva
hoti. VÈcÈ-asaÑvaradvÈravasena uppanno akusalaÑ vacÊkammameva hoti.
Mano-asaÑvaradvÈravasena uppanno akusalaÑ manokammameva hoti.
TividhaÑ kÈyaduccaritaÑ akusalaÑ kÈyakammameva hoti. CatubbidhaÑ
vacÊduccaritaÑ akusalaÑ vacÊkammameva hoti. TividhaÑ manoduccaritaÑ
akusalaÑ manokammameva hoti.
PaÒcaphassadvÈravasena uppanno saÑvaropi kusalaÑ
manokammameva hoti. ManophassadvÈravasena uppanno pana ayampi
asaÑvaro viya tÊÓipi kammÈni honti. PaÒcasaÑvaradvÈravasena uppannopi
kusalaÑ manokammameva hoti. CopanakÈyasaÑvaradvÈravasena uppanno
kusalaÑ kÈyakammameva hoti. VÈcÈsaÑvaradvÈravasena uppanno kusalaÑ
vacÊkammameva hoti. ManosaÑvaradvÈravasena uppanno kusalaÑ
manokammameva hoti. TividhaÑ kÈyasucaritaÑ kusalaÑ kÈyakammameva
hoti. CatubbidhaÑ vacÊsucaritaÑ kusalaÑ vacÊkammameva hoti. TividhaÑ
manosucaritaÑ kusalaÑ manokammameva hoti.
AkusalaÑ kÈyakammaÑ paÒcaphassadvÈravasena nuppajjati,
manophassadvÈravaseneva uppajjati. TathÈ akusalaÑ vacÊkammaÑ.
AkusalaÑ manokammaÑ pana chaphassadvÈravasena uppajjati, taÑ
kÈyavacÊdvÈresu copanaÑ pattaÑ akusalaÑ kÈyavacÊkammaÑ hoti,
copanaÑ appattaÑ akusalaÑ manokammameva. YathÈ ca
paÒcaphassadvÈravasena, evaÑ paÒca-asaÑvaradvÈravasenapi akusalaÑ
kÈyakammaÑ nuppajjati. CopanakÈya-asaÑvaradvÈravasena, pana vÈcÈ-
asaÑvaradvÈravasena ca uppajjati, mano-asaÑvaradvÈravasena nuppajjati.
AkusalaÑ vacÊkammampi paÒca-asaÑvaradvÈravasena nuppajjati,
copanakÈyavÈcÈ-asaÑvaradvÈravasena uppajjati, mano-
asaÑvaradvÈravasena nuppajjati. AkusalaÑ manokammaÑ aÔÔha-
asaÑvaradvÈravasenapi uppajjateva. KusalakÈyakammÈdÊsupi eseva nayo.
AyaÑ pana viseso, yathÈ akusalakÈyakammavacÊkammÈni mano-

asaÑvaradvÈravasena nuppajjanti, na tathÈ etani. EtÈni pana
kÈya~gavÈca~gaÑ acopetvÈ sikkhÈpadÈni gaÓhantassa manosaÑvaradvÈrepi
uppajjanti eva. Tattha kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ
tividhakammadvÈravasena uppajjati, paÒcaviÒÒÈÓadvÈravasena nuppajjati,
“yamidaÑ cakkhusamphassapaccayÈ uppajjati vedayitaÑ sukhaÑ vÈ
dukkhaÑ vÈ adukkhamasukhaÑ vÈ”ti iminÈ pana nayena
chaphassadvÈravasena uppajjati, aÔÔha-asaÑvaradvÈravasena nuppajjati,
aÔÔhasaÑvaradvÈravasena uppajjati, dasa-akusalakammapathavasena
nuppajjati, dasakusalakammapathavasena uppajjati. TasmÈ idampi cittaÑ
tividhakammadvÈravasena vÈ uppannaÑ hotu, chaphassadvÈravasena vÈ
aÔÔhasaÑvaradvÈravasena vÈ dasakusalakammapathavasena vÈ,
“kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hoti -pa- r|pÈrammaÓaÑ vÈ -pa-
dhammÈrammaÓaÑ vÈ”ti vutte sabbaÑ vuttameva hotÊti.
DvÈrakathÈ niÔÔhitÈ.
YaÑ yaÑ vÈ panÈrabbhÈti ettha ayaÑ yojanÈ, heÔÔhÈ vuttesu

r|pÈrammaÓÈdÊsu r|pÈrammaÓaÑ vÈ Èrabbha, ÈrammaÓaÑ katvÈti attho.
SaddÈrammaÓaÑ vÈ -pa- dhammÈrammaÓaÑ vÈ Èrabbha uppannaÑ hoti.
EttÈvatÈ etassa1 cittassa etesu ÈrammaÓesu yaÑkiÒci ekameva ÈrammaÓaÑ
anuÒÒÈtasadisaÑ hoti. IdaÒca ekasmiÑ samaye ekassa vÈ puggalassa
r|pÈrammaÓaÑ Èrabbha uppannaÑ, puna aÒÒasmiÑ samaye aÒÒassa vÈ
puggalassa saddÈdÊsupi aÒÒataraÑ ÈrammaÓaÑ Èrabbha uppajjati eva. EvaÑ
uppajjamÈnassa cassa ekasmiÑ bhave paÔhamaÑ r|pÈrammaÓaÑ Èrabbha
pavatti hoti, pacchÈ saddÈrammaÓanti ayampi kamo natthi. R|pÈdÊsu cÈpi
paÔhamaÑ nÊlÈrammaÓaÑ, pacchÈ pÊtÈrammaÓanti ayampi niyamo natthi. Iti
imaÑ sabbÈrammaÓataÒceva kamÈbhÈvaÒca, kamÈbhÈvepi ca nÊlapÊtÈdÊsu
niyamÈbhÈvaÑ dassetuÑ “yaÑ yaÑ vÈ panÈrabbhÈ”ti Èha. IdaÑ vuttaÑ
hoti–imesu r|pÈdÊsu na yaÑkiÒci ekameva, atha kho yaÑ yaÑ vÈ
panÈrabbha uppannaÑ hoti, evaÑ uppajjamÈnampi ca “paÔhamaÑ
r|pÈrammaÓaÑ, pacchÈ saddÈrammaÓaÑ ÈrabbhÈ”ti evampi anuppajjitvÈ
yaÑ yaÑ vÈ panÈrabbha uppannaÑ hoti, paÔilomato vÈ anulomato vÈ
ekantarikadvantarikÈdinayena vÈ r|pÈrammaÓÈdÊsu yaÑ vÈ taÑ vÈ
ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannaÑ hotÊti attho. R|pÈrammaÓesupi ca2
______________________________________________________________
1. Ekassa (SÊ) 2. R|pÈrammaÓepi ca (SÊ)
“paÔhamaÑ nÊlÈrammaÓaÑ, pacchÈ pÊtÈrammaÓan”ti iminÈpi niyamena

anuppajjitvÈ yaÑ yaÑ vÈ panÈrabbha nÊlapÊtakÈdÊsu r|pÈrammaÓesu yaÑ vÈ
taÑ vÈ r|pÈrammaÓaÑ Èrabbha uppannaÑ hotÊti attho. SaddÈrammaÓÈdÊsupi
eseva nayo. AyaÑ tÈva ekÈ yojanÈ.
AyaÑ pana aparÈ–r|paÑ ÈrammaÓaÑ etassÈti r|pÈrammaÓaÑ -pa-
dhammo ÈrammaÓaÑ etassÈti dhammÈrammaÓaÑ. Iti r|pÈrammaÓaÑ vÈ
-pa- dhammÈrammaÓaÑ vÈ cittaÑ uppannaÑ hotÊti vatvÈ puna “yaÑ yaÑ
vÈ panÈrabbhÈ”ti Èha. Tassattho–etesu r|pÈdÊsu heÔÔhÈ vuttanayeneva yaÑ
vÈ taÑ vÈ pana Èrabbha uppannaÑ hotÊti. MahÈ-aÔÔhakathÈyaÑ pana
“yevÈpanake1 abhinavaÑ natthi, heÔÔhÈ gahitameva gahitan”ti vatvÈ “r|paÑ
vÈ Èrabbha -pa- dhammaÑ vÈ Èrabbha idaÑ vÈ idaÑ vÈ ÈrabbhÈti kathetuÑ
idaÑ vuttan”ti ettakameva ÈgataÑ.
DhammuddesavÈra phassapaÒcamakarÈsivaÓÓanÈ
TasmiÑ samayeti idaÑ aniyamaniddiÔÔhassa samayassa niyamato
paÔiniddesavacanaÑ. TasmÈ “yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ
uppannaÑ hoti, tasmiÑyeva samaye phasso hoti -pa- avikkhepo hotÊ”ti
ayamattho veditabbo. Tattha yatheva cittaÑ, evaÑ phassÈdÊsupi “phasso
hoti. KiÑ hoti? KÈmÈvacaro hoti, kusalo hoti, uppanno hoti,
somanassasahagato hotÊ”ti-ÈdinÈ nayena labbhamÈnapadavasena yojanÈ
kÈtabbÈ. VedanÈyaÒhi “somassasahagatÈ”ti, paÒÒindriye ca
“ÒÈÓasampayuttan”ti na labbhati, tasmÈ “labbhamÈnapadavasenÈ”ti vuttaÑ.
IdaÑ AÔÔhakathÈmuttakaÑ ÈcariyÈnaÑ mataÑ, na panetaÑ sÈrato
daÔÔhabbaÑ.
KasmÈ panettha phassova paÔhamaÑ vuttoti? Cittassa
paÔhamÈbhinipÈtattÈ. ŒrammaÓasmiÒhi cittassa paÔhamÈbhinipÈto hutvÈ
phasso ÈrammaÓaÑ phusamÈno uppajjati, tasmÈ paÔhamaÑ vutto. Phassena
pana phusitvÈ vedanÈya vedayati2, saÒÒÈya saÒjÈnÈti, cetanÈya ceteti, tena
vuttaÑ “phuÔÔho bhikkhave vedeti, phuÔÔho saÒjÈnÈti, phuÔÔho cetetÊ”ti3.
______________________________________________________________
1. YaÑ yaÑ vÈ pana, taÑ (SÊ), yaÑvÈpanake (Ka, SÊ)
2. Vediyati (SÊ, SyÈ) 3. PhuÔÔho ceteti, phuÔÔho saÒjÈnÈti (SaÑ 2. 290 piÔÔhe)
Apica ayaÑ phasso nÈma yathÈ pÈsÈdaÑ patvÈ thambho nÈma

sesadabbasambhÈrÈnaÑ balavapaccayo, tulÈ sa~ghÈÔa bhittipÈda k|Ôa
gopÈnasÊpakkhapÈsakamukhavaÔÔiyo thambhÈbaddho1 thambhe patiÔÔhitÈ,
evameva sahajÈtasampayuttadhammÈnaÑ balavapaccayo hoti.
Thambhasadiso hi esa, avasesÈ dabbasambhÈrasadisÈti tasmÈpi paÔhamaÑ
vutto. IdaÑ pana akÈraÓaÑ, ekacittasmiÒhi uppannadhammÈnaÑ2 “ayaÑ
paÔhamaÑ uppanno, ayaÑ pacchÈ”ti idaÑ vattuÑ na labbhÈ,
balavapaccayabhÈvepi phassassa kÈraÓaÑ na dissati, desanÈvÈreneva pana
phasso paÔhamaÑ vutto. “VedanÈ hoti, phasso hoti. SaÒÒÈ hoti, phasso hoti.
CetanÈ hoti, vitakko hotÊ”ti Èharitumpi hi vaÔÔeyya, desanÈvÈrena pana
phassova paÔhamaÑ vuttoti veditabbo. YathÈ cettha, evaÑ sesadhammesupi
pubbÈparakkamo nÈma na pariyesitabbo. VacanatthalakkhaÓarasÈdÊhi pana
dhammÈ eva pariyesitabbÈ.
SeyyathidaÑ–phusatÊti phasso, svÈyaÑ phusanalakkhaÓo,
sa~ghaÔÔanaraso, sannipÈtapaccupaÔÔhÈno, ÈpÈthagatavisayapadaÔÔhÈno.
AyaÒhi ar|padhammopi samÈno ÈrammaÓe phusanÈkÈreneva pavattatÊti
phusanalakkhaÓo. Ekadesena ca anallÊyamÈnopi r|paÑ viya cakkhuÑ,
saddo viya ca sotaÑ, cittaÑ ÈrammaÓaÒca sa~ghaÔÔetÊti
sa~ghaÔÔanaraso,vatthÈrammaÓasa~ghaÔÔanato vÈ uppannattÈ sampatti-
atthenapi rasena sa~ghaÔÔanarasoti veditabbo. VuttaÒhetaÑ AÔÔhakathÈyaÑ
“catubh|makaphasso hi nophusanalakkhaÓo nÈma natthi. Sa~ghaÔÔanaraso
pana paÒcadvÈrikova hoti, paÒcadvÈrikassa hi phusanalakkhaÓotipi
sa~ghaÔÔanarasotipi, nÈmaÑ. ManodvÈrikassa phusanalakkhaÓotveva
nÈmaÑ, na sa~ghaÔÔaraso”ti.
IdaÒca vatvÈ idaÑ suttaÑ ÈbhataÑ “yathÈ mahÈrÈja dve maÓÉÈ
yujjheyyuÑ, tesu yathÈ eko meÓÉo, evaÑ cakkhu daÔÔhabbaÑ. YathÈ dutiyo
meÓÉo, evaÑ r|paÑ daÔÔhabbaÑ. YathÈ tesaÑ sannipÈto, evaÑ phasso
daÔÔhabbo. EvaÑ phusanalakkhaÓo ca phasso sa~ghaÔÔanaraso ca. YathÈ
mahÈrÈja
______________________________________________________________
1. Thambhe-baddhÈ (SÊ) ThambhabaddhÈ (Ka) 2. UppannadhammÈ (SÊ)
dve sammÈ vajjeyyuÑ -pa- dve pÈÓÊ vajjeyyuÑ. YathÈ eko pÈÓi, evaÑ
cakkhu daÔÔhabbaÑ. YathÈ dutiyo pÈÓi, evaÑ r|paÑ daÔÔhabbaÑ. YathÈ
tesaÑ sannipÈto, evaÑ phasso daÔÔhabbo. EvaÑ phusanalakkhaÓo ca phasso
sa~ghÈÔÔanaraso cÈ”ti1 vitthÈro.
YathÈ vÈ “cakkhunÈ r|paÑ disvÈ”ti-ÈdÊsu2 cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni cakkhu-
ÈdinÈmena vuttÈni, evamidhÈpi tÈni cakkhu-ÈdinÈmena vuttÈnÊti veditabbÈni.
TasmÈ “evaÑ cakkhu daÔÔhabban”ti-ÈdÊsu “evaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ
daÔÔhabban”ti iminÈ nayena attho veditabbo. EvaÑ sante
cittÈrammaÓasa~ghaÔÔanato imasmimpi sutte kiccaÔÔheneva rasena
sa~ghaÔÔanarasoti siddho hoti.
TikasannipÈtasa~khÈtassa3 pana attano kÈraÓassa vasena paveditattÈ
sannipÈtapaccupaÔÔhÈno. AyaÒhi tattha tattha “tiÓÓaÑ sa~gati phasso”ti4
evaÑ kÈraÓassa5 vasena paveditoti. Imassa ca suttapadassa tiÓÓaÑ sa~gatiyÈ
phassoti ayamattho, na sa~gatimattameva phassoti.
EvaÑ paveditattÈ pana tenevÈkÈrena paccupaÔÔhÈtÊti
sannipÈtapaccupaÔÔhÈnoti vutto, phalaÔÔhena pana paccupaÔÔhÈnenesa
vedanÈpaccupaÔÔhÈno nÈma hoti. VedanaÒhesa paccupaÔÔhÈpeti, uppÈdetÊti
attho. UppÈdayamÈno ca yathÈ bahiddhÈ uÓhapaccayÈpi
lÈkhÈsa~khÈtadhÈtunissitÈ usmÈ attano nissaye mudubhÈvakÈrÊ hoti, na
attano paccayabh|tepi bahiddhÈ vÊtaccita~gÈrasa~khÈte uÓhabhÈve. EvaÑ
vatthÈrammaÓasa~khÈta6 aÒÒapaccayopi samÈno cittanissitattÈ attano
nissayabh|te citte eva esa vedanuppÈdako hoti, na attano paccayabh|tepi
vatthumhi ÈrammaÓe vÈti veditabbo. TajjÈsamannÈhÈrena pana indriyena ca
parikkhate visaye anantarÈyena uppajjanato esa
“ÈpÈthagatavisayapadaÔÔhÈno”ti vuccati.
VedayatÊti vedanÈ, sÈ vedayitalakkhaÓÈ, anubhavanarasÈ,
iÔÔhÈkÈrasambhogarasÈ vÈ, cetasika-assÈdapaccupaÔÔhÈnÈ,
passaddhipadaÔÔhÈnÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 11. 61 piÔÔhe MilindapaÒhe. 2. Abhi 1. 261 piÔÔhe.
3. TiÓÓaÑ sannipÈtasa~khÈtassa (Ka) 4. SaÑ 1. 300 piÔÔhe.
5. KÈraÓasseva (SÊ) 6. VatthÈrammaÓasa~khÈto (SÊ, SyÈ)
Catubh|mikavedanÈ hi novedayitalakkhaÓÈ nÈma natthi.

“AnubhavanarasatÈ pana sukhavedanÈyameva labbhatÊ”ti vatvÈ puna taÑ
vÈdaÑ paÔikkhipitvÈ “sukhavedanÈ vÈ hotu dukkhavedanÈ vÈ
adukkhamasukhavedanÈ vÈ, sabbÈ anubhavanarasÈ”ti vatvÈ ayamattho
dÊpito. ŒrammaÓarasÈnubhavanaÔÔhÈnaÑ patvÈ sesasampayuttadhammÈ
ekadesamattakameva anubhavanti. Phassassa hi phusanamattakameva hoti,
saÒÒÈya saÒjÈnanamattakameva, cetanÈya cetanÈmattakameva, viÒÒÈÓassa
vijÈnanamattakameva. EkaÑsato pana issaravatÈya vissavitÈya1
sÈmibhÈvena vedanÈva ÈrammaÓarasaÑ anubhavati.
RÈjÈ viya hi vedanÈ, s|do viya sesadhammÈ. YathÈ s|do
nÈnÈrasabhojanaÑ sampÈdetvÈ paÄÈya pakkhipitvÈ laÒchanaÑ datvÈ raÒÒo
santike otÈretvÈ laÒchanaÑ bhinditvÈ peÄaÑ vivaritvÈ sabbas|pabyaÒjanehi
aggaggaÑ ÈdÈya bhÈjane pakkhipitvÈ sadosaniddosabhÈvavÊmaÑsanatthaÑ
ajjhoharati, tato raÒÒo nÈnaggarasabhojanaÑ upanÈmeti. RÈjÈ issaravatÈya
vissavitÈya sÈmÊ hutvÈ icchiticchitaÑ bhuÒjati. Tattha hi s|dassa
bhattavÊmaÑsanamattamiva avasesadhammÈnaÑ ÈrammaÓarasassa
ekadesÈnubhavanaÑ. YathÈ hi s|do bhattekadesamattameva vÊmaÑsati,
evaÑ sesadhammÈpi ÈrammaÓarasekadesameva anubhavanti. YathÈ pana
rÈjÈ issaravatÈya vissavitÈya sÈmÊ hutvÈ yadicchakaÑ bhuÒjati, evaÑ
vedanÈpi issaravatÈya vissavitÈya sÈmibhÈvena ÈrammaÓarasaÑ anubhavati,
tasmÈ “anubhavanarasÈ”ti vuccati.
Dutiye atthavikappe ayaÑ idha adhippetÈ vedanÈ yathÈ vÈ tathÈ vÈ
ÈrammaÓassa iÔÔhÈkÈrameva sambhuÒjatÊti “iÔÔhÈkÈrasambhogarasÈ”ti vuttÈ.
Cetasika-assÈdato panesÈ attano sabhÈveneva upaÔÔhÈnaÑ sandhÈya
“cetasika-assÈdapaccupaÔÔhÈnÈ”ti vuttÈ. YasmÈ pana passaddhakÈyo sukhaÑ
vedeti, tasmÈ “passaddhipadaÔÔhÈnÈ”ti veditabbÈ.
NÊlÈdibhedaÑ ÈrammaÓaÑ saÒjÈnÈtÊti saÒÒÈ, sÈ saÒjÈnanalakkhaÓÈ,
paccÈbhiÒÒÈÓarasÈ. Catubh|mikasaÒÒÈ hi nosaÒjÈnanalakkhaÓÈ nÈma
______________________________________________________________
1. VisavitÈya (SÊ, SyÈ)
natthi, sabbÈ saÒjÈnanalakkhaÓÈva. YÈ panettha abhiÒÒÈÓena saÒjÈnÈti, sÈ

paccÈbhiÒÒÈÓarasÈ nÈma hoti.
TassÈ vaÉÉhakissa dÈrumhi abhiÒÒÈÓaÑ katvÈ puna tena abhiÒÒÈÓena
taÑ paccÈbhijÈnanakÈle, purisassa kÈÄatilakÈdita-abhiÒÒÈÓaÑ sallakkhetvÈ
puna tena abhiÒÒÈÓena “asuko nÈma eso”ti tassa paccÈbhijÈnanakÈle, raÒÒo
piÄandhanagopakabhaÓÉÈgÈrikassa tasmiÑ tasmiÑ paÄindhane
nÈmapaÓÓakaÑ bandhitvÈ “asukaÑ piÄandhanaÑ nÈma ÈhÈrÈ”ti vutte dÊpaÑ
jÈletvÈ ratanagabbhaÑ pavisitvÈ paÓÓaÑ vÈcetvÈ tassa tasseva
paÄandhanassa ÈharaÓakÈle ca pavatti veditabbÈ.
Aparo nayo–sabbasa~gÈhikavasena hi saÒjÈnanalakkhaÓÈ saÒÒÈ,
punasaÒjÈnanapaccayanimittakaraÓarasÈ, dÈru-ÈdÊsu tacchakÈdayo viya,
yathÈgahitanimittavasena abhinivesakaraÓapaccupaÔÔhÈnÈ, hatthidassaka-
andhÈ viya, ÈrammaÓe anogÈÄhavuttitÈya aciraÔÔhÈnapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ, vijju
viya, yathÈ-upaÔÔhitavisayapadaÔÔhÈnÈ, tiÓapurisakesu migapotakÈnaÑ
“purisÈ”ti uppannasaÒÒÈ viya. YÈ panettha ÒÈÓasampayuttÈ hoti, sÈ saÒÒÈ
ÒÈÓameva anuvattati, sasambhÈrapathavÊ-ÈdÊsu sesadhammÈ pathavÊ-ÈdÊni
viyÈti veditabbÈ.
CetayatÊti cetanÈ, saddhiÑ attanÈ sampayuttadhamme ÈrammaÓe
abhisandahatÊti attho. SÈ cetayitalakkhaÓÈ, cetanÈbhÈvalakkhaÓÈti attho.
Œy|hanarasÈ, catubh|mikacetanÈ hi nocetayitalakkhaÓÈ nÈma natthi, sabbÈ
cetayitalakkhaÓÈva. Œy|hanarasatÈ pana kusalÈkusalesu eva hoti.
KusalÈkusalakammÈy|hanaÔÔhÈnaÒhi patvÈ sesasampayuttadhammÈnaÑ
ekadesamattakameva kiccaÑ hoti, cetanÈ pana atireka-ussÈhÈ atirekavÈyÈmÈ
diguÓussÈhÈ diguÓavÈyÈmÈ. TenÈhu porÈÓÈ “thÈvariyasabhÈvasaÓÔhitÈ ca
panesÈ cetanÈ”ti. ThÈvariyoti khettasÈmÊ vuccati. YathÈ khettasÈmÊ puriso
paÒcapaÓÓÈsa balipurise gahetvÈ “lÈyissÈmÊ”ti ekato khettaÑ otarati. Tassa
atireko ussÈho atireko vÈyÈmo diguÓo ussÈho diguÓo vÈyÈmo hoti,
nirantaraÑ “gaÓhathÈ”ti-ÈdÊni vadati, sÊmaÑ Ècikkhati, tesaÑ
surÈbhattagandhamÈlÈdÊni jÈnÈti, maggaÑ samakaÑ harati.
EvaÑsampadamidaÑ
veditabbaÑ. KhettasÈmipuriso viya hi cetanÈ, paÒcapaÓÓÈsa balipurisÈ viya

citta~gavasena uppannÈ paÒcapaÓÓÈsa kusalÈ dhammÈ, khettasÈmipurisassa
diguÓussÈhadiguÓavÈyÈmakaraÓakÈlo viya
kusalÈkusalakammÈy|hanaÔÔhÈnaÑ patvÈ cetanÈya diguÓussÈho
diguÓavÈyÈmo hoti. EvamassÈ Èy|hanarasatÈ veditabbÈ.
SÈ panesÈ saÑvidahanapaccupaÔÔhÈnÈ. SaÑvidahamÈnÈ hi ayaÑ
upaÔÔhÈti,1 sakiccaparakiccasÈdhakÈ jeÔÔhasissamahÈvaÉÉhakÊ-Èdayo viya.
YathÈ hi jeÔÔhasisso upajjhÈyaÑ d|ratova ÈgacchantaÑ disvÈ sayaÑ
adhÊyamÈno2 itarepi dÈrake attano attano ajjhayanakamme3 pavattayati,
tasmiÒhi adhÊyituÑ Èraddhe tepi adhÊyanti tadanuvattitÈya. YathÈ ca
mahÈvaÉÉhakÊ sayaÑ tacchanto itarepi tacchake attano attano
tacchanakamme pavattayati, tasmiÒhi tacchituÑ Èradde tepi tacchanti
tadanuvattitÈya. YathÈ ca yodhanÈyako sayaÑ yujjhamÈno itarepi yodhe
sampahÈravuttiyaÑ pavattayati, tasmiÒhi yujjhituÑ Èraddhe tepi
anivattamÈnÈ yujjhanti tadanuvattitÈya evamesÈpi attano kiccena ÈrammaÓe
pavattamÈnÈ aÒÒepi sampayuttadhamme attano attano kiriyÈya pavatteti,
tassÈ hi attano kiccaÑ ÈraddhÈya taÑsampayuttÈpi Èrabhanti. Tena vuttaÑ
“sakiccaparakiccasÈdhakÈ jeÔÔhasissamahÈvaÉÉhakÊ-Èdayo viyÈ”ti.
AccÈyikakammÈnussaraÓÈdÊsu ca panÈyaÑ sampayuttÈnaÑ
ussÈhanabhÈvena pavattamÈnÈ pÈkaÔÈ hotÊti veditabbÈ.
“ŒrammaÓaÑ cintetÊti cittan”ti-ÈdinÈ4 nayena cittassa vacanattho vutto
eva. LakkhaÓÈdito pana vijÈnanalakkhaÓaÑ cittaÑ, pubba~gamarasaÑ,
sandahanapaccupaÔÔhÈnaÑ, nÈmar|papadaÔÔhÈnaÑ. Catubh|makacittaÒhi
novijÈnanalakkhaÓaÑ nÈma natthi, sabbaÑ vijÈnanalakkhaÓameva. DvÈraÑ
pana patvÈ ÈrammaÓavibhÈvanaÔÔhÈne cittaÑ pubba~gamaÑ purecÈrikaÑ
hoti. CakkhunÈ hi diÔÔhaÑ r|pÈrammaÓaÑ citteneva vijÈnÈti -pa- manena
viÒÒÈtaÑ dhammÈrammaÓaÑ citteneva vijÈnÈti. YathÈ hi nagaraguttiko
nÈma nagaramajjhe si~ghÈÔake nisÊditvÈ “ayaÑ nevÈsiko, ayaÑ Ègantuko”ti
ÈgatÈgataÑ janaÑ upadhÈreti vavatthapeti, evaÑsampadamidaÑ
daÔÔhabbaÑ. Vuttampi cetaÑ mahÈtherena5–“yathÈ
______________________________________________________________
1. UpaÔÔhahati (Ka) 2. AdhiyamÈno (SyÈ)
3. Ajjhena kamme (Ka) 4. HeÔÔhÈ 106 piÔÔhe. 5. NÈgasenattherena (SÊ)
mahÈraja nagaraguttiko nÈma majjhe nagarassa si~gÈÔake nisinno

puratthimato disato purisaÑ ÈgacchantaÑ passeyya, pacchimato.
DakkhiÓato. Uttarato disato purisaÑ ÈgacchantaÑ passeyya, evameva kho
mahÈrÈja yaÑ cakkhunÈ r|paÑ passati, taÑ viÒÒÈÓena vijÈnÈti. YaÑ sotena
saddaÑ suÓÈti. GhÈnena gandhaÑ ghÈyati. JivhÈya rasaÑ sÈyati. KÈyena
phoÔÔhabbaÑ phusati. ManasÈ dhammaÑ vijÈnÈti, taÑ viÒÒÈÓena
vijÈnÈtÊ”ti1. EvaÑ dvÈraÑ patvÈ ÈrammaÓavibhÈvanaÔÔhÈne cittameva
pubba~gamaÑ purecÈrikaÑ, tasmÈ “pubba~gamarasan”ti vuccati.
TadetaÑ pacchimaÑ pacchimaÑ uppajjamÈnaÑ purimaÑ purimaÑ
nirantaraÑ katvÈ sandahanameva upaÔÔhÈtÊti sandahanapaccupaÔÔhÈnaÑ.
PaÒcavokÈrabhave panassa niyamato nÈmar|paÑ, catuvokÈrabhave
nÈmameva padaÔÔhÈnaÑ. TasmÈ “nÈmar|papadaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ.
KiÑ panetaÑ cittaÑ purimaniddiÔÔhacittena saddhiÑ ekameva, udÈhu
aÒÒanti? ekameva. Atha kasmÈ purimaniddiÔÔhaÑ puna vuttanti? AvicÈritaÑ
etaÑ AÔÔhakathÈyaÑ. AyaÑ panettha yutti–yathÈ hi r|pÈdÊni upÈdÈya
paÒÒattÈ s|riyÈdayo na atthato r|pÈdÊhi aÒÒe honti. Teneva “yasmiÑ
samaye s|riyo udeti, tasmiÑ samaye tassa tejasa~khÈtaÑ r|pampÊ”ti evaÑ
vuccamÈnepi na r|pÈdÊhi aÒÒo s|riyo nÈma atthi, na tathÈ2 cittaÑ,
phassÈdayo dhamme upÈdÈya paÒÒÈpÊyati, atthato panetaÑ tehi aÒÒameva.
Tena “yasmiÑ samaye cittaÑ uppannaÑ hoti, ekaÑseneva tasmiÑ samaye
phassÈdÊhi atthato aÒÒameva taÑ hotÊ”ti imassatthassa dÊpanatthÈya etaÑ
puna vuttanti veditabbaÑ.
YathÈ ca “yasmiÑ samaye r|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈveti -pa-
pathavÊkasiÓaÑ. TasmiÑ samaye phasso hoti, vedanÈ hotÊ”ti-ÈdÊsu3 pana
bhÈventena vavatthÈpite samaye yo bhÈveti, na so atthato uppajjati nÈma.
Teneva tattha yathÈ “phasso hoti, vedanÈ hotÊ”ti vuttaÑ, na evaÑ “yo
bhÈveti, so hotÊ”ti vuttaÑ. “YasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ
uppannaÑ hotÊ”ti-ÈdÊsu pana cittena vavatthÈpite samaye
samayavavatthÈpitaÑ cittaÑ na tathÈ atthato
______________________________________________________________
1. Khu 11. 63 MilindapaÒhe. 2. TathÈ (SÊ) 3. Abhi 1. 44 piÔÔhe.
nuppajjati. Yatheva pana tadÈ phasso hoti, vedanÈ hoti, tathÈ cittampi hotÊti
imassapi atthassa dÊpanatthamidaÑ puna vuttanti veditabbaÑ. IdaÑ panettha
sanniÔÔhÈnaÑ, uddesavÈre sa~gaÓhanatthaÑ, niddesavÈre ca vibhajanatthaÑ.
Purimena hi cittasaddena kevalaÑ samayo vavatthÈpito. TasmiÑ pana
cittena vavatthÈpitasamaye ye dhammÈ honti, tesaÑ dassanatthaÑ “phasso
hotÊ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. CittaÒcÈpi tasmiÑ samaye hotiyeva. TasmÈ tassÈpi
sa~gaÓhanatthametaÑ puna vuttaÑ. ImasiÑ ca ÔhÈne etasmiÑ avuccamÈne
“katamaÑ tasmiÑ samaye cittan”ti na sakkÈ bhaveyya niddesavÈre
vibhajituÑ, evamassa vibhajanaÑyeva parihÈyetha. TasmÈ tassa niddesavÈre
vibhajanatthampi etaÒca vuttanti veditabbaÑ.
YasmÈ vÈ “uppannaÑ hotÊti ettha cittaÑ uppannanti etaÑ
desanÈsÊsameva, na pana cittaÑ ekameva uppajjatÊ”ti AÔÔhakathÈyaÑ
vicÈritaÑ. TasmÈ “cittaÑ uppannan”ti etthÈpi cittamattameva aggahetvÈ
paropaÓÓÈsakusaladhammehi saddhiÑyeva cittaÑ gahitaÑ. EvaÑ tattha
sa~khepato sabbepi cittacetasikadhamme gahetvÈ idha sar|pena pabhedato
dassetuÑ “phasso hotÊ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Iti phassÈdayo viya cittampi
vuttamevÈti veditabbaÑ.
DhammuddesavÈra jhÈna~garÈsivaÓÓanÈ
VitakketÊti vitakko, vitakkanaÑ vÈ vitakko, |hananti vuttaÑ hoti.
SvÈyaÑ ÈrammaÓe cittassa abhiniropanalakkhaÓo. So hi ÈrammaÓe cittaÑ
Èropeti. YathÈ hi koci rÈjavallabhaÑ ÒÈtiÑ vÈ mittaÑ vÈ nissÈya rÈjagehaÑ
Èrohati, evaÑ vitakkaÑ nissÈya cittaÑ ÈrammaÓaÑ Èrohati. TasmÈ so
ÈrammaÓe cittassa abhiniropanalakkhaÓoti vutto. NÈgasenatthero panÈha
“ÈkoÔanalakkhaÓo vitakko. YathÈ mahÈrÈja bherÊ1 ÈkoÔitÈ atha pacchÈ
anuravati anusaddÈyati, evameva kho mahÈrÈja yathÈ ÈkoÔanÈ, evaÑ vitakko
daÔÔhabbo. YathÈ pacchÈ anuravanÈ anusaddÈyanÈ, evaÑ vicÈro
daÔÔhabbo”ti2. SvÈyaÑ ÈhananapariyÈhananaraso. TathÈ hi tena yogÈvacaro
ÈrammaÓaÑ vitakkÈhataÑ vitakkapariyÈhataÑ karotÊti vuccati. ŒrammaÓe
cittassa ÈnayanapaccupaÔÔhÈno.
______________________________________________________________
1. Bheri (SÊ) 2. Khu 11. 64 MilindapaÒhe, thokaÑ pana visadisaÑ.
ŒrammaÓe tena cittaÑ vicaratÊti vicÈro, vicaraÓaÑ vÈ vicÈro,

anusaÒcaraÓanti vuttaÑ hoti. SvÈyaÑ ÈrammaÓÈnumajjanalakkhaÓo. Tattha
sahajÈtÈnuyojanaraso, cittassa anuppabandhapaccupaÔÔhÈno. Santepi ca
nesaÑ katthaci aviyoge oÄÈrikaÔÔhena, pubba~gamaÔÔhena ca
ghaÓÔÈbhighÈto1 viya abhiniropanaÔÔhena ca cetaso paÔhamÈbhinipÈto
vitakko, sukhumaÔÔhena, anumajjanasabhÈvaÔÔhena ca ghaÓÔÈnuravo viya
anuppabandho vicÈro. VipphÈravÈ cettha vitakko paÔhamuppattikÈle
paripphandanabh|to cittassa, ÈkÈse uppatitukÈmassa pakkhino
pakkhavikkhepo viya, padumÈbhimukhapÈto viya ca
gandhÈnubaddhacetaso2 bhamarassa. Santavutti vicÈro
nÈtiparipphandanabhÈvo cittassa, ÈkÈse uppatitassa pakkhino
pakkhappasÈraÓaÑ viya, paribbhamanaÑ viya ca padumÈbhimukhapatitassa
bhamarassa padumassa uparibhÈge.
AÔÔhakathÈyaÑ pana “ÈkÈse gacchato mahÈsakuÓassa ubhohi pakkhehi
vÈtaÑ gahetvÈ pakkhe sannisÊdÈpetvÈ gamanaÑ viya ÈrammaÓe cetaso
abhiniropanabhÈvena pavatto vitakko. So hi ekaggo hutvÈ appeti.
VÈtaggahaÓatthaÑ pakkhe phandÈpayamÈnassa gamanaÑ viya
anumajjanabhÈvena pavatto vicÈro. So hi ÈrammaÓaÑ anumajjatÊ”ti vuttaÑ.
TaÑ anuppabandhanena pavattiyaÑ ativiya yujjati. So pana nesaÑ viseso
paÔhamadutiyajjhÈnesu pÈkaÔo hoti. Apica malaggahitaÑ kaÑsabhÈjanaÑ
ekena hatthena daÄhaÑ gahetvÈ itarena hatthena cuÓÓatelavÈlaÓÉupakena
parimajjantassa daÄhaggahaÓahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya
vicÈro. TathÈ kumbhakÈrassa daÓÉappahÈrena cakkaÑ bhamayitvÈ
bhÈjanaÑ karontassa uppÊÄanahattho viya vitakko, ito cito ca
saÒcaraÓahattho viya vicÈro. TathÈ maÓÉalaÑ karontassa majjhe
sannirumbhitvÈ3 ÔhitakaÓÔako viya abhiniropano vitakko,
bahiparibbhamanakaÓÔako viya anumajjamÈno4 vicÈro.
PiÓayatÊti pÊti, sÈ sampiyÈyanalakkhaÓÈ, kÈyacittapÊÓanarasÈ,
pharaÓarasÈ vÈ, odagyapaccupaÔÔhÈnÈ. SÈ panesÈ khuddikÈpÊti5 khaÓikÈpÊti
okkantikÈpÊti ubbegÈpÊti pharaÓÈpÊtÊti paÒcavidhÈ hoti.
______________________________________________________________
1. GhaÓÉÈbhighÈto (SyÈ, Ka) 2. GandhÈnubandhacetaso (SyÈ, Ka)
3. SanniruÄhitvÈ (SyÈ), sannirujjhitvÈ (Ka)
4. Anumajjano (SÊ), anumajjanto (SyÈ) 5. KhuddakÈpÊti (SyÈ, Ka)
Tattha khuddikÈpÊti sarÊre lomahaÑsamattameva kÈtuÑ sakkoti.

KhaÓikÈpÊti khaÓe khaÓe vijjuppÈdasadisÈ hoti. OkkantikÈpÊti samuddatÊraÑ
vÊci viya, kÈyaÑ okkamitvÈ okkamitvÈ bhijjati. UbbegÈpÊti balavatÊ hoti,
kÈyaÑ uddhaggaÑ katvÈ ÈkÈse la~ghÈpanappamÈÓappattÈ. TathÈ hi
PuÓÓavallikavÈsÊ MahÈtissatthero puÓÓamadivase sÈyaÑ cetiya~gaÓaÑ
gantvÈ candÈlokaÑ disvÈ MahÈcetiyÈbhimukho hutvÈ “imÈya vata velÈya
catasso parisÈ MahÈcetiyaÑ vandantÊ”ti pakatiyÈ diÔÔhÈrammaÓavasena
BuddhÈrammaÓaÑ ubbegaÑ pÊtiÑ1 uppÈdetvÈ sudhÈtale
pahaÔacitrageÓÉuko2 viya ÈkÈse uppatitvÈ MahÈcetiya~gaÓeyeva aÔÔhÈsi.
TathÈ GirikaÓÉakavihÈrassa upanissaye VattakÈlakagÈme3 ekÈ
kuladhÊtÈpi balavabuddhÈrammaÓÈya ubbegÈya pÊtiyÈ4 ÈkÈse la~ghesi. TassÈ
kira mÈtÈpitaro sÈyaÑ DhammasavanatthÈya vihÈraÑ gacchantÈ “amma
tvaÑ garubhÈrÈ, akÈle vicarituÑ na sakkosi, mayaÑ tuyhaÑ pattiÑ katvÈ
dhamaÑ sossÈmÈ”ti agamaÑsu. SÈ gantukÈmÈpi tesaÑ vacanaÑ paÔibÈhituÑ
asakkontÊ ghare ohÊyitvÈ gharadvÈre ÔhatvÈ candÈlokena GirikaÓÉake
ÈkÈsacetiya~gaÓaÑ olokentÊ cetiyassa dÊpap|jaÑ addasa, catasso ca parisÈ
mÈlÈgandhÈdÊhi cetiyap|jaÑ katvÈ padakkhiÓaÑ karontiyo.
BhikkhusaÑghassa ca gaÓasajjhÈyasaddaÑ assosi. AthassÈ “dhaÒÒÈ vatime
manussÈ, ye vihÈraÑ gantvÈ evar|pe cetiya~gaÓe anusaÒcarituÑ,
evar|paÒca madhuraÑ dhammakathaÑ sotuÑ labhantÊ”ti muttarÈsisadisaÑ
cetiyaÑ passantiyÈ eva ubbegÈpÊti udapÈdi, sÈ ÈkÈse la~ghitvÈ mÈtÈpit|naÑ
purimataraÑyeva ÈkÈsato cetiya~gaÓe oruyha cetiyaÑ vanditvÈ dhammaÑ
suÓamÈnÈ aÔÔhÈsi. Atha naÑ mÈtÈpitÈro ÈgantvÈ “amma tvaÑ katarena
maggena ÈgatÈsÊ”ti pucchiÑsu. SÈ “ÈkÈsena ÈgatÈmhi, na maggenÈ”ti vatvÈ
“amma ÈkÈsena nÈma khÊÓÈsavÈ saÒcaranti, tvaÑ kathaÑ ÈgatÈ”ti puÔÔhÈ Èha
“mayhaÑ candÈlokena cetiyaÑ olokentiyÈ ÔhitÈya BuddhÈrammaÓÈ
balavapÊti uppajjati, athÈhaÑ neva attano ÔhitabhÈvaÑ, na nisinnabhÈvaÑ
aÒÒÈsiÑ, gahitamitteneva pana
______________________________________________________________
1. UbbegÈpÊtiÑ (SyÈ, Ka) 2. PahaÔacitrabheÓÉuko (SÊ)
3. VattagÈlakagÈme (Ka) 4. UbbegÈpÊtiyÈ (Ka)
ÈkÈsaÑ la~ghitvÈ cetiya~gaÓe patiÔÔhitÈmhÊ”ti. EvaÑ ubbegÈpÊti ÈkÈse

la~ghÈpanappamÈÓÈ hoti.
PharaÓapÊtiyÈ pana uppannÈya sakalasarÊraÑ dhamitvÈ1 p|ritavatthi
viya, mahatÈ udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anuparipphuÔaÑ
hoti. SÈ panesÈ paÒcavidhÈ pÊti gabbhaÑ gaÓhantÊ paripÈkaÑ gacchantÊ
duvidhaÑ passaddhiÑ parip|reti kÈyapassaddhiÒca cittapassaddhiÒca,
passaddhi gabbhaÑ gaÓhantÊ paripÈkaÑ gacchantÊ duvidhaÑ sukhaÑ
parip|reti kÈyikaÑ, cetasikaÒca, sukhaÑ gabbhaÑ gaÓhantaÑ paripÈkaÑ
gacchantaÑ tividhaÑ samÈdhiÑ parip|reti khaÓikasamÈdhiÑ
upacÈrasamÈdhiÑ appanÈsamÈdhinti. TÈsu ÔhapetvÈ appanÈsamÈdhip|rikaÑ
itarÈ dvepi idha yujjanti.
SukhayatÊti sukhaÑ, yassa uppajjati, taÑ sukhitaÑ karotÊti attho. SuÔÔhu
vÈ khÈdati, khanati ca kÈyacittÈbÈdhanti sukhaÑ, somanassavedanÈyetaÑ
nÈmaÑ. Tassa lakkhaÓÈdÊni vedanÈpade * vuttanayeneva veditabbÈni.
Aparo nayo–sÈtalakkhaÓaÑ sukhaÑ, sampayuttÈnaÑ
upabr|hanarasaÑ, anuggahaÓapaccupaÔÔhÈnaÑ. Satipi ca nesaÑ
pÊtisukhÈnaÑ katthaci avippayoge iÔÔhÈrammaÓapaÔilÈbhatuÔÔhi pÊti,
paÔiladdharasÈnubhavanaÑ sukhaÑ. Yattha pÊti, tattha sukhaÑ, yattha
sukhaÑ, tattha na niyamato pÊti. Sa~khÈrakkhandhasa~gahitÈ pÊti,
vedanÈkkhandhasa~gahitaÑ sukhaÑ. KantÈrakhinnassa
vanantodakadassanasavanesu viya pÊti, vanacchÈyÈpavesana-
udakaparibhogesu viya sukhaÑ.
YathÈ hi puriso mahÈkantÈramaggaÑ paÔipanno ghammapareto tasito
pipÈsito paÔipathe purisaÑ disvÈ “kattha pÈnÊyaÑ atthÊ”ti puccheyya, so
“aÔaviÑ uttaritvÈ jÈtassaravanasaÓÉo atthi, tattha gantvÈ labhissasÊ”ti
vadeyya. So tassa kathaÑ sutvÈ2 haÔÔhapahaÔÔho bhaveyya, tato gacchanto
bh|miyaÑ patitÈni uppaladalanÈlapattÈdÊni3 disvÈ suÔÔhutaraÑ
haÔÔhapahaÔÔho hutvÈ gacchanto allavatthe allakese purise passeyya,
vanakukkuÔamorÈdÊnaÑ4 saddaÑ suÓeyya, jÈtassarapariyante jÈtaÑ
maÓijÈlasadisaÑ nÊlavanasaÓÉaÑ passeyya. Sare jÈtÈni
uppalapadumakumudÈdÊni passeyya, acchaÑ vippasannaÑ udakaÑ
passeyya. So
______________________________________________________________
1. PharitvÈ (SyÈ, Ka) * HeÔÔhÈ 84 piÔÔhe. 2. SutvÈ va (SÊ)
3. ...nÈÄipattÈdÊni (Ka) 4. VanamorÈdÊnaÑ (SÊ)
bhiyyo bhiyyo haÔÔhapahaÔÔho hutvÈ jÈtassaraÑ otaritvÈ yathÈruci nhatvÈ ca

pivitvÈ ca1 paÔippassaddhadaratho bhisamuÄÈlapokkharÈdÊni khÈditvÈ
nÊluppalÈdÊni piÄandhitvÈ mandÈlakam|lÈni khandhe karitvÈ2 uttaritvÈ
sÈÔakaÑ nivÈsetvÈ udakasÈÔakaÑ Ètape katvÈ sÊtacchÈyÈya mandamande
vÈte paharante nipanno “aho sukhaÑ aho sukhan”ti vadeyya.
EvaÑsampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ.
Tassa hi purisassa jÈtassaravanasaÓÉasavanato paÔÔhÈya yÈva
udakadassanÈ haÔÔhapahaÔÔhakÈlo viya pubbabhÈgÈrammaÓe
haÔÔhapahaÔÔhÈkÈrÈ pÊti. NhatvÈ ca pivitvÈ ca sÊtacchÈyÈya mandamande vÈte
paharante “aho sukhaÑ aho sukhan”ti vadato nipannakÈlo viya
balavappattaÑ ÈrammaÓarasÈnubhavanÈkÈrasaÓÔhitaÑ sukhaÑ. TasmiÑ
tasmiÑ samaye pÈkaÔabhÈvato cetaÑ vuttanti veditabbaÑ, yattha pana pÊti,
sukhampi tattha atthÊti vuttamevetaÑ.
CittassekaggatÈti cittassa ekaggabhÈvo, samÈdhissetaÑ nÈmaÑ.
LakkhaÓÈdÊsu panassa AÔÔhakathÈyaÑ tÈva vuttaÑ–“pÈmokkhalakkhaÓo ca
samÈdhi, avikkhepalakkhaÓo ca. YathÈ hi k|ÔÈgÈrakaÓÓikÈ
sesadabbasambhÈrÈnaÑ Èbandhanato pamukhÈ hoti, evameva
sabbakusaladhammÈnaÑ samÈdhicittena ijjhanato sabbesampi tesaÑ
dhammÈnaÑ samÈdhi pÈmokkho hoti. Tena vuttaÑ–
“YathÈ3 mahÈrÈja k|ÔagÈrassa yÈ kÈci gopÈnasiyo, sabbÈ tÈ k|Ôa~gamÈ
honti k|ÔaninnÈ k|ÔasamosaraÓÈ, k|ÔaÑ tÈsaÑ aggamakkhÈyati, evameva
kho mahÈrÈja ye keci kusalÈ dhammÈ, sabbe te samÈdhininnÈ honti
samÈdhipoÓÈ samÈdhipabbhÈrÈ, samÈdhi tesaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti4.
YathÈ ca sena~gaÑ patvÈ rÈjÈ nÈma yattha yattha senÈ osÊdati, taÑ taÑ
ÔhÈnaÑ gacchati, tassa gatagataÔÔhÈne senÈ parip|rati, parasenÈ bhijjitvÈ
rÈjÈnameva anuvattati, evameva sahajÈtadhammÈnaÑ vikkhipituÑ
vippakirituÑ appadÈnato samÈdhi avikkhepalakkhaÓo nÈma hotÊ”ti.
______________________________________________________________
1. NahÈtvÈ ca pÊtvÈ ca (SÊ) 2. KhipitvÈ (SyÈ, Ka)
3. SeyyathÈpi (sabbattha) 4. Khu 11. 38 MilindapaÒhe.
Aparo pana nayo–ayaÑ cittassekaggatÈsa~khÈto samÈdhi nÈma

avisÈralakkhaÓo, avikkhepalakkhaÓo vÈ, sahajÈtadhammÈnaÑ
sampiÓÉanaraso, nhÈniyacuÓÓÈnaÑ udakaÑ viya. UpasamapaccupaÔÔhÈno,
ÒÈÓapaccupaÔÔhÈno vÈ. “SamÈhito yathÈbh|taÑ jÈnÈti passatÊ”ti * hi vuttaÑ.
Visesato sukhapadaÔÔhÈno. NivÈte dÊpaccÊnaÑ Ôhiti viya cetaso ÔhitÊti
daÔÔhabbo.
IndriyarÈsivaÓÓanÈ
Saddahanti etÈya, sayaÑ vÈ saddahati, saddahanamattameva vÈ esÈti
saddhÈ, sÈva assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiyaÔÔhena indriyaÑ,
adhimokkhalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ1 kÈretÊti indriyaÑ, saddhÈva indriyaÑ
saddhindriyaÑ. SÈ panesÈ sampasÈdanalakkhaÓÈ ca saddhÈ,
sampakkhandanalakkhaÓÈ ca2.
YathÈ hi raÒÒo cakkavattissa udakappasÈdako maÓi udake pakkhitto
pa~kasevÈlapaÓakakaddamaÑ sannisÊdÈpeti, udakaÑ acchaÑ karoti
vippasannaÑ anÈvilaÑ, evameva saddhÈ uppajjamÈnÈ nÊvaraÓe
vikkhambheti, kilese sannisÊdÈpeti, cittaÑ pasÈdeti, anÈvilaÑ karoti,
pasannena cittena yogÈvacaro kulaputto dÈnaÑ deti, sÊlaÑ samÈdiyati,
uposathakammaÑ karoti, bhÈvanaÑ Èrabhati. EvaÑ tÈva saddhÈ
sampasÈdanalakkhaÓÈti veditabbÈ. TenÈha ÈyasmÈ NÈgaseno–
YathÈ mahÈrÈja rÈjÈ cakkavattÊ catura~giniyÈ senÈya saddhiÑ
addhÈnamaggappaÔipanno parittaÑ udakaÑ tareyya, taÑ udakaÑ hatthÊhi ca
assehi ca rathehi ca pattÊhi ca sa~khubhitaÑ3 bhaveyya ÈvilaÑ luÄitaÑ
kalalÊbh|taÑ. UttiÓÓo ca rÈjÈ cakkavattÊ manusse ÈÓÈpeyya “pÈnÊyaÑ bhaÓe
Èharatha, pivissÈmÊ”ti. RaÒÒo ca udakappasÈdako maÓi bhaveyya. “EvaÑ
devÈ”ti kho te manussÈ raÒÒo cakkavattissa paÔissutvÈ taÑ
udakappasÈdakaÑ maÓiÑ udake pakkhipeyyuÑ. TasmiÑ4 udake
pakkhittamatte pa~kasevÈlapaÓakaÑ vigaccheyya, kaddamo ca5
sannisÊdeyya, acchaÑ bhaveyya udakaÑ vippasannaÑ anÈvilaÑ, tato raÒÒo
cakkavattissa pÈnÊyaÑ upanÈmeyyuÑ “pivatu devo pÈnÊyan”ti.
______________________________________________________________
* SaÑ 2. 12, 302; SaÑ 3. 363; Khu 10. 50; Khu 11. 38 piÔÔhesu.
1. IndattaÑ (?) 2. PakkhandanalakkhaÓÈ ca (Ka)
3. Sa~khubbhitaÑ (Ka) 4. SahasÈ (sabbattha)
5. Pa~kasevÈlapaÓakakaddamo ca (sabbattha)
YathÈ mahÈrÈja udakaÑ, evaÑ cittaÑ daÔÔhabbaÑ, yathÈ te manussÈ,

evaÑ yogÈvacaro daÔÔhabbo, yathÈ pa~kasevÈlapaÓakaÑ kaddamo ca, evaÑ
kilesÈ daÔÔhabbÈ, yathÈ udakappasÈdako maÓi, evaÑ saddhÈ daÔÔhabbÈ, yathÈ
udakappasÈdake maÓimhi pakkhittamatte pa~kasevÈlapaÓakaÑ vigacchati,
kaddamo ca sannisÊdati, acchaÑ bhavati udakaÑ vippasannaÑ anÈvilaÑ,
evameva kho mahÈrÈja saddhÈ uppajjamÈnÈ nÊvaraÓe vikkhambheti,
vinÊvaraÓaÑ cittaÑ hoti acchaÑ vippasannaÑ anÈvilanti1.
YathÈ pana kumbhilamakaragÈharakkhasÈdikiÓÓaÑ p|raÑ mahÈnadiÑ
Ègamma bhÊr|kajano ubhosu tÊresu tiÔÔhati, sa~gÈmas|ro pana mahÈyodho
ÈgantvÈ “kasmÈ ÔhitatthÈ”ti pucchitvÈ “sappaÔibhayabhÈvena otarituÑ na
visahÈmÈ”ti vutte sunisitaÑ asiÑ gahetvÈ “mama pacchato etha, mÈ
bhÈyitthÈ”ti vatvÈ nadiÑ otaritvÈ ÈgatÈgate kumbhilÈdayo paÔibÈhitvÈ
orimatÊrato manussÈnaÑ sotthibhÈvaÑ karonto pÈrimatÊraÑ neti,
pÈrimatÊratopi sotthinÈ orimatÊraÑ Èneti, evameva dÈnaÑ dadato sÊlaÑ
rakkhato uposathakammaÑ karoto bhÈvanaÑ Èrabhato saddhÈ pubba~gamÈ
purecÈrikÈ hoti. Tena vuttaÑ “sampakkhandanalakkhaÓÈ ca saddhÈ”ti.
Aparo nayo–saddahanalakkhaÓÈ saddhÈ, okappanalakkhaÓÈ, vÈ,
pasadanarasÈ udakappasÈdakamaÓi viya. PakkhandanarasÈ vÈ oghuttaraÓo
viya. AkÈlusiyapaccupaÔÔhÈnÈ2, adhimuttipaccupaÔÔhÈnÈ vÈ,
saddheyyavatthupadaÔÔhÈnÈ, sotÈpattiya~gapadaÔÔhÈnÈ vÈ, sÈ
hatthavittabÊjÈni3 viya daÔÔhabbÈ.
VÊressa bhÈvo vÊriyaÑ, vÊrÈnaÑ kammaÑ vÊriyaÑ, vidhinÈ vÈ nayena
upÈyena ÊrayitabbaÑ pavattayitabbanti vÊriyaÑ, tadeva kosajjassa
abhibhavanato adhipatiyaÔÔhena indriyaÑ, paggahaÓalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ
kÈretÊti indriyaÑ. VÊriyameva indriyaÑ vÊriyindriyaÑ. TaÑ panetaÑ
upatthambhanalakkhaÓaÒcavÊriyaÑ, paggahaÓalakkhaÓaÒca. YathÈ hi
jiÓÓagharaÑ Ègantukena th|Óupatthambhena tiÔÔhati, evameva yogÈvacaro
vÊriyupatthambhena upatthambhito hutvÈ sabbakusaladhammehi na hÈyati
na parihÈyati. EvaÑ tÈvassa upatthambhanalakkhaÓatÈ veditabbÈ. TenÈha
thero NÈgaseno–
______________________________________________________________
1. Khu 11. 31 MilindapaÒhe. 2. AkÈlussiyapaccupaÔÔhÈnÈ (SyÈ, Ka)
3. AÑ 2. 304; Khu 2. 318; SaÑ 1. 216; Khu 1. 306, 291 piÔÔhesu.
“YathÈ mahÈrÈja puriso gehe patante tamaÒÒena dÈrunÈ

upatthambheyya, upatthambhitaÑ santaÑ evaÑ taÑ gehaÑ na pateyya,
evameva kho mahÈrÈja upatthambhanalakkhaÓaÑ vÊriyaÑ,
vÊriyupatthambhitÈ sabbe kusalÈ dhammÈ na hÈyanti na parihÈyantÊ”ti1.
YathÈ vÈ pana khuddikÈya ca mahatikÈya ca senÈya sa~gÈme pavatte
khuddikÈ senÈ olÊyeyya, tato raÒÒo Èroceyya, rÈjÈ balavÈhanaÑ peseyya,
tena paggahitÈ sakasenÈ parasenaÑ parÈjeyya, evameva vÊriyaÑ
sahajÈtasampayuttadhammÈnaÑ olÊyituÑ osakkituÑ na deti, ukkhipati
paggaÓhÈti. Tena vuttaÑ “paggahaÓalakkhaÓaÒca vÊriyan”ti.
Aparo nayo–ussÈhalakkhaÓaÑ vÊriyaÑ, sahajÈtÈnaÑ
upatthambhanarasaÑ, asaÑsÊdanabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, “saÑviggo yoniso
padahatÊ”ti2 vacanato saÑvegapadaÔÔhÈnaÑ, vÊriyÈrambhavatthupadaÔÔhÈnaÑ
vÈ, sammÈ ÈraddhaÑ sabbÈsaÑ sampattÊnaÑ m|laÑ hotÊti daÔÔhabbaÑ.
Saranti etÈya, sayaÑ vÈ sarati, saraÓamattameva vÈ esÈti sati. SÈva
muÔÔhassaccassa abhibhavanato adhipatiyeÔÔhena indriyaÑ,
upaÔÔhÈnalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, sati eva indriyaÑ
satindriyaÑ. SÈ panesÈ apilÈpanalakkhaÓÈ ca sati upaggaÓhanalakkhaÓÈ ca.
YathÈ hi raÒÒo bhaÓÉÈgÈriko dasavidhaÑ ratanaÑ gopayanto sÈyaÑpÈtaÑ
rÈjÈnaÑ issariyasampattiÑ sallakkhÈpeti sÈreti, evameva sati kusalaÑ
dhammaÑ sallakkhÈpeti sarÈpeti. TenÈha thero–
“YathÈ mahÈrÈja raÒÒo cakkavattissa bhaÓÉÈgÈriko rÈjÈnaÑ
cakkavattiÑ sÈyaÑpÈtaÑ yasaÑ sarÈpeti ‘ettakÈ deva hatthÊ, ettakÈ assÈ,
ettakÈ rathÈ, ettakÈ pattÊ, ettakaÑ hiraÒÒaÑ, ettakaÑ suvaÓÓaÑ, ettakaÑ
sabbaÑ sÈpateyyaÑ, taÑ devo sarat|’ti, evameva kho mahÈrÈja sati kusale
dhamme apilÈpeti ‘ime cattÈro satipaÔÔhÈnÈ, ime cattÈro sammappadhÈnÈ,
ime cattÈro iddhipÈdÈ, imÈni paÒcindriyÈni, imÈni paÒca balÈni, ime satta
bojjha~gÈ, ayaÑ ariyo aÔÔha~giko maggo, ayaÑ samatho, ayaÑ vipassanÈ,
ayaÑ vijjÈ, ayaÑ vimutti, ime lokuttarÈ dhammÈ’ti. EvaÑ kho mahÈrÈja
apilÈpanalakkhaÓÈ satÊ”ti3.
______________________________________________________________
1. Khu 11. 35 MilindapaÒhe. 2. AÑ 1. 430 piÔÔhe. 3. Khu 11. 36 MilindapaÒhe.
YathÈ pana raÒÒo cakkavattissa pariÓÈyakaratanaÑ raÒÒo ahite ca hite

ca ÒatvÈ ahite apayÈpeti, hite upayÈpeti, evameva sati hitÈhitÈnaÑ
dhammÈnaÑ gatiyo samanvesitvÈ1 “ime kÈyaduccaritÈdayo dhammÈ ahitÈ”ti
ahite dhamme apanudeti2. “Ime kÈyasucaritÈdayo dhammÈ hitÈ”ti hite
dhamme upaggaÓhÈti. TenÈha thero–
“YathÈ mahÈrÈja raÒÒo cakkavattissa pariÓÈyakaratanaÑ raÒÒo hitÈhite
jÈnÈti ‘ime raÒÒo hitÈ, ime ahitÈ, ime upakÈrÈ, ime anupakÈrÈ’ti. Tato ahite
apanudeti, hite upaggaÓhÈti, evameva kho mahÈrÈja sati uppajjamÈnÈ
hitÈhitÈnaÑ dhammÈnaÑ gatiyo samanvesati ‘ime dhammÈ hitÈ, ime
dhammÈ ahitÈ, ime dhammÈ upakÈrÈ, ime dhammÈ anupakÈrÈ’ti. Tato ahite
dhamme apanudeti, hite dhamme upaggaÓhÈti, evaÑ kho mahÈrÈja
upaggaÓhanalakkhaÓÈ satÊ”ti3.
Aparo nayo–apilÈpanalakkhaÓÈ sati, asammosanarasÈ,
ÈrakkhapaccupaÔÔhÈnÈ, visayÈbhimukhÊbhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ.
ThirasaÒÒÈpadaÔÔhÈnÈ, kÈyÈdisatipaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈ vÈ. ŒrammaÓe daÄhaÑ
patiÔÔhitattÈ pana esikÈ viya, cakkhudvÈrÈdirakkhaÓato dovÈriko viya ca
daÔÔhabbÈ.
ŒrammaÓe cittaÑ sammÈ Èdhiyati ÔhapetÊti samÈdhi, sova vikkhepassa
abhibhavanato adhipatiyaÔÔhena indriyaÑ, avikkhepalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ
kÈretÊti indriyaÑ, samÈdhiyeva indriyaÑ sÈmÈdhindriyaÑ. LakkhaÓÈdÊni
panassa heÔÔhÈ4 vuttanayeneva veditabbÈni.
PajÈnÈtÊti paÒÒÈ. KiÑ pajÈnÈti? “IdaÑ dukkhan”ti-ÈdinÈ nayena
ariyasaccÈni. AÔÔhakathÈyaÑ pana “paÒÒÈpetÊti paÒÒÈ”ti vuttaÑ. Kinti
paÒÒÈpetÊti? “AniccaÑ dukkhaÑ anattÈ”ti paÒÒÈpeti. SÈva5 avijjÈya
abhibhavanato adhipatiyaÔÔhena indriyaÑ, dassanalakkhaÓe vÈ indaÔÔhaÑ
kÈretÊti indriyaÑ, paÒÒÈva indriyaÑ paÒÒindriyaÑ. SÈ panesÈ
obhÈsanalakkhaÓÈ ca paÒÒÈ, pajÈnanalakkhaÓÈ ca. YathÈ hi catubhittike
gehe rattibhÈge dÊpe jalite andhakÈro nirujjhati, Èloko pÈtubhavati, evameva
______________________________________________________________
1. SamannesitvÈ (SÊ, Ka) 2. Apanudati (Ka) 3. Khu 11. 37 piÔÔhe.
4. HeÔÔhÈ 161 piÔÔhe. 5. SÈ ca (SyÈ)
obhÈsanalakkhaÓÈ paÒÒÈ. PaÒÒobhÈsasamo obhÈso nÈma natthi. PaÒÒavato

hi ekapalla~kena nisinnassa dasasahassilokadhÈtu ekÈlokÈ hoti. TenÈha
thero–
“YathÈ mahÈrÈja puriso andhakÈre gehe padÊpaÑ1 paveseyya, paviÔÔho
padÊpo andhakÈraÑ viddhaÑseti obhÈsaÑ janeti, ÈlokaÑ vidaÑseti, pÈkaÔÈni
ca r|pÈni karoti, evameva kho mahÈrÈja paÒÒÈ uppajjamÈnÈ
avijjandhakÈraÑ viddhaÑseti vijjobhÈsaÑ janeti, ÒÈÓÈlokaÑ vidaÑseti,
pÈkaÔÈni ariyasaccÈni karoti. EvaÑ kho mahÈrÈja obhÈsanalakkhaÓÈ
paÒÒÈ”ti2.
YathÈ pana cheko bhisakko ÈturÈnaÑ sappÈyÈsappÈyÈni bhojanÈni
jÈnÈti, evaÑ paÒÒÈ uppajjamÈnÈ kusalÈkusale sevitabbÈsevitabbe
hÊnappaÓÊtakaÓhasukkasappaÔibhÈga-appaÔibhÈge dhamme pajÈnÈti.
Vuttampi cetaÑ DhammasenÈpatinÈ “pajÈnÈti pajÈnÈtÊti kho Èvuso tasmÈ
paÒÒavÈti3 vuccati. KiÒca pajÈnÈti? “IdaÑ dukkhan’ti pajÈnÈtÊ”ti4
vitthÈretabbaÑ. EvamassÈ pajÈnanalakkhaÓatÈ veditabbÈ.
Aparo nayo–yathÈsabhÈvapaÔivedhalakkhaÓÈ paÒÒÈ,
akkhalitapaÔivedhalakkhaÓÈ vÈ kusalissÈsakhitta-usupaÔivedho viya.
VisayobhÈsarasÈ padÊpo viya. AsammohapaccupaÔÔhÈnÈ araÒÒagatasudesako
viya.
ManatÊti mano, vijÈnÈtÊti attho. AÔÔhakathÈcariyÈ panÈhu “nÈÄiyÈ
minamÈno viya, mahÈtulÈya dhÈrayamÈno viya ca ÈrammaÓaÑ minati
pajÈnÈtÊti mano”ti. Tadeva mananalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ,
manova indriyaÑ manindriyaÑ. HeÔÔhÈ5 vuttacittassevetaÑ vevacanaÑ.
PÊtisomanassasampayogato sobhanaÑ mano assÈti sumano, sumanassa
bhÈvo somanassaÑ, sÈtalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ,
somanassameva indriyaÑ somanassindriyaÑ. HeÔÔhÈ vuttavedanÈyevetaÑ
vevacanaÑ.
______________________________________________________________
1. TelappadÊpaÑ (sabbattha) 2. Khu 11. 38 MilindapaÒhe. 3. PaÒÒati (sabbattha)
4. Ma 1. 366 piÔÔhe. 5. HeÔÔhÈ 155 piÔÔhe.
JÊvanti tena taÑsampayuttakÈ dhammÈti jÊvitaÑ, anupÈlanalakkhaÓe

indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, jÊvitameva indriyaÑ jÊvitindriyaÑ. TaÑ
pavattasantatÈdhipateyyaÑ hoti. LakkhaÓÈdÊhi pana attanÈ avinibhuttÈnaÑ1
dhammÈnaÑ anupÈlanalakkhaÓaÑ jÊvitindriyaÑ, tesaÑ pavattanarasaÑ,
tesaÑyeva ÔhapanapaccupaÔÔhÈnaÑ, yÈpayitabbadhammapadaÔÔhÈnaÑ.
Santepi ca anupÈlanalakkhaÓÈdimhi vidhÈne atthikkhaÓeyeva taÑ te
dhamme anupÈleti, udakaÑ viya uppalÈdÊni. YathÈsakaÑpaccayuppannepi
ca dhamme pÈleti dhÈtÊ viya. KumÈraÑ
sayaÑpavattitadhammasambandheneva ca pavattati niyÈmako viya. Na
bha~gato uddhaÑ pavattayati attano ca pavattayitabbÈnaÒca abhÈvÈ. Na
bha~gakkhaÓe Ôhapeti sayaÑ bhijjamÈnattÈ, khÊyamÈno2 viya vaÔÔisineho
dÊpasikhaÑ. Na ca anupÈlanapavattanaÔÔhapanÈnubhÈvavirahitaÑ
yathÈvuttakkhaÓe tassa tassa sÈdhanatoti daÔÔhabbaÑ.
Magga~garÈsivaÓÓanÈ
SammÈdiÔÔhi-ÈdÊsu dassanaÔÔhena sammÈdiÔÔhi, abhiniropanaÔÔhena
sammÈsa~kappo, paggahanaÔÔhena sammÈvÈyÈmo, upaÔÔhÈnaÔÔhena
sammÈsati, avikkhepanaÔÔhena sammÈsamÈdhÊti veditabbo. Vacanatthato
pana sammÈ passati, sammÈ vÈ tÈya passantÊti sammÈdiÔÔhi. SammÈ
sa~kappeti, sammÈ vÈ tena sa~kappentÊti sammÈsa~kappo. SammÈvÈyÈmeti,
sammÈ vÈ tena vÈyamantÊti sammÈvÈyÈmo. SammÈ sarati, sammÈ vÈ tÈya
sarantÊti sammÈsati. SammÈ samÈdhiyati, sammÈ vÈ tena samÈdhiyantÊti
sammÈsamÈdhi. Apica pasatthÈ sundarÈ vÈ diÔÔhi sammÈdiÔÔhÊti iminÈpi
nayena tesaÑ vacanattho veditabbo, lakkhaÓÈdÊni pana heÔÔhÈ vuttÈneva.
BalarÈsivaÓÓanÈ
SaddhÈbalÈdÊsupi saddhÈdÊni vuttatthÈneva. AkampiyaÔÔhena pana
balanti veditabbaÑ. Evametesu assaddhiye na kampatÊti saddhÈbalaÑ.
Kosajje na kampatÊti vÊriyabalaÑ. MuÔÔhasacce na kampatÊti satibalaÑ.
Uddhacce na kampatÊti samÈdhibalaÑ. AvijjÈya na kampatÊti paÒÒÈbalaÑ.
Ahirike na kampatÊti
______________________________________________________________
1. AvinÈ bh|tÈnaÑ (SyÈ) 2. KhiyamÈno (Ka)
hiribalaÑ. Anottappe na kampatÊti ottappabalanti ayaÑ ubhayapadavasena

atthavaÓÓanÈ hoti.
Tattha purimÈni paÒca heÔÔhÈ lakkhaÓÈdÊhi pakÈsitÈneva.
Pacchimadvaye kÈyaduccaritÈdÊhi hiriyatÊti hirÊ, lajjÈyetaÑ adhivacanaÑ.
Tehi eva ottappatÊti1 ottappaÑ, pÈpato ubbegassetaÑ adhivacanaÑ. TesaÑ
nÈnÈkaraÓadÊpanatthaÑ “samuÔÔhÈnaÑ, adhipati, lajjÈbhaya, lakkhaÓena
cÈ”ti imaÑ mÈtikaÑ ÔhapetvÈ ayaÑ vitthÈrakathÈ vuttÈ.
AjjhattasamuÔÔhÈnÈ hÊrÊ nÈma, bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ ottappaÑ nÈma.
AttÈdhipati hirÊ nÈma, lokÈdhipati ottappaÑ nÈma. LajjÈsabhÈvasaÓÔhitÈ hirÊ
nÈma, bhayasabhÈvasaÓÔhitaÑ ottappaÑ nÈma. SappatissavalakkhaÓÈ hirÊ
nÈma, vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ ottappaÑ nÈma.
Tattha ajjhattasamuÔÔhÈnaÑ hiriÑ cat|hi kÈraÓehi samuÔÔhÈpeti jÈtiÑ
paccavekkhitvÈ, vayaÑ paccavekkhitvÈ, s|rabhÈvaÑ paccavekkhitvÈ,
bÈhusaccaÑ paccavekkhitvÈ. KathaÑ? “PÈpakaraÓaÑ nÈmetaÑ na
jÈtisampannÈnaÑ kammaÑ, hÊnajaccÈnaÑ kevaÔÔÈdÊnaÑ idaÑ kammaÑ,
mÈdisassa jÈtisampannassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ tÈva
jÈtiÑ paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpaÑ akaronto hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ
“pÈpakaraÓaÑ nÈmetaÑ daharehi kattabbaÑ kammaÑ, mÈdisassa vaye
Ôhitassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ vayaÑ paccavekkhitvÈ
pÈÓÈtipÈtÈdipÈpaÑ akaronto hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ “pÈpakammaÑ
nÈmetaÑ dubbalajÈtikÈnaÑ kammaÑ, na s|rabhÈvÈnaÑ. MÈdisassa
s|rabhÈvasampannassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ s|rabhÈvaÑ
paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpaÑ akaronto hiriÑ samuÔÔhÈpeti. TathÈ
“pÈpakammaÑ nÈmetaÑ andhabÈlÈnaÑ kammaÑ, na paÓÉitÈnaÑ.
MÈdisassa paÓÉitassa bahussutassa idaÑ kammaÑ kÈtuÑ na yuttan”ti evaÑ
bÈhusaccaÑ paccavekkhitvÈ pÈÓÈtipÈtÈdipÈpaÑ akaronto hiraÑ
samuÔÔhÈpeti. EvaÑ ajjhattasamuÔÔhÈnahiriÑ cat|hi kÈraÓehi samuÔÔhÈpeti.
SamuÔÔhÈpetvÈ ca pana attano citte hiriÑ pavesetvÈ pÈpakammaÑ na karoti,
evaÑ ajjhattasamuÔÔhÈnÈ hirÊ nÈma hoti.
______________________________________________________________
1. OttapatÊti (SÊ)
KathaÑ bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ ottappaÑ nÈma? Sace tvaÑ

pÈpakammaÑ karissasi, cat|su parisÈsu garahappatto bhavissasi.
“Garahissanti taÑ viÒÒ|, asuciÑ nÈgariko yathÈ.

Vajjito sÊlavantehi, kathaÑ bhikkhu karissasÊ”ti–
EvaÑ paccavekkhanto hi bahiddhÈsamuÔÔhitena ottappena

pÈpakammaÑ na karoti, evaÑ bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ ottappaÑ nÈma hoti.
KathaÑ attÈdhipati hÊri nÈma? Idhekacco kulaputto attÈnaÑ adhipatiÑ

jeÔÔhakaÑ katvÈ “mÈdisassa saddhÈpabbajitassa bahussutassa
dhuta~gadharassa1 na yuttaÑ pÈpakammaÑ kÈtun”ti pÈpaÑ na karoti. EvaÑ
attÈdhipati hirÊ nÈma hoti. TenÈha BhagavÈ “so attÈnaÑyeva adhipatiÑ
jeÔÔhakaÑ karitvÈ akusalaÑ pajahati, kusalaÑ bhÈveti, sÈvajjaÑ pajahati
anavajjaÑ bhÈveti, suddhamattÈnaÑ pariharatÊ”ti2.
KathaÑ lokÈdhipati ottappaÑ nÈma? Idhekacco kulaputto lokaÑ

adhipatiÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ pÈpakammaÑ na karoti. YathÈha–“mahÈ kho
panÈyaÑ lokasannivÈso, mahantasmiÑ kho pana lokasannivÈse santi
samaÓabrÈhmaÓÈ iddhimanto dibbacakkhukÈ paracittaviduno, te d|ratopi
passanti, ÈsannÈpi na dissanti, cetasÈpi cittaÑ pajÈnanti, tepimaÑ evaÑ
jÈnissanti ‘passatha bho imaÑ kulaputtaÑ, saddhÈ agarasmÈ anagÈriyaÑ
pabbajito samÈno vokiÓÓo viharati pÈpakehi akusalehi dhammehÊ’ti. Santi
devatÈ iddhimantiniyo3 dibbacakkhukÈ paracittaviduniyo, tÈ d|ratopi
passanti, ÈsannÈpi na dissanti, cetasÈpi cittaÑ pajÈnanti, tÈpi maÑ jÈnissanti
‘passatha bho imaÑ kulaputtaÑ, saddhÈ agÈrasmÈ anagÈriyaÑ pabbajito
samÈno vokiÓÓo viharati pÈpakehi akusalehi dhammehÊ’ti. So lokaÑyeva
adhipatiÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ akusalaÑ pajahati, kusalaÑ bhÈveti, sÈvajjaÑ
pajahati anavajjaÑ bhÈveti, suddhamattÈnaÑ pariharatÊ”ti4. EvaÑ
lokÈdhipati ottappaÑ nÈma hoti.
______________________________________________________________
1. DhutavÈdassa (SyÈ) Dhuta~gadhÈrissa (Ka) 2. AÑ 1. 146 piÔÔhe.
3. Iddhimantiyo (Ka) 4. AÑ 1. 147 piÔÔhe.
LajjÈsabhÈvasaÓÔhitÈ hirÊ, bhayasabhÈvasaÓÔhitaÑ ottappanti ettha pana

lajjÈti lajjanÈkÈro, tena sabhÈvena saÓÔhitÈ hirÊ. Bhayanti apÈyabhayaÑ, tena
sabhÈvena saÓÔhitaÑ ottappaÑ. Tadubhayampi pÈpaparivajjane pÈkaÔaÑ
hoti. Ekacco hi yathÈ nÈma eko kulaputto uccÈrapassÈvÈdÊni karonto
lajjitabbayuttakaÑ ekaÑ disvÈ lajjanÈkÈrappatto bhaveyya hÊÄito, evameva
ajjhattaÑ lajjidhammaÑ okkamitvÈ pÈpakammaÑ na karoti. Ekacco
apÈyabhayabhÊto hutvÈ pÈpakammaÑ na karoti.
TatridaÑ opammaÑ–yathÈ hi dvÊsu ayoguÄesu eko sÊtalo bhaveyya
g|thamakkhito, eko uÓho Èditto. Tattha paÓÉito sÊtalaÑ g|thamakkhitattÈ
jigucchanto na gaÓhÈti, itaraÑ ÉÈhabhayena. Tattha sÊtalassa
g|thamakkhanajigucchÈya1 agaÓhanaÑ viya ajjhattaÑ lajjidhammaÑ
okkamitvÈ pÈpassa akaraÓaÑ, uÓhassa ÉÈhabhayena agaÓhanaÑ viya
apÈyabhayena pÈpassa akaraÓaÑ veditabbaÑ.
SappatissavalakkhaÓÈ hirÊ, vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ
ottappanti idampi dvayaÑ pÈpaparivajjane eva pÈkaÔaÑ hoti. Ekacco hi
jÈtimahattapaccavekkhaÓÈ SatthumahattapaccavekkhaÓÈ
dÈyajjamahattapaccavekkhaÓÈ sabrahmacÈrÊmahattapaccavekkhaÓÈti cat|hi
kÈraÓehi sappatissavalakkhaÓaÑ hiriÑ samuÔÔhÈpetvÈ pÈpaÑ na karoti.
Ekacco attÈnuvÈdabhayaÑ parÈnuvÈdabhayaÑ daÓÉabhayaÑ
duggatibhayanti cat|hi kÈraÓehi vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ
ottappaÑ samuÔÔhÈpetvÈ pÈpaÑ na karoti. Tattha
jÈtimahattapaccavekkhaÓÈdÊni ceva attÈnuvÈdabhayÈdÊni ca vitthÈretvÈ
kathetabbÈni.
M|larÈsivaÓÓanÈ
Na lubbhanti etena, sayaÑ vÈ na lubbhati, alubbhanamattameva vÈ tanti
alobho. AdosÈmohesupi eseva nayo. Tesu alobho ÈrammaÓe cittassa
agedhalakkhaÓo, alaggabhÈvalakkhaÓo vÈ kamaladale2 jalabindu viya.
ApariggahaÓaraso muttabhikkhu
______________________________________________________________
1. G|thamakkhitassa jÊgucchÈya (SyÈ) 2. Kamalatale (Ka)
viya. AnallÊnabhÈvapaccupaÔÔhÈno asucimhi patitapuriso viya. Adoso

acaÓÉikkalakkhaÓo, avirodhalakkhaÓo vÈ anuk|lamitto viya.
ŒghÈtavinayaraso, pariÄÈhavinayaraso vÈ candanaÑ viya.
SommabhÈvapaccupaÔÔhÈno puÓÓacando viya. Amoho lakkhaÓÈdÊhi1 heÔÔhÈ2
paÒÒindriyapade vibhÈvito eva.
Imesu pana tÊsu alobho maccheramalassa paÔipakkho, adoso

dussÊlyamalassa, amoho kusalesu dhammesu abhÈvanÈya paÔipakkho.
Alobho cettha dÈnahetu, adoso sÊlahetu, amoho bhÈvanÈhetu. Tesu ca
alobhena anadhikaÑ gaÓhÈti luddhassa adhikaggahaÓato. Adosena an|naÑ
duÔÔhassa |naggahaÓato. Amohena apiparÊtaÑ muÄhassa viparÊtaggahaÓato.
Alobhena cettha vijjamÈnaÑ dosaÑ dosato dhÈrento dose pavattati,

luddho hi dosaÑ paÔicchÈdeti. Adosena vijjamÈnaÑ guÓaÑ guÓato dhÈrento
guÓe pavattati, duÔÔho hi guÓaÑ makkheti. Amohena yÈthÈvasabhÈvaÑ3
yÈthÈvasabhÈvato dhÈrento yathÈvasabhÈve pavattati, m|Äho hi tacchaÑ
“atacchan”ti, atacchaÑ ca “tacchan”ti gaÓhÈti. Alobhena ca
piyavippayogadukkhaÑ na hoti, luddhassa piyasabhÈvato,
piyavippayogÈsahanato ca. Adosena appiyasampayogadukkhaÑ na hoti,
duÔÔhassa hi appiyasabhÈvato, appiyasampayogÈsahanato ca. Amohena
icchitÈlÈbhadukkhaÑ na hoti, am|Ähassa hi “taÑ kutettha labbhÈ”ti-
evamÈdi4 paccavekkhaÓasambhavato.
Alobhena cettha jÈtidukkhaÑ na hoti alobhassa taÓhÈpaÔipakkhato,

taÓhÈm|lakattÈ ca jÈtidukkhassa. Adosena jarÈdukkhaÑ na hoti
tikkhadosassa khippaÑ jarÈsambhavato. Amohena maraÓadukkhaÑ na hoti,
sammohamaraÓaÒhi dukkhaÑ, na cetaÑ am|Ähassa hoti. Alobhena ca
gahaÔÔhÈnaÑ, amohena pabbajitÈnaÑ, adosena pana sabbesampi
sukhasaÑvÈsatÈ hoti.
______________________________________________________________
1. AmohalakkhaÓÈdi hi (SÊ) 2. HeÔÔhÈ 165 piÔÔhe.
3. YathÈsabhÈvaÑ (SÊ) 4. DÊ 3. 218; AÑ 3. 208 piÔÔhesu.
Visesato cettha alobhena pettivisaye upapatti na hoti, yebhuyyena hi

sattÈ taÓhÈya pettivisayaÑ upapajjanti, taÓhÈya ca paÔipakkho alobho.
Adosena niraye upapatti na hoti, dosena hi caÓÉajÈtitÈya dosasadisaÑ
nirayaÑ upapajjanti, dosassa ca paÔipakkho adoso. Amohena
tiracchÈnayoniyaÑ nibbatti na hoti, mohena hi niccasamm|ÄhaÑ1
tiracchÈnayoniÑ upapajjanti, mohassa paÔipakkho ca amoho. Etesu ca
alobho rÈgavasena upagamanassa abhÈvakaro, adoso dosavasena
apagamanassa, amoho mohavasena amajjhattabhÈvassa.
TÊhipi cetehi yathÈpaÔipÈÔiyÈ nekkhammasaÒÒÈ abyÈpÈdasaÒÒÈ

avihiÑsÈsaÒÒÈti imÈ tisso, asubhasaÒÒÈ appamÈÓasaÒÒÈ dhÈtusaÒÒÈti imÈ ca
tisso saÒÒÈyo honti. Alobhena pana kÈmasukhallikÈnuyoga-antassa, adosena
attakilamathÈnuyoga-antassa parivajjanaÑ hoti, amohena majjhimÈya
paÔipattiyÈ paÔipajjanaÑ. TathÈ alobhena abhijjhÈkÈyaganthassa pabhedanaÑ
hoti, adosena byÈpÈdakÈyaganthassa, amohena sesaganthadvayassa.
PurimÈni ca dve satipaÔÔhÈnÈni purimÈnaÑ dvinnaÑ ÈnubhÈvena,
pacchimÈni pacchimasseva ÈnubhÈvena ijjhanti.
Alobho cettha Èrogyassa paccayo hoti, aluddho hi lobhanÊyampi

asappÈyaÑ na sevati, tena kho arogo hoti. Adoso yobbanassa2, aduÔÔho hi
valipalitÈvahena dosagginÈ aÉayhamÈno dÊgharattaÑ yuvÈ hoti. Amoho
dÊghÈyukatÈya, am|Äho hi hitÈhitaÑ ÒatvÈ ahitaÑ parivajjento, hitaÒca
paÔisevamÈno dÊghÈyuko hoti.
Alobho cettha bhogasampattiyÈ paccayo hoti, aluddhassa hi cÈgena

bhogapaÔilÈbho. Adoso mittasampattiyÈ, mettÈya mittÈnaÑ paÔilÈbhato ceva
aparihÈnato3 ca. Amoho attasampattiyÈ, am|Äho hi attano hitameva karonto
attÈnaÑ
______________________________________________________________
1. NiccasammuÄhÈ (SyÈ), niccaÑ sammuÄhaÑ (Ka) 2. YobbaÒÒassa (SÊ)
3. AparihÈnito (SÊ)
sampÈdeti. Alobho ca dibbavihÈrassa paccayo hoti, adoso brahmavihÈrassa,

amoho ariyavihÈrassa.
Alobhena cettha sakapakkhesu sattasa~khÈresu nibbuto hoti, tesaÑ
vinÈsena abhisa~gahetukassa dukkhassa abhÈvÈ. Adosena parapakkhesu,
aduÔÔhassa hi verÊsupi verisaÒÒÈya abhÈvato. Amohena udÈsÊnapakkhesu,
am|Ähassa sabbÈbhisa~gatÈya abhÈvato.
Alobhena ca aniccadassanaÑ hoti, luddho hi upabhogÈsÈya aniccepi
sa~khÈre aniccato na passati. Adosena dukkhadassanaÑ, adosajjhÈsayo hi
pariccatta-ÈghÈtavatthupariggaho sa~khÈreyeva dukkhato passati. Amohena
anattadassanaÑ, am|Äho hi yÈthÈvagahaÓakusalo apariÓÈyakaÑ
khandhapaÒcakaÑ apariÓÈyakato bujjhati. YathÈ ca etehi aniccadassanÈdÊni,
evametepi aniccadassanÈdÊhi honti. Aniccadassanena hi alobho hoti,
dukkhadassanena adoso, anattadassanena amoho hoti. Ko hi nÈma
“aniccamidan”ti sammÈ ÒatvÈ tassatthÈya pihaÑ uppÈdeyya, sa~khÈre vÈ
“dukkhan”ti jÈnanto aparampi accantabhikhiÓaÑ kodhadukkhaÑ uppÈdeyya,
attasuÒÒataÒca bujjhitvÈ puna samohamÈpajjeyyÈti.
KammapatharÈsivaÓÓanÈ
NÈbhijjhÈyatÊti anabhijjhÈ. KÈyikacetasikasukhaÑ,
idhalokaparalokahitaÑ, guÓÈnubhÈvapaÔiladdhaÑ kittisaddaÒca na
byÈpÈdetÊti abyÈpÈdo. SammÈ passati, sobhanÈ vÈ diÔÔhÊti sammÈdiÔÔhi,
alobhÈdÊnaÑyeva tÈni nÈmÈni. HeÔÔhÈ panete dhammÈ m|lavasena gahitÈ,
idha kammapathavasenÈti veditabbÈ.
LokapÈladukavaÓÓanÈ
HirottappÈnipi heÔÔhÈ balavasena gahitÈni, idha lokapÈlavasena.
LokaÒhi ime dve dhammÈ pÈlayanti. YathÈha–
“Dveme bhikkhave sukkÈ dhammÈ lokaÑ pÈlenti. Katame dve?
HirÊ ca ottappaÒca, ime kho bhikkhave dve sukkÈ dhammÈ lokaÑ
(PÈlenti. Sace bhikkhave dve sukkÈ dhammÈ lokaÑ)1 na pÈleyyuÑ,

nayidha paÒÒÈyetha ‘mÈtÈ’ti vÈ ‘mÈtucchÈ’ti vÈ ‘mÈtulÈnÊ’ti vÈ
‘ÈcariyabhariyÈ’ti vÈ ‘gur|naÑ dÈrÈ’ti vÈ, sambhedaÑ loko agamissa2,
yathÈ ajeÄakÈ kukkuÔas|karÈ soÓasi~gÈlÈ3. YasmÈ ca kho bhikkhave
ime dve sukkÈ dhammÈ lokaÑ pÈlenti, tasmÈ paÒÒÈyati ‘mÈtÈ’ti vÈ
‘mÈtucchÈ’ti vÈ ‘mÈtulÈnÊ’ti vÈ ‘ÈcariyabhariyÈ’ti vÈ ‘gar|naÑ dÈrÈ’ti
vÈ”ti4.
PassaddhÈdiyugalavaÓÓanÈ
KÈyassa passambhanaÑ kÈyapassaddhi. Cittassa passambhanaÑ
cittapassaddhi. KÈyoti cettha vedanÈdayo tayo khandhÈ. Ubhopi panetÈ
ekato katvÈ kÈyacittadarathav|pasamalakkhaÓÈ kÈyacittapassaddhiyo,
kÈyacittadarathanimmaddanarasÈ, kÈyacittÈnaÑ
aparipphandasÊtibhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ, kÈyacittÈnaÑ
av|pasamakara-uddhaccÈdikilesapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.
KÈyassa lahubhÈvo kÈyalahutÈ. Cittassa lahubhÈvo cittalahutÈ. TÈ
kÈyacittagarubhÈvav|pasamalakkhaÓÈ, kÈyacittagarubhÈvanimmaddanarasÈ,
kÈyacittÈnaÑ adandhatÈpaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ, kÈyacittÈnaÑ
garubhÈvakarathinamiddhÈdikilesapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.
KÈyassa mudubhÈvo kÈyamudutÈ. Cittassa mudubhÈvo cittamudutÈ. TÈ
kÈyacittathaddhabhavav|pasamalakkhaÓÈ,
kÈyacittathaddhabhÈvanimmaddanarasÈ, appaÔighÈtapaccupaÔÔhÈnÈ,
kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ, kÈyacittÈnaÑ
thaddhabhÈvakaradiÔÔhimÈnÈdikilesapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.
KÈyassa kammaÒÒabhÈvo kÈyakammaÒÒatÈ. Cittassa kammaÒÒabhÈvo
cittakammaÒÒatÈ. TÈ kÈyacitta-akammaÒÒabhÈvav|pasamalakkhaÓÈ,
kÈyacittÈnaÑ akammaÒÒabhÈvanimmaddanarasÈ, kÈyacittÈnaÑ
ÈrammaÓakaraÓasampattipaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ, kÈyacittÈnaÑ
akammaÒÒabhÈvakarÈvasesanÊvaraÓapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ. TÈ
pasÈdanÊyavatth|su pasÈdÈvahÈ, hitakiriyÈsu viniyogakkhamabhÈvÈvahÈ
suvaÓÓavisuddhi viyÈti daÔÔhabbÈ.
______________________________________________________________
1. ( ) ImasmiÑ antare ÔhitapÈÔho PÈÄiyaÑ natthi. 2. Œgamissati (Ka)
3. AjeÄakakukkuÔas|karasoÓasi~gÈlÈ (Ka) 4. AÑ 1. 53 piÔÔhe.
KÈyassa pÈguÒÒabhÈvo kÈyapÈguÒÒatÈ. Cittassa pÈguÒÒabhÈvo

cittapÈguÒÒatÈ. TÈ kÈyacittÈnaÑ agelaÒÒahÈvalakkhaÓÈ,
kÈyacittagelaÒÒanimmaddanarasÈ, nirÈdÊnavapaccupaÔÔhÈnÈ,
kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ, kÈyacittagelaÒÒakara-
assaddhiyÈdikilesapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.
KÈyassa ujukabhÈvo kÈyujukatÈ. Cittassa ujukabhÈvo cittujukatÈ. TÈ
kÈyacittÈnaÑ ajjavalakkhaÓÈ, kÈyacittakuÔilabhÈvanimmaddanarasÈ,
ajimhatÈpaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhanÈ, kÈyacittÈnaÑ
kuÔilabhÈvakaramÈyÈsÈÔheyyÈdikilesapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.
SaratÊti sati. SampajÈnÈtÊti sampajaÒÒaÑ. Samantato pakÈrehi jÈnÈtÊti
attho.
SÈtthakasampajaÒÒaÑ sappÈyasampajaÒÒaÑ gocarasampajaÒÒaÑ
asammohasampajaÒÒanti imesaÑ catunnaÑ panassa vasena bhedo
veditabbo. LakkhaÓÈdÊni ca tesaÑ satindriyapaÒÒindriyesu vuttanayeneva
veditabbÈni. Iti heÔÔhÈ vuttamevetaÑ dhammadvayaÑ puna imasmiÑ ÔhÈne
upakÈravasena gahitaÑ.
KÈmacchandÈdayo paccanÊkadhamme sametÊti samatho.
AniccÈdivasena vividhehi ÈkÈrehi dhamme passatÊti vipassanÈ, paÒÒÈvesÈ
atthato. Imesampi dvinnaÑ lakkhaÓÈdÊni heÔÔhÈ vuttÈneva. Idha panete
yuganaddhavasena1 gahitÈ.
SahajÈtadhamme paggaÓhÈtÊti paggÈho. Uddhaccasa~khÈtassa
vikkhepassa paÔipakkhabhÈvato na vikkhepoti avikkhepo. Etesampi
lakkhaÓÈdÊni heÔÔhÈ vuttÈneva. Idha panetaÑ dvayaÑ
vÊriyasamÈdhiyojanatthÈya gahitanti veditabbaÑ.
YevÈpanakavaÓÓanÈ
Ye vÈ pana tasmiÑ samaye aÒÒepi atthi paÔiccasamuppannÈ ar|pino
dhammÈ, ime dhammÈ kusalÈti “phasso hoti -pa- avikkhepo hotÊ”ti na
kevalaÑ padapaÔipÈÔiyÈ uddiÔÔhÈ ime paropaÓÓÈsadhammÈ eva, atha kho
yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ tihetukaÑ somanassasahagataÑ paÔhamaÑ
asa~khÈrikaÑ mahÈcittaÑ uppannaÑ hoti, tasmiÑ samaye ye vÈ pana
aÒÒepi tehiyeva phassÈdÊhi sampayuttÈ hutvÈ pavattamÈnÈ atthi
______________________________________________________________
1. Yuganandhavasena (SÊ, Ka)
attano attano anur|paÑ paccayaÑ paÔicca samuppannÈ r|pÈbhÈvena ar|pino

sabhÈvato upalabbhamÈnÈ dhammÈ, sabbepi ime dhammÈ kusalÈ.
EttÈvatÈ citta~gavasena PÈÄiyaÑ ÈruÄhe1 paropaÓÓÈsa dhamme dÊpetvÈ
yevÈpanakavasena aparepi nava dhamme DhammarÈjÈ dÊpeti. Tesu tesu hi
suttapadesu chando adhimokkho manasikÈro tatramajjhattatÈ karuÓÈ muditÈ
kÈyaduccaritavirati vacÊduccaritavirati micchÈjÊvaviratÊti ime nava dhammÈ
paÒÒÈyanti. ImasmiÒcÈpi mahÈcitte kattukamyatÈkusaladhammacchando
atthi, citta~gavasena pana PÈÄiyaÑ2 na ÈruÄho, so idha yevÈpanakavasena
gahito.
Adhimokkho atthi, manasikÈro atthi, tatramajjhattatÈ atthi,
mettÈpubbabhÈgo atthi, so adose gahite gahito eva hoti. Kar|ÓÈpubbabhÈgo
atthi, muditÈpubbabhÈgo atthi, upekkhÈpubbabhÈgo atthi, so pana
tatramajjhattatÈya gahitÈya gahitova hoti. SammÈvÈcÈ atthi,
sammÈkammanto atthi, sammÈ-ÈjÊvo atthi, citta~gavasena pana PÈÄiyaÑ na
ÈruÄho, sopi idha yevÈpanakavasena gahito.
Imesu pana navasu chando adhimokkho manasikÈro tatramajjhattatÈti
ime cattÈrova ekakkhaÓe labbhanti, sesÈ nÈnÈkkhaÓe. YadÈ hi iminÈ cittena
micchÈvÈcaÑ pajahati, virativasena sammÈvÈcaÑ p|reti, tadÈ chandÈdayo
cattÈro, sammÈvÈcÈ cÈti ime paÒca ekakkhaÓe labbhanti. YadÈ
miccÈkammantaÑ pajahati, virativasena sammÈkammantaÑ p|reti -pa-
micchÈ-ÈjÊvaÑ pajahati, virativasena sammÈ-ÈjÊvaÑ p|reti -pa-. YadÈ
karuÓÈya parikammaÑ karoti -pa-. YadÈ muditÈya parikammaÑ karoti, tadÈ
chandÈdayo cattÈro, muditÈpubbabhÈgo cÈti ime paÒca ekakkhaÓe labbhanti.
Ito pana muÒcitvÈ dÈnaÑ dentassa sÊlaÑ p|rentassa yoge kammaÑ
karontassa cattÈri apaÓÓaka~gÈneva labbhanti.
Evametesu navasu yevÈpanakadhammesu chandoti kattukamyatÈyetaÑ
adhivacanaÑ. TasmÈ so kattukamyatÈlakkhaÓo chando,
ÈrammaÓapariyesanaraso, ÈrammaÓena atthikatÈpaccupaÔÔhÈno, tadevassa
______________________________________________________________
1. PÈÄi-ÈruÄhe (SÊ) 2. PÈÄiÑ (SÊ, SyÈ)
padaÔÔhÈnaÑ, ÈrammaÓassa gahaÓe cÈyaÑ cetaso hatthappasÈraÓaÑ viya

daÔÔhabbo.
AdhimuccanaÑ adhimokkho. So sanniÔÔhÈnalakkhaÓo,
asaÑsappanaraso, nicchayapaccupaÔÔhÈno,
sanniÔÔhÈtabbadhammapadaÔÔhÈno, ÈrammaÓe niccalabhÈvena indakhÊlo viya
daÔÔhabbo.
KiriyÈ kÈro, manasmiÑ1 kÈro manasikÈro, purimamanato visadisaÑ
manaÑ karotÊtipi manasikÈro. SvÈyaÑ ÈrammaÓapaÔipÈdako vÊthipaÔipÈdako
javanapaÔipÈdakoti tippakÈro. Tattha ÈrammaÓapaÔipÈdako manasmiÑ kÈroti
manasikÈro. So sÈraÓalakkhaÓo2, sampayuttÈnaÑ ÈrammaÓe
sampayojanaraso, ÈrammaÓÈbhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈno,
sa~khÈrakkhandhapariyÈpanno, ÈrammaÓapaÔipÈdakattena sampayuttÈnaÑ
sÈrathi viya daÔÔhabbo. VÊthipaÔipÈdakoti pana paÒcadvÈrÈvajjanassetaÑ
adhivacanaÑ. JavanapaÔipÈdakoti manodvÈrÈvajjanassa, na te idha
adhippetÈ.
Tesu dhammesu majjhattatÈ tatramajjhattatÈ. SÈ cittacetasikÈnaÑ
samavÈhitalakkhaÓÈ, |nÈdhikanivÈraÓarasÈ, pakkhapÈtupacchedanarasÈ vÈ,
majjhattabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, cittacetasikÈnaÑ ajjhupekkhanavasena
samappavattÈnaÑ ÈjÈneyyÈnaÑ ajjhupekkhanasÈrathi viya daÔÔhabbÈ.
KaruÓÈmuditÈ brahmavihÈraniddese3 Èvi bhavissanti. KevalaÒhi tÈ
appanÈppattÈ r|pÈvacarÈ, idha kÈmÈvacarÈti ayameva viseso.
KÈyaduccaritato virati kÈyaduccaritavirati. Sesapadadvayepi eseva
nayo. LakkhaÓÈdito panetÈ tissopi kÈyaduccaritÈdivatth|naÑ
avÊtikkamalakkhaÓÈ, amaddanalakkhaÓÈti vuttaÑ hoti.
KÈyaduccaritÈdivatthuto sa~kocanarasÈ, akiriyapaccupaÔÔhÈnÈ,
saddhÈhirottappa-appicchatÈdiguÓapadaÔÔhÈnÈ, pÈpakiriyato cittassa
vimukhÊbhÈvabh|tÈti daÔÔhabbÈ.
Iti phassÈdÊni chappaÒÒÈsa, yevÈpanakavasena vuttÈni navÈti sabbÈnipi
imasmiÑ dhammuddesavÈre paÒcasaÔÔhi dhammapadÈni bhavanti. Tesu
ekakkhaÓe kadÈci ekasaÔÔhi bhavanti, kadÈci samasaÔÔhi. TÈni hi
sammÈvÈcÈp|raÓÈdivasena
______________________________________________________________
1. Manasi (Ka) 2. SÈrammaÓalakkhaÓo (SÊ, SyÈ) 3. Upari 237 piÔÔhe.
uppattiyaÑ paÒcasu ÔhÈnesu ekasaÔÔhi bhavanti. Tehi mutte ekasmiÑ ÔhÈne

samasaÔÔhi bhavanti. ®hapetvÈ pana yevÈpanake PÈÄiyaÑ yathÈrutavasena
gayhamÈnÈni chappaÒÒÈsÈva honti, aggahitaggahaÓena panettha
phassapaÒcakaÑ, vitakko vicÈro pÊti cittekaggatÈ paÒcindriyÈni hiribalaÑ
ottappabalanti dve balÈni, alobho adosoti dve m|lÈni,
kÈyapassaddhicittapassaddhi-Èdayo dvÈdassa dhammÈti samatiÑsa dhammÈ
honti.
Tesu samatiÑsÈya dhammesu aÔÔhÈrasa dhammÈ avibhattikÈ honti,
dvÈdasa savibhattikÈ. Katame aÔÔhÈrasa? Phasso saÒÒÈ cetanÈ vicÈro pÊti
jÊvitindriyaÑ kÈyapassaddhi-Èdayo dvÈdasa dhammÈti ime aÔÔhÈrasa
avibhattikÈ. VedanÈ cittaÑ vitakko cittekaggatÈ saddhindriyaÑ
vÊriyindriyaÑ satindriyaÑ paÒÒindriyaÑ hiribalaÑ ottappabalaÑ alobho
adosoti ime dvÈdasa dhammÈ savibhattikÈ. Tesu satta dhammÈ dvÊsu
ÔhÈnesu vibhattÈ, eko tÊsu, dve cat|su, eko chasu, eko sattasu ÔhÈnesu
vibhatto.
KathaÑ? CittaÑ vitakko saddhÈ hirÊ ottappaÑ alobho adosoti ime satta
dvÊsu ÔhÈnesu vibhattÈ.
Etesu hi cittaÑ tÈva phassapaÒcakaÑ patvÈ “cittaÑ hotÊ”ti vuttaÑ,
indriyÈni patvÈ “manindriyan”ti. Vitakko jhÈna~gÈni patvÈ “vitakko hotÊ”ti
vutto, magga~gÈni patvÈ “sammÈsa~kappo”ti. SaddhÈ indriyÈni patvÈ
“saddhindriyaÑ hotÊ”ti vuttÈ, balÈni patvÈ “saddhÈbalan”ti. HirÊ balÈni patvÈ
“hiribalaÑ hotÊ”ti vuttÈ, lokapÈladukaÑ patvÈ “hirÊ”ti. Ottappepi eseva
nayo. Alobho m|laÑ patvÈ “alobho hotÊ”ti vutto, kammapathaÑ patvÈ
“anabhijjhÈ”ti. Adoso m|laÑ patvÈ “adoso hotÊ”ti vutto, kammapathaÑ
patvÈ “abyÈpÈdo”ti. Ime satta dvÊsu ÔhÈnesu vibhattÈ.
VedanÈ pana phassapaÒcakaÑ patvÈ “vedanÈ hotÊ”ti vuttÈ, jhÈna~gÈni
patvÈ “sukhan”ti, indriyÈni patvÈ “somanassindriyan”ti. EvaÑ eko dhammo
tÊsu ÔhÈnesu vibhatto.
VÊriyaÑ pana indriyÈni patvÈ “vÊriyindriyaÑ hotÊ”ti vuttaÑ,
magga~gÈni patvÈ “sammÈvÈyÈmo”ti, balÈni patvÈ “vÊriyabalan”ti,
piÔÔhidukaÑ patvÈ
“paggÈho”ti. Satipi indriyÈni patvÈ “satindriyaÑ hotÊ”ti vuttÈ, magga~gÈni

patvÈ “sammÈsatÊ”ti, balÈni patvÈ “satibalan”ti, piÔÔhidukaÑ1 patvÈ “sati
hotÊ”ti vuttÈ. EvaÑ ime dve dhammÈ cat|su ÔhÈnesu vibhattÈ.
SamÈdhi pana jhÈna~gÈni patvÈ “cittassekaggatÈ hotÊ”ti vutto, indriyÈni

patvÈ “samÈdhindriyan”ti, magga~gÈni patvÈ sammÈsamÈdhÊ”ti, balÈni patvÈ
“samÈdhibalan”ti, piÔÔhidukaÑ patvÈ “samatho, avikkhepo”ti. EvamayaÑ
eko dhammo chasu ÔhÈnesu vibhatto.
PaÒÒÈ pana indriyÈni patvÈ “paÒÒindriyaÑ hotÊ”ti vuttÈ, magga~gÈni

patvÈ “sammÈdiÔÔhÊ”ti, balÈni patvÈ “paÒÒÈbalan”ti, m|lÈni patvÈ “amoho”ti,
kammapathaÑ patvÈ “sammÈdiÔÔhÊ”ti, piÔÔhidukaÑ patvÈ “sampajaÒÒaÑ,
vipassanÈ”ti. EvaÑ eko dhammo sattasu ÔhÈnesu vibhatto.
Sace pana koci vadeyya “ettha apubbaÑ nÈma natthi, heÔÔhÈ gahitameva
gaÓhitvÈ tasmiÑ tasmiÑ ÔhÈne2 padaÑ p|ritaÑ, ananusandhikÈ kathÈ,
uppaÔipÈÔiyÈ corehi ÈbhatabhaÓÉasadisÈ, goy|thena gatamagge
ÈluÄitatiÓasadisÈ, ajÈnitvÈ kathitÈ”ti. So “mÈhevan”ti paÔisedhetvÈ vattabbo–
BuddhÈnaÑ desanÈ ananusandhikÈ nÈma natthi, sÈnusandhikÈva hoti.
AjÈnitvÈ kathitÈpi natthi, sabbÈ jÈnitvÈ kathitÈyeva. SammÈsambuddho hi
tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ kiccaÑ jÈnÈti, taÑ ÒatvÈ kiccavasena vibhattiÑ
Èropento “aÔÔhÈrasa dhammÈ ekekakiccÈ”ti ÒatvÈ ekekasmiÑ ÔhÈne
vibhattiÑ Èropesi. “Satta dhammÈ dvedvekiccÈ”ti ÒatvÈ dvÊsu dvÊsu ÔhÈnesu
vibhattiÑ Èropesi. “VedanÈ tikiccÈ”ti ÒatvÈ dvÊsu dvÊsu ÔhÈnesu vibhattiÑ
Èropesi. “VÊriyasatÊnaÑ cattÈri cattÈri kiccÈnÊ”ti3 ÒatvÈ cat|su cat|su
ÔhÈnesu vibhattiÑ Èropesi. “SamÈdhi chakicco”ti ÒatvÈ chasu ÔhÈnesu
vibhattiÑ Èropesi. “PaÒÒÈ sattakiccÈ”ti ÒatvÈ sattasu ÔhÈnesu vibhattiÑ
Èropesi.
TatridaÑ opammaÑ–eko kira paÓÉito rÈjÈ rahogato cintesi “imaÑ

rÈjakulasantakaÑ na yathÈ vÈ tathÈ vÈ khÈditabbaÑ, sippÈnucchavikaÑ
______________________________________________________________
1. UpakÈradukaÑ (Ka) 2. ®hÈne pana (SÊ, Ka) 3. “ViriyaÑ sati catukiccÈ”ti (SÊ)
vetanaÑ vaÉÉhessÈmÊ”ti. So sabbe sippike1 sannipÈtÈpetvÈ

“ekekasippajÈnanake pakkosathÈ”ti Èha. EvaÑ pakkosiyamÈnÈ aÔÔhÈrasa
janÈ uÔÔhahiÑsu, tesaÑ ekekaÑ paÔivÊsaÑ2 dÈpetvÈ vissajjesi. “Dve dve
sippÈni jÈnantÈ Ègacchant|”ti vutte pana satta janÈ ÈgamaÑsu, tesaÑ dve
dve paÔivÊse dÈpesi. “TÊÓi sippÈni jÈnantÈ Ègacchant|”ti vutte ekova Ègacchi,
tassa tayo paÔivÊse dÈpesi. “CattÈri sippÈni jÈnantÈ Ègacchant|”ti vutte dve
janÈ ÈgamaÑsu, tesaÑ cattÈro cattÈro3 paÔivÊse dÈpesi. “PaÒca sippÈni
jÈnantÈ Ègacchant|”ti vutte ekopi nÈgacchi. “Cha sippÈni jÈnantÈ
Ègacchant|”ti vutte ekova Ègacchi, tassa cha paÔivÊse dÈpesi. “Satta sippÈni
jÈnantÈ Ègacchant|”ti vutte ekova Ègacchi, tassa satta paÔivÊse dÈpesi.
Tatta paÓÉito rÈjÈ viya anuttaro DhammarÈjÈ, sippajÈnanakÈ viya
cittacitta~gavasena4 uppannÈ dhammÈ, sippÈnucchavikavetanavaÉÉhanaÑ
viya kiccavasena tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ vibhatti-ÈropanaÑ.
Sabbepi panete dhammÈ phassapaÒcakavasena jhÈna~gavasena
indriyavasena maggavasena balavasena m|lavasena kammapathavasena
lokapÈlavasena passaddhivasena lahutÈvasena mudutÈvasena
kammaÒÒatÈvasena pÈguÒÒatÈvasena ujukatÈvasena satisampajaÒÒavasena
samathavipassanÈvasena paggÈhÈvikkhepavasenÈti sattarasa rÈsayo hontÊti.
DhammuddesavÈrakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
KÈmÈvacarakusala niddesavÈrakathÈ
2. IdÈni tÈneva DhammuddesavÈre PÈÄi-ÈruÄhÈni chappaÒÒÈsa padÈni
vibhajitvÈ dassetuÑ “katamo tasmiÑ samaye phasso hotÊ”ti-ÈdinÈ nayena
NiddesavÈro Èraddho.
Tattha pucchÈya tÈva ayamattho–yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ
kusalaÑ somanassasahagataÑ tihetukaÑ asa~khÈrikaÑ mahÈcittaÑ
uppajjati, tasmiÑ
______________________________________________________________
1. Sippake (SyÈ, Ka) 2. PaÔiviÑsaÑ (SÊ)
3. CattÈri cattÈri (bah|su) 4. Citta~gavasena (Ka)
samaye phasso hotÊti vutto, katamo so phassoti iminÈ nayena sabbapucchÈsu

attho veditabbo.
Yo tasmiÑ samaye phassoti tasmiÑ samaye yo phusanakavasena
uppanno phasso, so. “Phasso”ti idaÑ phassassa sabhÈvadÊpanato
sabhÈvapadaÑ nÈma. PhusanÈti phusanÈkÈro. SamphusanÈti phusanÈkÈrova
upasaggena padaÑ vaÉÉhetvÈ vutto. Samphusitattanti samphusitabhÈvo.
AyaÑ panettha yojanÈ–yo tasmiÑ samaye phusanakavasena phasso, yÈ
tasmiÑ samaye phusanÈ, yÈ tasmiÑ samaye samphusanÈ, yaÑ tasmiÑ
samaye samphusitattaÑ. Atha vÈ yo tasmiÑ samaye phusanavasena phasso
aÒÒenÈpi pariyÈyena phusanÈ samphusanÈ samphusitattanti vuccati, ayaÑ
tasmiÑ samaye phasso hotÊti. VedanÈdÊnampi niddesesu iminÈva nayena
padayojanÈ veditabbÈ.
AyaÑ panettha sabbasÈdhÈraÓo vibhattivinicchÈyo–yÈnimÈni
BhagavatÈ paÔhamaÑ kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ mahÈcittaÑ bhÈjetvÈ
dassentena atirekapaÓÓÈsapadÈni mÈtikÈvasena ÔhapetvÈ puna ekekapadaÑ
gahetvÈ vibhattiÑ gacchanti, nÈnÈ hontÈni cat|hi kÈraÓehi nÈnÈ bhavanti.
AparadÊpanÈ panettha dve ÔhÈnÈni gacchati. KathaÑ? EtÈnihi
byaÒjanavasena upasaggavasena atthavasenÈti imehi tÊhi kÈraÓehi vibhattiÑ
gacchanti. Tattha “kodho kujjhanÈ kujjhitattaÑ, doso dussanÈ dussitattan”ti
evaÑ byaÒjanavasena vibhattigamanaÑ veditabbaÑ, ettha hi ekova kodho
byaÒjanavasena evaÑ vibhattiÑ gato. “CÈro vicÈro anuvicÈro upavicÈro”ti
evaÑ pana upasaggavasena vibhattigamanaÑ veditabbaÑ. “PaÓÉiccaÑ
kosallaÑ nepuÒÒaÑ vebhabyÈ cintÈ upaparikkhÈ”ti evaÑ atthavasena
vibhattigamanaÑ veditabbaÑ. Tesu phassapadaniddese tÈva imÈ tissopi
vibhattiyo labbhanti. “Phasso phusanÈ”ti hi byaÒjanavasena
vibhattigamanaÑ hoti, “samphusanÈ”ti upasaggavasena, “samphusitattan”ti
atthavasena. IminÈ nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaÑ
veditabbaÑ.
NÈnÈ hontÈnipi pana nÈmanÈnattena lakkhaÓanÈnattena kiccanÈnattena
paÔikkhepanÈnattenÈti imehi cat|hi kÈraÓehi nÈnÈ honti. Tattha “katamo
tasmiÑ samaye byÈpÈdo hoti? Yo
tasmiÑ samaye doso dussanÈ”ti1 ettha byÈpÈdoti vÈ dosoti vÈ dvepi ete

kodho eva nÈmena nÈnattaÑ gatÈti. EvaÑ nÈmanÈnattena nÈnattaÑ
veditabbaÑ.
RÈsaÔÔhena ca paÒcapi khandhÈ ekova khandho hoti. Ettha pana r|paÑ
ruppanalakkhaÓaÑ, vedanÈ vedayitalakkhaÓÈ, saÒÒÈ saÒjÈnanalakkhaÓÈ,
cetanÈ cetayitalakkhaÓÈ, viÒÒÈÓaÑ vijÈnanalakkhaÓanti iminÈ
lakkhaÓanÈnattena paÒcakkhandhÈ honti. EvaÑ lakkhaÓanÈnattena nÈnattaÑ
veditabbaÑ.
CattÈro sammappadhÈnÈ–idha bhikkhu anuppannÈnaÑ pÈpakÈnaÑ
akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ anuppÈdÈya -pa- cittaÑ paggaÓhÈti padahatÊti2
ekameva vÊriyaÑ kiccanÈnattena cat|su ÔhÈnesu ÈgataÑ. EvaÑ
kiccanÈnattena nÈnattaÑ veditabbaÑ.
CattÈro asaddhammÈ–kodhagarutÈ, na saddhammagarutÈ,
makkhagarutÈ, na saddhammagarutÈ, lÈbhagarutÈ, na saddhammagarutÈ,
sakkÈragarutÈ, na saddhammagarutÈti evamÈdÊsu3 pana paÔikkhepanÈnattena
nÈnattaÑ veditabbaÑ.
ImÈni pana cattÈri nÈnattÈni na phasseyeva labbhanti, sabbesupi
phassapaÒcamakÈdÊsu labbhanti. Phassassa hi “phasso”ti nÈmaÑ -pa-
cittassa “cittan”ti. Phasso ca phusanalakkhaÓo, vedanÈ vedayitalakkhaÓÈ,
saÒÒÈ saÒjÈnanalakkhaÓÈ, cetanÈ cetayitalakkhaÓÈ, viÒÒÈÓaÑ
vijÈnanalakkhaÓaÑ. TathÈ phasso phusanakicco, vedanÈ anubhavanakiccÈ,
saÒÒÈ saÒjÈnanakiccÈ, cetanÈ cetayitakiccÈ, viÒÒÈÓaÑ vijÈnanakiccanti evaÑ
kiccanÈnattena nÈnattaÑ veditabbaÑ.
PaÔikkhepanÈnattaÑ phassapaÒcamake natthi. AlobhÈdiniddese pana
“alobho alubbhanÈ alubbhitattan”ti-ÈdinÈ nayena labbhatÊti evaÑ
paÔikkhepanÈnattena nÈnattaÑ veditabbaÑ. EvaÑ sabbapadaniddesesu
labbhamÈnavasena catubbidhampi nÈnattaÑ veditabbaÑ.
AparadÊpanÈ pana padatthuti vÈ hoti daÄhÊkammaÑ vÈti evaÑ dve
ÔhÈnÈni gacchati. YaÔÔhikoÔiyÈ uppÊÄentena viya hi sakimeva “phasso”ti vutte
etaÑ padaÑ phullitamaÓÉitavibh|sitaÑ nÈma na hoti, punappunaÑ
byaÒjanavasena
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 101piÔÔhe. 2. Abhi 2. 216; DÊ 2. 250 piÔÔhÈdÊsu. 3. AÑ 1. 356piÔÔhe.
upasaggavasena atthavasena “phasso phusanÈ samphusanÈ samphusitattan”ti

vutte phullitamaÓÉitavibh|sitaÑ nÈma hoti. YathÈ hi daharakumÈraÑ
nhÈpetvÈ manoramaÑ vatthaÑ paridahÈpetvÈ pupphÈni piÄandhÈpetvÈ
akkhÊni aÒjetvÈ athassa nalÈÔe ekameva manosilÈbinduÑ kareyyuÑ, tassa na
ettÈvatÈ cittatilako nÈma hoti, nÈnÈvaÓÓehi pana parivÈretvÈ bind|su katesu
cittatilako nÈma hoti. EvaÑsampadamidaÑ veditabbaÑ. AyaÑ padatthuti
nÈma.
ByaÒjanavasena, upasaggavasena, atthavasena ca punappunaÑ
bhaÓanameva daÄhÊkammaÑ nÈma. YathÈ hi “Èvuso”ti vÈ “bhante”ti vÈ
“yakkho”ti vÈ “sappo”ti vÈ vutte daÄhÊkamaÑ nÈma na hoti,”Èvuso Èvuso,
bhante bhante, yakkho yakkho, sappo sappo”ti vutte pana daÄhÊkammaÑ
nÈma hoti, evameva1 sakideva yaÔÔhikoÔiyÈ uppÊÄentena viya “phasso”ti
vutte padaÑ daÄhÊkammaÑ nÈma na hoti, punappunaÑ byaÒjanavasena
upasaggavasena atthavasena “phasso phusanÈ samphusanÈ samphusitattan”ti
vutteyeva daÄÊkammaÑ nÈma hotÊti evaÑ aparadÊpanÈ dve ÔhÈnÈni gacchati.
EtassÈpi vasena labbhamÈnakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.
AyaÑ tasmiÑ samaye phasso hotÊti yasmiÑ samaye paÔhamaÑ
kÈmÈvacaraÑ mahÈkusalacittaÑ uppajjati, tasmiÑ samaye ayaÑ phasso
nÈma hotÊti ayaÑ tÈva phassapadaniddesassa vaÓÓanÈ. Ito paresu pana
vedanÈdÊnaÑ padÈnaÑ niddesesu visesamattameva vaÓÓayissÈma. SesaÑ
idha vuttanayeneva veditabbaÑ.
3. YaÑ tasmiÑ samayeti ettha kiÒcÈpi “katamÈ tasmiÑ samaye vedanÈ

hotÊ”ti ÈraddhaÑ, sÈtapadavasena pana “yan”ti vuttaÑ.
TajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈtusamphassajanti ettha tajjÈ vuccati tassa sÈtasukhassa
anucchavikÈ sÈruppÈ, anucchavikatthopi hi ayaÑ tajjÈsaddo hoti. YathÈha
“tajjaÑ tassÈruppaÑ kathaÑ mantetÊ”ti2. Tehi vÈ r|pÈdÊhi ÈrammaÓehi
imassa ca3 sukhassa paccayehi jÈtÈtipi tajjÈ. ManoviÒÒÈÓameva
nissattaÔÔhena dhÈt|ti manoviÒÒÈÓadhÈtu. Samphassato jÈtaÑ, samphasse vÈ
jÈtanti samphassajjaÑ. CittanissitattÈ cetasikaÑ.
______________________________________________________________
1. EvamevaÑ (SÊ) 2. Ma 3. 202 piÔÔhe. 3. Imassa (?)
madhuraÔÔhena sÈtaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti “yaÑ tasmiÑ samaye yathÈvuttena

atthena tajjÈya manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ samphassajaÑ cetasikaÑ sÈtaÑ, ayaÑ
tasmiÑ samaye vedanÈ hotÊ”ti. EvaÑ sabbapadehi saddhiÑ yojanÈ
veditabbÈ.
IdÈni cetasikaÑ sukhanti-ÈdÊsu cetasikapadena kÈyikasukhaÑ
paÔikkhipati. Sukhapadena cetasikaÑ dukkhaÑ. Cetosamphassajanti
cittasamphasse jÈtaÑ. SÈtaÑ sukhaÑ vedayitanti sÈtaÑ vedayitaÑ, na
asÈtaÑ vedayitaÑ. SukhaÑ vedayitaÑ, na dukkhaÑ vedayitaÑ. Parato tÊÓi
padÈni itthili~gavasena vuttÈni. SÈtÈ vedanÈ, na asÈtÈ. SukhÈ vedanÈ, na
dukkhÈti ayameva panettha attho.
4. SaÒÒÈniddese tajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈtusamphassajÈti
tassÈkusalasaÒÒÈya anucchavikÈya manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ samphassamhi jÈtÈ.
SaÒÒÈti sabhÈvanÈmaÑ. SaÒjÈnanÈti saÒjÈnanÈkÈro. SaÒjÈnitattanti
saÒjÈnitabhÈvo.
5. CetanÈniddesepi1 iminÈva nayena veditabbo.

Cittaniddese cittavicittatÈya cittaÑ. ŒrammaÓaÑ minamÈnaÑ jÈnÈtÊti
mano. MÈnasanti mano eva. “Antalikkhacaro pÈso, yvÈyaÑ carati
mÈnaso”ti1 hi ettha pana sampayuttakadhammo “mÈnaso”ti vutto.
“KathaÑ hi BhagavÈ tuyhaÑ, sÈvako sÈsane rato.
AppattamÈnaso sekkho, kÈlaÑ kayirÈ jane sutÈ”ti3.
Ettha arahattaÑ “mÈnasan”ti vuttaÑ. Idha pana manova mÈnasaÑ,
byaÒjanavasena hetaÑ padaÑ vaÉÉhitaÑ.
Hadayanti cittaÑ. “CittaÑ vÈ te khipissÈmi, hadayaÑ vÈ te
phÈlessÈmÊ”ti4 ettha uro hadayanti vuttaÑ. “HadayÈ hadayaÑ maÒÒe aÒÒÈya
tacchatÊ”ti5 ettha cittaÑ. “VakkaÑ hadayan”ti6 ettha hadayavatthu.
______________________________________________________________
1. CetanÈniddesopi (SyÈ) 2. SaÑ 1. 113; Vi 3. 28 piÔÔhesu.
3. SaÑ 1. 122 piÔÔhe. 4. SaÑ 1. 209; Khu 1. 306 piÔÔhesu.
5. Ma 1. 38 piÔÔhe. 6. DÊ 2. 233; Ma 1. 71 piÔÔhÈdÊsu.
idha pana cittameva abbhantaraÔÔhena hadayanti vuttaÑ. Tameva

parisuddhaÔÔhena paÓÉaraÑ, bhava~gaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ. YathÈha
“pabhassaramidaÑ bhikkhave cittaÑ, taÒca kho Ègantukehi upakkilesehi
upakkiliÔÔhan”ti1. Tato nikkhantattÈ pana akusalampi Ga~gÈya nikkhantÈ
nadÊ Ga~gÈ viya, GodhÈvarito nikkhantÈ GodhÈvarÊ viya ca
“paÓÉaran”tveva vuttaÑ.
Mano manÈyatananti idha pana manoggahaÓaÑ manasseva
ÈyatanabhÈvadÊpanatthaÑ. TenetaÑ dÊpeti “nayidaÑ devÈyatanaÑ viya
manassa ÈyatanattÈ manÈyatanaÑ, atha kho mano eva ÈyatanaÑ
manÈyatanan”ti. Tattha nivÈsaÔhÈnaÔÔhena2, ÈkaraÔÔhena,
samosaraÓaÔhÈnaÔÔhena3, saÒjÈtidesaÔÔhena, kÈraÓaÔÔhena ca ÈyatanaÑ
veditabbaÑ. TathÈ hi loke “issarÈyatanaÑ vÈsudevÈyatanan”ti-ÈdÊsu
nivÈsaÔÔhÈnaÑ “Èyatanan”ti vuccati. “SuvaÓÓÈyatanaÑ rajatÈyatananti4 ÈdÊsu
Èkaro. SÈsane pana “manorame Èyatane, sevanti naÑ viha~gamÈ”ti-ÈdÊsu5
samosaraÓaÔÔhÈnaÑ. “DakkhiÓÈpatho gunnaÑ Èyatanan”ti-ÈdÊsu saÒjÈtideso.
“Tatra tatreva sakkhibhabbataÑ pÈpuÓÈti sati sati-Èyatane”ti-ÈdÊsu6
kÈraÓaÑ. Idha pana saÒjÈtidesaÔÔhena samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena kÈraÓaÔÔhenÈti
tidhÈpi vaÔÔati7.
PhassÈdayo hi dhammÈ ettha saÒjÈyantÊti saÒjÈtidesaÔÔhenapi etaÑ
ÈyatanaÑ. BahiddhÈ r|pasaddagandharasa phoÔÔhabbÈ
ÈrammaÓabhÈvenettha osarantÊti samosaraÓaÔhÈnaÔÔhenapi ÈyatanaÑ.
PhassÈdÊnaÑ pana sahajÈtÈdipaccayaÔÔhena kÈraÓattÈ kÈraÓaÔÔhenapi
Èyatananti veditabbaÑ. ManindriyaÑ vutthatthameva.
VijÈnÈtÊti viÒÒÈÓaÑ, viÒÒÈÓameva khandho viÒÒÈÓakkhandho. Tassa
rÈsi-Èdivasena attho veditabbo. “MahÈ-udakakkhandhotveva sa~kyaÑ
gacchatÊ”ti8 ettha hi rÈsaÔÔhena khandho vutto. “SÊlakkhandho
samÈdhikkhandho”ti-ÈdÊsu9 guÓaÔÔhena. “AddasÈ kho BhagavÈ mahantaÑ
dÈrukkhandhan”ti10 ettha paÓÓattimattaÔÔhena. Idha pana ruÄhito khandho
vutto. RÈsaÔÔhena hi
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 9 piÔÔhe. 2. NivÈsanaÔÔhena (Ka) 3. SamosaraÓaÔÔhena (Ka)
4. RatanÈyatananti (SÊ, SyÈ) 5. AÑ 2. 36 piÔÔhe. 6. Ma 3. 138 piÔÔhe.
7. Tividhopi vaÔÔati (SÊ), tividhapi vaÔÔanti (Ka) 8. AÑ 1. 366 piÔÔhe.
9. DÊ 3. 236 piÔÔhe. 10. SaÑ 2. 386 piÔÔhe.
viÒÒÈÓakkhandhassa ekadeso ekaÑ viÒÒÈÓaÑ. TasmÈ yathÈ rukkhassa

ekadesaÑ chindanto rukkhaÑ chindatÊti vuccati, evameva
viÒÒÈÓakkhandhassa ekadesabh|taÑ ekampi viÒÒÈÓaÑ ruÄhito
viÒÒÈÓakkhandhoti vuttaÑ.
TajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈt|ti tesaÑ phassÈdÊnaÑ dhammÈnaÑ anucchavikÈ
manoviÒÒÈÓadhÈtu. ImasmiÒhi pade ekameva cittaÑ minanaÔÔhena mano,
vijÈnanaÔÔhena viÒÒÈÓaÑ, sabhÈvaÔÔhena, nissattaÔÔhena vÈ dhut|ti tÊhi
nÈmehi vuttaÑ. Iti imasmiÑ phassapaÒcamake phasso tÈva yasmÈ phasso
eva, na tajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈtu samphassajo. CittaÒca yasmÈ
tajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈtu eva, tasmÈ imasmiÑ padadvaye
“tajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈtusamphassajÈ”ti1 paÒÒatti na ÈropitÈ.
VitakkapadÈdÊsu pana labbhamÈnÈpi idha pacchinnatÈ na uddhaÔÈ.
ImesaÒca pana phassapaÒcamakÈnaÑ dhammÈnaÑ pÈÔiyekkaÑ
pÈÔiyekkaÑ vinibbhogaÑ katvÈ paÒÒattiÑ uddharamÈnena BhagavatÈ
dukkaraÑ kataÑ. NÈnÈ-udakÈnaÒhi nÈnÈtelÈnaÑ vÈ ekabhÈjane pakkhipitvÈ
divasaÑ nimmathitÈnaÑ vaÓÓa gandharasÈnaÑ nÈnatÈya disvÈ vÈ ghÈyitvÈ
vÈ sÈyitvÈ vÈ nÈnÈkaraÓaÑ sakkÈ bhaveyya ÒÈtuÑ, evaÑ santepi taÑ
dukkaranti vuttaÑ. SammÈsambuddhena pana imesaÑ ar|pÊnaÑ
cittacetasikÈnaÑ dhammÈnaÑ ekÈrammaÓe pavattamÈnÈnaÑ pÈÔiyekkaÑ
pÈÔiyekkaÑ vinibbhogaÑ katvÈ paÒÒattiÑ uddharamÈnena atidukkaraÑ
kataÑ. TenÈha ÈyasmÈ NÈgasenatthero–
DukkaraÑ mahÈrÈja BhagavatÈ katanti. KiÑ bhante
NÈgasena BhagavatÈ dukkaraÑ katanti? DukkaraÑ mahÈrÈja
BhagavatÈ kataÑ, yaÑ imesaÑ ar|pÊnaÑ cittacetasikÈnaÑ
dhammÈnaÑ ekÈrammaÓe pavattamÈnÈnaÑ vavatthÈnaÑ akkhÈtaÑ
“ayaÑ phasso, ayaÑ vedanÈ, ayaÑ saÒÒÈ, ayaÑ cetanÈ, idaÑ
cittan”ti. OpammaÑ bhante karohÊti. YathÈ mahÈrÈja kocideva
puriso nÈvÈya samuddaÑ ajjhogÈhetvÈ hatthapuÔena udakaÑ gahetvÈ
jivhÈya sÈyitvÈ jÈneyya nu kho mahÈrÈja so puriso “idaÑ Ga~gÈya
udakaÑ, idaÑ YamunÈya udakaÑ, idaÑ AciravatiyÈ udakaÑ, idaÑ
SarabhuyÈ udakaÑ, idaÑ MahiyÈ udakan”ti. DukkaraÑ bhante
jÈnitunti. Tato
______________________________________________________________
1. ...samphassajÈ (SÊ, SyÈ)
dukkarataraÑ kho mahÈrÈja BhagavatÈ kataÑ, yaÑ imesaÑ

ar|pÊnaÑ cittacetasikÈnaÑ dhammÈnaÑ -pa- idaÑ cittanti1.
7. Vitakkaniddese takkanavesena takko, tassa “kittakaÑ takkesi?

KumbhaÑ takkesi, sakaÔaÑ takkesi, yojanaÑ takkesi, addhayojanaÑ
takkesÊ”ti evaÑ takkanavasena pavatti veditabbÈ. IdaÑ takkassa
sabhÈvapadaÑ. Vitakkanavasena vitakko. BalavataratakkassetaÑ nÈmaÑ.
SuÔÔhukappanavasena sa~kappo, ekaggaÑ cittaÑ ÈrammaÓe appetÊti appanÈ.
DutiyapadaÑ upasaggavasena vaÉÉhitaÑ, balavatarÈ vÈ appanÈ byappanÈ.
ŒrammaÓe cittaÑ abhiniropeti patiÔÔhÈpetÊti cetaso abhiniropanÈ.
YathÈvatayÈ, niyyÈnikatÈya ca kusalabhÈvappatto pasattho sa~kappoti
sammÈsa~kappo.
8. VicÈraniddese ÈrammaÓe caraÓakavasena cÈro. Idamassa

sabhÈvapadaÑ. VicaraÓavasena vicÈro. AnugantvÈ vicaraÓavasena
anuvicÈro, upagantvÈ vicaraÓavasena upavicÈroti. Upasaggavasena vÈ
padÈni vaÉÉhitÈni. ŒrammaÓe cittaÑ saraÑ viya jiyÈya anusandahitvÈ
Ôhapanato cittassa anusandhÈnatÈ2. ŒrammaÓaÑ anupekkhamÈno viya
tiÔÔhatÊti anupekkhanatÈ. VicaraÓavasena vÈ upekkhanatÈ anupekkhanatÈ.
9. PÊtiniddese pÊtÊti sabhÈvapadaÑ, pamuditassa bhÈvo pÈmojjaÑ.

ŒmodanÈkÈro ÈmodanÈ. PamodanÈkÈro pamodanÈ. YathÈ vÈ bhesajjÈnaÑ
vÈ telÈnaÑ vÈ uÓhodakasÊtodakÈnaÑ vÈ ekatokaraÓaÑ “modanÈ”ti vuccati,
evamayampi pÊti dhammÈnaÑ ekatokaraÓena modanÈ, upasaggavasena pana
maÓÉetvÈ “ÈmodanÈ pamodanÈ”ti vuttÈ. HÈsetÊti hÈso. PahÈsetÊti pahÈso,
haÔÔhapahaÔÔhÈkÈrÈnametaÑ adhivacanaÑ. VittÊti vittaÑ, dhanassetaÑ
nÈmaÑ. AyaÑ pana somanassapaccayattÈ vittisarikkhatÈya vitti. YathÈ hi
dhanino dhanaÑ paÔicca somanassaÑ uppajjati, evaÑ pÊtimatopi pÊtiÑ
paÔicca somanassaÑ uppajjati. TasmÈ “vittÊ”ti vuttÈ, tuÔÔhisabhÈvasaÓÔhitÈya
pÊtiyÈ etaÑ nÈmaÑ. PÊtimÈ pana puggalo kÈyacittÈnaÑ uggatattÈ
abbhuggatattÈ “udaggo”ti
______________________________________________________________
1. Khu 11. 94 MilindapaÒhe. 2. AnusandhanatÈ (SyÈ, Ka)
vuccati, udaggassa bhÈvo odagyaÑ. Attano manatÈ attamanatÈ.

Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaÔÔhÈnattÈ attano mano nÈma na hoti,
abhiraddhassa sukhapadaÔÔhÈnattÈ attano mano nÈma hoti. Iti attano manatÈ
attamanatÈ, sakamanatÈ, sakamanassa bhÈvoti attho. SÈ pana yasmÈ na
aÒÒassa kassaci attano manatÈ, cittasseva panaso bhÈvo cetasiko dhammo,
tasmÈ “attamanatÈ cittassÈ”ti vuttÈ.
11. EkaggatÈniddese acalabhÈvena ÈrammaÓe tiÔÔhatÊti Ôhiti. Parato

padadvayaÑ upasaggavasena vaÉÉhitaÑ. Apica samayuttadhamme
ÈrammaÓamhi sampiÓÉetvÈ tiÔÔhatÊti saÓÔhiti. ŒrammaÓaÑ ogÈhetvÈ
anupavisitvÈ tÊÔÔhatÊti avaÔÔhiti. KusalapakkhasmiÒhi cattÈro dhammÈ
ÈrammaÓaÑ ogÈhanti saddhÈ sati samÈdhi paÒÒÈti. Teneva saddhÈ
“okappanÈ”ti vuttÈ, sati “apilÈpanatÈ”ti, samÈdhi “avaÔÔhitÊ”ti, paÒÒÈ
“pariyogÈhanÈ”ti. Akusalapakkhe pana tayo dhammÈ ÈrammaÓaÑ ogÈhanti
taÓhÈ diÔÔhi avijjÈti. Teneva te “oghÈ”ti vuttÈ. CittekaggatÈ panettha na
balavatÊ hoti. YathÈ hi rajuÔÔhÈnaÔÔhÈne udakena siÒcitvÈ sammaÔÔhe
thokameva kÈlaÑ rajo sannisÊdati, sukkhante sukkhante puna pakatibhÈvena
vuÔÔhÈti, evameva akusalapakkhe cittekaggatÈ na balavatÊ hoti. YathÈ pana
tasmiÑ ÔhÈne ghaÔehi udakaÑ ÈsiÒcitvÈ kudÈlena khanitvÈ
ÈkoÔanamaddanaghaÔÔanÈni katvÈ upalitte ÈdÈse viya chÈyÈ paÒÒÈyati,
vassasatÈtikkamepi taÑmuhuttakataÑ viya hoti, evameva kusalapakkhe
cittekaggatÈ balavatÊ hoti.
UddhaccavicikicchÈvasena pavattassa1 visÈhÈrassa paÔipakkhato
avisÈhÈro, uddhaccavicikicchÈvaseneva2 gacchantaÑ cittaÑ vikkhipati
nÈma, ayaÑ pana tathÈvidho vikkhepo na hotÊti avikkhepo.
UddhaccavicikicchÈvaseneva ca cittaÑ visÈhaÔaÑ nÈma hoti, ito cito ca
harÊyati3, ayaÑ pana evaÑ avisÈhaÔassa mÈnasassa bhÈvoti
avisÈhaÔamÈnasatÈ.
Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaraÓasamatho
sabbasa~khÈrasamathoti. Tattha aÔÔhasu samÈpattÊsu cittekaggatÈ
______________________________________________________________
1. Pavattitassa (Ka) 2. UddhaccavicikicchÈvasena (SÊ) 3. PasÈriyati (Ka)
cittasamatho nÈma. TaÒhi Ègamma cittacalanaÑ cittavipphanditaÑ sammati

v|pasammati, tasmÈ so cittasamathoti vuccati. SammukhÈvinayÈdi
sattavidho samatho adhikaraÓasamatho nÈma. TaÒhi Ègamma tÈni tÈni
adhikaraÓÈni sammanti v|pasammanti, tasmÈ so adhikaraÓasamathoti
vuccati. YasmÈ pana sabbe sa~khÈrÈ nibbÈnaÑ Ègamma sammanti
v|pasammanti, tasmÈ taÑ sabbasa~khÈrasamathoti vuccati. ImasmiÑ atthe
cittasamatho adhippeto. SamÈdhilakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti
samÈdhindriyaÑ. Uddhacce na kampatÊti samÈdhibalaÑ. SammÈsamÈdhÊti
yÈthÈvasamÈdhi niyyÈnikasamÈdhi kusalasamÈdhi.
12. Saddhindriyaniddese BuddhÈdiguÓÈnaÑ saddahanavasena saddhÈ,

BuddhÈdÊni vÈ ratanÈni saddahati pattiyÈyatÊti1 saddhÈ. SaddahanÈti
saddahanÈkÈro. BuddhÈdÊnaÑ guÓe ogÈhati bhinditvÈ viya anupavisatÊti
okappanÈ. BuddhÈdÊnaÑ guÓesu etÈya sattÈ ativiya pasÊdanti, sayaÑ vÈ
abhippasÊdatÊti abhippasÈdo. IdÈni yasmÈ saddhindriyÈdÊnaÑ
samÈsapadÈnaÑ vasena aÒÒasmiÑ pariyÈye Èraddhe ÈdipadaÑ gahetvÈva
padabhÈjanaÑ karÊyati, ayaÑ abhidhamme dhammatÈ, tasmÈ puna saddhÈti
vuttaÑ. YathÈ vÈ itthiyÈ indriyaÑ itthindriyaÑ, na tathÈ idaÑ. IdaÑ pana
saddhÈva indriyaÑ saddhindriyanti evaÑ
samÈnÈdhikaraÓabhÈvaÒÈpanatthampi puna “saddhÈ”ti vuttaÑ. EvaÑ
sabbapadaniddesesu Èdipadassa puna vacane payojanaÑ veditabbaÑ.
AdhimokkhalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti saddhindriyaÑ. Asaddhiye na
kampatÊti saddhÈbalaÑ.
13. VÊriyindriyaniddese cetasikoti idaÑ vÊriyassa niyamato

cetasikabhÈvadÊpanatthaÑ vuttaÑ, idaÒhi vÊriyaÑ “yadapi bhikkhave
kÈyikaÑ vÊriyaÑ, tadapi vÊriyasambojjha~go, yadapi cetasikaÑ vÊriyaÑ,
tadapi vÊriyasambojjha~goti itihidaÑ uddesaÑ gacchatÊ”ti2 evamÈdÊsu
suttesu ca~kamÈdÊni karontassa uppannattÈ “kÈyikan”ti vuccamÈnampi
kÈyaviÒÒÈÓaÑ viya kÈyikaÑ nÈma natthi, cetasikameva panetanti dassetuÑ3
“cetasiko”ti vuttaÑ. VÊriyÈrambhoti vÊriyasa~khÈto Èrambho. IminÈ
sesÈrambhe paÔikkhipati. AyaÒhi Èrambhasaddho kamme ÈpattiyaÑ
kiriyÈyaÑ vÊriye hiÑsÈya vikopaneti anekesu atthesu Ègato.
______________________________________________________________
1. PatiyÈyatÊti (SyÈ) 2. SaÑ 3. 97 piÔÔhe. 3. DÊpetuÑ (SÊ, SyÈ)
“YaÑkiÒci dukkhaÑ sambhoti, sabbaÑ ÈrambhapaccayÈ.

ŒrambhÈnaÑ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo”ti1–
Ettha hi kammaÑ “Èrambho”ti ÈgataÑ. “Œrambhati ca vippaÔisÈrÊ ca
hotÊ”ti2 ettha Èpatti. “MahÈyaÒÒÈ mahÈrambhÈ, na te honti mahapphalÈ”ti3
ettha y|pussÈpanÈdikiriyÈ. “Œrambhatha nikkamatha, yuÒjatha
BuddhasÈsane”ti4 ettha viriyaÑ. “SamaÓaÑ GotamaÑ uddissa pÈÓaÑ
ÈrabhantÊ”ti5 ettha hiÑsÈ. “BÊjagÈmabh|tagÈmasamÈrambhÈ paÔivirato
hotÊ”ti6 ettha chedanabhaÒjanÈdikaÑ vikopanaÑ. Idha pana vÊriyameva
adhippetaÑ, tenÈha “vÊriyÈrambhoti vÊriyasa~khÈto Èrambho”ti. VÊriyaÒhi
Èrambhanakavasena “Èrambho”ti vuccati. Idamassa sabhÈvapadaÑ.
Kosajjato nikkhamanavasena nikkamo7. ParaÑ paraÑ ÔhÈnaÑ
akkamanavasena parakkamo. UggantvÈ yamanavasena uyyÈmo.
ByÈyamanavasena vÈyÈmo. UssÈhanavasena8 ussÈho.
AdhimattussÈhanavasena ussoÄÊ9, thirabhÈvaÔÔhena thÈmo. CittacetasikÈnaÑ
dhÈraÓavasena, avicchedato vÈ pavattanavasena kusalasantÈnaÑ dhÈretÊti
dhiti.
Aparo nayo, nikkamo ceso kÈmÈnaÑ panudanÈya. Parakkamo ceso
bandhanacchedÈya, uyyÈmo ceso oghanittharaÓÈya, vÈyÈmo ceso
pÈra~gamanaÔÔhena, ussÈho ceso pubba~gamaÔÔhena, ussoÄÊ ceso
adhimattaÔÔhena, thÈmo ceso palughugghÈÔanatÈya, dhiti ceso
avaÔÔhitikÈritÈyÈti.
“KÈmaÑ taco ca nhÈru ca, aÔÔhi ca avasissat|”ti10 evaÑ pavattikÈle
asithilaparakkamanavasena asathilaparakkamatÈ, thiraparakkamo
daÄhaparakkamoti attho. YasmÈ panetaÑ vÊriyaÑ kusalakammakaraÓaÔÔhÈne
chandaÑ na nikkhipati, dhuraÑ na nikkhipati, na otÈreti na vissajjeti,
anosakkitamÈnasataÑ Èvahati, tasmÈ anikkhittachandatÈ anikkhittadhuratÈti
vuttaÑ. YathÈ pana tajjÈtike udakasambhinnaÔÔhÈne dhuravÈhagoÓaÑ
gaÓhathÈti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 394 piÔÔhe, 2. AÑ 2. 146; Abhi 3. 173piÔÔhesu.
3. AÑ 1. 351; SaÑ 1. 76 piÔÔhesu. 4. SaÑ 1. 158 piÔÔhe. 5. Ma 2. 32 piÔÔhe.
6. DÊ 1. 5; Ma 1. 237 piÔÔhÈdÊsu. 7. Nikkhammo (SÊ)
8. Ussahanavasena (?) 9. UssoÄhi (SÊ)
10. Ma 2. 146; SaÑ 1. 266, 464; AÑ 1. 52; Khu 7. 379; Khu 8. 297 piÔÔhesu.
vadanti, so jaÓÓunÈ bh|miÑ uppÊÄetvÈpi dhuraÑ vahati, bh|miyaÑ patituÑ

na deti, evameva vÊriyaÑ kusalakammakaraÓaÔÔhÈne dhuraÑ ukkhipati
paggaÓhÈti, tasmÈ dhurasampaggÈhoti vuttaÑ. PaggahalakkhaÓe indaÔÔhaÑ
kÈretÊti vÊriyindriyaÑ. Kosajje na kampatÊti vÊriyabalaÑ.
YÈthÈvaniyyÈnikakusalavÈyÈmatÈya sammÈvÈyÈmo.
14. Satindriyaniddese saraÓakavasena1 sati. IdaÑ satiyÈ sabhÈvapadaÑ.

PunappunaÑ saraÓato anussaraÓavasena anussati. AbhimukhaÑ gantvÈ viya
saraÓato paÔisaraÓavasena paÔissati. Upasaggavasena vÈ
vaÉÉhitamattametaÑ. SaraÓÈkÈro saraÓatÈ. YasmÈ pana “saraÓatÈ”ti tiÓÓaÑ
saraÓÈnampi nÈmaÑ, tasmÈ taÑ paÔisedhetuÑ puna satiggahaÓaÑ kataÑ.
Satisa~khÈtÈ saraÓatÈti ayaÒhettha attho. Sutapariyattassa dhÈraÓabhÈvato
dhÈraÓatÈ. Anupavisanasa~khÈtena ogÈhanaÔÔhena apilÈpanabhÈvo
apilÈpanatÈ. YathÈ hi lÈbukaÔÈhÈdÊni udake plavanti na anupavisanti, na
tathÈ ÈrammaÓe sati, ÈrammaÓaÒhesÈ anupavisati, tasmÈ apilÈpanatÈti vuttÈ.
CirakatacirabhÈsitÈnaÑ asammussanabhÈvato asammussanatÈ.
UpaÔÔhÈnalakkhaÓe, jotanalakkhaÓe ca indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ,
satisa~khÈtaÑ indriyaÑ satindriyaÑ. PamÈde na kampatÊti satibalaÑ.
YÈthÈvasati niyyÈnikasati kusalasatÊti sammÈsati.
16. PaÒÒindriyaniddese tassa tassa atthassa pÈkaÔakaraÓasa~khÈtena

paÒÒÈpanaÔÔhena paÒÒÈ. Tena tena vÈ aniccÈdinÈ pakÈrena dhamme
jÈnÈtÊtipi paÒÒÈ. IdamassÈ sabhÈvapadaÑ. PajÈnanÈkÈro pajÈnanÈ.
AniccÈdÊni vicinÈtÊti vicayo. Pavicayoti upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ.
Catusaccadhamme vicinÈtÊti dhammavicayo. AniccÈdÊnaÑ
sallakkhaÓavasena sallakkhaÓÈ. SÈyeva puna upasagganÈnattena
upalakkhaÓÈ paccupalakkaÓÈti vuttÈ. PaÓÉitassa bhÈvo paÓÉiccaÑ.
Kusalassa bhÈvo kosallaÑ. NipuÓassa bhÈvo nepuÒÒaÑ. AniccÈdÊnaÑ
vibhÈvanavasena vebhabyÈ. AniccÈdÊnaÑ cintanakavasena cintÈ. Yassa vÈ
uppajjati, taÑ aniccÈdÊni cintÈpetÊtipi cintÈ. AniccÈdÊni upaparikkhatÊti
upaparikkhÈ. Bh|rÊti
______________________________________________________________
1. SaraÓavasena (SyÈ)
pathaviyÈ nÈmaÑ, ayampi saÓhaÔÔhena, vitthaÔaÔÔhena ca bh|rÊ viyÈti bh|rÊ.

Tena vuttaÑ “bh|rÊ vuccati pathavÊ, tÈya pathavÊsamÈya vitthaÔÈya vipulÈya
paÒÒÈya samannÈgatoti bh|ripaÒÒo”ti1. Apica paÒÒÈya etaÑ adhivacanaÑ
bh|rÊti, bh|te atthe ramatÊtipi bh|rÊ. Asani viya siluccaye kilese medhati
hiÑsatÊti medhÈ, khippaÑ gahaÓadhÈraÓaÔÔhena vÈ medhÈ. Yassa uppajjati,
taÑ attahitapaÔipattiyaÑ, sampayuttadhamme ca yÈthÈvalakkhaÓapaÔivedhe
parinetÊti2 pariÓÈyikÈ. AniccÈdivasena dhamme vipassatÊti vipassanÈ.
SammÈ pakÈrehi aniccÈdÊni jÈnÈtÊti sampajaÒÒaÑ. UppathapaÔipanne
sindhave vÊthi-ÈropanatthaÑ patodo viya uppathe dhÈvanakaÑ k|ÔacittaÑ
vÊthi-ÈropanatthaÑ vijjhatÊti patodo viya patodo. DassanalakkhaÓe
indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ. PaÒÒÈsa~khÈtaÑ indriyaÑ paÒÒindriyaÑ.
AvijjÈya na kampatÊti paÒÒÈbalaÑ. KilesacchedanaÔÔhena paÒÒÈva satthaÑ
paÒÒÈsatthaÑ. AccuggataÔÔhena paÒÒÈva pÈsÈdo paÒÒÈpÈsÈdo.
ŒlokanaÔÔhena paÒÒÈva Èloko paÒÒÈ-Èloko. ObhÈsanaÔÔhena paÒÒÈva
obhÈso paÒÒÈ-obhÈso. PajjotanaÔÔhena paÒÒÈva pajjoto paÒÒÈpajjoto.
PaÒÒavato hi ekapalla~kena nisinnassa dasasahassilokadhÈtu ekÈlokÈ
ekobhÈsÈ ekapajjotÈ hoti, tenetaÑ vuttaÑ. Imesu pana tÊsu padesu
ekapadenapi etasmiÑ atthe siddhe yÈni panetÈni “cattÈrome bhikkhave
ÈlokÈ. Katame cattÈro? CandÈloko s|riyÈloko agyÈloko paÒÒÈloko. Ime kho
bhikkhave cattÈro ÈlokÈ. EtadaggaÑ bhikkhave imesaÑ catunnaÑ ÈlokÈnaÑ
yadidaÑ paÒÒÈloko”. TathÈ “cattÈrome bhikkhave obhÈsÈ -pa-. CattÈrome
bhikkhave pajjotÈ”ti3 sattÈnaÑ ajjhÈsayavasena suttÈni desitÈni,
tadanur|peneva idhÈpi desanÈ katÈ. Attho hi anekehi ÈkÈrehi vibhajjamÈno
suvibhatto hoti, aÒÒathÈ ca aÒÒo bujjhati, aÒÒathÈ ca aÒÒoti.
RatikaraÓaÔÔhena, pana ratidÈyakaÔÔhena, ratijanakaÔÔhena,
cittÊkataÔÔhena, dullabhapÈtubhÈvaÔÔhena, atulaÔÔhena,
anomasattaparibhogaÔÔhena ca paÒÒÈva ratanaÑ paÒÒÈratanaÑ. Na tena
sattÈ muyhanti, sayaÑ vÈ ÈrammaÓe na
______________________________________________________________
1. Khu 7. 73 piÔÔhe. 2. PariÓÈmetÊti (Ka)
3. AÑ 1. 456-7 piÔÔhesu. 4. RatikÈraÓaÔÔhena (SyÈ)
muyhatÊti amoho. DhammavicayapadaÑ vuttatthameva. KasmÈ panetaÑ

puna vuttanti? Amohassa mohapaÔipakkhabhÈvadÊpanatthaÑ. TenetaÑ dÊpeti
“yvÈyaÑ amoho, so na kevalaÑ mohato aÒÒo dhammo, mohassa pana
paÔipakkho dhammavicayasa~khÈto amoho nÈma idha adhippeto”ti.
SammÈdiÔÔhÊti yÈthÈvaniyyÈnikakusaladiÔÔhi.
19. JÊvitindriyaniddese yo tesaÑ ar|pÊnaÑ dhammÈnaÑ Èy|ti tesaÑ

sampayuttakÈnaÑ ar|padhammÈnaÑ yo ÈyÈpanaÔÔhena Èyu. TasmiÒhi sati
ar|padhammÈ ayanti gacchanti pavattanti, tasmÈ Èy|ti vuccati, idamassa
sabhÈvapadaÑ. YasmÈ panete dhammÈ ÈyusmiÑ yeva sati tiÔÔhanti yapenti
yÈpenti iriyanti vattanti pÈlayanti, tasmÈ ÔhitÊti-ÈdÊni vuttÈni. Vacanattho
panettha etÈya tiÔÔhantÊti Ôhiti. YapentÊti yapanÈ. TathÈ yÈpanÈ. EvaÑ
bujjhantÈnaÑ pana vasena purimapade rassattaÑ kataÑ. EtÈya iriyantÊti
iriyanÈ. VattantÊti vattanÈ. PÈlayantÊti pÈlanÈ. JÊvanti etenÈti jÊvitaÑ.
AnupÈlanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti jÊvitindriyaÑ.
30. Hiribalaniddese yaÑ tasmiÑ samayeti yena dhammena tasmiÑ

samaye, li~gavipallÈsaÑ vÈ katvÈ “yo dhammo tasmiÑ samaye”tipi attho
veditabbo. HiriyitabbenÈti upayogatthe karaÓavacanaÑ, hiriyitabbayuttakaÑ
kÈyaduccaritÈdidhammaÑ hiriyati jigucchatÊti attho. PÈpakÈnanti
lÈmakÈnaÑ. AkusalÈnaÑ dhammÈnanti akosallasambh|tÈnaÑ dhammÈnaÑ.
SamÈpattiyÈti idampi upayogatthe karaÓavacanaÑ, tesaÑ dhammÈnaÑ
samÈpattiÑ paÔilÈbhaÑ sama~gÊbhÈvaÑ hiriyati jigucchatÊti attho.
31. Ottappabalaniddese ottappitabbenÈti hetvatthe karaÓavacanaÑ,

ottappitabbayuttakena ottappassa hetubh|tena kÈyaduccaritÈdinÈ,
vuttappakÈrÈya ca samÈpattiyÈ ottappassa hetubh|tÈya ottappati bhÈyatÊti
attho.
32. Alobhaniddese alubbhanakavasena alobho,na lubbhatÊtipi alobho,

idamassa sabhÈvapadaÑ. AlubbhanÈti alubbhanÈkÈro. Lobhasama~gÊ
puggalo lubbhito nÈma, na lubbhito
alubbhito, alubbhitassa bhÈvo alubbhitattaÑ. SÈrÈgapaÔipakkhato1 na

sÈrÈgoti asÈrÈgo. AsÈrajjanÈti asÈrajjanÈkÈro. AsÈrajjitassa bhÈvo
asÈrajjitattaÑ. Na abhijjhÈyatÊti anabhijjhÈ. Alobho kusalam|lanti
alobhasa~khÈtaÑ kusalam|laÑ. Alobho hi kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ m|laÑ
paccayaÔÔhenÈti kusalam|laÑ, kusalaÒca taÑ paccayaÔÔhena m|laÒcÈtipi
kusalam|laÑ.
33. Adosaniddese adussanakavasena adoso, na dussatÊtipi adoso,

idamassa sabhÈvapadaÑ. AdussanÈti adussanÈkÈro. Adussitassa bhÈvo
adussitattaÑ. ByÈpÈdapaÔipakkhato na byÈpÈdoti abyÈpÈdo.
KodhadukkhapaÔipakkhato na byÈpajjoti abyÈpajjo2. Adosasa~khÈtaÑ
kusalam|laÑ adoso kusalam|laÑ, taÑ vuttatthameva.
40-41. KÈyapassaddhiniddesÈdÊsu yasmÈ kÈyoti tayo khandhÈ

adhippetÈ, tasmÈ vedanÈkkhandhassÈti-Èdi vuttaÑ. Passambhanti etÈya te
dhammÈ vigatadarathÈ bhavanti samassÈsappattÈti passaddhi. DutiyapadaÑ
upasaggavasena vaÉÉhitaÑ. PassambhanÈti passambhanÈkÈro. DutiyapadaÑ
upasaggavasena vaÉÉhitaÑ. Passaddhisama~gitÈya paÔippassambhitassa
khandhattayassa bhÈvo paÔippassambhitattaÑ. Sabbapadehipi tiÓÓaÑ
khandhÈnaÑ kilesadarathapaÔippassaddhi eva kathitÈ, dutiyanayena
viÒÒÈÓakkhandhassa darathapaÔippassaddhi kathitÈ.
42-43. LahutÈti lahutÈkÈro. LahupariÓÈmatÈti lahupariÓÈmo etesaÑ

dhammÈnanti lahupariÓÈmÈ, tesaÑ bhÈvo lahupariÓÈmatÈ, sÊghaÑ sÊghaÑ
parivattanasamatthatÈti vuttaÑ hoti. AdandhanatÈti
garubhÈvapaÔikkhepavacanametaÑ, abhÈriyatÈti attho. AvitthanatÈti
mÈnÈdikilesabhÈrassa abhÈvena athaddhatÈ. EvaÑ paÔhamena tiÓÓaÑ
khandhÈnaÑ lahutÈkÈro kathito, dutiyena viÒÒÈÓakkhandhassa lahutÈkÈro
kathito.
44-45. MudutÈti mudubhÈvo. MaddavatÈti maddavaÑ vuccati

siniddhaÑ maÔÔhaÑ, maddavassa bhÈvo maddavatÈ. AkakkhaÄatÈti
akakkhaÄabhÈvo. AkathinatÈti akathinabhÈvo. IdhÈpi purimanayena tiÓÓaÑ
khandhÈnaÑ, pacchimanayena viÒÒÈÓakkhandhassa mudutÈkÈrova kathito.
______________________________________________________________
1. SÈrÈgapaÔikkhepato (SÊ, Ka) 2. AbyÈpajjho (SÊ, SyÈ)
46-47. KammaÒÒatÈti kammani sÈdhutÈ, kusalakiriyÈya

viniyogakkhamatÈti attho. SesapadadvayaÑ byaÒjanavasena vaÉÉhitaÑ.
PadadvayenÈpi hi purimanayena tiÓÓaÑ khandhÈnaÑ, pacchimanayena
viÒÒÈÓakkhandhassa kammaniyÈkÈrova kathito.
48-49. PaguÓatÈti paguÓabhÈvo, anÈturatÈ niggilÈnatÈti attho.

SesapadadvayaÑ byaÒjanavasena vaÉÉhitaÑ. IdhÈpi purimanayena tiÓÓaÑ
khandhÈnaÑ, pacchimanayena viÒÒÈÓakkhandhassa niggilÈnÈkÈrova kathito.
50-51. UjukatÈti ujukabhÈvo, ujukenÈkÈrena pavattanatÈti attho.

Ujukassa khandhattayassa, viÒÒÈÓakkhandhassa ca bhÈvo ujukatÈ.
AjimhatÈti gomuttava~kabhÈvapaÔikkhepo. Ava~katÈti
candalekhÈva~kabhÈvapaÔikkhepo. AkuÔilatÈti
na~galakoÔiva~kabhÈvapaÔikkhepo.
Yo hi pÈpaÑ katvÈva “na karomÊ”ti bhÈsati, so gantvÈ
paccosakkanatÈya gomuttava~ko nÈma hoti. Yo pÈpaÑ karontova
“bhÈyÈmahaÑ pÈpassÈ”ti bhÈsati, so yebhuyyena kuÔilatÈya
candalekhÈva~ko nÈma hoti. Yo pÈpaÑ karontova “ko pÈpassa na
bhÈyeyyÈ”ti bhÈsati, so nÈtikuÔilatÈya na~gakoÔiva~ko nÈma hoti. Yassa vÈ
tÊÓipi kammadvÈrÈni asuddhÈni, so gomuttava~ko nÈma hoti. Yassa yÈni
kÈnici dve, so candalekhÈva~ko nÈma. Yassa yaÑkiÒci ekaÑ, so
na~galakoÔiva~konÈma.
DÊghabhÈÓakÈ panÈhu “ekacco bhikkhu sabbavaye ekavÊsatiyÈ
anesanÈsu, chasu ca agocaresu carati, ayaÑ gomuttava~ko nÈma. Eko
paÔhamavaye catupÈrisuddhisÊlaÑ parip|reti, lajjÊ kukkuccako sikkhÈkÈmo
hoti, majjhimavayapacchimavayesu purimasadiso, ayaÑ candalekhÈva~ko
nÈma. Eko paÔhamavaye, majjhimavayepi catupÈrisuddhisÊlaÑ p|reti, lajjÊ
kukkuccako sikkhÈkÈmo hoti, pacchimavaye purimasadiso, ayaÑ
na~galakoÔiva~ko nÈma.
Tassa kilesavasena evaÑ va~kassa puggalassa bhÈvo jimhatÈ va~katÈ
kuÔilatÈti vuccati. TÈsaÑ paÔikkhepavasena ajimhatÈdikÈ vuttÈ.
khandhÈdhiÔÔhÈnÈva desanÈ katÈ, khandhÈnaÒhi etÈ ajimhatÈdikÈ, no

puggalassÈti. EvaÑ sabbehipi imehi padehi purimanayena tiÓÓaÑ
khandhÈnaÑ, pacchimanayena viÒÒÈÓakkhandhassÈti ar|pÊnaÑ dhammÈnaÑ
nikkilesatÈya ujutÈkÈrova kathitoti veditabbo.
IdÈni yvÈyaÑ “ye vÈ panÈ”ti appanÈvÈro vutto, tena dhammuddesavÈre

dassitÈnaÑ yevÈpanakÈnaÑyeva sa~khepato niddeso kathito hotÊti.
NiddesavÈrakathÈ niÔÔhÈtÈ.
EttÈvatÈ pucchÈ samayaniddeso dhammuddeso appanÈti uddesavÈre

cat|hi paricchedehi, pucchÈ samayaniddeso dhammuddeso appanÈti
NiddesavÈre cat|hi paricchedehÊti aÔÔhaparicchedapaÔimaÓÉito
dhammavavatthÈnavÈro niÔÔhitova hoti.
KoÔÔhÈsavÈra
58-120. IdÈni tasmiÑ kho pana samaye cattÈro khandhÈ hontÊti

sa~gahavÈro Èraddho, so uddesaniddesapaÔiniddesÈnaÑ vasena tividho hoti.
Tattha “tasmiÑ kho pana samaye cattÈro khandhÈ”ti evamÈdiko uddeso,
“katame tasmiÑ samaye cattÈro khandhÈ”ti-Èdiko niddeso, “katamo tasmiÑ
samaye vedanÈkkhandho”ti-Èdiko paÔiniddesoti veditabbo.
Tattha uddesavÈre “cattÈro khandhÈ”ti-Èdayo tevÊsati koÔÔhÈsÈ honti.

TesaÑ evamattho veditabbo–yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ paÔhamaÑ
mahÈkusalacittaÑ uppajjati, ye tasmiÑ samaye citta~gavasena uppannÈ
ÔhapetvÈ yevÈpanake PÈÄi-ÈruÄhÈ atirekapaÓÓÈsadhammÈ, te sabbepi
sa~gayhamÈnÈ rÈsaÔÔhena cattÈrova khandhÈ honti, heÔÔhÈ vuttena
ÈyatanaÔÔhena dve ÈyatanÈni honti, sabhÈvaÔÔhena suÒÒataÔÔhena
nissattaÔÔhena dveva dhÈtuyo honti, paccayasa~khÈtena ÈhÈraÔÔhena
tayovettha dhammÈ ÈhÈrÈ honti, avasesÈ no ÈhÈrÈ.
KiÑ panete aÒÒamaÒÒaÑ vÈ1 taÑsamuÔÔhÈnar|passa vÈ paccayÈ na

hontÊti? No na honti, ime pana tathÈ ca honti aÒÒathÈ cÈti samÈnepi
paccayatte atirekapaccayÈ honti, tasmÈ “ÈhÈrÈ”ti vuttÈ. KathaÑ? Etesu hi
phassÈhÈro yesaÑ dhammÈnaÑ avasesÈ cittacetasikÈ paccayÈ honti, tesaÒca
paccayo hoti, tisso ca vedanÈ Èharati. ManosaÒcetanÈhÈro tesaÒca paccayo
hoti, tayo ca bhave Èharati. ViÒÒÈÓÈhÈro tesaÒca paccayo hoti,
paÔisandhinÈmar|ppaÒca ÈharatÊti. Nanu ca so vipÈkova, idaÑ pana
kusalaviÒÒÈÓanti? KiÒcÈpi kusalaviÒÒÈÓaÑ, taÑsarikkhatÈya pana
“viÒÒÈÓÈhÈro”tveva vuttaÑ. UpatthambhakaÔÔhena vÈ ime “tayo ÈhÈrÈ”ti
vuttÈ. Ime hi sampayuttadhammÈnaÑ kabaÄÊkÈrÈhÈro viya r|pakÈyassa
upatthambhakapaccayÈ honti. Teneva vuttaÑ “ar|pino ÈhÈrÈ
sampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ, taÑ samuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ
ÈhÈrapaccayena paccayo”ti2.
Aparo nayo–ajjhattikasantatiyÈ visesapaccayattÈ kabaÄÊkÈrÈhÈro ca ime

ca tayo dhammÈ “ÈhÈrÈ”ti vuttÈ. Visesapaccayo hi
kabaÄÊkÈrÈhÈrabhakkhÈnaÑ sattÈnaÑ r|pakÈyassa kabaÄÊkÈro ÈhÈro.
NÈmakÈye vedanÈya phasso, viÒÒÈÓassa manosaÒcetanÈ, nÈmar|passa
viÒÒÈÓaÑ. YathÈha–
“SeyyathÈpi bhikkhave ayaÑ kÈyo ÈhÈraÔÔhitiko ÈhÈraÑ

paÔicca tiÔÔhati, anÈhÈro no tiÔÔhati”3. TathÈ “phassapaccayÈ vedanÈ,
sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓaÑ, viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|pan”ti4.
AdhipatiyaÔÔhena pana aÔÔheva dhammÈ indriyÈni honti, na avasesÈ.

Tena vuttaÑ “aÔÔhindriyÈni hontÊ”ti. UpanijjhÈyanaÔÔhena paÒceva dhammÈ
jhÈna~gÈni honti. Tena vuttaÑ “paÒca~gikaÑ jhÈnaÑ hotÊ”ti.
NiyyÈnaÔÔhena ca hetvaÔÔhena ca paÒcava dhammÈ magga~gÈni honti.

Tena vuttaÑ “paÒca~giko maggo hotÊ”ti. KiÒcÈpi hi aÔÔha~giko ariyamaggo,
______________________________________________________________
1. AÒÒamaÒÒassa vÈ (SÊ) 2. Abhi 8. 7 piÔÔhe PaÔÔhÈne.
lokiyacitte pana ekakkhaÓe tisso viratiyo na labbhanti, tasmÈ “paÒca~giko”ti

vutto. Nanu ca “yathÈgatamaggoti kho bhikkhu ariyassetaÑ aÔÔha~gikassa
maggassa adhivacanan”ti1 imasmiÑ sutte yatheva lokuttaramaggo
aÔÔha~giko, pubbabhÈgavipassanÈmaggopi tatheva “aÔÔha~giko”ti
yathÈgatavacanena imassatthassa dÊpitattÈ lokiyamaggenÈpi aÔÔha~gikena
bhavitabbanti? Na bhavitabbaÑ. AyaÒhi suttantikadesanÈ nÈma
pariyÈyadesanÈ. TenÈha “pubbeva kho panassa kÈyakammaÑ vacÊkammaÑ
ÈjÊvo suparisuddho hotÊ”ti2. AyaÑ pana nippariyÈyadesanÈ.
LokiyacittasmiÒhi tisso viratiyo ekakkhaÓe na labbhanti, tasmÈ
paÒca~gikova vuttoti.
AkampiyaÔÔhena pana satteva dhammÈ balÈni honti, m|laÔÔhena tayova
dhammÈ het|, phusanaÔÔhena ekova dhammo phasso, vedayitaÔÔhena ekova
dhammÈ vedanÈ, saÒjÈnanaÔÔhena ekova dhammo saÒÒÈ, cetayanaÔÔhena3
ekova dhammo cetanÈ, cittavicittaÔÔhena ekova dhammo cittaÑ, rÈsaÔÔhena
ceva vedayitaÔÔhena ca ekova dhammo vedanÈkkhandho, rÈsaÔÔhena ca
saÒjÈnanaÔÔhena ca ekova dhammo saÒÒÈkkhandho, rÈsaÔÔhena ca
abhisa~kharaÓaÔÔhena ca ekova dhammo sa~khÈrakkhandho, rÈsaÔÔhena ca
cittavicittaÔÔhena ca ekova dhammo viÒÒÈÓakkhandho, vijÈnanaÔÔhena ceva
heÔÔhÈ vutta-ÈyatanaÔÔhena ca ekameva manÈyatanaÑ, vijÈnanaÔÔhena ca
adhipatiyaÔÔhena ca ekameva manindriyaÑ, vijÈnanaÔÔhena ca
sabhÈvasuÒÒatanissattaÔÔhena ca ekova dhammo manoviÒÒÈÓadhÈtu nÈma
hoti, na avasesÈ. ®hapetvÈ pana cittaÑ yathÈvuttena atthena avasesÈ sabbepi
dhammÈ ekaÑ dhammÈyatanameva ekÈ ca dhammadhÈtuyeva hotÊti.
“Ye vÈ pana tasmiÑ samaye”ti iminÈ pana appanÈvÈrena idhÈpi heÔÔhÈ
vuttÈ yevÈpanakÈva sa~gahitÈ. YathÈ ca idha, evaÑ sabbattha. Ito paraÒhi
ettakampi na vicÈrayissÈma, niddesapaÔiniddesavÈresu heÔÔhÈ vuttanayeneva
attho veditabboti.
Sa~gahavÈro niÔÔhito.
KoÔÔhÈsavÈrotipi etasseva nÈmaÑ.

______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 399 piÔÔhe. 2. Ma 3. 337 piÔÔhe. 3. SaÒcetanaÔÔhena (SÊ, SyÈ)
SuÒÒatavÈra
121-145. IdÈni tasmiÑ kho pana samaye dhammÈ hontÊti suÒÒatavÈro
Èraddho, so uddesaniddesavasena dvidhÈ vavatthito. Tattha uddesavÈre
“dhammÈ hontÊ”ti iminÈ saddhiÑ catuvÊsati koÔÔhÈsÈ honti, sabbakoÔÔhÈsesu
ca “cattÈro dve tayo”ti gaÓanaparicchedo na vuttho. KasmÈ? Sa~gahavÈre
paricchinnattÈ. Tattha paricchinnadhammÈyeva hi idhÈpi vuttÈ, na hettha
satto vÈ bhÈvo vÈ attÈ vÈ upalabbhati, dhammÈva ete dhammamattÈ asÈrÈ
apariÓÈyakÈti imissÈ suÒÒatÈya dÊpanatthaÑ vuttÈ, tasmÈ evamettha attho
veditabbo–yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ paÔhamaÑ mahÈkusalacittaÑ
uppajjati, tasmiÑ samaye citta~gavasena uppannÈ atirekapaÓÓÈsadhammÈ
sabhÈvaÔÔhena dhammÈ eva honti, na aÒÒo koci satto vÈ bhÈvo vÈ poso vÈ
puggalo vÈ hotÊti. TathÈ rÈsaÔÔhena khandhÈva hontÊti. EvaÑ
purimanayeneva sabbapadesu atthayojanÈ veditabbÈ. YasmÈ pana jhÈnato
aÒÒaÑ jhÈna~gaÑ maggato vÈ aÒÒaÑ magga~gaÑ natthi, tasmÈ idha
“jhÈnaÑ hoti, maggo hoti”icceva vuttaÑ. UpanijjhÈyanaÔÔhena hi
jhÈnameva, hetvaÔÔhena maggova hoti, na aÒÒo koci satto vÈ bhÈvo vÈti.
EvaÑ sabbapadesu atthayojanÈ kÈtabbÈ. NiddesavÈro uttÈnatthoyevÈti.
SuÒÒatavÈro niÔÔhito.
NiÔÔhitÈ ca tÊhi mahÈvÈrehi maÓÉetvÈ niddiÔÔhassa
PaÔhamacittassa atthavaÓÓanÈ.
_____
Dutiyacitta
146. IdÈni dutiyacittÈdÊni dassetuÑ “katame dhammÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ.
Tesu sabbesupi paÔhamacitte vuttanayeneva tayo tayo mahÈvÈrÈ veditabbÈ.
Na kevalaÒca mahÈvÈrÈ eva, paÔhamacitte vuttasadisÈnaÑ sabbapadÈnaÑ
atthopi vuttanayeneva veditabbo. Ito parampi apubbapadavaÓÓanaÑyeva
karissÈma. ImasmiÑ tÈva dutiyacittaniddese “sasa~khÈrenÈ”ti idameva
apubbaÑ, tassattho saha sa~khÈrenÈti sasa~khÈro, tena
sasa~khÈrena sappayogena sa-upÈyena paccayagaÓenÈti attho. Yena hi

ÈrammaÓÈdinÈ paccayagaÓena paÔhamaÑ mahÈcittaÑ uppajjati, teneva
sappayogena sa-upÈyena idaÑ uppajjati.
TassevaÑ uppatti veditabbÈ–idhekacco bhikkhu vihÈrapaccante
vasamÈno cetiya~gaÓasammajjanavelÈya vÈ therupaÔÔhÈnavelÈya vÈ
sampattÈya, dhammasavanadivase vÈ sampatte “mayhaÑ gantvÈ
paccÈgacchato atid|raÑ bhavissati, na gamissÈmÊ”ti cintetvÈ puna cinteti
“bhikkhussa nÈma cetiya~gaÓaÑ vÈ therupaÔÔhÈnaÑ vÈ dhammasavanaÑ vÈ
agantuÑ asÈruppaÑ, gamissÈmÊ”ti gacchati. TassevaÑ attano payogena vÈ
parena vÈ vattÈdÊnaÑ akaraÓe ca ÈdÊnavaÑ, karaÓe ca ÈnisaÑsaÑ dassetvÈ
ovadiyamÈnassa, niggahavaseneva vÈ “ehi idaÑ karohÊ”ti kÈriyamÈnassa
uppannaÑ kusalacittaÑ sasa~khÈrena paccayagaÓena uppannaÑ nÈma hotÊti.
DutiyacittaÑ niÔÔhitaÑ.
_____
Tatiyacitta
147-148. Tatiye ÒÈÓena vippayuttanti ÒÈÓavippayuttaÑ. Idampi hi
ÈrammaÓe haÔÔhapahaÔÔhaÑ hoti, paricchindakaÒÈÓaÑ panettha na hoti.
TasmÈ idaÑ daharakumÈrakÈnaÑ bhikkhuÑ disvÈ “ayaÑ thero mayhan”ti
vandanakÈle, teneva nayena cetiyavandanadhammasavanakÈlÈdÊsu ca
uppajjatÊti veditabbaÑ. PÈÄiyaÑ panettha sattasu ÔhÈnesu paÒÒÈ parihÈyati,
sesaÑ pÈkatikamevÈti.
TatiyacittaÑ.
_____
Catutthacitta
149. Catutthacittepi eseva nayo. IdaÑ pana “sasa~khÈrenÈ”ti vacanato
yadÈ mÈtÈpitaro daharakumÈrake sÊse gahetvÈ cetiyÈdÊni vandÈpenti. Te ca
anatthikÈ samÈnÈpi haÔÔhapahaÔÔhÈva vandanti, evar|pe kÈle labbhatÊti
veditabbaÑ.
CatutthacittaÑ.
PaÒcamacitta
150. PaÒcame upekkhÈsahagatanti upekkhÈvedanÈya sampayuttaÑ,
idaÒhi ÈrammaÓe majjhattaÑ hoti, paricchindakaÒÈÓaÑ panettha hotiyeva.
PÈÄiyaÑ panettha jhÈnacatukke “upekkhÈ hotÊ”ti, indriyaÔÔhake
“upekkhindriyaÑ hotÊ”ti vatvÈ sabbesampi vedanÈdipadÈnaÑ niddese
sÈtÈsÈtasukhadukkhapaÔikkhepavasena desanaÑ katvÈ
adukkhamasukhavedanÈ kathitÈ, tassÈ majjhattalakkhaÓe
indattakaraÓavasena1 upekkhindriyabhÈvo veditabbo. PadapaÔipÈÔiyÈ ca
ekasmiÑ ÔhÈne pÊti parihÊnÈ, tasmÈ citta~gavasena PÈÄi-ÈruÄhÈ
paÒcapaÓÓÈseva dhammÈ honti. TesaÑ vasena sabbakoÔÔhÈsesu, sabbavÈresu
ca vinicchayo veditabbo.
PaÒcamacittaÑ.
_____
ChaÔÔhacittÈdi
156-9. ChaÔÔhasattama-aÔÔhamÈni dutiyatatiyacatutthesu vuttanayeneva
veditabbÈni. KevalaÒhi imesu vedanÈparivattanaÒceva pÊtiparihÈnaÒca hoti,
sesaÑ saddhiÑ uppattinayena tÈdisameva. KaruÓÈmuditÈ parikammakÈlepi
hi imesaÑ uppatti MahÈ-aÔÔhakathÈyaÑ anuÒÒÈtÈ eva. ImÈni aÔÔha
kÈmÈvacarakusalacittÈni nÈma.
PuÒÒakiriyavatthÈdikathÈ
TÈni sabbÈnipi dasahi puÒÒakiriyavatth|hi dÊpetabbÈni. KathaÑ?
DÈnamayaÑ puÒÒakiriyavatthu, sÊlamayaÑ, bhÈvanÈmayaÑ,
apacitisahagataÑ, veyyÈvaccasahagataÑ, pattÈnuppadÈnaÑ,
abbhanumodanaÑ, desanÈmayaÑ, savanamayaÑ, diÔÔhijukammaÑ
puÒÒakiriyavatth|ti imÈni dasa puÒÒakiriyavatth|ni nÈma. Tattha dÈnameva
dÈnamayaÑ, puÒÒakiriyÈ ca sÈ tesaÑ tesaÑ ÈnisaÑsÈnaÑ vatthu cÈti
puÒÒakiriyavatthu. Sesesupi eseva nayo.
Tattha cÊvarÈdÊsu cat|su paccayesu, r|pÈdÊsu vÈ chasu ÈrammaÓesu,
annÈdÊsu vÈ dasasu dÈnavatth|su taÑ taÑ dentassa tesaÑ tesaÑ uppÈdanato
______________________________________________________________
1. IndaÔÔhakÈraÓavasena (SÊ)
paÔÔhÈya pubbabhÈge, pariccÈgakÈle, pacchÈ somanassacittena

anussaraÓakÈle1 cÈti tÊsu kÈlesu pavattÈ cetanÈ dÈnamayaÑ
puÒÒakiriyavatthu nÈma.
PaÒcasÊlaÑ aÔÔhasÊlaÑ dasasÊlaÑ samÈdiyantassa, “pabbajissÈmÊ”ti
vihÈraÑ gacchantassa, pabbajantassa, manorathaÑ matthakaÑ pÈpetvÈ
“pabbajito vatamhi sÈdhu sÈdh|”ti Èvajjentassa2, pÈtimokkhaÑ
saÑvarantassa, cÊvarÈdayo paccaye paccavekkhantassa, ÈpÈthagatesu
r|pÈdÊsu cakkhudvÈrÈdÊni saÑvarantassa, ÈjÊvaÑ sodhentassa ca pavattÈ
cetanÈ sÊlamayaÑ puÒÒakiriyavatthu nÈma.
PaÔisambhidÈyaÑ3 vuttena vipassanÈmaggena cakkhuÑ aniccato
dukkhato anattato bhÈventassa -pa- manaÑ. R|pe -padhamme.
CakkhuviÒÒÈÓaÑ -pa- manoviÒÒÈÓaÑ. CakkhusamphassaÑ -pa-
manosamphassaÑ. CakkhusamphassajaÑ vedanaÑ -pa- manosamphassajaÑ
vedanaÑ -pa- r|pasaÒÒaÑ -pa- jarÈmaraÓaÑ aniccato dukkhato anattato
bhÈventassa pavattÈ cetanÈ, aÔÔhatiÑsÈya vÈ ÈrammaÓesu appanaÑ appattÈ
sabbÈpi cetanÈ bhÈvanÈmayaÑ puÒÒakiriyavatthu nÈma.
MahallakaÑ pana disvÈ paccuggamana patta cÊvarapaÔiggahaÓa
abhivÈdana maggasampadÈnÈdivasena apacitisahagataÑ veditabbaÑ.
VuÉÉhatarÈnaÑ vattappaÔipatti4 karaÓavasena, gÈmaÑ piÓÉÈya
paviÔÔhaÑ bhikkhuÑ disvÈ pattaÑ gahetvÈ gÈme bhikkhaÑ samÈdapetvÈ
upasaÑharaÓavasena, “gaccha, bhikkh|naÑ pattaÑ ÈharÈ”ti sutvÈ vegena
gantvÈ pattÈharaÓÈdivasena ca kÈyaveyyÈvaÔikakÈle veyyÈvaccasahagataÑ
veditabbaÑ.
DÈnaÑ datvÈ, gandhÈdÊhi p|jaÑ katvÈ “asukassa nÈma patti hot|”ti vÈ
“sabbasattÈnaÑ hot|”ti vÈ pattiÑ dadato pattÈnuppadÈnaÑ veditabbaÑ. KiÑ
panevaÑ pattiÑ dadato puÒÒakkhayo hotÊti? Na hoti. YathÈ pana ekaÑ
dÊpaÑ jÈletvÈ tato dÊpasahassaÑ jÈlentassa paÔhamadÊpo khÊÓoti na vattabbo,
purimÈlokena pana saddhiÑ pacchimÈloko ekato hutvÈ atimahÈ hoti,
evameva pattiÑ dadato parihÈni nÈma natthi, vuÉÉhiyeva pana hotÊti *
veditabbo.
______________________________________________________________
1. AnussaraÓe (SyÈ, Ka) 2. Œvajjantassa (Ka)
3. Khu 9. 411 piÔÔhe. 4. VattapaÔivatta (SÊ, SyÈ)
* Khu 11. 284 piÔÔhe MilindapaÒhepi passitabbaÑ.
Parehi dinnÈya pattiyÈ vÈ aÒÒÈya vÈ puÒÒakiriyÈya “sÈdhu sÈdh|”ti

anumodanavasena abbhanumodanaÑ veditabbaÑ.
Eko “evaÑ maÑ ‘dhammakathiko’ti jÈnissantÊ”ti icchÈya ÔhatvÈ
lÈbhagaruko hutvÈ deseti, taÑ na mahapphalaÑ. Eko attano paguÓaÑ
dhammaÑ apaccÈsÊsamÈno vimuttÈyatanasÊsena paresaÑ deseti, idaÑ
desanÈmayaÑ puÒÒakiriyavatthu nÈma.
Eko suÓanto “iti maÑ ‘saddho’ti jÈnissantÊ”ti suÓÈti, taÑ na
mahapphalaÑ. Eko “evaÑ me mahapphalaÑ bhavissatÊ”ti hitapharaÓena
muducittena dhammaÑ suÓÈti, idaÑ savanamayaÑ puÒÒakiriyavatthu nÈma.
DiÔÔhiÑ ujuÑ karontassa diÔÔhijukamma puÒÒakiriyavatthu nÈma.
DÊghabhÈÓakÈ panÈhu “diÔÔhijukammaÑ1 sabbesaÑ niyamalakkhaÓaÑ.
YaÑkiÒci puÒÒaÑ karontassa hi diÔÔhiyÈ ujukabhÈveneva mahapphalaÑ
hotÊ”ti.
Etesu pana puÒÒakiriyavatth|su dÈnamayaÑ tÈva “dÈnaÑ dassÈmÊ”ti
cintentassa uppajjati, dÈnaÑ dadato uppajjati, “dinnaÑ me”ti
paccavekkhantassa uppajjati. EvaÑ pubbacetanaÑ muÒcanacetanaÑ2
aparacetananti tissopi cetanÈ ekato katvÈ dÈnamayaÑ puÒÒakiriyavatthu
nÈma hoti. SÊlamayampi “sÊlaÑ p|ressÈmÊ”ti cintentassa uppajjati,
sÊlap|raÓakÈle uppajjati, “p|ritaÑ me”ti paccavekkhantassa uppajjati. TÈ
sabbÈpi ekato katvÈ sÊlamayaÑ puÒÒakiriyavatthu nÈma hoti -pa-.
DiÔÔhijukammampi “diÔÔhiÑ ujukaÑ karissÈmÊ”ti cintentassa uppajjati,
diÔÔhiÑ ujuÑ karontassa uppajjati, “diÔÔhi me ujukÈ katÈ”ti
paccavekkhantassa uppajjati. TÈ sabbÈpi ekato katvÈ diÔÔhijukammaÑ
puÒÒakiriyavatthu nÈma hoti.
Sutte pana tÊÓiyeva puÒÒakiriyavatth|ni ÈgatÈni. Tesu itaresampi
sa~gaho veditabbo. ApacitiveyyÈvaccÈni hi sÊlamaye sa~gahaÑ gacchanti.
PattÈnuppadÈna-abbhanumodanÈni dÈnamaye, desanÈsavanadiÔÔhijukammÈni
bhÈvanÈmaye. Ye pana “diÔÔhijukammaÑ sabbesaÑ niyamalakkhaÓan”ti
vadanti, tesaÑ taÑ tÊsupi sa~gahaÑ gacchati. EvametÈni sa~khepato tÊÓi
hutvÈ vitthÈrato dasa honti.
______________________________________________________________
1. DiÔÔhujukammaÑ (SyÈ), diÔÔhijukataÑ (Ka) 2. MuÒcacetanaÑ (Ka)
Tesu “dÈnaÑ dassÈmÊ”ti cintento aÔÔhannaÑ kÈmÈvacarakusalacittÈnaÑ

aÒÒatareneva cinteti, dadamÈnopi tesaÑyeva aÒÒatarena deti, “dÈnaÑ me
dinnan”ti paccavekkhantopi tesaÑyeva aÒÒatarena paccavekkhati. “SÊlaÑ
p|ressÈmÊ”ti cintentopi tesaÑyeva aÒÒatarena cinteti, sÊlaÑ p|rentopi
tesaÑyeva aÒÒatarena p|reti, “sÊlaÑ me p|ritan”ti paccavekkhantopi
tesaÑyeva aÒÒatarena paccavekkhati. “BhÈvanaÑ bhÈvessÈmÊ”ti cintentopi
tesaÑyeva aÒÒatarena cinteti, bhÈventopi tesaÑyeva aÒÒatarena bhÈveti,
“bhÈvanÈ me bhÈvitÈ”ti paccavekkhantopi tesaÑyeva aÒÒatarena
paccavekkhati.
“JeÔÔhÈpacitikammaÑ karissÈmÊ”ti cintentopi tesaÑyeva aÒÒatarena

cinteti, karontopi tesaÑyeva aÒÒatarena karoti, “kataÑ me”ti
paccavekkhantopi tesaÑyeva aÒÒatarena paccavekkhati.
“KÈyaveyyÈvaÔikakammaÑ karissÈmÊ”ti cintentopi, karontopi, “kataÑ me”ti
paccavekkhantopi tesaÑyeva aÒÒatarena paccavekkhati. “PattiÑ dassÈmÊ”ti
cintentopi, dadantopi, “dinnaÑ me”ti paccavekkhantopi. “PattiÑ vÈ
sesakusalaÑ vÈ anumodissÈmÊ”ti cintentopi tesaÑyeva aÒÒatarena cinteti,
anumodantopi tesaÑyeva aÒÒatarena anumodati, “anumoditaÑ me”ti
paccavekkhantopi tesaÑyeva aÒÒatarena paccavekkhati. “DhammaÑ
desessÈmÊ”ti cintentopi tesaÑyeva aÒÒatarena cinteti, desentopi tesaÑyeva
aÒÒatarena deseti, “desito me”ti paccavekkhantopi tesaÑyeva aÒÒatarena
paccavekkhati. “DhammaÑ sossÈmÊ”ti cintentopi tesaÑyeva aÒÒatarena
cinteti, suÓantopi tesaÑyeva aÒÒatarena suÓÈti. “Suto me”ti
paccavekkhantopi tesaÑyeva aÒÒatarena suÓÈti. “Suto me”ti
paccavekkhantopi tesaÑyeva aÒÒatarena paccavekkhati, “diÔÔhiÑ ujukaÑ
karissÈmÊ”ti cintentopi tesaÑyeva aÒÒatarena cinteti, ujuÑ karonto pana
catunnaÑ nÈÓasampayuttÈnaÑ aÒÒatarena karoti. “DiÔÔhi me ujukÈ katÈ”ti
paccavekkhanto aÔÔhannaÑ aÒÒatarena paccavekkhati.
ImasmiÑ ÔhÈne cattÈri anantÈni nÈma gahitÈni. CattÈri hi anantÈni

ÈkÈso ananto, cakkavÈÄÈni anantÈni, sattanikÈyo ananto,
BuddhaÒÒÈÓaÑ anantaÑ. ŒkÈsassa hi puratthimÈya disÈya vÈ

pacchimuttaradakkhiÓÈsu vÈ “ettakÈni vÈ yojanasatÈni, ettakÈni vÈ
yojanasahassÈnÊ”ti paricchedo natthi. Sinerumattampi ayok|ÔaÑ pathaviÑ
dvidhÈ katvÈ heÔÔhÈ khittaÑ bhassetheva1. No patiÔÔhaÑ2 labhetha. EvaÑ
ÈkÈsaÑ anantaÑ nÈma.
CakkavÈÄÈnampi satehi vÈ sahassehi vÈ paricchedo natthi. Sacepi hi
akaniÔÔhabhavane nibbattÈ daÄhadhammadhanuggahassa3 lahukena sarena4
tiriyaÑ tÈlacchÈyaÑ atikkamanamattena kÈlena cakkavÈÄasatasahassaÑ
atikkamanasamatthena javena samannÈgatÈ cattÈro mahÈbrahmÈno
“cakkavÈÄapariyantaÑ passissÈmÈ”ti tena javena dhÈveyyuÑ,
cakkavÈÄapariyantaÑ adisvÈva parinibbÈyeyyuÑ. EvaÑ cakkavÈÄÈni
anantÈni nÈma.
Ettakesu pana cakkavÈÄesu udakaÔÔhaka thalaÔÔhakasattÈnaÑ pamÈÓaÑ
natthi. EvaÑ sattanikÈyo ananto nÈma. Tatopi BuddhaÒÈÓaÑ anantameva.
EvaÑ aparimÈÓesu cakkavÈÄesu aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ
kÈmÈvacarasomanassasahagataÒÈÓasampayutta-asa~khÈrikakusalacittÈni
ekassa bah|ni uppajjanti, bah|nampi bah|ni uppajjanti. TÈni sabbÈnipi
kÈmÈvacaraÔÔhena somanassasahagataÔÔhena ÒÈÓasampayuttaÔÔhena
asa~khÈrikaÔÔhena ekattaÑ gacchanti, ekameva somanassasahagataÑ
tihetukaÑ asa~khÈrikaÑ mahÈcittaÑ hoti, tathÈ sasa~khÈrikaÑ mahÈcittaÑ
-pa- tathÈ upekkhÈsahagataÑ ÒÈÓavippayuttaÑ dvihetukaÑ
sasa~khÈrikacittanti evaÑ sabbÈnipi aparimÈÓesu cakkavÈÄesu
aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ uppajjamÈnÈni kÈmÈvacarakusalacittÈni
SammÈsambuddho mahÈtulÈya tulayamÈno viya tumbe pakkhipitvÈ
minamÈno viya sabbaÒÒutaÒÒÈÓena paricchinditvÈ “aÔÔhevetÈnÊ”ti
sarikkhaÔÔhena aÔÔheva koÔÔhÈse katvÈ dassesi.
Puna imasmiÑ ÔhÈne chabbidhena puÒÒÈy|hanaÑ nÈma gahitaÑ.
PuÒÒaÒhi atthi sayaÑkÈraÑ, atthi paraÑkÈraÑ, atthi sÈhatthikaÑ, atthi
ÈÓattikaÑ, atthi sampajÈnakataÑ, atthi asampajÈnakatanti.
Tattha attano dhammatÈya kataÑ sayaÑkÈraÑ nÈma. ParaÑ karontaÑ
disvÈ kataÑ paraÑkÈraÑ nÈma. Sahatthena kataÑ sÈhatthikaÑ nÈma.
ŒÓÈpetvÈ
______________________________________________________________
1. Bhassateva (Ka) 2. No patiÔÔhitaÑ (Ka)
3. DaÄhathÈmadhanuggahassa (SyÈ, Ka) SaÑ 1. 61, 456; AÑ 1. 357 piÔÔhesu passitabbaÑ.
4. Asanena (SÊ)
kÈritaÑ ÈÓattikaÑ nÈma. KammaÒca phalaÒca saddahitvÈ kataÑ

sampajÈnakataÑ nÈma. Kammampi phalampi ajÈnitvÈ kataÑ
asampajÈnakataÑ nÈma. Tesu sayaÑkÈraÑ karontopi imesaÑ aÔÔhannaÑ
kusalacittÈnaÑ aÒÒatareneva karoti, paraÑkÈraÑ karontopi sahatthena
karontopi ÈÓÈpetvÈ karontopi imesaÑ aÔÔhannaÑ kusalacittÈnaÑ
aÒÒatareneva karoti, sampajÈnakaraÓaÑ pana cat|hi ÒÈÓasampayuttehi hoti,
asampajÈnakaraÓaÑ cat|hi ÒÈÓavippayuttehi.
AparÈpi imasmiÑ ÔhÈne catasso dakkhiÓÈvisuddhiyo gahitÈ
paccayÈnaÑ dhammikatÈ, cetanÈmahattaÑ, vatthusampatti, guÓÈtirekatÈti.
Tattha dhammena samena uppannÈ paccayÈ dhammikÈ nÈma, saddahitvÈ
okappetvÈ dadato pana cetanÈmahattaÑ nÈma hoti, khÊÓÈsavabhÈvo
vatthusampatti nÈma, khÊÓÈsavasseva nirodhÈ vuÔÔhitabhÈvo guÓÈtirekatÈ
nÈma. ImÈni cattÈri samodhÈnetvÈ dÈtuÑ sakkontassa kÈmÈvacaraÑ
kusalaÑ imasmiÑyeva attabhÈve vipÈkaÑ deti, puÓÓakaseÔÔhi1
kÈkavaliya2sumanamÈlÈkÈrÈdÊnaÑ3 viya.
Sa~khepato panetaÑ sabbampi kÈmÈvacarakusalacittaÑ cittanti karitvÈ
cittavicittaÔÔhena4 ekameva hoti. VedanÈvasena somanassasahagataÑ
upekkhÈsahagatanti duvidhaÑ hoti, ÒÈÓavibhattidesanÈvasena catubbidhaÑ
hoti, somanassasahagataÑ ÒÈÓasampayuttaÑ asa~khÈrikaÑ mahÈcittaÑ hi
upekkhÈsahagataÑ ÒÈÓasampayuttaÑ asa~khÈrikaÑ mahÈcittaÒca
ÒÈÓasampayuttaÔÔhena, asa~khÈrikaÔÔhena ca ekameva hoti. TathÈ
ÒÈÓasampayuttaÑ sasa~khÈrikaÑ, ÒÈÓavippayuttaÑ asa~khÈrikaÑ,
ÒÈÓavippayuttaÑ sasa~khÈrikaÒcÈti. EvaÑ ÒÈÓavibhattidesanÈvasena
catubbidhe panetasmiÑ asa~khÈrasasa~khÈravibhattito cattÈri asa~khÈrikÈni,
cattÈri sasa~khÈrikÈnÊti aÔÔheva kusalacittÈni honti. TÈni yÈthÈvato ÒatvÈ
BhagavÈ SabbaÒÒ| gaÓÊvaro MuniseÔÔho Ècikkhati deseti paÒÒapeti
paÔÔhapeti vivarati vibhajati uttÈnÊkarotÊti.
AÔÔhasÈliniyÈ Dhammasa~gahaÔÔhakathÈya
kÈmÈvacarakusalaniddeso samatto.
______________________________________________________________
1. Dhammapada-®Ôha 2. 206 piÔÔhe.
2. ...kÈlavaliya (SyÈ), ...kÈÄavalliya (Ka), Ma-®Ôha 4. 4 piÔÔhepi.
3. Dhammapada-®Ôha 1. 306 piÔÔhe. 4. CittaÔÔhena (Ka)
R|pÈvacarakusalavaÓÓanÈ
Catukkanaya paÔhamajhÈna
160. IdÈni r|pÈvacarakusalaÑ dassetuÑ “katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi

ÈraddhaÑ. Tattha r|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈvetÊti r|paÑ vuccati
r|pabhavo. UpapattÊti nibbatti jÈti saÒjÈti. Maggoti upÈyo. Vacanattho
panettha taÑ upapattiÑ maggati gavesati janeti nipphÈdetÊti maggo. IdaÑ
vuttaÑ hoti “yena maggena r|pabhave upapatti hoti nibbatti jÈti saÒjÈti, taÑ
maggaÑ bhÈvetÊ”ti. KiÑ panetena niyamato r|pabhave upapatti hotÊti? Na
hoti. “SamÈdhiÑ bhikkhave bhÈvetha, samÈhito yathÈbh|taÑ pajÈnÈti
passatÊ”ti1 evaÑ vuttena hi nibbedhabhÈgiyena r|pabhavÈtikkamopi hoti,
r|p|papattiyÈ pana ito aÒÒo maggo nÈma natthi. Tena vuttaÑ
“r|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈvetÊ”ti. Atthato cÈyaÑ maggo nÈma cetanÈpi
hoti cetanÈya sampayuttadhammÈpi tadubhayampi. “NirayaÒcÈhaÑ
SÈriputtta pajÈnÈmi, nirayagÈmiÒca maggan”ti2 hi ettha cetanÈ maggo nÈma.
“SaddhÈ hiriyaÑ kusalaÒca dÈnaÑ, dhammÈ ete sappurisÈnuyÈtÈ.

EtaÑ hi maggaÑ diviyaÑ vadanti, etena hi gacchati devalokan”ti3
Ettha cetanÈsampayuttadhammÈ maggo nÈma. “AyaÑ bhikkhave

maggo, ayaÑ paÔipadÈ”ti Sa~khÈrupapattisuttÈdÊsu4 cetanÈpi
cetanÈsampayuttadhammÈpi maggo nÈma. ImasmiÑ pana ÔhÈne “jhÈnan”ti
vacanato cetanÈsampayuttÈ adhippetÈ. YasmÈ pana jhÈnacetanÈ paÔisandhiÑ
ÈkaÉÉhati, tasmÈ cetanÈpi cetanÈsampayuttadhammÈpi vaÔÔantiyeva.
BhÈvetÊti janeti uppÈdeti vaÉÉheti. AyaÑ tÈva idha bhÈvanÈya attho.

AÒÒattha pana upasaggavasena sambhÈvanÈ paribhÈvanÈ vibhÈvanÈti evaÑ
aÒÒathÈpi attho hoti. Tattha “idhudÈyi mama sÈvakÈ adhisÊle sambhÈventi
‘sÊlavÈ samaÓo Gotamo paramena sÊlakkhandhena
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 12, 302; SaÑ 3. 363; Khu 10. 50; Khu 10. 50; Khu 11. 38 piÔÔhesu.
2. Ma 1. 106 piÔÔhe. 3. AÑ 3. 68 piÔÔhe. 4. Ma 3. 140-141 piÔÔhÈdÊsu.
samannÈgato’ti”1 ayaÑ sambhÈvanÈ nÈma, okappanÈti attho.

“SÊlaparibhÈvito samÈdhi mahapphalo hoti mahÈnisaÑso,
samÈdhiparibhÈvitÈ paÒÒÈ mahapphalÈ hoti mahÈnisaÑsÈ,
paÒÒÈparibhÈvitaÑ cittaÑ sammadeva Èsavehi vimuccatÊ”ti2 ayaÑ
paribhÈvanÈ nÈma, vÈsanÈti attho. “I~gha r|paÑ vibhÈvehi, vedanaÑ,
saÒÒaÑ, sa~khÈre, viÒÒÈÓaÑ vibhÈvehÊ”ti ayaÑ vibhÈvanÈ nÈma,
antaradhÈpanÈti attho. “Puna caparaÑ udÈyi akkhÈtÈ mayÈ sÈvakÈnaÑ
paÔipadÈ, yathÈpaÔipannÈ me sÈvakÈ cattÈro satipaÔÔhÈne bhÈventÊ”ti3 ayaÑ
pana uppÈdanavaÉÉhanaÔÔhena bhÈvanÈ nÈma. Imasmimpi ÔhÈne ayameva
adhippetÈ. Tena vuttaÑ “bhÈvetÊti janeti uppÈdeti vaÉÉhetÊ”ti.
KasmÈ panettha yathÈ kÈmÈvacarakusalaniddese dhammapubba~gamÈ
desanÈ katÈ, tathÈ akatvÈ puggalapubba~gamÈ katÈti? PaÔipadÈya
sÈdhetabbato. IdaÒhi cat|su paÔipadÈsu aÒÒatarÈya sÈdhetabbaÑ, na
kÈmÈvacaraÑ viya vinÈ paÔipadÈya uppajjati, paÔipadÈ ca nÈmesÈ
paÔipannake sati hotÊti etamatthaÑ dassetuÑ puggalapubba~gamaÑ desanaÑ
karonto “r|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈvetÊ”ti Èha.
Vivicceva kÈmehÊti kÈmehi viviccitvÈ vinÈ hutvÈ apakkamitvÈ4. Yo
panÈyamettha evakÈro, so niyamatthoti veditabbo. YasmÈ ca niyamattho,
tasmÈ tasmiÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharaÓasamaye
avijjamÈnÈnampi kÈmÈnaÑ tassa paÔhamajjhÈnassa paÔipakkhabhÈvaÑ,
kÈmapariccÈgeneva cassa adhigamaÑ dÊpeti. KathaÑ? “Vivicceva kÈmehÊ”ti
evaÑ hi niyame kariyamÈne idaÑ paÒÒÈyati, n|nimassa5 kÈmÈ
paÔipakkhabh|tÈ, yesu sati idaÑ na pavattati andhakÈre sati padÊpobhÈso6
viya, tesaÑ pariccÈgeneva cassa adhigamo hoti orimatÊrapariccÈgena
pÈrimatÊrasseva. TasmÈ niyamaÑ karotÊti.
Tattha siyÈ “kasmÈ panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade, kiÑ
akusalehi dhammehi aviviccÈpi jhÈnaÑ upasampajja vihareyyÈ”ti. Na kho
panetaÑ evaÑ daÔÔhabbaÑ. TaÑnissaraÓato hi pubbapade esa vutto.
______________________________________________________________
1. Ma 2. 201 piÔÔhe. 2. DÊ 2. 102 piÔÔhÈdÊsu.
3. Ma 2. 203 piÔÔhe. 4. ApasakketvÈ (Vi-®Ôha 1. 112 piÔÔhe.)
5. Nanvimassa (Ka) 6. PadÊpo (Vi-®Ôha 1. 112 piÔÔhe.)
kÈmadhÈtusamatikkamanato, hi kÈmarÈgapaÔipakkhato ca idaÑ jhÈnaÑ

kÈmÈnameva nissaraÓaÑ. YathÈha “kÈmÈnametaÑ nissaraÓaÑ yadidaÑ
nekkhamman”ti1. Uttarapadepi pana yathÈ “idheva bhikkhave samaÓo2. Idha
dutiyo samaÓo”ti3 ettha evakÈro ÈnetvÈ vuccati, evaÑ vattabbo. Na hi sakkÈ
ito aÒÒehipi nÊvaraÓasa~khÈtehi akusalehi dhammehi avivicca jhÈnaÑ
upasampajja viharituÑ. TasmÈ vivicceva kÈmehi, vivicceva akusalehi
dhammehÊti evaÑ padadvayepi esa daÔÔhabbo. Padadvayepi ca kiÒcÈpi
“viviccÈ”ti iminÈ sÈdhÈraÓavacanena tada~gavivekÈdayo, kÈyavivekÈdayo
ca sabbepi vivekÈ sa~gahaÑ gacchanti, tathÈpi kÈyaviveko cittaviveko
vikkhambhavivekoti tayo eva idha daÔÔhabbÈ.
“KÈmehÊ”ti iminÈ pana padena ye ca niddese “katame vatthukÈmÈ
manÈpiyÈ r|pÈ”ti-ÈdinÈ4 nayena vatthukÈmÈ vuttÈ, ye ca tattheva Vibha~ge
ca “chando kÈmo, rÈgo kÈmo, chandarÈgo kÈmo, sa~kappo kÈmo, rÈgo
kÈmo, sa~kapparÈgo kÈmo, ime vuccanti kÈmÈ”ti5 evaÑ kilesakÈmÈ vuttÈ,
te sabbepi sa~gahitÈ-icceva daÔÔhabbÈ. EvaÒhi sati vivicceva kÈmehÊti
vatthukÈmehipi viviccevÈti attho yujjati. Tena kÈyaviveko vutto hoti.
Vivicca akusalehi dhammehÊti kilesakÈmehi, sabbÈkusalehi vÈ viviccÈti
attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukÈmehi
vivekavacanato eva kÈmasukhapariccÈgo, dutiyena kilesakÈmehi
vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho vibhÈvito hoti. EvaÑ
vatthukÈmakilesakÈmavivekavacanatoyeva ca etesaÑ paÔhamena
saÑkilesavatthuppahÈnaÑ, dutiyena saÑkilesappahÈnaÑ. PaÔhamena
lolabhÈvassa hetupariccÈgo, dutiyena bÈlabhÈvassa. PaÔhamena ca
payogasuddhi, dutiyena ÈsayaposanaÑ vibhÈvitaÑ hotÊti ÒÈtabbaÑ. Esa tÈva
nayo “kÈmehÊ”ti ettha vuttakÈmesu vatthukÈmapakkhe.
KilesakÈmapakkhe pana “chando”ti ca “rÈgo”ti ca evamÈdÊhi
anekabhedo kÈmacchandoyeva “kÈmo”ti adhippeto. So ca
______________________________________________________________
1. Khu 1. 237; DÊ 3. 230 piÔÔhesu. 2. PaÔhamo samaÓo (SyÈ, Ka)
3. Ma 1. 92; AÑ 1. 560 piÔÔhesu. 4. Khu 7. 1 piÔÔhe.
5. Khu 7. 2; Abhi 2. 266 piÔÔhesu.
akusalapariyÈpannopi samÈno “tattha katamo kÈmacchando kÈmo”ti-ÈdinÈ

nayena Vibha~ge1 jhÈnapaÔipakkhato visuÑ vutto. KilesakÈmattÈ vÈ
purimapade vutto, akusalapariyÈpannattÈ dutiyapade. Anekabhedato cassa
“kÈmato”ti avatvÈ “kÈmehÊ”ti vuttaÑ. AÒÒesampi ca dhammÈnaÑ
akusalabhÈve vijjamÈne “tattha katame akusalÈ dhammÈ, kÈmacchando”ti-
ÈdinÈ nayena Vibha~ge uparijhÈna~ga2paccanÊkapaÔipakkhabhÈvadassanato
nÊvaraÓÈneva vuttÈni. NÊvaraÓÈni hi jhÈna~gapaccanÊkÈni, tesaÑ
jhÈna~gÈneva paÔipakkhÈni, viddhaÑsakÈni vighÈtakÈnÊti vuttaÑ hoti. TathÈ
hi “samÈdhi kÈmacchandassa paÔipakkho, pÊti byÈpÈdassa, vitakko
thinamiddhassa, sukhaÑ uddhaccakukkuccassa, vicÈro vicikicchÈyÈ”ti3
PeÔake vuttaÑ.
Evamettha “vivicceva kÈmehÊ”ti iminÈ kÈmacchandassa
vikkhambhanaviveko vutto hoti. “Vivicca akusalehi dhammehÊ”ti iminÈ
paÒcannampi nÊvaraÓÈnaÑ. AggahitaggahaÓena pana paÔhamena
kÈmacchandassa, dutiyena sesanÊvaraÓÈnaÑ. TathÈ paÔhamena tÊsu
akusalam|lesu paÒcakÈmaguÓabhedavisayassa lobhassa, dutiyena
ÈghÈtavatthubhedÈdivisayÈnaÑ dosamohÈnaÑ. OghÈdÊsu vÈ dhammesu
paÔhamena kÈmoghakÈmayogakÈmÈsavakÈmupÈdÈna-
abhijjhÈkÈyaganthakÈmarÈgasaÑyojanÈnaÑ, dutiyena avasesa-
oghayogÈsava-upÈdÈnaganthasaÑyojanÈnaÑ. PaÔhamena ca taÓhÈya,
taÑsampayuttakÈnaÒca, dutiyena avijjÈya, taÑsampayuttakÈnaÒca. Apica
paÔhamena lobhasampayutta-aÔÔhacittuppÈdÈnaÑ, dutiyena sesÈnaÑ
catunnaÑ akusalacittuppÈdÈnaÑ vikkhambhanaviveko vutto hotÊti
veditabbo. AyaÑ tÈva “vivicceva kÈmehi vivicca akusalehi dhammehÊ”ti
ettha atthappakÈsanÈ.
EttÈvatÈ ca paÔhamassa jhÈnassa pahÈna~gaÑ dassetvÈ idÈni
sampayoga~gaÑ dassetuÑ “savitakkaÑ savicÈran”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
heÔÔhÈ vuttalakkhaÓÈdivibhÈgena appanÈsampayogato
r|pÈvacarabhÈvappattena vitakkena ceva vicÈrena ca saha vattati, rukkho
viya pupphena ca phalena cÈti idaÑ jhÈnaÑ “savitakkaÑ savicÈran”ti
vuccati. Vibha~ge pana “iminÈ ca vitakkena, iminÈ ca
______________________________________________________________
2. UparijhÈna~gÈnaÑ (Vi-®Ôha 1. 114; Visuddhi 1. 137 piÔÔhesu) 3. Gavesitabbo.
vicÈrena upeto hoti samupeto”ti-ÈdinÈ1 nayena puggalÈdhiÔÔhÈnÈ desanÈ

katÈ, attho pana tatrapi evameva daÔÔhabbo.
Vivekajanti ettha vivitti viveko, nÊvaraÓavigamoti attho. Vivittoti vÈ
viveko, nÊvaraÓavivitto jhÈnasampayuttadhammarÈsÊti attho. TasmÈ vivekÈ,
tasmiÑ vÈ viveke jÈtanti vivekajaÑ. PÊtisukhanti ettha pÊtisukhÈni heÔÔhÈ
pakÈsitÈneva. Tesu pana vuttappakÈrÈya paÒcavidhÈya pÊtiyÈ yÈ
appanÈsamÈdhissa m|laÑ hutvÈ vaÉÉhamÈnÈ samÈdhisampayogaÑ gatÈ
pharaÓÈpÊti, ayaÑ imasmiÑ atthe adhippetÈ pÊtÊti. AyaÒca pÊti idaÒca
sukhaÑ assa jhÈnassa, asmiÑ vÈ jhÈne atthÊti idaÑ jhÈnaÑ “pÊtisukhan”ti
vuccati. Atha vÈ pÊti ca sukhaÒca pÊtisukhaÑ dhammavinayÈdayo viya.
VivekajaÑ pÊtisukhamassa jhÈnassa, asmiÑ vÈ jhÈne atthÊti evampi
vivekajaÑpÊtisukhaÑ. Yatheva hi jhÈnaÑ, evaÑ pÊtisukhampettha
vivekajameva hoti, taÒcassa atthi, tasmÈ ekapadeneva
“vivekajaÑpÊtisukhan”ti vattuÑ yujjati. Vibha~ge pana “idaÑ sukhaÑ
imÈya pÊtiyÈ sahagatan”ti-ÈdinÈ2 nayena vuttaÑ, attho pana tatthÈpi
evameva daÔÔhabbo.
PaÔhamaÑ jhÈnanti ettha gaÓanÈnupubbatÈ3 paÔhamaÑ, paÔhamaÑ
uppannanti paÔhamaÑ, paÔhamaÑ samÈpajjitabbantipi paÔhamaÑ. IdaÑ pana
na ekantalakkhaÓaÑ. CiÓÓavasÊbhÈvo hi aÔÔhasamÈpattilÈbhÊ Èdito paÔÔhÈya
matthakaÑ pÈpentopi samÈpajjituÑ sakkoti, matthakato paÔÔhÈya ÈdiÑ
pÈpentopi samÈpajjituÑ sakkoti, antarantarÈ okkamantopi sakkoti. EvaÑ
pubbuppattiyaÔÔhena pana paÔhamaÑ nÈma hoti.
JhÈnanti duvidhaÑ jhÈnaÑ ÈrammaÓ|panijjhÈnaÑ
lakkhaÓ|panijjhÈnanti. Tattha aÔÔha samÈpattiyo pathavikasiÓÈdi-
ÈrammaÓaÑ upanijjhÈyantÊti “ÈrammaÓ|panijjhÈnan”ti sa~khyaÑ gatÈ.
VipassanÈmaggaphalÈni pana lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ nÈma. Tattha vipassanÈ
aniccÈdilakkhaÓassa upanijjhÈnato lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ. VipassanÈya
katakiccassa maggena ijjhanato maggo lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ. PhalaÑ pana
nirodhasaccaÑ tathalakkhaÓaÑ upanijjhÈyatÊti lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ nÈma.
Tesu imasmiÑ atthe ÈrammaÓ|panijjhÈnaÑ adhippetaÑ, tasmÈ
ÈrammaÓ|panijjhÈnato, paccanÊkajjhÈpanato vÈ jhÈnanti veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1-2. Abhi 2. 267 piÔÔhe. 3. GaÓanÈnapubbatÈya (SÊ, SyÈ)
UpasampajjÈti upagantvÈ, pÈpuÓitvÈti vuttaÑ hoti. UpasampÈdayitvÈ

vÈ, nipphÈdetvÈti vuttaÑ hoti. Vibha~ge pana “upasampajjÈti paÔhamassa
jhÈnassa lÈbho paÔilÈbho patti sampatti phusanÈ sacchikiriyÈ upasampadÈ”ti1
vuttaÑ, tassÈpi evamevattho daÔÔhabbo. ViharatÊti tadanur|pena
iriyÈpathavihÈrena itivuttappakÈrajjhÈnasama~gÊ hutvÈ attabhÈvassa
iriyanaÑ vuttiÑ pÈlanaÑ yapanaÑ yÈpanaÑ cÈraÑ vihÈraÑ abhinipphÈdeti.
VuttaÒhetaÑ Vibha~ge “viharatÊti iriyati vattati pÈleti yapeti yÈpeti carati
viharati, tena vuccati viharatÊ”ti2.
PathavikasiÓanti ettha pathavimaÓÉalampi sakalaÔÔhena pathavikasiÓanti
vuccati, taÑ nissÈya paÔiladdhaÑ nimittampi pathavikasiÓanimitte
paÔiladdhajjhÈnampi. Tattha imasmiÑ atthe jhÈnaÑ pathavikasiÓanti
veditabbaÑ. PathavikasiÓasa~khÈtaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharatÊti
ayaÒhettha sa~khepattho. ImasmiÑ pana pathavikasiÓe parikammaÑ katvÈ
catukkapaÒcakajjhÈnÈni nibbattetvÈ jhÈnapadaÔÔhÈnaÑ vipassanaÑ
vaÉÉhetvÈ arahattaÑ pattukÈmena kulaputtena kiÑ kattabbanti? Œdito tÈva
pÈtimokkhasaÑvara-indriyasaÑvara-
ÈjÊvapÈrisuddhipaccayasannissitasa~khÈtÈni cattÈri sÊlÈni visodhetvÈ
suparisuddhe sÊle patiÔÔhitena yvÈssa ÈvÈsÈdÊsu dasasu palibodhesu
palibodho atthi, taÑ upacchinditvÈ kammaÔÔhÈnadÈyakaÑ kalyÈÓamittaÑ
upasa~kamitvÈ PÈÄiyÈ Ègatesu aÔÔhatiÑsÈya kammaÔÔhÈnesu attano
cariyÈnuk|laÑ kammaÔÔhÈnaÑ upaparikkhantena sacassa idaÑ
pathavikasiÓaÑ anuk|laÑ hoti, idameva kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ
jhÈnabhÈvanÈya ananur|paÑ vihÈraÑ pahÈya anur|pe vihÈre viharantena
khuddakapalibodhupacchedaÑ katvÈ kasiÓa parikammanimittÈnurakkhaÓa
satta asappÈyaparivajjana sattasappÈyasevanadasavidha-
appanÈkosallappabhedaÑ sabbaÑ bhÈvanÈvidhÈnaÑ aparihÈpentena
jhÈnÈdhigamatthÈya paÔipajjitabbaÑ. Ayamettha sa~khepo. VitthÈro pana
Visuddhimagge3 vuttanayeneva veditabbo. YathÈ cettha, evaÑ ito paresupi.
SabbakammaÔÔhÈnÈnaÒhi bhÈvanÈvidhÈnaÑ sabbaÑ AÔÔhakathÈnayena
gahetvÈ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 267 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 255, 267 piÔÔhesu. 3. Visuddhi 1. 115 piÔÔhÈdÊsu.
Visuddhimagge vitthÈritaÑ, kiÑ tena tattha tattha puna vuttenÈti na naÑ

puna vitthÈrayÈma. PÈÄiyÈ pana heÔÔhÈ anÈgataÑ atthaÑ aparihÈpentÈ1
nirantaraÑ anupadavaÓÓanameva karissÈma.
TasmiÑ samayeti tasmiÑ paÔhamajjhÈnaÑ upasampajja
viharaÓasamaye. Phasso hoti -pa- avikkhepo hotÊti ime
kÈmÈvacarapaÔhamakusalacitte vuttappakÈrÈya padapaÔipÈÔiyÈ chapaÓÓÈsa
dhammÈ honti. KevalaÒhi te kÈmÈvacarÈ, ime bh|mantaravasena mahaggatÈ
r|pÈvacarÈti ayamettha viseso. SesaÑ tÈdisameva. YevÈpanakÈ panettha
chandÈdayo cattÈrova labbhanti. KoÔÔhÈsavÈrasuÒÒatavÈrÈ pÈkatikÈ evÈti.
PaÔhamaÑ.
DutiyajjhÈna
161. 162. DutiyajjhÈnaniddese vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈti vitakkassa
ca vicÈrassa cÈti imesaÑ dvinnaÑ v|pasamÈ samatikkamÈ,
dutiyajjhÈnakkhaÓe apÈtubhÈvÈti vuttaÑ hoti. Tattha kiÒcÈpi dutiyajjhÈne
sabbepi paÔhamajjhÈnadhammÈ na santi, aÒÒeyeva hi paÔhamajjhÈne
phassÈdayo, aÒÒe idha. OÄÈrikassa pana oÄÈrikassa a~gassa samatikkamÈ
paÔhamajjhÈnato paresaÑ dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ adhigamo hotÊti dÊpanatthaÑ
“vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ”ti evaÑ vuttanti veditabbaÑ. Ajjhattanti idha
niyakajjhattaÑ adhippetaÑ. Vibha~ge pana “ajjhattaÑ paccattan”ti2
ettakameva vuttaÑ. YasmÈ niyakajjhattaÑ adhippetaÑ, tasmÈ attani jÈtaÑ,
attano santÈne nibbattanti ayamettha attho.
SampasÈdananti sampasÈdanaÑ vuccati saddhÈ. SampasÈdanayogato
jhÈnampi sampasÈdanaÑ, nÊlavaÓÓayogato nÊlavatthaÑ viya. YasmÈ vÈ taÑ
jhÈnaÑ sampasÈdanasamannÈgatattÈ vitakkavicÈrakkhobhav|pasamanena ca
ceto sampasÈdayati, tasmÈpi “sampasadanan”ti vuttaÑ. ImasmiÒca
atthavikappe “sampasÈdanaÑ cetaso”ti evaÑ padasambandho veditabbo,
purimasmiÑ pana atthavikappe “cetaso”ti etaÑ ekodibhÈvena saddhiÑ
yojetabbaÑ.
TatrÈyaÑ atthayojanÈ–eko udetÊti ekodi, vitakkavicÈrehi
anajjhÈruÄhattÈ aggo seÔÔho hutvÈ udetÊti attho.
______________________________________________________________
1. AparihÈpetvÈ (SÊ), aparihÈpento (SyÈ, Ka) 2. Abhi 2. 268 piÔÔhe.
SeÔÔhopi hi loke “eko”ti vuccati. VitakkavicÈravirahato1 vÈ eko asahÈyo

hutvÈtipi vattuÑ vaÔÔati. Atha vÈ sampayuttadhamme udÈyatÊti udi,
uÔÔhÈpetÊti2 attho. SeÔÔhaÔÔhena eko ca so udi cÈti ekodi, samÈdhissetaÑ
adhivacanaÑ. Iti imaÑ ekodiÑ bhÈveti vaÉÉhetÊti idaÑ dutiyajjhÈnaÑ
ekodibhÈvaÑ. So panÈyaÑ ekodi yasmÈ cetaso, na sattassa na jÊvassa.
TasmÈ etaÑ “cetaso ekodibhÈvan”ti vuttaÑ.
Nanu cÈyaÑ saddhÈ paÔhamajjhÈnepi atthi, ayaÒca ekodinÈmako
samÈdhi, atha kasmÈ idameva “sampasÈdanaÑ cetaso ekodibhÈvaÒcÈ”ti
vuttanti? Vuccate, aduÑ hi paÔhamajjhÈnaÑ vitakkavicÈrakkhobhena
vÊcitara~gasamÈkulamiva jalaÑ na suppasannaÑ hoti, tasmÈ satiyÈpi
saddhÈya sampasÈdananti na vuttaÑ. Na suppasannattÈ eva cettha samÈdhipi
na suÔÔhu pÈkaÔo. TasmÈ ekodibhÈvantipi na vuttaÑ. ImasmiÑ pana jhÈne
vitakkavicÈrapalibhodhÈbhÈvena laddhokÈsÈ balavatÊ saddhÈ,
balavasaddhÈsahÈyapaÔilÈbheneva ca samÈdhipi pÈkaÔo. TasmÈ idameva
evaÑ vuttanti veditabbaÑ. Vibha~ge pana “sampasÈdananti yÈ saddhÈ
saddahanÈ okappanÈ abhippasÈdo. Cetaso ekodibhÈvanti yÈ cittassa Ôhiti -pa-
sammÈsamÈdhÊ”ti3 ettakameva vuttaÑ. EvaÑ vuttena panetena saddhiÑ
ayaÑ atthavaÓÓanÈ yathÈ na virujjhati, aÒÒadatthu saÑsandati ceva sameti
ca, evaÑ veditabbÈ.
AvitakkaÑ avicÈranti bhÈvanÈya pahÊnattÈ etasmiÑ, etassa vÈ vitakko
natthÊti avitakkaÑ. IminÈva nayena avicÈraÑ. Vibha~gepi vuttaÑ “iti ayaÒca
vitakko, ayaÒca vicÈro santÈ honti samitÈ v|pasantÈ attha~gatÈ
abbhattha~gatÈ appitÈ byappitÈ sositÈ visositÈ byantÊkatÈ, tena vuccati
avitakkaÑ avicÈran”ti4.
EtthÈha “nanu ca ‘vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ’ti iminÈpi ayamattho
siddho, atha kasmÈ puna vuttaÑ ‘avitakkaÑ avicÈran’ti”. Vuccate,
evametaÑ, siddhovÈyamattho. Na panetaÑ tadatthadÊpakaÑ, nanu
avocumha “oÄÈrikassa pana oÄÈrikassa a~gassa samatikkamÈ
paÔhamajjhÈnato paresaÑ
______________________________________________________________
1. ...virahito (SÊ, SyÈ) 2. UÔÔhapetÊti (SÊ, SyÈ) 3-4. Abhi 2. 268 piÔÔhe.
dutiyajjhÈnÈdÊnaÑ samadhigamo hotÊti dÊpanatthaÑ vitakkavicÈrÈnaÑ

v|pasamÈti evaÑ vuttan”ti.
Apica vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ idaÑ sampasÈdanaÑ, na
kilesakÈlusiyassa1. VitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ ekodibhÈvaÑ, na
upacÈrajjhÈnamiva nÊvaraÓappahÈnÈ, na paÔhamajjhÈnamiva ca
a~gapÈtubhÈvÈti evaÑ sampasÈdana-ekodibhÈvÈnaÑ hetuparidÊpakamidaÑ
vacanaÑ. TathÈ vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamÈ idaÑ avitakkaÑ avicÈraÑ, na
tatiyacatutthajjhÈnÈni viya, cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni viya ca abhÈvÈti evaÑ
avitakka-avicÈrabhÈvassa hetuparidÊpakaÒca. Na
vitakkavicÈrÈbhÈvamattaparidÊpakaÑ,
vitakkavicÈrÈbhÈvamattaparidÊpakameva pana “avitakkaÑ avicÈran”ti idaÑ
vacanaÑ. TasmÈ purimaÑ vatvÈpi puna vattabbamevÈti.
SamÈdhijanti paÔhamajjhÈnasamÈdhito, sampayuttasamÈdhito vÈ jÈtanti
attho. Tattha kiÒcÈpi paÔhamampi sampayuttasamÈdhito jÈtaÑ, atha kho
ayameva samÈdhi “samÈdhÊ”ti vattabbataÑ arahati,
vitakkavicÈrakkhobhavarahena ativiya acalattÈ, suppasannattÈ ca. TasmÈ
imassa vaÓÓabhaÓanatthaÑ idameva “samÈdhijan”ti vuttaÑ. PÊtisukhanti
idaÑ vuttanayameva.
Dutiyanti gaÓanÈnupubbatÈ dutiyaÑ, idaÑ dutiyaÑ samÈpajjatÊtipi
dutiyaÑ. TasmiÑ samaye phasso hotÊti-ÈdÊsu jhÈnapaÒcake
vitakkavicÈrapadÈni, maggapaÒcake ca sammÈsa~kappapadaÑ parihÊnaÑ.
TesaÑ vasena savibhattikÈvibhattikapadavinicchayo veditabbo.
KoÔÔhÈsavÈrepi tiva~gikaÑ jhÈnaÑ hoti, catura~giko maggo hotÊti ÈgataÑ.
SesaÑ paÔhamajjhÈnasadisamevÈti. . DutiyaÑ.
TatiyajjhÈna
163. TatiyajjhÈnaniddese pÊtiyÈ ca virÈgÈti virÈgo nÈma vuttappakÈrÈya
pÊtiyÈ jigucchanaÑ vÈ samatikkamo vÈ, ubhinnaÑ pana antarÈ casaddo
sampiÓÉanattho, so v|pasamaÑ vÈ sampiÓÉeti vitakkavicÈrav|pasamaÑ vÈ.
Tattha yadÈ v|pasamameva sampiÓÉeti, tadÈ pÊtiyÈ virÈgÈ ca, kiÒca bhiyyo1
v|pasamÈ cÈti evaÑ yojanÈ veditabbÈ. ImissÈ ca yojanÈya virÈgo
jigucchanattho hoti, tasmÈ pÊtiyÈ jigucchanÈ ca
______________________________________________________________
1. KilesakÈlussiyassa (SyÈ, Ka) 2. KiÒci bhiyyo (SyÈ)
v|pasamÈ cÈti ayamattho daÔÔhabbo. YadÈ pana vitakkavicÈrÈnaÑ

v|pasamaÑ sampiÓÉeti, tadÈ pÊtiyÈ ca virÈgÈ, kiÒca bhiyyo
vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈti evaÑ yojanÈ veditabbÈ. ImissÈ ca yojanÈya
virÈgo samatikkamanattho hoti, tasmÈ pÊtiyÈ ca samatikkamÈ
vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈti ayamattho daÔÔhabbo.
KÈmaÒcete vitakkavicÈrÈ dutiyajjhÈneyeva v|pasantÈ, imassa pana

jhÈnassa maggaparidÊpanatthaÑ, vaÓÓabhaÓanatthaÒcetaÑ vuttaÑ.
“VitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ”ti hi vutte idaÑ paÒÒÈyati “n|na1
vitakkavicÈrav|pasamo maggo imassa jhÈnassÈ”ti. YathÈ ca tatiye
ariyamagge appahÊnÈnampi sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ “paÒcannaÑ
orambhÈgiyÈnaÑ saÑyojanÈnaÑ pahÈnÈ”ti2 evaÑ pahÈnaÑ vuccamÈnaÑ
vaÓÓabhaÓanaÑ hoti, tadadhigamÈya ussukkÈnaÑ ussÈhajanakaÑ, evameva
idha av|pasantÈnampi vitakkavicÈrÈnaÑ v|pasamo vuccamÈno
vaÓÓabhaÓanaÑ hoti, tenÈyamattho vutto “pÊtiyÈ ca samatikkamÈ,
vitakkavicÈrÈnaÒca v|pasamÈ”ti.
Upekkhako ca viharatÊti ettha upapattito ikkhatÊti upekkhÈ, samaÑ

passati, apakkhapatitÈ hutvÈ passatÊti attho. TÈya visadÈya vipulÈya
thÈmagatÈya samannÈgatattÈ tatiyajjhÈnasama~gÊ “upekkhako”ti vuccati.
UpekkhÈ pana dasavidhÈ hoti chaÄa~gupekkhÈ brahmavihÈrupekkhÈ

bojjha~gupekkhÈ vÊriyupekkhÈ sa~khÈrupekkhÈ vedanupekkhÈ
vipassanupekkhÈ tatramajjhattupekkhÈ jhÈnupekkhÈ pÈrisuddhupekkhÈti.
Tattha yÈ “idha bhikkhave3 bhikkhu cakkhunÈ r|paÑ disvÈ neva

sumano hoti na dummano, upekkhako ca viharati sato sampajÈno”ti4
evamÈgatÈ khÊÓÈsavassa chasu dvÈresu iÔÔhÈniÔÔhachaÄÈrammaÓÈpÈthe
parisuddhapakatibhÈvÈvijahanÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ chaÄa~gupekkhÈ
nÈma.
______________________________________________________________
1. Nanu (Ka) 2. Ma 2. 98 piÔÔhe. 3. Idha khÊÓÈsavo (SyÈ, Ka)
4. AÑ 2. 247; Khu 7. 186; Khu 8. 64; Khu 9. 390 piÔÔhesu.
YÈ pana “upekkhÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ pharitvÈ viharatÊ”ti1

evamÈgatÈ sattesu majjhattÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ brahmavihÈrupekkhÈ
nÈma.
YÈ “upekkhÈsambojjha~gaÑ bhÈveti vivekanissitan”ti2 evamÈgatÈ
sahajÈtadhammÈnaÑ majjhattÈkÈrabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ bojjha~gupekkhÈ
nÈma.
YÈ pana “kÈlena kÈlaÑ upekkhÈnimittaÑ manasi karotÊ”ti3 evamÈgatÈ
anaccÈraddhanÈtisithilavÊriyasa~khÈtÈ upekkhÈ, ayaÑ vÊriyupekkhÈ nÈma.
YÈ “kati sa~khÈrupekkhÈ samathavasena4 uppajjanti, kati
sa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena uppajjanti? AÔÔha sa~khÈrupekkhÈ
samathavasena uppajjanti, dasa sa~khÈrupekkhÈ vipassanÈvasena
uppajjantÊ”ti5 evamÈgatÈ nÊvaraÓÈdipaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ gahaÓe
majjhattabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ sa~khÈrupekkhÈ nÈma.
YÈ pana “yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ upannaÑ hoti
upekkhÈsahagatan”ti6 evamÈgatÈ adukkhamasukhasa~khÈtÈ upekkhÈ, ayaÑ
vedanupekkhÈ nÈma.
YÈ “yadatthi yaÑ bh|taÑ, taÑ pajahati, upekkhaÑ paÔilabhatÊ”ti7
evamÈgatÈ vicinane majjhattabh|tÈ upekkhÈ, ayaÑ vipassanupekkhÈ nÈma.
YÈ pana chandÈdÊsu yevÈpanakesu ÈgatÈ sahajÈtÈnaÑ samavÈhitabh|tÈ
upekkhÈ, ayaÑ tatramajjhattupekkhÈ nÈma.
YÈ “upekkhako ca viharatÊ”ti8 evamÈgatÈ aggasukhepi tasmiÑ
apakkhapÈtajananÊ upekkhÈ, ayaÑ jhÈnupekkhÈ nÈma.
YÈ “upekkhÈsatipÈrisuddhiÑ catutthaÑ jhÈnan”ti9 evamÈgatÈ
sabbapaccanÊkaparisuddhÈ paccanÊkav|pasamanepi abyÈpÈrabh|tÈ upekkhÈ,
ayaÑ pÈrisuddhupekkhÈ nÈma.
Tattha chaÄa~gupekkhÈ ca brahmavihÈrupekkhÈ ca bojjha~gupekkhÈ ca
tatramajjhattupekkhÈ ca jhÈnupekkhÈ ca pÈrisuddhupekkhÈ ca atthato ekÈ,
tatramajjhattupekkhÈva hoti. Tena tena avatthÈbhedena panassÈ ayaÑ
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 234; Ma 1. 47 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 14; Ma 2. 204 piÔÔhÈdÊsu.
3. AÑ 1. 258 piÔÔhe. 4. SamÈdhivasena (sabbattha)
5. Khu 9. 62 piÔÔhe. 6. Abhi 1. 40 piÔÔhe.
7. Ma 3. 51; AÑ 2. 450 piÔÔhesu. 8-9. Abhi 1. 45; DÊ 1. 71 piÔÔhÈdÊsu.
bhedo. EkassÈpi sato sattassa kumÈrayuvathera1 senÈpatirÈjÈdivasena bhedo

viya, tasmÈ tÈsu yattha chaÄa~gupekkhÈ, na tattha bojjha~gupekkhÈdayo.
Yattha vÈ pana bojjha~gupekkhÈ, na tattha chaÄa~gupekkhÈdayo hontÊti
veditabbÈ.
YathÈ cetÈsaÑ atthato ekÊbhÈvo, evaÑ
sa~khÈrupekkhÈvipassanupekkhÈnampi. PaÒÒÈ eva hi esÈ, kiccavasena
dvidhÈ bhinnÈ, yathÈ hi purisassa sÈyaÑ gehaÑ paviÔÔhaÑ sappaÑ
ajapadadaÓÉaÑ gahetvÈ pariyesamÈnassa taÑ thusakoÔÔhake2 nipannaÑ
disvÈ “sappo nu kho no”ti avalokentassa sovatthikattayaÑ disvÈ
nibbematikassa “sappo na sappo”ti vicinane majjhattatÈ hoti, evameva yÈ
Èraddhavipassakassa vipassanÈÒÈÓena lakkhaÓattaye diÔÔhe sa~khÈrÈnaÑ
aniccabhÈvÈdivicinane majjhattatÈ uppajjati, ayaÑ vipassanupekkhÈ. YathÈ
pana tassa purisassa ajapadadaÓÉakena gÈÄhaÑ sappaÑ gahetvÈ “kintÈhaÑ
imaÑ sappaÑ aviheÔhento, attÈnaÒca iminÈ aÉaÑsÈpento muÒceyyan”ti
muÒcanÈkÈrameva pariyesato gahaÓe majjhattatÈ hoti, evameva yÈ
lakkhaÓattayassa diÔÔhattÈ Èditte viya tayo bhave passato sa~khÈraggahaÓe
majjhattatÈ, ayaÑ sa~khÈrupekkhÈ. Iti vipassanupekkhÈya siddhÈya
sa~khÈrupekkhÈpi siddhÈva hoti. IminÈ panesÈ vicinanaggahaÓesu
majjhattasa~khÈtena kiccena dvidhÈ bhinnÈti. VÊriyupekkhÈ pana
vedanupekkhÈ ca aÒÒamaÒÒaÒca avasesÈhi ca atthato bhinnÈyevÈti.
ImÈsu dasasu upekkhÈsu jhÈnupekkhÈ idha adhippetÈ. SÈ
majjhattalakkhaÓÈ, anÈbhogarasÈ, abyÈpÈrapaccupaÔÔhÈnÈ,
pÊtivirÈgapadaÔÔhÈnÈti. EtthÈha “nanu cÈyaÑ atthato tatramajjhattupekkhÈva
hoti, sÈ ca paÔhamadutiyajjhÈnesupi atthi, tasmÈ tatrÈpi ‘upekkhako ca
viharatÊ’ti evamayaÑ vattabbÈ siyÈ, sÈ kasmÈ na vuttÈ”ti. aparibyattakiccato.
AparibyattaÒhi tassÈ tattha kiccaÑ, vitakkÈdÊhi abhibh|tattÈ, idha panÈyaÑ
vitakkavicÈrapÊtÊhi anabhibh|tattÈ ukkhittasirÈ viya hutvÈ paribyattakiccÈ
jÈtÈ, tasmÈ vuttÈti.
NiÔÔhitÈ “upekkhako ca viharatÊ”ti etassa sabbaso atthavaÓÓanÈ.

______________________________________________________________
1. KumÈrayuvavuÉÉha (Ka) Visuddhi 1. 156 piÔÔhepi passitabbaÑ.
2. ThusakoÔÔhÈse (Ka)
IdÈni sato ca sampajÈnoti ettha saratÊti sato. SampajÈnÈtÊti sampajÈno.

Iti puggalena sati ca sampajaÒÒaÒca vuttaÑ. Tattha saraÓalakkhaÓÈ sati,
asammussanarasÈ, ÈrakkhapaccupaÔÔhÈnÈ, asammohalakkhaÓaÑ
sampajaÒÒaÑ, tÊraÓarasaÑ, pavicayapaccupaÔÔhÈnaÑ.
Tattha kiÒcÈpi idaÑ satisampajaÒÒaÑ purimajjhÈnesupi atthi,
muÔÔhassatissa hi asampajÈnassa upacÈramattampi na sampajjati, pageva
appanÈ, oÄÈrikattÈ pana tesaÑ jhÈnÈnaÑ bh|miyaÑ viya purisassa cittassa
gati sukhÈ hoti, abyattaÑ tattha satisampajaÒÒakiccaÑ.
OÄÈrika~gappahÈnena pana sukhumattÈ imassa jhÈnassa purisassa
khuradhÈrÈyaÑ viya satisampajaÒÒakiccapariggahitÈ eva cittassa gati
icchitabbÈti idheva vuttaÑ. KiÒca bhiyyo–yathÈ dhenupago vaccho
dhenuto apanÊto arakkhiyamÈno punadeva dhenuÑ upagacchati, evamidaÑ
tatiyajjhÈnasukhaÑ pÊtito apanÊtampi1 satisampajaÒÒÈrakkhena
arakkhiyamÈnaÑ punadeva pÊtiÑ upagaccheyya, pÊtisampayuttameva siyÈ.
Sukhe vÈpi sattÈ sÈrajjanti. IdaÒca atimadhuraÑ sukhaÑ, tato paraÑ
sukhÈbhÈvÈ. SatisampajaÒÒÈnubhÈvena panettha sukhe asÈrajjanÈ hoti, no
aÒÒathÈti imampi atthavisesaÑ dassetuÑ idamidheva vuttanti veditabbaÑ.
IdÈni sukhaÒca kÈyena paÔisaÑvedetÊti ettha kiÒcÈpi
tatiyajjhÈnasama~gino sukhapaÔisaÑvedanÈbhogo natthi, evaÑ santepi
yasmÈ tassa nÈmakÈyena sampayuttaÑ sukhaÑ, yaÑ vÈ taÑ
nÈmakÈyasampayuttaÑ sukhaÑ, taÑsamuÔÔhÈnenassa yasmÈ atipaÓÊtena
r|pena r|pakÈyo phuÔo, yassa2 phuÔattÈ jhÈnÈ vuÔÔhitopi sukhaÑ
paÔisaÑvedeyya, tasmÈ etamatthaÑ dassento “sukhaÒca kÈyena
paÔisaÑvedetÊ”ti Èha.
IdÈni yaÑ taÑ ariyÈ Ècikkhanti upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti ettha3
yaÑjhÈnahetu yaÑjhÈnakÈraÓÈ taÑ tatiyajjhÈnasama~gÊpuggalaÑ
BuddhÈdayo ariyÈ Ècikkhanti desenti paÒÒÈpenti paÔÔhapenti vivaranti
vibhajanti uttÈnÊkaronti pakÈsenti, pasaÑsantÊti adhippÈyo. Kinti?
Upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊti. TaÑ tatiyajjhÈnaÑ upasampajja viharatÊti
evamettha yojanÈ veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. ApanÊtaÑ taÑ (sabbattha), Vi-®Ôha 1. 21 piÔÔhe pana passitabbaÑ.
2. KÈyassa (sabbattha) Visuddhi 1. 158 piÔÔhe passitabbaÑ.
3. IdaÑ etthÈti padaÑ adhikaÑ viya dissati.
KasmÈ pana taÑ te evaÑ pasaÑsantÊti? PasaÑsÈrahato. AyaÒhi yasmÈ

atimadhurasukhe sukhapÈramippattepi tatiyajjhÈne upekkhako, na tattha
sukhÈbhisa~gena ÈkaÉÉhÊyati. YathÈ ca pÊti na uppajjati, evaÑ
upaÔÔhitasatitÈya satimÈ. YasmÈ ca ariyakantaÑ ariyajanasevitameva
asaÑkiliÔÔhaÑ sukhaÑ nÈmakÈyena paÔisaÑvedeti, tasmÈ pasaÑsÈraho. Iti
pasaÑsÈrahato naÑ ariyÈ te evaÑ pasaÑsÈhetubh|te1 guÓe pakÈsentÈ
“upekkhako satimÈ sukhavihÈrÊ”ti evaÑ pasaÑsantÊti veditabbaÑ.
Tatiyanti gaÓanÈnupubbatÈ tatiyaÑ, idaÑ tatiyaÑ samÈpajjatÊtipi
tatiyaÑ. TasmiÑ samaye phasso hotÊti-ÈdÊsu jhÈnapaÒcake pÊtipadampi
parihÊnaÑ. TassÈpi vasena savibhattikÈvibhattikapadavinicchayo veditabbo.
KoÔÔhÈsavÈrepi “duva~gikaÑ jhÈnaÑ hotÊ”ti ÈgataÑ. SesaÑ
dutiyajjhÈnasadisamevÈti. . TatiyaÑ.
CatutthajjhÈna
165. CatutthajjhÈnaniddese sukhassa ca pahÈnÈ, dukkhassa ca pahÈnÈti
kÈyikasukhassa ca kÈyikadukkhassa ca pahÈnÈ. PubbevÈti taÒca kho
pubbeva, na catutthajjhÈnakkhaÓe. SomanassadomanassÈnaÑ attha~gamÈti
cetasikasukhassa ca cetasikadukkhassa cÈti imesampi dvinnaÑ pubbeva
attha~gamÈ, pahÈnÈ icceva vuttaÑ hoti. KadÈ pana nesaÑ pahÈnaÑ hoti?
CatunnaÑ jhÈnÈnaÑ upacÈrakkhaÓe. SomanassaÑ hi catutthajjhÈnassa
upacÈrakkhaÓeyeva pahÊyati, dukkhadomanassasukhÈni
paÔhamadutiyatatiyajjhÈnÈnaÑ upacÈrakkhaÓesu. EvametesaÑ
pahÈnakkamena avuttÈnaÑ Indriyavibha~ge2 pana indriyÈnaÑ
uddesakkameneva idhÈpi vuttÈnaÑ sukha dukkhasomanassa domanassÈnaÑ
pahÈnaÑ veditabbaÑ.
Yadi panetÈni tassa tassa jhÈnassa upacÈrakkhaÓeyeva pahÊyanti, atha
kasmÈ “kattha cuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhanti? Idha
bhikkhave bhikkhu
______________________________________________________________
1. PasaÑsÈrahamahetubh|te (SyÈ) 2. Abhi 2. 128 piÔÔhe.
vivicceva kÈmehi -pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati.

EtthuppannaÑ dukkhindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati. Kattha cuppannaÑ
domanassindriyaÑ. SukhindriyaÑ. SomanassindriyaÑ aparisesaÑ nirujjhati?
Idha bhikkhave bhikkhu sukhassa ca pahÈnÈ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ
upasampajja viharati. EtthuppannaÑ somanassindriyaÑ aparisesaÑ
nirujjhatÊ”ti1 evaÑ jhÈnesveva nirodho vuttoti? AtisayanirodhattÈ.
Atisayanirodho hi tesaÑ paÔhamajjhÈnÈdÊsu, na nirodhoyeva. Nirodhoyeva
pana upacÈrakkhaÓe, nÈtisayanirodho. TathÈ hi nÈnÈvajjane
paÔhamajjhÈnupacÈre niruddhassÈpi dukkhindriyassa
ÉaÑsamakasÈdisamphassena vÈ visamÈsanupatÈpena vÈ siyÈ uppatti,
natveva anto-appanÈyaÑ. UpacÈre vÈ niruddhampetaÑ na suÔÔhu niruddhaÑ
hoti, patipakkhena avihatattÈ. Anto-appanÈyaÑ pana pÊtipharaÓena sabbo
kÈyo sukhokkanto hoti, sukhokkantakÈyassa ca suÔÔhu niruddhaÑ hoti
dukkhindriyaÑ, paÔipakkhena vihatattÈ. NÈnÈvajjaneyeva ca
dutiyajjhÈnupacÈre pahÊnassa domanassindriyassa yasmÈ etaÑ
vitakkavicÈrapaccayepi kÈyakilamathe, cittupaghÈte ca sati uppajjati,
vitakkavicÈrÈbhÈve neva uppajjati. Yattha pana uppajjati, tattha
vitakkavicÈrabhÈve. AppahÊnÈ eva ca dutiyajjhÈnupacÈre vitakkavicÈrÈti
tatthassa siyÈ uppatti, natveva dutiyajjhÈne, pahÊnapaccayattÈ. TathÈ
tatiyajjhÈnupacÈre pahÊnassÈpi sukhindriyassa
pÊtisamuÔÔhÈnapaÓÊtar|paphuÔakÈyassa siyÈ uppatti, natveva tatiyajjhÈne.
TatiyajjhÈne hi sukhassa paccayabh|tÈ pÊti sabbaso niruddhÈti. TathÈ
catutthajjhÈnupacÈre pahÊnassÈpi somanassindriyassa ÈsannattÈ,
appanÈppattÈya upekkhÈya abhÈvena sammÈ anatikkantattÈ ca siyÈ uppatti,
natveva catutthajjhÈne. TasmÈ eva ca “etthuppannaÑ dukkhindriyaÑ
aparisesaÑ nirujjhatÊ”ti tattha tattha aparisesaggahaÓaÑ katanti.
EtthÈha “athevaÑ tassa tassa jhÈnassupacÈre pahÊnÈpi etÈ vedanÈ idha
kasmÈ samÈhaÔÈ”ti. SukhaggahaÓatthaÑ. YÈ hi ayaÑ “adukkhamasukhan’ti
ettha adukkhamasukhÈ vedanÈ vuttÈ, sÈ sukhumÈ dubbiÒÒeyyÈ, na sakkÈ
sukhena gahetuÑ, tasmÈ yathÈ nÈma duÔÔhassa yathÈ tathÈ vÈ upasa~kamitvÈ
gahetuÑ asakkuÓeyyassa goÓassa gahaÓatthaÑ gopo ekasmiÑ vaje sabbÈ
gÈvo samÈharati, athekekaÑ nÊharanto paÔipÈÔiyÈ ÈgataÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 188 piÔÔhe.
“ayaÑ so, gaÓhatha nan”ti tampi gÈhÈpayati. Evameva BhagavÈ1

sukhaggahaÓatthaÑ sabbÈpi etÈ samÈharÊti. EvaÒhi samÈhaÔÈ etÈ dassetvÈ
“yaÑ neva sukhaÑ, na dukkhaÑ, na somanassaÑ, na domanassaÑ, ayaÑ
adukkhamasukhÈvedanÈ”ti sakkÈ hoti esÈ gÈhayituÑ.
Apica adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ paccayadassanatthaÒcÈpi etÈ
vuttÈti veditabbÈ. SukhadukkhappahÈnÈdayo hi tassÈ paccayÈ. YathÈha
“cattÈro kho Èvuso paccayÈ adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ samÈpattiyÈ,
idhÈvuso bhikkhu sukhassa ca pahÈnÈ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja
viharati. Ime kho Èvuso cattÈro paccayÈ adukkhamasukhÈya cetovimuttiyÈ
samÈpattiyÈ”ti2. YathÈ vÈ aÒÒattha pahÊnÈpi sakkÈyadiÔÔhi-Èdayo
tatiyamaggassa vaÓÓabhaÓanatthaÑ tattha pahÊnÈti3 vuttÈ, evaÑ
vaÓÓabhaÓanatthampetassa jhÈnassetÈ idha vuttÈti veditabbÈ.
PaccayaghÈtena vÈ ettha ragadosÈnaÑ atid|rabhÈvaÑ dassetumpetÈ vuttÈti
veditabbÈ. EtÈsu hi sukhaÑ somanassassa paccayo, somanassaÑ rÈgassa,
dukkhaÑ domanassassa, domanassaÑ dosassa. SukhÈdighÈtena cassa4
sappaccayÈ rÈgadosÈ hatÈti atid|re hontÊti.
Adukkhamasukhanti dukkhÈbhÈvena adukkhaÑ, sukhÈbhÈvena
asukhaÑ. Etenettha dukkhasukhappaÔipakkhabh|taÑ tatiyavedanaÑ dÊpeti,
na dukkhasukhÈbhÈvamattaÑ. TatiyavedanÈ nÈma adukkhamasukhÈ,
upekkhÈtipi vuccati. SÈ iÔÔhÈniÔÔhaviparÊtÈnubhavanalakkhaÓÈ majjhattarasÈ,
avibh|tapaccupaÔÔhÈnÈ, sukhanirodhapadaÔÔhÈnÈti veditabbÈ.
UpekkhÈsatipÈrisuddhinti upekkhÈya janitasatipÈrisuddhiÑ. ImasmiÒhi
jhÈne suparisuddhÈ sati, yÈ ca tassÈ satiyÈ pÈrisuddhi, sÈ upekkhÈya katÈ, na
aÒÒena. TasmÈ etaÑ “upekkhÈsatipÈrisuddhÊ”ti vuccati. Vibha~gepi vuttaÑ
“ayaÑ sati imÈya upekkhÈya visadÈ hoti parisuddhÈ pariyodÈtÈ, tena vuccati
‘upekkhÈsatipÈrisuddhÊ’ti”5. YÈya ca upekkhÈya ettha sati pÈrisuddhi hoti,
sÈ atthato tatramajjhattatÈti veditabbÈ. Na kevalaÒcettha tÈya satiyeva
parisuddhÈ, apica kho sabbepi sampayuttadhammÈ, satisÊsena pana desanÈ
vuttÈ.
______________________________________________________________
1. EvametassÈ (Ka) 2. Ma 1. 370 piÔÔhe. 3. Ma 2. 98 piÔÔhe.
4. Ca (Ka) Visuddhi-®Ê 1. 191 piÔÔhe passitabbaÑ. 5. Abhi 2. 271 piÔÔhe.
Tattha kiÒcÈpi ayaÑ upekkhÈ heÔÔhÈpi tÊsu jhÈnesu vijjati, yathÈ pana
divÈ s|riyappabhÈbhibhavÈ, sommabhÈvena ca attano upakÈrakattena vÈ
sabhÈgÈya rattiyÈ alÈbhÈ divÈ vijjamÈnÈpi candalekhÈ aparisuddhÈ hoti
apariyodÈtÈ, evamayampi tatramajjhattupekkhÈcandalekhÈ
vitakkÈdipaccanÊkadhammatejÈbhibhavÈ, sabhÈgÈya ca
upekkhÈvedanÈrattiyÈ apiÔilÈbhÈ vijjamÈnÈpi paÔhamÈdijjhÈnabhedesu
aparisuddhÈ hoti. TassÈ ca aparisuddhÈya divÈ aparisuddhacandalekhÈya
pabhÈ viya sahajÈtÈpi sati-Èdayo aparisuddhÈva honti. TasmÈ tesu ekampi
“upekkhÈsatipÈrisuddhÊ”ti na vuttaÑ. Idha pana
vitakkÈdipaccanÊkadhammatejÈbhibhavÈbhÈvÈ, sabhÈgÈya ca
upekkhÈvedanÈrattiyÈ paÔilÈbhÈ ayaÑ tatramajjhattupekkhÈcandalekhÈ
ativiya parisuddhÈ, tassÈ parisuddhattÈ parisuddhacandalekhÈya pabhÈ viya
sahajÈtÈpi sati-Èdayo parisuddhÈ honti pariyodÈtÈ. TasmÈ idameva
“upekkhÈsatipÈrisuddhÊ”ti vuttanti veditabbaÑ.
Catutthanti gaÓanÈnupubbatÈ catutthaÑ, idaÑ catutthaÑ samÈpajjatÊtipi
catutthaÑ. Phasso hotÊti-ÈdÊsu phassapaÒcake tÈva vedanÈti upekkhÈvedanÈ
veditabbÈ. JhÈnapaÒcaka-indriya-aÔÔhakesu pana “upekkhÈ hoti,
upekkhindriyaÑ hotÊ”ti1 vuttameva. SesÈni tatiye parihÊnapadÈni idhÈpi
parihÊnÈneva. KoÔÔhÈsavÈrepi duva~gikaÑ jhÈnanti
upekkhÈcittekaggatÈvaseneva veditabbaÑ. SesaÑ sabbaÑ
tatiyasadisamevÈti.
Catukkanayo niÔÔhito.
_____
PaÒcakanaya
167. IdÈni katame dhammÈ kusalÈti paÒcakanayo Èraddho. KasmÈti ce?
puggalajjhÈsayavasena ceva desanÈvilÈsena ca. Sannisinna2 devaparisÈya
kira ekaccÈnaÑ devÈnaÑ vitakko eva oÄÈrikato upaÔÔhÈsi,
vicÈrapÊtisukhacittekaggatÈ santato. TesaÑ sappÈyavasena SatthÈ
catura~gikaÑ avitakkaÑ vicÈramattaÑ dutiyajjhÈnaÑ nÈma bhÈjesi.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 46 piÔÔhe. 2. Sannipatita (Ka)
ekaccÈnaÑ vicÈro oÄÈrikato upaÔÔhÈsi, pÊtisukhacittekaggatÈ santato. TesaÑ

sappÈyavasena tiva~gikaÑ tatiyajjhÈnaÑ nÈma bhÈjesi. EkaccÈnaÑ pÊti
oÄÈrikato upaÔÔhÈsi, sukhacittekaggatÈ santato. TesaÑ sappÈyavasena
duva~gikaÑ catutthajjhÈnaÑ nÈma bhÈjesi, ekaccÈnaÑ sukhaÑ oÄÈrikato
upaÔÔhÈsi, upekkhÈcittekaggatÈ santato. TesaÑ sappÈyavasena duva~gikaÑ
paÒcamajjhÈnaÑ nÈma bhÈjesi. AyaÑ tÈva puggalajjhÈsayo.
YassÈ pana dhammadhÈtuyÈ suppaÔividdhattÈ desanÈvilÈsappatto1 nÈma

hoti, sÈ TathÈgatassa suÔÔhu paÔividdhÈ. TasmÈ ÒÈÓamahattatÈya
desanÈvidhÈnesu kusalo desanÈvilÈsappatto SatthÈ yaÑ yaÑ a~gaÑ labbhati,
tassa tassa vasena yathÈ yathÈ icchati, tathÈ tathÈ desanaÑ niyÈmetÊti so idha
paÒca~gikaÑ paÔhamajjhÈnaÑ bhÈjesi, catura~gikaÑ avitakkaÑ
vicÈramattaÑ dutiyajjhÈnaÑ bhÈjesi, tiva~gikaÑ tatiyajjhÈnaÑ bhÈjesi,
duva~gikaÑ catutthajjhÈnaÑ, duva~gikameva paÒcamajjhÈnaÑ bhÈjesi.
AyaÑ desanÈvilÈso nÈma.
Apica ye BhagavatÈ “tayome bhikkheve samÈdhÊ2 savitakkasavicÈro

samÈdhi, avitakkavicÈramatto samÈdhi, avitakka-avicÈro samÈdhÊ”ti3
suttante tayo samÈdhÊ desitÈ. Tesu heÔÔhÈ savitakkasavicÈro samÈdhi,
avitakka-avicÈro samÈdhi ca bhÈjetvÈ dassito, avitakkavicÈramatto na
dassito. TaÑ dassetumpi ayaÑ paÒcakanayo Èraddhoti veditabbo.
Tattha dutiyajjhÈnaniddese phassÈdÊsu vitakkamattaÑ parihÈyati,

koÔÔhÈsavÈre “catura~gikaÑ jhÈnaÑ hoti, catura~giko maggo hotÊ”ti
ayameva viseso. SesaÑ sabbaÑ paÔhamajjhÈnasadisameva. YÈni ca
catukkanaye dutiyatatiyacatutthÈni, tÈneva idha tatiyacatutthapaÒcamÈni.
TesaÑ adhigamapaÔipÈÔidÊpanatthaÑ ayaÑ nayo veditabbo–
Eko kira amaccaputto rÈjÈnaÑ upaÔÔhÈtuÑ janapadato nagaraÑ Ègato,

so ekadivasameva rÈjÈnaÑ disvÈ pÈnabyasanena sabbaÑ vibhavajÈtaÑ
nÈsesi. TaÑ ekadivasaÑ surÈmadamattaÑ niccoÄaÑ katvÈ
______________________________________________________________
1. DesanÈ vilÈsappattÈ (SyÈ, Ka) 2. Tayo samÈdhÊ (DÊ 3. 184) 3. DÊ 3. 184 piÔÔhe.
jiÓÓakaÔasÈrakamattena paÔicchÈdetvÈ pÈnÈgÈrato nÊhariÑsu, tamenaÑ

sa~kÈrak|Ôe nipajjitvÈ niddÈyantaÑ eko a~gavijjÈpÈÔhako disvÈ “ayaÑ
puriso mahÈjanassa avassayo bhavissati, paÔijaggitabbo eso”ti sanniÔÔhÈnaÑ
katvÈ mattikÈya nhÈpetvÈ h|lasÈÔakayugaÑ nivÈsÈpetvÈ puna gandhodakena
nhÈpetvÈ sukhumena duk|layugaÄena acchÈdetvÈ pÈsÈdaÑ ÈropetvÈ
subhojanaÑ bhojetvÈ “evaÑ naÑ1 paricÈreyyÈthÈ”ti paricÈrake paÔipÈdetvÈ2
pakkÈmi. Atha naÑ te sayanaÑ ÈropesuÑ,
pÈnÈgÈragamanapaÔibÈhanatthaÒca naÑ cattÈro tÈva janÈ cat|su
hatthapÈdesu uppÊÄetvÈ aÔÔhaÑsu. Eko pÈde parimajji, eko tÈlavaÓÔaÑ
gahetvÈ vÊji, eko vÊÓaÑ vÈdayamÈno gÈyanto nisÊdi.
So sayanupagamanena vigatakilamatho thokaÑ niddÈyitvÈ vuÔÔhito

hatthapÈdanippÊÄanaÑ asahamÈno “ko me hatthapÈde uppÊÄeti,
apagacchathÈ”ti tajjesi, te ekavacaneneva apagacchiÑsu. Tato puna thokaÑ
niddÈyitvÈ vuÔÔhito pÈdaparimajjanaÑ asahamÈno “ko me pÈde parimajjati,
apagacchÈ”ti Èha, sopi ekavacaneneva apagacchi. Puna thokaÑ niddÈyitvÈ
vuÔÔhito vÈtavuÔÔhiÑ viya3 tÈlavaÓÔavÈtaÑ asahanto “ko esa, apagacchat|”ti
Èha, sopi ekavacaneneva apagacchi. Puna thokaÑ niddÈyitvÈ vuÔÔhito
kaÓÓas|laÑ viya gÊtavÈditasaddaÑ asahamÈno vÊÓÈvÈdakaÑ tajjesi, sopi
ekavacaneneva apagacchi. AthevaÑ anukkamena pahÊnakilamathuppÊÄana
parimajjana vÈtappahÈra gÊtavÈditasaddupaddavo sukhaÑ sayitvÈ vuÔÔhÈya
raÒÒo santikaÑ agamÈsi. RÈjÈpissa mahantaÑ issariyamadÈsi, so
mahÈjanassa avassayo jÈto.
Tattha pÈnabyasanena pÈrijuÒÒappatto so amaccaputto viya

anekabyasanapÈrijuÒÒappatto gharavÈsagato kulaputto daÔÔhabbo,
a~gavijjÈpÈÔhako puriso viya TathÈgato, tassa purisassa “ayaÑ mahÈjanassa
avassayo bhavissati, paÔijagganaÑ arahatÊ”ti sanniÔÔhÈnaÑ viya TathÈgatassa
“ayaÑ mahÈjanassa avassayo bhavissati, pabbajjaÑ arahati kulaputto”ti
sanniÔÔhÈnakaraÓaÑ.
______________________________________________________________
1. Etha naÑ (Ka) 2. PaÔicchÈdetvÈ (SyÈ, Ka) 3. VÈtavuÔÔhi viya (bah|su)
Athassa amaccaputtassa mattikÈmattena nhÈpanaÑ viya kulaputtassÈpi

pabbajjÈpaÔilÈbho, athassa th|lasÈÔakanivÈsanaÑ viya imassÈpi
dasasikkhÈpadasa~khÈtasÊlavatthanivÈsanaÑ, puna tassa
gandhodakanhÈpanaÑ viya imassÈpi
pÈtimokkhasaÑvarÈdisÊlagandhodakanhÈpanaÑ, puna tassa
sukhumaduk|layugaÄacchÈdanaÑ viya imassÈpi
yathÈvuttasÊlavisuddhisampadÈsa~khÈtaduk|lacchÈdanaÑ.
Duk|lacchÈditassa panassa pÈsÈdÈropanaÑ viya imassÈpi
sÊlavisuddhiduk|lacchÈditassa samÈdhibhÈvanÈpÈsÈdÈrohanaÑ1, tato tassa
subhojanabhuÒjanaÑ viya imassÈpi samÈdhi-
upakÈrakasatisampajaÒÒÈdidhammÈmataparibhuÒjanaÑ.
Bhuttabhojanassa pana tassa paricÈrakehi sayanÈropanaÑ viya imassÈpi
vitakkÈdÊhi upacÈrajjhÈnÈropanaÑ, puna tassa
pÈnÈgÈragamanapaÔibÈhanatthaÑ hatthapÈduppÊÄanakapurisacatukkaÑ viya
imassÈpi kÈmasaÒÒÈbhimukhagamanapaÔibÈhanatthaÑ ÈrammaÓe
cittuppÊÄanako nekkhammavitakko, tassa pÈdaparimajjakapuriso viya
imassÈpi ÈrammaÓe cittÈnumajjanako vicÈro, tassa tÈlavaÓÔavÈtadÈyako viya
imassÈpi cetaso sÊtalabhÈvadÈyikÈ pÊti.
Tassa sotÈnuggahakaro gandhabbapuriso viya imassÈpi
cittÈnuggÈhakaÑ somanassaÑ, tassa sayanupagamanena vigatakilamathassa
thokaÑ niddupagamanaÑ viya imassÈpi upacÈrajjhÈnasannissayena
vigatanÊvaraÓakilamathassa paÔhamajjhÈnupagamanaÑ.
Athassa niddÈyitvÈ vuÔÔhitassa hatthapÈduppÊÄanÈsahanena
hatthapÈduppÊÄakÈnaÑ santajjanaÑ, tesaÒca apagamanena puna thokaÑ
niddupagamanaÑ viya imassÈpi paÔhamajjhÈnato vuÔÔhitassa
cittuppÊÄakavitakkÈsahanena vitakkadosadassanaÑ, vitakkappahÈnÈ ca puna
avitakkavicÈramattadutiyajjhÈnupagamanaÑ.
Tato tassa punappunaÑ niddÈyitvÈ vuÔÔhitassa yathÈvuttena kamena
pÈdaparimajjanÈdÊnaÑ asahanena paÔipÈÔiyÈ pÈdaparimajakÈdÊnaÑ
santajjanaÑ, tesaÑ tesaÒca apagamanena punappunaÑ thokaÑ
niddupagamanaÑ viya imassÈpi punappunaÑ dutiyÈdÊhi jhÈnehi vuÔÔhitassa
yathÈvuttadosÈnaÑ vicÈrÈdÊnaÑ
______________________________________________________________
1. ...pÈsÈdÈropanaÑ (SyÈ, Ka)
asahanena paÔipÈÔiyÈ vicÈrÈdidosadassanaÑ, tesaÑ tesaÒca pahÈnÈ

punappunaÑ avitakka-avicÈra nippÊtika pahÊnasomanassajjhÈnupagamanaÑ.
Tassa pana sayanÈ vuÔÔhÈya raÒÒo santikaÑ gatassa issariyappatti viya
imassÈpi paÒcakajjhÈnato vuÔÔhitassa vipassanÈmaggaÑ upagatassa
arahattappatti.
Tassa pattissariyassa bah|naÑ janÈnaÑ avassayabhÈvo viya imassÈpi
arahattappattassa bah|naÑ avassayabhÈvo veditabbo. EttÈvatÈ hi esa
anuttaraÑ puÒÒakkhettaÑ nÈma hotÊti.
PaÒcakanayo niÔÔhito.
EttÈvatÈ catukkapaÒcakanayadvayabhedo suddhikanavako nÈma

pakÈsito hoti. Atthato panesa paÒcakanaye catukkanayassa paviÔÔhattÈ
jhÈnapaÒcako evÈti veditabbo.
PaÔipadÈcatukka
176. 180. IdÈni yasmÈ etaÑ jhÈnaÑ nÈma paÔipadÈkamena sijjhati,
tasmÈ tassa paÔipadÈbhedaÑ dassetuÑ “puna katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi
ÈraddhaÑ. Tattha dukkhÈ paÔipadÈ assÈti dukkhapaÔipadaÑ. DandhÈ abhiÒÒÈ
assÈti dandhÈbhiÒÒaÑ. Iti “dukkhapaÔipadan”ti vÈ “dandhÈbhiÒÒan”ti vÈ
“pathavÊkasiÓan”ti vÈ tÊÓipi jhÈnasseva nÈmÈni. DukkhapaÔipadaÑ
khippÈbhiÒÒanti-ÈdÊsupi eseva nayo.
Tattha paÔhamasamannÈhÈrato paÔÔhÈya yÈva tassa tassa jhÈnassa
upacÈraÑ uppajjati, tÈva pavattÈ jhÈnabhÈvanÈ “paÔipadÈ”ti vuccati.
UpacÈrato pana paÔÔhÈya yÈva appanÈ, tÈva pavattÈ paÒÒÈ “abhiÒÒÈ”ti
vuccati. SÈ panesÈ paÔipadÈ ekaccassa dukkhÈ hoti,
nÊvaraÓÈdipaccanÊkadhammasamudÈcÈragahanatÈya kicchÈ, asukhasevanÈti
attho. Ekaccassa tadabhÈvena sukhÈ. AbhiÒÒÈpi ekaccassa dandhÈ hoti
mandÈ asÊghappavatti1, ekaccassa khippÈ amandhÈ sÊghappavatti2. TasmÈ yo
Èdito kilese vikkhambhento dukkhena sasa~khÈrena sappayogena kilamanto
______________________________________________________________
1. AsÊghappavattinÊ (SÊ) 2. SÊghappavattinÊ (SÊ)
vikkhambheti, tassa dukkhÈ paÔipadÈ nÈma hoti. Yo pana

vikkhambhitakileso appanÈparivÈsaÑ vasanto cirena a~gapÈtubhÈvaÑ
pÈpuÓÈti, tassa dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti. Yo khippaÑ a~gapÈtubhÈvaÑ
pÈpuÓÈti, tassa khippÈbhiÒÒÈ nÈma hoti. Yo kilese vikkhambhento sukhena
akilamanto vikkhambheti, tassa sukhÈ paÔipadÈ nÈma hoti.
Tattha yÈni sappÈyÈsappÈyÈni ca palibodhupacchedÈdÊni pubbakiccÈni

ca appanÈkosallÈni ca Visuddhimagge1 CittabhÈvanÈniddese niddiÔÔhÈni.
Tesu yo asappÈyasevÊ hoti, tassa dukkhÈ paÔipadÈ, dandhÈ ca abhiÒÒÈ hoti,
sappÈyasevino sukhÈ paÔipadÈ, khippÈ ca abhiÒÒÈ. Yo pana pubbabhÈge
asappÈyaÑ sevitvÈ aparabhÈge sappÈyasevÊ hoti, pubbabhÈge vÈ sappÈyaÑ
sevitvÈ aparabhÈge asappÈyasevÊ, tassa vomissakatÈ2 veditabbÈ. TathÈ
palibodhupacchedÈdikaÑ pubbakiccaÑ asampÈdetvÈ bhÈvanaÑ anuyuttassa
dukkhÈ paÔipadÈ hoti, vipariyÈyena sukhÈ. AppanÈkosallÈni pana
asampÈdentassa dandhÈ abhiÒÒÈ hoti, sampÈdentassa khippÈ.
Apica taÓhÈ-avijjÈvasena, samathavipassanÈkatÈdhikÈravasena cÈpi

etÈsaÑ pabhedo veditabbo. TaÓhÈbhibh|tassa hi dukkhÈ paÔipadÈ hoti,
anabhibh|tassa sukhÈ. AvijjÈbhibh|tassa ca dandhÈ abhiÒÒÈ hoti,
anabhibh|tassa khippÈ. Yo ca samathe akatÈdhikÈro tassa dukkhÈ paÔipadÈ
hoti, katÈdhikÈrassa sukhÈ. Yo pana vipassanÈya akatÈdhikÈro hoti, tassa
dandhÈ abhiÒÒÈ hoti, katÈdhikÈrassa khippÈ.
Kilesindriyavasena cÈpi etÈsaÑ pabhedo veditabbo. Tibbakilesassa hi

mudindriyassa dukkhÈ paÔipadÈ hoti dandhÈ ca abhiÒÒÈ, tikkhindriyassa
pana khippÈ abhiÒÒÈ. Mandakilesassa ca mudindriyassa sukhÈ paÔipadÈ hoti
dandhÈ ca abhiÒÒÈ, tikkhindriyassa pana khippÈ abhiÒÒÈti.
Iti imÈsu paÔipadÈ-abhiÒÒÈsu yo puggalo dukkhÈya paÔipadÈya

dandhÈya abhiÒÒÈya jhÈnaÑ pÈpuÓÈti, tassa taÑ jhÈnaÑ “dukkhapaÔipadaÑ
dandhÈbhiÒÒÈn”ti vuccati. Sesesupi eseva nayo.
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 118 piÔÔhÈdÊsu. 2. VomissatÈ (SyÈ, Ka)
Tattha “tadanudhammatÈ sati santiÔÔhati, ÔhitibhÈginÊ paÒÒÈ”ti1 evaÑ

vuttasatiyÈ vÈ taÑtaÑjhÈnanikantiyÈ vÈ vikkhambhane paÔipadÈ,
taÑtaÑjhÈnupacÈrappattassa appanÈya parivÈse abhiÒÒÈ ca veditabbÈ.
ŒgamanavasenÈpi ca paÔipadÈ abhiÒÒÈ hontiyeva. DukkhapaÔipadaÒhi
dandhÈbhiÒÒaÑ paÔhamajjhÈnaÑ patvÈ pavattaÑ dutiyampi tÈdisameva hoti.
Tatiyacatutthesupi eseva nayo. YathÈ ca catukkanaye, evaÑ paÒcakanayepi
paÔipadÈvasena catudhÈ bhedo veditabbo. Iti paÔipadÈvasenapi cattÈro
navakÈ vuttÈ honti. Tesu pÈÔhato chattiÑsa cittÈni, atthato pana paÒcakanaye
catukkanayassa paviÔÔhattÈ vÊsatimeva bhavantÊti.
PaÔipadÈcatukkaÑ.
_____
ŒrammaÓacatukka
181. IdÈni yasmÈ etaÑ jhÈnaÑ nÈma yathÈ paÔipadÈbhedena, evaÑ
ÈrammaÓabhedenÈpi catubbidhaÑ hoti. TasmÈssa taÑ pabhedaÑ dessetuÑ
puna “katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha parittaÑ
parittÈrammaÓanti-ÈdÊsu yaÑ appaguÓaÑ hoti, uparijjhÈnassa paccayo
bhavituÑ na sakkoti, idaÑ parittaÑ nÈma. YaÑ pana avaÉÉhite suppamatte
vÈ sarÈvamatte vÈ ÈrammaÓe pavattaÑ, taÑ parittaÑ ÈrammaÓaÑ assÈti
parittÈrammaÓaÑ. YaÑ paguÓaÑ subhÈvitaÑ, uparijjhÈnassa paccayo
bhavituÑ sakkoti, idaÑ appamÈÓaÑ nÈma. YaÑ vipule ÈrammaÓe pavattaÑ,
taÑ vuÉÉhippamÈÓattÈ appamÈÓaÑ ÈrammaÓaÑ assÈti
appamÈÓÈrammaÓaÑ. VuttalakkhaÓavomissakatÈya pana vomissakanayo
veditabbo. Iti ÈrammaÓavasenapi cattÈro navakÈ vuttÈ honti,
cittagaÓanÈpettha purimasadisÈ evÈti.
ŒrammaÓacatukkaÑ.
_____
ŒrammaÓapaÔipadÈmissaka
186. IdÈni ÈrammaÓapaÔipadÈmissakaÑ soÄasakkhattukanayaÑ
dassetuÑ puna “katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha
paÔhamanaye
______________________________________________________________
vuttajjhÈnaÑ dukkhapaÔipadattÈ dandhÈbhiÒÒattÈ parittattÈ

parittÈrammaÓattÈti cat|hi kÈraÓehi hÊnaÑ. SoÄasamanaye vuttajjhÈnaÑ
sukhapaÔipadattÈ khippÈbhiÒÒattÈ appamÈÓattÈ appamÈÓÈrammaÓattÈti
cat|hi kÈraÓehi paÓÊtaÑ. Sesesu cuddasasu ekena, dvÊhi, tÊhi ca kÈraÓehi
hÊnappaÓÊtatÈ veditabbÈ.
KasmÈ panÈyaÑ nayo desitoti? JhÈnuppattikÈraÓattÈ.
SammÈsambuddhena hi pathavÊkasiÓe suddhikajjhÈnaÑ catukkanayavasena,
paÒcakanayavasena ca dassitaÑ, tathÈ suddhikapaÔipadÈ, tathÈ
suddhikÈrammaÓaÑ. Tattha yÈ devatÈ pathavÊkasiÓe suddhikajjhÈnaÑ
catukkanayavasena desiyamÈnaÑ bujjhituÑ sakkonti, tÈsaÑ sappÈyavasena
suddhikajjhÈne catukkanayo desito. YÈ paÒcakanayavasena desiyamÈnaÑ
bujjhituÑ sakkonti, tÈsaÑ sappÈyavasena paÒcakanayo. YÈ
suddhikapaÔipadÈya suddhikÈrammaÓe catukkanayavasena desiyamÈnaÑ
bujjhituÑ sakkonti, tÈsaÑ sappÈyavasena suddhikapaÔipadÈya
suddhikÈrammaÓe catukkanayo desito. YÈ paÒcakanayavasena desiyamÈnaÑ
bujjhituÑ sakkonti, tÈsaÑ sappÈyavasena paÒcakanayo. Iti heÔÔhÈ
puggalajjhÈsayavasena desanÈ katÈ.
DesanÈvilÈsappatto cesa pabhinnapaÔisambhido
dasabalacatuvesÈrajjavisadaÒÈÓo dhammÈnaÑ yÈthÈvasarasalakkhaÓassa
suppaÔividdhattÈ dhammapaÒÒattikusalatÈya yo yo nayo labbhati, tassa tassa
vasena desanaÑ niyametuÑ sakkoti. TasmÈ imÈya desanÈvilÈsappattiyÈpi
tena esÈ pathavÊkasiÓe suddhikacatukkanayÈdivasena desanÈ katÈ.
YasmÈ pana ye keci jhÈnaÑ uppÈdenti nÈma, na te ÈrammaÓapaÔipadÈhi
vinÈ uppÈdetuÑ sakkonti, tasmÈ niyamato jhÈnuppattikÈraÓattÈ ayaÑ
soÄasakkhattukanayo kathito.
EttÈvatÈ suddhikanavako, cattÈro paÔipadÈnavakÈ, cattÈro
ÈrammaÓanavakÈ, ime ca soÄasa navakÈti paÒcavÊsati navakÈ kathitÈ honti.
Tattha ekekasmiÑ navake catukkapaÒcakavasena dve dve nayÈti paÒÒÈsa
nayÈ. Tattha paÒcavÊsatiyÈ catukkanayesu sataÑ, paÒcakanayesu
paÒcavÊsasatanti pÈÔhato paÒcavÊsÈdhikÈni dve jhÈnacittasatÈni honti.
PaÒcakanaye pana catukkanayassa paviÔÔhattÈ atthato paÒcavÊsÈdhikameva
cittasataÑ hoti. YÈni cetÈni pÈÔhe paÒcavÊsÈdhikÈni dve cittasatÈni, tesu

ekekassa niddese dhammavavatthÈnÈdayo tayo tayo mahÈvÈrÈ honti, te pana
tattha tattha nayamattameva dassetvÈ saÑkhittÈti.
PathavÊkasiÓaÑ.
203. IdÈni yasmÈ ÈpokasiÓÈdÊsupi etÈni jhÈnÈni uppajjanti, tasmÈ tesaÑ

dassanatthaÑ puna “katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tesu sabbo
PÈÄinayo ca atthavibhÈvanÈ ca cittagaÓanÈ ca vÈrasa~khepo ca pathavÊkasiÓe
vuttanayeneva veditabbo. BhÈvanÈnayo pana kasiÓaparikammaÑ ÈdiÑ katvÈ
sabbo Visuddhimagge1 pakÈsitoyeva. MahÈsakuludÈyisutte pana
dasakasiÓÈni2 vuttÈni. Tesu viÒÒÈÓakasiÓaÑ ÈkÈse
pavattitamahaggataviÒÒÈÓampi tattha parikammaÑ katvÈ nibbattÈ
viÒÒÈÓaÒcÈyatanasamÈpattipi hotÊti sabbappakÈrena Èruppadesanameva
bhajati. TasmÈ imasmiÑ ÔhÈne na kathitaÑ.
ŒkÈsakasiÓanti pana kasiÓugghÈÔimamÈkÈsampi taÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
pavattakkhandhÈpi bhitticchiddÈdÊsu aÒÒatarasmiÑ gahetabbanimitta3
paricchedÈkÈsampi taÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannaÑ
catukkapaÒcakajjhÈnampi vuccati. Tattha purimanayo ÈruppadesanaÑ
bhajati, pacchimanayo r|pÈvacaradesanaÑ. Iti missakattÈ imaÑ
r|pÈvacaradesanaÑ na ÈruÄhaÑ, paricchedÈkÈse nibbattajjhÈnaÑ pana
r|p|papattiyÈ maggo hoti, tasmÈ taÑ gahetabbaÑ. TasmiÑ pana
catukkapaÒcakajjhÈnameva uppajjati, ar|pajjhÈnaÑ nuppajjati. KasmÈ?
KasiÓugghÈÔanassa alÈbhato. TaÒhi punappunaÑ ugghÈÔiyamÈnampi
ÈkÈsameva hotÊti na tattha kasiÓugghÈÔanaÑ labbhati. TasmÈ tatthuppannaÑ
jhÈnaÑ diÔÔhadhammasukhavihÈrÈya saÑvattati, abhiÒÒÈpÈdakaÑ hoti,
vipassanÈpÈdakaÑ hoti, nirodhapÈdakaÑ na hoti, anupubbanirodho panettha
yÈva paÒcamajjhÈnÈ labbhati, vaÔÔapÈdakaÑ hotiyeva. YathÈ cetaÑ, evaÑ
purimakasiÓesu uppannaÑ jhÈnampi. NirodhapÈdakabhÈvo panettha viseso.
Sesamettha ÈkÈsakasiÓe yaÑ vattabbaÑ siyÈ, taÑ sabbaÑ Visuddhimagge4
vuttameva.
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 165 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 2. 207 piÔÔhe.
3. Gahetabbanimitte (SÊ) 4. Visuddhi 1. 169 piÔÔhe.
“Ekopi hutvÈ bahudhÈ hotÊ”ti-ÈdinayaÑ1 pana vikubbanaÑ icchantena

purimesu aÔÔhasu kasiÓesu aÔÔha samÈpattiyo nibbattetvÈ kasiÓÈnulomato,
kasiÓapaÔilomato, kasiÓÈnulomapaÔilomato, jhÈnÈnulomato, jhÈnapaÔilomato,
jhÈnÈnulomapaÔilomato, jhÈnukkantikato, kasiÓukkantikato
jhÈnakasiÓukkantikato, a~gasa~kantikato, ÈrammaÓasa~kantikato,
a~gÈrammaÓasa~kantikato, a~gavavatthÈnato, ÈrammaÓavavatthÈnatoti
imehi cuddasahÈkÈrehi cittaÑ paridametabbaÑ. TesaÑ vitthÈrakathÈ
Visuddhimagge2 vuttÈyeva.
EvaÑ pana cuddasahÈkÈrehi cittaÑ aparidametvÈ pubbe
abhÈvitabhÈvano Èdikammiko yogÈvacaro iddhivikubbanaÑ sampÈdessatÊti
netaÑ ÔhÈnaÑ vijjati. Œdikammikassa hi kasiÓaparikammampi bhÈro, satesu
sahassesu vÈ ekova sakkoti. KatakasiÓaparikammassa nimittuppÈdanaÑ
bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova sakkoti. Uppanne nimitte taÑ vaÉÉhetvÈ
appanÈdhigamo bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova sakkoti. Adhigatappanassa
cuddasahÈkÈrehi cittaparidamanaÑ bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova
sakkoti. CuddasahÈkÈrehi paridamitacittassapi iddhivikubbanaÑ nÈma
bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova khippanisanti hoti. Therambatthale
MahÈrohanaguttattherassa gilÈnupaÔÔhÈnaÑ Ègatesu tiÑsamattesu
iddhimantasahassesu upasampadÈya aÔÔhavassiko Rakkhitatthero viya.
SabbaÑ vatthu Visuddhimagge3 vitthÈritamevÈti.
KasiÓakathÈ.
_____
AbhibhÈyatanakathÈ
204. EvaÑ aÔÔhasu kasiÓesu r|pÈvacarakusalaÑ niddisitvÈ idÈni yasmÈ
samÈnepi ÈrammaÓe bhÈvanÈya asamÈnaÑ4 imesu aÔÔhasu kasiÓesu aÒÒampi
abhibhÈyatanasa~khÈtaÑ r|pÈvacarakusalaÑ pavattati,
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 74; Khu 9. 107 piÔÔhesu. 2. Visuddhi 2. 2 piÔÔhe.
3. Visuddhi 2. 4 piÔÔhe. 4. AsamÈnatÈya (SÊ), asamÈnattÈ (SyÈ)
tasmÈ taÑ dessetuÑ puna “katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha

ajjhattaÑ ar|pasaÒÒÊti alÈbhitÈya vÈ anatthikatÈya vÈ ajjhattar|pe
parikammasaÒÒÈvirahito. BahiddhÈ r|pÈni passatÊti bahiddhÈ aÔÔhasu
kasiÓesu kataparikammatÈya parikammavasena ceva appanÈvasena ca tÈni
bahiddhÈ aÔÔhasu kasiÓesu r|pÈni passati. ParittÈnÊti avaÉÉhitÈni. TÈni
abhibhuyyÈti yathÈ nÈma sampannagahaÓiko kaÔacchumattaÑ bhattaÑ
labhitvÈ “kiÑ ettha bhuÒjitabbaÑ atthÊ”ti sa~kaÉÉhitvÈ ekakabaÄameva
karoti, evameva ÒÈÓuttariko puggalo visadaÒÈÓo “kimettha parittake
ÈrammaÓe samÈpajjitabbaÑ atthi, nÈyaÑ mama bhÈro”ti tÈni r|pÈni
abhibhavitvÈ samÈpajjati, saha nimittuppÈdenevettha appanaÑ nibbattetÊti
attho. “JÈnÈmi passÈmÊ”ti iminÈ panassa pubbabhÈgo kathito,
ŒgamaÔÔhakathÈsu pana vuttaÑ “iminÈ panassa Èbhogo kathito, so ca kho
samÈpattito vuÔÔhitassa, na antosamÈpattiyan”ti1.
AppamÈÓÈnÊti vaÉÉhitappamÈÓÈni. AbhibhuyyÈti ettha pana yathÈ

mahagghaso puriso ekaÑ bhattavaÉÉhitakaÑ labhitvÈ “aÒÒÈpi hotu, kimesÈ
mayhaÑ karissatÊ”ti taÑ na mahantato passati, evameva ÒÈÓuttaro puggalo
visadaÒÈÓo “kimettha samÈpajjitabbaÑ, na idaÑ appamÈÓaÑ, na mayhaÑ
cittekaggatÈkaraÓe bhÈro atthÊ”ti tÈni abhibhavitvÈ samÈpajjati, saha
nimittuppÈdenevettha appanaÑ nibbattetÊti attho.
ParittaÑ parittÈrammaÓaÑ appamÈÓaÑ parittÈrammaÓan”ti idha

“parittÈnÊ”ti ÈgatattÈ appamÈÓÈrammaÓatÈ na gahitÈ, parato “appamÈÓÈnÊ”ti
ÈgatattÈ parittÈrammaÓatÈ. AÔÔhakathÈyaÑ pana vuttaÑ “imasmiÑ ÔhÈne
cattÈri cattÈri ÈrammaÓÈni aggahetvÈ dve dveva gahitÈni, kiÑ kÈraÓÈ?
Cat|su hi gahitesu desanÈ soÄasakkhattukÈ hoti, SatthÈrÈ ca heÔÔhÈ
soÄasakkhattukÈ desanÈ kilaÒjamhi tile pattharantena viya vitthÈrato kathitÈ,
tassa imasmiÑ ÔhÈne aÔÔhakkhattukaÑ desanaÑ kÈtuÑ ajjhÈsayo, tasmÈ dve
dveyeva gahitÈnÊti veditabbÈnÊ”ti.
______________________________________________________________
1. AÑ-®Ôha 3. 244 piÔÔhe.
SuvaÓÓadubbaÓÓÈnÊti parisuddhÈparisuddhavaÓÓÈni. ParisuddhÈni hi

nÊlÈdÊni suvaÓÓÈni, aparisuddhÈni ca dubbaÓÓÈnÊti1 idha adhippetÈni.
ŒgamaÔÔhakathÈsu pana “suvaÓÓÈni vÈ hontu, dubbaÓÓÈni vÈ, paritta-
appamÈÓavaseneva imÈni abhibhÈyatanÈni desitÈnÊ”ti2 vuttaÑ. Imesu pana
cat|su parittaÑ vitakkacaritavasena ÈgataÑ, appamÈÓaÑ mohacaritavasena.
SuvaÓÓaÑ dosacaritavasena, dubbaÓÓaÑ rÈgacaritavasena. EtesaÒhi etÈni
sappÈyÈni, sÈ ca tesaÑ sappÈyatÈ vitthÈrato Visuddhimagge3 Cariyaniddese
vuttÈ.
KasmÈ pana yathÈ suttante “ajjhattaÑ r|pasaÒÒÊ eko bahiddhÈ r|pÈni
passati parittÈnÊ”ti-Èdi4 vuttaÑ, evaÑ avatvÈ idha cat|supi abhibhÈyatanesu
ajjhattaÑ ar|pasaÒÒitÈva vuttÈti? Ajjhattar|pÈnaÑ anabhibhavanÊyato.
Tattha vÈ hi idha vÈ bahiddhÈr|pÈneva abhibhavitabbÈni. TasmÈ tÈni
niyamato vattabbÈnÊti tatrapi idhapi vuttÈni. “AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ”ti idaÑ
pana Satthu desanÈvilÈsamattameva. AyaÑ tÈva cat|su abhibhÈyatanesu
apubbapadavaÓÓanÈ. SuddhikanayapaÔipadÈbhedo panettha pathavÊkasiÓe
vuttanayeneva ekekasmiÑ abhibhÈyatane veditabbo. KevalaÒcettha
ÈrammaÓacatukkaÑ ÈrammaÓadukaÑ hoti, soÄasakkhattukaÒca
aÔÔhakkhattukaÑ. SesaÑ tÈdisameva. Evamettha ekekasmiÑ abhibhÈyatane
eko suddhikanavako, cattÈro paÔipadÈnavakÈ, dve ÈrammaÓanavakÈ,
ÈrammaÓapaÔipadÈmissake aÔÔha navakÈti pannarasa navakÈti cat|supi
abhibhÈyatanesu samasaÔÔhi navakÈ veditabbÈ.
246. PaÒcama-abhibhÈyatanÈdÊsu nÊlÈnÊti sabbasa~gÈhikavasena vuttaÑ.

NÊlavaÓÓÈnÊti vaÓÓavasena. NÊlanidassanÈnÊti nidassanavasena.
ApaÒÒÈyamÈnavivarÈni asambhinnavaÓÓÈni ekanÊlÈneva hutvÈ dissantÊti
vuttaÑ hoti. NÊlanibhÈsÈnÊti idaÑ pana obhÈsanavasena vuttaÑ, nÊlobhÈsÈni
nÊlappabhÈyuttÈnÊti attho. Etena nesaÑ suvisuddhataÑ dasseti.
SuvisuddhavaÓÓavasena hi imÈni cattÈri abhibhÈyatanÈni vuttÈni. PÊtÈnÊti-
ÈdÊsupi iminÈva nayena attho veditabbo. “NÊlakasiÓaÑ uggaÓhanto
nÊlakasmiÑ nimittaÑ gaÓhÈti, pupphasmiÑ vÈ vatthasmiÑ vÈ vaÓÓadhÈtuyÈ
______________________________________________________________
1. NÊlÈdÊni aparisuddhÈni ca suvaÓÓadubbaÓÓÈnÊti (Ka)
2. AÑ-®Ôha 3. 243 piÔÔhe. 3. Visuddhi 1. 98 piÔÔhe.
4. DÊ 2. 92; Ma 2. 205; AÑ 3. 125 piÔÔhesu.
vÈ”ti-ÈdikaÑ panettha kasiÓakaraÓaÒca parikammaÒca appanÈvidhÈnaÒca

sabbaÑ Visuddhimagge1 vitthÈrato vuttameva. YathÈ ca pathavÊkasiÓe,
evamettha ekekasmiÑ abhibhÈyatane paÒcavÊsati paÒcavÊsati navakÈ
veditabbÈ.
AbhibhÈyatanakathÈ.
_____
VimokkhakathÈ
248. IdÈni yasmÈ idaÑ r|pÈvacarakusalaÑ nÈma na kevalaÑ
ÈrammaÓasa~khÈtÈnaÑ ÈyatanÈnaÑ abhibhavanato abhibhÈyatanavaseneva
uppajjati, atha kho vimokkhavasenapi uppajjati, tasmÈ tampi nayaÑ
dassetuÑ puna “katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ.
KenaÔÔhena pana vimokkho veditabboti? AdhimuccanaÔÔhena. Ko ayaÑ
adhimuccanaÔÔho nÈma? PaccanÊkadhammehi ca suÔÔhu vimuccanaÔÔho,
ÈrammaÓe ca abhirativasena suÔÔhu vimuccanaÔÔho2 pitu-a~ke vissaÔÔha-
a~gapacca~gassa dÈrakassa sayanaÑ viya aniggahitabhÈvena nirÈsa~katÈya
ÈrammaÓe pavattÊti vuttaÑ hoti. EvaÑlakkhaÓaÒhi vimokkhabhÈvappattaÑ
r|pÈvacarakusalaÑ dassetuÑ ayaÑ nayo Èraddho.
Tattha r|pÊti ajjhattaÑ kesÈdÊsu uppÈditaÑ r|pajjhÈnaÑ r|paÑ,
tadassatthÊti r|pÊ. AjjhattaÒhi nÊlaparikammaÑ karonto kese vÈ pitte vÈ
akkhitÈrakÈya vÈ karoti. PÊtaparikammaÑ karonto mede vÈ chaviyÈ vÈ
akkhÊnaÑ pÊtaÔÔhÈne vÈ karoti. LohitaparikammaÑ karonto maÑse vÈ lohite
vÈ jivhÈya vÈ hatthatalapÈdatalesu vÈ akkhÊnaÑ rattaÔÔhÈne vÈ karoti.
OdÈtaparikammaÑ karonto aÔÔhimhi vÈ dante vÈ nakhe vÈ akkhÊnaÑ
setaÔÔhÈne vÈ karonti. EvaÑ parikammaÑ katvÈ uppannajjhÈnasama~ginaÑ
sandhÈyetaÑ vuttaÑ. R|pÈni passatÊti bahiddhÈpi nÊlakasiÓÈdir|pÈni
jhÈnacakkhunÈ passati. IminÈ ajjhattabahiddhÈvatthukesu kasiÓesu
jhÈnapaÔilÈbho dassito.
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 167 piÔÔhe. 2. AdhimuccanaÔÔho (SÊ)
AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊti ajjhattaÑ na r|pasaÒÒÊ, attano kesÈdÊsu

anuppÈditar|pÈvacarajjhÈnoti attho. IminÈ bahiddhÈ parikammaÑ katvÈ
bahiddhÈva paÔiladdhajjhÈnatÈ dassitÈ.
“Subhan”ti iminÈ suvisuddhesu nÊlÈdÊsu vaÓÓakasiÓesu jhÈnÈni
dassitÈni. Tattha kiÒcÈpi anto-appanÈya ‘subhan’ti Èbhogo natthi, yo pana
suvisuddhaÑ subhakasiÓaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ viharati, so yasmÈ subhanti
-pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati. TathÈ dutiyÈdÊni. TasmÈ evaÑ
desanÈ katÈ. PaÔisambhidÈmagge pana “kathaÑ ‘subhan’tveva adhimutto
hotÊti vimokkho? Idha bhikkhu mettÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ -pa-
viharati, mettÈya bhÈvitattÈ sattÈ appaÔik|lÈ honti. KaruÓÈ, muditÈ,
upekkhÈsahagatena cetasÈ ekaÑ disaÑ -pa- viharati, upekkhÈya bhÈvitattÈ
sattÈ appaÔik|lÈ honti. EvaÑ ‘subhan’tveva adhimutto hotÊti vimokkho”ti1
vuttaÑ. Idha pana upari PÈÄiyaÑyeva brahmavihÈrÈnaÑ ÈgatattÈ taÑ nayaÑ
paÔikkhipitvÈ sunÊlaka supÊtakasulohitaka su-odÈtaka parisuddhanÊlaka
parisuddhapÊtaka parisuddhalohitaka parisuddha-odÈtakavaseneva
subhavimokkho anuÒÒÈto. Iti “kasiÓan”ti vÈ “abhibhÈyatanan”ti vÈ
“vimokkho”ti vÈ r|pÈvacarajjhÈnameva. TaÒhi ÈrammaÓassa sakalaÔÔhena
kasiÓaÑ nÈma, ÈrammaÓaÑ abhibhavanaÔÔhena abhibhÈyatanaÑ nÈma,
ÈrammaÓe adhimuccanaÔÔhena, paccanÊkadhammehi ca vimuccanaÔÔhena
vimokkho nÈmÈti vuttaÑ. Tattha kasiÓadesanÈ abhidhammavasena, itarÈ
pana suttantadesanÈvasena vuttÈti veditabbÈ. Ayamettha
apubbapadavaÓÓanÈ. EkekasmiÑ pana vimokkhe pathavÊkasiÓe viya
paÒcavÊsati paÒcavÊsatÊti katvÈ paÒcasattati navakÈ veditabbÈ.
VimokkhakathÈ.
_____
BrahmavihÈrakathÈ
251. IdÈni mettÈdibrahmavihÈravasena pavattamÈnaÑ
r|pÈvacarakusalaÑ dassetuÑ puna “katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi
ÈraddhaÑ. Tattha
______________________________________________________________
1. Khu 9. 235 piÔhe.
mettÈsahagatanti mettÈya samannÈgataÑ. Parato karuÓÈsahagatÈdÊsupi eseva

nayo. Yena panesa vidhÈnena paÔipanno mettÈdisahagatÈni jhÈnÈni
upasampajja viharati, taÑ mettÈdÊnaÑ bhÈvanÈvidhÈnaÑ sabbaÑ
Visuddhimagge1 vitthÈritameva, avasesÈya PÈÄiyÈ attho pathavÊkasiÓe
vuttanayeneva veditabbo.
KevalaÒhi pathavÊkasiÓe paÒcavÊsati navakÈ, idha purimÈsu tÊsu
tikacatukkajjhÈnikavasena paÒcavÊsati sattakÈ. UpekkhÈya
catutthajjhÈnavasena paÒcavÊsati ekakÈ. KaruÓÈmuditÈsu ca chandÈdÊhi
cat|hi saddhiÑ karuÓÈmuditÈti imepi yevÈpanakÈ labbhanti.
DukkhapaÔipadÈdibhÈvo cettha mettÈya tÈva byÈpÈdavikkhambhanavasena,
karuÓÈya vihiÑsÈvikkhambhanavasena, muditÈya arativikkhambhanavasena,
upekkhÈya rÈgapaÔighavikkhambhanavasena veditabbo. ParittÈrammaÓatÈ
pana nabahusattÈrammaÓavasena, appamÈÓÈrammaÓatÈ
bahusattÈrammaÓavasena hotÊti ayaÑ viseso. SesaÑ tÈdisameva.
EvaÑ tÈva PÈÄivaseneva-
* Brahmuttamena kathite, brahmavihÈre ime iti viditvÈ.
Bhiyyo etesu ayaÑ, pakiÓÓakakathÈpi viÒÒeyyÈ.
EtÈsu hi mettÈkaruÓÈmuditÈ-upekkhÈsu atthato tÈva mejjatÊti mettÈ,
siniyhatÊti attho. Mitte vÈ bhavÈ, mittassa vÈ esÈ pavattÊtipi mettÈ.
Paradukkhe sati sÈdh|naÑ hadayakampanaÑ karotÊti karuÓÈ, kiÓÈti vÈ
paradukkhaÑ hiÑsati vinÈsetÊti karuÓÈ, karÊyati dukkhitesu pharaÓavasena
pasÈrÊyatÊti karuÓÈ. Modanti tÈya taÑsama~gino, sayaÑ vÈ modati,
modanamattameva vÈ tanti muditÈ. “AverÈ hont|”ti-ÈdibyÈpÈrappahÈnena2,
majjhattabhÈv|pagamanena ca upekkhatÊti upekkhÈ.
LakkhaÓÈdito panettha hitÈkÈrappavattilakkhaÓÈ mettÈ,
hit|pasaÑhÈrarasÈ, ÈghÈtavinayapaccupaÔÔhÈnÈ, sattÈnaÑ
manÈpabhÈvadassanapadaÔÔhÈnÈ. ByÈpÈd|pasamo etissÈ sampatti,
sinehasambhavo vipatti. DukkhÈpanayanÈkÈrappavattilakkhaÓÈ karuÓÈ,
paradukkhÈsahanarasÈ,
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 287 piÔÔhÈdÊsu. * Visuddhi 1. 311 piÔÔhepi.
2. ...byÈpÈdappahÈnena (SÊ)
avihiÑsÈpaccupaÔÔhÈnÈ, dukkhÈbhibh|tÈnaÑ anÈthabhÈvadassanapadaÔÔhÈnÈ.

VihiÑs|pasamo tassÈ sampatti, sokasambhavo vipatti. Sattesu
pamodanalakkhaÓÈ muditÈ, anissÈyanarasÈ, arativighÈtapaccupaÔÔhÈnÈ,
sattÈnaÑ sampattidassanapadaÔÔhÈnÈ. Arativ|pasamo tassÈ sampatti,
pahÈsasambhavo vipatti. Sattesu majjhattÈkÈrappavattilakkhaÓÈ upekkhÈ,
sattesu samabhÈvadassanarasÈ, paÔighÈnunayav|pasamapaccupaÔÔhÈnÈ,
“kammassakÈ sattÈ, te kassa ruciyÈ sukhitÈ vÈ bhavissanti, dukkhato vÈ
muccissanti, pattasampattito vÈ na parihÈyissantÊ”ti evaÑ
pavattakammassakatÈdassanapadaÔÔhÈnÈ. PaÔighÈnunayav|pasamo tassÈ
sampatti, gehassitÈya aÒÒÈÓupekkhÈya sambhavo vipatti.
Catunnampi panetesaÑ brahmavihÈrÈnaÑ vipassanÈsukhaÒceva
bhavasampatti ca sÈdhÈraÓappayojanaÑ, byÈpÈdÈdipaÔighÈto ÈveÓikaÑ.
ByÈpÈdapaÔighÈtappayojanÈ hettha mettÈ, vihiÑsÈ-
aratirÈgapaÔighÈtappayojanÈ itarÈ. Vuttampi cetaÑ–
“NissaraÓaÒhetaÑ Èvuso byÈpÈdassa, yadidaÑ
mettÈcetovimutti. NissaraÓaÒhetaÑ Èvuso vihesÈya, yadidaÑ
karuÓÈcetovimutti. NissaraÓaÒhetaÑ Èvuso aratiyÈ, yadidaÑ
muditÈcetovimutti. NissaraÓaÒhetaÑ Èvuso rÈgassa, yaditaÑ
upekkhÈcetovimuttÊ”ti1.
Ekamekassa cettha Èsannad|ravasena dve dve paccatthikÈ.
MettÈbrahmavihÈrassa hi samÊpacÈro viya purisassa sapatto
guÓadassanasabhÈgatÈya rÈgo Èsannapaccatthiko, so lahuÑ otÈraÑ labhati,
tasmÈ tato suÔÔhu mettÈ rakkhitabbÈ. PabbatÈdigahananissito viya purisassa
sapatto sabhÈvavisabhÈgatÈya2 byÈpÈdo d|rapaccatthiko, tasmÈ tato
nibbhayena mettÈyitabbaÑ. MettÈyissati ca nÈma kopaÒca karissatÊti
aÔÔhÈnametaÑ.
KaruÓÈbrahmavihÈrassa “cakkhuviÒÒeyyÈnaÑ r|pÈnaÑ iÔÔhÈnaÑ
kantÈnaÑ manÈpÈnaÑ manoramÈnaÑ lokÈmisapaÔisaÑyuttÈnaÑ
appaÔilÈbhaÑ vÈ appaÔilÈbhato samanupassato pubbe vÈ paÔiladdhapubbaÑ
atÊtaÑ niruddhaÑ vipariÓataÑ
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 205; AÑ 2. 257 piÔÔhÈdÊsu.
2. SabhÈgavisabhÈgatÈya (SÊ), Visuddhi 1. 312 piÔÔhepi.
samanussarato uppajjati domanassaÑ. YaÑ evar|paÑ domanassaÑ, idaÑ

vuccati gehassitaÑ domanassan”ti-ÈdinÈ1 nayena ÈgataÑ gehassitaÑ
domanassaÑ vipattidasanasabhÈgatÈya ÈsannapaccatthikaÑ,
sabhÈvavisabhÈgatÈya2 vihesÈ d|rapaccatthikÈ, tasmÈ tato nibbhayena
karuÓÈyitabbaÑ. KaruÓaÒca nÈma karissati, pÈÓi-ÈdÊhi ca vihesissatÊti
aÔÔhÈnametaÑ.
MuditÈbrahmavihÈrassa “cakkhuviÒÒeyyÈnaÑ r|pÈnaÑ iÔÔhÈnaÑ
kantÈnaÑ manÈpÈnaÑ manoramÈnaÑ lokÈmisapaÔisaÑyuttÈnaÑ paÔilÈbhaÑ
vÈ paÔilÈbhato samanupassato, pubbe vÈ paÔiladdhapubbaÑ atÊtaÑ
niruddhaÑ vipariÓataÑ samanussarato uppajjati somanassaÑ. YaÑ
evar|paÑ somanassaÑ, idaÑ vuccati gehassitaÑ somanassan”ti-ÈdinÈ1
nayena ÈgataÑ gehassitaÑ somanassaÑ sampattidasanasabhÈgatÈya
ÈsannapaccatthikaÑ, sabhÈvavisabhÈgatÈya2 arati d|rapaccatthikÈ, tasmÈ
tato nibbhayena muditÈ bhÈvetabbÈ. Pamudito ca nÈma bhavissati,
pantasenÈsanesu ca adhikusaladhammesu ca ukkaÓÔhissatÊti aÔÔhÈnametaÑ.
UpekkhÈbrahmavihÈrassa pana “cakkhunÈ r|paÑ disvÈ uppajjati
upekkhÈ bÈlassa m|Ähassa puthujjanassa anodhijinassa avipÈkajinassa
anÈdÊnavadassÈvino assutavato puthujjanassa. YÈ evar|pÈ upekkhÈ, r|paÑ
sÈ nÈtivattati, tasmÈ sÈ upekkhÈ gehassitÈti vuccatÊ”ti-ÈdinÈ3 nayena ÈgatÈ
gehassitÈ aÒÒÈÓupekkhÈ dosaguÓÈnaÑ avicÈraÓavasena sabhÈgattÈ
ÈsannapaccatthikÈ, sabhÈvavisabhÈgatÈya rÈgapaÔighÈ d|rapaccatthikÈ,
tasmÈ tato nibbhayena upekkhitabbaÑ. Upekkhissati ca nÈma rajjissati ca
paÔihaÒÒissati cÈti aÔÔhÈnametaÑ.
Sabbesampi ca etesaÑ kattukÈmatÈchando Èdi,
nÊvaraÓÈdivikkhambhanaÑ majjhaÑ, appanÈ pariyosÈnaÑ.
PaÒÒattidhammavasena eko vÈ satto anekÈ vÈ sattÈ ÈrammaÓaÑ, upacÈre vÈ
appanÈya vÈ pattÈya ÈrammaÓavaÉÉhunaÑ.
TatrÈyaÑ vaÉÉhanakkamo–yathÈ hi kusalo kassako kasitabbaÔÔhÈnaÑ
paricchinditvÈ kasati, evaÑ paÔhamameva ekaÑ ÈvÈsaÑ paricchinditvÈ
tattha sattesu “imasmiÑ ÈvÈse sattÈ averÈ hont|”ti-ÈdinÈ nayena mettÈ
bhÈvetabbÈ. Tattha cittaÑ muduÑ kammaniyaÑ katvÈ dve ÈvÈsÈ
______________________________________________________________
1. Ma 3. 260 piÔÔhe. 2. SabhÈgavisabhÈgatÈya (SÊ) 3. Ma 3. 261 piÔÔhe.
paricchinditabbÈ. Tato anukkamena tayo, cattÈro, paÒca, cha, satta, aÔÔha,

nava, dasa, ekÈ racchÈ, upaÉÉhagÈmo, gÈmo, janapado, rajjaÑ, ekÈ disÈti
evaÑ yÈva ekaÑ cakkavÈÄaÑ, tato vÈ pana bhiyyo tattha tattha sattesu mettÈ
bhÈvetabbÈ. TathÈ karuÓÈdayoti ayamettha ÈrammaÓavaÉÉhanakkamo.
YathÈ pana kasiÓÈnaÑ nissando ÈruppÈ, samÈdhÊnaÑ nissando
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ, vipassanÈnaÑ nissando phalasamÈpatti,
samathavipassanÈnaÑ nissando nirodhasamÈpatti, evaÑ
purimabrahmavihÈrattayassa nissando ettha upekkhÈbrahmavihÈro. YathÈ hi
thambhe anussÈpetvÈ tulÈsa~ghÈÔaÑ anÈropetvÈ na sakkÈ ÈkÈse
k|ÔagopÈnasiyo ÔhapetuÑ, evaÑ purimesu tatiyajjhÈnaÑ vinÈ na sakkÈ
catutthaÑ bhÈvetuÑ, kasiÓesu pana uppannatatiyajjhÈnassapesÈ1 nuppajjati
visabhÈgÈrammaÓattÈti.
Ettha siyÈ2 “kasmÈ panetÈ mettÈ karuÓÈ muditÈ upekkhÈ
‘brahmavihÈrÈ’ti vuccanti, kasmÈ ca catassova, ko ca etÈsaÑ kamo,
Vibha~ge ca kasmÈ ‘appamaÒÒÈ’ti vuttÈ”ti. Vuccate, seÔÔhaÔÔhena, tÈva
niddosabhÈvena cettha brahmavihÈratÈ veditabbÈ. Sattesu
sammÈpaÔipattibhÈvena hi seÔÔhÈ ete vihÈrÈ. YathÈ ca brahmÈno niddosacittÈ
viharanti, evaÑ etehi sampayuttÈ yogino brahmasamÈva hutvÈ viharantÊti
seÔÔhaÔÔhena niddosabhÈvena ca “brahmavihÈrÈ”ti vuccanti.
KasmÈ ca catassoti-ÈdipaÒhassa pana idaÑ vissajjanaÑ–
* VisuddhimaggÈdivasÈ catasso,
HitÈdi-ÈkÈravasÈ panÈsaÑ.
Kamo pavattanti ca appamÈÓe,
TÈ gocare yena tadappamaÒÒÈ.
EtÈsu hi yasmÈ mettÈ byÈpÈdabahulassa, karuÓÈ vihiÑsÈbahulassa
muditÈ aratibahulassa, upekkhÈ rÈgabahulassa visuddhimaggo, yasmÈ ca
hit|pasaÑhÈra-ahitÈpanayanasampattimodana-anÈbhogavasena
catubbidhoyeva sattesu manasikÈro, yasmÈ ca yathÈ mÈtÈ
______________________________________________________________
1. UppannatatiyajjhÈnaÑ nissÈyapesÈ (Ka) 2. Tattha siyÈ (SyÈ, Ka)
* Visuddhi 1. 314 piÔÔhepi.
daharagilÈnayobbanappattasakiccapasutesu cat|su puttesu daharassa

abhivuÉÉhikÈmÈ hoti, gilÈnassa gelaÒÒÈpanayanakÈmÈ, yobbanappattassa
yobbanasampattiyÈ ciraÔÔhitikÈmÈ, sakiccapasutassa kismiÒcipi pariyÈye
abyÈvaÔÈ hoti, tathÈ appamaÒÒÈvihÈrikenÈpi sabbasattesu mettÈdivasena
bhavitabbaÑ, tasmÈ ito visuddhimaggÈdivasÈ catassova appamaÒÒÈ.
YasmÈ pana catassopetÈ bhÈvetukÈmena paÔhamaÑ

hitÈkÈrappavattivasena sattesu paÔipajjitabbaÑ, hitÈkÈrappavattilakkhaÓÈ ca
mettÈ, tato evaÑ patthitahitÈnaÑ sattÈnaÑ dukkhÈbhibhavaÑ disvÈ vÈ sutvÈ
vÈ sambhÈvetvÈ vÈ dukkhÈpanayanÈkÈrappavattivasena,
dukkhÈpanayanÈkÈrappavattilakkhaÓÈ ca karuÓÈ. AthevaÑ patthitahitÈnaÑ,
patthitadukkhÈpagamÈnaÒca nesaÑ sampattiÑ disvÈ
sampattippamodanavasena, pamodanalakkhaÓÈ ca muditÈ. Tato paraÑ pana1
kattabbÈbhÈvato ajjhupekkhakatÈsa~khÈtena majjhattÈkÈrena
paÔipajjitabbaÑ, majjhattÈkÈrappavattilakkhaÓÈ ca upekkhÈ. TasmÈ ito
hitÈdi-ÈkÈravasÈ panÈsaÑ paÔhamaÑ mettÈ vuttÈ, atha “karuÓÈ muditÈ
upekkhÈ”ti ayaÑ kamo veditabbo.
YasmÈ pana sabbÈpetÈ appamÈÓe gocare pavattanti, tasmÈ

“appamaÒÒÈ”ti vuccanti. AppamÈÓÈ hi sattÈ etÈsaÑ gocarabh|tÈ,
ekasattasÈpi ca ettake padese mettÈdayo bhÈvetabbÈti evaÑ pamÈÓaÑ
aggahetvÈ sakalapharaÓavaseneva pavattÈti. Tena vuttaÑ–
“VisuddhimaggÈdivasÈ catasso,
HitÈdi-ÈkÈravasÈ panÈsaÑ.
Kamo pavattanti ca appamÈÓe,
TÈ gocare yena tadappamaÒÒÈ”ti.
EvaÑ appamÈÓagocaratÈya ekalakkhaÓÈsu cÈpi etÈsu purimÈ tisso

tikacatukkajjhÈnikÈva honti. KasmÈ? SomanassÈvippayogato. KasmÈ
panÈsaÑ somanassena avippayogoti?
______________________________________________________________
1. Puna (Ka)
domanassasamuÔÔhitÈnaÑ byÈpÈdÈdÊnaÑ nissaraÓattÈ. PacchimÈ pana

avasesekajjhÈnikÈva. KasmÈ? UpekkhÈvedanÈsampayogato. Na hi sattesu
majjhattÈkÈrappavattÈ brahmavihÈrupekkhÈ upekkhÈvedanaÑ vinÈ vattatÊti.
BrahmavihÈrakathÈ.
_____
AsubhakathÈ
263. IdÈni rÈgacaritasattÈnaÑ ekantahitaÑ nÈnÈrammaÓesu
ekekajjhÈnavaseneva pavattamÈnaÑ r|pÈvacarakusalaÑ dassetuÑ puna
“katame dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ.
Tattha uddhumÈtakasaÒÒÈsahagatanti-ÈdÊsu bhastÈ viya vÈyunÈ uddhaÑ
jÊvitapariyÈdÈnÈ yathÈnukkamaÑ samuggatena s|nabhÈvena dhumÈtattÈ
uddhumÈtaÑ, uddhumÈtameva uddhumÈtakaÑ. PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ
uddhumÈtanti uddhumÈtakaÑ, tathÈr|passa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ.
VinÊlaÑ vuccati viparibhinnanÊlavaÓÓaÑ, vinÊlameva vinÊlakaÑ.
PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vinÊlanti vinÊlakaÑ, maÑsussadaÔÔhÈnesu
rattavaÓÓassa, pubbasannicayaÔÔhÈnesu setavaÓÓassa, yebhuyyena ca
nÊlavaÓÓassa nÊlaÔÔhÈne nÊlasÈÔakapÈrutasseva chavasarÊrassetaÑ
adhivacanaÑ. ParibhinnaÔÔhÈnesu vissandamÈnaÑ pubbaÑ vipubbaÑ,
vipubbameva vipubbakaÑ. PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vipubbanti
vipubbakaÑ, tathÈr|passa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. VicchiddaÑ
vuccati dvidhÈ chindanena apadhÈritaÑ1, vicchiddameva vicchiddakaÑ.
PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vicchiddanti vicchiddakaÑ, vemajjhe chinnassa
chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. Ito ca etto ca vividhÈkÈrena
soÓasi~gÈlÈdÊhi khÈyitaÑ vikkhÈyitaÑ, vikkhÈyitameva vikkhÈyitakaÑ.
PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vikkhÈyitanti vikkhÈyitakaÑ, tathÈr|passa
chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. VividhÈ khittaÑ vikkhittaÑ, vikkhittameva
vikkhittakaÑ. PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ vikkhittanti vikkhittakaÑ, aÒÒena
hatthaÑ aÒÒena pÈdaÑ aÒÒena sÊsanti evaÑ tato tato khittassa
chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. HataÒca taÑ purimanayeneva
vikkhittakaÒcÈti hatavikkhittakaÑ, kÈkapadÈkÈrena a~gapacca~gesu
satthena hanitvÈ vuttanayena vikkhittakassa
______________________________________________________________
1. ApavÈritaÑ (SÊ), avamÈritaÑ (SyÈ), Visuddhi 1. 173 piÔÔhe passitabbaÑ.
chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. LohitaÑ kirati vikkhipati ito cito ca

paggharatÊti lohitakaÑ, paggharitalohitamakkhitassa chavasarÊrassetaÑ
adhivacanaÑ. PuÄavÈ1 vuccanti kimayo, puÄave2 vikiratÊti puÄavakaÑ,
kimiparipuÓÓassa chavasarÊrassetaÑ adhivacanaÑ. AÔÔhiyeva aÔÔhikaÑ.
PaÔikk|lattÈ vÈ kucchitaÑ aÔÔhÊti aÔÔhikaÑ, aÔÔhisa~khalikÈyapi
ekaÔÔhikassapi etaÑ adhivacanaÑ. ImÈni ca pana uddhumÈtakÈdÊni nissÈya
uppannanimittÈnampi nimittesu paÔiladdhajjhÈnÈnampi etÈneva nÈmÈni.
Tattha uddhumÈtakanimitte appanÈvasena uppannÈ saÒÒÈ
uddhumÈtakasaÒÒÈ, tÈya uddhumÈtakasaÒÒÈya sampayogaÔÔhena sahagataÑ
uddhumÈtakasaÒÒÈsahagataÑ. VinÊlakasaÒÒÈsahagatÈdÊsupi eseva nayo.
YaÑ panettha bhÈvanÈvidhÈnaÑ vattabbaÑ bhaveyya, taÑ sabbÈkÈrena
Visuddhimagge3 vuttameva. AvasesÈ PÈÄivaÓÓanÈ heÔÔhÈ vuttanayeneva
veditabbÈ. KevalaÒhi idha catutthajjhÈnavasena upekkhÈbrahmavihÈre viya
paÔhamajjhÈnavasena ekekasmiÑ paÒcavÊsati ekakÈ honti.
AsubhÈrammaÓassa ca avaÉÉhanÊyattÈ paritte uddhumÈtakaÔÔhÈne
uppannanimittÈrammaÓaÑ parittÈrammaÓaÑ, mahante
appamÈÓÈrammaÓaÑ veditabbaÑ. Sesesupi eseva nayoti.
* Iti asubhÈni subhaguÓo,
Dasasatalocanena thutakitti.
YÈni avoca dasabalo,
EkekajjhÈnahet|ni.
EvaÑ PÈÄinayeneva, tÈva sabbÈni tÈni jÈnitvÈ.
Tesveva ayaÑ bhiyyo, pakiÓÓakakathÈpi viÒÒeyyÈ.
Etesu hi yattha katthaci adhigatajjhÈno suvikkhambhitarÈgattÈ vÊtarÈgo
viya nilloluppacÈro hoti. EvaÑ santepi yvÈyaÑ asubhabhedo vutto, so
sarÊrasabhÈvappattivasena ca rÈgacaritabhedavasena cÈti veditabbo.
ChavasarÊraÒhi paÔikk|labhÈvaÑ ÈpajjamÈnaÑ,
uddhumÈtakasabhÈvappattaÑ vÈ siyÈ, vinÊlakÈdÊnaÑ vÈ
aÒÒatarasabhÈvappattaÑ. Iti yÈdisaÑ yÈdisaÑ
______________________________________________________________
1. PuÄuvÈ (Ka) 2. PuÄavehi (SyÈ), puÄuvehi (Ka)
3. Visuddhi 1. 174 piÔÔhÈdÊsu. * Visuddhi 1. 187 piÔÔhepi.
sakkÈ hoti laddhuÑ, tÈdise tÈdise uddhumÈtakapaÔikk|laÑ

vinÊlakapaÔikk|lanti1 evaÑ nimittaÑ gaÓhitabbamevÈti
sarÊrasabhÈvappattivasena dasadhÈ asubhappabhedo vuttoti veditabbo.
Visesato cettha uddhumÈtakaÑ sarÊrasaÓÔhÈnavipattippakÈsanato
sarÊrasaÓÔhÈnarÈgino sappÈyaÑ, vinÊlakaÑ chavirÈgavipattippakÈsanato
sarÊravaÓÓarÈgino sappÈyaÑ, vipubbakaÑ kÈyavaÓapaÔibaddhassa
duggandhabhÈvassa pakÈsanato mÈlÈgandhÈdivasena
samuÔÔhÈpitasarÊragandharÈgino sappÈyaÑ, vicchiddakaÑ
antosusirabhÈvappakÈsanato sarÊre ghanabhÈvarÈgino sappÈyaÑ,
vikkhÈyitakaÑ maÑs|pacayasampattivinÈsappakÈsanato thanÈdÊsu
sarÊrappadesesu maÑs|pacayarÈgino sappÈyaÑ, vikkhittakaÑ
a~gapacca~gÈnaÑ vikkhepappakÈsanato a~gapacca~galÊlÈrÈgino sappÈyaÑ,
hatavikkhittakaÑ sarÊrasa~ghÈÔabhedavikÈrappakÈsanato
sarÊrasa~ghÈÔasampattirÈgino sappÈyaÑ, lohitakaÑ
lohitamakkhitapaÔikk|labhÈvappakÈsanato ala~kÈrajanitasobharÈgino
sappÈyaÑ, puÄavakaÑ kÈyassa anekakimikulasÈdhÈraÓabhÈvappakÈsanato
kÈye mamattarÈgino sappÈyaÑ, aÔÔhikaÑ sarÊraÔÔhÊnaÑ
paÔikk|labhÈvappakÈsanato dantasampattirÈgino sappÈyanti evaÑ
rÈgacaritavasenÈpi dasadhÈ asubhappabhedo vuttoti veditabbo.
YasmÈ pana dasavidhepi etasmiÑ asubhe seyyathÈpi nÈma
aparisaÓÔhitajalÈya sÊghasotÈya nadiyÈ arittabaleneva nÈvÈ tiÔÔhati, vinÈ
arittena na sakkÈ ÔhapetuÑ, evameva dubbalattÈ ÈrammaÓassa
vitakkabaleneva cittaÑ ekaggaÑ hutvÈ tiÔÔhati, vinÈ vitakkena na sakkÈ
ÔhapetuÑ. TasmÈ paÔhamajjhÈnamevettha hoti, na dutiyÈdÊni. PaÔikk|lepi
cetasmiÑ ÈrammaÓe “addhÈ imÈya paÔipadÈya jarÈmaraÓamhÈ
parimuccissÈmÊ”ti evaÑ ÈnisaÑsadassÈvitÈya ceva
nÊvaraÓasantÈpappahÈnena ca pÊtisomanassaÑ uppajjati, “bahuÑ dÈni
vetanaÑ labhissÈmÊ”ti ÈnisaÑsadassÈvino pupphachaÉÉakassa g|tharÈsimhi
viya, ussannabyÈdhidukkhassa2 rogino vamanavirecanappavattiyaÑ viya ca.
Dasavidhampi cetaÑ asubhaÑ lakkhaÓato ekameva hoti, dasavidhassapi
hi etassa asuciduggandhajegucchapaÔikk|labhÈvo eva lakkhaÓaÑ. TadetaÑ
______________________________________________________________
1. UddhumÈtakaÑ paÔik|laÑ, vÊnÊlakaÑ paÔik|lanti (SyÈ)
2. UpasantabyÈdhidukkhassa (SÊ, Ka)
iminÈ lakkhaÓena na kevalaÑ matasarÊreyeva, dantaÔÔhikadassÈvino pana

CetiyapabbatavÈsino * MahÈtissattherassa viya, hatthikkhandhagataÑ
rÈjÈnaÑ ullokentassa SaÑgharakkhitattherupaÔÔhÈkasÈmaÓerassa viya ca
jÊvamÈnakasarÊrepi upaÔÔhÈti. Yatheva hi matasarÊraÑ, evaÑ jÊvamÈnakampi
asubhameva. AsubhalakkhaÓaÑ panettha Ègantukena ala~kÈrena
paÔicchannattÈ na paÒÒÈyatÊti.
AsubhakathÈ.
KiÑ pana pathavÊkasiÓaÑ ÈdiÑ katvÈ aÔÔhikasaÒÒÈpariyosÈnÈvesÈ

r|pÈvacarappanÈ, udÈhu aÒÒÈpi atthÊti? Atthi, ÈnÈpÈnajjhÈnaÑ hi1
kÈyagatÈsatibhÈvanÈ ca idha na kathitÈ2. KiÒcÈpi na kathitÈ, vÈyokasiÓe
pana gahite ÈnÈpÈnajjhÈnaÑ gahitameva, vaÓÓakasiÓesu ca gahitesu
kesÈdÊsu catukkapaÒcakajjhÈnavasena uppannÈ kÈyagatÈsati, dasasu
asubhesu gahitesu dvattiÑsÈkÈre paÔikk|lamanasikÈrajjhÈnavasena ceva
navasivathikÈvaÓÓajjhÈnavasena ca pavattÈ kÈyagatÈsati gahitÈvÈti sabbÈpi
r|pÈvacarappanÈ idha kathitÈya hotÊti.
R|pÈvacarakusalakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
Ar|pÈvacarakusalavaÓÓanÈ
ŒkÈsÈnaÒcÈyatana
265. IdÈni ar|pÈvacarakusalaÑ dassetuÑ puna “katame dhammÈ
kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ, tattha ar|p|papattiyÈti ar|pabhavo ar|paÑ, ar|pe
upapatti ar|p|papatti, tassÈ ar|p|papattiyÈ. MaggaÑ bhÈvetÊti upÈyaÑ
hetuÑ kÈraÓaÑ uppÈdeti vaÉÉheti. Sabbasoti sabbÈkÈrena, sabbÈsaÑ vÈ
anavasesÈnanti attho. R|pasaÒÒÈnanti saÒÒÈsÊsena
vuttar|pÈvacarajjhÈnÈnaÒceva tadÈrammaÓÈnaÒca. R|pÈvacarajjhÈnampi hi
“r|pan”ti vuccati “r|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdÊsu3, tassa ÈrammaÓampi
“bahiddhÈ r|pÈni passati suvaÓÓadubbaÓÓÈnÊ”ti-ÈdÊsu4. TasmÈ idha “r|pe
saÒÒÈ r|pasaÒÒÈ”ti evaÑ
______________________________________________________________
* Visuddhi 1. 20 piÔÔhe vitthÈro. 1. ŒnÈpÈnajjhÈnaÒca (SyÈ, Ka)
2. KasmÈ idha na kathitÈti (Ka) 3. Abhi 1. 65; DÊ 2. 60 piÔÔhesu.
4. Abhi 1. 64; DÊ 2. 92 piÔÔhesu.
saÒÒÈsÊsena vuttar|pÈvacarajjhÈnassetaÑ1 adhivacanaÑ. R|paÑ saÒÒÈ assÈti

r|pasaÒÒaÑ, r|pamassa nÈmanti vuttaÑ hoti. EvaÑ
pathavÊkasiÓÈdibhedassa tadÈrammaÓassa cetaÑ adhivacananti veditabbaÑ.
SamatikkamÈti virÈgÈ, nirodhÈ ca. KiÑ vuttaÑ hoti–etÈsaÑ
kusalavipÈkakiriyavasena paÒcadasannaÑ jhÈnasa~khÈtÈnaÑ r|pasaÒÒÈnaÑ
etesaÒca pathavÊkasiÓÈdivasena aÔÔhannaÑ ÈrammaÓasa~khÈtÈnaÑ
r|pasaÒÒÈnaÑ sabbÈkÈrena, anavasesÈnaÑ vÈ virÈgÈ ca nirodhÈ ca
virÈgahetu ceva nirodhahetu ca2 ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharati.
Na hi sakkÈ sabbaso anatikkantar|pasaÒÒena etaÑ upasampajja viharitunti.
Tattha yasmÈ ÈrammaÓe avirattassa saÒÒÈsamatikkamo na hoti,
samatikkantÈsu ca saÒÒÈsu ÈrammaÓaÑ samatikkantameva hoti, tasmÈ
ÈrammaÓasamatikkamaÑ avatvÈ “tattha katamÈ r|pasaÒÒÈ?
R|pÈvacarasamÈpattiÑ samÈpannassa vÈ upapannassa vÈ
diÔÔhadhammasukhavihÈrissa vÈ saÒÒÈ saÒjÈnanÈ saÒjÈnitattaÑ, imÈ vuccanti
r|pasaÒÒÈyo. ImÈ r|pasaÒÒÈyo atikkanto hoti vÊtikkanto samatikkanto, tena
vuccati ‘sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ’ti”3 evaÑ Vibha~ge
saÒÒÈnaÑyeva samatikkamo vutto. YasmÈ pana ÈrammaÓasamatikkamena
pattabbÈ etÈ samÈpattiyo, na ekasmiÑyeva ÈrammaÓe paÔhamajjhÈnÈdÊni
viya, tasmÈ ayaÑ ÈrammaÓasamatikkamavasenÈpi atthavaÓÓanÈ katÈti
veditabbÈ.
PaÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈti cakkhÈdÊnaÑ vatth|naÑ, r|pÈdÊnaÑ
ÈrammaÓÈnaÒca paÔighÈtena samuppannÈ saÒÒÈ paÔighasaÒÒÈ,
r|pasaÒÒÈdÊnaÑ etaÑ adhivacanaÑ. YathÈha “tattha katamÈ paÔighasaÒÒÈ?
R|pasaÒÒÈ saddasaÒÒÈ gandhasaÒÒÈ rasasaÒÒÈ phoÔÔhabbasaÒÒÈ, imÈ
vuccanti paÔighasaÒÒÈyo”ti4. TÈsaÑ kusalavipÈkÈnaÑ paÒcannaÑ,
akusalavipÈkÈnaÑ paÒcannanti sabbaso dasannampi paÔighasaÒÒÈnaÑ
attha~gamÈ pahÈnÈ asamuppÈdÈ, appavattiÑ katvÈti vuttaÑ hoti.
KÈmaÒcetÈ paÔhamajjhÈnÈdÊni samÈpannassÈpi na santi, na hi tasmiÑ
samaye paÒcadvÈravasena cittaÑ pavattati, evaÑ santepi aÒÒattha
pahÊnÈnaÑ
______________________________________________________________
1. R|pÈvacarajjhÈnassetaÑ (SÊ)
2. VirÈgahetuÑ ceva nirodhahetuÑ ca (SÊ) Visuddhi 1. 322 piÔÔhepi.
sukhadukkhÈnaÑ catutthajjhÈne viya, sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ tatiyamagge viya

ca imasmiÑ jhÈne ussÈhajananatthaÑ imassa jhÈnassa pasaÑsÈvasena
etÈsaÑ ettha vacanaÑ veditabbaÑ. Atha vÈ kiÒcÈpi tÈ r|pÈvacaraÑ
samÈpannassa na santi, atha kho na pahÊnattÈ na santi, na hi r|pÈvirÈgÈya
r|pÈvacarabhÈvanÈ saÑvattati, r|pÈyattÈ ca etÈsaÑ pavatti, ayaÑ pana
bhÈvanÈ r|pavirÈgÈya saÑvattati. TasmÈ tÈ ettha pahÊnÈti vattuÑ vaÔÔati. Na
kevalaÒca vattuÑ, ekaÑseneva evaÑ dhÈretumpi vaÔÔati. TÈsaÒhi ito pubbe
appahÊnattÈyeva paÔhamajjhÈnaÑ samÈpannassa saddo kaÓÔakoti1 vutto
Bhagavato. Idha ca pahÊnattÈyeva ar|pasamÈpattÊnaÑ ÈneÒjatÈ,
santavimokkhatÈ ca vuttÈ. ŒÄÈro ca KÈÄÈmo ÈruppasamÈpanno paÒcamattÈni
sakaÔasatÈni nissÈya nissÈya atikkantÈni neva addasa, na pana saddaÑ
assosÊti2.
NÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈti nÈnatte gocare pavattÈnaÑ saÒÒÈnaÑ,
nÈnattÈnaÑ vÈ saÒÒÈnaÑ. YasmÈ hi etÈ “tattha katamÈ nÈnattasaÒÒÈ?
AsamÈpannassa manodhÈtusama~gissa vÈ manoviÒÒÈÓadhÈtusama~gissa vÈ
saÒÒÈ saÒjÈnanÈ saÒjÈnitattaÑ, imÈ vuccanti nÈnattasaÒÒÈyo”ti3 evaÑ
Vibha~ge vibhajitvÈ vuttÈ idha adhippetÈ asamÈpannassa
manodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈtusa~gahitÈ saÒÒÈ r|pasaddÈdibhede nÈnatte
nÈnÈsabhÈve gocare pavattanti. YasmÈ cetÈ aÔÔha kÈmÈvacarakusalasaÒÒÈ,
dvÈdasa akusalasaÒÒÈ, ekÈdasa kÈmÈvacarakusalavipÈkasaÒÒÈ, dve
akusalavipÈkasaÒÒÈ, ekÈdasa kÈmÈvacarakiriyasaÒÒÈti evaÑ
catucattÈlÊsampi saÒÒÈ nÈnattÈ nÈnÈsabhÈvÈ aÒÒamaÒÒaÑ asadisÈ, tasmÈ
“nÈnattasaÒÒÈ”ti vuttÈ. TÈsaÑ sabbaso nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ
anÈvajjanÈ asamannÈhÈrÈ apaccavekkhaÓÈ, yasmÈ tÈ nÈvajjati na
manasikaroti na paccavekkhati, tasmÈti vuttaÑ hoti.
YasmÈ cettha purimÈ r|pasaÒÒÈ, paÔighasaÒÒÈ ca iminÈ jhÈnena
nibbatte bhavepi na vijjanti, pageva tasmiÑ bhave imaÑ jhÈnaÑ
upasampajja viharaÓakÈle, tasmÈ tÈsaÑ samatikkamÈ, attha~gamÈti
dvedhÈpi abhÈvoyeva vutto. NÈnattasaÒÒÈsu pana yasmÈ aÔÔha
kÈmÈvacarakusalasaÒÒÈ,
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 363 piÔÔhe. 2. DÊ 2. 108 piÔÔhe. 3. Abhi 2. 272 piÔÔhe.
nava kiriyÈsaÒÒÈ, dasa akusalasaÒÒÈti imÈ sattavÊsati saÒÒÈ iminÈ jhÈnena

nibbatte bhave vijjanti, tasmÈ tÈsaÑ amanasikÈrÈti vuttanti veditabbaÑ.
TatrÈpi hi imaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharanto tÈsaÑ amanasikÈrÈyeva
upasampajja viharati, tÈ pana manasi karonto asamÈpanno hotÊti.
Sa~khepato cettha “r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ”ti iminÈ
sabbar|pÈvacaradhammÈnaÑ pahÈnaÑ vuttaÑ, “paÔighasaÒÒÈnaÑ
attha~gamÈ nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ”ti iminÈ sabbesaÑ
kÈmÈvacaracittacetasikÈnaÒca pahÈnaÑ, amanasikÈro ca vuttoti veditabbo.
Iti BhagavÈ pannarasannaÑ r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamena, dasannaÑ
paÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamena, catucattÈlÊsÈya nÈnattasaÒÒÈnaÑ
amanasikÈrenÈti tÊhi padehi ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiyÈ vaÓÓaÑ kathesi.
KiÑ kÈraÓÈti ce? Sot|naÑ ussÈhajananatthaÒceva palobhanatthaÒca. Sace hi
keci apaÓÉitÈ vadeyyuÑ “SatthÈ ‘ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiÑ nibbattethÈ’ti
vadati, ko nu kho etÈya nibbattitÈya attho, ko ÈnisaÑso”ti. Te evaÑ vattuÑ
mÈ labhant|ti imehi ÈkÈrehi samÈpattiyÈ vaÓÓaÑ kathesi. TaÒhi nesaÑ sutvÈ
evaÑ bhavissati “evaÑsantÈ kira ayaÑ samÈpatti evaÑpaÓÊtÈ, nibbattessÈma
nan”ti, athassa nibbattanatthÈya ussÈhaÑ karissantÊti.
PalobhanatthaÒcÈpi nesaÑ etissÈ vaÓÓaÑ kathesi visakaÓÔakavÈÓijo
viya, visakaÓÔakavÈÓijo nÈma guÄavÈÓijo vuccati. So kira
guÄaphÈÓitakhaÓÉasakkarÈdÊni sakaÔenÈdÈya paccantagÈmaÑ gantvÈ
“visakaÓÔakaÑ gaÓhatha, visakaÓÔakaÑ gaÓhathÈ”ti ugghosesi, taÑ sutvÈ
gÈmikÈ “visaÑ nÈma kakkhaÄaÑ, yo naÑ khÈdati, so marati, kaÓÔakopi
vijjhitvÈ mÈreti, ubhopete kakkhaÄÈ, ko ettha ÈnisaÑso”ti gehadvÈrÈni
thakesuÑ, dÈrake ca palÈpesuÑ. TaÑ disvÈ vÈÓijo “avohÈrakusalÈ ime
gÈmikÈ, handa ne upÈyena gaÓhÈpemÊ”ti “atimadhuraÑ gaÓhatha, atisÈduÑ
gaÓhatha, guÄaÑ phÈÓitaÑ sakkaraÑ samagghaÑ labbhati,
k|ÔamÈsakak|ÔakahÈpaÓÈdÊhipi labbhatÊ”ti ugghosesi. TaÑ sutvÈ gÈmikÈ
haÔÔhapahaÔÔhÈ niggantvÈ bahumpi m|laÑ datvÈ gahesuÑ.
Tattha vÈÓijassa “visakaÓÔakaÑ gaÓhathÈ”ti ugghosanaÑ viya
Bhagavato “ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiÑ nibbattethÈ”ti vacanaÑ.
“Ubhopete
kakkhaÄÈ, ko ettha ÈnisaÑso”ti gÈmikÈnaÑ cintanaÑ viya “BhagavÈ

‘ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ nibbattethÈ’ti Èha, ko ettha ÈnisaÑso, nÈssa guÓaÑ
jÈnÈmÈ”ti sot|naÑ cintanaÑ. Athassa vÈÓijassa “atimadhuraÑ gaÓhathÈ”ti-
ÈdivacanaÑ viya Bhagavato r|pasaÒÒÈsamatikkamanÈdikaÑ
ÈnisaÑsappakÈsanaÑ. IdaÒhi sutvÈ te bahumpi m|laÑ datvÈ gÈmikÈ viya
guÄaÑ iminÈ ÈnisaÑsena palobhitacittÈ mahantampi ussÈhaÑ katvÈ imaÑ
samÈpattiÑ nibbattessantÊti ussÈhajananatthaÑ, palobhanatthaÒca kathesi.
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanasaÒÒÈsahagatanti ettha nÈssa antoti anantaÑ, ÈkÈsaÑ
anantaÑ ÈkÈsÈnantaÑ, ÈkÈsÈnantameva ÈkÈsÈnaÒcaÑ, taÑ ÈkÈsÈnaÒcaÑ
adhiÔÔhÈnaÔÔhena Èyatanamassa sasampayuttadhammassa jhÈnassa devÈnaÑ
devÈyatanamivÈti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ. Iti ÈkÈsÈnaÒcaÑ ca taÑ
ÈyatanaÒcÈtipi ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ, kasiÓugghÈÔimÈkÈsassetaÑ
adhivacanaÑ. TasmiÑ ÈkÈsÈnaÒcÈyatane appanÈppattÈya saÒÒÈya sahagataÑ
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasaÒÒÈsahagataÑ.
YathÈ pana aÒÒattha “ananto ÈkÈso”ti1 vuttaÑ, evamidha “anantan”ti vÈ
“parittan”ti vÈ na gahitaÑ. KasmÈ, anante hi gahite parittaÑ na gayhati,
paritte gahite anantaÑ na gayhati. EvaÑ sante ÈrammaÓacatukkaÑ na
p|rati, desanÈ soÄasakkhattukÈ na hoti, SammÈsambuddhassa ca imasmiÑ
ÔhÈne desanaÑ soÄasakkhattukaÑ kÈtuÑ ajjhÈsayo. TasmÈ “anantan”ti vÈ
“parittan”ti vÈ avatvÈ “ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasaÒÒÈsahagatan”ti Èha. EvaÒhi sati
ubhayampi gahitameva hoti, ÈrammaÓacatukkaÑ p|rati, desanÈ
soÄasakkhattukÈ sampajjati. Avaseso PÈÄi-attho heÔÔhÈ vuttanayeneva
veditabbo. r|pÈvacaracatutthajjhÈnanikantipariyÈdÈnadukkhatÈya cettha
dukkhÈ paÔipadÈ, pariyÈdinnanikantikassa appanÈparivÈsadandhatÈya
dandhÈbhiÒÒÈ hoti. VipariyÈyena sukhÈ paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ ca
veditabbÈ. ParittakasiÓugghÈÔimÈkÈse pana pavattaÑ jhÈnaÑ
parittÈrammaÓaÑ, vipulakasiÓugghÈÔimÈkÈse pavattaÑ
appamÈÓÈrammaÓanti veditabbaÑ. UpekkhÈbrahmavihÈre viya ca idhÈpi
catutthajjhÈnavasena paÒcavÊsati ekakÈ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 254; DÊ 2. 60 piÔÔhÈdÊsu.
honti. YathÈ cettha, evaÑ ito paresupi. Visesamattameva pana tesu

vaÓÓayissÈma.
ViÒÒÈÓaÒcÈyatana
266. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samatikkammÈti ettha tÈva pubbe
vuttanayena ÈkÈsÈnaÒcaÑ Èyatanamassa adhiÔÔhÈnaÔÔhenÈti jhÈnampi
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ, vuttanayeneva ÈrammaÓampi. EvametaÑ jhÈnaÒca
ÈrammaÓaÒcÈti ubhayampi appavattikaraÓena ca amanasikaraÓena ca
samatikkamitvÈva yasmÈ idaÑ viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ upasampajja
vihÈtabbaÑ, tasmÈ ubhayampetaÑ ekajjhaÑ katvÈ “ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ
samatikkammÈ”ti idaÑ vuttanti veditabbaÑ.
ViÒÒÈÓaÒcÈyatanasaÒÒÈsahagatanti ettha pana “anantan”ti
manasikÈtabbavasena nÈssa antoti anantaÑ, anantameva ÈnaÒcaÑ, viÒÒÈÓaÑ
ÈnaÒcaÑ “viÒÒÈÓÈnaÒcan”ti avatvÈ “viÒÒÈÓaÒcan”ti vuttaÑ. AyaÒhettha
r|ÄhÊsaddo. Tadeva viÒÒÈÓaÒcaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena imÈya saÒÒÈya Èyatananti
viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ. TasmiÑ viÒÒÈÓaÒcÈyatane pavattÈya saÒÒÈya
sahagatanti viÒÒÈÓaÒcÈyatanasaÒÒÈsahagataÑ, ÈkÈse
pavattaviÒÒÈÓÈrammaÓassa jhÈnassetaÑ adhivacanaÑ. Idha
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiyÈ nikantipariyÈdÈnadukkhatÈya dukkhÈ
paÔipadÈ, pariyÈdinnanikantikassa appanÈparivÈsadandhatÈya dandhÈbhiÒÒÈ,
vipariyÈyena sukhÈ paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ ca,
parittakasiÓugghÈÔimÈkÈsÈrammaÓaÑ samÈpattiÑ Èrabbha pavattiyÈ
parittÈrammaÓatÈ, vipariyÈyena appamÈÓÈrammaÓatÈ veditabbÈ. SesaÑ
purimasadisameva.
ŒkiÒcaÒÒÈyatana
267. ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkammÈti etthÈpi pubbe vuttanayeneva
viÒÒÈÓaÒcaÑ ÈyÈtanamassa adhiÔÔhÈnaÔÔhenÈti jhÈnampi viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ,
vuttanayeneva ca ÈrammaÓampi. EvametaÑ jhÈnaÒca ÈrammaÓaÒcÈti
ubhayampi appavattikaraÓena ca amanasikaraÓena ca samatikkamitvÈva
yasmÈ idaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ upasampajja vihÈtabbaÑ, tasmÈ
ubhayampetaÑ ekajjhaÑ katvÈ “viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkammÈ”ti idaÑ
vuttanti veditabbaÑ.
ŒkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒÈsahagatanti ettha pana nÈssa kiÒcananti

akiÒcanaÑ, antamaso bha~gamattampi assa avasiÔÔhaÑ natthÊti vuttaÑ hoti.
AkiÒcanassa bhÈvo ÈkiÒcaÒÒaÑ, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaviÒÒÈÓÈpagamassetaÑ
adhivacanaÑ. TaÑ ÈkiÒcaÒÒaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena imissÈ saÒÒÈya Èyatananti
ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ, tasmiÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatane pavattÈya saÒÒÈya sahagatanti
ÈkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒÈsahagataÑ, ÈkÈse pavattitaviÒÒÈÓÈpagamÈrammaÓassa
jhÈnassetaÑ adhivacanaÑ. Idha viÒÒÈÓaÒcÈyatanasamÈpattiyÈ
nikantipariyÈdÈnadukkhatÈya dukkhÈ paÔipadÈ, pariyÈdinnanikantikassa
appanÈ parivÈsadandhatÈya dandhÈbhiÒÒÈ, vipariyÈyena sukhÈ paÔipadÈ
khippÈbhiÒÒÈ ca, parittakasiÓugghÈÔimÈkÈse
pavattitaviÒÒÈÓÈpagamÈrammaÓatÈya parittÈrammaÓatÈ, vipariyÈyena
appamÈÓÈrammaÓatÈ veditabbÈ. SesaÑ purimasadisameva.
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatana
268. ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samatikkammÈti etthÈpi pubbe vuttanayeneva
ÈkiÒcaÒÒaÑ Èyatanamassa adhiÔÔhÈnaÔÔhenÈti jhÈnampi ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ,
vuttanayeneva ÈrammaÓampi. EvametaÑ jhÈnaÒca ÈrammaÓaÒcÈti
ubhayampi appavattikaraÓena ca amanasikaraÓena ca samatikkamitvÈva
yasmÈ idaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ upasampajja vihÈtabbaÑ, tasmÈ
ubhayampetaÑ ekajjhaÑ katvÈ “ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samatikkammÈ”ti idaÑ
vuttanti veditabbaÑ.
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasaÒÒÈsahagatanti ettha pana yÈya saÒÒÈya
bhÈvato taÑ “nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanan”ti vuccati, yathÈ paÔipannassa sÈ
saÒÒÈ hoti, taÑ tÈva dassetuÑ Vibha~ge “nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ”ti uddharitvÈ
“taÒÒeva ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ santato manasi karoti,
sa~khÈrÈvasesasamÈpattiÑ bhÈveti, tena vuccati nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ”ti1
vuttaÑ. Tattha santato manasi karotÊti “santÈ vatÈyaÑ samÈpatti, yatra hi
nÈma natthibhÈvampi ÈrammaÓaÑ karitvÈ ÔhassatÊ”ti evaÑ
santÈrammaÓatÈya naÑ “santÈ”ti manasi karoti. Santato ce manasi karoti,
kathaÑ samatikkamo hotÊti? AnÈvajjitukÈmatÈya2 so hi kiÒcÈpi naÑ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 274 piÔÔhe. 2. AsamÈpajjitu... (Visuddhi 1. 330 piÔÔhe)
santato manasi karoti, athakhvassa “ahametaÑ ÈvajjissÈmi samÈpajjissÈmi

adhiÔÔhahissÈmi vuÔÔhahissÈmi paccavekkhissÈmÊ”ti esa Èbhogo
samannÈhÈro manasikÈro na hoti. KasmÈ? ŒkiÒcaÒÒÈyatanato
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanassa santatarapaÓÊtataratÈya.
YathÈ hi rÈjÈ mahaccÈ rÈjÈnubhÈvena hatthikkhandhagato
nagaravÊthiyaÑ vicaranto dantakÈrÈdayo sippike ekaÑ vatthaÑ daÄhaÑ
nivÈsetvÈ ekena sÊsaÑ veÔhetvÈ dantacuÓÓÈdÊhi samokiÓÓagatte anekÈni
dantavikati-ÈdÊni karonte disvÈ “aho vata re chekÈ ÈcariyÈ, ÊdisÈnipi nÈma
sippÈni karissantÊ”ti evaÑ tesaÑ chekatÈya tussati, na cassa evaÑ hoti “aho
vatÈhaÑ rajjaÑ pahÈya evar|po sippiko bhaveyyan”ti. TaÑ kissa hetu?
RajjasiriyÈ mahÈnisaÑsatÈya. So sippike samatikkamitvÈva gacchati.
Evamevesa kiÒcÈpi taÑ samÈpattiÑ santato manasi karoti, athakhvassa
“ahametaÑ samÈpattiÑ ÈvajjissÈmi samÈpajjissÈmi adhiÔÔhahissÈmi
vuÔÔhahissÈmi paccavekkhissÈmÊ”ti neva esa Èbhogo samannÈhÈro
manasikÈro hoti. So taÑ santato manasi karonto taÑ paramasukhumaÑ
appanÈppattaÑ1 saÒÒaÑ pÈpuÓÈti, yÈya nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊ nÈma hoti,
sa~khÈrÈvasesasamÈpattiÑ bhÈvetÊti vuccati. Sa~khÈrÈvasesasamÈpattinti
accantasukhumabhÈvappattasa~khÈraÑ catutthÈruppasamÈpattiÑ.
IdÈni yaÑ taÑ evaÑ adhigatÈya saÒÒÈya vasena
“nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanan”ti vuccati, taÑ atthato dassetuÑ
“nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpannassa vÈ
upapannassa vÈ diÔÔhadhammasukhavihÈrissa vÈ cittacetasikÈ dhammÈ”ti2
vuttaÑ, tesu idha samÈpannassa cittacetasikÈ dhammÈ adhippetÈ.
Vacanattho panettha oÄÈrikÈya saÒÒÈya abhÈvato, sukhumÈya ca
bhÈvato nevassa sasampayuttadhammassa jhÈnassa saÒÒÈ nÈsaÒÒanti
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒaÑ, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒaÒca taÑ
manÈyatanadhammÈyatanapariyÈpannattÈ ÈyatanaÒcÈti
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ. Atha vÈ yÈyamettha saÒÒÈ, sÈ paÔusaÒÒÈkiccaÑ
kÈtuÑ asamatthatÈya
______________________________________________________________
1. ParimasukhumappattaÑ (?) 2. Abhi 2. 274 piÔÔhe.
nevasaÒÒÈ, sa~khÈrÈvasesasukhumabhÈvena vijjamÈnattÈ nÈsaÒÒÈti

nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ ca sÈ sesadhammÈnaÑ
adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ.
Na kevalaÒcettha saÒÒÈva edisÊ, atha kho vedanÈpi nevavedanÈ
nÈvedanÈ, cittampi nevacittaÑ nÈcittaÑ, phassopi nevaphasso nÈphassoti,
esa nayo sesasampayuttadhammesu, saÒÒÈsÊsena panÈyaÑ desanÈ katÈti
veditabbÈ. PattamakkhanatelappabhutÊhi ca upamÈhi esamattho
vibhÈvetabbo. SÈmaÓero kira telena pattaÑ makkhetvÈ Ôhapesi. TaÑ
yÈgupÈnakÈle thero “pattamÈharÈ”ti Èha. So “patte telamatthi bhante”ti Èha.
Tato “Èhara samaÓera telaÑ, nÈÄiÑ p|ressÈmÊ”ti vutte, “natthi bhante
telan”ti Èha. Tattha yathÈ antovutthattÈ yÈguyÈ saddhiÑ akappiyaÔÔhena
“telaÑ atthÊ”ti hoti, nÈÄip|raÓÈdÊnaÑ abhÈvavasena “natthÊ”ti hoti. EvaÑ
sÈpi saÒÒÈ paÔusaÒÒÈkiccaÑ kÈtuÑ asamatthatÈya nevasaÒÒÈ,
sa~khÈrÈvasesasukhumabhÈvena vijjamÈnattÈ nÈsaÒÒÈ hoti.
Kimpanettha saÒÒÈkiccanti? ŒrammaÓasaÒjÈnanaÒceva vipassanÈya ca
visayabhÈvaÑ upagantvÈ nibbidÈjananaÑ. Dahanakiccamiva hi sukhodake
tejodhÈtu saÒjÈnanakiccampesÈ paÔuÑ kÈtuÑ na sakkoti, sesasamÈpattÊsu
saÒÒÈ viya vipassanÈya visayabhÈvaÑ upagantvÈ nibbidÈjananampi kÈtuÑ
na sakkoti. AÒÒesu hi khandhesu akatÈbhiniveso bhikkhu
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanakkhandhe sammasitvÈ nibbidaÑ pattuÑ samattho
nÈma natthi apica1 ÈyasmÈ SÈriputtto. Pakativipassako pana mahÈpaÒÒo
SÈriputttasadisova sakkuÓeyya, sopi “evaÑ kirime2 dhammÈ ahutvÈ
sambhonti, hutvÈ paÔiventÊ”ti3 evaÑ kalÈpasammasanavaseneva, no
anupadadhammavipassanÈvasena. EvÑ sukhumattaÑ gatÈ esÈ samÈpatti.
YathÈ ca pattamakkhanatel|pamÈya, evaÑ maggudak|pamÈyapi
ayamattho vibhÈvetabbo. MaggapaÔipannassa kira therassa purato gacchanto
sÈmaÓero thokamudakaÑ disvÈ “udakaÑ bhante, upÈhanÈ omuÒcathÈ”ti Èha.
Tato therena “sace udakamatthi Èhara nhÈnasÈÔakaÑ,
______________________________________________________________
1. Api (?) 2. Kirame (SÊ) 3. Ma 3. 78 piÔÔhe.
nhÈyissÈmÊ”ti vutte “natthi bhante”ti Èha. Tattha yathÈ

upÈhanatemanamattaÔÔhena “udakaÑ atthÊ”ti hoti, nhÈnaÔÔhena “natthÊ”ti
hoti. Evampi sÈ paÔusaÒÒÈkiccaÑ kÈtuÑ asamatthatÈya nevasaÒÒÈ,
sa~khÈrÈvasesasukhumabhÈvena vijjamÈnattÈ nÈsaÒÒÈ hoti. Na kevalaÒca
etÈheva, aÒÒÈhipi anur|pÈhi upamÈhi esa attho vibhÈvetabbo. Iti imÈya
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatane pavattÈya saÒÒÈya,
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanabh|tÈya vÈ saÒÒÈya sahagatanti
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasaÒÒÈsahagataÑ, ÈkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpatti-
ÈrammaÓassa jhÈnassetaÑ adhivacanaÑ.
Idha ÈkiÒcaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈ nikantipariyÈdÈnadukkhatÈya dukkhÈ
paÔipadÈ, pariyÈdinnanikantikassa appÈnÈparivÈsadandhatÈya dandhÈbhiÒÒÈ.
VipariyÈyena sukhÈ paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ ca, parittakasiÓugghÈÔimÈkÈse
pavattitaviÒÒÈÓÈpagamÈrammaÓaÑ samÈpattiÑ Èrabbha pavattitÈya
parittÈrammaÓatÈ, vipariyÈyena appamÈÓÈrammaÓatÈ veditabbÈ. SesaÑ
purimasadisameva.
Asadisar|po nÈtho, ÈruppaÑ yaÑ catubbidhaÑ Èha.
TaÑ iti ÒatvÈ tasmiÑ, pakiÓÓakakathÈpi viÒÒeyyÈ.
Ar|pasamÈpattiyo hi–
ŒrammaÓÈtikkamato, catassopi bhavantimÈ.
A~gÈtikkamametÈsaÑ, na icchanti vibhÈvino.
EtÈsu hi r|panimittÈtikkamato paÔhamÈ, ÈkÈsÈtikkamato dutiyÈ, ÈkÈse
pavattitaviÒÒÈÓÈtikkamato tatiyÈ, ÈkÈse pavattitaviÒÒÈÓassa
apagamÈtikkamato catutthÈti sabbathÈ ÈrammaÓÈtikkamato catassopi
bhavantimÈ ar|pasamÈpattiyoti veditabbÈ. A~gÈtikkamaÑ pana etÈsaÑ na
icchanti paÓÉitÈ. Na hi r|pÈvacarasamÈpattÊsu viya etÈsu a~gÈtikkamo atthi.
SabbÈsupi hi etÈsu upekkhÈ, cittekaggatÈti dve eva jhÈna~gÈni honti. EvaÑ
santepi–
SuppaÓÊtatarÈ honti, pacchimÈ pacchimÈ idha.
UpamÈ tattha viÒÒeyyÈ, pÈsÈdalasÈÔikÈ.
YathÈ hi catubh|makapÈsÈdassa heÔÔhimatale

dibbanaccagÊtavÈditasurabhigandha mÈlÈ sÈdurasa pÈnabhojana
sayanacchÈdanÈdivasena paÓÊtÈ paÒca kÈmaguÓÈ paccupaÔÔhitÈ assu, dutiye
tato paÓÊtatarÈ, tatiye tato paÓÊtatamÈ1, catutthe sabbapaÓÊtÈ. Tattha kiÒcÈpi
tÈni cattÈripi pÈsÈdatalÈneva, natthi nesaÑ pÈsÈdatalabhÈvena viseso,
paÒcakÈmaguÓasamiddhivisesena pana heÔÔhimato heÔÔhimato uparimaÑ
uparimaÑ paÓÊtataraÑ hoti.
YathÈ ca ekÈya itthiyÈ kantitath|lasaÓhasaÓhatarasaÓhatamasuttÈnaÑ
catupalatipaladvipala-ekapalasÈÔikÈ assu ÈyÈmena, vitthÈrena ca
samappamÈÓÈ. Tattha kiÒcÈpi tÈ sÈÔikÈ catassopi ÈyÈmato ca vitthÈrato ca
samappamÈÓÈ, natthi tÈsaÑ pamÈÓato viseso,
sukhasamphassasukhumabhÈvamahagghabhÈvehi pana purimÈya purimÈya
pacchimÈ pacchimÈ paÓÊtatarÈ honti, evameva kiÒcÈpi cat|supi etÈsu
upekkhÈ cittekaggatÈti etÈni dveyeva a~gÈni honti, atha kho
bhÈvanÈvisesena tesaÑ a~gÈnaÑ paÓÊtapaÓÊtatarabhÈvena suppaÓÊtatarÈ
honti pacchimÈ pacchimÈ idhÈti veditabbÈ, evaÑ anupubbena paÓÊtapaÓÊtÈ
cetÈ–
* Asucimhi maÓÉape laggo, eko taÑ nissito paro.
AÒÒo bahi anissÈya, taÑ taÑ nissÈya cÈparo.
®hito cat|hi etehi, purisehi yathÈkkamaÑ.
SamÈnatÈya ÒÈtabbÈ, catassopi vibhÈvinÈ.
TatrÈyamatthayojanÈ–asucimhi kira dese eko maÓÉapo. Atheko puriso
ÈgantvÈ taÑ asuciÑ jigucchamÈno taÑ maÓÉapaÑ hatthehi ÈlambitvÈ tattha
laggo laggito viya aÔÔhÈsi. AthÈparo ÈgantvÈ taÑ maÓÉapalaggaÑ purisaÑ
nissito. AthaÒÒo ÈgantvÈ cintesi “yo esa maÓÉape laggo, yo ca taÑ nissito,
ubhopete duÔÔhitÈ, dhuvo ca nesaÑ maÓÉapapapÈte pÈto, handÈhaÑ
bahiyeva tiÔÔhÈmÊ”ti. So tannissitaÑ anissÈya bahiyeva aÔÔhÈsi. AthÈparo
ÈgantvÈ
______________________________________________________________
1. PaÓÊtatarÈ (SyÈ, Ka) * Visuddhi 1. 333 piÔÔhepi.
maÓÉapalaggassa, tannissitassa ca akhemabhÈvaÑ cintetvÈ bahiÔhitaÒca

“suÔÔhito”ti1 mantvÈ taÑ nissÈya aÔÔhÈsi.
Tattha asucimhi dese maÓÉapo viya kasiÓugghÈÔimÈkÈsaÑ daÔÔhabbaÑ.
AsucijigucchÈya maÓÉapalaggo puriso viya r|panimittajigucchÈya
ÈkÈsÈrammaÓaÑ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ. MaÓÉapalaggaÑ purisaÑ nissito viya
ÈkÈsÈrammaÓaÑ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ Èrabbha pavattaÑ viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ.
TesaÑ dvinnampi akhemabhÈvaÑ cintetvÈ anissÈya taÑ maÓÉapalaggaÑ
bahiÔhito viya ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ ÈrammaÓaÑ akatvÈ tadabhÈvÈrammaÓaÑ
ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ, maÓÉapalaggassa, tannissitassa ca akhemataÑ cintetvÈ
bahiÔÔhitaÒca “suÔÔhito”ti mantvÈ taÑ nissÈya Ôhito viya
viÒÒÈÓÈbhÈvasa~khÈte bahipadese ÔhitaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ Èrabbha
pavattaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ daÔÔhabbaÑ. EvaÑ pavattamÈnaÒca–
* ŒrammaÓaÑ karoteva, aÒÒÈbhÈvena taÑ idaÑ.
DiÔÔhadosampi rÈjÈnaÑ, vuttihetu yathÈ jano.
IdaÒhi nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ “ÈsannaviÒÒÈÓaÒcÈyatanapaccatthikÈ
ayaÑ samÈpattÊ”ti evaÑ diÔÔhadosampi taÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ aÒÒassa
ÈrammaÓassa abhÈvÈ ÈrammaÓaÑ karoteva. YathÈ kiÑ? DiÔÔhadosampi
rÈjÈnaÑ vuttihetu yathÈ jano, yathÈ hi asaÑyataÑ
pharusakÈyavacÊmanosamÈcÈraÑ kaÒci sabbadisampatiÑ2 rÈjÈnaÑ
“pharusasamÈcÈro ayan”ti evaÑ diÔÔhadosampi aÒÒattha vuttiÑ alabhamÈno
jano vuttihetu nissÈya vattati. EvaÑ diÔÔhadosampi taÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ
aÒÒaÑ ÈrammaÓaÑ alabhamÈnamidaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ
ÈrammaÓaÑ karoteva. EvaÑ kurumÈnaÒca–
* ŒruÄho dighanisseÓiÑ, yathÈ nisseÓibÈhukaÑ.
PabbataggaÒca ÈruÄho, yathÈ pabbatamatthakaÑ.
YathÈ vÈ girimÈruÄho, attanoyeva jaÓÓukaÑ.
Olubbhati tathevetaÑ, jhÈnamolubbha vattatÊti.
Ar|pÈvacarakusalakathÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. SuÔÔhitanti (SÊ, SyÈ) * Visuddhi 1. 334 piÔÔhepi. 2. SabbadÊpapatiÑ (SÊ, SyÈ)
Tebh|makakusalavaÓÓanÈ
269. IdÈni yasmÈ sabbÈnipetÈni tebh|makakusalÈni hÊnÈdinÈ pabhedena
vattanti, tasmÈ tesaÑ taÑ pabhedaÑ dassetuÑ puna “katame dhammÈ
kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha hÊnanti lÈmakaÑ, taÑ Èy|hanavasena
veditabbaÑ. HÊnuttamÈnaÑ majjhe bhavaÑ majjhimaÑ. PadhÈnabhÈvaÑ
nÊtaÑ paÓÊtaÑ, uttamanti attho. TÈnipi Èy|hanavaseneva veditabbÈni. Yassa
hi Èy|hanakkhaÓe chando vÈ hÊno hoti vÊriyaÑ vÈ cittaÑ vÈ vÊmaÑsÈ vÈ,
taÑ hÊnaÑ nÈma. Yassa te dhammÈ majjhimÈ ceva paÓÊtÈ ca, taÑ
majjhimaÒceva paÓÊtaÒca. YaÑ pana kattukÈmatÈsa~khÈtaÑ chandaÑ
dhuraÑ chandaÑ jeÔÔhakaÑ chandaÑ pubba~gamaÑ katvÈ Èy|hitaÑ, taÑ
chandÈdhipatito ÈgatattÈ chandÈdhipateyyaÑ nÈma. VÊriyÈdhipateyyÈdÊsupi
eseva nayo.
ImasmiÑ pana ÔhÈne ÔhatvÈ nayÈ gaÓetabbÈ. SabbapaÔhamaÑ vibhatto
hi eko nayo, hÊnanti eko, majjhimanti eko, paÓÊtanti eko,
chandÈdhipateyyanti eko, ime tÈva chandhÈdhipateyye paÒca nayÈ, evaÑ
viriyÈdhipateyyÈdÊsupÊti cattÈro paÒcakÈ vÊsati honti. Purimo vÈ eko
suddhikanayo, hÊnanti-Èdayo tayo, chandÈdhipateyyanti-Èdayo cattÈro,
chandÈdhipateyyaÑ hÊnanti-Èdayo dvÈdasÈti evampi vÊsati nayÈ honti.
Ime vÊsati mahÈnayÈ kattha vibhattÈti? MahÈpakaraÓe hÊnattike1
vibhattÈ. ImasmiÑ pana ÔhÈne hÊnattikato majjhimarÈsiÑ gahetvÈ
hÊnamajjhimapaÓÊtavasena tayo koÔÔhÈsÈ kÈtabbÈ. Tatopi majjhimarÈsiÑ
ÔhapetvÈ hÊnapaÓÊte gahetvÈ nava nava koÔÔhÈsÈ kÈtabbÈ. HÊnasmiÑyeva hi
hÊnaÑ atthi, majjhimaÑ atthi, paÓÊtaÑ atthi. PaÓÊtasmimpi hÊnaÑ atthi,
majjhimaÑ atthi, paÓÊtaÑ atthi. TathÈ hÊnahÊnasmiÑ hÊnaÑ, hÊnahÊnasmiÑ
majjhimaÑ, hÊnahÊnasmiÑ paÓÊtaÑ. HÊnamajjhimasmiÑ hÊnaÑ,
hÊnamajjhimasmiÑ majjhimaÑ, hÊnamajjhimasmiÑ paÓÊtaÑ.
HÊnapaÓÊtasmiÑ hÊnaÑ, hÊnapaÓÊtasmiÑ majjhimaÑ, hÊnapaÓÊtasmiÑ
paÓÊtanti ayameko navako. PaÓÊtahÊnasmimpi hÊnaÑ nÈma atthi,
paÓÊtahÊnasmiÑ majjhimaÑ, paÓÊtahÊnasmiÑ paÓÊtaÑ. TathÈ
paÓÊtamajjhimasmiÑ hÊnaÑ, paÓÊtamajjhimasmiÑ majjhimaÑ,
paÓÊtamajjhimasmiÑ paÓÊtaÑ. PaÓÊtapaÓÊtasmiÑ hÊnaÑ, paÓÊtapaÓÊtasmiÑ
majjhimaÑ, paÓÊtapaÓÊtasmiÑ paÓÊtanti ayaÑ dutiyo navakoti dve navakÈ
aÔÔhÈrassa. ImÈni aÔÔhÈrasa kammadvÈrÈni
______________________________________________________________
1. PaÔÔhÈna 2. 360 piÔÔhe.
nÈma. Imehi pabhÈvitattÈ imesaÑ vasena aÔÔhÈrasa khattiyÈ, aÔÔhÈrasa

brÈhmaÓÈ, aÔÔhÈrasa vessÈ, aÔÔhÈrasa suddÈ, aÔÔhacattÈlÊsa gottacaraÓÈni
veditabbÈni.
Imesu ca pana tebh|makesu kusalesu kÈmÈvacarakusalaÑ tihetukampi
duhetukampi hoti ÒÈÓasampayuttavippayuttavesena.
R|pÈvacarÈr|pÈvacaraÑ pana tihetukameva ÒÈÓasampayuttameva.
KÈmÈvacarampettha adhipatinÈ sahÈpi uppajjati vinÈpi.
R|pÈvacarÈr|pÈvacaraÑ adhipatisampannameva hoti. KÈmÈvacarakusale
cettha ÈrammaÓÈdhipati sahajÈtÈdhipatÊti dvepi adhipatayo labbhanti.
R|pÈvacarÈr|pÈvacaresu ÈrammaÓÈdhipati na labbhati, sahajÈtÈdhipatiyeva
labbhati. Tattha cittassa cittÈdhipateyyabhÈvo sampayuttadhammÈnaÑ
vasena vutto. DvinnaÑ pana cittÈnaÑ ekato abhÈvena sampayuttacittassa
cittÈdhipati nÈma natthi. TathÈ chandÈdÊnaÑ chandÈdhipati-Èdayo. Keci
pana “sace cittavato kusalaÑ hoti, mayhaÑ bhavissatÊti evaÑ yaÑ cittaÑ
dhuraÑ katvÈ jeÔÔhakaÑ katvÈ aparaÑ kusalacittaÑ Èy|hitaÑ, tassa taÑ
purimacittaÑ cittÈdhipati nÈma hoti. Tato ÈgatattÈ idaÑ cittÈdhipateyyaÑ
nÈmÈ”ti evaÑ ÈgamanavasenÈpi adhipatiÑ nÈma icchanti. AyaÑ pana nayo
neva PÈÄiyaÑ, na AÔÔhakathÈyaÑ dissati, tasmÈ vuttanayeneva adhipatibhÈvo
veditabbo. Imesu ca ek|navÊsatiyÈ mahÈnayesu purime suddhikanaye
vuttaparimÈÓÈneva cittÈni ca navakÈ ca pÈÔhavÈrÈ ca honti. TasmÈ
ÒÈÓasampayuttesu vuttaparimÈÓato vÊsatiguÓo cittanavakavÈrabhedo
veditabbo. Cat|su ÒÈÓavippayuttesu soÄasaguÓoti ayaÑ tebh|makakusale
pakiÓÓakakathÈ nÈmÈti.
Tebh|makakusalaÑ.
_____
LokuttarakusalavaÓÓanÈ
177. EvaÑ bhavattayasampattinibbattakaÑ kusalaÑ dassetvÈ idÈni
sabbabhavasamatikkamanÈya lokuttarakusalaÑ dassetuÑ puna “katame
dhammÈ kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha lokuttaranti kenaÔÔhena lokuttaraÑ?
lokaÑ taratÊti lokuttaraÑ, lokaÑ uttaratÊti lokuttaraÑ, lokaÑ samatikkamma

abhibhuyya tiÔÔhatÊti lokuttaraÑ1. JhÈnaÑ bhÈvetÊti ekacittakkhaÓikaÑ
appanÈjhÈnaÑ bhÈveti janeti vaÉÉheti.
Lokato niyyÈti, vaÔÔato niyyÈtÊti niyyÈnikaÑ, niyyÈti vÈ etenÈti
niyyÈnikaÑ. TaÑsama~gÊ hi puggalo dukkhaÑ parijÈnanto niyyÈti,
samudayaÑ pajahanto niyyÈti, nirodhaÑ sacchikaronto niyyÈti, maggaÑ
bhÈvento niyyÈti. YathÈ ca pana tebh|makakusalaÑ vaÔÔasmiÑ
cutipaÔisandhiyo ÈcinÈti vaÉÉhetÊti ÈcayagÈmi nÈma hoti, na tathÈ idaÑ.
IdaÑ pana yathÈ ekasmiÑ purise aÔÔhÈrasahatthaÑ pÈkÈraÑ cinante aparo
mahÈmuggaraÑ gahetvÈ tena citacitaÔÔhÈnaÑ apacinanto viddhaÑsento eva
gaccheyya, evameva tebh|makakusalena citÈ cutipaÔisandhiyo
paccayavekallakaraÓena apacinantaÑ viddhaÑsentaÑ gacchatÊti
apacayagÈmi.
DiÔÔhigatÈnaÑ pahÈnÈyÈti ettha diÔÔhiyo eva diÔÔhigatÈni “g|thagataÑ
muttagatan”ti-ÈdÊni2 viya. DvÈsaÔÔhiyÈ vÈ diÔÔhÊnaÑ antogadhattÈ diÔÔhÊsu
gatÈnÊtipi diÔÔhigatÈni. DiÔÔhiyÈ vÈ gataÑ etesantipi diÔÔhigatÈni,
diÔÔhisadisagamanÈni diÔÔhisadisappavattÈnÊti attho. KÈni pana tÈnÊti?
SasampayuttÈni sakkÈyadiÔÔhi3 vicikicchÈsÊlabbataparÈmÈsa-
apÈyagamanÊyarÈgadosamohÈkusalÈni. TÈni hi yÈva paÔhamamaggabhÈvanÈ,
tÈva pavattisabbhÈvato diÔÔhisadisagamanÈnÊti vuccanti. Iti diÔÔhiyo ca
diÔÔhigatÈni ca diÔÔhigatÈni, tesaÑ diÔÔhigatÈnaÑ. PahÈnÈyÈti
samucchedavaseneva pajahanatthÈya. PaÔhamÈyÈti gaÓanavasenapi
paÔhamuppattivasenapi paÔhamÈya. Bh|miyÈti “anantarahitÈya bh|miyÈ”ti-
ÈdÊsu4 tÈva ayaÑ mahÈpathavÊ “bh|mÊ”ti vuccati. “Sukhabh|miyaÑ
kÈmÈvacare”ti-ÈdÊsu5 cittuppÈdo. Idha pana sÈmaÒÒaphalaÑ adhippetaÑ.
TaÒhi sampayuttÈnaÑ nissayabhÈvato te dhammÈ bhavanti etthÈti bh|mi.
YasmÈ vÈ samÈnepi lokuttarabhÈve sayampi bhavati uppajjati, na nibbÈnaÑ
viya apÈtubhÈvaÑ, tasmÈpi “bh|mÊ”ti vuccati, tassÈ paÔhamÈya bh|miyÈ.
PattiyÈti sotÈpattiphalasa~khÈtassa paÔhamassa
______________________________________________________________
1. Khu 9. 349 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 181 piÔÔhe.
3. IdaÑ ‘sakkÈyadiÔÔhÊ’ti padaÑ adhikaÑviya dissati, ‘diÔÔhisadisagamanÈnÊ’ti hi vuttaÑ.
4. Vi 1. 15; Ma 2. 247 piÔÔhesu. 5. Abhi 1. 205 piÔÔhe.
sÈmaÒÒaphalassa pattatthÈya paÔilÈbhatthÈyÈti evamettha attho veditabbo.

ViviccÈti samucchedavivekavasena viviccitvÈ vinÈ hutvÈ.
IdÈni kiÒcÈpi lokiyajjhÈnampi na vinÈ paÔipadÈya ijjhati, evaÑ santepi
idha suddhikanayaÑ pahÈya lokuttarajjhÈnaÑ paÔipadÈya saddhiÑyeva
garuÑ katvÈ desetukÈmatÈya “dukkhapaÔipadaÑ dandhÈbhiÒÒan”ti-ÈdimÈha.
Tattha yo Èditova kilese vikkhambhento dukkhena sasa~khÈrena
sappayogena kilamanto vikkhambheti, tassa dukkhÈ paÔipadÈ hoti. Yo pana
vikkhambhi takileso vipassanÈparivÈsaÑ vasanto cirena maggapÈtubhÈvaÑ
pÈpuÓÈti, tassa dandhÈbhiÒÒÈ hoti. Iti yo koci vÈro
dukkhapaÔipadadandhÈbhiÒÒo1 nÈma kato.
KatamaÑ pana vÈraÑ rocesunti? Yattha sakiÑ vikkhambhitÈ kilesÈ
samudÈcaritvÈ dutiyampi vikkhambhitÈ puna samudÈcaranti, tatiyaÑ
vikkhambhite pana tathÈvikkhambhiteva katvÈ maggena samugghÈtaÑ
pÈpeti, imaÑ vÈraÑ rocesuÑ. Imassa vÈrassa dukkhÈpaÔipadÈ
dandhÈbhiÒÒÈti nÈmaÑ kataÑ. Ettakena pana na pÈkaÔaÑ hoti. tasmÈ
evamettha Èdito paÔÔhÈya vibhÈvanÈveditabbÈ–yo hi cattÈri mahÈbh|tÈni
pariggahetvÈ upÈdÈr|paÑ pariggaÓhÈti, ar|paÑ pariggaÓhÈti. R|pÈr|paÑ
pana pariggaÓhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahetuÑ sakkoti,
tassa dukkhÈ paÔipadÈ nÈma hoti. Pariggahitar|pÈr|passa pana
vipassanÈparivÈse maggapÈtubhÈvadandhatÈya dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti.
Yopi r|pÈr|paÑ pariggahetvÈ nÈmar|paÑ vavatthapento dukkhena
kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthÈpite ca nÈmar|pe
vipassanÈparivÈsaÑ vasanto cirena maggaÑ uppÈdetuÑ sakkoti, tassÈpi
dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti.
Aparo nÈmar|pampi vavatthapetvÈ paccaye pariggaÓhanto dukkhena
kasirena kilamanto pariggaÓhÈti, paccaye ca pariggahetvÈ
vipassanÈparivÈsaÑ vasanto cirena maggaÑ uppÈdeti, evampi dukkhÈ
paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti.
______________________________________________________________
1. DukkhÈpaÔipadÈ dandhÈbhiÒÒo (SÊ), dukkhÈpaÔipado dandhÈbhiÒÒoti (SyÈ),
dukkhÈpaÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ (Ka)
Aparo paccayepi pariggahetvÈ lakkhaÓÈni paÔivijjhanto dukkhena

kasirena kilamanto paÔivijjhati, paÔividdhalakkhaÓo ca vipassanÈparivÈsaÑ
vasanto cirena maggaÑ uppÈdeti, evampi dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ
nÈma hoti.
Aparo lakkhaÓÈnipi paÔivijjhitvÈ vipassanÈÒÈÓe tikkhe s|re pasanne
vahante uppannaÑ vipassanÈnikantiÑ pariyÈdiyamÈno dukkhena kasirena
kilamanto pariyÈdiyati, nikantiÒca pariyÈdiyitvÈ vipassanÈparivÈsaÑ vasanto
cirena maggaÑ uppÈdeti, evampi dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti.
ImaÑ vÈraÑ rocesuÑ, imassa vÈrassa etaÑ nÈmaÑ kataÑ, iminÈva upÈyena
parato tisso paÔipadÈ veditabbÈ.
Phasso hotÊti-ÈdÊsu anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ sammÈvÈcÈ
sammÈkammanto sammÈ-ÈjÊvoti cattÈri padÈni adhikÈni. NiddesavÈre ca
vitakkÈdiniddesesu magga~ganti-ÈdÊni padÈni adhikÈni. SesaÑ sabbaÑ
heÔÔhÈ vuttasadisameva. Bh|mantaravasena pana lokuttaratÈva idha viseso.
Tattha anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyanti “anamatagge saÑsÈravaÔÔe
anaÒÒÈtaÑ amataÑ padaÑ, catusaccadhammameva vÈ jÈnissÈmÊ”ti
paÔipannassa iminÈ pubbÈbhogena uppannaÑ indriyaÑ. LakkhaÓÈdÊni
panassa heÔÔhÈ1 paÒÒindriye vuttanayeneva veditabbÈni.
SundarÈ, pasatthÈ vÈ vÈcÈ sammÈvÈcÈ, vacÊduccaritasamugghÈÔikÈya
micchÈvÈcÈviratiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. SÈ pariggahalakkhaÓÈ,
viramaÓarasÈ, micchÈvÈcappahÈnapaccupaÔÔhÈnÈ. Sundaro, pasattho vÈ
kammanto sammÈkammanto, micchÈkammantasamucchedikÈya
pÈÓÈtipÈtÈdiviratiyÈ etaÑ nÈmaÑ. So samuÔÔhÈnalakkhaÓo, viramaÓaraso,
micchÈkammantappahÈnapaccupaÔÔhÈno. Sundaro, pasattho vÈ ajÊvo sammÈ-
ÈjÊvo, micchÈjÊvaviratiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. So vodÈnalakkhaÓo,
ÒÈyÈjÊvappavattiraso, micchÈjÊvappahÈnapaccupaÔÔhÈno.
Apica heÔÔhÈ2 viratittaye vuttavasenapettha lakkhaÓÈdÊni veditabbÈni. Iti
imesaÑ tiÓÓaÑ dhammÈnaÑ vasena heÔÔhÈ vuttaÑ maggapaÒcakaÑ idha
maggaÔÔhakaÑ veditabbaÑ, yevÈpanakesu ca imesaÑ abhÈvo, tathÈ
karuÓÈmuditÈnaÑ.
______________________________________________________________
1. HeÔÔhÈ 165 piÔÔhe. 2. HeÔÔhÈ 177 piÔÔhe.
Ime hi tayo dhammÈ idha PÈÄiyaÑ ÈgatattÈva yevÈpanakesu na gahitÈ.

KaruÓÈmuditÈ pana sattÈrammaÓÈ, ime dhammÈ nibbÈnÈrammaÓÈti tÈpettha
na gahitÈ. AyaÑ tÈva uddesavÈre visesattho.
283. NiddesavÈre pana magga~gaÑ maggapariyÈpannanti ettha tÈva

maggassa a~ganti magga~gaÑ, maggakoÔÔhÈsoti attho. YathÈ pana araÒÒe
pariyÈpannaÑ araÒÒapariyÈpannaÑ nÈma hoti, evaÑ magge pariyÈpannanti
maggapariyÈpannaÑ, maggasannissitanti attho.
285. PÊtisambojjha~goti ettha pÊti eva sambojjha~goti pÊtisambojjha~go.

Tattha bodhiyÈ, bodhissa vÈ a~goti bojjha~go, idaÑ vuttaÑ hoti–yÈ ayaÑ
dhammasÈmaggÊ yÈya lokuttaramaggakkhaÓe uppajjamÈnÈya
lÊnuddhaccapatiÔÔhÈnÈy|hanakÈmasukhattakilamathÈnuyoga-
ucchedasassatÈbhinivesÈdÊnaÑ anekesaÑ upaddavÈnaÑ paÔipakkhabh|tÈya
satidhammavicayavÊriyapÊtipassaddhisamÈdhi-upekkhÈsa~khÈtÈya
dhammasÈmaggiyÈ ariyasÈvako bujjhatÊti katvÈ “bodhÊ”ti vuccati, bujjhatÊti
kilesasantÈnaniddÈya uÔÔhahathi, cattÈri vÈ ariyasaccÈni paÔivijjhati,
nibbÈnameva vÈ sacchikaroti, tassÈ dhammasÈmaggÊsa~khÈtÈya bodhiyÈ
a~gotipi1 bojjha~go, jhÈna~gamagga~gÈdÊni viya. Yopesa
yathÈvuttappakÈrÈya etÈya dhammasÈmaggiyÈ bujjhatÊti katvÈ ariyasÈvako
“bodhÊ”ti vuccati, tassa bodhissa a~gotipi bojjha~go, sena~garatha~gÈdayo
viya. TenÈhu AÔÔhakathÈcariyÈ “bujjhanakassa puggalassa a~gÈti vÈ
bojjha~gÈ”ti2.
Apica “bojjha~gÈti kenaÔÔhena bojjha~gÈ? BodhÈya saÑvattantÊti
bojjha~gÈ, bujjhantÊti bojjha~gÈ, anubujjhantÊti bojjha~gÈ, paÔibujjhantÊti
bojjha~gÈ, sambujjhantÊti bojjha~gÈ”ti3 iminÈ paÔisambhidÈnayenÈpi
bojjha~gattho veditabbo. Pasattho, sundaro vÈ bojjha~goti sambojjha~go.
EvaÑ pÊti eva sambojjha~go pÊtisambojjha~goti. CittekaggatÈniddesÈdÊsupi
iminÈva nayena attho veditabbo.
296. TesaÑ dhammÈnanti ye tasmiÑ samaye paÔivedhaÑ gacchanti

catusaccadhammÈ, tesaÑ dhammÈnaÑ. AnaÒÒÈtÈnanti kiÒcÈpi
paÔhamamaggena te dhammÈ
______________________________________________________________
1. A~goti (SyÈ) 2. Abhi-®Ôha 2. 296; SaÑ 3. 176; AÑ-®Ôha 1. 62 piÔÔhesupi.
3. Khu 9. 302 piÔÔhe.
ÒÈtÈ nÈma honti, yathÈ pana pakatiyÈ anÈgatapubbaÑ vihÈraÑ ÈgantvÈ

vihÈramajjhe Ôhitopi puggalo pakatiyÈ anÈgatabhÈvaÑ upÈdÈya
“anÈgatapubbaÑ ÔhÈnaÑ ÈgatomhÊ”ti vadati, yathÈ ca pakatiyÈ
apiÄandhapubbaÑ1 mÈlaÑ piÄandhitvÈ, anivatthapubbaÑ vatthaÑ nivÈsetvÈ,
abhuttapubbaÑ bhojanaÑ bhuÒjitvÈ pakatiyÈ abhuttabhÈvaÑ upÈdÈya
“abhuttapubbaÑ bhojanaÑ bhuttomhÊ”ti vadati, evamidhÈpi yasmÈ pakatiyÈ
iminÈ puggalena ime dhammÈ na ÒÈtapubbÈ, tasmÈ “anaÒÒÈtÈnan”ti vuttaÑ.
AdiÔÔhÈdÊsupi eseva nayo. Tattha adiÔÔhÈnanti ito pubbe paÒÒÈcakkhunÈ
adiÔÔhÈnaÑ. AppattÈnanti adhigamavasena appattÈnaÑ. AviditÈnanti ÒÈÓena
apÈkaÔakatÈnaÑ. AsacchikatÈnanti apaccakkhakatÈnaÑ. SacchikiriyÈyÈti
paccakkhakaraÓatthaÑ. YathÈ ca iminÈ padena, evaÑ sesehipi saddhiÑ
“anaÒÒÈtÈnaÑ ÒÈÓÈya, adiÔÔhÈnaÑ dassanÈya, appattÈnaÑ pattiyÈ,
aviditÈnaÑ vedÈyÈ”ti yojanÈ kÈtabbÈ.
299. Cat|hi vacÊduccaritehÊti-ÈdÊsu vacÊti vacÊviÒÒatti veditabbÈ.

TiÓÓaÑ dosÈnaÑ yena kenaci duÔÔhÈni caritÈnÊti duccaritÈni. VacÊto
pavattÈni duccaritÈni vacÊduccaritÈni, vaciyÈ vÈ nipphÈditÈni duccaritÈni
vacÊduccaritÈni, tehi vacÊduccaritehi. ŒrakÈ ramatÊti Èrati. VinÈ tehi ramatÊti
virati. Tato tato paÔinivattÈva hutvÈ tehi vinÈ ramatÊti paÔivirati.
Upasaggavasena vÈ padaÑ vaÉÉhitaÑ. SabbamidaÑ
oramaÓabhÈvassevÈdhivacanaÑ. VeraÑ maÓati vinÈsetÊti veramaÓÊ. Idampi
oramaÓasseva vevacanaÑ. YÈya pana cetanÈya musÈvÈdÈdÊni bhÈsamÈno
karoti nÈma, ayaÑ lokuttaramaggavirati uppajjitvÈ taÑ kiriyaÑ kÈtuÑ na
deti, kiriyÈpathaÑ pacchindatÊti akiriyÈ. TathÈ taÑ karaÓaÑ kÈtuÑ na deti,
karaÓapathaÑ pacchindatÊti akaraÓaÑ. YÈya ca cetanÈya catubbidhaÑ
vacÊduccaritaÑ bhÈsamÈno ajjhÈpajjati nÈma, ayaÑ uppajjitvÈ tathÈ
ajjhÈpajjituÑ na detÊti anajjhÈpatti.
VelÈ-anatikkamoti ettha “tÈya velÈyÈ”ti-ÈdÊsu2 tÈva kÈlo “velÈ”ti Ègato.
“UruvelÈyaÑ viharatÊ”ti3 ettha rÈsi, “Ôhitadhammo velaÑ nÈtivattatÊ”ti4
ettha sÊmÈ. IdhÈpi sÊmÈva.
______________________________________________________________
1. ApiladdhapubbaÑ (SÊ)
2. DÊ 2. 76; Vi 3. 2; Khu 1. 77 piÔÔhÈdÊsu “tÈyaÑ velÈyaÑ”tveva dissati.
3. Vi 3. 1; SaÑ 1. 104 piÔÔhÈdÊsu. 4. Vi 4. 419; AÑ 3. 39; Khu 1. 140 piÔÔhesu.
anatikkamanÊyaÔÔhena hi cattÈri vacÊsucaritÈni velÈti adhippetÈni. Iti yÈya

cetanÈya cattÈri vacÊduccaritÈni bhÈsamÈno velaÑ atikkamati nÈma, ayaÑ
uppajjitvÈ taÑ velaÑ atikkamituÑ na detÊti “velÈ-anatikkamo”ti vuttÈ.
VelÈyatÊti1 vÈ velÈ, calayati2 viddhaÑsetÊti attho. KiÑ velÈyati?
CatubbidhaÑ vacÊduccaritaÑ. Iti velÈyanato velÈ. Purisassa pana
hitasukhaÑ anatikkamitvÈ vattatÊti anatikkamo. Evamettha
padadvayavasenÈpi attho veditabbo.
SetuÑ hanatÊti setughÈto, catunnaÑ vacÊduccaritÈnaÑ padaghÈto,
paccayaghÈtoti attho. Paccayo hi idha “set|”ti adhippeto. TatrÈyaÑ
vacanattho–rÈgÈdiko catunnaÑ vacÊduccaritÈnaÑ paccayo vaÔÔasmiÑ
puggalaÑ sinoti bandhatÊti setu, setussa ghÈto setughÈto,
vacÊduccaritapaccayasamugghÈÔikÈya viratiyÈ etaÑ adhivacanaÑ. AyaÑ
pana sammÈvÈcÈsa~khÈtÈ virati pubbabhÈge nÈnÈcittesu labbhati. AÒÒeneva
hi cittena musÈvÈdÈ viramati, aÒÒena pesuÒÒÈdÊhi. LokuttaramaggakkhaÓe
pana ekacittasmiÑyeva labbhati, catubbidhÈya hi va vacÊduccaritacetanÈya
padapacchedaÑ kurumÈnÈ magga~gaÑ p|rayamÈnÈ ekÈva virati uppajjati.
300. KÈyaduccaritehÊti kÈyato pavattehi, kÈyena vÈ nipphÈditehi

pÈÓÈtipÈtÈdÊhi duccaritehi. SesaÑ purimanayeneva veditabbaÑ. Ayampi
sammÈkammantasa~khÈtÈ virati pubbabhÈge nÈnÈcittesu labbhati. AÒÒeneva
hi cittena pÈÓÈtipÈtÈ viramati, aÒÒena adinnÈdÈnamicchÈcÈrehi.
LokuttaramaggakkhaÓe pana ekacittasmiÑyeva labbhati. TividhÈya hi
kÈyaduccaritacetanÈya padapacchedaÑ kurumÈnÈ magga~gaÑ p|rayamÈnÈ
ekÈva virati uppajjati.
301. SammÈ-ÈjÊvaniddese akiriyÈti-ÈdÊsu yÈya cetanÈya micchÈjÊvaÑ

ÈjÊvamÈno kiriyaÑ karoti nÈma, ayaÑ uppajjitvÈ taÑ kiriyaÑ kÈtuÑ na
detÊti akiriyÈti iminÈ nayena yojanÈ veditabbÈ. ŒjÊvo ca nÈmesa pÈÔiyekko
natthi, vÈcÈkammantesu gahitesu gahitova hoti tappakkhikattÈ,
dhuvapaÔisevanavasena panÈyaÑ tato nÊharitvÈ dassitoti. EvaÑ sante
sammÈ-ÈjÊvo sakiccako na
______________________________________________________________
1. VelayatÊti (SyÈ) 2. VelÈyati (Ka)
hoti, aÔÔha magga~gÈni na parip|renti. TasmÈ sammÈ-ÈjÊvo sakiccako

kÈtabbo, aÔÔha magga~gÈni parip|retabbÈnÊti. TatrÈyaÑ nayo–ÈjÊvo nÈma
bhijjamÈno kÈyavacÊdvÈresuyeva bhijjati, manodvÈre Èjivabhedo nÈma
natthi. P|rayamÈnopi tasmiÑyeva dvÈradvaye p|rati, manodvÈre
ÈjÊvap|raÓaÑ nÈma natthi. KÈyadvÈre pana vÊtikkamo ÈjÊvahetukopi atthi
na-ÈjÊvahetukopi. TathÈ vacÊdvÈre.
Tattha yaÑ rÈjarÈjamahÈmattÈ khiÉÉÈpasutÈ s|rabhÈvaÑ dassento
migavaÑ vÈ1 panthaduhanaÑ vÈ paradÈravÊtikkamaÑ vÈ karonti, idaÑ
akusalaÑ kÈyakammaÑ nÈma, tato viratipi sammÈkammanto nÈma. YaÑ
pana na-ÈjÊvahetukaÑ catubbidhaÑ vacÊduccaritaÑ bhÈsanti, idaÑ akusalaÑ
vacÊkammaÑ nÈma, tato viratipi sammÈvÈcÈ nÈma.
YaÑ pana ÈjÊvahetu nesÈdamacchabandhÈdayo pÈÓaÑ hananti, adinnaÑ
Èdiyanti, micchÈcÈraÑ caranti, ayaÑ micchÈjÊvo nÈma, tato virati sammÈ-
ÈjÊvo nÈma. Yampi laÒjaÑ gahetvÈ musÈ bhaÓanti,
pesuÒÒapharusasamphappalÈpe pavattenti, ayampi micchÈjÊvo nÈma, tato
virati sammÈ-ÈjÊvo nÈma.
MahÈsÊvatthero panÈha “kÈyavacÊdvÈresupi vÊtikkamo ÈjÊvahetuko vÈ
hotu, no vÈ ÈjÊvahetuko, ‘akusalaÑ kÈyakammaÑ vacÊkamman’tveva
sa~kyaÑ gacchati, tato viratipi ‘sammÈkammanto sammÈvÈcÈ’tveva
vuccatÊ”ti. “ŒjÊvo kuhin”ti2 vutte pana “tÊÓi kuhanavatth|ni nissÈya cattÈro
paccaye uppÈdetvÈ tesaÑ paribhogo”ti Èha. AyaÑ pana koÔippatto
micchÈjÊvo, tato virati sammÈ-ÈjÊvo nÈma.
Ayampi sammÈ-ÈjÊvo pubbabhÈge nÈnÈcittesu labbhati. AÒÒeneva hi
cittena kÈyadvÈravÊtikkamÈ viramati, aÒÒena vacÊdvÈravÊtikkamÈ.
LokuttaramaggakkhaÓe pana ekacittasmiÑyeva labbhati. KÈyavacÊdvÈresu
hi sattakammapathavasena uppannÈya micchÈjÊvasa~khÈtÈya
dussÊlyacetanÈya padapacchedaÑ kurumÈnÈ magga~gaÑ p|rayamÈnÈ ekÈva
virati uppajjatÊti ayaÑ niddesavÈre viseso.
______________________________________________________________
1. MigapadhaÑ vÈ (SyÈ, Ka) 2. Kahanti (SÊ)
337. YaÑ panetaÑ indriyesu anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ vaÉÉhitaÑ,

magga~gesu ca sammÈvÈcÈdÊni, tesaÑ vasena sa~gahavÈre “navindriyÈni,
aÔÔha~giko maggo”ti vuttaÑ. SuÒÒatavÈro pÈkatikoyevÈti ayaÑ tÈva
suddhikapaÔipadÈya viseso.
343. Ito paraÑ suddhikasuÒÒatÈ suÒÒatapaÔipadÈ suddhika-appaÓihitÈ

appaÓihitapaÔipadÈti ayaÑ desanÈbhedo hoti. Tattha suÒÒatanti
lokuttaramaggassa nÈmaÑ. So hi Ègamanato, saguÓato, ÈrammaÓatoti tÊhi
kÈraÓehi nÈmaÑ labhati. KathaÑ? Idha bhikkhu anattato abhinivisitvÈ
anattato sa~khÈre passati. YasmÈ pana anattato diÔÔhamatteneva
maggavuÔÔhÈnaÑ nÈma na hoti, aniccatopi dukkhatopi daÔÔhumeva vaÔÔati,
tasmÈ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tividhaÑ anupassanaÑ ÈropetvÈ
sammasanto carati. VuÔÔhÈnagÈminivipassÈnÈ panassa tebh|makepi sa~khÈre
suÒÒatova passati. AyaÑ vipassanÈ suÒÒatÈ nÈma hoti. SÈ ÈgamanÊyaÔÔhÈne
ÔhatvÈ attano maggassa “suÒÒatan”ti nÈmaÑ deti. EvaÑ maggo Ègamanato
suÒÒatanÈmaÑ labhati. YasmÈ pana so rÈgÈdÊhi suÒÒo, tasmÈ saguÓeneva
suÒÒatanÈmaÑ labhati. NibbÈnampi rÈgÈdÊhi suÒÒattÈ “suÒÒatan”ti vuccati,
taÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannattÈ maggo ÈrammaÓato suÒÒatanÈmaÑ
labhati.
Tattha suttantikapariyÈyena saguÓatopi ÈrammaÓatopi nÈmaÑ labhati.
PariyÈyadesanÈ hesÈ. AbhidhammakathÈ pana nippariyÈya desanÈ. TasmÈ
idha saguÓato vÈ ÈrammaÓato vÈ nÈmaÑ na labhati, Ègamanatova labhati.
Œgamanameva hi dhuraÑ. TaÑ duvidhaÑ hoti vipassanÈgamanaÑ,
maggÈgamananti. Tattha maggassa ÈgataÔÔhÈne vipassanÈgamanaÑ dhuraÑ.
Phalassa ÈgataÔÔhÈne maggÈgamanaÑ dhuraÑ. Idha maggassa ÈgatattÈ
vipassanÈgamanameva dhuraÑ jÈtaÑ.
350. AppaÓihitanti etthÈpi appaÓihitanti maggasseva nÈmaÑ. Idampi

nÈmaÑ maggo tÊheva kÈraÓehi labhati. KathaÑ? Idha bhikkhu Èditova
dukkhato abhinivisitvÈ dukkhatova sa~khÈre passati. YasmÈ pana dukkhato
diÔÔhamatteneva maggavuÔÔhÈnaÑ nÈma na hoti, aniccatopi anattatopi
daÔÔhumeva vaÔÔati, tasmÈ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tividhaÑ
anupassanaÑ
ÈropetvÈ sammasanto carati. VuÔÔhÈnagÈminivipassanÈ panassa

tebh|makasa~khÈresu paÓidhiÑ sosetvÈ pariyÈdiyitvÈ vissajjeti. AyaÑ
vipassanÈ appaÓihitÈ nÈma hoti. SÈ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano maggassa
“appaÓihitan”ti nÈmaÑ deti. EvaÑ maggo Ègamanato appaÓihitanÈmaÑ
labhati. YasmÈ pana tattha1 rÈgadosamohapaÓidhayo natthi, tasmÈ
saguÓeneva appaÓihitanÈmaÑ labhati. NibbÈnampi tesaÑ paÓidhÊnaÑ
abhÈvÈ “appaÓihitan”ti vuccati, taÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannattÈ maggo
ÈrammaÓato appaÓihitanÈmaÑ labhati.
Tattha suttantikapariyÈyena saguÓatopi ÈrammaÓatopi nÈmaÑ labhati.
PariyÈyadesanÈ hesÈ. AbhidhammakathÈ pana nippariyÈyadesanÈ. TasmÈ
Œgamanameva hi dhuraÑ. TaÑ duvidhaÑ hoti vipassanÈgamanaÑ,
maggÈgamananti. Tattha maggassa ÈgataÔÔhÈne vipassanÈgamanaÑ dhuraÑ.
Phalassa ÈgataÔÔhÈne maggÈgamanaÑ dhuraÑ. Idha maggassa ÈgatattÈ
vipassanÈgamanameva dhuraÑ jÈtaÑ.
Nanu ca suÒÒato animitto appaÓihitoti tÊÓi maggassa nÈmÈni. YathÈha
“tayome bhikkhave vimokkhÈ, katame tayo? SuÒÒato vimokkho, animitto
vimokkho, appaÓihito vimokkho”ti2. Tesu idha dve magge gahetvÈ animitto
kasmÈ na gahitoti? ÈgamanÈbhÈvato. AnimittavipassanÈ hi sayaÑ
ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano maggassa nÈmaÑ dÈtuÑ na sakkoti.
SammÈsambuddho pana attano puttassa RÈhulattherassa–
“AnimittaÒca bhÈvehi, mÈnÈnusayamujjaha.
Tato mÈnÈbhisamayÈ, upasanto carissasÊ”ti3–
AnimittavipassanaÑ kathesi. VipassanÈ hi niccanimittaÑ,
dhuvanimittaÑ, sukhanimittaÑ, attanimittaÒca ugghÈÔeti, tasmÈ animittÈti
kathitÈ. SÈ ca kiÒcÈpi taÑ nimittaÑ ugghÈÔeti, sayaÑ pana nimittadhammesu
caratÊti sanimittÈva hoti. TasmÈ sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano
maggassa nÈmaÑ dÈtuÑ na sakkoti.
______________________________________________________________
1. Panettha (SÊ) 2. Khu 9. 230 PiÔisambhidÈmagge. 3. Khu 1. 329 piÔÔhe.
Aparo nayo–abhidhammo nÈma paramatthadesanÈ, animittamaggassa

ca paramatthato hetuvekallameva hoti. KathaÑ? AniccÈnupassanÈya hi
vasena animittavimokkho kathito, tena ca vimokkhena saddhindriyaÑ
adhimattaÑ hoti. TaÑ ariyamagge eka~gampi na hoti, amagga~gattÈ attano
maggassa paramatthato1 nÈmaÑ dÈtuÑ na sakkoti. Itaresu pana dvÊsu
anattÈnupassanÈya tÈva vasena suÒÒatavimokkho, dukkhÈnupassanÈya
vasena appaÓihitavimokkho kathito. Tesu suÒÒatavimokkhena paÒÒindriyaÑ
adhimattaÑ hoti, appaÓihitavimokkhena samÈdhindriyaÑ, tÈni
ariyamaggassa a~gattÈ attano maggassa paramatthato nÈmaÑ dÈtuÑ
sakkonti. MaggÈrammaÓattikepi hi maggÈdhipatidhammavibhajane
chandacittÈnaÑ adhipatikÈle tesaÑ dhammÈnaÑ amagga~gattÈva
maggÈdhipatibhÈvo na vutto, evaÑsampadamidaÑ veditabbanti ayamettha
AÔÔhakathÈmuttako ekassa Ècariyassa mativinicchayo. EvaÑ sabbathÈpi
animittavipassanÈ sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano maggassa nÈmaÑ
dÈtuÑ na sakkotÊti animittamaggo na gahito.
Keci pana “animittamaggo Ègamanato nÈmaÑ alabhantopi
suttantapariyÈyena saguÓato ca ÈrammaÓato ca nÈmaÑ labhatÊ”ti ÈhaÑsu.
Te idaÑ vatvÈ paÔikkhittÈ–animittamagge saguÓato ca ÈrammaÓato ca
nÈmaÑ labhante suÒÒata-appaÓihitamaggÈpi saguÓatoyeva, ÈrammaÓatoyeva
ca idha nÈmaÑ labheyyuÑ, na pana labhanti. KiÑ kÈraÓÈ? AyaÒhi maggo
nÈma dvÊhi kÈraÓehi nÈmaÑ labhati sarasato ca paccanÊkato ca, sabhÈvato
ca paÔipakkhato cÈti attho. Tattha suÒÒata-appaÓihitamaggÈ sarasatopi
paccanÊkatopi nÈmaÑ labhanti. SuÒÒata-appaÓihitamaggÈ hi rÈgÈdÊhi suÒÒÈ,
rÈgapaÓidhi-ÈdÊhi ca appaÓihitÈti evaÑ sarasato nÈmaÑ labhanti. SuÒÒato ca
attÈbhinivesassa paÔipakkho, appaÓihito paÓidhissÈti evaÑ paccanÊkato
nÈmaÑ labhanti. Animittamaggo pana rÈgÈdinimittÈnaÑ,
niccanimittÈdÊnaÒca abhÈvena sarasatova nÈmaÑ labhati, no paccanÊkato.
Na hi so sa~khÈranimittÈrammaÓÈya aniccÈnupassanÈya paÔipakkho.
AniccÈnupassanÈ panassa anulomabhÈve ÔhitÈti sabbathÈpi
abhidhammapariyÈyena animittamaggo nÈma natthÊti.
______________________________________________________________
1. Paramatthatova (SÊ, Ka)
SuttantikapariyÈyena panesa evaÑ ÈharitvÈ dÊpito–yasmiÒhi vÈre

maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, tÊÓi lakkhaÓÈni ekÈvajjanena viya ÈpÈthamÈgacchanti,
tiÓÓaÒca ekato ÈpÈthagamanaÑ nÈma natthi. KammaÔÔhÈnassa pana
vibh|tabhÈvadÊpanatthaÑ evaÑ1 vuttaÑ. Œdito hi yattha katthaci abhiniveso
hotu, vuÔÔhÈnagÈminÊ pana vipassanÈ yaÑ yaÑ sammasitvÈ vuÔÔhÈti, tassa
tasseva vasena ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano maggassa nÈmaÑ deti.
KathaÑ? AniccÈdÊsu hi yattha katthaci abhinivisitvÈ itarampi
lakkhaÓadvayaÑ daÔÔhuÑ vaÔÔati eva. EkalakkhaÓadassanamatteneva hi
maggavuÔÔhÈnaÑ nÈma na hoti. TasmÈ aniccato abhiniviÔÔho bhikkhu na
kevalaÑ aniccatova vuÔÔhÈti, dukkhatopi anattatopi vuÔÔhÈtiyeva. Dukkhato
anattato abhiniviÔÔhepi eseva nayo. Iti Èdito yattha katthaci abhiniveso hotu,
vuÔÔhÈnagÈminÊ pana vipassanÈ yaÑ yaÑ sammasitvÈ vuÔÔhÈti, tassa tasseva
vasena ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano maggassa nÈmaÑ deti2. Tattha
aniccato cuÔÔhahantassa maggo animitto nÈma hoti, dukkhato vuÔÔhahantassa
appaÓihito, anattato vuÔÔhahantassa suÒÒatoti evaÑ suttantapariyÈyena
ÈharitvÈ dÊpito.
VuÔÔhÈnagÈminÊ pana vipassanÈ kimÈrammaÓÈti? LakkhaÓÈrammaÓÈti.
LakkhaÓaÑ nÈma paÒÒattigatikaÑ navattabbadhammabh|taÑ. Yo pana
“aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tÊÓi lakkhaÓÈni sallakkheti, tassa paÒcakkhandhÈ
kaÓÔhe baddhakuÓapaÑ viya honti, sa~khÈrÈrammaÓameva ÒÈÓaÑ
sa~khÈrato vuÔÔhÈti. YathÈ hi eko bhikkhu pattaÑ kiÓitukÈmo pattavÈÓijena
pattaÑ ÈbhataÑ disvÈ haÔÔhapahaÔÔho “gaÓhissÈmÊ”ti cintetvÈ vimaÑsamÈno
tÊÓi chiddÈni passeyya. So na chiddesu nirÈlayo hoti, patte pana nirÈlayo
hoti, evameva tÊÓi lakkhaÓÈni sallakkhetvÈ sa~khÈresu nirÈlayo hoti,
sa~khÈrÈrammaÓeneva ÒÈÓena sa~khÈrato vuÔÔhÈtÊti veditabbaÑ.
DussopamÈyapi eseva nayo.
Iti BhagavÈ lokuttaraÑ jhÈnaÑ bhÈjento suddhikapaÔipadÈya
catukkanayaÑ, paÒcakanayanti dvepi naye Èhari. TathÈ suddhikasuÒÒatÈya
suÒÒatapaÔipadÈya suddhika-appaÓihitÈya3 appaÓihitapaÔipadÈyÈti. KasmÈ
evaÑ ÈharÊti? PuggalajjhÈsayena ceva desanÈvilÈsena ca. Tadubhayampi
______________________________________________________________
1. EtaÑ (SÊ) 2. DetÊti (SÊ) 3. Suddhika-appaÓihite (SÊ, Ka)
heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbaÑ. EvaÑ lokuttaraÑ jhÈnaÑ bhÈvetÊti ettha

suddhikapaÔipadÈya catukkapaÒcakavasena dve nayÈ, tathÈ seses|ti
sabbesupi paÒcasu koÔÔhÈsesu dasa nayÈ bhÈjitÈ.
Lokuttarakusala pakiÓÓakakathÈ
TatridaÑ pakiÓÓakaÑ–
AjjhattaÒca bahiddhÈ ca, r|pÈr|pesu paÒcasu.
SattaÔÔha~gapariÓÈmaÑ, nimittaÑ paÔipadÈpatÊti.
Lokuttaramaggo1 hi ajjhattaÑ abhinivisitvÈ ajjhattaÑ vuÔÔhÈti, ajjhattaÑ
abhinivisitvÈ bahiddhÈ vuÔÔhÈti, bahiddhÈ abhinivisitvÈ bahiddhÈ vuÔÔhÈti,
bahiddhÈ abhinivisitvÈ ajjhattaÑ vuÔÔhÈti. R|pe abhinivisitvÈ r|pÈ vuÔÔhÈti,
r|pe abhinivisitvÈ ar|pÈ vuÔÔhÈti, ar|pe abhinivisitvÈ ar|pÈ vuÔÔhÈti, ar|pe
abhinivisitvÈ r|pÈ vuÔÔhÈti. EkappahÈreneva paÒcahi khandhehi vuÔÔhÈti.
SattaÔÔha~gapariÓÈmanti so panesa maggo aÔÔha~gikopi hoti
satta~gikopi. Bojjha~gÈpi satta vÈ honti cha vÈ. JhÈnaÑ pana paÒca~gikaÑ
vÈ hoti catura~gikaÑ vÈ tiva~gikaÑ vÈ duva~gikaÑ vÈ, evaÑ satta-
aÔÔhÈdÊnaÑ a~gÈnaÑ pariÓÈmo veditabboti attho.
NimittaÑ paÔipadÈpatÊti nimittanti yato vuÔÔhÈnaÑ2 hoti. PaÔipadÈpatÊti
paÔipadÈya ca adhipatino ca calanÈcalanaÑ veditabbaÑ.
Tattha ajjhattaÑ abhinivisitvÈ ajjhattaÑ vuÔÔhÈtÊti-ÈdÊsu tÈva idhekacco
Èditova ajjhattaÑ paÒcasu khandhesu abhinivisati, abhinivisitvÈ te
aniccÈdito passati. YasmÈ pana na suddha-ajjhattadassanamatteneva
maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, bahiddhÈpi daÔÔhabbameva. TasmÈ parassa khandhepi
anupÈdinnasa~khÈrepi “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti passati. So kÈlena
ajjhattaÑ sammasati, kÈlena bahiddhÈti. TassevaÑ sammasato ajjhattaÑ
sammasanakÈle vipassanÈ maggena saddhiÑ ghaÔiyati. EvaÑ ajjhattaÑ
abhinivisitvÈ ajjhattaÑ vuÔÔhÈti nÈma. Sace panassa bahiddhÈ
sammasanakÈle vipassanÈ
______________________________________________________________
1. Lokuttaramagge (SÊ, SyÈ) 2. UÔÔhÈnaÑ (Ka)
maggena saddhaÑ ghaÔiyati, evaÑ ajjhattaÑ abhinivisitvÈ bahiddhÈ vuÔÔhÈti

nÈma. Eseva nayo bahiddhÈ abhinivisitvÈ bahiddhÈ ca1 ajjhattaÒca
vuÔÔhÈnepi.
Aparo Èditova r|pe abhinivisati, abhinivisitvÈ bh|tar|paÒca
upÈdÈr|paÒca paricchinditvÈ aniccÈdito passati. YasmÈ pana na
suddhar|padassanamatteneva vuÔÔhÈnaÑ hoti, ar|pampi daÔÔhabbameva.
TasmÈ taÑ r|paÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannaÑ vedanaÑ, saÒÒaÑ,
sa~khÈre, viÒÒÈÓaÒca “idaÑ ar|pan”ti paricchinditvÈ aniccÈdito passati, so
kÈlena r|paÑ sammasati kÈlena ar|paÑ. TassevaÑ sammasato
r|pasammasanakÈle vipassanÈ maggena saddhiÑ ghaÔiyati. EvaÑ r|pe
abhinivisitvÈ r|pÈ vuÔÔhÈti nÈma. Sace panassa ar|pasammasanakÈle
vipassanÈ maggena saddhiÑ ghaÔiyati, evaÑ r|pe abhinivisitvÈ ar|pÈ
vuÔÔhÈti nÈma. Esa nayo ar|pe abhinivisitvÈ ar|pÈ ca r|pÈ ca vuÔÔhÈnepi.
“YaÑkiÒci samudayadhammaÑ, sabbaÑ taÑ nirodhadhamman”ti2
evaÑ abhinivisitvÈ evameva vuÔÔhÈnakÈle pana ekappahÈrena paÒcahi
khandhehi vuÔÔhÈti nÈmÈti ayaÑ tikkhavipassakassa mahÈpaÒÒassa
bhikkhuno vipassanÈ.
YathÈ hi chÈtajjhattassa purisassa majjhe3 g|thapiÓÉaÑ ÔhapetvÈ
nÈnaggarasabhojanapuÓÓaÑ pÈtiÑ upaneyyuÑ. So byaÒjanaÑ hatthena
viy|hanto taÑ g|thapiÓÉaÑ disvÈ “kimidan”ti pucchitvÈ “g|thapiÓÉo”ti
vutte “dhi dhi, apanethÈ”ti bhattepi pÈtiyampi nirÈlayo hoti,
evaÑsampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ.
BhojanapÈtidassanasmiÒhi tassa attamanakÈlo viya imassa bhikkhuno
bÈlaputhujjanakÈle paÒcakkhandhe “ahaÑ mamÈ”ti gahitakÈlo,
g|thapiÓÉassa diÔÔhakÈlo viya tiÓÓaÑ lakkhaÓÈnaÑ sallakkhitakÈlo, bhattepi
pÈtiyampi nirÈlayakÈlo viya tikkhavipassakassa mahÈpaÒÒassa bhikkhuno
“yaÑkiÒci samudayadhammaÑ, sabbaÑ taÑ nirodhadhamman”ti paÒcahi
khandhehi ekappahÈrena vuÔÔhitakÈlo veditabbo.
“SattaÔÔha~gapariÓÈman”ti ettha ayaÑ vuttappabhedo a~gapariÓÈmo
yathÈ hoti, tathÈ veditabbo. Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓameva hi ariyamaggassa
______________________________________________________________
1. ...bahiddhÈ ceva (SÊ) 2. Vi 3. 17; DÊ 1. 102 piÔÔhÈdÊsu. 3. Bhattamajjhe (Ka)
bojjha~gamagga~gajhÈna~gavisesaÑ niyameti1. Keci pana therÈ

“bojjha~gamagga~gajhÈna~gavisesaÑ pÈdakajjhÈnaÑ niyametÊ”ti vadanti,
keci “vipassanÈya ÈrammaÓabh|tÈ khandhÈ niyamentÊ”ti vadanti, keci
“puggalajjhÈsayo niyametÊ”ti vadanti, tesampi vÈdesu ayaÑ
sa~khÈrupekkhÈsa~khÈtÈ pubbabhÈgÈ vuÔÔhÈnagÈminivipassanÈva niyametÊti
veditabbÈ.
TatrÈyaÑ anupubbÊkathÈ–vipassanÈniyamena hi sukhavipassakassa
uppannamaggopi samÈpattilÈbhino jhÈnaÑ pÈdakaÑ akatvÈ
uppannamaggopi paÔhamajjhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ pakiÓÓakasa~khÈre
sammasitvÈ uppÈditamaggopi paÔhamajjhÈnikova hoti, sabbesu satta
bojjha~gÈni aÔÔha magga~gÈni paÒca jhÈna~gÈni honti. TesaÒhi
pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈpi upekkhÈsahagatÈpi hutvÈ
vuÔÔhÈnakÈle sa~khÈrupekkhÈbhÈvaÑ pattÈ somanassasahagatÈva hoti.
PaÒcakanaye dutiyatatiyacatutthajjhÈnÈni pÈdakÈni katvÈ
uppÈditamaggesu yathÈkkameneva jhÈnaÑ catura~gikaÑ, tiva~gikaÑ,
duva~gikaÒca hoti, sabbesu pana satta magga~gÈni honti, catutthe cha
bojjha~gÈni. AyaÑ viseso pÈdakajjhÈnaniyamena ceva vipassanÈniyamena
ca hoti, tesampi hi pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈpi
upekkhÈsahagatÈpi hoti, vuÔÔhÈnagÈminÊ somanassasahagatÈva.
PaÒcamajjhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ nibbattitamagge pana
upekkhÈcittekaggatÈvasena dve jhÈna~gÈni, bojjha~gamagga~gÈni cha satta
ceva. Ayampi viseso ubhayaniyamavasena hoti. ImasmiÒhi naye
pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈ vÈ upekkhÈsahagatÈ vÈ hoti,
vuÔÔhÈnagÈminÊ upekkhÈsahagatÈva. Ar|pajjhÈnÈni pÈdakÈni katvÈ
uppÈditamaggepi eseva nayo. EvaÑ pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya ye keci
sa~khÈre sammasitvÈ nibbattitamaggassa Èsannapadese vuÔÔhitÈ samÈpatti
attanÈ sadisabhÈvaÑ karoti, bh|mivaÓÓo viya godhÈvaÓÓassa.
DutiyattheravÈde pana yato yato samÈpattito vuÔÔhÈya ye ye
samÈpattidhamme sammasitvÈ maggo nibbattito hoti,
taÑtaÑsamÈpattisadisova hoti, sammasitasamÈpattisadisoti attho.
______________________________________________________________
1. NiyÈmeti (SÊ)
sace pana kÈmÈvacaradhamme sammasati, paÔhamajjhÈnikova hoti, tatrÈpi

vipassanÈniyamo vuttanayeneva veditabbo.
TatiyattheravÈde “aho vatÈhaÑ satta~gikaÑ maggaÑ pÈpuÓeyyaÑ,
aÔÔha~gikaÑ maggaÑ pÈpuÓeyyan”ti attano ajjhÈsayÈnur|pena yaÑ yaÑ
jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ ye vÈ ye vÈ jhÈnadhamme sammasitvÈ maggo
nibbattito, taÑtaÑjhÈnasadisova hoti. PÈdakajjhÈnaÑ pana
sammasitajjhÈnaÑ vÈ vinÈ ajjhÈsayamatteneva taÑ na ijjhati. SvÈyamattho
NandakovÈdasuttena dÊpetabbo. VuttaÒhetaÑ–
“SeyyathÈpi bhikkhave tadahuposathe pannarase na hoti bahuno
janassa ka~khÈ vÈ vimati vÈ ‘|no nu kho cando, puÓÓo nu kho cando’ti.
Atha kho ‘puÓÓo candotve’va hoti. Evameva kho bhikkhave tÈ
bhikkhuniyo Nandakassa DhammadesanÈya attamanÈ ceva
paripuÓÓasa~kappÈ ca. TÈsaÑ bhikkhave paÒcannaÑ bhikkhunisatÈnaÑ
yÈ pacchimikÈ bhikkhunÊ, sÈ sotÈpannÈ avinipÈtadhammÈ niyatÈ
sambodhiparÈyaÓÈ”ti1.
TÈsu hi yassÈ bhikkhuniyÈ sotÈpattiphalassa upanissayo, sÈ
sotÈpattiphaleneva paripuÓÓasa~kappÈ ahosi -pa-. YassÈ arahattassa
upanissayo, sÈ arahatteneva. Evameva attano ajjhÈsayÈnur|pena yaÑ yaÑ
jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ ye vÈ ye vÈ jhÈnadhamme sammasitvÈ maggo
nibbattito, taÑtaÑjhÈnasadisova so hoti. PÈdakajjhÈnaÑ pana
sammasitajjhÈnaÑ vÈ vinÈ ajjhÈsayamatteneva taÑ na ijjhatÊti. EtthÈpi ca
vipassanÈniyamo vuttanayeneva veditabbo.
Tattha “pÈdakajjhÈnameva niyametÊ”ti evaÑvÈdiÑ
TipiÔakac|ÄanÈgattheraÑ antevÈsikÈ ÈhaÑsu “bhante yattha tÈva
pÈdakajjhÈnaÑ atthi, tattha taÑ niyametu. YasmiÑ pana pÈdakajjhÈnaÑ
natthi, tasmiÑ ar|pabhave kiÑ niyametÊ”ti. Œvuso tatthapi
pÈdakajjhÈnameva niyameti. Yo hi bhikkhu aÔÔhasamÈpattilÈbhÊ
paÔhamajjhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ sotÈpattimaggaphalÈni nibbattetvÈ
aparihÊnajjhÈno kÈlaÑ katvÈ ar|pabhave nibbatto, paÔhamajjhÈnikÈya
sotÈpattiphalasamÈpattiyÈ vuÔÔhÈya vipassanaÑ paÔÔhapetvÈ
______________________________________________________________
upari tÊÓi maggaphalÈni nibbatteti, tassa tÈni paÔhamajjhÈnikÈneva honti,

dutiyajjhÈnikÈdÊsupi eseva nayo. Ar|pe tikacatukkajjhÈnaÑ uppajjati, taÒca
kho lokuttaraÑ, na lokiyaÑ. EvaÑ tatthÈpi pÈdakajjhÈnameva niyameti
Èvusoti. Sukathito bhante paÒhoti.
“VipassanÈya ÈrammaÓabh|tÈ khandhÈ niyamenti. YaÑ yaÑ hi
paÒcakkhandhaÑ sammasitvÈ vuÔÔhÈti, taÑtaÑsadisova maggo hotÊ”tivÈdiÑ
MoravÈpivÈsimahÈdattattherampi antevÈsikÈ ÈhaÑsu “bhante tumhÈkaÑ
vÈde doso paÒÒÈyati, r|paÑ sammasitvÈ vuÔÔhitabhikkhuno hi r|pasadisena
abyÈkatena maggena bhavitabbaÑ, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ nayato
pariggahetvÈ vuÔÔhitassa taÑsadiseneva nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhÈvappattena
maggena bhavitabban”ti. Na Èvuso evaÑ hoti, lokuttaramaggo hi appanaÑ
appatto nÈma natthi, tasmÈ r|paÑ sammasitvÈ vuÔÔhitassa aÔÔha~giko
somanassasahagatamaggo hoti, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ sammasitvÈ
vuÔÔhitassapi na sabbÈkÈrena tÈdiso hoti, satta~giko pana
upekkhÈsahagatamaggo hotÊti.
“PuggalajjhÈsayo niyametÊ”tivÈdino C|ÄÈbhayattherassÈpi vÈdaÑ
ÈharitvÈ TipiÔakac|ÄanÈgattherassa kathayiÑsu. So Èha “yassa tÈva
pÈdakajjhÈnaÑ atthi, tassa puggalajjhÈsayo niyametu. Yassa taÑ natthi,
tassa katarajjhÈsayo niyamessati, niddhanassa vuÉÉhigavesana1 kÈlo viya
hotÊ”ti.
TaÑ kathaÑ ÈharitvÈ TipiÔakac|ÄÈbhayattherassa puna kathayiÑsu, so
“pÈdakajjhÈnavato idaÑ kathitaÑ Èvuso”ti Èha. YathÈ pana
pÈdakajjhÈnavato, sammasitajjhÈnavatopi tatheva veditabbaÑ.
PaÒcamajjhÈnato vuÔÔhÈya hi paÔhamÈdÊni sammasato uppannamaggo
paÔhamattheravÈdena paÒcamajjhÈniko, dutiyavÈdena paÔhamÈdijjhÈniko
ÈpajjatÊti dvepi vÈdÈ virujjhanti. TatiyavÈdena panettha yaÑ icchati,
tajjhÈniko hotÊti te ca vÈdÈ na virujjhanti, ajjhÈsayo ca sÈtthako hotÊti. EvaÑ
tayopi therÈ paÓÉitÈ byattÈ buddhisampannÈva, tena tesaÑ vÈdaÑ tantiÑ
katvÈ ÔhapayiÑsu. Idha pana atthameva uddharitvÈ tayopete vÈde
vipassanÈva niyametÊti dassitaÑ.
______________________________________________________________
1. VaÉÉhigavesana (SÊ)
IdÈni nimittaÑ paÔipadÈpatÊti ettha evaÑ a~gapariÓÈmavato maggassa

uppÈdakÈle gotrabhu kuto vuÔÔhÈti, maggo kutoti? Gotrabhu tÈva nimittato
vuÔÔhÈti, pavattaÑ chettuÑ1 na sakkoti. EkatovuÔÔhÈno hesa. Maggo
nimittato vuÔÔhÈti, pavattampi chindati. UbhatovuÔÔhÈno hesa. TesaÑ ayaÑ
uppattinayo–yasmiÒhi vÈre maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, tasmiÑ anulomaÑ neva
ekaÑ hoti, na paÒcamaÑ. EkaÒhi ÈsevanaÑ na labhati, paÒcamaÑ
bhava~gassa ÈsannattÈ pavedhati. TadÈ hi javanaÑ patitaÑ nÈma hoti, tasmÈ
neva ekaÑ hoti, na paÒcamaÑ. MahÈpaÒÒassa pana dve anulomÈni honti,
tatiyaÑ gotrabhu, catutthaÑ maggacittaÑ, tÊÓi phalÈni, tato
bhava~gotaraÓaÑ. MajjhimapaÒÒassa tÊÓi anulomÈni honti, catutthaÑ
gotrabhu, paÒcamaÑ maggacittaÑ, dve phalÈni, tato bhava~gotaraÓaÑ.
MandapaÒÒassa cattÈri anulomÈni honti, paÒcamaÑ gotrabhu, chaÔÔhaÑ
maggacittaÑ, sattamaÑ phalaÑ, tato bhava~gotaraÓaÑ. Tattha
mahÈpaÒÒamandapaÒÒÈnaÑ vasena akathetvÈ majjhimapaÒÒassa vasena
kathetabbaÑ.
YasmiÒhi vÈre maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, tasmiÑ
kiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu upekkhÈsahagatÈ manodvÈrÈvajjanaÑ hutvÈ
vipassanÈgocare khandhe ÈrammaÓaÑ katvÈ bhava~gaÑ ÈvaÔÔeti,
tadanantaraÑ teneva Èvajjanena gahitakkhandhe gahetvÈ uppajjati
paÔhamaÑ javanaÑ anulomaÒÈÓaÑ, taÑ tesu khandhesu “aniccÈ”ti vÈ
“dukkhÈ”ti vÈ “anattÈ”ti vÈ pavattitvÈ oÄÈrikaÑ oÄÈrikaÑ
saccapaÔicchÈdakatamaÑ2 vinodetvÈ tÊÓi lakkhaÓÈni bhiyyo bhiyyo pÈkaÔÈni
katvÈ nirujjhati, tadanantaraÑ uppajjati dutiyÈnulomaÑ. Tesu purimaÑ
anÈsevanaÑ, dutiyassa purimaÑ ÈsevanaÑ hoti, tampi laddhÈsevanattÈ
tikkhaÑ s|raÑ pasannaÑ hutvÈ tasmiÑ yevÈrammaÓe tenevÈkÈrena
pavattitvÈ majjhimappamÈÓaÑ saccapaÔicchÈdakatamaÑ vinodetvÈ tÊÓi
lakkhaÓÈni bhiyyo bhiyyo pÈkaÔÈni katvÈ nirujjhati, tadanantaraÑ uppajjati
tatiyÈnulomaÑ, tassa dutiyaÑ ÈsevanaÑ hoti, tampi laddhÈsevanattÈ
tikkhaÑ s|raÑ pasannaÑ hutvÈ tasmiÑ yevÈrammaÓe tenevÈkÈrena
pavattitvÈ tadavasesaÑ aÓusahagataÑ saccapaÔicchÈdakatamaÑ vinodetvÈ
niravasesaÑ katvÈ tÊÓi lakkhaÓÈni bhiyyo bhiyyo
______________________________________________________________
1. ChetuÑ (SyÈ, Ka) 2. SaccacchÈdakatamaÑ (Ka)
pÈkaÔÈni katvÈ nirujjhati. EvaÑ tÊhi anulomehi saccapaÔicchÈdakatame

vinodite tadanantaraÑ uppajjati gotrabhuÒÒÈÓaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ
kurumÈnaÑ.
TatrÈyaÑ upamÈ–eko kira cakkhumÈ puriso “nakkhattayogaÑ
jÈnissÈmÊ”ti rattibhÈge nikkhamitvÈ candaÑ passituÑ uddhaÑ ullokesi, tassa
valÈhakehi paÔicchannattÈ cando na paÒÒÈyittha. Atheko vÈto uÔÔhahitvÈ
th|lath|le valÈhake viddhaÑsesi, aparo majjhime, aparo sukhume. Tato so
puriso vigatavalÈhake nabhe candaÑ disvÈ nakkhattayogaÑ aÒÒÈsi.
Tattha tayo valÈhakÈ viya
saccapaÔicchÈdakath|lamajjhimasukhumakilesandhakÈrÈ, tayo vÈtÈ viya tÊÓi
anulomacittÈni, cakkhumÈ puriso viya gotrabhuÒÒÈÓaÑ, cando viya
nibbÈnaÑ, ekekassa vÈtassa yathÈkkamena valÈhakattayaviddhaÑsanaÑ
viya ekekassa anulomacittassa saccapaÔicchÈdakatamavinodanaÑ,
vigatavalÈhake nabhe tassa purisassa visuddhacandadassanaÑ viya vigate
saccapaÔicchÈdake tame gotrabhuÒÒÈÓassa
suvisuddhanibbÈnÈrammaÓakaraÓaÑ.
Yatheva hi tayo vÈtÈ candapaÔicchÈdake valÈhakeyeva viddhaÑsetuÑ
sakkonti, na candaÑ daÔÔhuÑ, evaÑ anulomÈni saccapaÔicchÈdakatameyeva
vinodetuÑ sakkonti, na nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ kÈtuÑ. YathÈ so puriso
candameva daÔÔhuÑ sakkoti, na valÈhake viddhaÑsetuÑ, evaÑ
gotrabhuÒÒÈÓaÑ nibbÈnameva ÈrammaÓaÑ kÈtuÑ sakkoti, na kilesatamaÑ
vinodetuÑ. EvaÑ anulomaÑ sa~khÈrÈrammaÓaÑ hoti, gotrabhu
nibbÈnÈrammaÓaÑ.
Yadi hi gotrabhu anulomena gahitÈrammaÓaÑ gaÓheyya, puna
anulomaÑ taÑ anubandheyyÈti maggavuÔÔhÈnameva na bhaveyya.
GotrabhuÒÒÈÓaÑ pana anulomassa ÈrammaÓaÑ aggahetvÈ taÑ
apacchatopavattikaÑ katvÈ sayaÑ anÈvajjanampi samÈnaÑ ÈvajjanaÔÔhÈne
ÔhatvÈ “evaÑ nibbattÈhÊ”ti maggassa saÒÒaÑ datvÈ viya nirujjhati, maggopi
tena dinnasaÒÒaÑ amuÒcitvÈ va AvÊcisantativasena taÑ ÒÈÓaÑ
anubandhamÈno1 anibbiddhapubbaÑ apadÈlitapubbaÑ lobhakkhandhaÑ
dosakkhandhaÑ mohakkhandhaÑ nibbijjhamÈnova padÈlayamÈnova
nibbattati.
______________________________________________________________
1. AnuppabandhamÈno (SÊ, SyÈ)
TatrÈyaÑ upamÈ–eko kira issÈso dhanusatamatthake phalakasataÑ

ÔhapÈpetvÈ vatthena mukhaÑ veÔhetvÈ saraÑ sannayhitvÈ cakkayante
aÔÔhÈsi. AÒÒo puriso cakkayantaÑ ÈviÒchitvÈ1 yadÈ issÈsassa phalakasataÑ
abhimukhaÑ hoti, tadÈ tattha daÓÉakena saÒÒaÑ deti. IssÈso
daÓÉakasaÒÒaÑ amuÒcitvÈva saraÑ khipitvÈ phalakasataÑ nibbijjhati.
Tattha daÓÉakasaÒÒÈ viya gotrabhuÒÒÈÓaÑ, issÈso viya maggaÒÈÓaÑ,
issÈsassa daÓÉakasaÒÒaÑ amuÒcitvÈva phalakasatanibbijjhanaÑ viya,
maggaÒÈÓassa gotrabhuÒÒÈÓena dinnasaÒÒaÑ amuÒcitvÈva nibbÈnaÑ
ÈrammaÓaÑ katvÈ anibbiddhapubba-apadÈlitapubbÈnaÑ
lobhakkhandhÈdÊnaÑ nibbijjhanapadÈlanaÑ.
Bh|miladdhavaÔÔasetusamugghÈtakaraÓantipi etadeva. Maggassa hi ekameva
kiccaÑ anusayappajjahanaÑ. Iti so anusaye pajahanto nimittÈ vuÔÔhÈti nÈma,
pavattaÑ chindati nÈma. Nimittanti
r|pavedanÈsaÒÒÈsa~khÈraviÒÒÈÓanimittaÑ. Pavattampi
r|pavedanÈsaÒÒÈsa~khÈraviÒÒÈÓapavattameva. TaÑ duvidhaÑ hoti
upÈdinnakaÑ anupÈdinnakanti. Tesu maggassa anupÈdinnakato
vuÔÔhÈnacchÈyÈ dissatÊti vatvÈ “anupÈdinnakato vuÔÔhÈtÊ”ti vadiÑsu.
SotÈpattimaggena hi cattÈri diÔÔhigatasampayuttÈni,
vicikicchÈsahagatanti paÒca cittÈni pahÊyanti, tÈni r|paÑ samuÔÔhÈpenti.
TaÑ anupÈdinnakar|pakkhandho, tÈni cittÈni viÒÒÈÓakkhandho,
taÑsampayuttÈ vedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrÈ tayo ar|pakkhandhÈ. Tattha sace
sotÈpannassa sotÈpattimaggo abhÈvito abhavissa, tÈni paÒca cittÈni chasu
ÈrammaÓesu pariyuÔÔhÈnaÑ pÈpuÓeyyuÑ. SotÈpattimaggo pana nesaÑ
pariyuÔÔhÈnappattiÑ2 vÈrayamÈno setusamugghÈtaÑ
abhabbuppattikabhÈvaÑ kurumÈno anupÈdinnakato vuÔÔhÈti nÈma.
SakadÈgÈmimaggena cattÈri diÔÔhigatavippayuttÈni, dve
domanassasahagatÈnÊti oÄÈrikakÈmarÈgabyÈpÈdavasena cha cittÈni pahÊyanti.
AnÈgÈmimaggena aÓusahagatakÈmarÈgabyÈpÈdavasena tÈni, eva cha cittÈni
pahÊyanti. Arahattamaggena cattÈri diÔÔhigatavippayuttÈni,
uddhaccasahagataÒcÈti paÒca akusalacittÈni pahÊyanti. Tattha sace tesaÑ
ariyÈnaÑ te maggÈ abhÈvitÈ assu, tÈni cittÈni chasu ÈrammaÓesu
pariyuÔÔhÈnaÑ pÈpuÓeyyuÑ, te pana tesaÑ maggÈ pariyuÔÔhÈnappattiÑ
vÈrayamÈnÈ
______________________________________________________________
1. ŒvijjhitvÈ (SÊ, SyÈ) 2. PariyuÔÔhÈnuppattiÑ (SyÈ, Ka)
setusamugghÈtaÑ abhabbuppattikabhÈvaÑ kurumÈnÈ anupÈdinnakato

vuÔÔhahanti nÈma.
“UpÈdinnakato vuÔÔhÈnacchÈyÈ dissatÊ”ti vatvÈ “upÈdinnakato

vuÔÔhÈtÊ”tipi vadiÑsu. Sace hi sotÈpannassa sotÈpattimaggo abhÈvito
abhavissa, ÔhapetvÈ satta bhave anamatagge saÑsÈravaÔÔe
upÈdinnakappavattaÑ pavatteyya. KasmÈ? Tassa pavattiyÈ het|naÑ
atthitÈya. TÊÓi saÑyojanÈni, diÔÔhÈnusayo, vicikicchÈnusayoti ime pana
paÒca kilese sotÈpattimaggo uppajjamÈnova samugghÈteti, idÈni kuto
sotÈpannassa satta bhave ÔhapetvÈ anamatagge saÑsÈravaÔÔe
upÈdinnakappavattaÑ pavattissati. EvaÑ sotÈpattimaggo
upÈdinnakappavattaÑ appavattaÑ kurumÈno upÈdinnakato vuÔÔhÈti nÈma.
Sace sakadÈgÈmissa sakadÈgÈmimaggo abhÈvito abhavissa, ÔhapetvÈ

dve bhave paÒcasu bhavesu upÈdinnakapavattaÑ pavatteyya. KasmÈ? Tassa
pavattiyÈ het|naÑ atthitÈya. OÄÈrikÈni kÈmarÈgapaÔighasaÑyojanÈni,
oÄÈriko kÈmarÈgÈnusayo, paÔighÈnusayoti ime pana cattÈro kilese so maggo
uppajjamÈnova samugghÈteti, idÈni kuto sakadÈgÈmissa dve bhave ÔhapetvÈ
paÒcasu bhavesu upÈdinnakappavattaÑ pavattissati. EvaÑ
sakadÈgÈmimaggo upÈdinnakappavattaÑ appavattaÑ kurumÈno
upÈdinnakato vuÔÔhÈti nÈma.
Sace anÈgÈmissa anÈgÈmsimaggo abhÈvito abhavissa, ÔhapetvÈ ekaÑ

bhavaÑ dutiyabhave upÈdinnakappavattaÑ pavatteyya. KasmÈ? Tassa
pavattiyÈ het|naÑ atthitÈya. AÓusahagatÈni kÈmarÈgapaÔighasaÑyojanÈni,
aÓusahagato kÈmarÈgÈnusayo, paÔighÈnusayoti ime pana cattÈro kilese so
maggo uppajjamÈnova samugghÈteti, idÈni kuto anÈgÈmissa ekaÑ bhavaÑ
ÔhapetvÈ dutiyabhave upÈdinnakappavattaÑ pavattissati. EvaÑ
anÈgÈmimaggo upÈdinnakappavattaÑ appavattaÑ kurumÈno upÈdinnakato
vuÔÔhÈti nÈma.
Sace arahato arahattamaggo abhÈvito abhavissa, r|pÈr|pabhavesu

upÈdinnkappavattaÑ pavatteyya. KasmÈ? Tassa pavattiyÈ het|naÑ
atthitÈya. R|parÈgo ar|parÈgo mÈno uddhaccaÑ avijjÈ mÈnÈnusayo

bhavarÈgÈnusayo avijjÈnusayoti ime pana aÔÔha kilese so maggo
uppajjamÈnova samugghÈteti, idÈni kuto khÊÓÈsavassa punabbhave
upÈdinnakappavattaÑ pavattissati. EvaÑ arahattamaggo
upÈdinnakappavattaÑ appavattaÑ kurumÈno upÈdinnakato vuÔÔhÈti nÈma.
SotÈpattimaggo cettha apÈyabhavato vuÔÔhÈti, sakadÈgÈmimaggo
sugatikÈmabhavekadesato, anÈgÈmimaggo kÈmabhÈvato, arahattamaggo
r|pÈr|pabhavato. “Sabbabhavehipi vuÔÔhÈti evÈ”ti vadanti.
Imassa panatthassa vibhÈvanatthaÑ1 ayaÑ PÈÄi–
“sotÈpattimaggaÒÈÓena abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa nirodhena satta bhave
ÔhapetvÈ anamatagge saÑsÈravaÔÔe ye uppajjeyyuÑ nÈmaÒca r|paÒca,
etthete nirujjhanti v|pasamanti atthaÑ gacchanti paÔippasambhanti.
SakadÈgÈmimaggaÒÈÓena abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa nirodhena dve bhave
ÔhapetvÈ paÒcasu bhavesu ye uppajjeyyuÑ nÈmaÒca r|paÒca, etthete
nirujjhanti v|pasamanti atthaÑ gacchanti paÔippassambhanti.
AnÈgÈmimaggaÒÈÓena abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa nirodhena ekaÑ
bhavaÑ ÔhapetvÈ kÈmadhÈtuyÈ dvÊsu bhavesu ye uppajjeyyuÑ nÈmaÒca
r|paÒca, etthete nirujjhanti v|pasamanti atthaÑ gacchanti
paÔippassambhanti.
ArahattamaggaÒÈÓena abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa nirodhena r|padhÈtuyÈ
vÈ ar|padhÈtuyÈ vÈ ye uppajjeyyuÑ nÈmaÒca r|paÒca, etthete nirujjhanti
v|pasamanti atthaÑ gacchanti paÔippassambhanti. Arahato anupÈdisesÈya
nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyantassa carimaviÒÒÈÓassa nirodhena paÒÒÈ ca sati
ca nÈmaÒca r|paÒca, etthete nirujjhanti v|pasamanti atthaÑ gacchanti
paÔippassambhantÊ”ti2. AyaÑ tÈva nimitte vinicchayo.
PaÔipadÈpatÊti ettha pana paÔipadÈ calati na calatÊti? Calati. TathÈgatassa
hi SÈriputttattherassa ca cattÈropi maggÈ sukhapaÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ
ahesuÑ. MahÈmoggallÈnattherassa paÔhamamaggo sukhapaÔipado
khippÈbhiÒÒÈ, upari tayo maggÈ dukkhapaÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ. KasmÈ?
NiddÈbhibh|tattÈ.
______________________________________________________________
1. PanatthassÈvibhÈvanatthaÑ (SyÈ) 2. Khu 8. 33 C|Äaniddese.
SammÈsambuddho kira sattÈhaÑ daharakumÈrakaÑ viya theraÑ parihari,

theropi ekadivasaÑ niddÈyamÈno nisÊdi. Atha naÑ SatthÈ Èha “pacalÈyasi
no taÑ MoggallÈna, pacalÈyasi no tvaÑ MoggallÈnÈ”ti1. Evar|passapi
mahÈbhiÒÒappattassa sÈvakassa paÔipadÈ calati, sesÈnaÑ kiÑ na calissati.
Ekaccassa hi bhikkhuno cattÈropi maggÈ dukkhapaÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ
honti, ekaccassa dukkhapaÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ, ekaccassa sukhapaÔipadÈ
dandhÈbhiÒÒÈ, ekaccassa sukhapaÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ. Ekaccassa
paÔhamamaggo dukkhapaÔipado dandhÈbhiÒÒo hoti, dutiyamaggo
dukkhapaÔipado khippÈbhiÒÒo, tatiyamaggo sukhapaÔipado dandhÈbhiÒÒo.
Catutthamaggo sukhapaÔipado khippÈbhiÒÒoti.
YathÈ ca paÔipadÈ, evaÑ adhipatipi calati eva. Ekaccassa hi bhikkhuno
cattÈropi maggÈ chandÈdhipateyyÈ honti, ekaccassa vÊriyÈdhipateyyÈ,
ekaccassa cittÈdhipateyyÈ, ekaccassa vÊmaÑsÈdhipateyyÈ. Ekaccassa pana
paÔhamamaggo chandÈdhipateyyo hoti, dutiyo vÊriyÈdhipateyyo, tatiyo
cittÈdhipateyyo, catuttho vÊmaÑsÈdhipateyyoti.
PakiÓÓakakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
PaÔhamamaggavÊsatimahÈnaya
357. IdÈni yasmÈ lokuttarakusalaÑ bhÈvento na kevalaÑ
upanijjhÈyanaÔÔhena jhÈnaÑyeva bhÈveti, niyyÈnaÔÔhena pana maggampi
bhÈveti, upaÔÔhÈnaÔÔhena satipaÔÔhÈnampi, padahanaÔÔhena
sammappadhÈnampi, ijjhanaÔÔhena iddhipÈdampi, adhipatiyaÔÔhena
indriyampi, akampiyaÔÔhena balampi, bujjhanaÔÔhena bojjha~gampi,
tathaÔÔhena saccampi, avikkhepaÔÔhena samathampi, suÒÒataÔÔhena
dhammampi, rÈsaÔÔhena khandhampi, ÈyatanaÔÔhena Èyatanampi,
suÒÒÈsabhÈvanissattaÔÔhena dhÈtumpi, paccayaÔÔhena ÈhÈrampi,
phusanaÔÔhena phassampi, vedayitaÔÔhena vedanampi, saÒjÈnanaÔÔhena
saÒÒampi, cetayitaÔÔhena cetanampi, vijÈnanaÔÔhena cittampi bhÈveti. TasmÈ
etesaÑ ek|navÊsatiyÈ padÈnaÑ2 dassanatthaÑ puna “katame dhammÈ
kusalÈ”ti-Èdi vuttaÑ. EvaÑ “idampi bhÈveti, idampi bhÈvetÊ”ti
puggalajjhÈsayena ceva desanÈvilÈsena ca vÊsati nayÈ desitÈ3
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 462 piÔÔhe. 2. NayÈnaÑ (SÊ, SyÈ) 3. DassitÈ (Ka)
honti. DhammaÑ sotuÑ nisinnadevaparisÈya hi ye upanijjhÈyanaÔÔhena

“lokuttaraÑ jhÈnan”ti kathite bujjhanti, tesaÑ sappÈyavasena “jhÈnan”ti
kathitaÑ -pa-. Ye vijÈnanaÔÔhena “cittan”ti vutte bujjhanti, tesaÑ
sappÈyavasena “cittan”ti kathitaÑ. Ayamettha puggalajjhÈsayo.
SammÈsambuddho pana attano BuddhasubodhatÈya1
dasabalacatuvesÈrajjacatupaÔisambhidatÈya, cha-asÈdhÈraÓaÒÈÓayogena ca
desanaÑ yadicchakaÑ niyametvÈ dasseti, icchanto upanijjhÈyanaÔÔhena
lokuttaraÑ jhÈnanti dasseti, icchanto niyyÈnaÔÔhena -pa- vijÈnanaÔÔhena
lokuttaraÑ cittanti. AyaÑ desanÈvilÈso nÈma. Tattha yatheva “lokuttaraÑ
jhÈnan”ti vuttaÔÔhÈne dasa nayÈ vibhattÈ, evaÑ maggÈdÊsupi teyeva
veditabbÈ. Iti vÊsatiyÈ ÔhÈnesu dasa dasa katvÈ dve nayasatÈni vibhattÈni
honti.
358. IdÈni adhipatibhedaÑ dassetuÑ puna “katame dhammÈ kusalÈ”ti-

Èdi ÈraddhaÑ. Tattha chandaÑ dhuraÑ jeÔÔhakaÑ pubba~gamaÑ katvÈ
nibbattitaÑ lokuttaraÑ jhÈnaÑ chandÈdhipateyyaÑ nÈma. Sesesupi eseva
nayo. Iti purimasmiÑ suddhike dvenayasatÈni. ChandÈdhipateyyÈdÊsupi dve
dveti nayasahassena bhÈjetvÈ paÔhamamaggaÑ dassesi DhammarÈjÈ.
PaÔhamamaggo niÔÔhito.
_____
Dutiyamagga
361. IdÈni dutiyamaggÈdÊnaÑ dassanatthaÑ puna “katame dhammÈ
kusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha kÈmarÈgabyÈpÈdÈnaÑ tanubhÈvÈyÈti etesaÑ
kilesÈnaÑ tanubhÈvatthÈya. Tattha dvÊhi kÈraÓehi tanubhÈvo veditabbo
adhiccuppattiyÈ ca pariyuÔÔhÈnamandatÈya ca. SakadÈgÈmissa hi
vaÔÔÈnusÈrimahÈjanasseva kilesÈ abhiÓhaÑ nuppajjanti, kadÈci kadÈci
uppajjanti, uppajjantÈpi viraÄÈkÈrÈ hutvÈ uppajjanti, viraÄavÈpitakhette
a~kurÈ viya. UppajjamÈnÈpi ca vaÔÔÈnusÈrimahÈjanasseva maddantÈ
pharantÈ chÈdentÈ andhakÈraÑ karontÈ nuppajjanti, dvÊhi pana maggehi
pahÊnattÈ
______________________________________________________________
1. BuddhasubodhitÈya (SÊ, SyÈ)
mandÈ mandÈ uppajjanti, tanukÈkÈrÈ hutvÈ uppajjanti, abbhapaÔalaÑ viya,

makkhikÈpattaÑ viya ca.
Tattha keci therÈ vadanti “sakadÈgÈmissa kilesÈ kiÒcÈpi cirena
uppajjanti, bahalÈva pana hutvÈ uppajjanti. TathÈ hissa puttÈ ca dhÊtaro ca
dissantÊ”ti. EtaÑ pana appamÈÓaÑ. PuttadhÊtaro hi
a~gapacca~gaparÈmasanamattenapi honti, dvÊhi pana maggehi pahÊnattÈ
natthi kilesÈnaÑ bahalatÈti dvÊhi eva kÈraÓehissa kilesÈnaÑ tanubhÈvo
veditabbo adhiccuppattiyÈ ca pariyuÔÔhÈnamandatÈya cÈti.
DutiyÈyÈti gaÓanavasenÈpi dutiyuppattivasenÈpi dutiyÈya. Bh|miyÈ
pattiyÈti sÈmaÒÒaphalassa paÔilÈbhatthÈya. Tatiyacatutthesupi eseva nayo,
visesamattaÑyeva pana vakkhÈma.
AÒÒindriyanti ÈjÈnanakaÑ indriyaÑ, paÔhamamaggena ÒÈtamariyÈdaÑ
anatikkamitvÈ tesaÑyeva tena maggena ÒÈtÈnaÑ catusaccadhammÈnaÑ
jÈnanakaÑ indriyanti vuttaÑ hoti. NiddesavÈrepissa iminÈva nayena attho
veditabbo. KoÔÔhÈsavÈrepi iminÈva saddhiÑ navindriyÈni honti. SesaÑ
purimanayeneva veditabbaÑ.
Dutiyamaggo niÔÔhito.
_____
Tatiyacatutthamagga
362. Tatiye anavasesappahÈnÈyÈti tesaÑyeva sakadÈgÈmimaggena
tanubh|tÈnaÑ saÑyojanÈnaÑ nissesapajahanatthÈya.
Catutthe r|parÈga-ar|parÈgamÈna-uddhacca-avijjÈya
anavasesappahÈnÈyÈti etesaÑ paÒcannaÑ uddhambhÈgiyasaÑyojanÈnaÑ
nissesapajahanatthÈya. Tattha r|parÈgoti r|pabhave chandarÈgo.
Ar|parÈgoti ar|pabhave chandarÈgo. MÈnoti arahattamaggavajjhako mÈno
eva. TathÈ uddhaccÈvijjÈ. Imesupi dvÊsu maggesu navamaÑ aÒÒindriyameva
hoti.
Catumagganayasahassa
Sabbamaggesu padapaÔipÈÔiyÈ samasaÔÔhi padÈni cat|hi apaÓÓaka~gehi
saddhiÑ catusaÔÔhi honti, asambhinnato pana tettiÑsa.
KoÔÔhÈsavÈrasuÒÒatavÈrÈ pÈkatikÈ eva. YathÈ ca pana paÔhamamagge, evaÑ
dutiyÈdÊsupi nayasahassamevÈti cattÈro magge cat|hi nayasahassehi
bhÈjetvÈ dassesi DhammarÈjÈ.
Saccavibha~ge pana saÔÔhi nayasahassÈni lokuttarÈni imesaÑ eva vasena
nikkhittÈni. SatipaÔÔhÈnavibha~ge vÊsati nayasahassÈni lokuttarÈni,
SammappadhÈnavibha~ge vÊsati, IddhipÈdavibha~ge dvattiÑsa,
Bojjha~gavibha~ge dvattiÑsa, Magga~gavibha~ge1 aÔÔhavÊsati
nayasahassÈni lokuttarÈni imesaÑ eva vasena nikkhittÈni.
Idha pana cat|su maggesu cattÈriyeva nayasahassÈni. Tesu
paÔhamajjhÈnike paÔhamamagge aÔÔha~gÈni bhÈjitÈni. TathÈ dutiyÈdÊsu.
Tattha paÔhamamagge sammÈdiÔÔhi micchÈdiÔÔhiÑ pajahatÊti sammÈdiÔÔhi.
SammÈsa~kappÈdayopi micchÈsa~kappÈdÊnaÑ pajahanaÔÔheneva veditabbÈ.
EvaÑ sante paÔhamamaggeneva dvÈsaÔÔhiyÈ diÔÔhigatÈnaÑ pahÊnattÈ
uparimaggattayena pahÈtabbÈ diÔÔhi nÈma natthi, tattha sammÈdiÔÔhÊti
nÈmaÑ kathaÑ hotÊti? YathÈ visaÑ atthi vÈ hotu, mÈ vÈ, agado
“agado”tveva vuccati, evaÑ micchÈdiÔÔhi atthi vÈ hotu, mÈ vÈ, ayaÑ
sammÈdiÔÔhi eva nÈma.
Yadi evaÑ nÈmamattamevetaÑ hoti, uparimaggattaye pana
sammÈdiÔÔhiyÈ kiccÈbhÈvo Èpajjati, magga~gÈni na parip|renti. TasmÈ
sammÈdiÔÔhi sakiccakÈ kÈtabbÈ, magga~gÈni p|retabbÈnÊti. SakiccakÈ cettha
sammÈdiÔÔhi yathÈlÈbhaniyamena dÊpetabbÈ. Uparimaggattayavajjho hi eko
mÈno atthi, so diÔÔhiÔÔhÈne tiÔÔhati, sÈ taÑ mÈnaÑ pajahatÊti sammÈdiÔÔhi.
SotÈpattimaggasmiÒhi sammÈdiÔÔhi micchÈdiÔÔhiÑ pajahati. SotÈpannassa
pana sakadÈgÈmimaggavajjho mÈno atthi. So diÔÔhiÔÔhÈne tiÔÔhati, sÈ taÑ
mÈnaÑ pajahatÊti sammÈdiÔÔhi. Tasseva satta-akusalacittasahajÈto sa~kappo
atthi, teheva cittehi vÈca~gacopanaÑ atthi, kÈya~gacopanaÑ atthi,
paccayaparibhogo atthi,
______________________________________________________________
1. Maggavibha~ge (SÊ, SyÈ)
sahajÈtavÈyÈmo atthi, asatibhÈvo atthi, sahajÈtacittekaggatÈ atthi. Ete

micchÈsa~kappÈdayo nÈma. SakadÈgÈmimagge sammÈsa~kappÈdayo tesaÑ
pahÈnena sammÈsa~kappÈdayoti veditabbÈ. EvaÑ sakadÈgÈmimagge
aÔÔha~gÈni sakiccakÈni katvÈ ÈgatÈni. SakadÈgÈmissa anÈgÈmimaggavajjho
mÈno atthi, so diÔÔhiÔÔhÈne tiÔÔhati, tasseva sattahi cittehi sahajÈtÈ
sa~kappÈdayo, tesaÑ pahÈnena anÈgÈmimagge aÔÔhannaÑ a~gÈnaÑ
sakiccakatÈ veditabbÈ. AnÈgÈmissa arahattamaggavajjho mÈno atthi, so
diÔÔhiÔÔhÈne tiÔÔhati, yÈni panassa paÒca akusalacittÈni, tehi sahajÈtÈ
sa~kappÈdayo, tesaÑ pahÈnena arahattamagge aÔÔhannaÑ a~gÈnaÑ
sakiccakatÈ veditabbÈ.
Imesu cat|su maggesu paÔhamamaggena cattÈri saccÈni diÔÔhÈni,
uparimaggattayaÑ diÔÔhakameva passati, adiÔÔhakaÑ passatÊti? DiÔÔhakameva
passatÊti ayaÑ ÈcariyÈnaÑ samÈnatthakathÈ. VitaÓÉavÈdÊ panÈha “adiÔÔhaÑ
passatÊ”ti. So vattabbo “paÔhamamagge katamaÑ indriyaÑ bhÈjesÊ”ti.
JÈnamÈno “anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyan”ti vakkhati. “Uparimaggesu
kataran”ti vuttepi “aÒÒindriyan”ti vakkhati. So vattabbo
“adiÔÔhasaccadassane sati uparimaggesupi anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyameva
bhÈjehi, evaÑ te paÒho samessatÊ”ti. Kilese pana aÒÒe aÒÒo bhajahati,
pahÊne eva pajahatÊti. AÒÒe aÒÒo pajahatÊti. Yadi aÒÒe aÒÒo appahÊne kilese
pajahati, saccÈnipi adiÔÔhÈneva passatÊti evaÑvÈdÊ puggalo pucchitabbo
“saccÈni nÈma katÊ”ti. JÈnanto “cattÈrÊ”ti vakkhati. So vattabbo “tava vÈde
soÄasa saccÈni Èpajjanti, tvaÑ Buddhehipi adiÔÔhaÑ passasi, bahusaccako
nÈma tvaÑ. EvaÑ mÈ gaÓha, saccadassanaÑ nÈma apubbaÑ natthi, kilese
pana appahÊne pajahatÊ”ti.
Tattha saccadassanassa apubbÈbhÈve peÄopamaÑ nÈma gahitaÑ. Ekassa
kira cattÈro ratanapeÄÈ sÈragabbhe ÔhapitÈ, so rattibhÈge peÄÈsu
uppannakicco dvÈraÑ vivaritvÈ dÊpaÑ jÈletvÈ dÊpena vihate andhakÈre
peÄÈsu pÈkaÔabhÈvaÑ gatÈsu tÈsu kiccaÑ katvÈ dvÈraÑ pidahitvÈ gato, puna
andhakÈraÑ avatthari. DutiyavÈrepi tatiyavÈrepi tatheva akÈsi. CatutthavÈre
dvÈre vivaÔe “andhakÈre peÄÈ na paÒÒÈyantÊ”ti
vÊmaÑsantasseva s|riyo uggaÒchi1, s|riyobhÈsena vihate andhakÈre peÄÈsu

kiccaÑ katvÈ pakkÈmi.
Tattha cattÈro peÄÈ viya cattÈri saccÈni, tÈsu kicce uppanne
dvÈravivaraÓakÈlo viya sotÈpattimaggassa vipassanÈbhinÊharaÓakÈlo,
andhakÈraÑ viya saccapaÔicchÈdakatamaÑ, dÊpobhÈso viya
sotÈpattimaggobhÈso, vihate andhakÈre tassa purisassa peÄÈnaÑ
pakaÔabhÈvo viya maggaÒÈÓassa saccÈnaÑ pÈkaÔabhÈvo, maggaÓÈÓassa
pÈkaÔÈni pana maggasama~gissa puggalassa pÈkaÔÈneva honti. PeÄÈsu
kiccaÑ katvÈ gatakÈlo viya sotÈpattimaggassa attanÈ pahÈtabbakilese
pajahitvÈ niruddhakÈlo, puna andhakÈrÈvattharaÓaÑ viya
uparimaggattayavajjhasaccapaÔicchÈdakatamaÑ.
DutiyavÈre dvÈravivaraÓakÈlo viya sakadÈgÈmimaggassa
vipassanÈbhinÊharaÓakÈlo, dÊpobhÈso viya sakadÈgÈmimaggobhÈso, peÄÈsu
kiccaÑ katvÈ gatakÈlo viya sakadÈgÈmimaggassa attanÈ pahÈtabbakilese
pajahitvÈ niruddhakÈlo, puna andhakÈrÈvattharaÓaÑ viya
uparimaggadvayavajjhasaccapaÔicchÈdakatamaÑ.
TatiyavÈre dvÈravivaraÓakÈlo viya anÈgÈmimaggassa
vipassanÈbhinÊharaÓakÈlo, dÊpobhÈso viya anÈgÈmimaggobhÈso, peÄÈsu
kiccaÑ katvÈ gatakÈlo viya anÈgÈmimaggassa attanÈ pahÈtabbakilese
pajahitvÈ niruddhakÈlo, puna andhakÈrÈvattharaÓaÑ viya upari-
arahattamaggavajjhasaccapaÔicchÈdakatamaÑ.
CatutthavÈre dvÈravivaraÓakÈlo viya arahattamaggassa
vipassanÈbhinÊharaÓakÈlo, s|riyuggamanaÑ viya arahattamagguppÈdo,
andhakÈravidhamanaÑ viya arahattamaggassa
saccapaÔicchÈdakatamavinodanaÑ, vihate andhakÈre tassa peÄÈnaÑ
pÈkaÔabhÈvo viya arahattamaggaÒÈÓassa catunnaÑ saccÈnaÑ pÈkaÔabhÈvo,
ÒÈÓassa pÈkaÔÈni pana puggalassa pÈkaÔÈneva honti. PeÄÈsu kiccaÑ katvÈ
gatakÈlo viya arahattamaggassa sabbakilesakhepanaÑ, s|riyuggamanato
paÔÔhÈya Èlokasseva pavattikÈlo viya arahattamaggassa uppannakÈlato
paÔÔhÈya puna
______________________________________________________________
1. Uggacchi (SÊ)
saccapaÔicchÈdakatamÈbhÈvo. IdaÑ tÈva saccadassanassa apubbÈbhÈve

opammaÑ.
“DiÔÔhakameva hi passati, kilese pana aÒÒe aÒÒo pajahatÊ”ti ettha
khÈropamaÑ nÈma gahitaÑ. Eko puriso kiliÔÔhaÑ vatthaÑ rajakassa adÈsi,
rajako |sakhÈraÑ, chÈrikakhÈraÑ, gomayakhÈranti tayo khÈre datvÈ khÈrehi
khÈditabhÈvaÑ ÒatvÈ udake vikkhÈletvÈ oÄÈrikoÄÈrikaÑ malaÑ pavÈhesi.
Tato “na tÈva parisuddhan”ti dutiyampi tatheva khÈre datvÈ udake
vikkhÈletvÈ tato nÈtisaÓhataraÑ malaÑ pavÈhesi. Tato “na tÈva
parisuddhan”ti tatiyampi te khÈre datvÈ udake vikkhÈletvÈ tato saÓhataraÑ
malaÑ pavÈhesi. Tato “na tÈva parisuddhan”ti catutthampi te khÈre datvÈ
udake vikkhÈletvÈ aÑsu-abbhantaragatampi nissesaÑ malaÑ pavÈhetvÈ
sÈmikassa adÈsi, so gandhakaraÓÉake pakkhipitvÈ icchiticchitakÈle
paridahati.
Tattha kiliÔÔhavatthaÑ viya kilesÈnugataÑ cittaÑ, tividhakhÈradÈnakÈlo
viya tÊsu anupassanÈsu kammassa pavattanakÈlo, udake vikkhÈletvÈ
oÄÈrikoÄÈrikamalappavÈhanaÑ viya sotÈpattimaggena paÒcakilesakhepanaÑ,
dutiyampi tesaÑ khÈrÈnaÑ anuppadÈnaÑ viya “na tÈva parisuddhaÑ idaÑ
cittan”ti tÈsuyeva tÊsu anupassanÈsu kammappavattanaÑ, tato
nÈtisaÓhataramalappavÈhanaÑ viya sakadÈgÈmimaggena
oÄÈrikasaÑyojanadvayakhepanaÑ tato “na tÈva parisuddhaÑ vatthan”ti puna
khÈrattayadÈnaÑ viya “na tÈva parisuddhaÑ idaÑ cittan”ti tÈsuyeva tÊsu
anupassanÈsu kammappavattanaÑ, tato saÓhataramalappavÈhanaÑ viya
anÈgÈmimaggena aÓusahagatasaÑyojanadvayakhepanaÑ, “na tÈva
parisuddhaÑ vatthan”ti puna khÈrattayadÈnaÑ viya “na tÈva parisuddhaÑ
idaÑ cittan”ti tÈsuyeva tÊsu anupassanÈsu kammappavattanaÑ. Tato
vikkhÈlanena aÑsu-abbhantaragate male pavÈhetvÈ parisuddhassa
rajatapaÔÔasadisassa gandhakaraÓÉake nikkhittassa vatthassa
icchiticchitakkhaÓe paridahanaÑ viya arahattamaggena aÔÔhannaÑ
kilesÈnaÑ khepitattÈ parisuddhassa khÊÓÈsavacittassa icchiticchitakkhaÓe
phalasamÈpattivihÈrena vÊtinÈmanaÑ. IdaÑ “aÒÒe aÒÒo kilese pajahatÊ”ti
ettha opammaÑ. Vuttampi cetaÑ–
“SeyyathÈpi Èvuso vatthaÑ saÑkiliÔÔhaÑ malaggahitaÑ, tamenaÑ
sÈmikÈ rajakassa anupadajjeyyuÑ, tamenaÑ rajako |se
vÈ khÈre vÈ gomaye vÈ sammadditvÈ acche udake vikkhÈleti, kiÒcÈpi

taÑ hoti vatthaÑ parisuddhaÑ pariyodÈtaÑ, atha khvassa hotiyeva
aÓusahagato |sagandho vÈ khÈragandho vÈ gomayagandho vÈ
asam|hato, tamenaÑ rajako sÈmikÈnaÑ deti, tamenaÑ sÈmikÈ
gandhaparibhÈvite karaÓÉake nikkhipanti. Yopissa hoti aÓusahagato
|sagandho vÈ khÈragandho vÈ gomayagandho vÈ asam|hato, sopi
samugghÈtaÑ gacchati. Evameva kho Èvuso kiÒcÈpi ariyasÈvakassa
paÒcorambhÈgiyÈni saÑyojanÈni pahÊnÈni bhavanti. Atha khvassa
hotiyeva paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu aÓusahagato ‘asmÊ’ti mÈno
‘asmÊ’ti chando ‘asmÊ’ti anusayo asam|hato, so aparena sayena paÒcasu
upÈdÈnakkhandhesu udayabbayÈnupassÊ viharati “iti r|paÑ, iti r|passa
samudayo, iti r|passa attha~gamo. Iti vedanÈ. Iti saÒÒÈ. Iti sa~khÈrÈ. Iti
viÒÒÈÓaÑ, iti viÒÒÈÓassa samudayo, iti viÒÒÈÓassa attha~gamo”ti.
Tassimesu paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu udayabbayÈnupassino viharato
yopissa hoti paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu aÓusahagato ‘asmÊ’ti mÈno
‘asmÊ’ti chando ‘asmÊ’ti anusayo asam|hato, sopi samugghÈtaÑ
gacchatÊ”ti1.
Tattha sotÈpattimaggena paÒca akusalacittÈni pahÊyanti saddhiÑ
citta~gavasena uppajjanakapÈpadhammehi, sakadÈgÈmimaggena dve
domanassasahagatacittÈni tanukÈni bhÈvanti saddhiÑ citta~gavasena
uppajjanakapÈpadhammehi, anÈgÈmimaggena tÈniyeva pahÊyanti saddhiÑ
sampayuttadhammehi, arahattamaggena paÒca akusalacittÈni pahÊyanti
saddhiÑ citta~gavasena uppajjanakapÈpadhammehi. ImesaÑ dvÈdasannaÑ
akusalacittÈnaÑ pahÊnakÈlato paÔÔhÈya khÊÓÈsavassa citta~gavasena puna
pacchatopavattanakakileso nÈma na hoti.
TatridaÑ opammaÑ–eko kira mahÈrÈjÈ paccante ÈrakkhaÑ datvÈ
mahÈnagare issariyaÑ anubhavanto vasati, athassa paccanto kuppi. TasmiÑ
samaye dvÈdasa corajeÔÔhakÈ anekehi purisasahassehi
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 107 piÔÔhe.
saddhiÑ raÔÔhaÑ vilumpanti, paccantavÈsino mahÈmattÈ “paccanto kupito”ti

raÒÒo pahiÓiÑsu. RÈjÈ “vissaÔÔhÈ gaÓhatha, ahaÑ tumhÈkaÑ kattabbaÑ
karissÈmÊ”ti sÈsanaÑ pahiÓi. Te paÔhamasampahÈreneva anekehi
purisasahassehi saddhiÑ paÒca corajeÔÔhake ghÈtayiÑsu, sesÈ satta janÈ
attano attano parivÈre gahetvÈ pabbataÑ pavisiÑsu, amaccÈ taÑ pavattiÑ
raÒÒo pesayiÑsu.
RÈjÈ “tumhÈkaÑ kattabbayuttaÑ ahaÑ jÈnissÈmi, tepi gaÓhathÈ”ti

dhanaÑ pahiÓi. Te dutiyasampahÈrena dve corajeÔÔhake pahariÑsu,
parivÈrepi tesaÑ dubbale akaÑsu. Te sabbepi palÈyitvÈ pabbataÑ
pavisiÑsu, tampi pavattiÑ amaccÈ raÒÒo pesayiÑsu.
Puna rÈjÈ “vissaÔÔhÈ gaÓhant|”ti dhanaÑ pahiÓi1. Te tatiyasampahÈrena

saddhiÑ sahÈyapurisehi dve corajeÔÔhake ghÈtayitvÈ taÑ pavattiÑ raÒÒo
pesayiÑsu.
Puna rÈjÈ “avasese vissaÔÔhÈ gaÓhant|”ti dhanaÑ paÓihi. Te

catutthasampahÈrena saparivÈre paÒca corajeÔÔhake ghÈtayiÑsu.
DvÈdasannaÑ corajeÔÔhakÈnaÑ ghÈtitakÈlato paÔÔhÈya koci coro nÈma
natthi, khemÈ janapadÈ, ure putte naccentÈ2 maÒÒe viharanti. RÈjÈ
vijitasa~gÈmehi yodhehi parivuto varapÈsÈdagato mahÈsampattiÑ anubhavi.
Tattha mahanto rÈjÈ viya DhammarÈjÈ, paccantavÈsino amaccÈ viya

yogÈvacarÈ kulaputtÈ, dvÈdasa corajeÔÔhakÈ viya dvÈdasa akusalacittÈni,
tesaÑ sahÈyÈ anekasahassapurisÈ viya citta~gavasena
uppajjanakapÈpadhammÈ, raÒÒo “paccanto kupito”ti pahitakÈlo viya
ÈrammaÓe kilesesu uppannesu “bhante kileso me uppanno”ti Satthu
ÈrocanakÈlo, “vissaÔÔhÈ gaÓhant|”ti dhanadÈnaÑ viya “kilese niggaÓha
bhikkh|”ti DhammaraÒÒo kammaÔÔhÈnÈcikkhanaÑ, saparivÈrÈnaÑ
paÒcannaÑ corajeÔÔhakÈnaÑ ghÈtitakÈlo viya sotÈpattimaggena
sasampayuttÈnaÑ paÒcannaÑ akusalacittÈnaÑ pahÈnaÑ.
______________________________________________________________
1. Pesesi (Ka) 2. NaccantÈ (SyÈ, Ka)
Puna raÒÒo pavattipesanaÑ viya SammÈsambuddhassa

paÔiladdhaguÓÈrocanaÑ, “sesake cagaÓhant|”ti puna dhanadÈnaÑ viya
Bhagavato sakadÈgÈmimaggassa vipassanÈcikkhanaÑ, dutiyasampahÈrena
saparivÈrÈnaÑ dvinnaÑ corajeÔÔhakÈnaÑ dubbalÊkaraÓaÑ viya
sakadÈgÈmimaggena sasampayuttÈnaÑ dvinnaÑ domanassacittÈnaÑ
tanubhÈvakaraÓaÑ.
Puna raÒÒo pavattipesanaÑ viya Satthu paÔiladdhaguÓÈrocanaÑ,
“vissaÔÔhÈ guÓhant|”ti puna dhanadÈnaÑ viya Bhagavato anÈgÈmimaggassa
vipassanÈcikkhanaÑ, tatiyasampahÈrena saparivÈrÈnaÑ dvinnaÑ
corajeÔÔhakÈnaÑ ghÈtanaÑ viya anÈgÈmimaggena sasampayuttÈnaÑ
dvinnaÑ domanassacittÈnaÑ pahÈnaÑ.
Puna raÒÒo pavattipesanaÑ viya TathÈgatassa paÔiladdhaguÓÈrocanaÑ,
“vissaÔÔhÈ gaÓhant|”ti puna dhanadÈnaÑ viya Bhagavato arahattamaggassa
vipassanÈcikkhanaÑ, catutthasampahÈrena saparivÈrÈnaÑ paÒcannaÑ
corajeÔÔhakÈnaÑ ghÈtitakÈlato paÔÔhÈya janapadassa khemakÈlo viya
arahattamaggena sasampayuttesu paÒcasu akusalacittesu pahÊnesu
dvÈdasannaÑ akusalacittÈnaÑ pahÊnakÈlato paÔÔhÈya puna citta~gavasena
uppajjanakassa akusaladhammassa abhÈvo, raÒÒo vijitasa~gÈmassa
amaccagaÓaparivutassa varapÈsÈde mahÈsampatti-anubhavanaÑ viya
khÊÓÈsavaparivutassa DhammaraÒÒo suÒÒata-animitta-appaÓihitabhedesu
samÈpattisukhesu icchiticchitaphalasamÈpattisukhÈnubhavanaÑ
veditabbanti.
“KusalÈ dhammÈ”tipadassa vaÓÓanÈ niÔÔhitÈ

_____
Akusalapada dhammuddesavÈrakathÈ
PaÔhamacitta
365. IdÈni akusaladhammapadaÑ bhÈjetvÈ dassetuÑ “katame dhammÈ
akusalÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha dhammavavatthÈnÈdivÈrappabhedo ca
heÔÔhÈ ÈgatÈnaÑ padÈnaÑ atthavinicchayo ca heÔÔhÈ vuttanayeneva
veditabbo, tattha tattha pana visesamattameva vaÓÓayissÈmi. Tattha
samayavavatthÈne tÈva yasmÈ kusalassa viya akusalassa bh|mibhedo natthi,
tasmÈ ekantaÑ kÈmÈvacarampi samÈnaÑ etaÑ “kÈmÈvacaran”ti na vuttaÑ.
DiÔÔhigatasampayuttanti ettha
diÔÔhi eva diÔÔhigataÑ “g|thagataÑ muttagatan”ti-ÈdÊni1 viya,

gantabbÈbhÈvato vÈ diÔÔhiyÈ gatamattamevetantipi diÔÔhigataÑ. Tena
sampayuttaÑ diÔÔhigatasampayuttaÑ.
Tattha asaddhammasavanaÑ akalyÈÓamittatÈ ariyÈnaÑ
adassanakÈmatÈdÊni ayoniso manasikÈroti evamÈdÊhi kÈraÓehi imassa
diÔÔhigatasa~khÈtassa micchÈdassanassa uppatti veditabbÈ. Ye hi ete
diÔÔhivÈdapaÔisaÑyuttÈ asaddhammÈ, tesaÑ bahumÈnapubba~gamena
atikkantamajjhattena upaparikkhÈrahitena savanena, ye ca diÔÔhivipannÈ
akalyÈÓamittÈ, taÑsampava~katÈsa~khÈtÈya akalyÈÓamittatÈya,
BuddhÈdÊnaÑ ariyÈnaÒceva sappurisÈnaÒca adassanakÈmatÈya,
catusatipaÔÔhÈnÈdibhede ariyadhamme akovidattena, pÈtimokkhasaÑvara
indriyasaÑvara satisaÑvara ÒÈÓasaÑvarapahÈnasaÑvarappabhede
ariyadhamme ceva sappurisadhamme ca saÑvarabhedasa~khÈtena
avinayena, teheva kÈraÓehi paribhÈvitena ayoniso manasikÈrena,
kot|halama~galÈdipasutatÈya ca etaÑ uppajjatÊti veditabbaÑ.
Asa~khÈrabhÈvo panassa cittassa heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbo.
DhammuddesavÈre phassoti akusalacittasahajÈto phasso. VedanÈdÊsupi
eseva nayo. Iti akusalamattameva etesaÑ purimehi viseso.
CittassekaggatÈ hotÊti pÈÓÈtipÈtÈdÊsupi avikkhittabhÈvena cittassa
ekaggatÈ hoti. ManussÈ hi cittaÑ samÈdahitvÈ2 avikkhittÈ hutvÈ
avirajjhamÈnÈni satthÈni pÈÓasarÊresu nipÈtenti, susamÈhitÈ paresaÑ
santakaÑ haranti, ekarasena cittena micchÈcÈraÑ Èpajjanti. EvaÑ
akusalappavattiyampi cittassa ekaggatÈ hoti.
MicchÈdiÔÔhÊti ayÈthÈvadiÔÔhi, virajjhitvÈ gahaÓato vÈ vitathÈ diÔÔhi
micchÈdiÔÔhi, anatthÈvahattÈ paÓÉitehi jigucchitÈ3 diÔÔhÊtipi micchÈdiÔÔhi.
MicchÈsa~kappÈdÊsupi eseva nayo. Apica micchÈ passanti tÈya, sayaÑ vÈ
micchÈ passati, micchÈdassanamattameva vÈ esÈti micchÈdiÔÔhi. SÈ ayoniso
abhinivesalakkhaÓÈ, parÈmÈsarasÈ, micchÈbhinivesapaccupaÔÔhÈnÈ,
ariyÈnaÑ adassanakÈmatÈdipadaÔÔhÈnÈ, paramaÑ vajjanti daÔÔhabbÈ.
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 181 piÔÔhe. 2. SamÈdiyitvÈ (Ka) 3. KucchitÈ (SÊ, SyÈ)
micchÈsa~kappÈdÊsu micchÈti padamattameva viseso. SesaÑ kusalÈdhikÈre

vuttanayeneva veditabbaÑ.
AhirikabalaÑ anottappabalanti ettha balattho niddesavÈre1 Èvi
bhavissati. Itaresu pana na hiriyatÊti ahiriko, ahirikassa bhÈvo ahirikaÑ. Na
ottappaÑ anottappaÑ. Tesu ahirikaÑ kÈyaduccaritÈdÊhi
ajigucchanalakkhaÓaÑ, alajjÈlakkhaÓaÑ vÈ. AnottappaÑ teheva
asÈrajjanalakkhaÓaÑ, anuttÈsanalakkhaÓaÑ vÈ. Ahirikameva balaÑ
ahirikabalaÑ. Anottappameva balaÑ anottappabalaÑ. Ayamettha
sa~khepattho, vitthÈro pana heÔÔhÈ2 vuttapaÔipakkhavasena veditabbo.
Lubbhanti tena, sayaÑ vÈ lubbhati, lubbhanamattameva vÈ tanti lobho.
Muyhanti tena, sayaÑ vÈ muyhati, muyhanamattameva vÈ tanti moho. Tesu
lobho ÈrammaÓaggahaÓalakkhaÓo makkaÔÈlepo viya, abhisa~garaso
tattakapÈle khittamaÑsapesi viya, apariccÈgapaccupaÔÔhÈno telaÒjanarÈgo
viya, saÑyojaniyadhammesu assÈdadassanapadaÔÔhÈno, so taÓhÈnadÊbhÈvena
vaÉÉhamÈno sÊghasotÈ nadÊ viya mahÈsamuddaÑ, apÈyameva gahetvÈ
gacchatÊti daÔÔhabbo.
Moho cittassa andhabhÈvalakkhaÓo, aÒÒÈÓalakkhaÓo vÈ,
asampaÔivedharaso, ÈrammaÓasabhÈvacchÈdanaraso vÈ,
asammÈpaÔipattipaccupaÔÔhÈno, andhakÈrapaccupaÔÔhÈno vÈ,
ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈno, sabbÈkusalÈnaÑ m|lanti daÔÔhabbo.
AbhijjhÈyanti tÈya, sayaÑ vÈ abhijjhÈyati, abhijjhÈyanamattameva vÈ
esÈti abhijjhÈ. SÈ parasampattÊnaÑ sakakaraÓa-icchÈlakkhaÓÈ, tenÈ kÈrena
esanabhÈvarasÈ, parasampatti-abhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ,
parasampattÊsu abhiratipadaÔÔhÈnÈ. Parasampatti-abhimukhÈ eva hi sÈ
upaÔÔhahati. TÈsu ca abhiratiyÈ sati pavattati, parasampattÊsu cetaso
hatthappasÈro viyÈti daÔÔhabbÈ.
Samatho hotÊti-ÈdÊsu aÒÒesu kiccesu vikkhepasamanato samatho.
AkusalappavattiyaÑ cittaÑ paggaÓhÈtÊti paggoho. Na vikkhipatÊti
avikkhepo.
______________________________________________________________
1. Upari 294 piÔÔhe. 2. HeÔÔhÈ 168 piÔÔhe.
ImasmiÑ catte saddhÈ sati paÒÒÈ ca yugaÄakÈnÊti ime dhammÈ na

gahitÈ. KasmÈ? Assaddhiyacitte pasÈdo nÈma natthi, tasmÈ tÈva saddhÈ na
gahitÈ. KiÑ pana diÔÔhigatikÈ attano attano satthÈrÈnaÑ na sadahantÊti?
Saddahanti, sÈ pana saddhÈ nÈma na hoti,
vacanasampaÔicchanamattamevetaÑ. Atthato anupaparikkhÈ vÈ hoti diÔÔhi
vÈ. Asatiyacitte pana sati natthÊti na gahitÈ. KiÑ diÔÔhigatikÈ attanÈ
katakammaÑ na sarantÊti? Saranti, sÈ pana sati nÈma na hoti, kevalaÑ
tenÈkÈrena akusalacittappavatti. TasmÈ sati na gahitÈ. Atha kasmÈ
“micchÈsatÊ”ti1 suttante vuttÈ? SÈ pana akusalakkhandhÈnaÑ sativirahitattÈ,
satipaÔipakkhattÈ ca micchÈmaggamicchattÈnaÑ p|raÓatthaÑ tattha
pariyÈyena desanÈ katÈ, nippariyÈyena panesÈ natthi, tasmÈ na gahitÈ.
AndhabÈlacitte pana paÒÒÈ natthÊti na gahitÈ. KiÑ diÔÔhigatikÈnaÑ
vaÒcanÈpaÒÒÈ natthÊti? Atthi, na panesÈ paÒÒÈ, mÈyÈ nÈmesÈ hoti. SÈ atthato
taÓhÈva. IdaÑ pana cittaÑ sadarathaÑ garukaÑ bhÈriyaÑ kakkhaÄaÑ
thaddhaÑ akammaÒÒaÑ gilÈnaÑ va~kaÑ kuÔilaÑ, tasmÈ passaddhÈdÊni cha
yugaÄakÈni na gahitÈni.
EttÈvatÈ padapaÔipÈÔiyÈ citta~gavasena PÈÄi-ÈruÄhÈni dvattiÑsa padÈni
dassetvÈ idÈni yevÈpanakadhamme dassetuÑ “ye vÈ pana tasmiÑ
samaye”ti-ÈdimÈha. Tattha sabbesupi akusalacittesu chando adhimokkho
manasikÈro mÈno issÈ macchariyaÑ thinaÑ2 middhaÑ uddhaccaÑ
kukkuccanti ime daseva yevÈpanakÈ honti dhammÈ suttÈgatÈ suttapadesu
dissareti vuttÈ. ImasmiÑ pana citte chando adhimokkho manasikÈro
uddhaccanti ime apaÓÓaka~gasa~khÈtÈ cattÈrova yevÈpanakÈ honti.
Tattha chandÈdayo heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbÈ. KevalaÒhi te
kusalÈ, ime akusalÈ. ItaraÑ pana uddhatassa bhÈvo uddhaccaÑ, taÑ cetaso
av|pasamalakkhaÓaÑ vÈtÈbhighÈtacalajalaÑ viya, anavaÔÔhÈnarasaÑ
vÈtÈbhighÈtacaladhajapaÔÈkÈ viya, bhantattapaccupaÔÔhÈnaÑ
pÈsÈÓÈbhighÈtasamuddhatabhasmÈ viya3, cetaso av|pasame
ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnaÑ, cittavikkhepoti daÔÔhabbaÑ.
Iti phassÈdÊni dvattiÑsa, yevÈpanakavasena vuttÈni cattÈrÊti sabbÈnipi
imasmiÑ dhammuddesavÈre chattiÑsa dhammapadÈni bhavanti, cattÈri
apaÓÓaka~gÈni
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 210; SaÑ 3. 1 piÔÔhÈdÊsu. 2. ThÊnaÑ (SÊ, SyÈ) 3. ...bhasmaÑ viya (SÊ, Ka)
hÈpetvÈ PÈÄiyaÑ ÈgatÈni dvattiÑsameva. AggahitaggahaÓena panettha

phassapaÒcakaÑ vitakko vicÈro pÊti cittassekaggatÈ vÊriyindriyaÑ
jÊvitindriyaÑ micchÈdiÔÔhi ahirikaÑ anottappaÑ lobho mohoti soÄasa
dhammÈ honti.
Tesu soÄasasu satta dhammÈ avibhattikÈ, nava savibhattikÈ honti.
Katame satta? phasso saÒÒÈ cetanÈ vicÈro pÊti jÊvitindriyaÑ mohoti ime
satta avibhattikÈ. VedanÈ cittaÑ vitakko cittassekaggatÈ vÊriyindriyaÑ
micchÈdiÔÔhi ahirikaÑ anottappaÑ1 lobhoti ime nava savibhattikÈ.
Tesu cha dhammÈ dvÊsu ÔhÈnesu vibhattÈ, eko tÊsu, eko cat|su, eko
chasu. KathaÑ? CittaÑ vitakko micchÈdiÔÔhi ahirikaÑ anottappaÑ lobhoti
ime cha dvÊsu ÔhÈnesu vibhattÈ. Tesu hi cittaÑ tÈva phassapaÒcakaÑ patvÈ
“cittaÑ hotÊ”ti vuttaÑ, indriyÈni patvÈ “manindriyan”ti. Vitakko jhÈna~gÈni
patvÈ “vitakko hotÊ”ti vutto, magga~gÈni patvÈ “micchÈsa~kappo”ti.
MicchÈdiÔÔhi magga~gesupi kammapathesupi micchÈdiÔÔhiyeva. AhirikaÑ
balÈni patvÈ “ahirikabalaÑ hotÊ”ti vuttaÑ, lokanÈsakadukaÑ patvÈ
“ahirikan”ti. Anottappepi eseva nayo. Lobho m|laÑ patvÈ “lobho hotÊ”ti
vutto, kammapathaÑ patvÈ “abhijjhÈ”ti. Ime cha dvÊsu ÔhÈnesu vibhattÈ.
VedanÈ pana phassapaÒcakaÑ patvÈ “vedanÈ hotÊ”ti vuttÈ, jhÈna~gÈni
patvÈ “sukhan”ti, indriyÈni patvÈ “somanassindriyan”ti. EvaÑ ekova
dhammo tÊsu ÔhÈnesu vibhatto.
VÊriyaÑ pana indriyÈni patvÈ “vÊriyindriyaÑ hotÊ”ti vuttaÑ,
magga~gÈni patvÈ “micchÈvÈyÈmo hotÊ”ti, balÈni patvÈ “vÊriyabalan”ti,
piÔÔhidukaÑ patvÈ “paggÈho hotÊ”ti. EvaÑ ayaÑ eko dhammo cat|su
ÔhÈnesu vibhatto.
SamÈdhi pana jhÈna~gÈni patvÈ “cittassekaggatÈ hotÊ”ti vutto, indriyÈni
patvÈ “samÈdhindriyan”ti, magga~gÈni patvÈ “micchÈsamÈdhÊ”ti, balÈni
patvÈ “samÈdhibalan”ti, piÔÔhidukaÑ patvÈ dutiyaduke ekakavaseneva
______________________________________________________________
1. AhirikabalaÑ anottappabalaÑ (SÊ)
“samatho”ti, tatiye “avikkhepo”ti. EvamayaÑ eko dhammo chasu ÔhÈnesu

vibhatto.
Sabbepi panete dhammÈ phassapaÒcakavasena jhÈna~gavasena
indriyavasena magga~gavasena balavasena m|lavasena kammapathavasena
lokanÈsakavasena piÔÔhidukavasenÈti nava rÈsayo honti. Tattha yaÑ
vattabbaÑ, taÑ paÔhamakusalacittaniddese1 vuttamevÈti.
DhammuddesavÈrakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
NiddesavÈrakathÈ
375. NiddesavÈre cittassekaggatÈniddese tÈva saÓÔhiti avaÔÔhitÊti idaÑ
dvayaÑ Ôhitivevacanameva. YaÑ pana kusalaniddese “ÈrammaÓaÑ
ogÈhetvÈ anupavisitvÈ tiÔÔhatÊti avaÔÔhitÊ”ti2 vuttaÑ, taÑ idha na labbhati.
AkusalasmiÒhi dubbalÈ cittassekaggatÈti heÔÔhÈ dÊpitameva.
“UddhaccavicikicchÈvasena pavattassa visÈhÈrassa paÔipakkhato
avisÈhÈro”ti evar|popi2 attho idha na labbhati. SahajÈtadhamme pana na
visÈharatÊti3 avisÈhÈro. Na vikkhipatÊti avikkhepo.
AkusalacittekaggatÈvasena avisÈhaÔassa mÈnasassa bhÈvo
avisÈhaÔamÈnasatÈ. SahajÈtadhammesu na kampatÊti samÈdhibalaÑ.
AyÈthÈvasamÈdhÈnato micchÈsamÈdhÊti evamidha attho daÔÔhabbo.
376. VÊriyindriyaniddese yo heÔÔhÈ “nikkamo ceso kÈmÈnaÑ

panudanÈyÈ”ti-Èdi4 nayo vutto, so idha na labbhati. SahajÈtadhammesu
akampanaÔÔheneva vÊriyabalaÑ veditabbaÑ.
381. MicchÈdiÔÔhiniddese ayÈthÈvadassanaÔÔhena micchÈdiÔÔhi. DiÔÔhÊsu

gataÑ idaÑ dassanaÑ, dvÈsaÔÔhidiÔÔhi-antogatattÈti diÔÔhigataÑ. HeÔÔhÈpissa
attho vuttoyeva. DiÔÔhiyeva duratikkamanaÔÔhena diÔÔhigahanaÑ,
tiÓagahanavanagahanapabbatagahanÈni viya. DiÔÔhiyeva
sÈsa~kasappaÔibhayaÔÔhena
______________________________________________________________
1. HeÔÔhÈ 178-9 piÔÔhesu. 2. HeÔÔhÈ 188 piÔÔhe.
3. VisaÑharatÊti (SÊ) 4. HeÔÔhÈ 190 piÔÔhe.
diÔÔhikantÈro, corakantÈra vÈÄakantÈra marukantÈra

nirudakakantÈradubbhikkhakantÈrÈ viya. SammÈdiÔÔhiyÈ vinivijjhanaÔÔhena,
vilomanaÔÔhena ca diÔÔhivis|kÈyikaÑ. MicchÈdassanaÒhi uppajjamÈnaÑ
sammÈdassanaÑ vinivijjhati ceva vilometi ca. KadÈci sassatassa, kadÈci
ucchedassa gahaÓato diÔÔhiyÈ vir|paÑ phanditanti diÔÔhivipphanditaÑ.
DiÔÔhigatiko hi ekasmiÑ patiÔÔhÈtuÑ na sakkoti, kadÈci sassataÑ anupatati,
kadÈci ucchedaÑ. DiÔÔhiyeva bandhanaÔÔhena saÑyojananti
diÔÔhisaÑyojanaÑ.
SusumÈrÈdayo1 viya purisaÑ, ÈrammaÓaÑ daÄhaÑ gaÓhÈtÊti gÈho.
PatiÔÔhahanato patiÔÔhÈho2. AyaÒhi balavappavattibhÈvena patiÔÔhahitvÈ
gaÓhÈti. NiccÈdivasena abhinivisatÊti abhiniveso. DhammasabhÈvaÑ
atikkamitvÈ niccÈdivasena parato ÈmasatÊti parÈmÈso. AnatthÈvahattÈ
kucchito maggo, kucchitÈnaÑ vÈ apÈyÈnaÑ maggoti kummaggo.
AyÈthÈvapathato micchÈpatho. YathÈ hi disÈm|Ähena “ayaÑ asukagÈmassa
nÈma patho”ti gahitopi taÑ gÈmaÑ na sampÈpeti, evaÑ diÔÔhigatikena
“sugatipatho”ti gahitÈpi diÔÔhi sugatiÑ na pÈpetÊti ayÈthÈvapathato
micchÈpatho. MicchÈsabhÈvato micchattaÑ. Tattheva paribbhamanato
taranti ettha bÈlÈti titthaÑ, titthaÒca tÈ anatthÈnaÒca Èyatananti
titthÈyatanaÑ, titthiyÈnaÑ vÈ saÒjÈtidesaÔÔhena nivÈsaÔhÈnaÔÔhena ca
Èyatanantipi titthÈyatanaÑ. Vipariyesabh|to gÈho, vipariyesato vÈ gÈhoti
vipariyesaggÈho, vipallattha3 gÈhoti attho.
387-388. AhirikÈnottappaniddesesu hirottappaniddesavipariyÈyena

attho veditabbo. SahajÈtadhammesu pana akampanaÔÔheneva ahirikabalaÑ,
anottappabalaÒca veditabbaÑ.
389. Lobhamohaniddesesu lubbhatÊti lobho. LubbhanÈti lubbhanÈkÈro,

lobhasampayuttacittaÑ, puggalo vÈ lubbhito, lubbhitassa bhÈvo
lubbhitattaÑ. SÈrajjatÊti sÈrÈgo. SÈrajjanÈkÈro sÈrajjanÈ. SÈrajjitassa bhÈvo
sÈrajjitattaÑ. AbhijjhÈyanaÔÔhena
______________________________________________________________
1. SuÑsumÈrÈdayo (SÊ, SyÈ) 2. PatiggahaÓato patiggÈho (?) 3. Vipallatta (Ka)
abhijjhÈ. Puna lobhavacane kÈraÓaÑ vuttameva. AkusalaÒca taÑ m|laÒca,

akusalÈnaÑ vÈ m|lanti akusalam|laÑ.
390. ©ÈÓadassanapaÔipakkhato aÒÒÈÓaÑ adassanaÑ. Abhimukho hutvÈ

dhammena1 na sameti na samagacchatÊti anabhisamayo. Anur|pato dhamme
bujjhatÊti anubodho, tappaÔipakkhatÈya ananubodho. AniccÈdÊhi saddhiÑ
yojetvÈ na bujjhatÊti asambodho, asantaÑ, asamaÒca bujjhatÊtipi asambodho.
CatusaccadhammaÑ nappaÔivijjhatÊti appaÔivedho. R|pÈdÊsu
ekadhammampi aniccÈdisÈmaÒÒato na sa~gaÓhÈtÊti asaÑgÈhanÈ. Tameva
dhammaÑ na pariyogatÊti apariyogÈhanÈ. Na samaÑ pekkhatÊti
asamapekkhanÈ. DhammÈnaÑ sabhÈvaÑ pati na apekkhatÊti
apaccavekkhanÈ.
KusalÈkusalakammesu viparÊtavuttiyÈ sabhÈvaggahaÓÈbhÈvena vÈ
ekampi kammaÑ etassa paccakkhaÑ natthi, sayaÑ vÈ kassaci kammassa
paccakkakaraÓaÑ nÈma na hotÊti appaccakkhakammaÑ. YaÑ etasmiÑ
anuppajjamÈne cittasantÈnaÑ mejjhaÑ bhaveyya suci vodÈnaÑ, taÑ
duÔÔhaÑ mejjhaÑ iminÈti dummejjhaÑ2. BÈlÈnaÑ bhÈvoti bÈlyaÑ.
MuyhatÊti moho. Balavataro moho pamoho. Samantato muyhatÊti sammoho.
VijjÈya paÔipakkhabhÈvato na vijjÈti avijjÈ. Oghayogattho vuttoyeva.
ThÈmagataÔÔhena anusetÊti anusayo. CittaÑ pariyuÔÔhÈti abhibhavatÊti
pariyuÔÔhÈnaÑ. HitaggahaÓÈbhÈvena hitÈbhimukhaÑ gantuÑ na sakkoti,
aÒÒadatthu la~gatiyevÈti la~gÊ, khaÒjatÊti attho. DurugghÈÔanaÔÔhena vÈ
la~gÊ. YathÈ hi mahÈpalighasa~khÈtÈ la~gÊ durigghÈÔÈ hoti, evamayampi
la~gÊ viyÈti la~gÊ. SesaÑ uttÈnatthameva. Sa~gahavÈrasuÒÒatavÈrÈpi heÔÔhÈ
vuttanayeneva atthato veditabbÈti.
Dutiyacitta
399. Dutiyacitte sasa~khÈrenÈtipadaÑ visesaÑ, tampi heÔÔhÈ
vuttatthameva. IdaÑ pana cittaÑ kiÒcÈpi chasu ÈrammaÓesu somanassitassa
lobhaÑ uppÈdetvÈ “satto satto”ti-ÈdinÈ nayena parÈmasantassa uppajjati,
tathÈpi sasa~khÈrikattÈ sappayogena sa-upÈyena uppajjanato,
______________________________________________________________
1. Dhamme (SÊ, Ka) 2. DummijjhaÑ (SaddanÊti), dummajjaÑ (?)
“yadÈ kulaputto micchÈdiÔÔhikassa kulassa kumÈrikaÑ pattheti, te ca

‘aÒÒadiÔÔhikÈ tumhe’ti kumÈrikaÑ na denti, athaÒÒe ÒÈtakÈ ‘yaÑ tumhe
karotha, tamevÈyaÑ karissatÊ’ti dÈpenti, so tehi saddhiÑ titthiye
upasa~kamati, Èditova vematiko hoti, gacchante gacchente kÈle ‘etesaÑ
kiriyÈ manÈpÈ’ti laddhiÑ roceti, diÔÔhiÑ gaÓhÈti”–evar|pe kÈle idaÑ
labbhatÊti veditabbaÑ.
YevÈpanakesu panettha thinamiddhaÑ adhikaÑ. Tattha thinanatÈ
thinaÑ. MiddhanatÈ middhaÑ, anussÈhasaÑhananatÈ1 asattivighÈto2 cÈti
attho. ThinaÒca middhaÒca thinamiddhaÑ. Tattha thinaÑ
anussÈhalakkhaÓaÑ, vÊriyavinodanarasaÑ3, saÑsÊdanapaccupaÔÔhÈnaÑ.
MiddhaÑ akammaÒÒatÈlakkhaÓaÑ, onahanarasaÑ,
lÊnabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, pacalÈyikÈniddÈpaccupaÔÔhÈnaÑ vÈ. Ubhayampi
aratitandivijambhitÈdÊsu4 ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnanti.
Tatiyacitta
400. TatiyaÑ chasu ÈrammaÓesu somanassitassa lobhaÑ uppÈdetvÈ
“satto satto”ti-ÈdinÈ nayena aparÈmasantissa nÈrÈyaÓavirÈjanamallayuddha5
naÔasamajjÈdÊni passato manÈpiyasaddasavanÈdipasutassa vÈ uppajjati. Idha
mÈnena saddhiÑ paÒca apaÓÓaka~gÈni honti. Tattha maÒÒatÊti mÈno. So
unnatilakkhaÓo, sampaggaharaso, ketukamyatÈpaccupaÔÔhÈno,
diÔÔhivippayuttalobhapadaÔÔhÈno, ummÈdo viya daÔÔhaboti.
Catutthacitta
402. CatutthaÑ vuttappakÈresu eva ÔhÈnesu yadÈ sÊse kheÄaÑ khipanti,
pÈdapaÑsuÑ okiranti, tadÈ tassa pariharaÓatthaÑ sa-ussÈhena antarantarÈ
olokentÈnaÑ, rÈjanÈÔakesu nikkhantesu ussÈraÓÈya vattamÈnÈya tena tena
chiddena olokentÈnaÒcÈti evamÈdÊsu ÔhÈnesu uppajjati.
______________________________________________________________
1. AnussÈhanatÈ (SÊ, SyÈ) Visuddhi 2. 99piÔÔhe passitabbaÑ.
2. SattivighÈto (SÊ) 3. VÊriyapanodanarasaÑ (Ka) 4. AratitandÊvijambhitÈdÊsu (Ka)
5. RÈjamallayuddha (SÊ, SyÈ), nÈrÈyananirÈjanamallayuddha (Ka), ettha
nÈrÈyaÓavirÈjanaÑ nÈma vÈsudevalÊlÈdassanaÑ.
Idha pana thinamiddhehi saddhiÑ satta yevÈpanakÈ honti. UbhayatthÈpi

micchÈdiÔÔhi parihÈyati. TaÑ ÔhapetvÈ sesÈnaÑ vasena dhammagaÓanÈ
veditabbÈti.
PaÒcamacitta
403. PaÒcamaÑ chasu ÈrammaÓesu vedanÈvasena majjhattassa lobhaÑ
uppÈdetvÈ “satto satto”ti-ÈdinÈ nayena parÈmasantassa uppajjati.
SomanassaÔÔhÈne panettha upekkhÈvedanÈ hoti. PÊtipadaÑ parihÈyati. SesaÑ
sabbaÑ paÔhamacittasadisameva.
ChaÔÔhacittÈdi
409-412. ChaÔÔhasattamaÔÔhamÈnipi vedanaÑ parivattetvÈ pÊtipadaÒca
hÈpetvÈ dutiyatatiyacatutthesu vuttanayeneva veditabbÈni. Imesu aÔÔhasu
lobhasahagatacittesu sahajÈtÈdhipati ÈrammaÓÈdhipatÊti dvepi adhipatayo
labbhanti.
Navamacitta
413. NavamaÑ chasu ÈrammaÓesu domanassitassa paÔighaÑ
uppÈdayato uppajjati. Tassa samayavavatthÈnavÈre tÈva duÔÔhu mano,
hÊnavedanattÈ vÈ kucchitaÑ manoti dummano, dummanassa bhÈvo
domanassaÑ, tena sahagatanti domanassasahagataÑ. AsampiyÈyanabhÈvena
ÈrammaÓasmiÑ paÔihaÒÒatÊti paÔighaÑ, tena sampayuttanti
paÔighasampayuttaÑ.
Dhammuddese tÊsupi ÔhÈnesu domanassavedanÈva ÈgatÈ. Tattha
vedanÈpadaÑ vuttameva, tathÈ dukkhadomanassapadÈni. LakkhaÓÈdito pana
aniÔÔhÈrammaÓÈnubhavanalakkhaÓaÑ domanassaÑ. YathÈtathÈ vÈ
aniÔÔhÈkÈrasambhogarasaÑ, cetasikÈbÈdapaccupaÔÔhÈnaÑ, ekanteneva
hadayavatthupadaÔÔhÈnaÑ.
M|lakammapathesu yathÈ purimacittesu “lobho hoti, abhijjhÈ hotÊ”ti
ÈgataÑ. EvaÑ “doso hoti, byÈpÈdo hotÊ”ti vuttaÑ. Tattha dussanti tena,
sayaÑ vÈ dussati, dussanamattameva vÈ tanti
doso. So caÓÉikkalakkhaÓo, pahaÔÈsÊviso viya, visappanaraso, visanipÈto

viya, attano nissayadahanaraso vÈ, dÈvaggi viya, dussanapaccupaÔÔhÈno,
laddhokÈso viya sapatto, ÈghÈtavatthupadaÔÔhÈno, visasaÑsaÔÔhap|timuttaÑ
viya daÔÔhabbo.
ByÈpajjati tena cittaÑ p|tibhÈvaÑ upagacchati, byÈpÈdayati vÈ
vinayÈcÈrar|pasampattihitasukhÈdÊnÊti byÈpÈdo, atthato panesa dosoyeva.
Idha padapaÔipÈÔiyÈ ek|natiÑsa padÈni honti, aggahitaggahaÓena cuddasa.
TesaÑ vasena savibhattikÈvibhattikarÈsibhedo veditabbo.
YevÈpanakesu chandÈdhimokkhamanasikÈra-uddhaccÈni niyatÈni.
IssÈmacchariyakukkuccesu pana aÒÒatarena saddhiÑ paÒca paÒca hutvÈpi
uppajjanti. Evamimepi tayo dhammÈ aniyatayevÈpanakÈ nÈma. Tesu issatÊti
issÈ, sÈ parasampattÊnaÑ us|yanalakkhaÓÈ, tattheva anabhiratirasÈ, tato
vimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, parasampattipadaÔÔhÈnÈ, saÑyojananti
daÔÔhabbÈ. MaccherabhÈvo macchariyaÑ, taÑ laddhÈnaÑ vÈ labhitabbÈnaÑ
vÈ attano sampattÊnaÑ nig|hanalakkhaÓaÑ, tÈsaÑyeva parehi
sÈdhÈraÓabhÈva-akkhamanarasaÑ, sa~kocanapaccupaÔÔhÈnaÑ,
kaÔukaÒcukatÈpaccupaÔÔhÈnaÑ vÈ, attasampattipadaÔÔhÈnaÑ, cetaso
vir|pabhÈvoti daÔÔhabbaÑ. KucchitaÑ kataÑ kukataÑ, tassa bhÈvo
kukkuccaÑ, taÑ pacchÈnutÈpalakkhaÓaÑ, katÈkatÈnusocanarasaÑ,
vippaÔisÈrapaccupaÔÔhÈnaÑ, katÈkatapadaÔÔhÈnaÑ, dÈsabyaÑ viya
daÔÔhabbaÑ. AyaÑ tÈva uddesavÈre viseso.
415. NiddesavÈre vedanÈniddese asÈtaÑ sÈtapaÔipakkhavasena

veditabbaÑ
418. Dosaniddese dussatÊti doso. DussanÈti dussanÈkÈro. Dussitattanti

dussitabhÈvo. PakatibhÈvavijahanaÔÔhena byÈpajjanaÑ byÈpatti. ByÈpajjanÈti
byÈpajjanÈkÈro. VirujjhatÊti virodho. PunappunaÑ virujjhatÊti paÔivirodho.
ViruddhÈkÈrapaÔiviruddhÈkÈravasena vÈ idaÑ vuttaÑ. CaÓÉiko vuccati
caÓÉo thaddhapuggalo, tassa bhÈvo caÓÉikkaÑ. Na etena suropitaÑ
vacanaÑ hoti, duruttaÑ aparipuÓÓameva hotÊti asuropo. KuddhakÈle hi
paripuÓÓavacanaÑ nÈma natthi, sacepi kassaci hoti, taÑ appamÈÓaÑ.
apare pana assujananaÔÔhena assuropanato assuropoti vadanti, taÑ

akÈraÓaÑ, somanassassÈpi assujananato. HeÔÔhÈ vutta-
attamanatÈpaÔipakkhato na attamanatÈti anattamanatÈ. SÈ pana yasmÈ
cittasseva, na sattassa. TasmÈ cittassÈti vuttaÑ. Sesamettha
sa~gahasuÒÒatavÈresu ca heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbanti.
Dasamacitta
421. DasamaÑ sasa~khÈrattÈ parehi ussÈhitassa vÈ paresaÑ vÈ
aparÈdhaÑ sÈritassa, sayameva vÈ paresaÑ aparÈdhaÑ anussaritvÈ
kujjhamÈnassa uppajjati.
IdhÈpi padapaÔipÈÔiyÈ ek|natiÑsa, aggahitaggahaÓena ca cuddaseva
padÈni honti. YevÈpanakesu pana thinamiddhampi labbhati. TasmÈ ettha
vinÈ issÈmacchariyakukkuccehi cattÈri apaÓÓaka~gÈni thinamiddhanti ime
cha, issÈdÊnaÑ uppattikÈle tesu aÒÒatarena saddhiÑ satta yevÈpanakÈ
ekakkhaÓe uppajjanti. SesaÑ sabbaÑ sabbavÈresu navamasadisameva.
Imesu pana dvÊsu domanassacittesu sahajÈtÈdipatiyeva labbhati, na
ÈrammaÓÈdhipati. Na hi kuddho kiÒci garuÑ karotÊti.
EkÈdasamacitta
422. EkodasamaÑ chasu ÈrammaÓesu vedanÈvasena majjhattassa
ka~khÈpavattikÈle uppajjati. Tassa samayavavatthÈne
vicikicchÈsampayuttanti padaÑ apubbaÑ. Tassattho vicikicchÈya
sampayuttanti vicikicchÈsampayuttaÑ. Dhammuddese vicikicchÈ hotÊti
padameva viseso. Tattha vigatÈ cikicchÈti vicikicchÈ, sabhÈvaÑ vÈ vicinanto
etÈya kicchati kilamatÊti vicikicchÈ, sÈ saÑsayalakkhaÓÈ, kampanarasÈ,
anicchayapaccupaÔÔhÈnÈ, anekaÑsagÈhapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ,
ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnÈ, paÔipatti-antarÈyakarÈti daÔÔhabbÈ.
Idha padapaÔipÈÔiyÈ tevÊsati padÈni honti, aggahitaggahaÓena cuddasa.
TesaÑ vasena savibhattikÈvibhattikarÈsivinicchayo veditabbo. ManasikÈro
uddhaccanti dveyeva yevÈpanakÈ.
424. NiddesavÈrassa cittassekaggatÈniddese yasmÈ idaÑ dubbalaÑ

cittaÑ, pavattiÔÔhitimattakamevettha hoti, tasmÈ “saÓÔhitÊ”ti-ÈdÊni avatvÈ
cittassa ÔhitÊti ekameva padaÑ vuttaÑ. Teneva ca kÈraÓena uddesavÈrepi
“samÈdhindriyan”ti-Èdi na vuttaÑ.
452. VicikicchÈniddese ka~khanavasena ka~khÈ. Ka~khÈya ÈyanÈti

ka~khÈyanÈ. Purimaka~khÈ hi uttaraka~khaÑ Èneti nÈma1, ÈkÈravasena vÈ
etaÑ vuttaÑ. Ka~khÈsama~gicittaÑ ka~khÈya ÈyitattÈ ka~khÈyitaÑ nÈma,
tassa bhÈvo ka~khÈyitattaÑ. VimatÊti namati. VicikicchÈ vittatthÈ eva.
KampanaÔÔhena dvidhÈ eÄayatÊti dveÄhakaÑ. PaÔipattinivÈraÓena dvidhÈpatho
viyÈti dvedhÈpatho. “NiccaÑ nu kho idaÑ, aniccaÑ nu kho”ti-ÈdipavattiyÈ
ekasmiÑ ÈkÈre saÓÔhÈtuÑ asamatthatÈya samantato setÊti saÑsayo.
EkaÑsaÑ gahetuÑ asamatthatÈya na ekaÑsaggÈhoti anekaÑsaggÈho.
NicchetuÑ asakkontÊ ÈrammaÓato osakkatÊti ÈsappanÈ. OgÈhituÑ asakkontÊ
parisamantato sappatÊti parisappanÈ. PariyogÈhituÑ asamatthatÈya
apariyogÈhanÈ. Nicchayavasena ÈrammaÓe pavattituÑ asamatthatÈya
thambhitattaÑ2, cittassa thaddhabhÈvoti attho. VicikicchÈ hi uppajjitvÈ
cittaÑ thaddhaÑ karoti. YasmÈ panesÈ uppajjamÈnÈ ÈrammaÓaÑ gahetvÈ
manaÑ vilikhantÊ viya, tasmÈ manovilekhoti vuttÈ. SesaÑ sabbattha
uttÈnatthameva.
DvÈdasamacitta
427. DvÈdasamassa3 samayavatthÈna uddhaccena sampayuttanti
uddhaccasampayuttaÑ. IdaÒhi cittaÑ chasu ÈrammaÓesu vedanÈvasena
majjhattaÑ hutvÈ uddhataÑ hoti. Idha dhammuddese vicikicchÈÔhÈne
“uddhaccaÑ hotÊ”ti ÈgataÑ. PadapaÔipÈÔiyÈ aÔÔhavÊsati padÈni honti,
aggahitaggahaÓena cuddasa. TesaÑ vasena
savibhattikÈvibhattikarÈsividhÈnaÑ veditabbaÑ. Adhimokkho manasikÈroti
dveyeva yevÈpanakÈ.
429. NiddesavÈrassa uddhaccaniddese cittassÈti na sattassa na posassa.

Uddhaccanti uddhatÈkÈro. Na v|pasamoti av|pasamo. Ceto
______________________________________________________________
1. Œyati nÈma (Ka) 2. ChambhitattaÑ (Ka) 3. DvÈdasame (Ka)
vikkhipatÊti cetasovikkhepo. BhantattaÑ cittassÈti cittassa bhantabhÈvo,

bhantayÈnabhantagoÓÈdÊni viya. IminÈ ekÈrammaÓasmiÑyeva
vipphandanaÑ kathitaÑ. UddhaccaÒhi ekÈrammaÓe vipphandati, vicikicchÈ
nÈnÈrammaÓe. SesaÑ sabbavÈresu heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbaÑ.
IdÈni imasmiÑ cittadvaye pakiÓÓakavinicchayo hoti–“ÈrammaÓe

pavaÔÔanakacittÈni nÈma katÊ”ti hi vutte “imÈneva dve”ti vattabbaÑ. Tattha
vicikicchÈsahagataÑ ekantena pavaÔÔati, uddhaccasahagataÑ pana
laddhÈdhimokkhattÈ laddhapatiÔÔhaÑ pavaÔÔati. YathÈ hi vaÔÔacaturassesu
dvÊsu maÓÊsu pabbhÈraÔÔhÈne pavaÔÔetvÈ vissaÔÔhesu vaÔÔamaÓi ekanteneva
pavaÔÔati, caturasso patiÔÔhÈya patiÔÔhÈya pavaÔÔati. EvaÑsampadamidaÑ
veditabbaÑ. Sabbesupi hÊnÈdibhedo na uddhaÔo, sabbesaÑ ekantahÊnattÈ.
SahajÈtÈdhipati labbhamÈnopi na uddhaÔo, heÔÔhÈ dassitanayattÈ.
©ÈÓÈbhÈvato panettha vÊmaÑsÈdhipati nÈma natthi. Pacchimadvaye sesopi
natthi eva. KasmÈ? KaÒci dhammaÑ dhuraÑ katvÈ anuppajjanato, paÔÔhÈne
ca paÔisiddhato1.
Imehi pana dvÈdasahipi akusalacittehi kamme Èy|hite ÔhapetvÈ

uddhaccasahagataÑ sesÈni ekÈdaseva paÔisandhiÑ ÈkaÉÉhanti.
VicikicchÈsahagate aladdhÈdhimokkhe dubbalepi paÔisandhiÑ ÈkaÉÉhamÈne
uddhaccasahagataÑ laddhÈdhimokkhaÑ balavaÑ kasmÈ nÈkaÉÉhatÊti?
Dassanena pahÈtabbÈbhÈvato. Yadi hi ÈkaÉÉheyya,
dassanenapahÈtabbapadavibha~ge2 Ègaccheyya. TasmÈ ÔhapetvÈ taÑ sesÈni
ekÈdasa ÈkaÉÉhanti. Tesu hi yena kenaci kamme Èy|hite tÈya cetanÈya
cat|su apÈyesu paÔisandhi hoti, akusalavipÈkesu ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu-
upekkhÈsahagatÈya paÔisandhiÑ gaÓhÈti. ItarassÈpi ettheva paÔisandhidÈnaÑ
bhaveyya. YasmÈ panetaÑ natthi, tasmÈ dassanenapahÈtabbapadavibha~ge
nÈgatanti.
“AkusalÈ dhammÈ”tipadassa vaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________
1. PaÔisaddhito (SyÈ) PaÔÔhÈna 1. 31 piÔÔhe. 2. PaÔÔhÈna 1. 228 piÔÔhe.
AbyÈkatapada ahetukakusalavipÈka
431. IdÈni abyÈkatapadaÑ bhÈjetvÈ dassetuÑ “katame dhammÈ
abyÈkatÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha catubbidhaÑ abyÈkataÑ vipÈkaÑ kiriyaÑ
r|paÑ nibbÈnanti. Tesu vipÈkÈbyÈkataÑ, vipÈkÈbyÈkatepi kusalavipÈkaÑ,
tasmimpi parittavipÈkaÑ, tasmimpi ahetukaÑ, tasmimpi paÒcaviÒÒÈÓaÑ,
tasmimpi dvÈrapaÔipÈÔiyÈ cakkhuviÒÒÈÓaÑ, tassÈpi ÔhapetvÈ
dvÈrÈrammaÓÈdisÈdhÈraÓapaccayaÑ asÈdhÈraÓakammapaccayaveseneva
uppattiÑ dÊpetuÑ “kÈmÈvacarassa kusalassa kammassa katattÈ”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha katattÈti katakÈraÓÈ. UpacitattÈti ÈcitattÈ vaÉÉhitakÈraÓÈ.
CakkhuviÒÒÈÓanti kÈraÓabh|tassa cakkhussa viÒÒÈÓaÑ, cakkhuto vÈ
pavattaÑ, cakkhusmiÑ vÈ nissitaÑ viÒÒÈÓanti cakkhuviÒÒÈÓaÑ. Parato
sotaviÒÒÈÓÈdÊsupi eseva nayo.
Tattha cakkhusannissitar|pavijÈnanalakkhaÓaÑ cakkuviÒÒÈÓaÑ,
r|pamattÈrammaÓarasaÑ, r|pÈbhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ,
r|pÈrammaÓÈya kiriyamanodhÈtuyÈ apagamapadaÔÔhÈnaÑ. Parato ÈgatÈni
sotÈdisannissitasaddÈdivijÈnanalakkhaÓÈni sotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓÈni
saddÈdimattÈrammaÓarasÈni, saddÈdi-abhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈni,
saddÈdi-ÈrammaÓÈnaÑ kiriyamanodhÈt|naÑ apagamapadaÔÔhÈnÈni.
Idha padapaÔipÈÔiyÈ dasa padÈni honti, aggahitaggahaÓena satta. Tesu
paÒca avibhattikÈni, dve savibhattikÈni. Tesu cittaÑ phassapaÒcakavasena
ceva indriyavasena ca dvÊsu ÔhÈnesu vibhattiÑ gacchati. VedanÈ
phassapaÒcaka jhÈna~ga indriyavasena tÊsuyeva. RÈsayopi imeva tayo honti.
YevÈpanako eko manasikÈro eva.
436. NiddesavÈre cakkhuviÒÒÈÓaÑ “paÓÉaran”ti vatthuto vuttaÑ.

KusalaÒhi attano parisuddhatÈya paÓÉaraÑ nÈma, akusalaÑ
bhava~ganissandena, vipÈkaÑ vutthupaÓÉarattÈ.
438. CittassekaggatÈniddese “cittassa ÔhitÊ”ti ekameva1 padaÑ vuttaÑ.

Idampi hi dubbalaÑ cittaÑ, pavattiÔÔhitamattamevettha labbhati,
______________________________________________________________
1. Etthakameva (Ka)
saÓÔhiti-avaÔÔhitibhÈvaÑ pÈpuÓituÑ na sakkoti. Sa~gahavÈre

jhÈna~gamagga~gÈni na uddhaÔÈni. KasmÈ? VitakkapacchimakaÑ hi jhÈnaÑ
nÈma, hetupacchimako maggo nÈma, pakatiyÈ avitakkacitte jhÈna~gaÑ na
labbhati, ahetukacitte ca magga~gÈni. TasmÈ idha ubhayampi na uddhaÔaÑ.
Sa~khÈrakkhandhopettha catura~gikoyeva bhÈjito. SuÒÒatavÈro
pÈkatikoyeva. SotaviÒÒÈÓÈdiniddesÈpi iminÈva nayena veditabbÈ.
KevalaÒhi cakkhuviÒÒÈÓÈdÊsu upekkhÈ bhÈjitÈ, kÈyaviÒÒÈÓe sukhanti
ayamettha viseso. Sopi ca ghaÔÔanavasena hotÊti veditabbo. CakkhudvÈrÈdÊsu
hi cat|su upÈdÈr|pemeva upÈdÈr|paÑ ghaÔÔeti, upÈdÈr|peyeva upÈdÈr|paÑ
ghaÔÔente paÔighaÔÔanÈnighaÑso balavÈ na hoti, cattunnaÑ adhikaraÓÊnaÑ
upari cattÈro kappÈsapicupiÓÉe ÔhapetvÈ picupiÓÉeheva pahatakÈlo viya
phuÔÔhamattameva hoti, vedanÈ majjhattaÔÔhÈne tiÔÔhati. KÈyadvÈre pana
bahiddhÈ mahÈbh|tÈrammaÓaÑ ajjhattikakÈyapasÈdaÑ ghaÔÔetvÈ
pasÈdapaccayesu mahÈbh|tesu paÔihaÒÒati, yathÈ adhikaraÓÊmatthake
kappÈsapicupiÓÉaÑ ÔhapetvÈ k|Ôena paharantassa1 kappÈsapicupiÓÉaÑ
chinditvÈ k|ÔaÑ adhikaraÓiÑ gaÓhÈtÊti nighaÑso balavÈ hoti, evameva
paÔighaÔÔanÈnighaÑso balavÈ hoti. IÔÔhe ÈrammaÓe sukhasahagataÑ
kÈyaviÒÒÈÓaÑ uppajjati, aniÔÔhe dukkasahagataÑ.
ImesaÑ pana paÒcannaÑ cittÈnaÑ vatthudvÈrÈrammaÓÈni
nibaddhÈneva2 honti, vatthÈdisa~kamanaÑ nÈmettha natthi.
KusalavipÈkacakkhuviÒÒÈÓaÒhi cakkhupasÈdaÑ vatthuÑ katvÈ iÔÔhe ca
iÔÔhamajjhatte ca catusamuÔÔhÈnikar|pÈrammaÓe dassanakiccaÑ
sÈdhayamÈnaÑ cakkhudvÈre ÔhatvÈ vipaccati, sotaviÒÒÈÓÈdÊni
sotapasÈdÈdÊni vatthuÑ katvÈ iÔÔha-iÔÔhamajjhattesu saddÈdÊsu
savanaghÈyanasÈyanaphusanakiccÈni sÈdhayamÈnÈni sotadvÈrÈdÊsu ÔhÈtvÈ
vipaccanti. Saddo panettha dvisamuÔÔhÈnikoyeva hoti.
455. ManodhÈtuniddese sabhÈvasuÒÒatanissattaÔÔhena manoyeva dhÈtu

manodhÈtu, sÈ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ anantaraÑ r|pÈdivijÈnanalakkhaÓÈ,
r|pÈdÊnaÑ sampaÔicchanarasÈ, tathÈbhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, cakkuviÒÒÈÓÈdi-
apagamapadaÔÔhÈnÈ. Idha dhammuddese dvÈdasa padÈni honti,
______________________________________________________________
1. PaharantaÑ (SyÈ), paharante (Ka) 2. NibandhÈneva (Ka)
aggahitaggahaÓena nava. Tesu satta avibhattikÈni, dve savibhattikÈni.

Adhimokkho manasikÈroti dve yevÈpanakÈ. Vitakkaniddeso abhiniropanaÑ
pÈpetvÈ Ôhapito. YasmÈ panetaÑ cittaÑ neva kusalaÑ nÈkusalaÑ, tasmÈ
“sammÈsa~kappo”ti “micchÈsa~kappo”ti vÈ na vuttaÑ. Sa~gahavÈre
labbhamÈnampi jhÈna~gaÑ paÒcaviÒÒÈÓasote patitvÈ gatanti, magga~gaÑ
pana na labbhatiyevÈti na uddhaÔaÑ. SuÒÒatavÈro pÈkatikoyeva. Imassa
cittassa vatthu nibaddhaÑ, hadayavatthumeva hoti. DvÈrÈrammaÓÈni
anibaddhÈni. Tattha kiÒcÈpi dvÈrÈrammaÓÈni sa~kamanti, ÔhÈnaÑ pana
ekaÑ. SampaÔicchanakiccameva hetaÑ hoti. IdaÒhi paÒcadvÈre paÒcasu
ÈrammaÓesu sampaÔicchanaÑ hutvÈ vipaccati. KusalavipÈkesu
cakkhuviÒÒÈÓÈdÊsu niruddhesu taÑsamanantarÈ tÈneva ÔhÈnappattÈni
r|pÈrammaÓÈdÊni sampaÔicchati.
468. ManoviÒÒÈÓadhÈtuniddesesu paÔhamamanoviÒÒÈÓadhÈtuyaÑ

pÊtipadaÑ adhikaÑ, vedanÈpi somanassavedanÈ hoti. AyaÒhi
iÔÔhÈrammaÓasmiÑyeva pavattati. DutiyamanoviÒÒÈÓadhÈtu
iÔÔhamajjhattÈrammaÓe. TasmÈ tattha “upekkhÈ vedanÈ hotÊ”ti padÈni
manodhÈtuniddesasadisÈneva. UbhayatthÈpi paÒcaviÒÒÈÓasote patitvÈ
gatattÈyeva jhÈna~gÈni na uddhaÔÈni, magga~gÈni alÈbhatoyeva. SesaÑ
sabbattha vuttanayeneva veditabbaÑ. LakkhaÓÈdito panesÈ duvidhÈpi
manoviÒÒÈÓadhÈtu ahetukavipÈkÈ chaÄÈrammaÓavijÈnanalakkhaÓÈ,
santÊraÓÈdirasÈ, tathÈbhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, hadayavatthupadaÔÔhÈnÈti
veditabbÈ.
Tattha paÔhamÈ dvÊsu ÔhÈnesu vipaccati. SÈ hi paÒcadvÈre
kusalavipÈkacakkhuviÒÒÈÓÈdi-anantaraÑ vipÈkamanodhÈtuyÈ taÑ
ÈrammaÓaÑ sampaÔicchitvÈ niruddhÈya tasmiÑyevÈrammaÓe1
santÊraÓakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ paÒcasu dvÈresu ÔhatvÈ vipaccati. Chasu
dvÈresu pana balavÈrammaÓe tadÈrammaÓÈ2 hutvÈ vipaccati. KathaÑ?
YathÈ hi caÓÉasote tiriyaÑ nÈvÈya gacchantiyÈ udakaÑ chijjitvÈ thokaÑ
ÔhÈnaÑ nÈvaÑ anubandhitvÈ yathÈsotameva gacchati, evameva chasu
dvÈresu balavÈrammaÓe palobhayamÈne ÈpÈthagate javanaÑ javati, tasmiÑ
javite bhava~gassa vÈro. IdaÑ pana cittaÑ bhava~gassa vÈraÑ adatvÈ
javanena gahitÈrammaÓaÑ gahetvÈ ekaÑ dve cittavÈre pavattitvÈ
______________________________________________________________
1. TadÈrammaÓe (Ka) 2. TadÈrammaÓaÑ (SÊ)
bhava~gameva otarati. Gavakkhandhe nadiÑ tarantepi evameva upamÈ

vitthÈretabbÈ. EvamesÈ yaÑ javanena gahitÈrammaÓaÑ, tasseva gahitattÈ
tadÈrammaÓaÑ nÈma hutvÈ vipaccati.
DutiyÈ pana paÒcasu ÔhÈnesu vipaccati. KathaÑ? Manussaloke tÈva
jaccandha jaccabadhira jaccha-eÄa jaccummattaka ubhatobyaÒjanaka
napuÑsakÈnaÑ paÔisandhiggahaÓakÈle paÔisandhi hutvÈ vipaccati,
paÔisandhiyÈ vÊtivattÈya yÈvatÈyukaÑ bhava~gaÑ hutvÈ vipaccati,
iÔÔhamajjhatte paÒcÈrammaÓavÊthiyÈ santÊraÓaÑ hutvÈ, balavÈrammaÓe
chasu dvÈresu tadÈrammaÓaÑ hutvÈ, maraÓakÈle cuti hutvÈti imesu paÒcasu
ÔhÈnesu vipaccatÊti.
ManoviÒÒÈÓadhÈtudvayaÑ niÔÔhitaÑ.
_____
AÔÔhamahÈvipÈkacittavaÓÓanÈ
498. IdÈni aÔÔha mahÈvipÈkacittÈni dassetuÑ puna “katame dhammÈ
abyÈkatÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha PÈÄiyaÑ nayamattaÑ dassetvÈ sabbavÈrÈ
saÑkhittÈ, tesaÑ attho heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbo. Yo panettha viseso,
taÑ dassetuÑ “alobho abyÈkatam|lan”ti-Èdi vuttaÑ. Yampi na vuttaÑ, taÑ
evaÑ veditabbaÑ–yo hi kÈmÈvacarakusalesu
kammadvÈrakammapathapuÒÒakiriyavatthubhedo vutto, so idha natthi.
KasmÈ? AviÒÒattijanakato, avipÈkadhammato tathÈ appavattito ca. YÈpi tÈ
yevÈpanakesu karuÓÈmuditÈ vuttÈ, tÈ sattÈrammaÓattÈ vipÈkesu na santi,
ekantaparittÈrammaÓÈni hi kÈmÈvacaravipÈkÈni. Na kevalaÒca
karuÓÈmuditÈ, viratiyopettha na santi. “PaÒca sikkhÈpadÈni kusalÈnevÈ”ti1
hi vuttaÑ.
Asa~khÈrasasa~khÈravidhÈnaÒcettha kusalato ceva paccayabhedato ca
veditabbaÑ. Asa~khÈrikassa hi kusalassa asa~khÈrikameva vipÈkaÑ,
sasa~khÈrikassa sasa~khÈrikaÑ. Balavapaccayehi ca uppannaÑ
asa~khÈrikaÑ, itarehi itaraÑ. HÊnÈdibhedepi imÈni hÊnamajjhimapaÓÊtehi
chandhÈdÊhi anipphÈditattÈ hÊnamajjhimapaÓÊtÈni nÈma na honti, hÊnassa
pana kusalassa vipÈkaÑ hÊnaÑ,
______________________________________________________________
majjhimassa majjhimaÑ, paÓÊtassa paÓÊtaÑ. Adhipatino pettha na santi.

KasmÈ? chandÈdÊni dhuraÑ katvÈ anuppÈdetabbato. SesaÑ sabbaÑ aÔÔhasu
kusalesu vuttasadisameva.
IdÈni imesaÑ aÔÔhannaÑ mahÈvipÈkacittÈnaÑ vipaccanaÔÔhÈnaÑ
veditabbaÑ. EtÈni hi cat|su ÔhÈnesu vipaccanti paÔisandhiyaÑ, bhava~ge,
cutiyaÑ, tadÈrammaÓeti. KathaÑ? Manussesu, tÈva kÈmÈvacaradevesu ca
puÒÒavantÈnaÑ duhetukatihetukÈnaÑ paÔisandhiggahaÓakÈle paÔisandhi
hutvÈ vipaccanti, paÔisandhiyÈ vÊtivattÈya pavatte saÔÔhipi asÊtipi1 vassÈni
asa~khyeyyampi ÈyukÈlaÑ bhava~gaÑ hutvÈ, balavÈrammaÓe chasu
dvÈresu tadÈrammaÓaÑ hutvÈ, maraÓakÈle cuti hutvÈti evaÑ cat|su ÔhÈnesu
vipaccanti.
Tattha sabbepi sabbaÒÒubodhisattÈ pacchimapaÔisandhiggahaÓe
paÔhamena somanassasahagata tihetuka asa~khÈrika mahÈvipÈkacittena
paÔisandhiÑ gaÓhanti. TaÑ pana mettÈpubbabhÈgacittassa vipÈkaÑ hoti.
Tena dinnÈya paÔisandhiyÈ asa~khyeyyaÑ Èyu, kÈlavasena pana pariÓamati.
MÈhÈsÊvatthero panÈha “somanassasahagatato upekkhÈsahagataÑ
balavataraÑ, tena paÔisandhiÑ gaÓhanti, tena gahitapaÔisandhikÈ hi
mahajjhÈsayÈ honti, dibbesupi ÈrammaÓesu uppilÈvino2 na honti
TipiÔakac|ÄanÈgattherÈdayo viyÈ”ti. AÔÔhakathÈyaÑ pana “ayaÑ therassa
manoratho, natthi etan”ti paÔikkhipitvÈ “sabbaÒÒubodhisattÈnaÑ hit|pacÈro
balavÈ hoti, tasmÈ
mettÈpubbabhÈgakÈmÈvacarakusalavipÈkasomanassasahagatatihetuka
asa~khÈrikacittena paÔisandhiÑ gaÓhantÊ”ti vuttaÑ.
VipÈkuddhÈrakathÈ
IdÈni vipÈkuddhÈrakathÈya mÈtikÈ ÔhapetabbÈ. TipiÔakac|ÄanÈgatthero
tÈva Èha “ekÈya kusalacetanÈya soÄasa vipÈkacittÈni uppajjanti, ettheva
dvÈdasakamaggopi ahetukaÔÔhakampÊ”ti. MoravÈpivÈsi MahÈdattatthero
panÈha “ekÈya kusalacetanÈya dvÈdasa vipÈkacittÈni uppajjanti, ettheva
dasakamaggopi ahetukaÔÔhakampÊ”ti. TipiÔakamahÈdhammarakkhitatthero
Èha “ekÈya kusalacetanÈya dasa vipÈkacittÈni uppajjanti, ettheva
ahetukaÔÔhakan”ti.
______________________________________________________________
1. SaÔÔhimpi asÊtimpi (SÊ) 2. UbbillÈvino (SÊ), ubbilÈvino (SyÈ)
ImasmiÑ ÔhÈne sÈketapaÒhaÑ nÈma gaÓhiÑsu. SÈkete kira upÈsakÈ

sÈlÈyaÑ nisÊditvÈ “kiÑ nu kho ekÈya cetanÈya kamme Èy|hite ekÈ
paÔisandhi hoti, udÈhu nÈnÈ”ti paÒhaÑ nÈma samuÔÔhÈpetvÈ nicchetuÑ
asakkontÈ Èbhidhammikatthere upasa~kamitvÈ pucchiÑsu. TherÈ “yathÈ
ekasmÈ ambabÊjÈ ekova a~kuro nikkhamati, evaÑ ekÈva paÔisandhi hotÊ”ti
saÒÒÈpesuÑ. AthekadivasaÑ “kiÑ nu kho nÈnÈcetanÈhi kamme Èy|hite
paÔisandhiyo nÈnÈ honti, udÈhu ekÈ”ti paÒhaÑ samuÔÔhÈpetvÈ nicchetuÑ
asakkontÈ there pucchiÑsu. TherÈ “yathÈ bah|su ambavÊjesu ropitesu bah|
a~kurÈ nikkhamanti, evaÑ bahukÈva paÔisandhiyo hontÊ”ti saÒÒÈpesuÑ.
Aparampi imasmiÑ ÔhÈne ussadakittanaÑ nÈma gahitaÑ. ImesaÒhi

sattÈnaÑ lobhopi ussanno hoti, dosopi mohopi alobhopi adosopi amohopi.
TaÑ nesaÑ ussannabhÈvaÑ ko niyÈmetÊti? Pubbahetu niyÈmeti.
KammÈy|hanakkhaÓeyeva nÈnattaÑ hoti. KathaÑ? Yassa hi
kammÈy|hanakkhaÓe lobho balavÈ hoti, alobho mando, adosÈmohÈ
balavanto, dosamohÈ mandÈ, tassa mando alobho lobhaÑ pariyÈdÈtuÑ na
sakkoti, adosÈmohÈ pana balavanto dosamohe pariyÈdÈtuÑ sakkonti. TasmÈ
so te kammena dinnapaÔisandhivasena nibbatto luddho hoti, sukhasÊlo
akkodhano, paÒÒavÈ pana hoti vajir|pamaÓÈÓoti.
Yassa pana kammÈy|hanakkhaÓe lobhadosÈ balavanto honti,

alobhÈdosÈ mandÈ, amoho balavÈ, moho mando, so purimanayeneva luddho
ceva hoti duÔÔho ca, paÒÒavÈ pana hoti vajir|pamaÒÈÓo, DattÈbhayatthero
viya.
Yassa pana kammÈy|hanakkhaÓe lobhÈdosamohÈ balavanto honti, itare

mandÈ, so purimanayeneva luddho ceva hoti dandho ca, sukhasÊlako pana
hoti akkodhano.
TathÈ yassa kammÈy|hanakkhaÓe tayopi lobhadosamohÈ balavanto

honti, alobhÈdayo mandÈ, so purimanayeneva luddho ceva hoti duÔÔho ca
m|Äho ca.
Yassa pana kammÈy|hanakkhaÓe alobhadosamohÈ balavanto honti,

itare mandÈ, so purimanayeneva appakileso hoti dibbÈrammaÓampi disvÈ
niccalo, duÔÔho pana hoti dandhapaÒÒo cÈti.
Yassa pana kammÈy|hanakkhaÓe alobhÈdosamohÈ balavanto honti,
itare mandÈ, so purimanayeneva aluddho ceva hoti sukhasÊlako ca, dandho
pana hoti.
TathÈ yassa kammay|hanakkhaÓe alobhadosÈmohÈ balavanto honti,
itare mandÈ, so purimanayeneva aluddho ceva hoti paÒÒavÈ ca, duÔÔho ca
pana hoti kodhano.
Yassa pana kammÈy|hanakkhaÓe tayopi alobhÈdayo balavanto honti,
lobhÈdayo mandÈ, so MahÈsaÑgharakkhitatthero viya aluddho aduÔÔho
paÒÒavÈ ca hotÊti.
Aparampi imasmiÑ ÔhÈne hetukittanaÑ nÈma gahitaÑ.
TihetukakammaÒhi tihetukampi duhetukampi ahetukampi vipÈkaÑ deti.
DuhetukakammaÑ tihetukavipÈkaÑ na deti, itaraÑ deti. Tihetukakammena
paÔisandhi tihetukÈpi hoti duhetukÈpi, ahetukÈ na hoti. Duhetukena
duhetukÈpi hoti ahetukÈpi, tihetukÈ na hoti. Asa~khÈrikaÑ kusalaÑ
asa~khÈrikampi sasa~khÈrikampi vipÈkaÑ deti. Sasa~khÈrikaÑ
sasa~khÈrikampi asa~khÈrikampi vipÈkaÑ deti. ŒrammaÓena vedanÈ
parivattetabbÈ. Javanena tadÈrammaÓaÑ niyÈmetabbaÑ.
IdÈni tassa tassa therassa vÈde soÄasamaggÈdayo veditabbÈ.
PaÔhamakÈmÈvacarakusalasadisena hi paÔhamamahÈvipÈkacittena
gahitapaÔisandhikassa gabbhÈvÈsato nikkhamitvÈ saÑvarÈsaÑvare
paÔÔhapetuÑ samatthabhÈvaÑ upagatassa cakkhudvÈrasmiÑ iÔÔhÈrammaÓe
ÈpÈthamÈgate kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~ge anÈvaÔÔiteyeva atikkamana-
ÈrammaÓÈnaÑ pamÈÓaÑ natthi. KasmÈ evaÑ hoti? ŒrammaÓadubbalatÈya.
AyaÑ tÈva eko moghavÈro.
Sace pana bhava~gaÑ ÈvaÔÔeti, kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~ge ÈvaÔÔite
vÈÔÔhabbanaÑ apÈpetvÈva antarÈ cakkhuviÒÒÈÓe vÈ sampaÔicchane vÈ
santÊraÓe vÈ ÔhatvÈ nivattissatÊti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjati. VoÔÔhabbanavasena1

pana ÔhatvÈ ekaÑ vÈ dve vÈ cittÈni pavattanti. Tato ÈsevanaÑ labhitvÈ
javanaÔÔhÈne ÔhatvÈ puna bhava~gaÑ otarati, idampi ÈrammaÓadubbalatÈya
eva hoti. AyaÑ pana vÈro “diÔÔhaÑ viya me, sutaÑ viya me”ti-ÈdÊni
vadanakÈle labbhati. Ayampi dutiyo moghavÈro.
Aparassa kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~ge ÈvaÔÔite vÊthicittÈni uppajjanti,
javanaÑ javati. JavanapariyosÈne pana tadÈrammaÓassa vÈro, tasmiÑ
anuppanneyeva bhava~gaÑ otarati. TatrÈyaÑ upamÈ–yathÈ hi nadiyÈ
ÈvaraÓaÑ bandhitvÈ mahÈmÈtikÈbhimukhe udake kate udakaÑ gantvÈ
ubhosu tÊresu kedÈre p|retvÈ atirekaÑ kakkaÔakamaggÈdÊhi palÈyitvÈ puna
nadiÑyeva otarati, evametaÑ daÔÔhabbaÑ. Ettha hi nadiyaÑ
udakappavattanakÈlo viya bhava~gavÊthippavattanakÈlo,
ÈvaraÓabandhanakÈlo viya kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~gassa ÈvaÔÔanakÈlo,
mahÈmÈtitÈya udakappavattanakÈlo viya vÊthicittappavatti, ubhosu tÊresu
kedÈrap|raÓaÑ viya javanaÑ, kakkaÔakamaggÈdÊhi palÈyitvÈ puna udakassa
nadÊ-otaraÓaÑ viya javanaÑ, kakkaÔakamaggÈdÊhi palÈyitvÈ puna udakassa
nadÊ-otaraÓaÑ viya javanaÑ javitvÈ tadÈrammaÓe anuppanneyeva puna
bhava~gotaraÓaÑ. EvaÑ bhava~gaÑ otaraÓacittÈnampi gaÓanapatho2 natthi.
IdaÒcÈpi ÈrammaÓadubbalatÈya eva hoti. AyaÑ tatiyo moghavÈro.
Sace pana balavÈrammaÓaÑ ÈpÈthagataÑ hoti, kiriyamanodhÈtuyÈ
bhava~ge ÈvaÔÔite cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni uppajjanti. JavanaÔÔhÈne pana
paÔhamakÈmÈvacarakusalacittaÑ javanaÑ hutvÈ chasattavÈre javitvÈ
tadÈrammaÓassa vÈraÑ deti. TadÈrammaÓaÑ patiÔÔhahamÈnaÑ
taÑsadisameva mahÈvipÈkacittaÑ paÔiÔÔhÈti. IdaÑ dve nÈmÈni labhati
paÔisandhicittasadisattÈ m|labhava~ganti ca, yaÑ javanena gahitaÑ
ÈrammaÓaÑ, tassa gahitattÈ tadÈrammaÓanti ca. ImasmiÑ ÔhÈne
cakkhuviÒÒÈÓaÑ sampaÔicchantaÑ santÊraÓaÑ tadÈrammaÓanti cattÈri
vipÈkacittÈni gaÓan|pagÈni honti.
YadÈ pana dutiyakusalacittaÑ javanaÑ hoti, tadÈ taÑsadisaÑ
dutiyavipÈkacittameva tadÈrammaÓaÑ hutvÈ patiÔÔhÈti. IdaÒca dve nÈmÈni
______________________________________________________________
1. Votthapane (SÊ) 2. GaÓanÈ nÈma (Ka)
labhati paÔisandhicittena asadisattÈ Ègantukabhava~ganti ca,

purimanayeneva tadÈrammaÓanti ca. IminÈ saddhiÑ purimÈni cattÈri paÒca
honti.
YadÈ pana tatiyakusalacittaÑ javanaÑ hoti, tadÈ taÑsadisaÑ
tatiyavipÈkacittaÑ tadÈrammaÓaÑ hutvÈ patiÔÔhÈti. Idampi vuttanayeneva
Ègantukabhava~gaÑ, tadÈrammaÓanti ca dve nÈmÈni labhati. IminÈ saddhiÑ
purimÈni paÒca cha honti.
YadÈ pana catutthakusalacittaÑ javanaÑ hoti, tadÈ taÑsadisaÑ
catutthavipÈkacittaÑ tadÈrammaÓaÑ hutvÈ patiÔÔhÈti. Idampi vuttanayeneva
Ègantukabhava~gaÑ, tadÈrammaÓanti ca dve nÈmÈni labhati. IminÈ saddhiÑ
purimÈni cha satta honti.
YadÈ pana tasmiÑ dvÈre iÔÔhamajjhattÈrammaÓaÑ ÈpÈthamÈgacchati,
tatrÈpi vuttanayeneva tayo moghavÈrÈ labbhanti. YasmÈ pana ÈrammaÓena
vedanÈ parivattati, tasmÈ tattha upekkhÈsahagatasantÊraÓaÑ, catunnaÒca
upekkhÈsahagatamahÈkusalajavanÈnaÑ pariyosÈne cattÈri
upekkhÈsahagatamahÈvipÈkacittÈneva tadÈrammaÓabhÈvena patiÔÔhahanti.
TÈnipi vuttanayeneva Ègantukabhava~gaÑ, tadÈrammaÓanti ca dve nÈmÈni
labhanti. PiÔÔhibhava~gÈnÊtipi vuccanti eva. Iti imÈni paÒca, purimehi sattahi
saddhiÑ dvÈdasa honti. EvaÑ cakkhudvÈre dvÈdasa, sotadvÈrÈdÊsu dvÈdasa
dvÈdasÈti samasaÔÔhi honti. EvaÑ ekÈya cetanÈya kamme Èy|hite samasaÔÔhi
vipÈkacittÈni uppajjanti, aggahitaggahaÓena pana cakkhudvÈre dvÈdasa,
sotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓÈni cattÈrÊti soÄasa honti.
ImasmiÑ ÔhÈne ambopamaÑ nÈma gaÓhiÑsu. Eko kira puriso
phalitambarukkham|le sasÊsaÑ pÈrupitvÈ nipanno niddÈyati. AthekaÑ
ambapakkaÑ vaÓÔato muccitvÈ tassa kaÓÓasakkhaliÑ puÒchamÈnaÑ1 viya
‘than’ti2 bh|miyaÑ pati, so tassa saddena pabujjhitvÈ ummÊletvÈ3 olokesi.
Tato hatthaÑ pasÈretvÈ phalaÑ gahetvÈ madditvÈ upasi~ghitvÈ paribhuÒji.
Tattha tassa purisassa ambarukkham|le niddÈyanakÈlo viya
bhava~gasama~gikÈlo, ambapakkasa vaÓÔato muccitvÈ kaÓÓasakkhaliÑ
puÒchamÈnassa patanakÈlo viya ÈrammaÓassa pasÈdaghaÔÔanakÈlo, tena
saddena
______________________________________________________________
1. PuÒjamÈnaÑ (Ka) 2. ‘®han’ti (SÊ), ‘dhan’ti (Ka) 3. UmmilitvÈ (Ka)
pabuddhakÈlo viya kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~gassa ÈvaÔÔitakÈlo, ummÊletvÈ

olokitakÈlo viya cakkhuviÒÒÈÓassa dassanakiccasÈdhanakÈlo, hatthaÑ
pasÈretvÈ gahitakÈlo viya vipÈkamanodhÈtuyÈ ÈrammaÓassa
sampaÔicchitakÈlo1, gahetvÈ madditakÈlo viya vipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ
ÈrammaÓassa santÊraÓakÈlo, upasi~ghitakÈlo viya
kiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ÈrammaÓassa vavatthÈpitakÈlo, paribhuttakÈlo
viya javanassa ÈrammaÓarasaÑ anubhavitakÈlo. AyaÑ upamÈ kiÑ dÊpeti?
“ŒrammaÓassa pasÈdaghaÔÔanameva kiccaÑ, tena pasÈde ghaÔÔite
kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~gÈvaÔÔanameva, cakkhuviÒÒÈÓassa
dassanamattakameva, vipÈkamanodhÈtuyÈ
ÈrammaÓasampaÔicchanamattakameva, vipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ
ÈrammaÓasantÊraÓamattakameva, kiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ
ÈrammaÓavavatthÈpanamattakameva kiccaÑ, ekantena pana
ÈrammaÓarasaÑ javanameva anubhavatÊ”ti dÊpeti.
Ettha ca “tvaÑ bhava~gaÑ nÈma hoti, tvaÑ ÈvajjanaÑ nÈma, tvaÑ
dassanaÑ nÈma, tvaÑ sampaÔicchanaÑ nÈma, tvaÑ santÊraÓaÑ nÈma, tvaÑ
voÔÔhabbanaÑ nÈma, tvaÑ javanaÑ nÈma hohÊ”ti koci kattÈ vÈ kÈretÈ vÈ
natthi.
ImasmiÑ pana ÔhÈne paÒcavidhaÑ niyÈmaÑ nÈma gaÓhiÑsu
bÊjaniyÈmaÑ, utuniyÈmaÑ, kammaniyÈmaÑ, dhammaniyÈmaÑ,
cittaniyÈmanti. Tattha kulatthagacchassa uttaraggabhÈvo, dakkhiÓavalliyÈ
dakkhiÓato rukkhapariharaÓaÑ, s|riyÈvaÔÔapupphÈnaÑ
s|riyÈbhimukhabhÈvÈ, mÈluvalatÈya2 rukkhÈbhimukhagamanameva,
nÈÄikerassa matthake chiddasabbhÈvoti tesaÑ tesaÑ bÊjÈnaÑ
taÑtaÑsadisaphaladÈnaÑ bÊjaniyÈmo nÈma. TasmiÑ tasmiÑ samaye tesaÑ
tesaÑ rukkhÈnaÑ ekappahÈreneva pupphaphalapallavaggahaÓaÑ utuniyÈmo
nÈma. TihetukakammaÑ tihetuka-duhetukÈhetukavipÈkaÑ deti.
DuhetukakammaÑ duhetukÈhetukavipÈkaÑ deti, tihetukaÑ na detÊti evaÑ
tassa tassa kammassa taÑtaÑsadisavipÈkadÈnameva kammaniyÈmo nÈma.
Aparopi kammasarikkhakavipÈkavaseneva kammaniyÈmo hoti. Tassa
dÊpanatthamidaÑ vatthuÑ kathenti–SammÈsambuddhakÈle SÈvatthiyÈ
dvÈragÈmo
______________________________________________________________
1. SampaÔicchanakÈlo (SyÈ, Ka) 2. MÈluvÈlatÈya (SÊ)
jhÈyi, tato pajjalitaÑ tiÓakaraÄaÑ uÔÔhahitvÈ ÈkÈsena gacchato kÈkassa

gÊvÈya paÔimuÒci, so viravanto bh|miyaÑ patitvÈ kÈlamakÈsi.
MahÈsamuddepi ekÈ nÈvÈ niccalÈ aÔÔhÈsi, heÔÔhÈ kenaci niruddhabhÈvaÑ
apassantÈ kÈÄakaÓÓisalÈkaÑ vicÈresuÑ1. SÈ nÈvikasseva upÈsikÈya hatthe
pati. Tato “ekissÈ kÈraÓÈ mÈ sabbe nassantu, udake naÑ khipÈmÈ”ti ÈhaÑsu.
NÈviko “na sakkhissÈmi etaÑ udake plavamÈnaÑ2 passitun”ti vÈlikÈghaÔaÑ
gÊvÈya bandhÈpetvÈ khipÈpesi, ta~khaÓaÒÒeva nÈvÈ khittasaro viya
pakkhandi3. Eko bhikkhu leÓe vasati, mahantaÑ pabbatak|ÔaÑ patitvÈ
dvÈraÑ pidahi, taÑ sattame divase sayameva apagataÑ.
SammÈsambuddhassa Jetavane nisÊditvÈ dhammaÑ kathentassa imÈni tÊÓi
vatth|ni ekappahÈreneva ÈrocesuÑ. SatthÈ “na etaÑ aÒÒehi kataÑ, tehi
katakammameva tan”ti atÊtaÑ ÈharitvÈ dassento Èha–
KÈko purimattabhÈve manusso hutvÈ ekaÑ duÔÔhagoÓaÑ dametuÑ
asakkonto gÊvÈya palÈlaveÓiÑ bandhitvÈ aggiÑ adÈsi, goÓo teneva mato,
idÈni taÑ kammaÑ etassa ÈkÈsena gacchatopi na muccituÑ adÈsi. SÈpi itthÊ
purimattabhÈve ekÈ itthÊyeva, eko kukkuro tÈya paricito hutvÈ araÒÒaÑ
gacchantiyÈ saddhiÑ gacchati, saddhimevÈgacchati. ManussÈ “nikkhanto
idÈni amhÈkaÑ sunakhaluddako”ti uppaÓÉenti. SÈ tena aÔÔÊyamÈnÈ
kukkuraÑ nivÈretuÑ asakkontÊ vÈlikÈghaÔaÑ gÊvÈya bandhitvÈ udake khipi.
TaÑ kammaÑ tassÈ samuddamajjhe muccituÑ nÈdÈsi. Sopi bhikkhu
purimattabhÈve gopÈlako hutvÈ bilaÑ paviÔÔhÈya godhÈya
sÈkhÈbha~gamuÔÔhiyÈ dvÈraÑ thakesi, so sattame divase sayaÑ ÈgantvÈ
vivari, godhÈ kampamÈnÈ nikkhami, karuÓÈya taÑ na mÈresi, taÑ kammaÑ
tassa pabbatantaraÑ pavisitvÈ nisinnassa muccituÑ nÈdÈsÊti imÈni tÊÓi
vatth|ni samodhÈnetvÈ imaÑ gÈthamÈha.
“Na antalikkhe na samuddamajjhe,
Na pabbatÈnaÑ vivaraÑ pavissa.
Na vijjate so jagatippadeso,
YatthaÔÔhito mucceyya pÈpakammÈ”ti4.
______________________________________________________________
1. VÈresuÑ (SÊ)
2. UppilavamÈnaÑ (SÊ) Dhammapada-®Ôha 25 piÔÔhe passitabbaÑ.
3. PakkhantÈ (SyÈ), nikkhantÈ (SÊ) 4. Khu 1. 32 Dhammapade.
Ayampi kammaniyÈmoyeva nÈma. AÒÒÈnipi evar|pÈni vatth|ni

kathetabbÈni.
BodhisattÈnaÑ pana paÔisandhiggahaÓe, mÈtukucchito nikkhamane,
abhisambodhiyaÑ, TathÈgatassa dhammacakkappavattane, Èyusa~khÈrassa
ossajjane, parinibbÈne ca dasasahassacakkavÈÄakampanaÑ dhammaniyÈmo
nÈma.
ŒrammaÓena pana pasÈde ghaÔÔite “tvaÑ ÈvajjanaÑ nÈma hoti -pa-
tvaÑ javanaÑ nÈma hohÊ”ti koci kattÈ vÈ kÈretÈ vÈ natthi. Attano attano1
pana dhammatÈya eva ÈrammaÓena pasÈdassa ghaÔÔitakÈlato paÔÔhÈya
kiriyamanodhÈtucittaÑ bhava~gaÑ ÈvaÔÔeti, cakkhuviÒÒÈÓaÑ
dassanakiccaÑ sÈdheti, vipÈkamanodhÈtu sampaticchanakiccaÑ sÈdheti,
vipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtu santÊraÓakiccaÑ sÈdheti, kiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtu
voÔÔhabbanakiccaÑ sÈdheti, javanaÑ ÈrammaÓarasaÑ anubhavatÊti ayaÑ
cittaniyÈmo nÈma, ayaÑ idha adhippeto.
Sasa~khÈrikatihetukakusalenÈpi upekkhÈsahagatehi
asa~khÈrikasasa~khÈrikakusalacittehipi kamme Èy|hite
taÑsadisavipÈkacittehi ÈdinnÈya2 paÔisandhiyÈ eseva nayo.
UpekkhÈsahagatadvaye pana paÔhamaÑ iÔÔhamajjhattÈrammaÓavasena
pavattiÑ dassetvÈ pacchÈ iÔÔhÈrammaÓavasena dassetabbÈ.
Evampi ekekasmiÑ dvÈre dvÈdasa dvÈdasa hutvÈ samasaÔÔhi honti.
AggahitaggahaÓena soÄasa vipÈkacittÈni uppajjanti.
ImasmiÑ ÔhÈne paÒca-ucchunÈÄiyantopamaÑ3 nÈma gaÓhiÑsu.
UcchupÊÄanasamaye kira ekasmÈ gÈmÈ ekÈdasa yantavÈhÈ nikkhamitvÈ
ekaÑ ucchuvÈÔaÑ disvÈ tassa paripakkabhÈvaÑ ÒatvÈ ucchusÈmikaÑ
upasa~kamitvÈ “yantavÈhÈ mayan”ti ÈrocesuÑ. So “ahaÑ tumheyeva
pariyesÈmÊ”ti ucchusÈlaÑ te gahetvÈ agamÈsi. Te tattha nÈÄiyantaÑ sajjetvÈ4
“mayaÑ ekÈdasa janÈ, aparampi ekaÑ laddhuÑ vaÔÔati, vetanena gaÓhathÈ”ti
ÈhaÑsu. UcchusÈmiko “ahameva sahÈyo bhavissÈmÊ”ti ucch|naÑ sÈlaÑ
p|rÈpetvÈ tesaÑ sahÈyo ahosi. Te attano attano kuccÈni katvÈ
______________________________________________________________
1. Atthano (SyÈ, Ka) 2. DinnÈya (SÊ, SyÈ)
3. PaÒcanÈÄiyantopamaÑ (SÊ) 4. YojetvÈ (SÊ)
phÈÓitapÈcakena1 ucchurase pakke guÄabandhakena baddhe ucchusÈmikena

tulayitvÈ bhÈgesu dinnesu attano attano bhÈgaÑ ÈdÈya ucchusÈlaÑ
sÈmikassa paÔicchÈpetvÈ2 eteneva upÈyena aparÈsupi cat|su sÈlÈsu kammaÑ
katvÈ pakkamiÑsu.
Tattha paÒca yantasÈlÈ viya paÒca pasÈdÈ daÔÔhabbÈ, paÒca ucchuvÈÔÈ
viya paÒca ÈrammaÓÈni, ekÈdasa vicaraÓakayantavÈhÈ viya ekÈdasa
vipÈkacittÈni, paÒca ucchusÈlÈsÈmino viya paÒcaviÒÒÈÓÈni,
paÔhamakasÈlÈyaÑ sÈmikena saddhiÑ dvÈdasannaÑ janÈnaÑ ekatova hutvÈ
katakammÈnaÑ bhÈgaggahaÓakÈlo viya ekÈdasannaÑ vipÈkacittÈnaÑ
cakkhuviÒÒÈÓena saddhiÑ ekato hutvÈ cakkhudvÈre r|pÈrammaÓe
sakasakakiccakaraÓakÈlo, sÈlÈsÈmikassa sÈlÈya sampaÔicchanakÈlo viya
cakkhuviÒÒÈÓassa dvÈrasa~kanti-akaraÓaÑ. Dutiya, tatiya, catuttha,
paÒcamasÈlÈya dvÈdasannaÑ ekato hutvÈ katakammÈnaÑ
bhÈgaggahaÓakÈlo viya ekÈdasannaÑ vipÈkacittÈnaÑ kÈyaviÒÒÈÓena
saddhiÑ ekato hutvÈ kÈyadvÈre phoÔÔhabbÈrammaÓe
sakasakakiccakaraÓakÈlo, sÈlÈsÈmikassa sÈlÈya sampaÔicchanakÈlo viya
kÈyaviÒÒÈÓassa dvÈrasa~kanti-akaraÓaÑ veditabbaÑ. EttÈvatÈ
“tihetukakammena paÔisandhi tihetukÈ hotÊ”ti vÈro kathito. YÈ pana tena
duhetukapaÔisandhi hoti, sÈ paÔicchannÈva hutvÈ gatÈ.
IdÈni duhetukakammena duhetukÈ paÔisandhi hotÊti vÈro kathetabbo.
Duhetukena hi somanassasahagata-asa~khÈrikacittena kamme Èy|hite
taÑsadiseneva duhetukavipÈkacittena gahitapaÔisandhikassa vuttanayeneva
cakkhudvÈre iÔÔhÈrammaÓe ÈpÈthamÈgate3 tayo moghavÈrÈ.
Duhetukasomanassasahagata-asa~khÈrikajavanÈvasÈne taÑsadisameva
m|labhava~gasa~khÈtaÑ tadÈrammaÓaÑ, sasa~khÈrikajavanÈvasÈne
taÑsadisameva Ègantukabhava~gasa~khÈtaÑ tadÈrammaÓaÑ.
IÔÔhamajjattÈrammaÓe dvinnaÑ upekkhÈsahagatajavanÈnaÑ avasÈne
tÈdisÈneva dve tadÈrammaÓÈni uppajjanti. Idha ekekasmiÑ dvÈre aÔÔha aÔÔha
katvÈ samacattÈlÊsa cittÈni, aggahitaggahaÓena pana cakkhudvÈre aÔÔha,
sotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓÈni cattÈrÊti dvÈdasa honti. EvaÑ ekÈya cetanÈya
kamme Èy|hite
______________________________________________________________
1. PhÈÓitapÈkeneva (Ka) 2. PaÔicchÈdetvÈ (Ka) 3. ŒpÈthagate (SÊ)
dvÈdasa vipÈkacittÈni uppajjanti. AmbopamapaÒcaniyÈmakathÈ pÈkatikÈ

eva. DuhetukasesacittattayasadisavipÈkena gahitapaÔisandhikepi eseva nayo.
YantavÈhopamÈya panettha satta yantavÈhÈ. Tehi tattha yante nÈma sajjite
sÈlÈsÈmikaÑ aÔÔhamaÑ katvÈ vuttanayÈnusÈrena yojanÈ veditabbÈ. EttÈvatÈ
“duhetukakammena duhetukapaÔisandhi hotÊ”ti vÈro kathito.
IdÈni ahetukapaÔisandhikathÈ hoti. CatunnaÒhi duhetukakusalacittÈnaÑ
aÒÒatarena kamme Èy|hite kusalavipÈka-
upekkhÈsahagatÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtucittena gahitapaÔisandhikassa
paÔisandhi kammasadisÈti na vattabbÈ. KammaÒhi duhetukaÑ, paÔisandhi
ahetukÈ. Tassa vuÉÉhippattassa cakkhudvÈre iÔÔhamajjhattÈrammaÓe
ÈpÈthamÈgate purimanayeneva tayo moghavÈrÈ veditabbÈ. CatunnaÑ pana
duhetukakusalacittÈnaÑ aÒÒatarajavanassa pariyosÈne ahetukacittaÑ
tadÈrammaÓabhÈvena paÔiÔÔhÈti. TaÑ m|labhava~gaÑ tadÈrammaÓanti dve
nÈmÈni labhati. Evamettha cakkhuviÒÒÈÓaÑ sampaÔicchanaÑ
upekkhÈsahagatasantÊraÓaÑ tadÈrammaÓampi upekkhÈsahagatamevÈti. Tesu
ekaÑ gahetvÈ gaÓan|pagÈni tÊÓeva honti.
IÔÔhÈrammaÓe pana santÊraÓampi tadÈrammaÓampi
somanassasahagatameva. Tesu1 ekaÑ gahetvÈ purimÈni tÊÓi cattÈri honti.
EvaÑ paÒcasu dvÈresu cattÈri cattÈri katvÈ ekÈya cetanÈya kamme Èy|hite
vÊsati vipÈkacittÈni uppajjantÊti veditabbÈni. AggahitaggahaÓena pana
cakkhudvÈre cattÈri, sota ghÈna jivhÈ kÈyaviÒÒÈÓÈni cattÈrÊti aÔÔha honti.
IdaÑ ahetukaÔÔhakaÑ nÈma. IdaÑ manussalokena gahitaÑ.
Cat|su pana apÈyesu pavatte labbhati. YadÈ hi MahÈmoggallÈnatthero
niraye padumaÑ mÈpetvÈ padumakaÓÓikÈya nisinno nerayikÈnaÑ
dhammakathaÑ katheti, tadÈ tesaÑ theraÑ passantÈnaÑ kusalavipÈkaÑ
cakkhuviÒÒÈÓaÑ uppajjati, saddaÑ suÓantÈnaÑ sotaviÒÒÈÓaÑ, candanavane
divÈvihÈraÑ nisÊditvÈ gatassa cÊvaragandhaghÈyanakÈle ghÈnaviÒÈÓaÑ,
nirayaggiÑ2 nibbÈpetuÑ devaÑ vassÈpetvÈ pÈnÊyadÈnakÈle jivhÈviÒÒÈÓaÑ,
mandamandavÈtasamuÔÔhÈpanakÈle kÈyaviÒÒÈÓanti evaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni
______________________________________________________________
1. Etesu(Ka) 2. NerayaggiÑ (SyÈ, Ka)
paÒca, ekaÑ sampaÔicchanaÑ, dve santÊraÓÈnÊti ahetukaÔÔhakaÑ labbhati.

NÈgasupaÓÓavemÈnikapetÈnampi akusalena paÔisandhi hoti, pavatte kusalaÑ
vipaccati. TathÈ cakkavattino ma~galahatthi-assÈdÊnaÑ. AyaÑ tÈva iÔÔha-
iÔÔhamajjhattÈrammaÓesu kusalajavanavasena kathÈmaggo.
IÔÔhÈrammaÓe pana cat|su somanassasahagatÈkusalacittesu javitesu
kusalavipÈkaÑ somanassasahagatÈhetukacittaÑ tadÈrammaÓaÑ hoti.
IÔÔhamajjhattÈrammaÓe cat|su upekkhÈsahagatalobhasampayuttesu javitesu
kusalavipÈkaÑ upekkhÈsahagatÈhetukacittaÑ tadÈrammaÓaÑ hoti. YaÑ
pana “javanena tadÈrammaÓaÑ niyametabban”ti1 vuttaÑ, taÑ kusalaÑ
sandhÈya vuttanti veditabbaÑ. DomanassasahagatajavanÈnantaraÑ
tadÈrammaÓaÑ uppajjamÈnaÑ kiÑ uppajjatÊti?
akusalavipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtucittaÑ uppajjati.
IdaÑ pana javanaÑ kusalatthÈya vÈ akusalatthÈya vÈ2 ko niyÈmetÊti?
ŒvajjanaÒceva voÔÔhabbanaÒca. Œvajjanena hi yoniso ÈvaÔÔite3
voÔÔhabbanena yoniso vavatthÈpite javanaÑ akusalaÑ bhavissatÊti
aÔÔhÈnametaÑ. Œvajjanena ayoniso ÈvaÔÔite voÔÔhabbanena ayoniso
vavatthÈpite javanaÑ kusalaÑ bhavissatÊtipi aÔÔhÈnametaÑ4. Ubhayena pana
yoniso ÈvaÔÔite, vavatthÈpite ca javanaÑ kusalaÑ hoti, ayoniso akusalanti
veditabbaÑ.
IÔÔhÈrammaÓe pana ka~khato, uddhatassa ca tadÈrammaÓaÑ kiÑ hotÊti.
IÔÔhÈrammaÓasmiÑ ka~khatu vÈ mÈ vÈ, uddhato vÈ hotu mÈ vÈ.
KusalavipÈkÈhetukasomanassacittameva tadÈrammaÓaÑ hoti.
IÔÔhamajjhattÈrammaÓe kusalavipÈkÈhetuka-upekkhÈsahagatanti. AyaÑ
panettha sa~khepato atthadÊpano MahÈdhammarakkhitattheravÈdo nÈma.
SomanassasahagatasmiÒhi javane javite paÒca tadÈrammaÓÈni
gavesitabbÈni, upekkhÈsahagatasmiÑ javane javite cha gavesitabbÈnÊti.
Atha yadÈ somanassasahagatapaÔisandhikassa pavatte jhÈnaÑ
nibbattetvÈ pamÈdena parihÊnajjhÈnassa “paÓÊtadhammo me naÔÔho”ti
paccavekkhato
______________________________________________________________
1. HiÔÔhÈ 309 piÔÔhe. 2. KusalatÈya vÈ akusalatÈya vÈ (SyÈ)
3. Œvajjite (SÊ) 4. AÔÔhÈnameva (SÊ)
vippaÔisÈravasena domanassaÑ uppajjati, tadÈ kiÑ uppajjati,

somanassÈnantaraÒhi domanassaÑ, domanassÈnantaraÒca somassaÑ
*PaÔÔhÈne paÔisiddhaÑ, mahaggatadhammaÑ Èrabbha javane javite
tadÈrammaÓampi tattheva paÔisiddhanti. KusalavipÈkÈ vÈ akusalavipÈkÈ vÈ
upekkhÈsahagatÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu uppajjati, kimassÈ Èvajjananti1.
Bhava~gÈvajjanÈnaÑ viya natthassÈ Èvajjanakiccanti. EtÈni tÈva attano
ninnattÈ ca ciÓÓattÈ ca samudÈcÈrattÈ2 ca uppajjantu, ayaÑ kathaÑ
uppajjatÊti? YathÈ nirodhassa anantarapaccayaÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ,
nirodhÈ vuÔÔhahantassa phalasamÈpatticittaÑ, ariyamaggacittaÑ,
maggÈnantarÈni phalacittÈni, evaÑ asantepi Èvajjane
ninnaciÓÓasamudÈcÈrabhÈvena uppajjati. VinÈ hi Èvajjanena cittaÑ
uppajjati, ÈrammaÓena pana vinÈ nuppajjatÊti. Atha kimassÈrammaÓanti?
R|pÈdÊsu parittadhammesu aÒÒataraÑ. Etesu hi yadeva tasmiÑ samaye
ÈpÈthamagataÑ hoti, taÑ Èrabbha etaÑ cittaÑ uppajjatÊti veditabbaÑ.
IdÈni sabbesampi etesaÑ cittÈnaÑ pÈkaÔabhÈvatthaÑ ayaÑ
pakiÓÓakanayo vutto–
“SuttaÑ dovÈriko ca, gÈmillo3 ambo koliyakena ca4.
Jaccandho pÊÔhasappÊ ca, visayaggÈho ca upanissayamatthaso”ti.
Tattha suttanti eko panthamakkaÔako5 paÒcasu disÈsu suttaÑ pasÈretvÈ
jÈlaÑ katvÈ majjhe nipajjati. PaÔhamadisÈya pasÈritasutte pÈÓakena vÈ
paÔa~gena vÈ makkhikÈya vÈ pahaÔe nipannaÔÔhÈnato calitvÈ nikkhamitvÈ
suttÈnusÈrena gantvÈ tassa y|saÑ pivitvÈ puna ÈgantvÈ tattheva nipajjati.
DutiyadisÈdÊsu pahaÔakÈlepi evameva karoti.
Tattha paÒcasu disÈsu pasÈritasuttaÑ viya paÒcapasÈdÈ, majjhe
nipannamakkaÔako viya cittaÑ, pÈÓakÈdÊhi suttaghaÔÔanakÈlo viya
ÈrammaÓena pasÈdassa ghaÔÔitakÈlo, majjhe nipannamakkaÔakassa calanaÑ
viya pasÈdaghaÔÔanakaÑ ÈrammaÓaÑ gahetvÈ kiriyamanodhÈtuyÈ
bhava~gassa ÈvaÔÔitakÈlo, suttÈnusÈrena gamanakÈlo viya vÊthicittappavatti,
sÊse
______________________________________________________________
1. KimassÈ Èvajjananti. Bhava~gÈvajjananti (SÊ) 2. SamudÈcarattÈ (SÊ, Ka)
3. GÈmilako (SyÈ), gÈmilo (Ka) 4. GoÄiyakena ca (Ka)
* PaÔÔhÈna 1. 321 piÔÔhe. 5. NipannamakkaÔako (Ka)
vijjhitvÈ y|sapivanaÑ viya javanassa ÈrammaÓe javitakÈlo, puna ÈgantvÈ

majjhe nipajjanaÑ viya1 cittassa hadayavatthumeva nissÈya pavattanaÑ.
IdaÑ opammaÑ kiÑ dÊpeti? ŒrammaÓena pasÈde ghaÔÔite
pasÈdavatthukacittato hadayar|patthukacittaÑ paÔhamataraÑ uppajjatÊti
dÊpeti, ekekaÑ ÈrammaÓaÑ dvÊsu dvÊsu dvÈresu ÈpÈthamÈgacchatÊtipi.
DovÈrikoti eko rÈjÈ sayanagato niddÈyati, tassa paricÈrako pÈde
parimajjanto nisÊdi, badhiradovÈriko dvÈre Ôhito, tayo paÔihÈrÈ paÔipÈÔiyÈ
ÔhitÈ. Atheko paccantavÈsÊ manusso paÓÓÈkÈraÑ ÈdÈya ÈgantvÈ dvÈraÑ
kÈkoÔesi. BadhiradovÈriko saddaÑ na suÓÈti, pÈdaparimajjako saÒÒaÑ adÈsi.
TÈya saÒÒÈya dvÈraÑ vivaritvÈ passi. PaÔhamapaÔihÈro paÓÓÈkÈraÑ gahetvÈ
dutiyassa adÈsi, dutiyo tatiyassa, tatiyo raÒÒo, rÈjÈ paribhuÒji.
Tattha so rÈjÈ viya javanaÑ daÔÔhabbaÑ, pÈdaparimajjako viya
ÈvajjanaÑ, badhiradovÈriko viya cakkhuviÒÒÈÓaÑ, tayo paÔihÈrÈ viya
sampaÔicchanÈdÊni tÊÓi vÊthicittÈni, paccantavÈsino paÓÓÈkÈraÑ ÈdÈya
ÈgantvÈ dvÈrÈkoÔanaÑ viya ÈrammaÓassa pasÈdaghaÔÔanaÑ,
pÈdaparimajjakena saÒÒÈya dinnakÈlo viya kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~gassa
ÈvaÔÔitakÈlo, tena dinnasaÒÒÈya badhiradovÈrikassa dvÈravivaraÓakÈlo viya
cakkhuviÒÒÈÓassa ÈrammaÓe dassanakiccasÈdhanakÈlo, paÔhamapaÔihÈrena
paÓÓÈkÈrassa gahitakÈlo viya vipÈkamanodhÈtuyÈ ÈrammaÓassa
sampaÔicchitakÈlo, paÔhamena dutiyassa dinnakÈlo viya
vipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ÈrammaÓassa santÊraÓakÈlo, dutiyena tatiyassa
dinnakÈlo viya kiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ÈrammaÓassa vavatthÈpitakÈlo,
tatiyena raÒÒo dinnakÈlo viya voÔÔhabbanena javanassa niyyÈditakÈlo, raÒÒo
paribhogakÈlo viya javanassa ÈrammaÓarasÈnubhavanakÈlo.
IdaÑ opammaÑ kiÑ dÊpeti? ŒrammaÓassa pasÈdaghaÔÔanamattameva
kiccaÑ, kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~gÈvaÔÔanamattameva,
cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ dassanasampaÔicchanasantÊraÓavavatthÈpanamattÈneva
kiccÈni, ekantena pana javanameva ÈrammaÓarasaÑ anubhotÊti dÊpeti.
______________________________________________________________
1. NipajjanakÈlo viya (SÊ)
“GÈmillo”ti sambahulÈ gÈmadÈrakÈ antaravÊthiyaÑ paÑsukÊÄaÑ kÊÄanti,

tatthekassa hatthe kahÈpaÓo paÔihaÒÒi, so “mayhaÑ hatthe paÔihataÑ kiÑ nu
kho etan”ti Èha, atheko “paÓÉaraÑ etan”ti Èha. Aparo saha paÑsunÈ gÈÄhaÑ
gaÓhi, aÒÒo “puthulaÑ caturassaÑ etan”ti Èha, aparo “kahÈpaÓo eso”ti Èha.
Atha naÑ ÈharitvÈ mÈtu adÈsi, sÈ kamme upanesi.
Tattha sambahulÈnaÑ dÈrakÈnaÑ antaravÊthiyaÑ kÊÄantÈnaÑ
nisinnakÈlo viya bhava~gacittappavatti daÔÔhabbÈ, kahÈpaÓassa hatthe
paÔihatakÈlo viya ÈrammaÓena pasÈdassa ghaÔÔitakÈlo, “kiÑ nu kho etan”ti
vuttakÈlo viya taÑ ÈrammaÓaÑ gahetvÈ kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~gassa
ÈvaÔÔitakÈlo, “paÓÉaraÑ etan”ti vuttakÈlo viya cakkhuviÒÒÈÓena
dassanakiccassa sÈdhitakÈlo, saha paÑsunÈ gÈÄhaÑ gahitakÈlo viya
vipÈkamanodhÈtuyÈ ÈrammaÓassa sampaÔicchitakÈlo, “puthulaÑ caturassaÑ
etan”ti vuttakÈlo viya vipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ÈrammaÓassa
santÊraÓakÈlo “eso kahÈpaÓo”ti vuttakÈlo viya kiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ
ÈrammaÓassa vavatthÈpitakÈlo, mÈtarÈ kamme upanÊtakÈlo viya javanassa
ÈrammaÓarasÈnubhavanaÑ veditabbaÑ.
IdaÑ opammaÑ kiÑ dÊpeti? KiriyamanodhÈtu adisvÈva bhava~gaÑ
ÈvaÔÔeti, vipÈkamanodhÈtu adisvÈva sampaÔicchati, vipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtu
adisvÈva santÊreti, kiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtu adisvÈva vavatthÈpeti, javanaÑ
adisvÈva ÈrammaÓarasaÑ anubhoti, ekantena pana cakkhuviÒÒÈÓameva
dassanakiccaÑ sÈdhetÊti dÊpeti.
Ambo koliyakena cÈti idaÑ heÔÔhÈ vuttaÑ ambopamaÒca
ucchusÈlÈsÈmikopamaÒca sandhÈya vuttaÑ.
Jaccandho pÊÔhasappÊ cÈti ubhopi kira te nagaradvÈre sÈlÈyaÑ
nÊsÊdiÑsu. Tattha pÊÔhasappÊ Èha “bho andhaka, tasmÈ tvaÑ idha sussamÈno
vicarasi, asuko padeso subhikkho bahvannapÈno, kiÑ tattha gantvÈ sukhena
jÊvituÑ na vaÔÔatÊ”ti. MayhaÑ tÈva tayÈ ÈcikkhitaÑ, tuyhaÑ pana tattha
gantvÈ sukhena jÊvituÑ kiÑ na vaÔÔatÊti. MayhaÑ gantuÑ pÈdÈ natthÊti.
Mayhampi passituÑ cakkh|ni natthÊti. Yadi evaÑ tava pÈdÈ hontu, mama
cakkh|nÊti ubhopi
“sÈdh|”ti sampaÔicchitvÈ jaccandho pÊÔhasappiÑ khandhaÑ Èropesi, so tassa

khandhe nisÊditvÈ vÈmahatthenassa sÊsaÑ parikkhipitvÈ dakkhiÓahatthena
“imasmiÑ ÔhÈne m|laÑ ÈvaritvÈ ÔhitaÑ, imasmiÑ pÈsÈÓo, vÈmaÑ muÒca,
dakkhiÓaÑ gaÓha, dakkhiÓaÑ muÒca, vÈmaÑ gaÓhÈ”ti maggaÑ niyametvÈ
Ècikkhati. EvaÑ jaccandhassa pÈdÈ, pÊÔhasappissa cakkh|nÊti ubhopi
sampayogena icchitaÔÔhÈnaÑ gantvÈ sukhena jÊviÑsu.
Tattha jaccandho viya r|pakÈyo, pÊÔhasappÊ viya ar|pakÈyo,

pÊÔhasappinÈ vinÈ jaccandhassa disaÑ gantuÑ gamanÈbhisa~khÈrassa
anibbattitakÈlo viya r|passa ar|pena vinÈ ÈdÈnagahaÓacopanaÑ pÈpetuÑ
asamatthatÈ, jaccandhena vinÈ pÊÔhasappissa disaÑ gantuÑ
gamanÈbhisa~khÈrassa appavattanaÑ viya paÒcavokÈre r|paÑ vinÈ ar|passa
appavatti, dvinnampi sampayogena icchitaÔÔhÈnaÑ gantvÈ sukhena jÊvitakÈlo
viya r|pÈr|padhammÈnaÑ aÒÒamaÒÒayogena sabbakiccesu
pavattisabbhÈvoti1. AyaÑ paÒho paÒcavokÈrabhavavasena kathito.
VisayaggÈho cÈti cakkhu r|pavisayaÑ gaÓhÈti, sotÈdÊni saddÈdivisaye.
Upanissayamatthasoti upanissayato ca atthato ca. Tattha asambhinnattÈ

cakkhussa, ÈpÈthagatattÈ r|pÈnaÑ, ÈlokasannissitaÑ, manasikÈrahetukaÑ
cat|hi paccayehi uppajjati cakkhuviÒÒÈÓaÑ saddhiÑ sampayuttadhammehi.
Tattha matassÈpi cakkhu sambhinnaÑ hoti, jÊvato niruddhampi pittena vÈ
semhena vÈ r|hirena2 vÈ palibuddhampi cakkhuviÒÒÈÓassa paccayo
bhavituÑ asakkontaÑ sambhinnaÑ nÈma hoti, sakkontaÑ asambhinnaÑ
nÈma. SotÈdÊsupi eseva nayo. CakkhusmiÑ pana asambhinnepi bahiddhÈ
r|parammaÓe ÈpÈthaÑ anÈgacchante cakkhuviÒÒÈÓaÑ nuppajjati, tasmiÑ
pana ÈpÈthaÑ Ègacchantepi Èlokasannissaye asati nuppajjati, tasmiÑ santepi
kiriyamanodhÈtuyÈ bhava~ge anÈvaÔÔite nuppajjati, ÈvaÔÔiteyeva uppajjati.
EvaÑ uppajjamÈnaÑ sampayuttadhammehi saddhiÑyeva uppajjati. Iti ime
cattÈro paccaye labhitvÈ uppajjati cakkhuviÒÒÈÓaÑ3.
______________________________________________________________
1. Pavattisambhavoti (SÊ) 2. Rudhirena (SÊ, SyÈ) 3. Ma 1. 248 piÔÔhe tannissayapÈÄi.
AsambhinnattÈ sotassa, ÈpÈthagatattÈ saddÈnaÑ, ÈkÈsasannissitaÑ

manasikÈrahetukaÑ cat|hi paccayehi uppajjati sotaviÒÒÈÓaÑ saddhiÑ
sampayuttadhammehi. Tattha ÈkÈsasannissitanti ÈkÈsasannissayaÑ laddhÈva
uppajjati, na vinÈ tena. Na hi pihitakaÓÓacchiddassa sotaviÒÒÈÓaÑ pavattati.
SesaÑ purimanayeneva veditabbaÑ. YathÈ cettha, evaÑ ito paresupi.
VisesamattaÑ pana vakkhÈma.
AsambhinnattÈ ghÈnassa, ÈpÈthagatattÈ gandhÈnaÑ, vÈyosannissitaÑ,
manasikÈrahetukaÑ cat|hi paccayehi uppajjati ghÈnaviÒÒÈÓaÑ saddhiÑ
sampayuttadhammehi. Tattha vÈyosannissitanti ghÈnabilaÑ1 vÈyumhi
pavisanteyeva uppajjati, tasmiÑ asati nuppajjatÊti attho.
AsambhinnattÈ jivhÈya, ÈpÈthagatattÈ rasÈnaÑ, ÈposannissitaÑ,
manasikÈrahetukaÑ cat|hi paccayehi uppajjati jivhÈviÒÒÈÓaÑ saddhiÑ
sampayuttadhammehi. Tattha Èposannissitanti jivhÈtemanaÑ ÈpaÑ laddhÈva
uppajjati, na vinÈ tena. SukkhajivhÈnaÒhi sukkhakhÈdanÊye jivhÈya Ôhapitepi
jivhÈviÒÒÈÓaÑ nuppajjateva.
AsambhinnattÈ kÈyassa, ÈpÈthagatattÈ phoÔÔhabbÈnaÑ,
pathavisannissitaÑ, manasikÈrahetukaÑ cat|hi paccayehi uppajjati
kÈyaviÒÒÈÓaÑ saddhiÑ sampayuttadhammehi. Tattha pathavisannissitanti
kÈyapasÈdapaccayaÑ pathavisannissayaÑ laddhÈva uppajjati, na tena vinÈ.
KÈyadvÈrasmiÒhi bahiddhÈmahÈbh|tÈrammaÓaÑ ajjhattikaÑ kÈyapasÈdaÑ
ghaÔÔetvÈ pasÈdapaccayesu mahÈbh|tesu paÔihaÒÒati.
AsambhinnattÈ manassa, ÈpÈthagatattÈ dhammÈnaÑ, vatthusannissitaÑ,
manasikÈrahetukaÑ cat|hi paccayehi uppajjati manoviÒÒÈÓaÑ saddhiÑ
sampayuttadhammehi. Tattha manoti bhava~gacittaÑ. TaÑ niruddhampi,
Èvajjanacittassa paccayo bhavituÑ asamatthaÑ mandathÈmagatameva2
pavattamÈnampi sambhinnaÑ nÈma hoti, Èvajjanassa pana paccayo
bhavituÑ samatthaÑ asambhinnaÑ nÈma. ŒpÈthagatattÈ dhammÈnanti
dhammÈrammaÓe ÈpÈthagate. Vatthusannissitanti hadayavatthusannissayaÑ
laddhÈva uppajjati, na tena vinÈ. Ayampi paÒho
______________________________________________________________
1. GhÈnabile (SyÈ, Ka) 2. Mandataragatameva (SÊ)
paÒcavokÈrabhavaÑ sandhÈya kathito. ManasikÈrahetukanti

kiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ bhava~ge ÈvaÔÔiteyeva uppajjatÊti attho. AyaÑ
tÈva “upanissayamatthaso”ti ettha upanissayavaÓÓanÈ.
Atthato pana cakkhu dassanatthaÑ, sotaÑ savanatthaÑ, ghÈnaÑ
ghÈyanatthaÑ, jÊvhÈ sayanatthÈ, kÈyo phusanattho, mano vijÈnanattho.
Tattha dassanaÑ attho assa, taÒhi tena nipphÈdetabbanti dassanatthaÑ.
Sesesupi eseva nayo. EttÈvatÈ TipiÔakac|ÄanÈgattheravÈde soÄasakamaggo
niÔÔhito saddhiÑ dvÈdasakamaggena ceva ahetukaÔÔhakena cÈti.
IdÈni moravÈpÊvÈsimahÈdattattheravÈde dvÈdasakamaggakathÈ hoti.
Tattha sÈketapaÒha-ussadakittanahetukittanÈni pÈkatikÈneva. AyaÑ pana
thero asa~khÈrikasasa~khÈrikesu dosaÑ disvÈ “asa~khÈrikaÑ
asa~khÈrikameva vipÈkaÑ deti, no sasa~khÈrikaÑ. Sasa~khÈrikampi
sasa~khÈrikameva, no asa~khÈrikan”ti Èha. Javanena cesa cittaniyÈmaÑ na
katheti, ÈrammaÓena pana vedanÈniyÈmaÑ katheti. Tenassa vipÈkuddhÈre
dvÈdasakamaggo nÈma jÈto, dasakamaggopi ahetukaÔÔhakampi ettheva
paviÔÔhaÑ.
TatrÈyaÑ nayo–somanassasahagatatihetuka-asa~khÈrikacittena hi
kamme Èy|hite tÈdiseneva vipÈkacittena gahitapaÔisandhikassa
vuÉÉhippattassa cakkhudvÈre iÔÔhÈrammaÓe ÈpÈthagate heÔÔhÈ vuttanayeneva
tayo moghavÈrÈ honti. Tassa kusalato cattÈri somanassasahagatÈni,
akusalato cattÈri, kiriyato paÒcÈti imesaÑ terasannaÑ cittÈnaÑ aÒÒatarena
javitapariyosÈne tadÈrammaÓaÑ patiÔÔhahamÈnaÑ somanassasahagata-
asa~khÈrikatihetukacittampi duhetukacittampi patiÔÔhÈti. Evamassa
cakkhudvÈre cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni tÊÓi, tadÈrammaÓÈni dveti paÒca
gaÓan|pagacittÈni honti.
ŒrammaÓena pana vedanaÑ parivattetvÈ kusalato catunnaÑ, akusalato
catunnaÑ, kiriyato catunnanti dvÈdasannaÑ upekkhÈsahagatacittÈnaÑ
aÒÒatarena javitÈvasÈne upekkhÈsahagatatihetuka-asa~khÈrikavipÈkampi
duhetuka-asa~khÈrikavipÈkampi tadÈrammaÓaÑ hutvÈ uppajjati. Evamassa
cakkhudvÈre upekkhÈsahagatasantÊraÓaÑ, imÈni dve tadÈrammaÓÈnÊti tÊÓi
gaÓan|pagacittÈni honti. TÈni purimehi paÒcahi saddhiÑ aÔÔha

sotadvÈrÈdÊsupi aÔÔha aÔÔhÈti ekÈya cetanÈya kamme Èy|hite samacattÈlÊsa
cittÈni uppajjanti. AggahitaggahaÓena pana cakkhudvÈre aÔÔha,
sotaviÒÒÈÓÈdÊni cattÈrÊti dvÈdasa honti. Tattha m|labhava~gatÈ,
Ègantukabhava~gatÈ, ambopamaniyÈmakathÈ ca vuttanayeneva veditabbÈ.
Somanassa sahagata tihetuka sasa~khÈrika kusalacittena kamme
Èy|hitepi upekkhÈ sahagata tihetuka asa~khÈrika sasa~khÈrikehi kamme
Èy|hitepi eseva nayo. Tattha yantopamÈpi1 ettha pÈkatikÈ eva. EttÈvatÈ
“tihetukakammena tihetukapaÔisandhi hotÊ”ti vÈro kathito, tihetukakammena
duhetukapaÔisandhi hotÊti vÈro pana paÔicchanno hutvÈ gato.
IdÈni duhetukakammena duhetukapaÔisandhikathÈ hoti.
Somanassasahagataduhetuka-asa~khÈrikacittena hi kamme Èy|hite
tÈdiseneva vipÈkacittena gahitapaÔisandhikassa vuÉÉhippattassa cakkhudvÈre
iÔÔhÈrammaÓe ÈpÈthagate heÔÔhÈ vuttanayeneva tayo moghavÈrÈ honti,
duhetukassa pana javanakiriyÈ natthi. TasmÈ kusalato cattÈri
somanassasahagatÈni, akusalato cattÈrÊti imesaÑ aÔÔhannaÑ aÒÒatarena
javitapariyosÈne duhetukameva somanassasahagata-asa~khÈrikaÑ
tadÈrammaÓaÑ hoti. Evamassa cakkuviÒÒÈÓÈdÊni tÊÓi, idaÒca
tadÈrammaÓanti cattÈri gaÓan|pagacittÈni honti. IÔÔhamajjhattÈrammaÓe
pana kusalato upekkhÈsahagatÈnaÑ catunnaÑ, akusalato catunnanti
aÔÔhannaÑ aÒÒatarena javitapariyosÈne duhetukameva upekkhÈsahagataÑ
asa~khÈrikaÑ tadÈrammaÓaÑ hoti. Evamassa upekkhÈsahagatasantÊraÓaÑ,
idaÒca tadÈrammaÓanti dve gaÓan|pagacittÈni honti. TÈni purimehi cat|hi
saddhiÑ cha, sotadvÈrÈdÊsupi cha chÈti ekÈya cetanÈya kamme Èy|hite
samatiÑsa cittÈni uppajjanti. AggahitaggahaÓena pana cakkhudvÈre cha,
sotaviÒÒÈÓÈdÊni cattÈrÊti dasa honti. AmbopamaniyÈmakathÈ pÈkatikÈ eva.
YantopamÈ idha na labbhatÊti vuttaÑ.
______________________________________________________________
1. HatthayantopamÈpi (SÊ)
Somanassasahagataduhetukasasa~khÈrikakusalacittena kamme Èy|hitepi

upekkhÈ sahagata duhetuka asa~khÈrika sasa~khÈrikehi kamme Èy|hitepi
eseva nayo. EttÈvatÈ “duhetukakammena duhetukapaÔisandhi hotÊ”ti vÈro
kathito.
“AhetukapaÔisandhi hotÊ”ti vÈro pana evaÑ veditabbo. Kusalato cat|hi
ÒÈÓavippayuttehi kamme Èyuhite kusalavipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ
upekkhÈsahagatÈya paÔisandhiyÈ gahitÈya kammasadisÈ paÔisandhÊti na
vattabbÈ. Ito paÔÔhÈya heÔÔhÈ vuttanayeneva kathetvÈ iÔÔhepi iÔÔhamajjhatepi
cittappavatti1 veditabbÈ. Imassa hi therassa vÈde piÓÉajavanaÑ javati, sesÈ
“idaÑ pana javanaÑ kusalatthÈya vÈ akusalatthÈya vÈ ko niyÈmetÊ”ti-
ÈdikathÈ2 sabbÈ heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbÈti. EttÈvatÈ
MoravÈpÊvÈsimahÈdattattheravÈde dvÈdasakamaggo niÔÔhito saddhiÑ
dasakamaggena ceva ahetukaÔÔhakena ca.
IdÈni MahÈdhammarakkhitattheravÈde dasakamaggakathÈ hoti. Tattha
sÈketapaÒha-ussadakittanÈni pÈkatikÈneva, hetukittane pana ayaÑ viseso.
TihetukakammaÑ tihetukavipÈkampi duhetukavipÈkampi ahetukavipÈkampi
deti. DuhetukakammaÑ tihetukameva na deti, itaraÑ deti.
Tihetukakammena paÔisandhi tihetukÈva hoti, duhetukÈhetukÈ na hoti.
Duhetukakammena duhetukÈhetukÈ hoti, tihetukÈ na hoti.
Asa~khÈrikakammaÑ vipÈkaÑ asa~khÈrikameva deti no sasa~khÈrikaÑ.
Sasa~khÈrikampi sasa~khÈrikameva deti, no asa~khÈrikaÑ. ŒrammaÓena
vedanÈ parivattetabbÈ, javanaÑ piÓÉajavanameva javati. Œdito paÔÔhÈya
cittÈni kathetabbÈni.
TatrÈyaÑ kathÈ–eko paÔhamakusalacittena kammaÑ Èy|hati,
paÔhamavipÈkacitteneva paÔisandhiÑ gaÓhÈti, ayaÑ kammasadisÈ
paÔisandhi. Tassa vuÉÉhippattassa cakkhudvÈre iÔÔhÈrammaÓe ÈpÈthagate
vuttanayeneva tayo moghavÈrÈ honti. Athassa heÔÔhÈ vuttÈnaÑ3 terasannaÑ
somanassasahagatajavanÈnaÑ aÒÒatarena javitapariyosÈne
paÔhamavipÈkacittameva
______________________________________________________________
1. Cittuppatti (SÊ, SyÈ) 2. HeÔÔhÈ 317 piÔÔhe. 3. Vuttanayena (Ka)
tadÈrammaÓaÑ hoti. TaÑ m|labhava~gaÑ, tadÈrammaÓanti dve nÈmÈni

labhati. Evamassa cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni tÊÓi, idaÒca tadÈrammaÓanti cattÈri
gaÓan|pagacittÈni honti. IÔÔhamajjhattÈrammaÓe heÔÔhÈ vuttÈnaÑyeva
dvÈdasannaÑ upekkhÈsahagatajavanÈnaÑ aÒÒatarena javitapariyosÈne
upekkhÈsahagataÑ tihetukaÑ asa~khÈrikacittaÑ tadÈrammaÓatÈya pavattati,
taÑ Ègantukabhava~gaÑ, tadÈrammaÓanti dve nÈmÈni labhati. Evamassa
upekkhÈsahagatasantÊraÓaÑ, idaÒca tadÈrammaÓanti dve gaÓan|pagacittÈni,
tÈni purimehi cat|hi saddhiÑ cha honti. EvaÑ ekÈya cetanÈya kamme
Èy|hite paÒcasu dvÈresu samatiÑsa cittÈni uppajjanti. AggahitaggahaÓena
pana cakkhudvÈre cha, sotaviÒÒÈÓÈdÊni cattÈrÊti dasa honti.
AmbopamaniyÈmakathÈ pÈkatikÈyeva.
Dutiyatatiyacatutthakusalacittehi kamme Èy|hitepi ettakÈneva
vipÈkacittÈni honti. Cat|hi upekkhÈsahagatacittehi Èy|hitepi eseva nayo.
Idha pana paÔhamaÑ iÔÔhamajjhattÈrammaÓaÑ dassetabbaÑ, pacchÈ
iÔÔhÈrammaÓena vedanÈ parivattetabbÈ. AmbopamaniyÈmakathÈ pÈkatikÈ
eva, yantopamÈ na labbhati. “Kusalato pana catunnaÑ ÒÈÓavippayuttÈnaÑ
aÒÒatarena kamme Èy|hite”ti ito paÔÔhÈya sabbaÑ vitthÈretvÈ
ahetukaÔÔhakaÑ kathetabbaÑ1. EttÈvatÈ MahÈdhammarakkhitattheravÈde
dasakamaggo niÔÔhito hoti saddhiÑ ahetukaÔÔhakenÈti.
ImesaÑ pana tiÓÓaÑ therÈnaÑ katarassa vÈdo gahetabboti? Na kassaci
ekaÑsena2, sabbesaÑ pana vÈdesu yuttaÑ gahetabbaÑ. PaÔhamavÈdasmiÒhi
sasa~khÈrÈsa~khÈravidhÈnaÑ paccayabhedato adhippetaÑ. Tenettha
asa~khÈrikakusalassa dubbalapaccayehi uppannaÑ sasa~khÈrikavipÈkaÑ,
sasa~khÈrikakusalassa balavapaccayehi uppannaÑ asa~khÈrikavipÈkaÒca
gahetvÈ labbhamÈnÈnipi kiriyajavanÈni pahÈya kusalajavanena
tadÈrammaÓaÑ, ÈrammaÓena ca vedanaÑ niyÈmetvÈ
sekkhaputhujjanavasena soÄasakamaggo kathito. YaÑ panettha
akusalajavanÈvasÈne ahetukavipÈkameva tadÈrammaÓaÑ dassitaÑ, taÑ
itaresu na dassitameva. TasmÈ taÑ tattha, tesu vuttaÑ sahetukavipÈkaÒca
etthÈpi sabbamidaÑ labbhateva. TatrÈyaÑ nayo–yadÈ hi kusalajavanÈnaÑ
antarantarÈ akusalaÑ javati, tadÈ kusalÈvasÈne ÈciÓÓasadisameva
______________________________________________________________
1. GahetabbaÑ (Ka) 2. Ekantena (SyÈ, Ka)
AkusalÈvasÈne sahetukaÑ tadÈrammaÓaÑ yuttaÑ. YadÈ nirantaraÑ

akusalameva, tadÈ ahetukaÑ. EvaÑ tÈva paÔhamavÈde yuttaÑ gahetabbaÑ.
DutiyavÈde pana kusalato sasa~khÈrÈsa~khÈravidhÈnaÑ adhippetaÑ,
tenettha asa~khÈrikakusalassa asa~khÈrikameva vipÈkaÑ
sasa~khÈrikakusalassa ca sasa~khÈrikameva gahetvÈ javanena
tadÈrammaÓaniyÈmaÑ akatvÈ sabbesampi sekkhÈsekkhaputhujjanÈnaÑ
uppattiraho piÓÉajavanavaseneva dvÈdasakamaggo kathito.
TihetukajavanÈvasÈne panettha tihetukaÑ tadÈrammaÓaÑ yuttaÑ,
duhetukajavanÈvasÈne duhetukaÑ, ahetukajavanÈvasÈne ahetukaÑ, bhÈjetvÈ
pana na vuttaÑ. EvaÑ dutiyavÈde yuttaÑ gahetabbaÑ.
TatiyavÈdepi kusalatova asa~khÈrasasa~khÈravidhÈnaÑ adhippetaÑ,
“tihetukakammaÑ tihetukavipÈkampi duhetukavipÈkampi ahetukavipÈkampi
detÊ”ti pana vacanato asa~khÈrikatihetukapaÔisandhikassa
asa~khÈrikaduhetukenapi tadÈrammaÓena bhavitabbaÑ. TaÑ adassetvÈ
hetusadisameva tadÈrammaÓaÑ dassitaÑ, taÑ purimÈya hetukittanaladdhiyÈ
na yujjati. KevalaÑ dasakamaggavibhÈvanatthameva vuttaÑ, itarampi pana
labbhateva. EvaÑ tatiyavÈdepi yuttaÑ gahetabbaÑ. AyaÒca sabbÈpi
paÔisandhijanakasseva kammassa vipÈkaÑ sandhÈya tadÈrammaÓakathÈ.
“SahetukaÑ bhava~gaÑ ahetukassa bhava~gassa anantarapaccayena
paccayo”ti1 vacanato pana nÈnÈkammena ahetukapaÔisandhikassÈpi
sahetukavipÈkaÑ tadÈrammaÓaÑ uppajjati, tassa uppattividhÈnaÑ
MahÈpakaraÓe Èvi bhavissatÊti.
KÈmÈvacarakusalavipÈkakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
R|pÈvacarÈr|pÈvacaravipÈkakathÈ
499. IdÈni r|pÈvacarÈdivipÈkaÑ2 dessetuÑ puna “katame dhammÈ
abyÈkatÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha yasmÈ kÈmÈvacaravipÈkaÑ attano
kusalena sadisampi hoti asadisampi, tasmÈ na taÑ kusalÈnugatikaÑ katvÈ
bhÈjitaÑ. R|pÈvacarÈr|pÈvacaravipÈkaÑ pana yathÈ hatthi-assapabbatÈdÊ-
naÑ chÈyÈ hatthi-ÈdisadisÈva honti, tathÈ attano kusalasadisameva hotÊti
kusalÈnugatikaÑ katvÈ bhÈjitaÑ. KÈmÈvacarakammaÒca yadÈ
______________________________________________________________
1. Abhi 10. 42 PaÔÔhÈne tatiyabhÈgapotthake. 2. R|pÈvacarÈr|pavacaravipÈkaÑ (Ka)
kadÈci vipÈkaÑ deti, r|pÈvacarÈr|pÈvacaraÑ pana anantarÈyena

dutiyasmiÑyeva attabhÈve vipÈkaÑ detÊtipi kusalÈnugatikameva katvÈ
bhÈjitaÑ. SesaÑ kusale vuttanayeneva veditabbaÑ. AyaÑ pana viseso,
paÔipadÈdibhedo ca hÊnapaÓÊtamajjhimabhÈvo ca etesu jhÈnÈgamanato
veditabbo. ChandÈdÊnaÑ pana aÒÒataraÑ dhuraÑ katvÈ anuppÈdanÊyattÈ
niradhipatikÈneva etÈnÊti.
R|pÈvacarÈr|pÈvacaravipÈkakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
LokuttaravipÈkakathÈ
505. LokuttaravipÈkampi kusalasadisattÈ kusalÈnugatikameva katvÈ
bhÈjitaÑ. YasmÈ pana tebh|makakusalaÑ cutipaÔisandhivasena vaÔÔaÑ
ÈcinÈti vaÉÉheti, tasmÈ tattha “katattÈ upacitattÈ”ti vuttaÑ. LokuttaraÑ pana
tena Ècitampi apacinÈti, sayampi cutipaÔisandhivasena na ÈcinÈti. Tenettha
“katattÈ upacitattÈ”ti avatvÈ “katattÈ bhÈvitattÈ”ti vuttaÑ.
SuÒÒatanti-ÈdÊsu “maggo tÈva Ègamanato, saguÓato, ÈrammaÓatoti tÊhi
kÈraÓehi nÈmaÑ labhatÊ”ti1 idaÑ heÔÔhÈ kusalÈdhikÈre vitthÈritaÑ. “Tattha
suttantikapariyÈyena saguÓatopi ÈrammaÓatopi nÈmaÑ labhati.
PariyÈyadesanÈ hesÈ, abhidhammakathÈ pana nippariyÈyadesanÈ. TasmÈ
Œgamanameva hi dhuraÑ, taÑ duvidhaÑ hoti vipassanÈgamanaÑ,
maggÈgamananti. Tattha maggassa ÈgataÔÔhÈne vipassanÈgamanaÑ dhuraÑ,
phalassa ÈgataÔÔhÈne maggÈgamanaÑ dhuran”ti1 idampi heÔÔhÈ vuttameva.
Tesu idaÑ phalassa ÈgataÔÔhÈnaÑ, tasmÈ idha maggÈgamanaÑ dhuranti
veditabbaÑ. So panesa maggo Ègamanato “suÒÒatan”ti nÈmaÑ labhitvÈ
saguÓato ca ÈrammaÓato ca “animitto appaÓihito”tipi vuccati, tasmÈ sayaÑ
ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano phalassa tÊÓi nÈmÈni deti. KathaÑ? AyaÒhi
suddhÈgamanavaseneva laddhanÈmo suÒÒatamaggo sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne
ÔhatvÈ attano phalassa nÈmaÑ dadamÈno “suÒÒatan”ti
______________________________________________________________
1. HeÔÔhÈ 266 piÔÔhe.
nÈmaÑ akÈsi. SuÒÒata-animittamaggo sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano

phalassa nÈmaÑ dadamÈno “animittan”ti nÈmaÑ akÈsi. SuÒÒata-
appaÓihitamaggo sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano phalassa nÈmaÑ
dadamÈno “appaÓihitan”ti nÈmaÑ akÈsi. ImÈni pana tÊÓi nÈmÈni
maggÈnantare phalacittasmiÑyeva iminÈ nayena labbhanti, no aparabhÈge
vaÄaÒjanakaphalasamÈpattiyÈ. AparabhÈge pana aniccatÈdÊhi tÊhi vipassanÈhi
vipassituÑ sakkoti, athassa vuÔÔhitavuÔÔhitavipassanÈvasena1 animitta-
appaÓihitasuÒÒatasa~khÈtÈni tÊÓi phalÈni uppajjanti, tesaÑ tÈneva
sa~khÈrÈrammaÓÈni aniccÈnupassanÈdÊni ÒÈÓÈni anulomaÒÈÓÈni nÈma honti.
Yo cÈyaÑ suÒÒatamagge vutto, appaÓihita-aggepi eseva nayo. Ayampi
hi suddhÈgamanavasena laddhanÈmo apaÓihitamaggo sayaÑ
ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano phalassa nÈmaÑ dadamÈno “appaÓihitan”ti
nÈmaÑ akÈsi. AppaÓihita-animittamaggo sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ
attano phalassa nÈmaÑ dadamÈno “animittan”ti nÈmaÑ akÈsi.
AppaÓihitasuÒÒatamaggo sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano phalassa
nÈmaÑ dadamÈno “animittan”ti nÈmaÑ akÈsi. AppaÓihitasuÒÒatamaggo
sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano phalassa nÈmaÑ dadamÈno
“suÒÒatan”ti nÈmaÑ akÈsi. ImÈnipi tÊÓi nÈmÈni maggÈnantare
phalacittasmiÑyeva iminÈ nayena labbhanti, na aparabhÈge
vaÄaÒjanakaphalasamÈpattiyÈti. EvaÑ imasmiÑ vipÈkaniddese kusalacittehi
tiguÓÈni vipÈkacittÈni veditabbÈni.
YathÈ pana tebh|makakusalÈni attano vipÈkaÑ adhipatiÑ labhÈpetuÑ
na sakkonti, na evaÑ lokuttarakusalÈni. KasmÈ? Tebh|makakusalÈnaÒhi
aÒÒo Èy|hanakÈlo, aÒÒo vipaccanakÈlo, tena tÈni attano vipÈkaÑ adhipatiÑ
labhÈpetuÑ na sakkonti. LokuttarÈni pana tÈya saddhÈya tasmiÑ vÊriye tÈya
satiyÈ tasmiÑ samÈdhimhi tÈya paÒÒÈya av|pasantÈya apaÓÓakaÑ
aviraddhaÑ2 maggÈnantarameva vipÈkaÑ paÔilabhanti, tena attano vipÈkaÑ
adhipatiÑ labhÈpetuÑ sakkonti.
YathÈ hi parittakassa aggino gataÔÔhÈne aggismiÑ nibbutamatteyeva
uÓhÈkÈro nibbÈyitvÈ kiÒci na hoti, mahantaÑ pana ÈdittaÑ aggikkhandhaÑ
______________________________________________________________
1. VuÔÔhitavipassanÈvasena (Ka) 2. AviruddhaÑ (SÊ, SyÈ)
nibbÈpetvÈ gomayaparibhaÓÉe katepi uÓhÈkÈro av|pasantova hoti, evameva

tebh|makakusale aÒÒo kammakkhaÓo, aÒÒo vipÈkakkhaÓo, paritta-
aggiÔÔhÈne uÓhabhÈvanibbutakÈlo viya hoti. TasmÈ taÑ attano vipÈkaÑ
adhipatiÑ labhÈpetuÑ na sakkoti, lokuttare pana tÈya saddhÈya -pa- tÈya
paÒÒÈya av|pasantÈya maggÈnantarameva phalaÑ uppajjati. TasmÈ taÑ
attano vipÈkaÑ adhipatiÑ labhÈpetÊti veditabbaÑ. TenÈhu porÈÓÈ “vipÈke
adhipati natthi ÔhapetvÈ lokuttaran”ti.
553. Catutthaphalaniddese aÒÒÈtÈvindriyanti aÒÒÈtÈvino cat|su saccesu

niÔÔhitaÒÈÓakiccassa indriyaÑ, aÒÒÈtÈvÊnaÑ vÈ cat|su saccesu
niÔÔhitakiccÈnaÑ cattÈri saccÈni ÒatvÈ paÔivijjhitvÈ ÔhitÈnaÑ dhammÈnaÑ
abbhantare indaÔÔhasÈdhanena indriyaÑ.
555. NiddesavÈrepissa aÒÒÈtÈvÊnanti ÈjÈnitvÈ ÔhitÈnaÑ. DammÈnanti

sampayuttadhammÈnaÑ abbhantare. AÒÒÈti ÈjÈnanÈ. PaÒÒÈpajÈnanÈti-ÈdÊni
vuttatthÈneva. Magga~gaÑ maggapariyÈpannanti phalamaggassa a~gaÑ,
phalamagge ca pariyÈpannanti attho.
Apicettha idaÑ pakiÓÓakaÑ–ekaÑ indriyaÑ ekaÑ ÔhÈnaÑ gacchati,
ekaÑ cha ÔhÈnÈni gacchati, ekaÑ ekaÑ ÔhÈnaÑ gacchati. EkaÒhi
anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ ekaÑ ÔhÈnaÑ gacchati sotÈpattimaggaÑ. EkaÑ
aÒÒindriyaÑ heÔÔhÈ tÊÓi phalÈni, upari tayo maggeti cha ÔhÈnÈni gacchati.
EkaÑ aÒÒÈtÈvindriyaÑ ekaÑ ÔhÈnaÑ gacchati arahattaphalaÑ. Sabbesupi
maggaphalesu atthato aÔÔha aÔÔha indriyÈnÊti catusaÔÔhi lokuttarindriyÈni
kathitÈni. PÈÄito pana nava nava katvÈ dvÈsattati honti. Magge
“magga~gan”ti vuttaÑ, phalepi magga~gaÑ. Magge “bojjha~go”ti vutto,
phalepi bojjha~go. MaggakkhaÓe “Èrati viratÊ”ti vuttÈ, phalakkhaÓepi “Èrati
viratÊ”ti. Tattha maggo maggabhÈveneva maggo, phalaÑ pana maggaÑ
upÈdÈya maggo nÈma, “phala~gaÑ phalapariyÈpannan”ti vattumpi vaÔÔati.
Magge bojjhanakassa a~goti sambojjha~go, phale Buddhassa a~goti
sambojjha~go. Magge ÈramaÓaviramaÓavaseneva Èrati virati, phale pana
ÈrativirativasenÈti.
LokuttaravipÈkakathÈ niÔÔhitÈ.
AkusalavipÈkakathÈ
556. Ito parÈni akusalavipÈkÈni paÒca
cakkhusotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓÈni, ekÈ manodhÈtu, ekÈ
manoviÒÒÈÓadhÈt|ti imÈni satta cittÈni PÈÄito ca atthato ca heÔÔhÈ vuttehi
tÈdiseheva kusalavipÈkacittehi sadisÈni.
KevalaÒhi tÈni kusalakammapaccayÈni, imÈni akusalakammapaccayÈni.
TÈni ca iÔÔha-iÔÔhamajjhattesu ÈrammaÓesu vattanti, imÈni aniÔÔha-
aniÔÔhamajjhattesu. Tattha ca sukhasahagataÑ kÈyaviÒÒÈÓaÑ, idha
dukkhasahagataÑ. Tattha ca upekkhÈsahagatÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu manussesu
jaccandhÈdÊnaÑ paÔisandhiÑ ÈdiÑ katvÈ paÒcasu ÔhÈnesu vipaccati, idha
pana ekÈdasavidhenÈpi akusalacittena kamme Èy|hite
kammakammanimittagatinimittesu aÒÒataraÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cat|su
apÈyesu paÔisandhi hutvÈ vipaccati. DutiyavÈrato paÔÔhÈya yÈvatÈyukaÑ
bhava~gaÑ hutvÈ, aniÔÔha-aniÔÔhamajjhattÈrammaÓÈya paÒcaviÒÒÈÓavÊthiyÈ
santÊraÓaÑ hutvÈ, balavÈrammaÓe chasu dvÈresu tadÈrammaÓaÑ hutvÈ,
maraÓakÈle cuti hutvÈti evaÑ paÒcasu eva ÔhÈnesu vipaccatÊti.
AkusalavipÈkakathÈ niÔÔhitÈ.
_____
KiriyÈbyÈkatavaÓÓanÈ
ManodhÈtucitta
566. IdÈni kiriyÈbyÈkataÑ bhÈjetvÈ dassetuÑ puna “katame dhammÈ
abyÈkatÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha kiriyÈti karaÓamattaÑ. Sabbesuyeva hi
kiriyacittesu yaÑ javanabhÈvaÑ appattaÑ, taÑ vÈtapupphaÑ viya, yaÑ
javanabhÈvappattaÑ, taÑ chinnam|lakarukkhapupphaÑ viya aphalaÑ hoti,
taÑtaÑkiccasÈdhanavasena pavattattÈ pana karaÓamattameva hoti. TasmÈ
“kiriyÈ”ti vuttaÑ. Neva kusalÈ nÈkusalÈti-ÈdÊsu kusalam|lasa~khÈtassa
kusalahetuno abhÈvÈ neva kusalÈ, akusalam|lasa~khÈtassa akusalahetuno
abhÈvÈ neva akusalÈ, yonisomanasikÈra
ayonisomanasikÈrasa~khÈtÈnampi kusalÈkusalapaccayÈnaÑ abhÈvÈ neva

kusalÈ nÈkusalÈ. KusalÈkusalasa~khÈtassa janakahetuno abhÈvÈ na ca
kammavipÈkÈ.
IdhÈpi cittassekaggatÈniddese pavattiÔÔhitimattameva labbhati. Dve
paÒcaviÒÒÈÓÈni, tisso manodhÈtuyo, tisso manoviÒÒÈÓadhÈtuyo,
vicikicchÈsahagatanti imesu sattarasasu cittesu dubbalattÈ “saÓÔhiti
avaÔÔhiti”ÈdÊni na labbhanti. SesaÑ sabbaÑ vipÈkamanodhÈtuniddese
vuttanayeneva veditabbaÑ aÒÒatra uppattiÔÔhÈnÈ. TaÒhi cittaÑ
paÒcaviÒÒÈÓÈnantaraÑ uppajjati, idaÑ pana paÒcadvÈre
vaÄaÒjanakappavattikÈle1 sabbesaÑ pure uppajjati. KathaÑ? CakkhudvÈre
tÈva iÔÔha-iÔÔhamajjhatta-aniÔÔha-aniÔÔhamajjhattesu r|pÈrammaÓesu yena
kenaci pasÈde ghaÔÔite taÑ ÈrammaÓaÑ gahetvÈ Èvajjanavasena purecÈrikaÑ
hutvÈ bhava~gaÑ ÈvaÔÔayamÈnaÑ uppajjati. SotadvÈrÈdÊsupi eseva nayoti.
KiriyamanodhÈtucittaÑ niÔÔhitaÑ.
_____
KiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtucittÈni
568. ManoviÒÒÈÓadhÈtu uppannÈ hoti -pa- somanassasahagatÈti idaÑ
cittaÑ aÒÒesaÑ asÈdhÈraÓaÑ khÊÓÈsavasseva pÈÔipuggalikaÑ chasu dvÈresu
labbhati. CakkhudvÈre hi padhÈnasÈruppaÑ ÔhÈnaÑ disvÈ khÊÓÈsavo iminÈ
cittena somanassito hoti, sotadvÈre bhaÓÉabhÈjanÊyaÔÔhÈnaÑ patvÈ
mahÈsaddaÑ katvÈ luddhaluddhesu gaÓhantesu “evar|pÈ nÈma me
loluppataÓhÈ pahÊnÈ”ti iminÈ cittena somanassito hoti, ghÈnadvÈre gandhehi
vÈ pupphehi vÈ cetiyaÑ p|jento iminÈ cittena somanassito hoti, jivhÈdvÈre
rasasampannaÑ piÓÉapÈtaÑ laddhÈ bhÈjetvÈ paribhuÒjanto
“sÈraÓÊyadhammo vata me p|rito”ti iminÈ cittena somanassito hoti,
kÈyadvÈre ÈbhisamÈcÈrikavattaÑ karonto “kÈyadvÈre me vattaÑ p|ritan”ti
iminÈ cittena somanassito hoti. EvaÑ tÈva paÒcadvÈre labbhati.
______________________________________________________________
1. VaÄaÒjanappavattikÈle (SÊ, Ka)
ManodvÈre pana atÊtÈnÈgatamÈrabbha uppajjati.

JotipÈlamÈÓava1magghadevarÈja2kaÓhatÈpasÈdi3kÈlasmiÒhi kataÑ kÈraÓaÑ
ÈvajjetvÈ TathÈgato sitaÑ pÈtvÈkÈsi. TaÑ pana
pubbenivÈsaÒÈÓasabbaÒÒutaÒÒÈÓÈnaÑ kiccaÑ, tesaÑ pana dvinnaÑ
ÒÈÓÈnaÑ ciÓÓapariyante idaÑ cittaÑ hÈsayamÈnaÑ uppajjati. “AnÈgate
tantissaro mudi~gassaro Paccekabuddho bhavissatÊ”ti sitaÑ pÈtvÈkÈsi.
Tampi anÈgataÑsaÒÈÓasabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ kiccaÑ, tesaÑ pana dvinnaÑ
ÒÈÓÈnaÑ ciÓÓapariyante idaÑ cittaÑ hÈsayamÈnaÑ uppajjati.
NiddesavÈre panassa sesa-ahetukacittehi balavataratÈya cittekaggatÈ
samÈdhibalaÑ pÈpetvÈ ÔhapitÈ, vÊriyampi vÊriyabalaÑ pÈpetvÈ. UddesavÈre
pana “samÈdhibalaÑ hoti, vÊriyabalaÑ hotÊ”ti anÈgatattÈ paripuÓÓena
balaÔÔhenetaÑ dvayaÑ balaÑ nÈma na hoti. YasmÈ pana neva kusalaÑ
nÈkusalaÑ, tasmÈ ‘balan’ti vatvÈna ÔhapitaÑ4. YasmÈ ca na nippariyÈyena
balaÑ, tasmÈ sa~gahavÈrepi “dve balÈni hontÊ”ti na vuttaÑ. SesaÑ sabbaÑ
somanassasahagatÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtuniddese vuttanayeneva
veditabbaÑ.
574. UpekkhÈsahagatÈti idaÑ cittaÑ tÊsu bhavesu sabbesaÑ

sacittakasattÈnaÑ sÈdhÈraÓaÑ, na kassaci sacittakassa nuppajjati nÈma.
UppajjamÈnaÑ pana paÒcadvÈre voÔÔhabbanaÑ hoti, manodvÈre ÈvajjanaÑ.
Cha asÈdhÈraÓaÒÈÓÈnipi iminÈ gahitÈrammaÓameva gaÓhanti. MahÈgajaÑ
nÈmetaÑ cittaÑ. Imassa anÈrammaÓaÑ nÈma natthi. “AsabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓagatikaÑ nÈma kataman”ti vutte “idan”ti vattabbaÑ.
Sesamettha purimacitte vuttanayeneva veditabbaÑ. KevalaÒhi tattha
sappÊtikattÈ nava~giko sa~khÈrakkhandho vibhatto, idha nippÊtikattÈ
aÔÔha~giko.
______________________________________________________________
1. Ma 2. 236 piÔÔhe. 2. Ma 2. 262 piÔÔhe. 3. Khu 5. 202 JÈtake.
4. VatvÈ ÔhapitaÑ, (SÊ) ayaÑ panettha adhippÈyo–“imassa cittassa niddese
‘samÈdhibalaÑ vÊriyabalan’ti evaÑ ‘balan’ti vatvÈ ettakeneva niÔÔhÈpitaÑ, na
tadanantaraÑ kusalÈkusalacittesu viya ‘sammÈsamÈdhi micchÈsamÈdhÊ’ti ca
‘sammÈvÈyÈmo micchÈvÈyÈmo’ti ca vuttan”ti. TasmÈ “vatvÈ na Ôhapitan”ti pÈÔho
sabbathÈpi ayuttoyeva.
IdÈni yÈni kusalato aÔÔha mahÈcittÈneva khÊÓÈsavassa uppajjanatÈya

kiriyÈni jÈtÈni, tasmÈ tÈni kusalaniddese vuttanayeneva veditabbÈni.
Idha ÔhatvÈ hasanakacittÈni samodhÈnetabbÈni, kati panetÈni hontÊti?
Vuccate, terasa. PuthujjanÈ hi kusalato cat|hi somanassasahagatehi,
akusalato cat|hÊti aÔÔhahi cittehi hasanti. SekkhÈ kusalato cat|hi
somanassasahagatehi, akusalato dvÊhi diÔÔhigatavippayuttehi
somanassasahagatehÊti chahi cittehi hasanti. KhÊÓÈsavÈ kiriyato paÒcahi
somanassasahagatehi hasantÊti.
R|pÈvacarÈr|pÈvacarakiriya
577. R|pÈvacarÈr|pÈvacarakiriyaniddesesu
diÔÔhadhammasukhavihÈranti diÔÔhadhamme imasmiÑyeva attabhÈve
sukhavihÈramattaÑ. Tattha khÊÓÈsavassa puthujjanakÈle nibbattitÈ samÈpatti
yÈva na naÑ samÈpajjati, tÈva kusalÈva. SamÈpannakÈle kiriyÈ hoti,
khÊÓÈsavakÈle panassa nibbattitÈ samÈpatti kiriyÈva hoti. SesaÑ sabbaÑ
taÑsadisattÈ kusalaniddese vuttanayeneva veditabbanti.
AÔÔhasÈliniyÈ Dhammasa~gaha-aÔÔhakathÈya
CittuppÈdakaÓÉakathÈ niÔÔhitÈ.
AbyÈkatapadaÑ pana neva tÈva niÔÔhitanti.
CittuppÈdakaÓÉavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
2. R|pakaÓÉa
UddesavaÓÓanÈ
IdÈni r|pakaÓÉaÑ bhÈjetvÈ dassetuÑ puna “katame dhammÈ
abyÈkatÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha kiÒcÈpi heÔÔhÈ CittuppÈdakaÓÉe
vipÈkÈbyÈkataÒceva kiriyÈbyÈkataÒca nissesaÑ katvÈ bhÈjitaÑ,
r|pÈbyÈkatanibbÈnÈbyÈkatÈni pana akathitÈni. TÈni kathetuÑ catubbidhampi
abyÈkataÑ samodhÈnetvÈ dassento “kusalÈkusalÈnaÑ dhammÈnaÑ
vipÈkÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha kusalÈkusalÈnanti catubh|makakusalÈnaÒceva
akusalÈnaÒca. EvaÑ tÈva vipÈkÈbyÈkataÑ kusalavipÈkÈkusalavipÈkavasena
dvÊhi padehi pariyÈdiyitvÈ dassitaÑ. YasmÈ pana taÑ sabbampi
kÈmÈvacaraÑ vÈ hoti r|pÈvacarÈdÊsu vÈ aÒÒataraÑ, tasmÈ “kÈmÈvacarÈ”ti-
ÈdinÈ nayena tadeva vipÈkÈbyÈkataÑ bh|mantaravasena pariyÈdiyitvÈ
dassitaÑ. YasmÈ pana taÑ vedanÈkkhandhopi hoti -pa- viÒÒÈÓakkhandhopi,
tasmÈ puna sampayuttacatukkhandhavasena pariyÈdiyitvÈ dassitaÑ.
EvaÑ vipÈkÈbyÈkataÑ kusalÈkusalavasena, bh|mantaravasena,
sampayuttakkhandhavasenÈti tÊhi nayehi pariyÈdÈya dassetvÈ puna
kiriyÈbyÈkataÑ dassento “ye ca dhammÈ kiriyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
“kÈmÈvacarÈ r|pÈvacarÈ ar|pÈvacarÈ, vedanÈkkhandho -pa-
viÒÒÈÓakkhandho”ti vattabbaÑ bhaveyya, heÔÔhÈ pana gahitamevÈti nayaÑ
dassetvÈ nissajjitaÑ. IdÈni avibhattaÑ dassento “sabbaÒca r|paÑ asa~khatÈ
ca dhÈt|”ti Èha. Tattha sabbaÒca r|panti padena paÒcavÊsati r|pÈni
channavutir|pakoÔÔhÈsÈ nippadesato gahitÈti veditabbÈ. Asa~khatÈ ca
dhÈt|ti padena nibbÈnaÑ nippadesato gahitanti. EttÈvatÈ abyÈkatÈ dhammÈti
padaÑ niÔÔhitaÑ hoti.
584. Tattha katamaÑ sabbaÑ r|panti idaÑ kasmÈ gahitaÑ? HeÔÔhÈ

r|pÈbyÈkataÑ sa~khepena kathitaÑ, idÈni taÑ ekaka duka tika catukka -pa-
ekÈdasakavasena vitthÈrato bhÈjetvÈ dassetuÑ idaÑ gahitaÑ. Tassattho–
yaÑ vuttaÑ “sabbaÒca r|paÑ, asa~khatÈ ca dhÈt|”ti, tasmiÑ padadvaye
katamaÑ sabbaÑ r|paÑ nÈma. IdÈni taÑ dassento “cattÈro ca
mahÈbh|tÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha cattÈroti gaÓanaparicchedo, tena tesaÑ

|nÈdhikabhÈvaÑ nivÈreti. Ca-saddo sampiÓÉanattho, tena “na kevalaÑ
cattÈro mahÈbh|tÈva r|paÑ, aÒÒampi atthÊ”ti upÈdÈr|paÑ sampiÓÉeti.
MahÈbh|tÈti ettha mahantapÈtubhÈvÈdÊhi kÈraÓehi mahÈbh|tatÈ

veditabbÈ. EtÈni hi mahantapÈtubhÈvato, mahÈbh|tasÈmaÒÒato,
mahÈparihÈrato, mahÈvikÈrato, mahantabh|tattÈ cÈti imehi kÈraÓehi
“mahÈbh|tÈnÊ”ti vuccanti. Tattha mahantapÈtubhÈvatoti etÈni hi
anupÈdinnakasantÈnepi upÈdinnakasantÈnepi mahantÈni pÈtubh|tÈni, tesaÑ
anupÈdinnakasantÈne evaÑ mahantapÈtubhÈvatÈ veditabbÈ. EkaÒhi
cakkavÈÄaÑ ÈyÈmato ca vitthÈrato ca yojanÈnaÑ dvÈdasa satasahassÈni tÊÓi
sahassÈni cattÈri satÈni1 paÒÒÈsaÒca yojanÈni. Parikkhepato–
* SabbaÑ satasahassÈni, chattiÑsa parimaÓÉalaÑ.

Dasa ceva sahassÈni, aÉÉhuÉÉhÈni satÈni ca.
Tattha–
Duve satasahassÈni, cattÈri nahutÈni ca.

EttakaÑ bahalattena, sa~khÈtÈyaÑ vasundharÈ.
TassÈyeva sandhÈrakaÑ–
CattÈri satasahassÈni, aÔÔheva nahutÈni ca.

EttakaÑ bahalattena, jalaÑ vÈte patiÔÔhitaÑ.
TassÈpi sandhÈrako–
NavasatasahassÈni, mÈluto nabhamuggato.

SaÔÔhi ceva sahassÈni, esÈ lokassa saÓÔhiti.
EvaÑ saÓÔhite cettha yojanÈnaÑ–
CaturÈsÊtisahassÈni, ajjhogÈÄho mahaÓÓave.

Accuggato tÈvadeva, Sinerupabbatuttamo.
______________________________________________________________
1. CatuttiÑsa satÈni (SÊ, SyÈ) * Vi-®Ôha 1. 91; Visuddhi 1. 199 piÔÔhesu.
Tato upaÉÉhupaÉÉhena, pamÈÓena yathÈkkamaÑ.

AjjhogÈÄhuggatÈ dibbÈ, nÈnÈratanacittitÈ.
Yugandharo ¢sadharo, KaravÊko Sudassano.
Nemindharo Vinatako, AssakaÓÓo girÊ brahÈ.
Ete satta mahÈselÈ, Sinerussa samantato.
MahÈrÈjÈnamÈvÈsÈ, devayakkhanisevitÈ.
YojanÈnaÑ satÈnucco, HimavÈ paÒca pabbato.
YojanÈnaÑ sahassÈni, tÊÓi Èyatavitthato.
CaturÈsÊtisahassehi, k|Ôehi paÔimaÓÉito.
TipaÒcayojanakkhandha-parikkhepÈ nagavhayÈ.
PaÒÒÈsayojanakkhandha-sÈkhÈyÈmÈ samantato.
SatayojanavitthiÓÓÈ, tÈvadeva ca uggatÈ.
Jamb| yassÈnubhÈvena, JambudÊpo pakÈsito.
YaÒcetaÑ JambuyÈ pamÈÓaÑ, tadeva asurÈnaÑ cittapÈÔaliyÈ,
garuÄÈnaÑ simbalirukkhassa, AparagoyÈne kadambarukkhassa,
Uttarakurumhi1 kapparukkhassa, Pubbavidehe sirÊsassa, TÈvatiÑsesu
pÈricchattakassÈti. TenÈhu porÈÓÈ–
“PÈÔalÊ simbalÊ jamb|, devÈnaÑ pÈricchattako.
Kadambo kapparukkho ca, sirÊsena bhavati sattaman”ti.
“Dve-asÊtisahassÈni, ajjhogÈÄho mahaÓÓave.
Accuggato tÈvadeva, cakkavÈÄasiluccayo.
ParikkhipitvÈ taÑ sabbaÑ, lokadhÈtumayaÑ Ôhito”ti.
UpÈdinnakasantÈnepi macchakacchapadevadÈnavÈdisarÊravasena
mahantÈneva pÈtubh|tÈni. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ “santi bhikkhave
mahÈsamudde2 yojanasatikÈpi attabhÈvÈ”ti-Èdi.
______________________________________________________________
1. UÔÔharakur|su (SÊ, SyÈ, Ka)
2. Vasanti mahÈsamudde (AÑ 3. 45 piÔÔhe), santi mahÈsamudde (Vi 4. 141 piÔÔhesu)
MahÈbh|tasÈmaÒÒatoti etÈni hi yathÈ mÈyÈkÈro amaÓiÑyeva udakaÑ

maÓiÑ katvÈ dasseti, asuvaÓÓaÑyeva leÉÉuÑ suvaÓÓaÑ katvÈ dasseti, yathÈ
ca sayaÑ neva yakkho na pakkhÊ samÈno yakkhabhÈvampi pakkhibhÈvampi
dasseti, evameva sayaÑ anÊlÈneva hutvÈ nÊlaÑ upÈdÈr|paÑ dassenti.
ApÊtÈni, alohitÈni, anodÈtÈneva hutvÈ odÈtaÑ upÈdÈr|paÑ dassentÊti
mÈyÈkÈramahÈbh|tasÈmaÒÒato mahÈbh|tÈni. YathÈ ca yakkhÈdÊni
mahÈbh|tÈni yaÑ gaÓhanti, neva tesaÑ tassa anto, na bahiÔÔhÈnaÑ
upalabbhati, na ca taÑ nissÈya na tiÔÔhanti, evameva etÈnipi neva
aÒÒamaÒÒassa anto na bahi ÔhitÈni hutvÈ upalabbhanti, na ca aÒÒamaÒÒaÑ
nissÈya na tiÔÔhantÊti acinteyyaÔÔhÈnatÈya yakkhÈdimahÈbh|tasÈmaÒÒatopi
mahÈbh|tÈni.
YathÈ ca yakkhinÊsa~khÈtÈni mahÈbh|tÈni manÈpehi
vaÓÓasaÓÔhÈnavikkhepehi attano bhayÈnakabhÈvaÑ paÔicchÈdetvÈ satte
vaÒcenti, evameva etÈnipi itthipurisasarÊrÈdÊsu mÈnÈpena chavivaÓÓena
manÈpena a~gapacca~gasaÓÔhÈnena manÈpena ca
hatthapÈda~gulibhamukavikkhepena attano kakkhaÄatÈdibhedaÑ
sarasalakkhaÓaÑ paÔicchÈdetvÈ bÈlajanaÑ vaÒcenti, attano sabhÈvaÑ
daÔÔhuÑ na denti. Iti vaÒcakaÔÔhena yakkhinÊmahÈbh|tasÈmaÒÒatopi
mahÈbh|tÈni.
MahÈparihÈratoti mahantehi paccayehi pariharitabbato. EtÈni hi divase
divase upanetabbattÈ mahantehi ghÈsacchÈdanÈdÊhi bh|tÈni pavattÈnÊti
mahÈbh|tÈni, mahÈparihÈrÈni vÈ bh|tÈni mahÈbh|tÈni.
MahÈvikÈratoti bh|tÈnaÑ mahÈvikÈrato. EtÈni hi upÈdiÓÓÈnipi
anupÈdiÓÓÈnipi mahÈvikÈrÈni honti. Tattha anupÈdiÓÓÈnaÑ kappavuÔÔhÈne
vikÈramahattaÑ pÈkaÔaÑ hoti, upÈdiÓÓÈnaÑ dhÈtukkhobhakÈle. TathÈ hi–
Bh|mito vuÔÔhitÈ yÈva, brahmalokÈ vidhÈvati.
Acci accimato loke, dayhamÈnamhi tejasÈ.
KoÔisatasahassekaÑ, cakkavÈÄaÑ vilÊyati.
Kupitena yadÈ loko, salilena vinassati.
KoÔisatasahassekaÑ, cakkavÈÄaÑ vikÊrati.

VÈyodhÈtuppakopena, yadÈ loko vinassati.
* Patthaddho bhavatÊ kÈyo, daÔÔho kaÔÔhamukhena vÈ.
PathavÊdhÈtuppakopena, hoti kaÔÔhamukheva so.
* P|tiyo bhavatÊ kÈyo, daÔÔho p|timukhena vÈ.
ŒpodhÈtuppakopena, hoti p|timukheva so.
* Santatto bhavatÊ kÈyo, daÔÔho aggimukhena vÈ.
TejodhÈtuppakopena, hoti aggimukheva so.
* SaÒchinno bhavatÊ kÈyo, daÔÔho satthamukhena vÈ.
VÈyodhÈtuppakopena, hoti satthamukheva so.
Iti mahÈvikÈrÈni bh|tÈnÊti mahÈbh|tÈni.
Mahantabh|tattÈ cÈti etÈni hi mahantÈni mahatÈ vÈyÈmena
pariggahetabbattÈ bh|tÈni vijjamÈnattÈti mahantabh|tattÈ ca mahÈbh|tÈni.
EvaÑ mahantapÈtubhÈvÈdÊhi kÈraÓehi mahÈbh|tÈni.
CatunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya r|panti upayogatthe sÈmivacanaÑ,
cattÈri mahÈbh|tÈni upÈdÈya nissÈya amuÒcitvÈ pavattar|panti attho. IdaÑ
vuccati sabbaÑ r|panti idaÑ cattÈri mahÈbh|tÈni padapaÔipÈÔiyÈ niddiÔÔhÈni
tevÊsati upÈdÈr|pÈnÊti sattavÊsatippabhedaÑ sabbaÑ r|paÑ nÈma.
Ekavidhar|pasa~gaha
IdÈni taÑ vitthÈrato dassetuÑ ekavidhÈdÊhi ekÈdasahi sa~gahehi
mÈtikaÑ Ôhapento “sabbaÑ r|paÑ na het|”ti-ÈdimÈha.
Tattha sabbaÑ r|panti idaÑ padaÑ “sabbaÑ r|paÑ na hetu, sabbaÑ
r|paÑ ahetukan”ti evaÑ sabbapadehi saddhiÑ yojetabbaÑ. SabbÈneva
cetÈni “na het|”ti-ÈdÊni tecattÈlÊsa padÈni uddiÔÔhÈni. Tesu paÔipÈÔiyÈ1
cattÈlÊsa padÈni mÈtikato gahetvÈ ÔhapitÈni, avasÈne tÊÓi mÈtikÈmuttakÈnÊti
evaÑ tÈva paÔhame sa~gahe PÈÄivavatthÈnameva veditabbaÑ. TathÈ
dutiyasa~gahÈdÊsu.
______________________________________________________________
* SaÑ-®Ôha 3. 58 piÔÔhepi. 1. PadapaÔipÈÔiyÈ (Ka)
Duvidhar|pasa~gaha
TatrÈyaÑ nayo–dutiyasa~gahe tÈva sataÑ cattÈro ca dukÈ. Tattha
“atthi r|paÑ upÈdÈ, atthi r|paÑ no-upÈdÈ”ti-Èdayo Èdimhi cuddasa dukÈ
aÒÒamaÒÒasambandhÈbhÈvato pakiÓÓakadukÈ nÈma. Tato “atthi r|paÑ
cakkhusamphassassa vatth|”ti-Èdayo paÒcavÊsati dukÈ vatthu-avatthu-
upaparikkhaÓavasena1 pavattattÈ vatthudukÈ nÈma. Tato “atthi r|paÑ
cakkhusamphassassa ÈrammaÓan”ti-Èdayo paÒcavÊsati
ÈrammaÓÈnÈrammaÓa-upaparikkhaÓavasena pavattattÈ ÈrammaÓadukÈ
nÈma. Tato “atthi r|paÑ cakkhÈyatanan”ti-Èdayo dasa ÈyatanÈnÈyatana-
upaparikkhaÓavasena pavattattÈ ÈyatanadukÈ nÈma. Tato “atthi r|paÑ
cakkudhÈt|”ti-Èdayo dasa dhÈtu-adhÈtu-upaparikkhaÓavasena pavattattÈ
dhÈtudukÈ nÈma. Tato “atthi r|paÑ cakkhundriyan”ti-Èdayo aÔÔha
indriyÈnindriya-upaparikkhaÓavasena pavattattÈ indriyadukÈ nÈma. Tato
“atthi r|paÑ kÈyaviÒÒattÊ”ti-Èdayo dvÈdasa sukhumÈsukhumar|pa-
upaparikkhaÓavasena pavattattÈ sukhumar|padukÈ nÈmÈti. IdaÑ
dutiyasa~gahe PÈÄivavatthÈnaÑ.
Tividhar|pasa~gaha
585. Tatiyasa~gahe sataÑ tÊÓi ca tikÈni. Tattha dutiyasa~gahe vuttesu
cuddasasu pakiÓÓakadukesu ekaÑ ajjhattikadukaÑ sesehi terasahi yojetvÈ
“yaÑ taÑ r|paÑ ajjhattikaÑ taÑ upÈdÈ, yaÑ taÑ r|paÑ bÈhiraÑ taÑ atthi
upÈdÈ, atthi no-upÈdÈ”ti-ÈdinÈ nayena ÔhapitÈ terasa pakiÓÓakatikÈ nÈma.
Tato tameva dukaÑ sesadukehi saddhiÑ yojetvÈ “yaÑ taÑ r|paÑ bÈhiraÑ
taÑ cakkhusamphassassa na vatthu, yaÑ taÑ r|paÑ ajjhattikaÑ taÑ atthi
cakkhusamphassassa vatthu, atthi cakkusamphassassa na vatth|”ti-ÈdinÈ
nayena sesatikÈ ÔhapitÈ. TesaÑ nÈmaÒca gaÓanÈ ca tesaÑyeva
vatthudukÈdÊnaÑ vasena veditabbÈti. IdaÑ tatiyasa~gahe PÈÄivavatthÈnaÑ.
CatubbidhÈdir|pasa~gaha
586. Catutthasa~gahe dvÈvÊsati catukkÈ. Tattha sabbapacchimo “atthi
r|paÑ upÈdÈ, atthi r|paÑ no-upÈdÈ”ti evaÑ idha mÈtikaÑ anÈmasitvÈ
______________________________________________________________
1. ...upaparikkhanavasena (SyÈ, Ka)
Ôhapito, itare pana ÈmasitvÈ ÔhapitÈ. KathaÑ? Ye tÈva idha duvidhasa~gahe

pakiÓÓakesu Èdito tayo dukÈ, tesu ekekaÑ gahetvÈ “yaÑ taÑ r|paÑ upÈdÈ
taÑ atthi upÈdinnaÑ, atthi anupÈdinnan”ti-ÈdinÈ nayena paÒcahi paÒcahi
dukehi saddhiÑ yojetvÈ dukattayam|lakÈ Èdimhi paÒcadasa catukkÈ ÔhapitÈ.
IdÈni yo yaÑ catukko sanidassanaduko, so yasmÈ “yaÑ taÑ r|paÑ

sanidassanaÑ taÑ atthi sappaÔighaÑ, atthi appaÔighan”ti-ÈdinÈ nayena
parehi vÈ, “atthi upÈdÈ atthi no-upÈdÈ”ti-ÈdinÈ nayena purimehi vÈ dukehi
saddhiÑ atthobhÈvato, kamÈbhÈvato, visesÈbhÈvato ca yogaÑ na gacchati.
SanidassanaÒhi appaÔighaÑ nÈma no-upÈdÈ vÈ natthÊti atthÈbhÈvato yogaÑ
na gacchati. UpÈdinnaÑ pana anupÈdinnaÒca atthi, taÑ kamÈbhÈvÈ yogaÑ
na gacchati. SabbadukÈ hi pacchimapacchimeheva saddhiÑ yojitÈ,
ayamettha kamo. Purimehi pana saddhiÑ kamÈbhÈvoti. Sati atthe
kamÈbhÈvo akÈraÓaÑ, tasmÈ upÈdinnapadÈdÊhi saddhiÑ yojetabboti ce. Na,
vissesÈbhÈvÈ. UpÈdinnapadÈdÊni hi iminÈ saddhiÑ yojitÈni, tattha
“upÈdinnaÑ vÈ sanidassanaÑ, sanidassanaÑ vÈ upÈdinnan”ti vutte viseso
natthÊti visesÈbhÈvÈpi yogaÑ na gacchati. TasmÈ taÑ catutthadukaÑ
anÈmasitvÈ tato parehi “atthi r|paÑ sappaÔighan”ti-ÈdÊhi tÊhi dukehi
saddhiÑ “yaÑ taÑ r|paÑ sappaÔighaÑ taÑ atthi indriyaÑ, atthi na
indriyaÑ. YaÑ taÑ r|paÑ appaÔighaÑ taÑ atthi indriyaÑ, atthi na
indriyan”ti-ÈdinÈ nayena yujjamÈne dve dve duke yojetvÈ cha catukkÈ
ÔhapitÈ.
YathÈ cÈyaÑ catutthaduko yogaÑ na gacchati, tathÈ tena saddhiÑ

Èdidukopi. KasmÈ? AnupÈdÈr|passa ekantena anidassanattÈ. So hi “yaÑ taÑ
r|paÑ no-upÈdÈ taÑ atthi sanidassanaÑ, atthi anidassanan”ti evaÑ
catutthena dukena saddhiÑ yojiyamÈno yogaÑ na gacchati, tasmÈ taÑ
atikkamitvÈ paÒcamena saha yojito. EvaÑ yo yena saddhiÑ yogaÑ
gacchati, yo ca na gacchati, so veditabboti. IdaÑ catutthasa~gahe
PÈÄivavatthÈnaÑ. Ito pare pana paÒcavidhasa~gahÈdayo satta sa~gahÈ
asammissÈ eva. EvaÑ sakalÈyapi mÈtikÈya PÈÄivavatthÈnaÑ veditabbaÑ.
R|pavibhatti-ekakaniddesavaÓÓanÈ
594. IdÈni tassÈ atthaÑ bhÈjetvÈ dassetuÑ “sabbaÑ r|paÑ na
hetumevÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. KasmÈ panettha “katamaÑ taÑ sabbaÑ r|paÑ
na het|”ti pucchÈ na katÈti. BhedÈbhÈvato. YathÈ hi dukÈdÊsu upÈdÈr|pampi
atthi no-upÈdÈr|pampi, evamidha1 hetu, na het|tipi sahetukamahetukantipi1
bhedo natthi, tasmÈ pucchaÑ akatvÈva vibhattaÑ. Tattha sabbanti sakalaÑ
niravasesaÑ. R|panti ayamassa sÊtÈdÊhi r|ppanabhÈvadÊpano
samaÒÒalakkhaÓaniddeso. Na hetumevÈti sÈdhÈraÓahetupaÔikkhepaniddeso.
Tattha hetuhetu paccayahetu uttamahetu sÈdhÈraÓahet|ti catubbidho
hetu. Tesu “tayo kusalahet|, tayo akusalahet|, tayo abyÈkatahet|”ti2 ayaÑ
hetuhetu nÈma. “CattÈro kho bhikkhu mahÈbh|tÈ hetu cattÈro mahÈbh|tÈ
paccayo r|pakkhandhassa paÒÒÈpanÈyÈ”ti3 ayaÑ paccayahetu nÈma.
KusalÈkusalaÑ attano vipÈkaÔÔhÈne4 uttamaÑ, iÔÔhÈrammaÓaÑ
kusalavipÈkaÔÔhÈne uttammaÑ, aniÔÔhÈrammaÓaÑ akusalavipÈkaÔÔhÈneti
ayaÑ uttamahetu nÈma. YathÈha “atÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ
kammasamÈdÈnÈnaÑ ÔhÈnaso hetuso vipÈkaÑ yathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊ”ti5.
“Eseva hetu esa paccayo sa~khÈrÈnaÑ, yadidaÑ avijjÈti avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ
sÈdhÈraÓahetu hutvÈ paccayaÔÔhaÑ pharatÊ”ti ayaÑ sÈdhÈraÓahetu nÈma.
YathÈ hi pathavÊraso Èporaso ca madhurassÈpi amadhurassÈpi paccayo,
evaÑ avijjÈ kusalasa~khÈrÈnampi akusalasa~khÈrÈnampi sÈdhÈraÓapaccayo
hoti. ImasmiÑ panatthe hetuhetu adhippeto. Iti “het| dhammÈ na het|
dhammÈ”ti6 mÈtikÈya ÈgataÑ hetubhÈvaÑ r|passa niyametvÈ paÔikkhipanto
“na hetumevÈ”ti Èha. IminÈ nayena sabbapadesu paÔikkhepaniddeso,
appaÔikkhepaniddeso ca veditabbo. Vacanattho pana sabbapadÈnaÑ
mÈtikÈvaÓÓanÈyaÑ vuttoyeva.
SappaccayamevÈti ettha pana kammasamuÔÔhÈnaÑ kammapaccayameva
hoti, ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈdÊni ÈhÈrÈdipaccayÈnevÈti evaÑ r|passeva
vuttacatupaccaya-
______________________________________________________________
1-1. Nahetupi sahetu pÊti (SÊ, SyÈ) 2. Abhi 1. 214 piÔÔhe.
3. Ma 3. 67; SaÑ 2. 83 piÔÔhesu.
4. Attano vipÈkadÈne (SÊ), attano attano vipÈkadÈne
(Ma-®Ôha 3 MahÈpuÓÓamasuttavaÓÓanÈyaÑ)
5. Ma 1. 99; Abhi 2. 351; Khu 9. 356 piÔÔhesu. 6. Abhi 1. 4 piÔÔhe.
vasena attho veditabbo. R|pamevÈti “r|pino dhammÈ ar|pino dhammÈ”ti*

mÈtikÈya vuttaÑ ar|pÊbhÈvaÑ1 paÔikkhipati. UppannaÑ chahi viÒÒÈÓehÊti
paccuppannar|pameva cakkhuviÒÒÈÓÈdÊhi chahi veditabbaÑ. NiyÈmo pana
cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni sandhÈya gahito. Na hi tÈni atÊtÈnÈgataÑ vijÈnanti,
manoviÒÒÈÓaÑ pana atÊtampi anÈgatampi vijÈnÈti. TaÑ imasmiÑ
paÒcaviÒÒÈÓasote patitattÈ2 sotapatitameva hutvÈ gataÑ. HutvÈ
abhÈvaÔÔhena pana aniccameva. JarÈya abhibhavitabbadhammakattÈ
jarÈbhibh|tameva. YasmÈ vÈ r|pakÈye jÈrÈ pÈkaÔÈ hoti, tasmÈpi
“jarÈbhibh|tamevÈ”ti vuttaÑ.
EvaÑ ekavidhena r|pasa~gahoti ettha vidhÈsaddo
mÈnasaÓÔhÈnakoÔÔhÈsesu dissati. “SeyyohamasmÊti vidhÈ, sadisohamasmÊti
vidhÈ”ti-ÈdÊsu3 hi mÈno vidhÈ nÈma. “KathaÑvidhaÑ sÊlavantaÑ vadanti,
kathaÑvidhaÑ paÒÒavantaÑ vadantÊ”ti-ÈdÊsu4 saÓÔhÈnaÑ. KathaÑvidhanti
hi padassa kathaÑsaÓÔhÈnanti attho. “Ekavidhena ÒÈÓavatthu, duvidhena
ÒÈÓavatth|”ti-ÈdÊsu5 koÔÔhÈso vidhÈ nÈma. IdhÈpi koÔÔhÈsova adhippeto.
Sa~gahasaddopi sajÈtisaÒjÈtikitiyÈgaÓanavasena catubbidho. Tattha
“sabbe khattiyÈ Ègacchantu, sabbe brÈhmaÓÈ, sabbe vessÈ, sabbe suddÈ
Ègacchantu”, “yÈ cÈvuso VisÈkha sammÈvÈcÈ, yo ca sammÈkammanto, yo
ca sammÈ-ÈjÊvo, ime dhammÈ sÊlakkhandhe sa~gahitÈ”ti6 ayaÑ
sajÈtisa~gaho nÈma. “EkajÈtikÈ Ègacchant|”ti vuttaÔÔhÈne viya hi idha sabbe
jÈtiyÈ ekasa~gahaÑ gatÈ. “Sabbe kosalakÈ Ègacchantu, sabbe mÈgadhakÈ,
sabbe bhÈr|kacchakÈ Ègacchantu”, “yo cÈvuso VisÈkha sammÈvÈyÈmo, yÈ
ca sammÈsati, yo ca sammÈsamÈdhi, ime dhammÈ samÈdhikkhandhe
sa~gahitÈ”ti6 ayaÑ saÒjÈtisa~gaho nÈma. “EkaÔÔhÈne jÈtÈ saÑvuddhÈ7
Ègacchant|”ti vuttaÔÔhÈne viya hi idha sabbe saÒjÈtiÔÔhÈnena8 nivutthokÈsena
ekasa~gahaÑ gatÈ. “Sabbe hatthÈrohÈ Ègacchantu, sabbe assÈrohÈ, sabbe
rathikÈ Ègacchantu”, “yÈ cÈvuso VisÈkha sammÈdiÔÔhi, yo ca
sammÈsa~kappo, ime dhammÈ paÒÒÈkkhandhe sa~gahitÈ”ti6 ayaÑ
kiriyÈsa~gaho nÈma.
______________________________________________________________
1. Ar|pabhÈvaÑ (SÊ) 2. PatitvÈ (SyÈ, Ka) 3. Abhi 2. 381 piÔÔhe.
4. SaÑ 1. 51 piÔÔhe. 5. Abhi 2. 323-4 piÔÔhÈdÊsu. 6. Ma 1. 375 piÔÔhe.
7. SaÑvaÉÉhÈ (SÊ) * Abhi 1. 5piÔÔhe. 8. SaÒjataÔÔhÈnena (SÊ)
sabbeva hete attano kiriyÈkaraÓena ekasa~gahaÑ gatÈ. “CakkhÈyatanaÑ

katamakkhandhagaÓanaÑ1 gacchati? CakkhÈyatanaÑ
r|pakkhandhagaÓanaÑ gacchati. HaÒci cakkhÈyatanaÑ
r|pakkhandhagaÓanaÑ gacchati, tena vata re vattabbe ‘cakkhÈyatanaÑ
r|pakkhandhena sa~gahitan’ti”2 ayaÑ gaÓanasa~gaho nÈma, ayamidha
adhippeto, ekakoÔÔhÈsena r|pagaÓanÈti ayaÒhettha attho. Esa nayo sabbattha.
DukaniddesavaÓÓanÈ
UpÈdÈbhÈjanÊyakathÈ
595. IdÈni duvidhasa~gahÈdÊsu “atthi r|paÑ upÈdÈ, atthi r|paÑ no-
upÈdÈ’ti evaÑ bhedasabbhÈvato pucchÈpubba~gamaÑ padabhÈjanaÑ
dassento “katamaÑ taÑ r|paÑ upÈdÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha upÈdiyatÊti upÈdÈ,
mahÈbh|tÈni gahetvÈ amuÒcitvÈ tÈni nissÈya pavattatÊti attho. IdÈni taÑ
pabhedato3 dassento “cakkhÈyatanan”ti-ÈdimÈha.
596. EvaÑ tevÊsatividhaÑ upÈdÈr|paÑ sa~khepato uddisitvÈ puna

tadeva vitthÈrato niddisanto “katamaÑ taÑ r|paÑ cakkhÈyatanan”ti-
ÈdimÈha. Tattha duvidhaÑ cakkhu maÑsacakkhu, paÒÒÈcakkhu ca. Etesu
Buddhacakkhu samantacakkhu ÒÈÓacakkhu dibbacakkhu dhammacakkh|ti
paÒcavidhaÑ paÒÒÈcakkhu. Tattha “addasaÑ kho ahaÑ bhikkhave
BuddhacakkhunÈ lokaÑ volokento satte apparajakkhe -pa- duviÒÒÈpaye”ti4
idaÑ Buddhacakkhu nÈma. “Samantacakkhu vuccati sabbaÒÒutaÒÒÈÓan”ti5
idaÑ samantacakkhu nÈma. “CakkhuÑ udapÈdi, ÒÈÓaÑ udapÈdÊ”ti6 idaÑ
ÒÈÓacakkhu nÈma. “AddasaÑ kho ahaÑ bhikkhave dibbena cakkhunÈ
visuddhenÈ”ti7 idaÑ dibbacakkhu nÈma. “TasmiÑ yevÈsane virajaÑ
vÊtamalaÑ dhammacakkhuÑ udapÈdÊ”ti8 idaÑ
heÔÔhimamaggattayasa~khÈtaÑ ÒÈÓaÑ dhammacakkhu nÈma.
MaÑsacakkhupi pasÈdacakkhu sasambhÈracakkh|ti duvidhaÑ hoti.
Tattha yoyaÑ akkhik|pake patiÔÔhito heÔÔhÈ akkhik|pakaÔÔhikena upari
bhamukaÔÔhikena ubhato akkhik|Ôehi anto matthalu~gena bahiddhÈ
akkhilomehi
______________________________________________________________
1. KatamaÑ khandhagaÓanaÑ (sabbattha) 2. Abhi 4. 251 piÔÔhe.
3. PabhedaÑ (Ka) 4. Ma 1. 225 piÔÔhe. 5. Khu 8. 178 piÔÔhe.
6. SaÑ 3. 369; Vi 3. 15 piÔÔhe. 7. Ma 1. 227 piÔÔhe. 8. Ma 2. 346 piÔÔhÈdÊsu.
paricchinno maÑsapiÓÉo, sa~khepato “catasso dhÈtuyo vaÓÓo gandho raso

ojÈ sambhavo saÓÔhÈnaÑ jÊvitaÑ bhÈvo kÈyapasÈdo cakkhupasÈdo”ti
cuddasasambhÈro, vitthÈrato “catasso dhÈtuyo
taÑsannissitavaÓÓagandharasa-ojÈsaÓÔhÈnasambhavÈ chÈti imÈni dasa
catusamuÔÔhÈnÈnikattÈ cattÈlÊsaÑ honti, jÊvitaÑ bhÈvo kÈyapasÈdo
cakkhupasÈdoti cattÈri ekantakammasamuÔÔhÈnÈnevÈ”ti imesaÑ
catucattÈlÊsÈya r|pÈnaÑ vasena catucattÈlÊsasambhÈro, yaÑ loko “setaÑ
cakkhuÑ, puthulaÑ, visaÔaÑ vitthiÓÓaÑ cakkhun”ti saÒjÈnanto na cakkhuÑ
saÒjÈnÈti, vatthuÑ cakkhuto saÒjÈnÈti, so maÑsapiÓÉo akkhik|pe patiÔÔhito
nhÈrusuttakena matthalu~ge Èbaddho1, yattha setampi atthi kaÓhampi
lohitakampi pathavÊpi Èpopi tejopi vÈyopi, yaÑ semhussadattÈ setaÑ,
pittussadattÈ kaÓhaÑ, ruhirussadattÈ lohitakaÑ, pathavussadattÈ patthiÓÓaÑ
hoti, ÈpussadattÈ paggharati, tejussadattÈ paridayhati, vÈyussadattÈ
sambhamati. IdaÑ sasambhÈracakkhu nÈma.
Yo panettha sito ettha paÔibaddho catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya
pasÈdo, idaÑ pasÈdacakkhu nÈma. TadetaÑ tassa sasambhÈracakkhuno
setamaÓÉalaparikkhitassa kaÓhamaÓÉalassa majjhe abhimukhe ÔhitÈnaÑ
sarÊrasaÓÔhÈnuppattidesabh|te diÔÔhamaÓÉale sattasu picupaÔalesu ÈsittatelaÑ
picupaÔalÈni viya sattakkhipaÔalÈni byÈpetvÈ
dhÈraÓanhÈpanamaÓÉanabÊjanakiccÈhi cat|hi dhÈtÊhi khattiyakumÈro viya
sandhÈraÓa-ÈbandhanaparipÈcanasamudÊraÓakiccÈhi cat|hi dhÈt|hi
kat|pakÈraÑ utucittÈhÈrehi upatthambhiyamÈnaÑ ÈyunÈ anupÈliyamÈnaÑ
vaÓÓagandharasÈdÊhi parivutaÑ pamÈÓato |kÈsiramattaÑ
cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ
tiÔÔhati. Vuttampi cetaÑ DhammasenÈpatinÈ–
“Yena cakkhuppasÈdena, r|pÈni manupassati.
ParittaÑ sukhumaÑ etaÑ2, |kÈsirasam|paman”ti.
Cakkhu ca taÑ ÈyatanaÒcÈti cakkhÈyatanaÑ. YaÑ cakkhu catunnaÑ
mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya pasÈdoti idhÈpi upayogattheyeva sÈmivacanaÑ,
cattÈri
______________________________________________________________
1. NhÈrusuttakena bandho, matthalu~gena Èbandho (Ka)
2. CetaÑ (SÊ) Visuddhi 2. 76 piÔÔhe.
mahÈbh|tÈni upÈdiyitvÈ pavattappasÈdoti attho. IminÈ pasÈdacakkhumeva

gaÓhÈti, sesacakkuÑ paÔikkhipati. YaÑ pana indriyagocarasutte “ekaÑ
mahÈbh|taÑ upÈdÈya pasÈdo pathavÊdhÈtuyÈ, tÊhi mahÈbh|tehi sa~gahito
ÈpodhÈtuyÈ ca tejodhÈtuyÈ ca vÈyodhÈtuyÈ ca”, Catuparivattasutte1
“dvinnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈya pasÈdo pathavÊdhÈtuyÈ ca ÈpodhÈtuyÈ ca,
dvÊhi mahÈbh|tehi sa~gahito tejodhÈtuyÈ ca vÈyodhÈtuyÈ cÈ”ti vuttaÑ, taÑ
pariyÈyena vuttaÑ. AyaÒhi suttantikakathÈ nÈma pariyÈyadesanÈ. Yo ca
catunnaÑ mahÈbhutÈnaÑ upÈdÈya pasÈdo, so tesu ekekassÈpi dvinnaÑ
dvinnampi pasÈdoyevÈti iminÈ pariyÈyena attha desanÈ ÈgatÈ. Abhidhammo
pana nippariyÈyadesanÈ nÈma, tasmÈ idha “catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ
upÈdÈya pasÈdo”ti vuttaÑ.
“AyaÑ me attÈ”ti bÈlajanena pariggahitattÈ attabhÈvo vuccati sarÊrampi
khandhapaÒcakampi, tasmiÑ pariyÈpanno tannissitoti
attabhÈvapariyÈpanno. CakkhuviÒÒÈÓena passituÑ na sakkÈti anidassano.
PaÔighaÔÔanÈnighaÑso ettha jÈyatÊti sappaÔigho.
YenÈti-ÈdÊsu ayaÑ sa~khepattho–yena karaÓabh|tena cakkhunÈ ayaÑ
satto idaÑ vuttappakÈraÑ r|paÑ atÊte passi vÈ, vattamÈne passati vÈ,
anÈgate passissati vÈ. Sacassa aparibhinnaÑ cakkhu bhaveyya, athÈnena
ÈpÈthagataÑ r|paÑ passe vÈ, atÊtaÑ vÈ r|paÑ atÊtena cakkhunÈ passi,
paccuppannaÑ paccuppannena passati, anÈgataÑ anÈgatena passissati. “Sace
taÑ r|paÑ cakkhussa ÈpÈthaÑ Ègaccheyya, cakkhunÈ taÑ r|paÑ
passeyyÈ”ti idamettha parikappavacanaÑ. DassanapariÓÈyakaÔÔhena
cakkhumpetaÑ. SaÒjÈtisamosaraÓaÔÔhena cakkhÈyatanampetaÑ.
SuÒÒatasabhÈvanissattaÔÔhena cakkhudhÈtupesÈ. DassanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ
kÈretÊti cakkhundriyampetaÑ. LujjanapalujjanaÔÔhena lokopeso.
VaÄaÒjanaÔÔhena dvÈrÈpesÈ. Ap|raÓÊyaÔÔhena samuddopeso.
ParisuddhaÔÔhena paÓÉarampetaÑ. PhassÈdÊnaÑ abhijÈyanaÔÔhena
khettampetaÑ. TesaÑyeva patiÔÔhÈnaÔÔhena vatthumpetaÑ. SamavisamaÑ
dassentaÑ attabhÈvaÑ netÊti nettampetaÑ. TenevaÔÔhena
______________________________________________________________
1. IdaÑ nÈmaÑ Ma 3. 112 piÔÔhe atthi, ayaÑ pana PÈÄi tattha na dissati. Vi-®Ôha 3. 8
piÔÔhe pana sa~gÊtimanÈr|ÄhaÑ catuparivaÔÔasuttaÑ nÈma ÈgataÑ, taÑ vÈ siyÈ.
nayanampetaÑ. SakkÈyapariyÈpannaÔÔhena orimaÑ tÊrampetaÑ.

BahusÈdhÈraÓaÔÔhena, assÈmikaÔÔhena ca suÒÒo gÈmopesoti.
EttÈvatÈ “passi vÈ”ti-ÈdÊhi cat|hi padehi “cakkhumpetan”ti-ÈdÊni
cuddasa nÈmÈni yojetvÈ cakkhÈyatanassa cattÈro vavatthÈpananayÈ vuttÈti
veditabbÈ. KathaÑ? Ettha hi yena cakkhunÈ anidassanena sappaÔighena
r|paÑ sanidassanaÑ sappaÔighaÑ passi vÈ cakkhumpetaÑ -pa- suÒÒo
gÈmopeso, idaÑ taÑ r|paÑ cakkhÈyatananti ayameko nayo. EvaÑ sesopi
veditabbÈ.
597. IdÈni yasmÈ vijjuniccharaÓÈdikÈlesu anoloketukÈmassÈpi r|paÑ

cakkhupasÈdaÑ ghaÔÔeti, tasmÈ taÑ ÈkÈraÑ dassetuÑ dutiyo niddesavÈro
Èraddho. Tattha yamhi cakkhumhÊti yamhi adhikaraÓabh|te cakkhumhi.
R|panti paccattavacanametaÑ. Tattha paÔihaÒÒi vÈti atÊtattho. PaÔihaÒÒati
vÈti paccuppannattho. PaÔihaÒÒissati vÈti anÈgatattho. PaÔihaÒÒe vÈti
vikappanattho. AtÊtaÒhi r|paÑ atÊte cakkhusmiÑ paÔihaÒÒi nÈma,
paccuppannaÑ paccuppanne paÔihaÒÒati nÈma, anÈgataÑ anÈgate
paÔihaÒÒissati nÈma. “Sace taÑ r|paÑ cakkhussa apÈthaÑ Ègaccheyya,
cakkhumhi paÔihaÒÒeyya taÑ r|pan”ti ayamettha parikappo1. Atthato pana
pasÈdaÑ ghaÔÔayamÈnameva r|paÑ paÔihaÒÒati nÈma. IdhÈpi
purimanayeneva cattÈro vavatthÈpananayÈ veditabbÈ.
598. IdÈni yasmÈ attano icchÈya oloketukÈmassa r|pe cakkhuÑ

upasaÑharato cakku r|pasmiÑ paÔihaÒÒati, tasmÈ taÑ ÈkÈraÑ dassetuÑ
tatiyo niddesavÈro Èraddho. So atthato pÈkaÔoyeva. Ettha pana cakkhu
ÈrammaÓaÑ sampaÔicchamÈnameva r|pamhi paÔihaÒÒati nÈma, idhÈpi
purimanayeneva cattÈro vavatthÈpananayÈ veditabbÈ.
599. Ito paraÑ phassapaÒcamakÈnaÑ uppattidassanavasena paÒca,

tesaÑyeva ÈrammaÓapaÔibaddha-uppattidassanavasena paÒcÈti dasa vÈrÈ
dassitÈ. Tattha cakkhuÑ nissÈyÈti cakkhuÑ nissÈya paccayaÑ katvÈ. R|paÑ
ÈrabbhÈti r|pÈrammaÓaÑ Ègamma sandhÈya paÔicca. IminÈ
cakkhupasÈdavatthukÈnaÑ phassÈdÊnaÑ
______________________________________________________________
1. Vikappanattho (SyÈ)
purejÈtapaccayena cakkhudvÈrajavanavÊthipariyÈpannÈnaÑ
ÈrammaÓÈdhipati-ÈrammaÓ|panissayapaccayehi r|passa paccayabhÈvo
dassito, itaresu paÒcasu vÈresu r|paÑ ÈrammaÓamassÈti r|pÈrammaÓoti
evaÑ ÈrammaÓapaccayamatteneva paccayabhÈvo dassito. YathÈ pana
purimesu tÊsu, evaÑ imesupi dasasu vÈresu cattÈro cattÈro vavatthÈpananayÈ
veditabbÈ. EvaÑ “katamaÑ taÑ r|paÑ cakkhÈyatanan”ti pucchÈya
uddhaÔaÑ cakkhuÑ “idaÑ tan”ti nÈnappakÈrato dassetuÑ purimÈ tayo, ime
dasÈti terasa niddesavÈrÈ dassitÈ. EkekasmiÒcettha catunnaÑ catunnaÑ
vavatthÈpananayÈnaÑ ÈgatattÈ dvipaÒÒÈsÈya nayehi paÔimaÓÉetvÈva
dassitÈti veditabbÈ.
600. Ito paresu sotÈyatanÈdiniddesesupi eseva nayo. VisesamattaÑ

panettha evaÑ veditabbaÑ. SuÓÈtÊti sotaÑ, taÑ sasambhÈrasotabilassa anto
tanutambalomÈcite a~gulivedhakasaÓÔhÈne1 padese vuttappakÈrÈhi dhÈt|hi
kat|pakÈraÑ utucittÈhÈrehi upatthambhiyamÈnaÑ ÈyunÈ anupÈliyamÈnaÑ
vaÓÓÈdÊhi parivutaÑ sotaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ
sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati.
GhÈyatÊti ghÈnaÑ, taÑ sasambhÈraghÈnabilassa anto ajappadasaÓÔhÈne
padese yathÈvuttappakÈra-upakÈrupatthambhanÈnupÈlanaparivÈraÑ hutvÈ
ghÈnaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati.
SÈyanaÔÔhena jivhÈ, sÈ sasambhÈrajivhÈmajjhassa upari
uppaladalaggasaÓÔhÈne padese yathÈvuttappakÈra-
upakÈrupatthambhanÈnupÈlanaparivÈrÈ hutvÈ jivhÈviÒÒÈÓÈdÊnaÑ
yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnÈ tiÔÔhati.
YavatÈ pana imasmiÑ kÈye upÈdinnakar|paÑ nÈma atthi, sabbattha
kÈyÈyatanaÑ kappÈsapaÔale sneho viya yathÈvuttappakÈra-
upakÈrupatthambhanÈnupÈlanaparivÈrammeva hutvÈ kÈyaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ
yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati. Ayamettha viseso.
Seso PÈÄippabhedo ca attho ca cakkhuniddese vittanayeneva veditabbo.
KevalaÒhi idha cakkhupadassa ÔhÈne sotapadÈdÊni, r|papadassa ÔhÈne
saddapadÈdÊni, “passÊ”ti-ÈdÊnaÑ ÔhÈne “suÓÊ”ti-ÈdipadÈni ca ÈgatÈni.
______________________________________________________________
1. A~guliveÔhakasaÓÔhÈne (SÊ), Visuddhi 2. 76 piÔÔhe passitabbaÑ.
“NettampetaÑ nayanampetan”ti imassa ca padadvayassa abhÈvÈ dvÈdasa

dvÈdasa nÈmÈni honti. SesaÑ sabbattha vuttasadisameva.
Tattha siyÈ “yadi yÈvatÈ imasmiÑ kÈye upÈdinnakar|paÑ nÈma atthi,
sabbattha kÈyÈyatanaÑ kappÈsapaÔale sneho viya, evaÑ sante
lakkhaÓasammissatÈ ÈpajjatÊ”ti. NÈpajjati. KasmÈ? AÒÒassa aÒÒattha
abhÈvato. Yadi evaÑ na sabbattha kÈyÈyatananti, neva paramatthato
sabbattha. VinibbhujitvÈ panassa nÈnÈkaraÓaÑ paÒÒÈpetuÑ na sakkÈ, tasmÈ
evaÑ vuttaÑ. YathÈ hi r|parasÈdayo vilikÈcuÓÓÈni viya vivecetuÑ
asakkuÓeyyatÈya aÒÒamaÒÒabyÈpinoti vuccanti, na ca paramatthato r|pe
raso atthi, yadi siyÈ, r|paggahaÓeneva rasaggahaÓaÑ gaccheyya, evaÑ
kÈyÈyatanampi paramatthato neva sabbattha atthi, na ca sabbattha natthi,
vivecetuÑ asakkuÓeyyatÈyÈti, evamettha na lakkhaÓasammissatÈ ÈpajjatÊti
veditabbÈ.
Apica lakkhaÓÈdivavatthÈpanatopetesaÑ asammissatÈ veditabbÈ. Etesu
hi r|pÈbhighÈtÈrahabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ,
daÔÔhukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ vÈ cakkhu,
r|pesu ÈviÒchanarasaÑ, cakkhuviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ,
daÔÔhukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈnaÑ.
SaddÈbhighÈtÈrahabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ,
sotukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ vÈ sotaÑ,
saddesu ÈviÒchanarasaÑ, sotaviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ,
sotukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈnaÑ.
GandhÈbhighÈtarahabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ,
ghÈyitukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ vÈ ghÈnaÑ,
gandhesu ÈviÒchanarasaÑ, ghÈnaviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ,
ghÈyitukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈnaÑ.
RasÈbhighÈtÈrahabh|tappasÈdalakkhaÓÈ,
sÈyitukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓÈ vÈ jivhÈ,
rasesu ÈviÒchanarasÈ, jivhÈviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ,
sÈyitukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈnÈ.
* PhoÔÔhabbÈbhighÈtÈrahabh|tappasÈdalakkhaÓo,
phusitukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓo vÈ kÈyo,
phoÔÔhabbesu ÈviÒchanaraso, kÈyaviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈno,
phusitukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈno.
* Keci pana1 “tejÈdhikÈnaÑ bh|tÈnaÑ pasÈdo cakkhu, vÈyupathavÊ-
ÈpÈdhikÈnaÑ bh|tÈnaÑ pasÈdÈ sotaghÈnajivhÈ, kÈyo sabbesan”ti vadanti.
Apare “tejÈdhikÈnaÑ pasÈdo cakkhu, vivaravÈyu-ÈpapathavÈdikÈnaÑ
pasÈdÈ sotaghÈnajivhÈkÈyo”ti vadanti. Te vattabbÈ “suttaÑ ÈharathÈ”ti.
AddhÈ suttameva na dakkhissanti. Keci panettha “tejÈdÊnaÑ guÓehi r|pÈdÊhi
anuggayhabhÈvato”ti2 kÈraÓaÑ vadanti. Te ca vattabbÈ “ko panevamÈha
r|pÈdayo tejÈdÊnaÑ guÓÈ”ti. Avinibbhogesu hi r|pesu3 “ayaÑ imassa guÓo,
ayaÑ imassa guÓo”ti na labbhÈ vattuÑ. AthÈpi vadeyyuÑ “yathÈ tesu tesu
sambhÈresu tassa tassa bh|tassa adhikatÈya pathavÊ-ÈdÊnaÑ sandhÈraÓÈdÊni
kiccÈni icchatha, evaÑ tejÈdi-adhikesu sambhÈresu r|pÈdÊnaÑ
adhikabhÈvadassanato icchitabbametaÑ r|pÈdayo tesaÑ guÓÈ”ti. Te
vattabbÈ “iccheyyÈma, yadi ÈpÈdhikassa Èsavassa gandhato pathavÊ-adhike
kappÈse gandho adhikataro siyÈ, tejÈdhikassa ca uÓhodakassa vaÓÓatopi
sÊt|dakassa vaÓÓo parihÈyetha”. YasmÈ panetaÑ ubhayampi natthi, tasmÈ
pahÈyethetaÑ etesaÑ nissayabh|tÈnaÑ visesakappanaÑ, “yathÈ avisesepi
ekakalÈpe bh|tÈnaÑ r|parasÈdayo aÒÒamaÒÒaÑ visadisÈ honti, evaÑ
cakkhupasÈdÈdayo avijjamÈnepi aÒÒasmiÑ visesakÈraÓe”ti
gahetabbametaÑ.
KiÑ pana taÑ, yaÑ aÒÒamaÒÒassa asÈdhÈraÓaÑ? Kammameva nesaÑ
visesakÈraÓaÑ, tasmÈ kammavisesato etesaÑ viseso, na bh|tavisesato.
Bh|tavisese hi sati pasÈdova nuppajjati. SamÈnÈnaÒhi pasÈdo, na
visamÈnÈnanti porÈÓÈ. EvaÑ kammavisesato visesavantesu ca etesu
cakkhusotÈni asampattavisayaggÈhakÈni, attano nissayaÑ anallÊnanissaye
eva visaye viÒÒÈÓahetuttÈ.
______________________________________________________________
* Visuddhi 2. 74 piÔÔhepi. 1. Keci panettha (SÊ)
2. AnuggayabhÈvatoti (SÊ), anugayhabhÈvatoti (SyÈ, Ka) 3. Bh|tesu (SÊ, SyÈ)
ghÈnajivhÈkÈyÈ sampattavisayaggÈhakÈ, nissayavasena ceva, sayaÒca attano

nissayaÑ allÊneyeva visaye viÒÒÈÓahetuttÈ.
AÔÔhakathÈyaÑ pana “ÈpÈthagatattÈva ÈrammaÓaÑ sampattaÑ nÈma.
CandamaÓÉalas|riyamaÓÉalÈnaÒhi dvÈcattÈlÊsayojanasahassamatthake
ÔhitÈnaÑ vaÓÓo cakkhupasÈdaÑ ghaÔÔeti. So d|re ÔhatvÈ paÒÒÈyamÈnopi
sampattoyeva nÈma, taÑgocarattÈ1 cakkhu sampattagocarameva nÈma. D|re
rukkhaÑ chindantÈnampi rajakÈnaÒca vatthaÑ dhovantÈnaÑ d|ratova
kÈyavikÈro paÒÒÈyati, saddo pana dhÈtuparamparÈya ÈgantvÈ sotaÑ
ghaÔÔetvÈ saÓikaÑ vavatthÈnaÑ gacchatÊ”ti vuttaÑ.
Tattha kiÒcÈpi ÈpÈthagatattÈ ÈrammaÓaÑ sampattanti vuttaÑ,
candamaÓÉalÈdivaÓÓo pana cakkhuÑ asampatto d|re Ôhitova paÒÒÈyati.
Saddopi sace saÓikaÑ Ègaccheyya, d|re uppanno cirena suyyeyya2,
paramparaghaÔÔanÈya ca ÈgantvÈ sotaÑ ghaÔÔento asukadisÈya nÈmÈti na
paÒÒÈyeyya. TasmÈ asampattagocarÈneva tÈni.
Ahi-ÈdisamÈnÈni cetÈni. YathÈ hi ahi nÈma bahi sittasammaÔÔhaÔÔhÈne
nÈbhiramati, sa~kÈraÔÔhÈnatiÓapaÓÓagahanavammikÈniyeva cakkhupetaÑ
visamajjhÈsayaÑ maÔÔhesu suvaÓÓabhitti-ÈdÊsu nÈbhiramati, oloketumpi na
icchati, r|pacittapupphalatÈdicittesuyeva pana abhiramati, tÈdisesu hi
ÔhÈnesu cakkhumhi appahonte mukhampi vivaritvÈ oloketukÈmÈ honti.
SusumÈropi bahi nikkhanto gahetabbaÑ na passati, akkhÊni
nimmÊletvÈva carati. YadÈ pana byÈmasatamattaÑ udakaÑ ogÈhitvÈ bilaÑ
pavisitvÈ nipanno hoti, tadÈ tassa cittaÑ ekaggaÑ hoti sukhaÑ supati,
evameva sotampetaÑ bilajjhÈsayaÑ ÈkÈsasannissitaÑ
kaÓÓacchiddak|pakeyeva ajjhÈsayaÑ karoti, kaÓÓacchiddÈkÈsoyeva tassa
saddasavane paccayo hoti. AjaÔÈkÈsopi vaÔÔatiyeva. AntoleÓasmiÒhi sajjhÈye
kariyamÈne na leÓacchadanaÑ bhinditvÈ saddo bahi nikkhamati,
dvÈravÈtapÈnacchiddehi pana nikkhamitvÈ dhÈtuparamparÈyeva ghaÔÔento
gantvÈ sotapasÈdaÑ ghaÔÔeti.
______________________________________________________________
1. TaggocarattÈ (Ka) 2. S|yeyya (SÊ)
atha tasmiÑ kÈle “asuko nÈma1 sajjhÈyatÊ”ti leÓapiÔÔhe nisinnÈ jÈnanti.

EvaÑ sante sampattagocaratÈ hoti, kiÑ panetaÑ sampattagocaranti?
Œma sampattagocaraÑ. Yadi evaÑ d|re bherÊ-ÈdÊsu vajjamÈnesu “d|re
saddo”ti jÈnanaÑ na bhaveyyÈti? No na bhavati, sotapasÈdasmiÒhi ghaÔÔite
“dure saddo, Èsanne saddo, paratÊte, orimatÊre”ti tathÈ tathÈ jÈnanÈkÈro hoti,
dhammatÈ esÈti, kiÑ etÈya dhammatÈya, yato yato chiddaÑ, tato tato
savanaÑ hoti, candimas|riyÈdÊnaÑ dassanaÑ viyÈti
asampattagocaramevetaÑ.
PakkhÊpi rukkhe vÈ bh|miyaÑ na ramati. YadÈ pana ekaÑ vÈ dve vÈ
leÉÉupÈte atikkamma ajaÔÈkÈsaÑ pakkhando hoti, tadÈ ekaggacittataÑ
Èpajjati, evameva ghÈnampi ÈkÈsajjhÈsayaÑ vÈt|panissayagandhagocaraÑ.
TathÈ hi gÈvo navavuÔÔhe deve bh|miyaÑ ghÈyitvÈ ghÈyitvÈ ÈkÈsÈbhimukhÈ
hutvÈ vÈtaÑ ÈkaÉÉhanti. A~gulÊhi gandhapiÓÉaÑ gahetvÈpi ca
upasi~ghanakÈle vÈtaÑ anÈkaÉÉhanto neva tassa gandhaÑ jÈnÈti.
Kukkuropi bahi vicaranto khemaÔÔhÈnaÑ na passati, leÉÉupahÈrÈdÊhi
upadduto hoti, antogÈmaÑ pavisitvÈ uddhanaÔÔhÈne chÈrikaÑ by|hitvÈ
nipannassa pana phÈsukaÑ hoti, evameva jivhÈpi gÈmajjhÈsayÈ
ÈposannissitarasÈrammaÓÈ. TathÈ hi tiyÈmarattiÑ samaÓadhammaÑ katvÈpi
pÈtova pattacÊvaramÈdÈya gÈmo pavisitabbo hoti. SukkhakhÈdanÊyassa ca na
sakkÈ kheÄena atemitassa rasaÑ jÈnituÑ.
Si~gÈlopi bahi caranto ratiÑ na vindati, ÈmakasusÈne manussamaÑsaÑ
khÈditvÈ nipannasseva panassa phÈsukaÑ hoti, evameva kÈyopi
upÈdinnakajjhÈsayo pathavÊnissitaphoÔÔhabbÈrammaÓo. TathÈ hi aÒÒaÑ
upÈdinnakaÑ alabhamÈnÈ sattÈ attanova hatthatale sÊsaÑ katvÈ nipajjanti.
AjjhattikabÈhirÈ cassa pathavÊ ÈrammaÓaggahaÓe paccayo hoti.
Susanthatassapi2 hi sayanassa, hatthe ÔhapitÈnampi3 vÈ phalÈnaÑ na sakkÈ
anisÊdantena vÈ anippÊÄentena vÈ thaddhamudubhÈvo jÈnitunti
______________________________________________________________
1. AsukaÑ nÈma (SÊ) 2. Su-atthatassÈpi (SÊ), susaÓÔhitassapi (SyÈ)
3. ®hitÈnampi (SÊ, SyÈ)
ajjhattikabÈhirÈpathavÊ etassa kÈyapasÈdassa phoÔÔhabbajÈnane paccayo hoti.

EvaÑ lakkhaÓÈdivavatthÈnatopetesaÑ asammissatÈ veditabbÈ. AÒÒeyeva hi
cakkhupasÈdassa
lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnagocarajjhÈsayanissayÈ, aÒÒe
sotapasÈdÈdÊnanti asammissÈneva cakkhÈyatanÈdÊni.
Apica nesaÑ asammissatÈya ayaÑ upamÈpi veditabbÈ. YathÈ hi
paÒcavaÓÓÈnaÑ dhajÈnaÑ ussÈpitÈnaÑ kiÒcÈpi chÈyÈ ekÈbaddhÈ viya hoti,
tassa tassa pana aÒÒamaÒÒaÑ asammissÈva. YathÈ ca paÒcavaÓÓena
kappÈsena vaÔÔiÑ katvÈ dÊpe jÈlite kiÒcÈpi jÈlÈ ekÈbaddhÈ viya hoti, tassa
tassa pana aÑsuno pÈÔiyekkÈ pÈÔiyekkÈ jÈlÈ asammissÈ eva, evameva
kiÒcÈpi imÈni paÒcÈyatanÈni ekasmiÑ attabhÈve samosaÔÈni, aÒÒamaÒÒaÑ
pana asammissÈneva. Na kevalaÒca imÈneva paÒca, sosar|pÈnipi
asammissÈneva. ImasmiÒhi sarÊre heÔÔhimakÈyo majjhimakÈyo
uparimakÈyoti tayo koÔÔhÈsÈ. Tattha nÈbhito paÔÔhÈya heÔÔhÈ heÔÔhimakÈyo
nÈma. TasmiÑ kÈyadasakaÑ bhÈvadasakaÑ ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈni aÔÔha
utusamuÔÔhÈnÈni aÔÔha cittasamuÔÔhÈnÈni aÔÔhÈti catucattÈlÊsa r|pÈni. NÈbhito
uddhaÑ yÈva galavÈÔakÈ majjhimakÈyo nÈma. Tattha ca kÈyadasakaÑ
bhÈvadasakaÑ vatthudasakaÑ ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈdÊni tÊÓi aÔÔhakÈnÊti
catupaÒÒÈsa r|pÈni. GalavÈÔakato uddhaÑ uparimakÈyo nÈma. Tattha
cakkhudasakaÑ sotadasakaÑ ghÈnadasakaÑ jivhÈdasakaÑ kÈyadasakaÑ
bhÈvadasakaÑ ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈdÊni tÊÓi aÔÔhakÈnÊti caturÈsÊti r|pÈni.
Tattha cakkhupasÈdassa paccayÈni cattÈri mahÈbh|tÈni vaÓÓo gandho
raso ojÈ jÊvitindriyaÑ cakkhupasÈdoti idaÑ ekantato avinibhuttÈnaÑ
dasannaÑ nipphannar|pÈnaÑ vasena cakkhudasakaÑ nÈma. IminÈ nayena
sesÈnipi veditabbÈni. Tesu heÔÔhimakÈye r|paÑ majjhimakÈya-
uparimakÈyar|pehi saddhiÑ asammissaÑ, sesakÈyadvayepi r|paÑ itarehi
saddhiÑ asammissameva. YathÈ hi sÈyanhasamaye pabbatacchÈyÈ ca
rukkhaccÈyÈ ca kiÒcÈpi ekÈbaddhÈ viya honti, aÒÒamaÒÒaÑ pana
asammissÈva. EvaÑ imesupi kÈyesu catucattÈlÊsa cat|paÒÒÈsa caturÈsÊti
r|pÈni ca kiÒcÈpi ekÈbaddhÈni viya honti, aÒÒamaÒÒaÑ pana
asammissÈnevÈti.
616. R|pÈyatananiddese vaÓÓova vaÓÓanibhÈ, nibhÈtÊti vÈ nibhÈ,

cakkhuviÒÒÈÓassa pÈkaÔÈ hotÊti attho, vaÓÓova nibhÈ vaÓÓanibhÈ. SaddhiÑ
nidassanena sanidassanaÑ, cakkhuviÒÒÈÓena passitabbanti attho. SaddhiÑ
paÔighena sappaÔighaÑ, paÔighaÔÔananighaÑsajanakanti attho. NÊlÈdÊsu
umÈpupphasamÈnaÑ nÊlaÑ. KaÓikÈrapupphasamÈnaÑ pÊtakaÑ.
BandhujÊvakapupphasamÈnaÑ lohitakaÑ. OsadhitÈrakasamÈnaÑ odÈtaÑ.
JhÈma~gÈrasamÈnaÑ kÈÄakaÑ. MandarattaÑ sinduvÈrakaravÊra1
makuÄasamÈnaÑ maÒjiÔÔhakaÑ. “Harittaca hemavaÓÓa, kÈmaÑ sumukha
pakkamÈ”ti2 ettha pana kiÒcÈpi “harÊ”ti suvaÓÓaÑ vuttaÑ, parato panassa
jÈtar|paggahaÓena gahitattÈ idha sÈmaÑ hari nÈma. ImÈni satta vutthuÑ
anÈmasitvÈ sabhÈveneva dassitÈni.
HarivaÓÓanti haritasaddalavaÓÓaÑ. Amba~kuravaÓÓanti amba~kurena
samÈnavaÓÓaÑ. ImÈni dve vatthuÑ ÈmasitvÈ dassitÈni. DÊghÈdÊni dvÈdasa
vohÈrato dassitÈni. So ca nesaÑ vohÈro upanidhÈyasiddho ceva
sannivesasiddho ca. DÊghÈdÊni hi aÒÒamaÒÒaÑ upanidhÈyasiddhÈni,
vaÔÔÈdÊni sannivesavisesena. Tattha rassaÑ upanidhÈya tato uccataraÑ
dÊghaÑ, taÑ upanidhÈya tato nÊcataraÑ rassaÑ. Th|laÑ upanidhÈya tato
khuddakataraÑ aÓuÑ, taÑ upanidhÈya tato mahantataraÑ th|laÑ.
CakkasaÓÔhÈnaÑ vaÔÔaÑ. KukkuÔaÓÉasaÓÔhÈnaÑ parimaÓÉalaÑ. Cat|hi
aÑsehi yuttaÑ caturaÑsaÑ3 chaÄaÑsÈdÊsupi eseva nayo. Ninnanti onataÑ.
Thalanti unnattaÑ.
Tattha yasmÈ dÊghÈdÊni phusitvÈ sakkÈ jÈnituÑ, nÊlÈdÊni panevaÑ na
sakkÈ, tasmÈ na nippariyÈyena dÊghaÑ r|pÈyatanaÑ, tathÈ rassÈdÊni. TaÑ
taÑ nissÈya pana tathÈ tathÈ ÔhitaÑ “dÊghaÑ rassan”ti tena tena vohÈrena
r|pÈyatanamevettha bhÈsitanti veditabbaÑ. ChÈyÈ Ètapoti idaÑ
aÒÒamaÒÒaparicchinnaÑ. TathÈ Èloko andhakÈro ca. AbbhÈ mahikÈti-ÈdÊni
cattÈri vatthunÈva dassitÈni. Tattha abbhÈti valÈhako. MahikÈti himaÑ.
Imehi cat|hi abbhÈdÊnaÑ vaÓÓÈ dassitÈ. CandamaÓÉalassa vaÓÓanibhÈti-
ÈdÊhi tesaÑ tesaÑ pabhÈvaÓÓÈ dassitÈ.
Tattha candamaÓÉalÈdÊnaÑ vatth|naÑ evaÑ viseso veditabbo,
maÓimayaÑ rajatapaÔicchannaÑ ek|napaÒÒÈsayojanÈyÈmavitthÈraÑ
candassa devaputtassa
______________________________________________________________
1. ...kaÓavÊra (SÊ) 2. Khu 5. 326 VÊsatinipÈtajÈtake. 3. CaturassaÑ (SÊ, Ka)
vimÈnaÑ candamaÓÉalaÑ nÈma. SovaÓÓamayaÑ phalikapaÔicchannaÑ

samapaÓÓÈsayojanÈyÈmavitthÈraÑ s|riyassa devaputtassa vimÈnaÑ
s|riyamaÓÉalaÑ nÈma. SattaratanamayÈni
sattaÔÔhadasadvÈdasayojanÈyÈmavitthÈrÈni tesaÑ tesaÑ devaputtÈnaÑ
vimÈnÈni tÈrakar|pÈni nÈma.
Tattha heÔÔhÈ cando, s|riyo upari, ubhinnamantaraÑ yojanaÑ hoti.
Candassa heÔÔhimantato s|riyassa uparimanto yojanasataÑ hoti. DvÊsu
passesu nakkhattatÈrakÈ gacchanti. Etesu pana tÊsu cando dandhagamano,
s|riyo sÊghagamano, nakkhattatÈrakÈ sabbasÊghagamanÈ. KÈlena
candimas|riyÈnaÑ purato honti, kÈlena pacchÈ.
ŒdÈsamaÓÉalanti kaÑsamayaÑ. MaÓÊti ÔhapetvÈ veÄuriyaÑ seso
jotirasÈdi-anekappabhedo. Sa~khoti sÈmuddiko. MuttÈ sÈmuddikÈpi sesÈpi.
VeÄuriyoti veÄuvaÓÓamaÓi. JÈtar|paÑ vuccati SatthuvaÓÓo. SatthÈ hi
suvaÓÓavaÓÓo, suvaÓÓampi SatthuvaÓÓaÑ. RajataÑ vuccati “kahÈpaÓo
lohamÈsako dÈrumÈsako jatumÈsako ye vohÈraÑ gacchantÊ”ti1 vuttaÑ, taÑ
sabbampi idha gahitaÑ.
“YaÑ vÈ panaÒÒampÊ”ti iminÈ PÈÄi-ÈgataÑ ÔhapetvÈ sesaÑ
taÔÔikapilotikakaÓÓikavaÓÓÈdibhedaÑ r|paÑ gahitaÑ, taÒhi sabbaÑ
yevÈpanakesu paviÔÔhaÑ.
EvametaÑ nÊlÈdinÈ bhedena bhinnampi r|paÑ sabbaÑ lakkhaÓÈdÊhi
abhinnameva. SabbaÒhetaÑ * cakkupaÔihananalakkhaÓaÑ r|paÑ,
cakkhuviÒÒÈÓassa visayabhÈvarasaÑ, tasseva gocarapaccupaÔÔhÈnaÑ,
catumahÈbh|tapadaÔÔhÈnaÑ. YathÈ cetaÑ, tathÈ sabbÈnipi upÈdÈr|pÈni.
Yattha pana viseso atthi, tattha vakkhÈma, sesamettha cakkhÈyatananiddese
vuttanayeneva veditabbaÑ. KevalaÒhi tattha cakkhupubba~gamo niddeso,
idha r|papubba~gamo. Tattha “cakkhumpetan”ti-ÈdÊni cuddasa nÈmÈni, idha
“r|pampetan”ti-ÈdÊni tÊÓi, sesaÑ tÈdisameva. YathÈ hi cat|hi cat|hi nayehi
paÔimaÓÉetvÈ cakkhuÑ vavatthÈpetuÑ terasa vÈrÈ vuttÈ, idhÈpi te tatheva
vuttÈti.
620. SaddÈyatananiddese bherisaddoti mahÈbherÊpahaÔabherÊnaÑ saddo.

Mudi~gasa~khapaÓavasaddÈpi mudi~gÈdipaccaya saddÈ. GÊtasa~khÈto
saddo
______________________________________________________________
1. Vi 10. 345 piÔÔhe. * Visuddhi 2. 76 piÔÔhepi.
gÊtasaddo. VuttÈvasesÈnaÑ vÊÓÈdÊnaÑ tantibaddhÈnaÑ saddo vÈditasaddo.

Sammasaddoti kaÑsatÈlakaÔÔhatÈlasaddo. PÈÓisaddoti pÈÓippahÈrasaddo.
SattÈnaÑ nigghosasaddoti bah|naÑ sannipatitÈnaÑ
apaÒÒÈyamÈnapadabyaÒjananigghosasaddo. DhÈt|naÑ sannighÈtasaddoti
rukkhÈnaÑ aÒÒamaÒÒanighaÑsanaghaÓÔikÈkoÔanÈdisaddo. VÈtassa vÈyato
saddo vÈtasaddo. Udakassa sandamÈnassa vÈ paÔihatassa vÈ saddo
udakasaddo. ManussÈnaÑ sallÈpÈdisaddo manussasaddo. TaÑ ÔhapetvÈ seso
sabbopi amanussasaddo. IminÈ padadvayena sabbopi saddo pariyÈdinno.
EvaÑ santepi vaÑsaphÈlanapilotikaphÈlanÈdÊsu pavatto PÈÄiyaÑ
anÈgatasaddo yevÈpanakaÔÔhÈnaÑ paviÔÔhoti veditabbo.
EvamayaÑ bherÊsaddÈdinÈ bhedena bhinnopi saddo lakkhaÓÈdÊhi
abhinnoyeva. Sabbopi hesa * sotapaÔihananalakkhaÓo saddo, sotaviÒÒÈÓassa
visayabhÈvaraso, tasseva gocarapaccupaÔÔhÈno. SesaÑ cakkhÈyatananiddese
vuttanayeneva veditabbaÑ. IdhÈpi hi cat|hi cat|hi nayehi paÔimaÓÉitÈ terasa
vÈrÈ vuttÈ. TesaÑ attho sakkÈ vuttanayeneva jÈnitunti na vitthÈrito.
624. GandhÈyatananiddese m|lagandhoti yaÑkiÒci m|laÑ paÔicca

nibbatto gandho. SÈragandhÈdÊsupi eseva nayo. AsiddhadusiddhÈnaÑ
ÉÈkÈdÊnaÑ gandho Èmakagandho.
MacchasakalikÈp|timaÑsasaÑkiliÔÔhasappi-ÈdÊnaÑ gandho vissagandho.
Sugandhoti iÔÔhagandho. Duggandhoti aniÔÔhagandho. IminÈ padadvayena
sabbopi gandho pariyÈdinno. EvaÑ santepi
kaÓÓakagandha1pilotikagandhÈdayo PÈÄiyaÑ anÈgatÈ sabbepi gandhÈ
yevÈpanakaÔÔhÈnaÑ paviÔÔhÈti veditabbÈ.
EvamayaÑ m|lagandhÈdinÈ bhedena bhinnopi gandho lakkhaÓÈdÊhi
abhinnoyeva. Sabbopi hesa * ghÈnapaÔihananalakkhaÓo gandho,
ghÈnaviÒÒÈÓassa visayabhÈvaraso, tasseva gocarappaccupaÔÔhÈno. SesaÑ
cakkhÈyatananiddese vuttanayeneva veditabbaÑ. IdhÈpi hi tatheva
dvipaÒÒÈsanayapaÔimaÓÉitÈ terasa vÈrÈ vuttÈ. Te atthato pÈkaÔÈyeva.
______________________________________________________________
* Visuddhi 2. 77 piÔÔhe. 1. KaÓÓikagandha (SyÈ, Ka)
628. RasÈyatananiddese m|larasoti yaÑkiÒci m|laÑ paÔicca

nibbattaraso. KhandharasÈdÊsupi eseva nayo. Ambilanti takkambilÈdi.
Madhuranti ekantato gosappi-Èdi. Madhu pana kasÈvayuttaÑ ciranikkhittaÑ
kasÈvaÑ hoti, phÈÓitaÑ khÈriyuttaÑ ciranikkhittaÑ khÈriyaÑ hoti, sappi
pana ciranikkhittaÑ vaÓÓagandhe jahantampi rasaÑ na jahatÊti tadeva
ekantamadhuraÑ. Tittakanti nimbapaÓÓÈdi. KaÔukanti si~giveramaricÈdi.
LoÓikanti sÈmuddikaloÓÈdi. KhÈrikanti vÈti~gaÓakaÄÊrÈdi. Lambilanti1
badarÈmalakakapiÔÔhasÈlavÈdi2. KasÈvanti haritakÈdi. Ime sabbepi rasÈ
vatthuvasena vuttÈ. TaÑtaÑvatthuto panettha rasova ambilÈdÊhi nÈmehi
vuttoti veditabbo. SÈd|ti iÔÔharaso. AsÈd|ti aniÔÔharaso. IminÈ padadvayena
sabbopi raso pariyÈdinno. EvaÑ santepi leÉÉurasabhittirasapilotikarasÈdayo
PÈÄiyaÑ anÈgatÈ sabbepi rasÈ yevÈpanakaÔÔhÈnaÑ paviÔÔhÈti veditabbÈ.
EvamayaÑ m|larasÈdinÈ bhedena bhinnopi raso lakkhaÓÈdÊhi
abhinnoyeva. Sabbopi hesa * jivhÈpaÔihananalakkhaÓo raso, jivhÈviÒÒÈÓasa
visayabhÈvaraso, tasseva gocarapaccupaÔÔhÈno. SesaÑ cakkhÈyatananiddese
vuttanayeneva veditabbaÑ. IdhÈpi hi tatheva dvipaÒÒÈsanayapaÔimaÓÉitÈ
terasa vÈrÈ vuttÈ.
632. Itthindriyaniddese yanti karaÓavacanaÑ, yena kÈraÓena itthiyÈ

itthili~gÈdÊni hontÊti ayamettha attho. Tattha li~ganti saÓÔhÈnaÑ. ItthiyÈ hi
hatthapÈdagÊvÈ-urÈdÊnaÑ saÓÔhÈnaÑ na purisassa viya hoti. ItthÊnaÒhi
heÔÔhimakÈyo visado hoti, uparimakÈyo avisado. HatthapÈdÈ khuddakÈ,
mukhaÑ khuddakaÑ. Nimittanti saÒjÈnanaÑ. ItthÊnaÒhi uramaÑsaÑ
avisadaÑ hoti, mukhaÑ nimmassudÈÔhikaÑ, kesabandhavatthaggahaÓampi
na purisÈnaÑ viya hoti. Kuttanti kiriyÈ. Itthiyo hi daharakÈle
suppakamusalakehi kÊÄanti, cittadhÊtalikÈya kÊÄanti, mattikavÈkena3 suttakaÑ
nÈma kantanti. Œkappoti gamanÈdi-ÈkÈro. Itthiyo hi gacchamÈnÈ avisadÈ
gacchanti, tiÔÔhamÈnÈ, nipajjamÈnÈ, nisÊdamÈnÈ, khÈdamÈnÈ, bhuÒjamÈnÈ
avisadÈ bhuÒjanti. Purisampi hi avisadaÑ disvÈ
______________________________________________________________
1. Lapilakanti (SÊ) 2. BadarasÈÄavakapiÔÔhasÈÄavÈdi (Ka)
3. MattikavÈkkena (Ka) * Visuddhi 2. 77 piÔÔhepi.
“mÈtugÈmo viya gacchati, tiÔÔhati, nipajjati, nisÊdati, khÈdati, bhuÒjatÊ”ti

vadanti.
ItthattaÑ itthibhÈvoti ubhayampi ekatthaÑ, itthisabhÈvoti attho. AyaÑ
kammajo paÔisandhisamuÔÔhito.1 Itthili~gÈdÊni pana itthindriyaÑ paÔicca
pavatte samuÔÔhitÈni1. YathÈ hi bÊje sati bÊjaÑ paÔicca bÊjapaccayÈ rukkho
vaÉÉhitvÈ sÈkhÈviÔapasampanno hutvÈ ÈkÈsaÑ p|retvÈ tiÔÔhati, evameva
itthibhÈvasa~khÈte itthindriye sati itthili~gÈdÊni honti. BÊjaÑ viya hi
itthindriyaÑ, bÊjaÑ paÔicca vaÉÉhitvÈ ÈkÈsaÑ p|retvÈ Ôhitarukkho viya
itthindriyaÑ paÔicca itthili~gÈdÊni pavatte samuÔÔhahanti. Tattha itthindriyaÑ
na cakkhuviÒÒeyaÑ, manoviÒÒeyyameva. Itthili~gÈdÊni cakkhuviÒÒeyyÈnipi
manoviÒÒeyyÈnipi.
IdaÑ taÑ r|paÑ itthindriyanti idaÑ taÑ r|paÑ yathÈ cakkhundriyÈdÊni
purisassÈpi honti, na evaÑ. Niyamato pana itthiyÈ eva indriyaÑ
itthindriyaÑ.
633. Purisindriyepi eseva nayo. Purisali~gÈdÊni pana itthili~gÈdÊnaÑ

paÔipakkhato veditabbÈni. Purisassa hi hatthapÈdagÊvÈ-urÈdÊnaÑ saÓÔhÈnaÑ
na itthiyÈ viya hoti, purisÈnaÒhi uparimakÈyo visado hoti, heÔÔhimakÈyo
avisado. HatthapÈdÈ mahantÈ, mukhaÑ mahantaÑ, uramaÑsaÑ visadaÑ,
massudÈÔhikÈ uppajjanti, kesabandhanavatthaggahaÓaÑ na itthÊnaÑ viya
hoti, daharakÈle ratana~galÈdÊhi kÊÄanti, vÈlikapÈÄiÑ katvÈ vÈpiÑ nÈma
khananti, vamanÈdÊni visadÈni honti, itthimpi gamanÈdÊni visadÈni
kurumÈnaÑ disvÈ “puriso viya gacchatÊ”ti-ÈdÊni vadanti. SesaÑ itthindriye
vuttasadisameva.
Tattha * itthibhÈvalakkhaÓaÑ itthindriyaÑ, “itthÊ”ti pakÈsanarasaÑ,
itthili~ganimittakuttÈkappÈnaÑ kÈraÓabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ.
PurisabhÈvalakkhaÓaÑ purisindriyaÑ, “puriso”ti pakÈsanarasaÑ,
purisali~ganimittakuttÈkappÈnaÑ kÈraÓabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ.
UbhayampetaÑ paÔhamakappikÈnaÑ pavatte samuÔÔhÈti, aparabhÈge
paÔisandhiyaÑ. PaÔisandhisamuÔÔhitampi2 pavatte calati parivattati.
______________________________________________________________
1-1. Itthili~gÈdi pana na itthindriyaÑ, itthindriyaÑ paÔicca pavatte samuÔÔhitaÑ (SÊ)
2. PaÔisandhisamuÔÔhitampi pavatte samuÔÔhitaÒca (Ka) * Visuddhi 2. 77 piÔÔhepi.
YathÈha–
“Tena kho pana samayena aÒÒatarassa bhikkhuno itthili~gaÑ
pÈtubh|taÑ hoti. Tena kho pana samayena aÒÒatarissÈ bhikkhuniyÈ
purisali~gaÑ pÈtubh|taÑ hotÊ”ti1.
Imesu pana dvÊsu purisali~gaÑ uttamaÑ, itthili~gaÑ hÊnaÑ, tasmÈ
purisali~gaÑ balava-akusalena antaradhÈyati, itthili~gaÑ dubbalakusalena
patiÔÔhÈti. Itthili~gaÑ pana antaradhÈyantaÑ dubbala-akusalena
antaradhÈyati, purisaligaÑ balavakusalena patiÔÔhÈti. EvaÑ ubhayampi
akusalena antaradhÈyati, kusalena patiÔÔhÈtÊti veditabbaÑ.
UbhatobyaÒjanakassa pana kiÑ ekaÑ indriyaÑ, udÈhu dveti. EkaÑ.
TaÒca kho itthi-ubhatobyaÒjanakassa itthindriyaÑ, purisa-
ubhatobyaÒjanakassa purisindriyaÑ. EvaÑ sante dutiyabyaÒjanassa abhÈvo
Èpajjati, indriyaÒhi byaÒjanakÈraÓaÑ vuttaÑ, taÒcassa natthÊti. Na tassa
indriyaÑ byaÒjanakÈraÓaÑ. KasmÈ? SadÈ abhÈvato. Itthi-
ubhatobyaÒjanakassa hi yadÈ itthiyÈ rÈgacittaÑ uppajjati, tadÈva
purisabyaÒjanaÑ pÈkaÔaÑ hoti, itthibyaÒjanaÑ paÔicchannaÑ guÄhaÑ hoti.
TathÈ itarassa itaraÑ.
Yadi ca tesaÑ indriyaÑ dutiyabyaÒjanakÈraÓaÑ bhaveyya, sadÈpi
byaÒjanadvayaÑ tiÔÔheyya, na pana tiÔÔhati. TasmÈ veditabbametaÑ na tassa
taÑ byaÒjanakÈraÓaÑ. KammasahÈyaÑ pana rÈgacittamevettha kÈraÓaÑ.
YasmÈ cassa ekameva indriyaÑ hoti, tasmÈ itthi-ubhatobyaÒjanako sayampi
gabbhaÑ gaÓhÈti, parampi gaÓhÈpeti. Purisa-ubhatobyaÒjanako paraÑ
gabbhaÑ gaÓhÈpeti, sayaÑ pana na gaÓhÈtÊti.
634. JÊvitindriyaniddese yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ ar|pajÊvitindriye

vuttameva. KevalaÒhi tattha “yo tesaÑ ar|pÊnaÑ dhammÈnan”ti vuttaÑ,
idha r|pajÊvitindriyattÈ “yo tesaÑ r|pÊnaÑ dhammÈnan”ti, ayameva viseso.
LakkhaÓÈdÊni panassa evaÑ veditabbÈni. * SahajÈtar|pÈnupÈlanalakkhaÓaÑ
jÊvitindriyaÑ, tesaÑ pavattanarasaÑ, tesaÑ yeva ÔhapanapaccupaÔÔhÈnaÑ,
yÈpayitabbabh|tapadaÔÔhÈnanti.
______________________________________________________________
1. Vi 1. 43 piÔÔhe. * Visuddhi 2. 77 piÔÔhe.
635. KÈyaviÒÒattiniddese kÈyaviÒÒattÊti ettha tÈva kÈyena attano

bhÈvaÑ viÒÒÈpentÈnaÑ tiracchÈnehipi purisÈnaÑ, purisehi vÈ
tiracchÈnÈnampi kÈyagahaÓÈnusÈrena gahitÈya etÈya bhÈvo viÒÒÈyatÊti
viÒÒatti. SayaÑ kÈyagahaÓÈnusÈrena viÒÒÈyatÊtipi viÒÒatti. “KÈyena
saÑvaro sÈdh|”ti-Èd|su1 Ègato copanasa~khÈto kÈyova viÒÒatti
kÈyaviÒÒatti. KÈyavipphandanena adhippÈyaviÒÒÈpanahetuttÈ, sayaÒca tathÈ
viÒÒeyyattÈ kÈyena viÒÒattÊtipi kÈyaviÒÒatti.
Kusalacittassa vÈti-ÈdÊsu aÔÔhahi kÈmÈvacarehi, abhiÒÒÈcittena cÈti

navahi kusalacittehi kusalacittassa vÈ, dvÈdasahipi akusalacittehi
akusalacittassa vÈ, aÔÔhahi mahÈkiriyehi dvÊhi ahetukakiriyehi
abhiÒÒÈppattena ekena r|pÈvacarakiriyenÈti ekÈdasahi kiriyacittehi
abyÈkatacittassa vÈ. Ito aÒÒÈni hi cittÈni viÒÒattiÑ na janenti,
sekkhÈsekkhaputhujjanÈnaÑ pana ettakeheva cittehi viÒÒatti hotÊti etesaÑ
kusalÈdÊnaÑ vasena tÊhi padehi hetuto dassitÈ.
IdÈni chahi padehi phalato dassetuÑ “abhikkamantassa vÈ”ti-Èdi

vuttaÑ. AbhikkamÈdayo hi viÒÒattivasena pavattattÈ viÒÒattiphalaÑ nÈma.
Tattha abhikkamantassÈti purato kÈyaÑ abhiharantassa. PaÔikkamantassÈti
pacchato paccÈharantassa. ŒlokentassÈti ujukaÑ pekkhantassa.
VilokentassÈti ito cito ca pekkhantassa. SamiÒjentassÈti sandhayo2
sa~kocentassa. PasÈrentassÈti sandhayo paÔipaÓÈmentassa.
IdÈni chahi padehi sabhÈvato dassetuÑ “kÈyassa thambhanÈ”ti-Èdi

vuttaÑ, tattha kÈyassÈti sarÊrassa. KÈyaÑ thambhetvÈ thaddhaÑ karotÊti
thambhanÈ. Tameva upasaggena vaÉÉhetvÈ santhambhanÈti Èha. BalavatarÈ
vÈ thambhanÈ santhambhanÈ. Santhambhitattanti santhambhitabhÈvo.
ViÒÒÈpanavasena viÒÒatti. ViÒÒÈpanÈti viÒÒÈpanÈkÈro. ViÒÒÈpitabhÈvo
viÒÒÈpitattaÑ. Sesamettha yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ dvÈrakathÈyaÑ3
vuttameva, tathÈ vacÊviÒÒattiyaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 65 Dhammapade. 2. Sandhiyo (SyÈ) 3. HeÔÔhÈ 124 piÔÔhÈdÊsu.
636. “VacÊviÒÒattÊ”tipadassa pana niddesapadÈnaÒca attho tattha na

vutto, so evaÑ veditabbo. VÈcÈya attano bhÈvaÑ viÒÒÈpentÈnaÑ
tiracchÈnehipi purisÈnaÑ, purisehi vÈ tiracchÈnÈnampi vacÊgahaÓÈnusÈrena
gahitÈya etÈya bhÈvo viÒÒÈyatÊti viÒÒatti. SayaÒca vacÊgahaÓÈnusÈrena
viÒÒÈyatÊtipi viÒÒatti. “SÈdhu vÈcÈya saÑvaro”ti-ÈdÊsu1 ÈgatÈ
copanasa~khÈtÈ vacÊ eva viÒÒatti vacÊviÒÒatti. VacÊghosena
adhippÈyaviÒÒÈpanahetuttÈ, sayaÒca tathÈviÒÒeyyattÈ vÈcÈya viÒÒattÊtipi
vacÊviÒÒatti. VÈcÈ girÈti-ÈdÊsu vuccatÊti vÈcÈ. GirÊyatÊti girÈ. Byappathoti
vÈkyabhedo. VÈkyaÒca taÑ patho ca atthaÑ ÒÈtukÈmÈnaÑ,
ÒÈpetukÈmÈnaÒcÈtipi byappatho. UdÊrÊyatÊti udÊraÓaÑ. GhussatÊti ghoso.
KarÊyatÊti kammaÑ, ghosova kammaÑ ghosakammaÑ, nÈnappakÈrehi kato
ghosoti attho. VaciyÈ bhedo vacÊbhedo. So pana na bha~go, pabhedagatÈ
vÈcÈ evÈti ÒÈpanatthaÑ vÈcÈ vacÊbhedoti vuttaÑ. Imehi sabbehipi padehi
saddavÈcÈva dassitÈ. IdÈni tÈya vÈcÈya saddhiÑ yojetvÈ heÔÔhÈ vuttatthÈnaÑ
viÒÒatti-ÈdÊnaÑ padÈnaÑ vasena tÊhÈkÈrehi sabhÈvato taÑ dassetuÑ “yÈ
tÈya vÈcÈya viÒÒattÊ”ti-Èdi vuttaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttanayattÈ uttÈnatthameva.
IdÈni viÒÒattisamuÔÔhÈpakacittesu asammohatthaÑ dvattiÑsa, chabbÊsa,

ek|navÊsati, soÄasa pacchimÈnÊti idaÑ pakiÓÓakaÑ veditabbaÑ. DvattiÑsa
cittÈni hi r|paÑ samuÔÔhÈpenti, iriyÈpathampi upatthambhenti, duvidhampi
viÒÒattiÑ janenti. ChabbÊsati viÒÒattimeva na janenti, itaradvayaÑ karonti.
Ek|navÊsati r|pameva samuÔÔhÈpenti, itaradvayaÑ na karonti. SoÄasa imesu
tÊsu ekampi na karonti.
Tattha dvattiÑsÈti heÔÔhÈ vuttÈneva kÈmÈvacarato aÔÔha kusalÈni,

dvÈdasa akusalÈni, kiriyato dasa cittÈni, sekkhaputhujjanÈnaÑ
abhiÒÒÈcittaÑ, khÊÓÈsavÈnaÑ abhiÒÒÈcittanti. ChabbÊsÈti r|pÈvacarato
paÒca kusalÈni, paÒca kiriyÈni, ar|pÈvacarato cattÈri kusalÈni, cattÈri
kiriyÈni, cattÈri maggacittÈni, cattÈri phalacittÈnÊti. Ek|navÊsatÊti
kÈmÈvacarakusalavipÈkato ekÈdasa, akusalavipÈkato
______________________________________________________________
1. Khu 1. 65 Dhammapade.
dve, kiriyato kiriyamanodhÈtu, r|pÈvacarato paÒca vipÈkacittÈnÊti. SoÄasÈti

dve paÒcaviÒÒÈÓÈni, sabbasattÈnaÑ paÔisandhicittaÑ, khÊÓÈsavÈnaÑ
cuticittaÑ, ar|pe cattÈri vipÈkacittÈnÊti imÈni soÄasa r|piriyÈpathaviÒÒattÊsu
ekampi na karonti. AÒÒÈnipi bah|ni ar|pe uppannÈni anokÈsagatattÈ r|paÑ
na samuÔÔhÈpenti. Na tÈneva, kÈyavacÊviÒÒattiyopi1.
637. ŒkÈsadhÈtuniddese na kassati na nikassati, kasituÑ2 vÈ chindituÑ

vÈ bhindituÑ vÈ na sakkÈti ÈkÈso. ŒkÈsova ÈkÈsagataÑ kheÄagatÈdi viya,
ÈkÈsoti vÈ gatanti ÈkÈsagataÑ. Na haÒÒatÊti aghaÑ. AghaÔÔanÊyanti attho.
Aghameva aghagataÑ. ChiddaÔÔhena vivaro. Vivarova vivaragataÑ.
AsamphuÔÔhaÑ cat|hi mahÈbh|tehÊti etehi asamphuÔÔhaÑ nijjaÔÈkÈsaÑva3
kathitaÑ. LakkhaÓÈdito pana * r|paparicchedalakkhaÓÈ ÈkÈsadhÈtu,
r|papariyantappakÈsanarasÈ, r|pamariyÈdapaccupaÔÔhÈnÈ,
asamphuÔÔhabhÈvachiddavivarabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ,
paricchinnar|papadaÔÔhÈnÈ, yÈya paricchinnesu r|pesu “idamito uddhaÑ,
adho, tiriyan”ti ca hoti.
638. Ito parer|passa lahutÈdÊnaÑ niddesÈ “cittassa lahutÈ”dÊsu

vuttanayeneva veditabbÈ. LakkhaÓÈdito panettha * adandhatÈlakkhaÓÈ
r|passa lahutÈ, R|pÈnaÑ garubhÈvavinodanarasÈ,
lahuparivattitÈpaccupaÔÔhÈnÈ, lahur|papadaÔÔhÈnÈ. AthaddhatÈlakkhaÓÈ
r|passa mudutÈ, r|pÈnaÑ thaddhabhÈvavinodanarasÈ, sabbakiriyÈsu
avirodhitÈpaccupaÔÔhÈnÈ, mudur|papadaÔÔhÈnÈ.
SarÊrakiriyÈnuk|lakammaÒÒabhÈvalakkhaÓÈ r|passa kammaÒÒatÈ,
akammaÒÒatÈvinodanarasÈ, adubbalabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ,
kammaÒÒar|papadaÔÔhÈnÈ.
EtÈ pana tisso na aÒÒamaÒÒaÑ vijahanti. EvaÑ santepi yo arogino viya
r|pÈnaÑ lahubhÈvo adandhatÈlahuparivattippakÈro
r|padandhattakaradhÈtukkhobhapaÔipakkhapaccayasamuÔÔhÈno, so
r|pavikÈro r|passa luhutÈ. Yo suparimadditacammasseva r|pÈnaÑ
mudubhÈvo sabbakiriyÈvisesesu sarasavattanabhÈvo
vasavattanabhÈvamaddavappakÈro
______________________________________________________________
1. YÈni pana kÈyaviÒÒattiÑ samuÔÔhÈpenti, tÈneva vacÊviÒÒattimpÊti (SÊ, SyÈ, Ka),
na tÈni r|pameva, kÈyavacÊviÒÒattiyopÊti (?)
2. KassituÑ (SÊ) * Visuddhi 2. 78 piÔÔhepi. 3. NijjaÔÈkÈsaÑ (SÊ)
r|pathaddhattakaradhÈtukkhobhapaÔipakkhapaccayasamuÔÔhÈno, so
r|pavikÈro r|passa mudutÈ. Yo pana sudhantasuvaÓÓasseva r|pÈnaÑ
kammaÒÒabhÈvo sarÊrakiriyÈnuk|labhÈvappakÈro sarÊrakiriyÈnaÑ
ananuk|lakara1 dhÈtukkhobhapaÔipakkhapaccayasamuÔÔhÈno, so r|pavikÈro
r|passa kammaÒÒatÈti evametÈsaÑ viseso veditabbo.
EtÈ pana tissopi kammaÑ kÈtuÑ na sakkoti, ÈhÈrÈdayova karonti. TathÈ

hi yogino “ajja amhehi bhojanasappÈyaÑ laddhaÑ, kÈyo no lahu mudu
kammaÒÒo”ti vadanti. “Ajja utusappÈyaÑ laddhaÑ. Ajja amhÈkaÑ cittaÑ
ekaggaÑ, kÈyo no lahu mudu kammaÒÒo”ti vadantÊti.
641. Upacayasantatiniddesesu ÈyatanÈnanti aÉÉhekÈdasannaÑ

r|pÈyatanÈnaÑ. Œcayoti nibbatti. So r|passa upacayoti yo ÈyatanÈnaÑ
Ècayo punappunaÑ nibbattamÈnÈnaÑ, sova r|passa upacayo nÈma hoti,
vaÉÉhÊti attho. Yo r|passa upacayo, sÈ r|passa santatÊti yÈ evaÑ
upacitÈnaÑ r|pÈnaÑ vaÉÉhi, tato uttaritaraÑ pavattikÈle sÈ r|passa santati
nÈma hoti, pavattÊti attho. “NaditÊre khatak|pasmiÒhi udakuggamanakÈlo
viya Ècayo nibbatti, paripuÓÓakÈlo viya upacayo vaÉÉhi, ajjhottharitvÈ
gamanakÈlo viya santati pavattÊ”ti * veditabbÈ.
EvaÑ kiÑ kathitaÑ hotÊti? Œyatanena hi Ècayo kathito, Ècayena

ÈyatanaÑ kathitaÑ. Œcayova kathito, Èyatanameva kathitaÑ. Evampi kiÑ
kathitaÑ hotÊti? catusantatir|pÈnaÑ Ècayo upacayo nibbatti vaÉÉhi kathitÈ.
Atthato hi ubhayampetaÑ jÈtir|passeva adhivacanaÑ. ŒkÈranÈnattena, pana
veneyyavasena ca “upacayo santatÊ”ti uddesadesanaÑ katvÈ yasmÈ ettha
atthato nÈnattaÑ natthi, tasmÈ niddese “yo ÈyatanÈnaÑ Ècayo, so r|passa
upacayo. Yo r|passa upacayo, sÈ r|passa santatÊ”ti vuttaÑ.
YasmÈ ca ubhayampetaÑ jÈtir|passeva adhivacanaÑ, tasmÈ ettha *

ÈcayalakkhaÓo r|passa upacayo. Pubbantato r|pÈnaÑ ummujjÈpanaraso,
______________________________________________________________
* Visuddhi 2. 79 piÔÔhepi. 1. Ananuk|labhÈvakara(SÊ)
niyyÈtanapaccupaÔÔhÈno, paripuÓÓabhÈvapaccupaÔÔhÈno vÈ,

upacitar|papadaÔÔhÈno. PavattilakkhaÓÈ r|passa santati, anuppabandharasÈ,
anupacchedapaccupaÔÔhÈnÈ, anuppabandhar|papadaÔÔhÈnÈti veditabbÈ.
643. JaratÈniddese jÊraÓakavasena jarÈ. Ayamettha sabhÈvaniddeso.

JÊraÓÈkÈro jÊraÓatÈ. “KhaÓÉiccan”ti-Èdayo tayo kÈlÈtikkame kiccaniddesÈ,
pacchimÈ dve pakatiniddesÈ. AyaÒhi “jarÈ”ti iminÈ padena sabhÈvato dÊpitÈ,
tenassÈyaÑ sabhÈvaniddeso. “JÊraÓatÈ”ti iminÈ ÈkÈrato, tenassÈyaÑ
ÈkÈraniddeso. “KhaÓÉiccan”ti iminÈ kÈlÈtikkame1 dantanakhÈnaÑ
khaÓÉitabhÈvakaraÓakiccato, “pÈliccan”ti iminÈ kesalomÈnaÑ
palitabhÈvakaraÓakiccato, “valittacatÈ”ti iminÈ maÑsaÑ milÈpetvÈ tace
valibhÈvakaraÓakiccato dÊpitÈ, tenassÈ ime “khaÓÉiccan”ti-Èdayo tayo
kÈlÈtikkame kiccaniddesÈ. Tehi imesaÑ vikÈrÈnaÑ dassanavasena
pÈkaÔÊbh|tÈ2 pÈkaÔajarÈ dassitÈ. Yatheva hi udakassa vÈ aggino vÈ
tiÓarukkhÈdÊnaÑ saÑbhaggapalibhaggatÈya vÈ jhÈmatÈya vÈ gatamaggo
pÈkaÔo hoti, na ca so gatamaggo tÈneva udakÈdÊni, evameva jarÈya
dantÈdÊsu khaÓÉiccÈdivasena gatamaggo pÈkaÔo, cakkhuÑ ummÊletvÈpi
gayhati, na ca khaÓÉiccÈdÊneva jarÈ. Na hi jarÈ cakkhuviÒÒeyyÈ hoti.
“Œyuno saÑhÈni indriyÈnaÑ paripÈko”ti imehi pana padehi
kÈlÈtikkameyeva abhibyattÈya ÈyukkhayacakkhÈdi-indriyaparipÈkasaÒÒitÈya
pakatiyÈ dÊpitÈ, tenassime pacchimÈ dve pakatiniddesÈti veditabbÈ. Tattha
yasmÈ jaraÑ pattassa Èyu hÈyati, tasmÈ jarÈ “Èyuno saÑhÈnÊ”ti
phal|pacÈrena vuttÈ. YasmÈ ca daharakÈle suppasannÈni sukhumampi attano
visayaÑ sukheneva gaÓhanasamatthÈni cakkhÈdÊni indriyÈni jaraÑ pattassa
paripakkÈni ÈluÄitÈni avisadÈni oÄÈrikampi attano visayaÑ gahetuÑ
asamatthÈni honti, tasmÈ “indriyÈnaÑ paripÈko”tipi phal|pacÈreneva vuttÈ.
SÈ panÈyaÑ evaÑ niddiÔÔhÈ sabbÈpi jarÈ pÈkaÔÈ, paÔicchannÈti duvidhÈ
hoti. Tattha dantÈdÊsu khaÓÉabhÈvÈdidassanato r|padhammesu jarÈ
pÈkaÔajarÈ
______________________________________________________________
1. KÈlÈtikkamena (SyÈ, Ka) 2. PÈkaÔabh|tÈ (SÊ)
nÈma, ar|padhammesu pana jarÈ tÈdisassa vikÈrassa adassanato

paÔicchannajarÈ nÈma. Puna avÊci, savÊcÊti evampi duvidhÈ hoti. Tattha
maÓikanakarajatapÈvÈÄacandimas|riyÈdÊnaÑ viya, mandadasakÈdÊsu
pÈÓÊnaÑ viya ca pupphaphalapallavÈdÊsu ca apÈÓÊnaÑ viya antarantarÈ
vaÓÓavisesÈdÊnaÑ duviÒÒeyyattÈ jÈrÈ avÊcijarÈ nÈma, nirantarajarÈti attho.
Tato aÒÒesu pana yathÈvuttesu antarantarÈ vaÓÓavisesÈdÊnaÑ suviÒÒeyyattÈ
jarÈ savÊcijarÈ nÈmÈti veditabbÈ.
LakkhaÓÈditopi * r|paparipÈkalakkhaÓÈ r|passa jaratÈ, upanayanarasÈ,
sabhÈvÈnapagamepi navabhÈvÈpagamapaccupaÔÔhÈnÈ, vÊhipurÈÓabhÈvo viya,
paripaccamÈnar|papadaÔÔhÈnÈti veditabbÈ.
644. AniccatÈniddese khayagamanavasena khayo. Vayagamanavasena

vayo. Bhijjanavasena bhedo. Atha vÈ yasmÈ taÑ patvÈ r|paÑ khÊyati, veti,
bhijjati ca, tasmÈ khÊyati etasminti khayo, veti etasminti vayo, bhijjati
etasminti bhedo. Upasaggavasena padaÑ vaÉÉhetvÈ bhedova paribhedo.
HutvÈ abhÈvaÔÔhena na niccanti aniccaÑ, tassa bhÈvo aniccatÈ.
AntaradhÈyati etthÈti antaradhÈnaÑ. MaraÓaÒhi patvÈ r|paÑ antaradhÈyati,
adassanaÑ gacchati. Na kevalaÒca r|pameva, sabbepi paÒcakkhandhÈ.
TasmÈ paÒcannampi khandhÈnaÑ aniccatÈya idameva lakkhaÓanti
veditabbaÑ. LakkhaÓÈdito pana * paribhedalakkhaÓÈ r|passa aniccatÈ,
saÑsÊdanarasÈ, khayavayapaccupaÔÔhÈnÈ, paribhijjamÈnar|papadaÔÔhÈnÈti
veditabbÈ.
HeÔÔhÈ jÈti gahitÈ jarÈ gahitÈ, imasmiÑ ÔhÈne maraÓaÑ gahitaÑ. Ime
tayo dhammÈ imesaÑ sattÈnaÑ ukkhittÈsikapaccÈmittasadisÈ. YathÈ hi
purisassa tayo paccÈmittÈ otÈraÑ1 gavesamÈnÈ vicareyyuÑ. Tesu eko evaÑ
vadeyya “etaÑ nÊharitvÈ aÔavipavesanaÑ mayhaÑ bhÈro hot|”ti, dutiyo
“aÔavigatakÈle pothetvÈ pathaviyaÑ pÈtanaÑ mayhaÑ bhÈro”ti, tatiyo
“pathavigatakÈlato2 paÔÔhÈya asinÈ sÊsacchedanaÑ mayhaÑ bhÈro”ti,
evar|pÈ ime jÈti Èdayo. NÊharitvÈ aÔavipavesanapaccÈmittasadisÈ hettha jÈti,
tasmiÑ tasmiÑ thÈne nibbattÈpanato. AÔavigataÑ pothetvÈ pathaviyaÑ
pÈtanapaccÈmittasadisÈ
______________________________________________________________
1. OkÈsaÑ (Ka) * Visuddhi 2. 80 piÔÔhepi. 2. PathavÊpatitakÈlato (Ka)
jarÈ, nibbattakkhandhÈnaÑ dubbalaparÈdhÊnamaÒcaparÈyaÓabhÈvakaraÓato.

Pathavigatassa asinÈ sÊsacchedakapaccÈmittasadisaÑ maraÓaÑ,
jarÈppattÈnaÑ khandhÈnaÑ jÊvitakkhayapÈpanatoti.
645. KabaÄÊkÈrÈhÈraniddese kabaÄaÑ karÊyatÊti kabaÄÊkÈro1, ÈharÊyatÊti

ÈhÈro, kabaÄaÑ katvÈ ajjhoharÊyatÊti attho. R|paÑ vÈ ÈharatÊtipi ÈhÈro.
EvaÑ vatthuvasena nÈmaÑ uddharitvÈ puna vatthuvasenevetaÑ pabhedato
dassetuÑ “odano kummÈso”ti-Èdi vuttaÑ. OdanÈdÊni hi phÈÓitapariyantÈni
dvÈdasa idhÈdhippetassa ÈhÈrassa vatth|ni. PÈÄiyaÑ anÈgatÈni
m|laphalÈdÊni yevÈpanakaÑ paviÔÔhÈni.
IdÈni tÈni m|laphalÈdÊni kattabbato dassetuÑ “yamhi yamhi
janapade”ti-ÈdimÈha. Tattha mukhena asitabbaÑ bhuÒjitabbanti
mukhÈsiyaÑ. Dantehi vikhÈditabbanti2 dantavikhÈdanaÑ. Galena
ajjhoharitabbanti galajjhoharaÓÊyaÑ. IdÈni taÑ kiccavasena dassetuÑ
“kucchivitthambhanan”ti Èha. TaÒhi m|laphalÈdi odanakummÈsÈdi vÈ
ajjhohaÔaÑ kucchiÑ vitthambheti, idamassa kiccaÑ. YÈya ojÈya sattÈ
yÈpentÊti heÔÔhÈ sabbapadehi savatthukaÑ ÈhÈraÑ dassetvÈ idÈni nibbaÔÔita-
ojameva3 dassetuÑ idaÑ vuttaÑ.
KiÑ panettha vatthussa kiccaÑ, kiÑ ojÈya? ParissayaharaÓapÈlanÈni.
Vatthu hi parissayaÑ harati, pÈletuÑ na sakkoti. OjÈ pÈleti, parissayaÑ
harituÑ na sakkoti. Dvepi ekato hutvÈ pÈletumpi sakkonti parissayampi
harituÑ. Ko panesa parissayo nÈma? Kammajatejo. AntokucchiyaÒhi
odanÈdivatthusmiÑ asati kammajatejo uÔÔhahitvÈ udarapaÔalaÑ gaÓhÈti,
“chÈtomhi, ÈhÈraÑ me dethÈ”ti vadÈpeti. BhuttakÈle udarapaÔalaÑ muÒcitvÈ
vatthuÑ gaÓhÈti, atha satto ekaggo hoti.
YathÈ hi chÈyÈrakkhaso chÈyaÑ paviÔÔhaÑ gahetvÈ devasa~khalikÈya
bandhitvÈ attano bhavane modanto chÈtakÈle ÈgantvÈ sÊse ÉaÑsati, so
ÉaÔÔhattÈ viravati, taÑ viravaÑ sutvÈ “dukkhappatto ettha atthÊ”ti tato tato
manussÈ Ègacchanti, so ÈgatÈgate gahetvÈ
______________________________________________________________
1. KabaÄiÑ kÈro (SyÈ) 2. VikhÈyitabbanti (Ka) 3. Nibbattita-ojameva (sabbattha)
khÈditvÈ bhavane modati, evaÑsampadamidaÑ veditabbaÑ. ChÈyÈrakkhaso

viya hi kammajatejo, devasa~khalikÈya bandhitvÈ Ôhapitasatto viya
udarapaÔalaÑ, puna ÈgatamanussÈ viya odanÈdivatthu, otaritvÈ sÊse
ÉaÑsanaÑ viya kammajatejassa vatthuto muttassa udarapaÔalaggahaÓaÑ,
ÉaÔÔhassa viravanakÈlo viya “ÈhÈraÑ dethÈ”ti vacanakÈlo. TÈya saÒÒÈya
ÈgatÈgate gahetvÈ khÈditvÈ bhavane modanakÈlo viya kammajatejena
udarapaÔalaÑ muÒcitvÈ vatthusmiÑ gahite ekaggacittatÈ.
Tattha oÄÈrike vatthusmiÑ ojÈ mandÈ hoti, sukhume balavatÊ.

Kudr|sakabhattÈdÊni hi bhuÒjitvÈ muhutteneva chÈto hoti, sappi-ÈdÊni
pivitvÈ Ôhitassa divasampi bhattaÑ na ruccati. Ettha ca upÈdÈyupÈdÈya
oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ. KumbhÊlÈnaÒhi1 ÈhÈraÑ upÈdÈya morÈnaÑ
ÈhÈro sukhumo. KumbhÊlÈ kira pÈsÈÓe gilanti, te ca nesaÑ kucchippattÈ
vilÊyanti. MorÈ sappavicchikÈdipÈÓe khÈdanti. MorÈnaÑ pana ÈhÈraÑ
upÈdÈya taracchÈnaÑ ÈhÈro sukhumo. Te kira tivassachaÉÉitÈni visÈÓÈni
ceva aÔÔhÊni ca khÈdanti, tÈni ca nesaÑ kheÄena temitamattÈneva
kandam|laÑ viya mudukÈni honti. TaracchÈnampi ÈhÈramupÈdÈya
hatthÊnaÑ ÈhÈro sukhumo, te hi nÈnÈrukkhasÈkhÈdayo khÈdanti. HatthÊnaÑ
ÈhÈrato gavayagokaÓÓamigÈdÊnaÑ ÈhÈro sukhumo, te kira nissÈrÈni
nÈnÈrukkhapaÓÓÈdÊni khÈdanti. Tesampi ÈhÈrato gunnaÑ ÈhÈro sukhumo, te
allasukkhatiÓÈni khÈdanti. Tesampi ÈhÈrato sasÈnaÑ ÈhÈro sukhumo.
SasÈnaÑ ÈhÈrato sakuÓÈnaÑ ÈhÈro sukhumo. SakuÓÈnaÑ ÈhÈrato
paccantavÈsÊnaÑ2 ÈhÈro sukhumo. PaccantavÈsÊnaÑ ÈhÈrato
gÈmabhojakÈnaÑ ÈhÈro sukhumo. GÈmabhojakÈnaÑ ÈhÈrato
rÈjarÈjamahÈmattÈnaÑ ÈhÈro sukhumo. Tesampi ÈhÈrato cakkavattino ÈhÈro
sukhumo. Cakkavattino ÈhÈrato bhummadevÈnaÑ ÈhÈro sukhumo.
BhummadevÈnaÑ ÈhÈrato CÈtumahÈrÈjikÈnaÑ3 ÈhÈro sukhumo. EvaÑ yÈva
______________________________________________________________
1. KumbhilÈnaÒhi (SyÈ, Ka) 2. PaccantagÈmavÈsÊnaÑ (Ka)
3. CÈtummahÈrÈjikÈnaÑ (SÊ, SyÈ)
ParanimmitavasavattÊnaÑ ÈhÈro vitthÈretabbo. TesaÑ panÈhÈro

sukhumotveva niÔÔhaÑ patto.
LakkhaÓÈditopi * ojÈlakkhaÓo kabaÄÊkÈro ÈhÈro, r|pÈharaÓaraso,
upatthambhanapaccupaÔÔhÈno, kabaÄaÑ katvÈ ÈharitabbavatthupadaÔÔhÈnoti
veditabbo.
646. No-upÈdÈniddese yathÈ upÈdÈr|paÑ upÈdiyateva, na aÒÒena

upÈdÊyati, evametaÑ na upÈdiyatevÈti no-upÈdÈ.
647. Phusitabbanti phoÔÔhabbaÑ, phusitvÈ jÈnitabbanti attho.

PhoÔÔhabbaÒca taÑ ÈyatanaÒcÈti phoÔÔhabbÈyatanaÑ. Œpo ca taÑ
nissattasuÒÒatasabhÈvaÔÔhena dhÈtu cÈti ÈpodhÈtu. IdÈni yasmÈ tÊÓi r|pÈni
phusitvÈ jÈnitabbÈni, tasmÈ tÈni bÈjetvÈ dassetuÑ “katamaÑ taÑ r|paÑ
phoÔÔhabbÈyatanaÑ? PathavÊdhÈt|”ti-ÈdimÈha. Tattha+ kakkhaÄattalakkhaÓÈ
pathavÊdhÈtu, patiÔÔhÈnarasÈ, sampaÔicchanapaccupaÔÔhÈnÈ. TejodhÈtu
uÓhattalakkhaÓÈ, paripÈcanarasÈ, maddavÈnuppadÈnapaccupaÔÔhÈnÈ.
VÈyodhÈtu vitthambhanalakkhaÓÈ, samudÊraÓarasÈ,
abhinÊhÈrapaccupaÔÔhÈnÈ. PurimÈ pana ÈpodhÈtu paggharaÓalakkhaÓÈ,
br|hanarasÈ, sa~gahapaccupaÔÔhÈnÈ. EkekÈ cettha sesattayapadaÔÔhÈnÈti
veditabbÈ.
KakkhaÄanti thaddhaÑ. Mudukanti athaddhaÑ. SaÓhanti maÔÔhaÑ.
Pharusanti kharaÑ. Sukhasamphassanti sukhavedanÈpaccayaÑ
iÔÔhaphoÔÔhabbaÑ. Dukkhasamphassanti dukkhavedanÈpaccayaÑ
aniÔÔhaphoÔÔhabbaÑ. Garukanti bhÈriyaÑ. Lahukanti abhÈriyaÑ,
sallahukanti attho. Ettha ca “kakkhaÄaÑ mudukaÑ saÓhaÑ pharusaÑ
garukaÑ lahukan”ti padehi pathavÊdhÈtu eva bhÈjitÈ. “YadÈyaÑ kÈyo
Èyusahagato ca hoti usmÈsahagato ca viÒÒÈÓasahagato ca, tadÈ lahutaro ca
hoti mudutaro ca kammaÒÒataro cÈ”ti1 suttepi lahumudubh|taÑ
pathavÊdhÈtumeva sandhÈya vuttaÑ.
“SukhasamphassaÑ dukkhasamphassan”ti padadvayena pana tÊÓipi
mahÈbh|tÈni bhÈjitÈni. PathavÊdhÈtu hi sukhasamphassÈpi atthi
dukkhasamphassÈpi. TathÈ tejodhÈtuvÈyodhÈtuyo. Tattha sukhasamphassÈ
pathavÊdhÈtu
______________________________________________________________
+
* Visuddhi 2. 80 piÔÔhepi. 1. DÊ 2. 267 piÔÔhe. Visuddhi 1. 362 piÔÔhepi.
mudutaluÓahatthe dahare pÈde sambÈhante assÈdetvÈ assÈdetvÈ “sambÈha

tÈta sambÈha tÈtÈ”ti vadÈpanÈkÈraÑ karoti. SukhasamphassÈ tejodhÈtu
sÊtasamaye a~gÈrakapallaÑ ÈharitvÈ gattaÑ sedente assÈdetvÈ assÈdetvÈ
“sedehi tÈta, sedehi tÈtÈ”ti vadÈpanÈkÈraÑ karoti. SukhasamphassÈ
vÈyodhÈtu uÓhasamaye vattasampanne dahare bÊjanena bÊjante assÈdetvÈ
assÈdetvÈ “bÊja tÈta, bÊja tÈtÈ”ti vadÈpanÈkÈraÑ karoti. Thaddhahatthe pana
dahare pÈde sambÈhante aÔÔhÊnaÑ bhijjanakÈlo viya hoti, sopi “apehÊ”ti
vattabbattaÑ Èpajjati. UÓhasamaye a~gÈrakapalle Èbhate “apanehi nan”ti
vattabbaÑ hoti, sÊtasamaye bÊjanena bÊjante “apehi, mÈ bÊjÈ”ti vattabbaÑ
hoti, evametÈsaÑ sukhasamphassatÈ, dukkhasamphassatÈ ca veditabbÈ.
“YaÑ phoÔÔhabbaÑ anidassanaÑ sappaÔighan”ti-ÈdinÈ nayena vuttÈ

pana cat|hi cat|hi nayehi paÔimaÓÉitÈ terasa vÈrÈ heÔÔhÈ r|pÈyatanÈdÊsu
vuttanayeneva veditabbÈ.
KiÑ panetÈni tÊÓi mahÈbh|tÈni ekappahÈreneva ÈpÈthaÑ Ègacchanti,

udÈhu noti? Œgacchanti. EvaÑ ÈgatÈni kÈyapasÈdaÑ ghaÔÔenti na
ghaÔÔentÊti? GhaÔÔenti. EkappahÈreneva tÈni ÈrammaÓaÑ katvÈ
kÈyaviÒÒÈÓaÑ uppajjati nuppajjatÊti? Nuppajjati, Èbhujitavasena vÈ hi
ussadavasena vÈ ÈrammaÓakaraÓaÑ hoti.
Tattha Èbhujitavasena tÈva pattasmiÒhi odanena p|retvÈ Èbhate ekaÑ

sitthaÑ gahetvÈ “thaddhaÑ vÈ mudukaÑ vÈ”ti vÊmaÑsanto kiÒcÈpi tattha
tejopi atthi vÈyopi atthi, pathavÊdhÈtumeva pana Èbhujati1. UÓhodake
hatthaÑ otÈretvÈ vÊmaÑsanto kiÒcÈpi tattha pathavÊpi atthi vÈyopi atthi,
tejodhÈtumeva pana Èbhujati. UÓhasamaye vÈtapÈnaÑ vivaritvÈ vÈtena
sarÊraÑ paharÈpento Ôhito mandamande vÈte paharante kiÒcÈpi tattha
pathavÊpi atthi tejopi atthi, vÈyodhÈtumeva pana Èbhujati. EvaÑ
Èbhujitavasena ÈrammaÓaÑ karoti nÈma.
______________________________________________________________
1. ŒbhuÒjati (SÊ)
Yo pana upakkhalati1 vÈ sÊsena vÈ rukkhaÑ paharati, bhuÒjanto vÈ

sakkharaÑ ÉaÑsati, so kiÒcÈpi tattha tejopi atthi vÈyopi atthi, ussadavasena
pana pathavÊdhÈtumeva ÈrammaÓaÑ karoti. AggiÑ akkamantopi kiÒcÈpi
tattha pathavÊpi atthi vÈyopi atthi, ussadavasena pana tejodhÈtumeva
ÈrammaÓaÑ karoti. BalavavÈte2 kaÓÓasakkhaliÑ paharitvÈ badhirabhÈvaÑ
karonte3 kiÒcÈpi tattha pathavÊpi atthi tejopi atthi, ussadavasena pana
vÈyodhÈtumeva ÈrammaÓaÑ karoti.
YaÑkiÒci dhÈtuÑ ÈrammaÓaÑ karontassa kÈyaviÒÒÈÓampi
ekappahÈrena nuppajjati, s|cikalÈpena viddhassa ekappahÈrena kÈyo
ghaÔÔÊyati, yasmiÑ yasmiÑ pana ÔhÈne kÈyapasÈdo ussanno hoti, tattha
tattha kÈyaviÒÒÈÓaÑ uppajjati. Yattha yatthÈpi4 paÔighaÔÔananighaÑso
balavÈ hoti, tattha tattha pathamaÑ uppajjati. KukkuÔapattena vaÓe
dhoviyamÈne aÑsu-aÑsu kÈyapasÈdaÑ ghaÔÔeti. Yattha yattha pana pasÈdo
ussanno hoti, tattha tattheva kÈyaviÒÒÈÓaÑ uppajjati. EvaÑ ussadavasena
ÈrammaÓaÑ karoti, ussadavaseneva ca kÈyaviÒÒÈÓaÑ uppajjati nÈma.
KathaÑ pana cittassa ÈrammaÓato sa~kanti hotÊti? DvÊhÈkÈrehi hoti
ajjhÈsayato vÈ visayÈdhimattato vÈ. VihÈrap|jÈdÊsu hi “tÈni tÈni cetiyÈni
ceva paÔimÈyo ca vandissÈmi, potthakammacittakammÈni ca olokessÈmÊ”ti
ajjhÈsayena gato ekaÑ vanditvÈ vÈ passitvÈ vÈ itarassa vandanatthÈya vÈ
dassanatthÈya vÈ manaÑ katvÈ vanditumpi passitumpi gacchatiyeva. EvaÑ
ajjhÈsayato sa~kamati nÈma.
KelÈsak|ÔapaÔibhÈgaÑ pana MahÈcetiyaÑ olokento Ôhitopi aparabhÈge
sabbat|riyesu paggahitesu r|pÈrammaÓaÑ vissajjetvÈ saddÈrammaÓaÑ
sa~kamati, manuÒÒagandhesu pupphesu vÈ gandhesu vÈ Èbhatesu
saddÈrammaÓaÑ vissajjetvÈ gandhÈrammaÓaÑ sa~kamati. EvaÑ
visayÈdhimattato sa~kamati nÈma.
651. ŒpodhÈtuniddese Èpoti sabhÈvaniddeso. Œpova ÈpogataÑ.

Sinehavasena sineho. Sinehova sinehagataÑ.
______________________________________________________________
1. Pakkhalati (SÊ) 2. BalavavÈto (Ka)
3. Karonto viya hoti. (Ka), karonte viya (SyÈ) 4. Yattha yattha hi (Ka)
bandhanattaÑ r|passÈti pathavÊdhÈtu-Èdikassa bh|tar|passa

bandhanabhÈvo. AyopiÓÉi-ÈdÊni hi ÈpodhÈtu ÈbandhitvÈ baddhÈni1 karoti,
tÈya ÈbaddhattÈ tÈni baddhÈni nÈma honti,
pÈsÈÓapabbatatÈlaÔÔhihatthidantagosi~gÈdÊsupi eseva nayo. SabbÈni hetÈni
ÈpodhÈtu eva ÈbandhitvÈ baddhÈni karoti, ÈpodhÈtuyÈ ÈbaddhattÈva
baddhÈni honti.
KiÑ pana pathavÊdhÈtu sesadhÈt|naÑ patiÔÔhÈ hoti, na hotÊti? Hoti.
PhusitvÈ hoti, udÈhu aphusitvÈ, ÈpodhÈtu vÈ sesÈ ÈbandhamÈnÈ phusitvÈ
Èbandhati, udÈhu aphusitvÈti? PathavÊdhÈtu tÈva ÈpodhÈtuyÈ aphusitvÈva
patiÔÔhÈ hoti, tejodhÈtuyÈ ca vÈyodhÈtuyÈ ca phusitvÈ. ŒpodhÈtu pana
pathavÊdhÈtumpi tejovÈyodÈtuyopi aphusitvÈva Èbandhati. Yadi phusitvÈ
Èbandheyya, phoÔÔhabbÈyatanaÑ nÈma bhaveyya.
TejodhÈtuvÈyodhÈt|nampi sesadhÈt|su sakasakakiccakaraÓe eseva
nayo. TejodhÈtu hi pathavÊdhÈtuÑ phusitvÈ jhÈpeti, sÈ pana na uÓhÈ hutvÈ
jhÈyati. Yadi uÓhÈ hutvÈ jhÈyeyya, uÓhattalakkhaÓÈ nÈma bhaveyya.
ŒpodhÈtuÑ pana aphusitvÈva tÈpeti, sÈpi tapamÈnÈ2 na uÓhÈ hutvÈ tapati3.
Yadi uÓhÈ hutvÈ tapeyya4, uÓhattalakkhaÓÈ nÈma bhaveyya. VÈyodhÈtuÑ
pana phusitvÈva tÈpeti, sÈpi tapamÈnÈ na uÓhÈ hutvÈ tapati. Yadi uÓhÈ hutvÈ
tapeyya, uÓhattalakkhaÓÈ nÈma bhaveyya. VÈyodhÈtu pathavÊdhÈtuÑ
phusitvÈ vitthambheti. TathÈ tejodhÈtuÑ, ÈpodhÈtuÑ pana aphusitvÈva
vitthambheti.
UcchurasaÑ pacitvÈ phÈÓitapiÓÉe kariyamÈne ÈpodhÈtu thaddhÈ hoti na
hotÊti? Na hoti. SÈ hi paggharaÓalakkhaÓÈ, pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ,
omattaÑ pana Èpo adhimattapathavÊgatikaÑ jÈtaÑ. SÈ hi rasÈkÈrena
ÔhitabhÈvaÑ vijahati, lakkhaÓaÑ na vijahati. PhÈÓitapiÓÉe vilÊyamÈnepi
pathavÊdhÈtu na vilÊyati. KakkhaÄalakkhaÓÈ hi pathavÊdhÈtu,
paggharaÓalakkhaÓÈ ÈpodhÈtu, omattÈ pana pathavÊ adhimatta-ÈpagatikÈ
hoti, sÈ piÓÉÈkÈrena ÔhitabhÈvaÑ vijahati, lakkhaÓaÑ na vijahati.
______________________________________________________________
1. ThaddhÈni (SÊ) 2. TappamÈnÈ (SÊ, SyÈ)
3. Tappati (SÊ, SyÈ) 4. Tappeyya (SÊ, SyÈ, Ka)
catunnaÑ hi mahÈbh|tÈnaÑ bhÈvaÒÒathattameva hoti, lakkhaÓaÒÒathattaÑ

nÈma natthi. Tassa abhÈvo AÔÔhÈnaparikappasuttena dÊpito. VuttaÒhetaÑ–
“SiyÈ Œnanda1 catunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ aÒÒathattaÑ
pathavÊdhÈtuyÈ -pa- vÈyodhÈtuyÈ, na tveva Buddhe aveccappasÈdena
samannÈgatassa ariyasÈvakassa siyÈ aÒÒathattan”ti2.
AyaÒhettha attho–Œnanda kakkhaÄattalakkhaÓÈ pathavÊdhÈtu
parivattitvÈ paggharaÓalakkhaÓÈ ÈpodhÈtu nÈma bhaveyya, ariyasÈvakassa
pana aÒÒatthattaÑ nÈma natthÊti. Evamettha aÔÔhÈnaparikappo Ègato.
652. Ito paresu upÈdinnar|pÈdiniddesesu upÈdinnapadÈdÊnaÑ attho

mÈtikÈkathÈyaÑ vuttanayeneva veditabbo. CakkhÈyatanÈdÊni heÔÔhÈ
vitthÈritÈneva, tattha tattha pana visesamattameva vakkhÈma.
UpÈdinnaniddese tÈva cakkhÈyatanÈdÊni ekanta-upÈdinnattÈ vuttÈni.
YasmÈ pana r|pÈyatanÈdÊni upÈdinnÈnipi atthi anupÈdinnÈnipi, tasmÈ tÈni
“yaÑ vÈ panÈ”ti sa~khepato dassetvÈ puna “kammassa katattÈ
r|pÈyatanan”ti-ÈdinÈ nayena vitthÈritÈni. IminÈ upÈyena sabbayevÈpanakesu
attho veditabbo.
KasmÈ pana “kammassa katattÈ”ti ca “na kammassa katattÈ”ti ca
ubhinnampi niddese jaratÈ ca aniccatÈ ca na gahitÈ, anupÈdinnÈdÊnaÑyeva
niddesesu gahitÈti? “Na kammassa katattÈ”ti ettha tÈva kammato
aÒÒapaccayasamuÔÔhÈnaÑ sa~gahitaÑ, “kammassa katattÈ”ti ettha
kammasamuÔÔhÈnameva, imÈni ca dve r|pÈni neva kammato, na aÒÒasmÈ
r|pajanakapaccayÈ uppajjanti, tasmÈ na gahitÈni. SÈ ca nesaÑ anuppatti
parato3 Èvibhavissati. AnupÈdinnanti-ÈdÊsu pana kevalaÑ
anupÈdinnÈdiggahaÓena kammÈdisamuÔÔhÈnatÈ paÔikkhittÈ, na-
aÒÒapaccayasamuÔÔhÈnatÈ anuÒÒÈtÈ. TasmÈ tattha gahitÈnÊti veditabbÈni.
666. CittasamuÔÔhÈnaniddese “kÈyaviÒÒatti vacÊviÒÒattÊ”ti idaÑ dvayaÑ

yasmÈ ekantacittasamuÔÔhÈnÈni bh|tÈni upÈdÈya paÒÒÈyati, tasmÈ vuttaÑ.
______________________________________________________________
1. SiyÈ kho panÈnanda (sabbattha) 2. AÑ 1. 223 piÔÔhe. 3. Upari 376 piÔÔhe.
paramatthato pana tassa nissayabh|tÈni bh|tÈneva cittasamuÔÔhÈnÈni,

taÑnissitattÈ, yathÈ aniccassa r|passa jÈrÈmaraÓaÑ aniccaÑ nÈma hoti,
evamidampi cittasamuÔÔhÈnaÑ nÈma jÈtaÑ.
668. Cittasahabhuniddesepi eseva nayo. YÈva cittaÑ, tÈva paÒÒÈyanato

idameva dvayaÑ vuttaÑ, na panetaÑ cittena saha bh|tÈni viya, cetanÈdayo
viya ca uppajjati.
670. CittÈnuparivattitÈyapi eseva nayo. YÈva cittaÑ, tÈva paÒÒÈyanato

eva hetaÑ dvayaÑ “cittÈnuparivattÊ”ti vuttaÑ.
674. OÄÈrikanti vatthÈrammaÓabh|tattÈ saÑghaÔÔanavasena1

gahetabbato th|laÑ. VuttavipallÈsato sukhumaÑ veditabbaÑ.
676. D|reti ghaÔÔanavasena aggahetabbattÈ dubbiÒÒeyyabhÈvena samÊpe

Ôhitampi d|re. ItaraÑ pana ghaÔÔanavesena gahetabbattÈ suviÒÒeyyabhÈvena
d|re Ôhitampi santike. CakkhÈyatanÈdiniddesÈ heÔÔhÈ vuttanayeneva
vitthÈrato veditabbÈ. IdaÑ tÈva duvidhena r|pasa~gahe visesamattaÑ.
Tividhasa~gaho uttÈnatthova.
CatukkaniddesavaÓÓanÈ
966. Catubbidhasa~gahÈvasÈne diÔÔhÈdÊnaÑ pacchimapadassa
bhedÈbhÈvena Èdito paÔÔhÈya pucchaÑ akatvÈva “r|pÈyatanaÑ diÔÔhaÑ
saddÈyatanaÑ sutan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha r|pÈyatanaÑ cakkhunÈ oloketvÈ
dakkhituÑ sakkÈti diÔÔhaÑ nÈma jÈtaÑ. SaddÈyatanaÑ sotena sutvÈ jÈnituÑ
sakkÈti sutaÑ nÈma jÈtaÑ, gandhÈyatanÈdittayaÑ ghÈnajivhÈkÈyehi patvÈ
gahetabbato munitvÈ jÈnitabbaÔÔhena mutaÑ nÈma jÈtaÑ, phusitvÈ
viÒÒÈÓuppattikÈraÓato mutaÑ nÈmÈtipi vuttaÑ. Sabbameva pana r|paÑ
manoviÒÒÈÓena jÈnitabbanti manasÈ viÒÒÈtaÑ nÈma jÈtaÑ.
______________________________________________________________
1. PasÈdaghaÔÔanavasena (SÊ)
PaÒcakaniddesavaÓÓanÈ
967. PaÒcavidhasa~gahaniddese kakkhaÄanti thaddhaÑ. Kharameva
kharagataÑ, pharusanti attho. Itare dvepi sabhÈvaniddesÈ1 eva. Ajjhattanti
niyakajjhattaÑ. BahiddhÈti bÈhiraÑ. UpÈdinnunti na
kammasamuÔÔhÈnameva, avisesena pana sarÊraÔÔhakassetaÑ2 gahaÓaÑ.
SarÊraÔÔhakaÒhi upÈdinnaÑ vÈ hotu anupÈdinnaÑ vÈ,
ÈdinnagahitaparÈmaÔÔhavasena sabbaÑ upÈdinnameva nÈma.
969. Tejogatanti sabbatejesu gataÑ uÓhattalakkhaÓaÑ, tejo-eva vÈ

tejobhÈvaÑ gatanti tejogataÑ. UsmÈti usmÈkÈro. UsmÈgatanti usmÈbhÈvaÑ
gataÑ, usmÈkÈrassevetaÑ nÈmaÑ. Usumanti balava-usmÈ. Usumameva
usumabhÈvaÑ gatanti usumagataÑ.
970. VÈyanakavasena vÈyo. VÈyova vÈyobhÈvaÑ gatattÈ vÈyogataÑ.

Thambhitattanti uppalanÈlatacÈdÊnaÑ viya vÈtapuÓÓÈnaÑ thambhitabhÈvo
r|passa.
ChakkÈdiniddesavaÓÓanÈ
972-4. ChabbidhÈdisa~gahÈnaÑ tiÓÓaÑ osÈnapadassa bhedÈbhÈvato
Èdito paÔÔhÈya apucchitvÈva niddeso katto. Tattha cakkhuviÒÒÈÓena jÈnituÑ
sakkÈti cakkhuviÒÒeyyaÑ -pa-. ManoviÒÒÈÓena jÈnituÑ sakkÈti
manoviÒÒeyyaÑ. TividhÈya manodhÈtuyÈ jÈnituÑ sakkÈti
manodhÈtuviÒÒeyyaÑ. SabbaÑ r|panti ettha yasmÈ ekaÑ r|pampi
manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ajÈnitabbaÑ nÈma natthi, tasmÈ “sabbaÑ r|pan”ti
vuttaÑ. SammÈsambuddhena hi abhidhammaÑ patvÈ nayaÑ kÈtuÑ
yuttaÔÔhÈne nayo akato nÈma natthi. IdaÒca ekar|passÈpi
manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ajÈnitabbassa3 abhÈvena nayaÑ kÈtuÑ yuttaÔÔhÈnaÑ
nÈma, tasmÈ nayaÑ karonto “sabbaÑ r|pan”ti Èha.
974. Sukhasamphassoti sukhavedanÈpaÔilÈbhapaccayo.

Dukkhamphassoti dukkhavedanÈpaÔilÈbhapaccayo. IdhÈpi
phoÔÔhabbÈrammaÓassa sukhadukkhassa sabbhÈvato ayaÑ nayo dinno.
______________________________________________________________
1. BhÈvaniddesÈ (SÊ, Ka) 2. SarÊraÔÔhakasseva (SyÈ, Ka) 3. AvijÈnitabbassa (SÊ)
NavakÈdiniddesavaÓÓanÈ
975. Navake pana indriyar|passa nÈma atthitÈya nayo dinno, tasseva
sappaÔigha-appaÔighatÈya dasake nayo dinno. EkÈdasake aÉÉhekÈdasa
ÈyatanÈni vibhattÈni, tesaÑ niddesavÈrÈ heÔÔhÈ vuttanayena vitthÈrato
veditabbÈ. SesaÑ sabbattha uttÈnatthameva.
PakiÓÓakakathÈ
Imesu pana r|pesu asammohatthaÑ samodhÈnaÑ samuÔÔhÈnaÑ,
parinipphannaÒca sa~khatanti idaÑ pakiÓÓakaÑ veditabbaÑ.
Tattha samodhÈnanti sabbameva hidaÑ r|paÑ samodhÈnato
cakkhÈyatanaÑ -pa- kabaÄÊkÈro ÈhÈro, phoÔÔhabbÈyatanaÑ, ÈpodhÈt|ti
paÒcavÊsatisa~khyaÑ hoti. TaÑ vatthur|pena saddhiÑ chabbÊsatisa~khyaÑ
veditabbaÑ, ito aÒÒaÑ r|paÑ nÈma natthi. Keci pana “middhar|paÑ nÈma
atthÊ”ti vadanti1, te “addhÈ MunÊsi sambuddho, natthi nÊvaraÓÈ tavÈ”ti-
ÈdÊni2 vatvÈ “middhar|paÑ nÈma natthÊ”ti paÔisedhetabbÈ. Apare
“balar|pena saddhiÑ sattavÊsati, sambhavar|pena saddhiÑ aÔÔhavÊsati,
jÈtir|pena saddhiÑ ek|natiÑsati, rogar|pena saddhiÑ samatiÑsati r|pÈnÊ”ti
vadanti. Tepi tesaÑ visuÑ abhÈvaÑ dassetvÈ paÔikkhipitabbÈ. VÈyodhÈtuyÈ
hi gahitÈya balar|paÑ gahitameva, aÒÒaÑ balar|paÑ nÈma natthi.
ŒpodhÈtuyÈ sambhavar|paÑ, upacayasantatÊhi jÈtir|paÑ, jaratÈ-aniccatÈhi
gahitÈhi rogar|paÑ gahitameva, aÒÒaÑ rogar|paÑ nÈma natthi, yopi
kaÓÓarogÈdi ÈbÈdho, so visamapaccayasamuÔÔhitadhÈtumattameva, na aÒÒo
tattha rogo nÈma atthÊti samodhÈnato chabbÊsatimeva r|pÈni.
SamuÔÔhÈnanti kati r|pÈni katisamuÔÔhÈnÈni? Dasa ekasamuÔÔhÈnÈni,
ekaÑ dvisamuÔÔhÈnaÑ, tÊÓi tisamuÔÔhÈnÈni, nava catusamuÔÔhÈnÈni, dve na
kenaci samuÔÔhahanti.
Tattha cakkhupasÈdo -pa- jÊvitindriyanti imÈni aÔÔha ekantaÑ
kammatova samuÔÔhahanti. KÈyaviÒÒattivacÊviÒÒattidvayaÑ ekantena cittato
samuÔÔhÈtÊti
______________________________________________________________
1. Khu 10. 272 PeÔakopadese 20 pantiyaÑ imassa vÈdassa leso dissati
dasa ekasamuÔÔhÈnÈni nÈma. Saddo ututo ca cittato ca samuÔÔhÈtÊti eko

dvisamuÔÔhÈno nÈma. Tattha aviÒÒÈÓakasaddo ututo samuÔÔhÈti,
saviÒÒÈÓakasaddo cittato. LahutÈdittayaÑ pana utucittÈhÈrehi samuÔÔhÈtÊti
tÊÓi tisamuÔÔhÈnÈni nÈma. AvasesÈni nava r|pÈni tehi kammena cÈti cat|hi
samuÔÔhahantÊti nava catusamuÔÔhÈnÈni nÈma. JaratÈ aniccatÈ pana etesu1
ekatopi na samuÔÔhahantÊti dve na kenaci samuÔÔhahanti nÈma. KasmÈ?
AjÈyanato, na hi etÈni jÈyanti. KasmÈ? JÈtassa pÈkabhedattÈ, uppannaÒhi
r|paÑ jÊrati bhijjatÊti avassaÑ panetaÑ sampaÔicchitabbaÑ. Na hi uppannaÑ
r|paÑ ar|paÑ vÈ akkhayaÑ nÈma dissati. YÈva pana na bhijjati, tÈvassa
paripÈkoti siddhametaÑ jÈtassa pÈkabhedattÈti. Yadi ca tÈni jÈyeyyuÑ,
tesampi pÈkabhedÈ bhaveyyuÑ. Na ca pÈko paccati, bhedo vÈ bhijjatÊti2
jÈtassa pÈkabhedattÈ netaÑ dvayaÑ jÈyati.
Tattha siyÈ–yathÈ “kammassa katattÈ”ti-Èdiniddesesu “r|passa
upacayo, r|passa santatÊ”ti vacanena jÈti jÈyatÊti sampaÔicchitaÑ hoti, evaÑ
pÈkopi paccatu, bhedopi bhijjat|ti. Na tattha jÈti jÈyatÊti sampaÔicchitaÑ, ye
pana dhammÈ kammÈdÊhi nibbattanti, tesaÑ abhinibbattibhÈvato jÈtiyÈ
tappaccayabhÈvavohÈro anumato, na pana paramatthato jÈti jÈyati,
jÈyamÈnassa hi abhinibbattimattaÑ jÈtÊti.
Tattha siyÈ–yatheva jÈti yesaÑ dhammÈnaÑ abhinibbatti,
tappaccayabhÈvavohÈraÑ, abhinibbattivohÈraÒca labhati, tathÈ pÈkabhedÈpi
yesaÑ dhammÈnaÑ pÈkabhedÈ tappaccayabhÈvavohÈraÑ,
abhinibbattivohÈraÒca labhantu, evaÑ idampi dvayaÑ
kammÈdisamuÔÔhÈnamevÈti vattabbaÑ bhavissatÊti? Na pÈkabhedÈ taÑ
vohÈraÑ labhanti. KasmÈ? JanakapaccayÈnubhÈvakkhaÓe abhÈvato.
janakapaccayÈnaÒhi uppÈdetabbadhammassa uppÈdakkhaÓeyeva ÈnubhÈvo,
na tato uttari. Tehi abhinibbattitadhammakkhaÓasmiÒca jÈti paÒÒÈyamÈnÈ
tappaccayabhÈvavohÈraÑ, abhinibbattivohÈraÒca labhati tasmiÑ khaÓe
sabbhÈvato. Na itaradvayaÑ tasmiÑ khaÓe abhÈvatoti nevetaÑ jÈyatÊti
vattabbaÑ. “JarÈmaraÓaÑ bhikkhave aniccaÑ sa~khataÑ
paÔiccasamuppannan”ti3
______________________________________________________________
1. EtesaÑ (SÊ, SyÈ) 2. Bhedopi na ca bhijjatÊti (Ka) 3. SaÑ 1. 264 piÔÔhe.
ÈgatattÈ idampi dvayaÑ jÈyatÊti ce? Na, pariyÈyadesitattÈ. Tattha hi

paÔiccasamuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ jarÈmaraÓattÈ pariyÈyena taÑ
paÔiccasamuppannanti vuttaÑ.
Yadi evaÑ tayampetaÑ ajÈtattÈ sasavisÈÓaÑ viya natthi, nibbÈnaÑ viya
vÈ niccanti ce? Na, nissayapaÔibaddhavuttito. PathavÊ-ÈdÊnaÒhi nissayÈnaÑ
bhÈve jÈti-ÈdittayaÑ paÒÒÈyati, tasmÈ na natthi. TesaÒca abhÈve na
paÒÒÈyati, tasmÈ na niccaÑ. Etampi ca abhinivesaÑ paÔisedhetuÑ eva idaÑ
vuttaÑ “jarÈmaraÓaÑ bhikkhave aniccaÑ sa~khataÑ
paÔiccasamuppannan”ti1. EvamÈdÊhi nayehi tÈni dve r|pÈni na kehici
samuÔÔhahantÊti veditabbaÑ.
Apica samuÔÔhÈnanti ettha ayamaÒÒopi attho, tassÈyaÑ mÈtikÈ–
kammajaÑ, kammapaccayaÑ, kammapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ,
ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ, ÈhÈrapaccayaÑ, Èharapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ,
utusamuÔÔhÈnaÑ, utupaccayaÑ, utupaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ,
cittasamuÔÔhÈnaÑ, cittapaccayaÑ, cittapaccaya-utusamuÔÔhÈnanti.
Tattha cakkhupasÈdÈdi aÔÔhavidhaÑ r|paÑ saddhiÑ hadayavatthunÈ
kammajaÑ nÈma. Kesamassu hatthidantÈ assavÈlÈ camaravÈlÈti2 evamÈdi
kammapaccayaÑ nÈma. CakkaratanaÑ devatÈnaÑ uyyÈnavimÈnÈdÊnÊti
evamÈdi kammapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ nÈma.
ŒhÈrato samuÔÔhitaÑ suddhaÔÔhakaÑ ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ nÈma.
KabaÄÊkÈro ÈhÈro dvinnampi r|pasantatÊnaÑ paccayo hoti
ÈhÈrasamuÔÔhÈnassa ca upÈdinnassa ca. ŒhÈrasamuÔÔhÈnassa janako hutvÈ
paccayo hoti, kammajassa anupÈlako hutvÈti idaÑ ÈhÈrÈnupÈlitaÑ
kammajar|paÑ ÈhÈrapaccayaÑ nÈma. VisabhÈgÈhÈraÑ sevitvÈ Ètape
gacchantassa3 tilakakÈÄakuÔÔhÈdÊni uppajjanti, idaÑ ÈhÈrapaccaya-
utusamuÔÔhÈnaÑ nÈma.
Ututo samuÔÔhitaÑ suddhaÔÔhakaÑ utusamuÔÔhÈnaÑ nÈma. TasmiÑ utu
aÒÒaÑ aÔÔhakaÑ samuÔÔhÈpeti, idaÑ utupaccayaÑ nÈma. Tasmimpi utu
aÒÒaÑ aÔÔhakaÑ samuÔÔhÈpeti, idaÑ utupaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ nÈma.
EvaÑ tissoyeva santatiyo ghaÔÔetuÑ sakkoti, na tato paraÑ. ImamatthaÑ
anupÈdinnakenÈpi dÊpetuÑ vaÔÔati. UtusamuÔÔhÈno nÈma valÈhako.
UtupaccayÈ
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 264 piÔÔhe. 2. CÈmarivÈlÈti (Ka) 3. Vasantassa (Ka)
nÈma vuÔÔhidhÈrÈ. Deve pana vuÔÔhe bÊjÈni vir|hanti, pathavÊ gandhaÑ

muÒcati, pabbatÈ nÊlÈ khÈyanti, samuddo vaÉÉhati, etaÑ utupaccaya-
utusamuÔÔÈnaÑ nÈma.
Cittato samuÔÔhitaÑ suddhaÔÔhakaÑ cittasamuÔÔhÈnaÑ nÈma.
“PacchÈjÈtÈ cittacetasikÈ dhammÈ purejÈtassa imassa kÈyassa
pacchÈjÈtapaccayena paccayo”ti1 idaÑ cittapaccayaÑ nÈma. “ŒkÈse
antalikkhe hatthimpi dassenti, assampi dassenti, rathampi dassenti,
vividhampi senÈby|haÑ dassentÊ”ti2 idaÑ cittapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ
nÈma.
Parinipphannanti pannarassa r|pÈni parinipphannÈni nÈma, dasa
aparinipphannÈni nÈma. Yadi aparinipphannÈ, asa~khatÈ nÈma bhaveyyuÑ,
tesaÑyeva pana r|pÈnaÑ kÈyavikÈro kÈyaviÒÒatti nÈma, vacÊvikÈro
vacÊviÒÒatti nÈma. ChiddaÑ vivaraÑ ÈkÈsadhÈtu nÈma, lahubhÈvo lahutÈ
nama, mudubhÈvo mudutÈ nÈma, kammaÒÒabhÈvo kammaÒÒatÈ nÈma,
nibbatti upacayo nÈma, pavatti santati nÈma, jÊraÓÈkÈro jaratÈ nÈma, hutvÈ
abhÈvÈkÈro aniccatÈ nÈmÈti sabbaÑ parinipphannaÑ sa~khatameva hotÊti.
R|pakaÓÉavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi 8. 7 piÔÔhe PaÔÔhÈne. 2. Khu 9. 391 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge.
3. NikkhepakaÓÉa
TikanikkhepakathÈ
985. EttÈvatÈ kusalattiko sabbesaÑ kusalÈdidhammÈnaÑ
padabhÈjananayena vitthÈrito hoti. YasmÈ pana yvÈyaÑ kusalattikassa
vibhajananayo vutto, sesatikadukÈnampi eseva vibhajananayo hoti. YathÈ hi
ettha, evaÑ “katame dhammÈ sukhÈya vedanÈya sampayuttÈ, yasmiÑ
samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hoti somanassasahagataÑ
ÒÈÓasampayuttaÑ r|pÈrammaÓaÑ vÈ -pa-. Ye vÈ pana tasmiÑ samaye
aÒÒepi atthi paÔiccasamuppannÈ ar|pino dhammÈ ÔhapetvÈ
vedanÈkkhandhaÑ, ime dhammÈ sukhÈya vedanÈya sampayuttÈ”ti-ÈdinÈ
anukkamena sabbatikadukesu sakkÈ paÓÉitehi vibhajananayaÑ
sallakkhetuÑ. TasmÈ taÑ vitthÈradesanaÑ nikkhipitvÈ aÒÒena
nÈtisa~khepanÈtivitthÈranayena sabbatikadukadhammavibhÈgaÑ dassetuÑ
“katame dhammÈ kusalÈ”ti NikkhepakaÓÉaÑ ÈraddhaÑ.
CittuppÈdakaÓÉaÒhi vitthÈradesanÈ, AÔÔhakathÈkaÓÉaÑ sa~khepadesanÈ,
idaÑ pana NikkhepakaÓÉaÑ CittuppÈdakaÓÉaÑ upÈdÈya sa~khepo,
AÔÔhakathÈkaÓÉaÑ upÈdÈya vitthÈroti sa~khittavitthÈradhÈtukaÑ1 hoti.
TayidaÑ vitthÈradesanaÑ nikkhipitvÈ desitattÈpi heÔÔhÈ vuttakÈraÓavasenÈpi
NikkhepakaÓÉaÑ nÈmÈti veditabbaÑ. VuttaÒhetaÑ–
“M|lato khandhato cÈpi, dvÈrato cÈpi bh|mito.
Atthato dhammato cÈpi, nÈmato cÈpi li~gato.
NikkhipitvÈ desitattÈ, ‘nikkhepo’ti pavuccatÊ”ti2.
IdaÒhi “tÊÓi kusalam|lÈnÊ”ti-ÈdinÈ nayena m|lato nikkhipitvÈ desitaÑ,
“taÑsampayutto vedanÈkkhandho”ti khandhato, “taÑsamuÔÔhÈnaÑ
kÈyakamman’ti dvÈrato, kÈyadvÈrappavattaÒhi kammaÑ kÈyakammanti
vuccati. “Sukhabh|miyaÑ kÈmÈvacare”ti bh|mito nikkhipitvÈ desitaÑ.
Tattha tattha pana atthadhammanÈmali~gÈnaÑ vasena desitattÈ atthÈdÊhi3
nikkhipitvÈ desitaÑ nÈmÈti veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. NÈtisa~khittavittÈradhÈtukaÑ (SyÈ, Ka) 2. HeÔÔhÈ 7 piÔÔhe.
3. AtthÈdÊni (SÊ, SyÈ, Ka)
Tattha kusalapadaniddese tÈva tÊÓÊti gaÓanaparicchedo, kusalÈni ca tÈni

m|lÈni ca, kusalÈnaÑ vÈ dhammÈnaÑ
hetupaccayapabhavajanakasamuÔÔhÈnanibbattakaÔÔhena m|lÈnÊti
kusalam|lÈni. EvaÑ atthavasena dassetvÈ idÈni nÈmavasena dassetuÑ
“alobho adoso amoho”ti Èha. EttÈvatÈ yasmÈ m|lena muttaÑ kusalaÑ nÈma
natthi, tasmÈ catubh|makakusalaÑ tÊhi m|lehi pariyÈdiyitvÈ dassesi
DhammarÈjÈ. TaÑsampayuttoti tehi alobhÈdÊhi sampayutto, tattha alobhena
sampayuttasa~khÈrakkhandhagaÓanaÑyeva1 gacchanti. Sesadvayavasena
sampayogepi eseva nayo. Iti catubh|makakusalaÑ puna
taÑsampayuttakacatukkhandhavasena pariyÈdiyitvÈ dassesi DhammarÈjÈ.
TaÑsamuÔÔhÈnanti tehi alobhÈdÊhi samuÔÔhitaÑ. IminÈpi nayena tadeva
catubh|makakusalaÑ tiÓÓaÑ kammadvÈrÈnaÑ vasena pariyÈdiyitvÈ dassesi
DhammarÈjÈ. EvaÑ tÈva kusalaÑ tÊsu ÔhÈnesu pariyÈdiyitvÈ dassitaÑ.
986. Akusalepi eseva nayo. DvÈdasannaÒhi akusalacittÈnaÑ ekampi

m|lena muttaÑ nÈma natthÊti m|lena pariyÈdiyitvÈ dassesi DhammarÈjÈ.
TaÑsampayuttacatukkhandhato ca uddhaÑ akusalaÑ nÈma natthÊti tÈneva
dvÈdasa akusalacittÈni catukkhandhavasena pariyÈdiyitvÈ dassesi
DhammarÈjÈ. KÈyakammÈdivasena pana nesaÑ pavattisabbhÈvato
kammadvÈravasena pariyÈdiyitvÈ dassesi DhammarÈjÈ. YaÑ panettha
“tadekaÔÔhÈ ca kilesÈ”ti-Èdi vuttaÑ, tattha ekasmiÑ citte, puggale vÈ Ôhitanti
ekaÔÔhaÑ. Tattha ekasmiÑ citte ÔhitaÑ sahajekaÔÔhaÑ nÈma hoti, ekasmiÑ
puggale ÔhitaÑ pahÈnekaÔÔhaÑ nÈma. Tena lobhÈdinÈ, aÒÒena vÈ tattha
tattha niddiÔÔhena saha ekasmiÑ Ôhitanti tadekaÔÔhaÑ. Tattha “katame
dhammÈ saÑkiliÔÔhasaÑkilesikÈ? TÊÓi akusalam|lÈni lobho doso moho
tadekaÔÔhÈ ca kilesÈ”ti saÑkiliÔÔhattike, “katame dhammÈ hÊnÈ? TÊÓi
akusalam|lÈni lobho doso moho tadekaÔÔhÈ ca kilesÈ”ti hÊnattike, “katame
dhammÈ akusalÈ? TÊÓi akusalam|lÈni lobho doso moho tadekaÔÔhÈ ca
kilesÈ”ti
______________________________________________________________
1. Sa~khÈrakkhandhagahaÓaÑyeva (SÊ, SyÈ)
imasmiÑ kusalattike, “katame dhammÈ saÑkiliÔÔhÈ? TÊÓi akusalam|lÈni

lobho doso moho tadekaÔÔhÈ ca kilesÈ”ti kilesagocchake, “katame dhammÈ
saraÓÈ? TÊÓi akusalam|lÈni lobho doso moho tadekaÔÔhÈ ca kilesÈ”ti
saraÓaduketi imesu ettakesu ÔhÈnesu sahajekaÔÔhaÑ ÈgataÑ.
Dassanena pahÈtabbattike pana “imÈni tÊÓi saÑyojanÈni tadekaÔÔhÈ ca
kilesÈ”ti, dassanenapahÈtabbahetukattikepi “imÈni tÊÓi saÑyojanÈni
tadekaÔÔhÈ ca kilesÈ”ti, puna tattheva “tÊÓi saÑyojanÈni sakkÈyadiÔÔhi
vicikicchÈ sÊlabbataparÈmÈso, ime dhammÈ dassanenapahÈtabbÈ. TadekaÔÔho
lobho doso moho, ime dhammÈ dassanenapahÈtabbahet|. TadekaÔÔhÈ ca
kilesÈ taÑsampayutto vedanÈkkhandho -pa- viÒÒÈÓakkhandho
taÑsamuÔÔhÈnaÑ kÈyakammaÑ vacÊkammaÑ manokammaÑ, ime dhammÈ
dassanenapahÈtabbahetukÈ”ti, SammappadhÈnavibha~ge “tattha katame
anuppannÈ pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ? TÊÓi akusalam|lÈni lobho doso moho,
tadekaÔÔhÈ ca kilesÈ”ti1 imesu pana ettakesu ÔhÈnesu pahÈnekaÔÔhaÑ Ègatanti
veditabbaÑ.
987. AbyÈkatapadaniddeso uttÈnatthoyevÈti. ImasmiÑ tike tÊÓi

lakkhanÈni, tisso paÒÒattiyo, kasiÓugghÈÔimÈkÈsaÑ, ajaÔÈkÈsaÑ,
ÈkiÒcaÒÒÈyatanassa ÈrammaÓaÑ, nirodhasamÈpatti ca na labbhatÊti vuttaÑ.
988. VedanÈttikaniddese sukhabh|miyanti ettha yathÈ tambabh|mi

kaÓhabh|mÊti tambakaÓhabh|miyova vuccanti, evaÑ sukhampi sukhabh|mi
nÈma. YathÈ ucchubh|mi sÈlibh|mÊti ucchusÈlÊnaÑ uppajjanaÔÔhÈnÈni
vuccanti, evaÑ sukhassa uppajjanaÔÔhÈnaÑ cittampi sukhabh|mi nÈma, taÑ
idha adhippetaÑ. YasmÈ pana sÈ kÈmÈvacare vÈ hoti r|pÈvacarÈdÊsu vÈ,
tasmÈssÈ taÑ pabhedaÑ dassetuÑ “kÈmÈvacare”ti-Èdi vuttaÑ.
SukhavedanaÑ ÔhapetvÈti yÈ sÈ sukhabh|miyaÑ sukhavedanÈ, taÑ ÔhapetvÈ.
TaÑsampayuttoti tÈya2 ÔhapitÈya sukhavedanÈya sampayutto.
Sesapadadvayepi iminÈva nayena attho veditabboti.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 216 piÔÔhe. 2. TÈyeva (SÊ)
ImasmiÑ tike tisso vedanÈ sabbaÑ r|paÑ nibbÈnanti idampi na

labbhati. AyaÒhi tiko kusalattike ca alabbhamÈnehi, imehi ca tÊhi koÔÔhÈsehi
muttako nÈma. Ito paresu pana tikadukesu PÈÄito ca atthato ca yaÑ
vattabbaÑ siyÈ, taÑ sabbaÑ padÈnukkamena mÈtikÈkathÈyaÒceva
kusalÈdÊnaÑ niddese ca vuttameva. YaÑ pana yattha visesamattaÑ, tadeva
vakkhÈma.
991. Tattha vipÈkattike tÈva kiÒcÈpi ar|padhammÈ r|padhammÈpi

kammasamuÔÔhÈnÈ atthi, anÈrammaÓattÈ pana te kammasarikkhakÈ na
hontÊti sÈrammaÓÈ ar|padhammÈva kammasarikkhakattÈ “vipÈkÈ”ti vuttÈ
bÊjasarikkhakaÑ phalaÑ viya. SÈlibÊjasmiÒhi vapite a~kurapattÈdÊsu
nikkhantesupi “sÈliphalan”ti na vuccati, yadÈ pana sÈlisÊsaÑ pakkaÑ hoti
pariÓataÑ, tadÈ bÊjasarikkhako sÈli eva “sÈliphalan”ti vuccati,
a~kurapattÈdÊni pana bÊjajÈtÈni bÊjato nibbattÈnÊti vuccanti. Evameva
r|pampi “kammajan”ti vÈ “upÈdinnan”ti vÈ vattuÑ vaÔÔati.
994. UpÈdinnattike kiÒcÈpi khÊÓÈsavassa khandhÈ “amhÈkaÑ

MÈtulatthero, amhÈkaÑ C|Äapitutthero”ti vadantÈnaÑ paresaÑ upÈdÈnassa
paccayÈ honti, maggaphalanibbÈnÈni pana aggahitÈni aparÈmaÔÔhÈni
anupÈdinnÈneva. TÈni hi yathÈ divasaÑ santatto1 ayoguÄo makkhikÈnaÑ
abhinisÊdanassa paccayo na hoti, evameva tejussadattÈ
taÓhÈmÈnadiÔÔhivasena gahaÓassa paccayÈ na honti. Tena vuttaÑ “ime
dhammÈ anupÈdinna-anupÈdÈniyÈ”ti.
998. AsaÑkiliÔÔha-asaÑkilesikesupi eseva nayo.
1000. Vitakkattike vitakkasahajÈtena vicÈrena saddhiÑ kusalattike

alabbhamÈnÈva na labbhanti.
1003. PÊtisahagatattike pÊti-Èdayo attanÈ sahajÈtadhammÈnaÑ

pÊtisahagatÈdibhÈvaÑ datvÈ sayaÑ piÔÔhivaÔÔakÈ jÈtÈ. ImasmiÒhi tike dve
______________________________________________________________
1. Divasasantatto (SÊ)
domanassasahagatacittuppÈdÈ dukkhasahagataÑ kÈyaviÒÒÈÓaÑ

upekkhÈvedanÈ r|paÑ nibbÈnanti idampi na labbhati. AyaÒhi tiko
kusalattike ca alabbhamÈnehi, imehi ca paÒcahi koÔÔhÈsehi muttako nÈma.
1006. DassanenapahÈtabbattike saÒÒojanÈnÊti bandhanÈni.

SakkÈyadiÔÔhÊti vijjamÈnaÔÔhena sati khandhapaÒcakasa~khÈte kÈye, sayaÑ
vÈ satÊ tasmiÑ kÈye diÔÔhÊti sakkÈyadiÔÔhi. SÊlena sujjhituÑ sakkÈ, vatena
sujjhituÑ sakkÈ, sÊlavatehi sujjhituÑ sakkÈti gahitasamÈdÈnaÑ pana
sÊlabbataparÈmÈso nÈma.
1007. IdhÈti desÈpadese nipÈto. SvÈyaÑ katthaci lokaÑ upÈdÈya

vuccati. YathÈha “idha TathÈgato loke uppajjatÊ”ti1. Katthaci sÈsanaÑ.
YathÈha “idheva bhikkhave samaÓo, idha dutiyo samaÓo”ti2. Katthaci
okÈsaÑ. YathÈha–
“Idheva tiÔÔhamÈnassa, devabh|tassa me sato.
PunarÈyu ca me laddho, evaÑ jÈnÈhi mÈrisÈ”ti3.
Katthaci padap|raÓamattameva. YathÈha “idhÈhaÑ bhikkhave bhuttÈvÊ
assaÑ pavÈrito”ti4. Idha pana lokaÑ upÈdÈya vuttoti veditabbÈ.
AssutavÈ puthujjanoti ettha pana ÈgamÈdhigamÈbhÈvÈ Òeyyo assutavÈ
iti. Yassa hi khandhadhÈtu-ÈyatanapaccayÈkÈrasatipaÔÔhÈnÈdÊsu
uggahaparipucchÈvinicchayarahitattÈ diÔÔhipaÔisedhako n’eva Ègamo,
paÔipattiyÈ adhigantabbassa anadhigatattÈ n’eva adhigamo atthi, so
ÈgamÈdhigamÈbhÈvÈ Òeyyo assutavÈ iti. Sv’ÈyaÑ–
* Puth|naÑ jananÈdÊhi, kÈraÓehi puthujjano.
PuthujjanantogadhattÈ, puthuvÈyaÑ jano iti.
So hi puth|naÑ nÈnappakÈrÈnaÑ kilesÈdÊnaÑ jananÈdÊhi kÈraÓehi
puthujjano. YathÈha–puthu5 kilese janentÊti puthujjanÈ, puthu
avihatasakkÈyadiÔÔhikÈti puthujjanÈ, puthu SatthÈrÈnaÑ mukhullokikÈti6
______________________________________________________________
1. Di 1. 58 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 92; AÑ 1. 560 piÔÔhesu.
3. DÊ 2. 227 piÔÔhe. 4. Ma 1. 16 piÔÔhe.
* DÊ-®Ôha 1. 59; Ma-®Ôha 1. 21; SaÑ-®Ôha 1. 245; AÑ-®Ôha 1. 46; PaÔisaÑ-®Ôha
2. 50; C|Äaniddesa-®Ôha 69; Netti-®Ôha 157 piÔÔhesu.
5. Puth| (SyÈ) 6. MukhamullokikÈti (Ka)
puthujjanÈ, puthu sabbagatÊhi avuÔÔhitÈti puthujjanÈ, puthu nÈnÈbhisa~khÈre

abhisa~kharontÊti puthujjanÈ, puthu nÈnÈ-oghehi vuyhantÊti puthujjanÈ,
puthu nÈnÈsantÈpehi santappantÊti puthujjanÈ, puthu nÈnÈpariÄÈhehi
pariÉayhantÊti puthujjanÈ, puthu paÒcasu kÈmaguÓesu rattÈ giddhÈ gadhitÈ
mucchitÈ ajjhosannÈ1 laggÈ laggitÈ2 palibuddhÈti puthujjanÈ, puthu paÒcahi
nÊvaraÓehi ÈvutÈ nivutÈ ovutÈ3 pihitÈ paÔicchannÈ paÔikujjitÈti
puthujjanÈ”ti4. Puth|naÑ vÈ gaÓanapathamatÊtÈnaÑ
ariyadhammaparammukhÈnaÑ nÊcadhammasamÈcÈrÈnaÑ janÈnaÑ
antogadhattÈpi puthujjanÈ, puthu vÈ ayaÑ, visuÑyeva sa~khyaÑgato,
visaÑsaÔÔho sÊlasutÈdiguÓayuttehi ariyehi janotipi puthujjano. Evametehi
“assutavÈ puthujjano”ti dvÊhi padehi ye te–
“Duve puthujjanÈ vuttÈ, BuddhenÈdiccabandhunÈ.
Andho puthujjano eko, kalyÈÓeko puthujjano”ti.
Dve puthujjanÈ vuttÈ, tesu andhaputhujjano vutto hotÊti veditabbo.
AriyÈnaÑ adassÈvÊti-ÈdÊsu ariyÈti5 ÈrakattÈ kilesehi, anaye na iriyanato,
aye iriyanato, sadevakena lokena ca araÓÊyato BuddhÈ ca PaccekabuddhÈ ca
BuddhasÈvakÈ ca vuccanti, BuddhÈ eva vÈ idha ariyÈ. YathÈha “sadevake
bhikkhave loke -pa- TathÈgato ariyoti vuccatÊ”ti6.
SappurisÈti ettha pana PaccekabuddhÈ, TathÈgatasÈvakÈ ca
“sappurisÈ”ti veditabbÈ. Te hi lokuttaraguÓayogena sobhanÈ purisÈti
sappurisÈ. Sabbeva vÈ ete dvedhÈpi vuttÈ. BuddhÈpi hi ariyÈ ca sappurisÈ ca
PaccekabuddhÈ BuddhasÈvakÈpi. YathÈha–
“Yo ve kataÒÒ| katavedi dhÊro,
KalyÈÓamitto daÄhabhatti ca hoti.
Dukhitassa sakkacca karoti kiccaÑ,
TathÈvidhaÑ sappurisaÑ vadantÊ”ti7.
______________________________________________________________
1. AjjhopannÈ (SÊ), ajjhÈpannÈ (SyÈ) 2. LagitÈ (SÊ) 3. OphuÔÈ (SyÈ)
4. Khu 7. 192 piÔÔhe. 5. AriyÈ nÈma (Ka)
6. SaÑ 3. 381 piÔÔhe. 7. Khu 6. 10 JÈtake.
“KalyÈÓamitto daÄhabhatti ca hotÊ”ti ettÈvatÈ hi BuddhasÈvako vutto,

kataÒÒutÈdÊhi PaccekabuddhÈ BuddhÈti. IdÈni yo tesaÑ ariyÈnaÑ
adassanasÊlo, na ca dassane sÈdhukÈrÊ, so ariyÈnaÑ adassÈvÊti veditabbo. So
cakkhunÈ adassÈvÊ, ÒÈÓena adassÈvÊti duvidho, tesu ÒÈÓena adassÈvÊ idha
adhippeto. MaÑsacakkhunÈ, hi dibbacakkhunÈ vÈ ariyÈ diÔÔhÈpi adiÔÔhÈva
honti, tesaÑ cakkh|naÑ vaÓÓamattaggahaÓato, na ariyabhÈvagocarato.
SoÓasi~gÈlÈdayopi cakkhunÈ ariye passanti, na ca te ariyÈnaÑ dassÈvino.
TatridaÑ vatthu–CittalapabbatavÈsino kira khÊÓÈsavattherassa
upaÔÔhÈko vuÉÉhapabbajito ekadivasaÑ therena saddhiÑ piÓÉÈya caritvÈ
therassa pattacÊvaraÑ gahetvÈ piÔÔhito Ègacchanto theraÑ pucchi “ariyÈ
nÈma bhante kÊdisÈ”ti. Thero Èha “idhekacco mahallako ariyÈnaÑ
pattacÊvaraÑ gahetvÈ vattapaÔipattiÑ1 katvÈ saha carantopi neva ariye
jÈnÈti, evaÑdujjÈnÈvuso ariyÈ”ti. EvaÑ vuttepi so neva aÒÒÈsi. TasmÈ na
cakkhunÈ dassanaÑ dassanaÑ, ÒÈÓadassanameva dassanaÑ. YathÈha “kiÑ
te Vakkali iminÈ p|tikÈyena diÔÔhena, yo kho Vakkali dhammaÑ passati, so
maÑ passatÊ”ti2. TasmÈ cakkhunÈ passantopi ÒÈÓena ariyehi diÔÔhaÑ
aniccÈdilakkhaÓaÑ apassanto, ariyÈdhigataÒca dhammaÑ anadhigacchanto
ariyakaradhammÈnaÑ, ariyabhÈvassa ca adiÔÔhattÈ “ariyÈnaÑ adassÈvÊ”ti
veditabbo.
Ariyadhammassa akovidoti satipaÔÔhÈnÈdibhede ariyadhamme akusalo.
Ariyadhamme avinÊtoti ettha pana–
Duvidho vinayo nÈma, ekamekettha paÒcadhÈ.
AbhÈvato tassa ayaÑ, “avinÊto”ti vuccati.
AyaÒhi saÑvaravinayo pahÈnavinayoti duvidho vinayo. Ettha ca
duvidhepi vinaye ekameko vinayo paÒcadhÈ bhijjati. SaÑvaravinayopi hi
sÊlasaÑvaro satisaÑvaro ÒÈÓasaÑvaro khantisaÑvaro vÊriyasaÑvaroti
paÒcavidho. PahÈnavinayopi tada~gapahÈnaÑ vikkhambhanapahÈnaÑ
samucchedapahÈnaÑ paÔippassaddhipahÈnaÑ nissaraÓapahÈnanti
paÒcavidho.
______________________________________________________________
1. VattapaÔivattaÑ (SÊ, SyÈ) 2. SaÑ 2. 98 piÔÔhe.
Tattha “iminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto hoti samupeto”ti1 ayaÑ

sÊlasaÑvaro. “Rakkhati cakkhundriyaÑ, cakkhundriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊ”ti2
ayaÑ satisaÑvaro.
“YÈni sotÈni lokasmiÑ, (AjitÈti BhagavÈ)
Sati tesaÑ nivÈraÓaÑ.
SotÈnaÑ saÑvaraÑ br|mi,
PaÒÒÈyete pidhÊyare”ti3–
AyaÑ ÒÈÓasaÑvaro nÈma. “Khamo hoti sÊtassa uÓhassÈ”ti4 ayaÑ
khantisaÑvaro. “UppannaÑ kÈmavitakkaÑ nÈdhivÈsetÊ”ti5 ayaÑ
vÊriyasaÑvaro.
Sabbopi cÈyaÑ saÑvaro yathÈsakaÑ saÑvaritabbÈnaÑ, vinetabbÈnaÒca
kÈyaduccaritÈdÊnaÑ saÑvaraÓato “saÑvaro”, vinayanato “vinayo”ti vuccati.
EvaÑ tÈva saÑvaravinayo paÒcadhÈ bhijjatÊti veditabbo.
TathÈ yaÑ nÈmar|paparicchedÈdÊsu vipassanÈÒÈÓesu
paÔipakkhabhÈvato dÊpÈlokeneva tamassa, tena tena vipassanÈÒÈÓena tassa
tassa anatthassa pahÈnaÑ. SeyyathidaÑ–nÈmar|pavavatthÈnena
sakkÈyadiÔÔhiyÈ, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiÔÔhÊnaÑ, tasseva
aparabhÈgena ka~khÈvitaraÓena kathaÑkathibhÈvassa, kalÈpasammasanena
“ahaÑ, mamÈ”ti gÈhassa, maggÈmaggavavatthÈnena amagge maggasaÒÒÈya,
udayadassanena ucchedadiÔÔhiyÈ, vayadassanena sassatadiÔÔhiyÈ,
bhayadassanena sabhaye abhayasaÒÒÈya, ÈdÊnavadassanena assÈdasaÒÒÈya,
nibbidÈnupassanÈya abhiratisaÒÒÈya, muÒcitukamyatÈÒÈÓena
amuÒcitukÈmatÈya, upekkhÈÒÈÓena anupekkhÈya, anulomena
dhammaÔÔhitiyaÑ, nibbÈne ca paÔilomabhÈvassa, gotrabhunÈ
sa~khÈranimittaggÈhassa pahÈnaÑ. EtaÑ tada~gapahÈnaÑ nÈma.
YaÑ pana upacÈrappanÈbhedena samÈdhinÈ pavattibhÈvanivÈraÓato
ghaÔappahÈreneva udakapiÔÔhe sevÈlassa tesaÑ tesaÑ
nÊvaraÓÈdidhammÈnaÑ pahÈnaÑ, etaÑ vikkhambhanapahÈnaÑ nÈma. YaÑ
catunnaÑ ariyamaggÈnaÑ bhÈvitattÈ
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 255 piÔÔhe. 2. DÊ 1. 66; Ma 1. 238; SaÑ 2. 384; AÑ 1. 111 piÔÔhÈdÊsu.
3. Khu 1. 434 piÔÔhe. 4. Ma 1. 14; AÑ 2. 433; AÑ 3. 341 piÔÔhesu.
5. Ma 1. 14; AÑ 2. 432; AÑ 3. 342 piÔÔhesu.
taÑtaÑmaggavato attano attano1 santÈne “diÔÔhigatÈnaÑ pahÈnÈyÈ”ti-ÈdinÈ2

nayena vuttassa samudayapakkhikassa kilesagaÓassa accantaÑ
appavattibhÈvena pahÈnaÑ idaÑ samucchedapahÈnaÑ nÈma. YaÑ pana
phalakkhaÓe paÔippassaddhattaÑ kilesÈnaÑ, etaÑ paÔippassaddhipahÈnaÑ
nÈma. YaÑ sabbasa~khatanissaÔattÈ pahÊnasabbasa~khataÑ nibbÈnaÑ, etaÑ
nissaraÓapahÈnaÑ nÈma. Sabbampi cetaÑ pahÈnaÑ yasmÈ cÈgaÔÔhena
pahÈnaÑ, vinayanaÔÔhena vinayo. TasmÈ “pahÈnavinayo”ti vuccati.
TaÑtaÑpahÈnavato vÈ tassa tassa vinayassa sambhavatopetaÑ
“pahÈnavinayo”ti vuccati. EvaÑ pahÈnavinayopi paÒcadhÈ bhijjatÊti
veditabbo.
EvamayaÑ sa~khepato duvidho, bhedato ca dasavidho vinayo
bhinnasaÑvarattÈ, pahÈtabbassa ca appahÊnattÈ yasmÈ etassa assutavato
puthujjanassa natthi, tasmÈ abhÈvato tassa ayaÑ avinÊto”ti vuccatÊti. Esa
nayo sappurisÈnaÑ adassÈvÊ sappurisadhammassa akovido
sappurisadhamme avinÊtoti etthÈpi. NinnÈnÈkaraÓaÒhetaÑ atthato. YathÈha
“yeva te ariyÈ, teva te sappurisÈ. Yeva te sappurisÈ, teva te ariyÈ. Yo eva so
ariyÈnaÑ dhammo, so eva so sappurisÈnaÑ dhammo. Yo eva so
sappurisÈnaÑ dhammo, so eva so ariyÈnaÑ dhammo. Yeva te ariyavinayÈ,
teva te sappurisavinayÈ. Yeva te sappurisavinayÈ, teva te ariyavinayÈ.
Ariyeti vÈ sappuriseti vÈ, ariyadhammeti vÈ sappurisadhammeti vÈ,
ariyavinayeti vÈ sappurisavinayeti vÈ esese eke ekaÔÔhe same samabhÈge
tajjÈte taÒÒevÈ”ti.
R|paÑ attato samanupassatÊti idhekacco r|paÑ attato samanupassati,
“yaÑ r|paÑ, so ahaÑ. Yo ahaÑ, taÑ r|pan”ti r|paÒca attÈnaÒca advayaÑ
samanupassati. SeyyathÈpi nÈma telappadÊpassa jhÈyato “yÈ acci, so vaÓÓo.
Yo vaÓÓo, sÈ accÊ”ti acciÒca vaÓÓaÒca advayaÑ samanupassati. Evameva
idhekacco r|paÑ attato samanupassatÊti evaÑ r|paÑ “attÈ”ti diÔÔhipassanÈya
passati. R|pavantaÑ vÈ attÈnanti ar|paÑ “attÈ”ti gahetvÈ chÈyÈvantaÑ
rukkhaÑ viya taÑ r|pavantaÑ samanupassati. Attani vÈ r|panti ar|pameva
“attÈ”ti gahetvÈ pupphamhi gandhaÑ viya attani r|paÑ samanupassati.
______________________________________________________________
1. Attano (SÊ, SyÈ, Ka) 2. Abhi 1. 72 piÔÔhe.
r|pasmiÑ vÈ attÈnanti ar|pameva “attÈ”ti gahetvÈ karaÓÉake maÓiÑ viya

attÈnaÑ r|pasmiÑ samanupassati. VedanÈdÊsupi eseva nayo.
Tattha “r|paÑ attato samanupassatÊ”ti suddhar|pameva “attÈ”ti
kathitaÑ. “R|pavantaÑ vÈ attÈnaÑ, attani vÈ r|paÑ, r|pasmiÑ vÈ attÈnaÑ.
VedanaÑ attato samanupassati. SaÒÒaÑ. Sa~khÈre. ViÒÒÈÓaÑ attato
samanupassatÊ”ti imesu sattasu ÔhÈnesu ar|paÑ “attÈ”ti kathitaÑ.
“VedanÈvantaÑ vÈ attÈnaÑ, attani vÈ vedanaÑ, vedanÈya vÈ attÈnan”ti
evaÑ cat|su khandhesu tiÓÓaÑ tiÓÓaÑ vasena dvÈdasasu ÔhÈnesu
r|pÈr|pamissako attÈ kathito. Tattha “r|paÑ attato samanupassati.
VedanaÑ. SaÒÒaÑ. Sa~khÈre. ViÒÒÈÓaÑ attato samanupassatÊ”ti imesu
paÒcasu thÈnesu ucchedadiÔÔhi kathitÈ, avasesesu sassatadiÔÔhi. Evamettha
pannarassa bhavadiÔÔhiyo, paÒca vibhavadiÔÔhiyo honti. TÈ sabbÈpi
maggÈvaraÓÈ, na saggÈvaraÓÈ, paÔhamamaggavajjhÈti veditabbÈ.
1008. Satthari ka~khÈtÊti Satthu sarÊre vÈ guÓe vÈ ubhayattha vÈ

ka~khati. sarÊre ka~khamÈno “dvattiÑsavaralakkhaÓapaÔimaÓÉitaÑ nÈma
sarÊraÑ atthi nu kho natthÊ”ti ka~khati. GuÓe ka~khamÈno
“atÊtÈnÈgatapaccuppannajÈnanasamatthaÑ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ atthi nu kho natthÊ”ti ka~khati. Ubhayattha ka~khamÈno
“asÊti anubyaÒjana byÈmappabhÈ nuraÒjitÈya sarÊranipphattiyÈ1
samannÈgato sabbaÒeyyajÈnanasamatthaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔivijjhitÈ
Ôhito lokatÈrako Buddho nÈma atthi nu kho natthÊ”ti ka~khati. AyaÒhissa
attabhÈve guÓe vÈ ka~khanato ubhayattha ka~khati nÈma. VicikicchatÊti
ÈrammaÓaÑ nicchetuÑ asakkonto kicchati kilamati. NÈdhimuccatÊti tattheva
adhimokkhaÑ na labhati. Na sampasÊdatÊti cittaÑ anÈvilaÑ katvÈ pasÊdituÑ
na sakkoti, guÓesu nappasÊdati.
Dhamme ka~khatÊti-ÈdÊsu pana “kilese pajahantÈ cattÈro ariyamaggÈ,
paÔippassaddhakilesÈni cattÈri sÈmaÒÒaphalÈni, maggaphalÈnaÑ
ÈrammaÓapaccayabh|taÑ amataÑ mahÈnibbÈnaÑ nÈma atthi nu kho
natthÊ”ti ka~khantopi “ayaÑ dhammo niyyÈniko nu kho aniyyÈniko”ti
ka~khantopi dhamme
______________________________________________________________
1. SarÊranibbattiyÈ (Ka)
ka~khati nÈma. “CattÈro maggaÔÔhakÈ, cattÈro phalaÔÔhakÈti idaÑ

saÑgharatanaÑ atthi nu kho natthÊ”ti ka~khantopi “ayaÑ saÑgho
suppaÔipanno nu kho duppaÔipanno”ti ka~khantopi “etasmiÑ saÑgharatane
dinnassa vipÈkaphalaÑ atthi nu kho natthÊ”ti ka~khantopi saÑghe ka~khati
nÈma. “Tisso pana sikkhÈ atthi nu kho natthÊ”ti ka~khantopi “tisso sikkhÈ
sikkhitapaccayena ÈnisaÑso atthi nu kho natthÊ”ti ka~khantopi sikkhÈya
ka~khati nÈma.
Pubbanto vuccati atÊtÈni khandhadhÈtÈyatanÈni, aparanto anÈgatÈni.
Tattha atÊtesu khandhÈdÊsu “atÊtÈni nu kho na nu kho”ti ka~khanto pubbante
ka~khati nÈma. AnÈgatesu “anÈgatÈni nu kho na nu kho”ti ka~khanto
aparante ka~khati nÈma. Ubhayattha ka~khanto pubbantÈparante ka~khati
nÈma. “DvÈdasapadikaÑ paccayavaÔÔaÑ atthi nu kho natthÊ”ti ka~khanto
idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu ka~khati nÈma. TatrÈyaÑ
vacanattho. ImesaÑ jarÈmaraÓÈdÊnaÑ paccayÈ idappaccayÈ,
idappaccayÈnaÑ bhÈvo idappaccayatÈ, idappaccayÈ eva vÈ idappaccayatÈ,
jÈti-ÈdÊnametaÑ adhivacanaÑ. JÈti-ÈdÊsu taÑ taÑ paÔicca Ègamma
samuppannÈti paÔiccasamuppannÈ. IdaÑ vuttaÑ hoti idappaccayatÈya ca
paÔiccasamuppannesu ca dhammesu ka~khatÊti.
1009. SÊlenÈti gosÊlÈdinÈ. VatenÈti govatÈdinÈva. SÊlabbatenÈti

tadubhayena. SuddhÊti kilesasuddhi, paramatthasuddhibh|taÑ vÈ
nibbÈnameva. TadekaÔÔhÈti idha pahÈnekaÔÔhaÑ dhuraÑ. ImissÈ ca PÈÄiyÈ
diÔÔhikileso vicikicchÈkilesoti dveyeva ÈgatÈ. Lobho doso moho mÈno
thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime pana aÔÔha anÈgatÈ, ÈharitvÈ
pana dÊpetabbÈ. Ettha hi diÔÔhivicikicchÈsu pahÊyamÈnÈsu apÈyagamanÊyo
lobho doso moho mano thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti
sabbepime pahÈnekaÔÔhÈ hutvÈ pahÊyanti, sahajekaÔÔhaÑ pana ÈharitvÈ
dÊpetabbaÑ. SotÈpattimaggena hi cattÈri diÔÔhisahagatÈni,
vicikicchÈsahagataÒcÈti paÒca cittÈni pahÊyanti. Tattha dvÊsu
asa~khÈrikadiÔÔhicittesu pahÊyantesu tehi sahajÈto lobho moho uddhaccaÑ
ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ sahajekaÔÔhavasena pahÊyanti,
sesadiÔÔhikileso ca vicikicchÈkileso ca pahÈnekaÔÔhavasena pahÊyanti.
DiÔÔhigatasampayuttasasa~khÈrikacittesupi pahÊyantesu tehi sahajÈto lobho
moho thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime kilesÈ

sahajekaÔÔhavasena pahÊyanti, sesadiÔÔhikileso ca vicikicchÈkileso ca
pahÈnekaÔÔhavasena pahÊyanti. EvaÑ pahÈnekaÔÔhasmiÑyeva sahajekaÔÔhaÑ
labbhatÊti idaÑ sahajekaÔÔhaÑ ÈharitvÈ dipayiÑsu.
TaÑsampayuttoti tehi tadekaÔÔhehi aÔÔhahi kilesehi sampayutto,
vinibbhogaÑ vÈ katvÈ tena lobhena tena dosenÈti evaÑ ekekena
sampayuttatÈ dÊpetabbÈ. Tattha lobhe gahite “moho mÈno thinaÑ
uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappan”ti ayaÑ sa~khÈrakkhandhe1 kilesagaÓo
lobhasampayutto nÈma. Dose gahite “moho thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ
anottappan”ti ayaÑ kilesagaÓo dosasampayutto nÈma. Mohe gahite “lobho
doso mÈno thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappan”ti ayaÑ kilesagaÓo
mohasampayutto nÈma. MÈne gahite tena sahuppanno “lobho moho thinaÑ
uddhaccaÑ ahirikaÑ anotappan”ti ayaÑ kilesagaÓo mohasampayutto nÈma.
MÈne gahite tena sahuppanno “lobho moho thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ
anottappan”ti ayaÑ kilesagaÓo mÈnasampayutto nÈma. IminÈ upÈyena tena
thinena, tena uddhaccena, tena ahirikena, tena anottappena sampayutto
taÑsampayuttoti yojanÈ kÈtabbÈ. TaÑsamuÔÔhÈnanti te lobhena -pa- tena
anottappena samuÔÔhitanti attho.
Ime dhammÈ dassanena pahÈtabbÈti ettha dassanaÑ nÈma
sotÈpattimaggo, tena pahÈtabbÈti attho. KasmÈ pana sotÈpattimaggo
dassanaÑ nÈma jÈtoti? PaÔhamaÑ nibbÈnadassanato. Nanu gotrabhu
paÔhamataraÑ passatÊti? No na passati, disvÈpi kattabbakiccaÑ pana na
karoti, saÑyojanÈnaÑ appahÈnato. TasmÈ passatÊti na vattabbo. Yattha
katthaci rÈjÈnaÑ disvÈpi paÓÓÈkÈraÑ datvÈ kiccanipphattiyÈ adiÔÔhattÈ
“ajjÈpi rÈjÈnaÑ na passÈmÊ”ti vadanto cettha jÈnapadapuriso nidassanaÑ.
1011. Avaseso lobhoti dassanena pahÊnÈvaseso lobho. Dosamohesupi

eseva nayo. Dassanena hi apÈyagamanÊyÈva pahÊnÈ, tehi pana aÒÒe
dassetuÑ idaÑ vuttaÑ. TadekaÔÔhÈti tehi PÈÄiyaÑ Ègatehi tÊhi kilesehi
sampayogatopi pahÈnatopi ekaÔÔhÈ paÒca kilesÈ. Nevadassanena na
bhÈvanÈyÈti idaÑ saÑyojanÈdÊnaÑ
______________________________________________________________
1. Sa~kharakkhando (SyÈ, Ka)
viya tehi maggehi appahÈtabbataÑ sandhÈya vuttaÑ. YaÑ pana

“sotÈpattimaggaÒÈÓena abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa nirodhena satta bhave
ÔhapetvÈ anamatagge saÑsÈravaÔÔe ye uppajjeyyuÑ nÈmaÒca r|paÒca,
etthete nirujjhantÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena kusalÈdÊnampi pahÈnaÑ anuÒÒÈtaÑ, taÑ
tesaÑ maggÈnaÑ abhÈvitattÈ ye uppajjeyyuÑ, te upanissayapaccayÈnaÑ
kilesÈnaÑ pahÊnattÈ pahÊnÈti imaÑ pariyÈyaÑ sandhÈya vuttanti
veditabbaÑ.
1013. Dassanena pahÈtabbahetukattike “ime dhammÈ dassanena

pahÈtabbahetukÈ”ti niÔÔhapetvÈ puna “tÊÓi saÑyojanÈnÊ”ti-Èdi pahÈtabbe
dassetvÈ tadekaÔÔhabhÈvena het| ceva sahetuke ca dassetuÑ vuttaÑ. Tattha
kiÒcÈpi dassanena pahÈtabbesu het|su lobhasahagato moho lobhena
sahetuko hoti, dosasahagato moho Sdosena, lobhadosÈ ca mohenÈti
pahÈtabbahetukapadepete sa~gahaÑ gacchanti, vicikicchÈsahagato pana
moho aÒÒassa sampayuttahetuno abhÈvena hetuyeva, na sahetukoti tassa
pahÈnaÑ dassetuÑ puna “ime dhammÈ dassanena pahÈtabbahet|”ti vuttaÑ.
1018. Dutiyapade uddhaccasahagatassa mohassa pahÈnaÑ dassetuÑ

“ime dhammÈ bhÈvanÈya pahÈtabbahet|”ti vuttaÑ, so hi attanÈ
sampayuttadhamme sahetuke katvÈ piÔÔhivaÔÔako jÈto. VicikicchÈsahagato
viya aÒÒassa sampayuttahetuno abhÈvÈ pahÈtabbahetukapadaÑ na bhajati.
Tatiyapade avasesÈ akusalÈti puna akusalaggahaÓaÑ
vicikicchuddhaccasahagatÈnaÑ mohÈnaÑ sa~gahatthaÑ kataÑ. Te hi
sampayuttahetuno abhÈvÈ pahÈtabbahetukÈ nÈma na honti.
1029. ParittÈrammaÓattike ÈrabbhÈti ÈrammaÓaÑ katvÈ. SayaÒhi parittÈ

vÈ hontu mahaggatÈ vÈ, parittadhamme ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannÈ
parittÈrammaÓÈ. Mahaggate ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannÈ
mahaggatÈrammaÓÈ. AppamÈÓe ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannÈ
appamÈÓÈrammaÓÈ. Te pana parittÈpi honti mahaggatÈpi appamÈÓÈpi
______________________________________________________________
1035. Micchattattike ÈnantarikÈnÊti anantarÈyena phaladÈyakÈni,

mÈtughÈtakakammÈdÊnametaÑ adhivacanaÑ. Tesu hi ekasmimpi kamme
kate taÑ paÔibÈhitvÈ aÒÒaÑ kammaÑ attano vipÈkassa okÈsaÑ kÈtuÑ na
sakkoti. SineruppamÈÓepi hi suvaÓÓath|pe katvÈ, cakkavÈÄamattaÑ vÈ
ratanamayapÈkÈraÑ vihÈraÑ kÈretvÈ taÑ p|retvÈ nisinnassa
Buddhappamukhassa saÑghassa yÈvajÊvaÑ cattÈro paccaye dadatopi taÑ
kammaÑ etesaÑ kammÈnaÑ vipÈkaÑ paÔibÈhetuÑ na sakkoti eva. YÈ ca
micchÈdiÔÔhi niyatÈti ahetukavÈda-akiriyavÈdanatthikavÈdesu aÒÒatarÈ.
TaÒhi gahetvÈ ÔhitaÑ puggalaÑ Buddhasatampi Buddhasahassampi
bodhetuÑ na sakkoti.
1038. MaggÈrammaÓattike ariyamaggaÑ ÈrabbhÈti lokuttaramaggaÑ

ÈrammaÓaÑ katvÈ, te pana parittÈpi honti mahaggatÈpi.
1039. Maggahetukaniddese paÔhamanayena paccayaÔÔhena hetunÈ

maggasampayuttÈnaÑ khandhÈnaÑ sahetukabhÈvo dassito. Dutiyanayena
maggabh|tena sammÈdiÔÔhisa~khÈtena hetunÈ sesamagga~gÈnaÑ1
sahetukabhÈvo dassito. Tatiyanayena magge uppannahet|hi sammÈdiÔÔhiyÈ
sahetukabhÈvo dassitoti veditabbo.
1040. AdhipatiÑ karitvÈti ÈrammaÓÈdhipatiÑ katvÈ. Te ca kho

parittadhammÈva honti. AriyasÈvakÈnaÒhi attano maggaÑ garuÑ katvÈ
paccavekkhaÓakÈle ÈrammaÓÈdhipati labbhati. CetopariyaÒÈÓena pana
ariyasÈvako parassa maggaÑ paccavekkhamÈno garuÑ karontopi attanÈ2
paÔividdhamaggaÑ3 viya garuÑ na karoti. YamakapÈÔihÈriyaÑ karontaÑ
TathÈgataÑ disvÈ tassa maggaÑ garuÑ karoti na karotÊti? Karoti, na pana
attano maggaÑ viya. ArahÈ na kiÒci dhammaÑ garuÑ karoti ÔhapetvÈ
maggaÑ phalaÑ nibbÈnanti etthÈpi ayamevattho. VÊmaÑsÈdhipateyyanti
idaÑ sahajÈtÈdhipatiÑ dassetuÑ vuttaÑ. ChandaÒhi jeÔÔhakaÑ katvÈ
maggaÑ bhÈventassa chando adhipati nÈma hoti, na maggo. SesadhammÈpi
chandÈdhipatino nÈma honti, na maggÈdhipatino. Cittepi eseva nayo.
VÊmaÑsaÑ pana jeÔÔhakaÑ katvÈ maggaÑ bhÈventassa vÊmaÑsÈdhipati
ceva hoti maggo cÈti, sesadhammÈ maggÈdhipatino nÈma honti. VÊriyepi
eseva nayo.
______________________________________________________________
1. SesamaggÈnaÑ (Ka) 2. Attano (Ka) 3. PaÔiladdhamaggaÑ (Ka)
1041. Uppannattikaniddese jÈtÈti nibbattÈ, paÔiladdhattabhÈvÈ. Bh|tÈti-

ÈdÊni tesaÑyeva vevacanÈni. JÈtÈ eva hi bhÈvappattiyÈ1 bh|tÈ.
PaccayasaÑyoge jÈtattÈ saÒjÈtÈ. NibbattilakkhaÓappattattÈ nibbattÈ.
Upasaggena pana padaÑ vaÉÉhetvÈ abhinibbattÈti vuttÈ. PakaÔÊbh|tÈti
pÈtubh|tÈ. Pubbantato uddhaÑ pannÈti uppannÈ. Upasaggena padaÑ
vaÉÉhetvÈ samuppannÈti vuttÈ. NibbattaÔÔheneva uddhaÑ ÔhitÈti uÔÔhitÈ.
PaccayasaÑyoge uÔÔhitÈti samuÔÔhitÈ. Puna uppannÈtivacane kÈraÓaÑ heÔÔhÈ
vuttanayeneva veditabbaÑ. UppannaÑsena sa~gahitÈti uppannakoÔÔhÈsena
gaÓanaÑ gatÈ. R|paÑ vedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrÈ viÒÒÈÓanti idaÑ tesaÑ
sabhÈvadassanaÑ. Dutiyapadaniddeso vuttapaÔisedhanayena veditabbo.
Tatiyapadaniddeso uttÈnatthoyeva.
AyaÑ pana tiko dvinnaÑ addhÈnaÑ vasena p|retvÈ dassito.
LaddhokÈsassa hi kammassa vipÈko duvidho khaÓappatto ca appatto ca.
Tattha khaÓappatto uppanno nÈma, appatto cittÈnantare vÈ uppajjatu
kappasatasahassÈtikkame vÈ, dhuvapaccayaÔÔhena natthi nÈma na hoti,
uppÈdino dhammÈ nÈma jÈto2. YathÈ hi “tiÔÔhateva sÈyaÑ PoÔÔhapÈda ar|pÊ
attÈ saÒÒÈmayo, atha imassa purisassa aÒÒÈ ca saÒÒÈ uppajjanti, aÒÒÈ ca
saÒÒÈ nirujjhantÊ”ti3 ettha Èruppe kÈmÈvacarasaÒÒÈpavattikÈle kiÒcÈpi
m|labhava~gasaÒÒÈ niruddhÈ, kÈmÈvacarasaÒÒÈya pana niruddhakÈle
avassaÑ sÈ uppajjissatÊti ar|pasa~khÈto attÈ natthÊti sa~khyaÑ agantvÈ
tiÔÔhateva nÈmÈti jÈto, evameva laddhokÈsassa kammassa vipÈko duvidho
-pa- dhuvapaccayaÔÔhena natthi nÈma na hoti, uppÈdino dhammÈ nÈma jÈto.
Yadi pana Èy|hitaÑ kusalÈkusalakammaÑ sabbaÑ vipÈkaÑ dadeyya,
aÒÒassa okÈso na bhaveyya. TaÑ pana duvidhaÑ hoti dhuvavipÈkaÑ,
adhuvavipÈkaÒca. Tattha paÒca ÈnantariyakammÈni, aÔÔha samÈpattiyo,
cattÈro ariyamaggÈti etaÑ dhuvavipÈkaÑ nÈma, taÑ pana khaÓappattampi
atthi appattampi. Tattha khaÓappattaÑ uppannaÑ nÈma, appattaÑ
anuppannaÑ nÈma, tassa vipÈko cittÈnantare vÈ uppajjatu
kappasahassÈtikkame vÈ, dhuvapaccayaÔÔhena anuppannaÑ nÈma na hoti,
uppÈdino dhammÈ nÈma jÈtaÑ. Metteyyabodhisattassa maggo anuppanno
nÈma, phalaÑ uppÈdino dhammÈyeva nÈma jÈtaÑ.
______________________________________________________________
1. BhÈvuppattiyÈ (SÊ, SyÈ) 2. JÈtÈ (Ka) 3. DÊ 1. 173 piÔÔhe.
1044. AtÊtattikaniddese atÊtÈti khaÓattayaÑ atikkantÈ. NiruddhÈti

nirodhappattÈ. VigatÈti vibhavaÑ gatÈ, vigacchitÈ vÈ. VipariÓatÈti
pakativijahanena vipariÓÈmaÑ gatÈ. Nirodhasa~khÈtaÑ atthaÑ gatÈti
attha~gatÈ. Abbhattha~gatÈti upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ. UppajjitvÈ
vigatÈti nibbattitvÈ vigacchitÈ. Puna atÊtavacane kÈraÓaÑ heÔÔhÈ vuttameva.
Parato anÈgatÈdÊsupi eseva nayo. AtÊtaÑsena sa~gahitÈti atÊtakoÔÔhÈsena
gaÓanaÑ gatÈ. Katame teti? R|paÑ vedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrÈ viÒÒÈÓaÑ.
Parato anÈgatÈdÊsupi eseva nayo.
1047. AtÊtÈrammaÓattikaniddese atÊte dhamme ÈrabbhÈti-ÈdÊsu

parittamahaggatÈva dhammÈ veditabbÈ. Te hi atÊtÈdÊni Èrabbha uppajjanti.
1050. Ajjhattattikaniddese tesaÑ tesantipadadvayena sabbasatte

pariyÈdiyati. AjjhattaÑ paccattanti ubhayaÑ niyakajjhattÈdhivacanaÑ.
NiyatÈti1 attani2 jÈtÈ. PÈÔipuggalikÈti pÈÔiyekkassa pÈÔiyekkassa puggalassa
santakÈ. UpÈdinnÈti sarÊraÔÔhakÈ. Te hi kammanibbattÈ vÈ hontu mÈ vÈ,
ÈdinnagahitaparÈmaÔÔhavasena pana idha “upÈdinnÈ”ti vuttÈ.
1051. ParasattÈnanti attÈnaÑ ÔhapetvÈ avasesasattÈnaÑ.

ParapuggalÈnanti tasseva vevacanaÑ. SesaÑ heÔÔhÈ vuttasadisameva.
Tadubhayanti taÑ ubhayaÑ.
1053. AjjhattÈrammaÓattikassa paÔhamapade parittamahaggatÈ dhammÈ

veditabbÈ. Dutiye appamÈÓÈpi. Tatiye parittamahaggatÈva. AppamÈÓÈ pana
kÈlena bahiddhÈ, kÈlena ajjhattaÑ ÈrammaÓaÑ na karonti.
Sanidassanattikaniddeso uttÈnoyevÈti.
DukanikkhepakathÈ
1062. Dukesu adosaniddese mettÈyanavanena metti. MettÈkÈro
mettÈyanÈ. MettÈya ayitassa mettÈsama~gino cittassa
______________________________________________________________
1. NiyakÈti (SÊ) 2. Attano (SyÈ, Ka)
bhÈvo mettÈyitattaÑ. AnudayatÊti anuddÈ, rakkhatÊti attho. AnuddÈkÈro

anuddÈyanÈ. AnuddÈyitassa bhÈvo anuddÈyitattaÑ. Hitassa esanavasena
hitesitÈ. Anukampanavasena anukampÈ. Sabbehipi imehi padehi
upacÈrappanÈppattÈ mettÈva vuttÈ. Sesapadehi lokiyalokuttaro adoso kathito.
1063. Amohaniddese dukkhe ÒÈÓanti dukkhasacce paÒÒÈ.

Dukkhasamudayeti-ÈdÊsupi eseva nayo. Ettha ca dukkhe ÒÈÓaÑ
savanasammasanapaÔivedhapaccavekkhaÓÈsu vattati, tathÈ dukkhasamudaye.
Nirodhe pana savanapaÔivedhapaccavekkhaÓÈsu eva, tathÈ paÔipadÈya.
Pubbanteti atÊtakoÔÔhÈse. Aparanteti anÈgatakoÔÔhÈse. PubbantÈparanteti
tadubhaye. IdappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu ÒÈÓanti ayaÑ
paccayo, idaÑ paccayuppannaÑ, imaÑ paÔicca idaÑ nibbattanti evaÑ
paccayesu ca paccayuppannadhammesu ca ÒÈÓaÑ.
1065. Lobhaniddesepi heÔÔhÈ anÈgatÈnaÑ padÈnaÑ ayamattho,

raÒjanavasena rÈgo. BalavaraÒjanaÔÔhena sÈrÈgo. Visayesu sattÈnaÑ
anunayanato1 anunayo. AnurujjhatÊti anurodho, kÈmetÊti attho. Yattha
katthaci bhave sattÈ etÈya nandanti, sayaÑ vÈ nandatÊti nandÊ. NandÊ ca sÈ
raÒjanaÔÔhena rÈgo cÈti nandÊrÈgo2. Tattha ekasmiÑ ÈrammaÓe sakiÑ
uppannÈ taÓhÈ nandÊ, punappunaÑ uppajjamÈnÈ nandÊrÈgoti vuccati.
Cittassa sÈrÈgoti yo heÔÔhÈ balavaraÒjanaÔÔhena “sÈrÈgo”ti vutto, so na
sattassa, cittasseva sÈrÈgoti attho.
Icchanti etÈya ÈrammaÓÈnÊti icchÈ. BahalakilesabhÈvena mucchanti
etÈya pÈÓinoti mucchÈ. GilitvÈ pariniÔÔhapetvÈ gahaÓavasena ajjhosÈnaÑ.
IminÈ sattÈ gijjhanti gedhaÑ ÈpajjantÊti gedho. BahalaÔÔhena vÈ gedho.
“GedhaÑ vÈ pavanasaÓÉan”ti3 hi bahalaÔÔheneva vuttaÑ. AnantarapadaÑ
upasaggavasena vaÉÉhitaÑ. SabbatobhÈgena vÈ gedhoti paligedho. SaÒjanti
etenÈti sa~go, lagganaÔÔhena vÈ sa~go. OsÊdanaÔÔhena pa~ko.
ŒkaÉÉhanavasena ejÈ, “ejÈ imaÑ purisaÑ parikaÉÉhati tassa tasseva
bhavassa abhinibbattiyÈ”ti hi vuttaÑ. VaÒcanaÔÔhena mÈyÈ. VaÔÔasmiÑ
sattÈnaÑ
______________________________________________________________
1. Anu anu nayanato (Ka) 2. NandirÈgo (SÊ) 3. GedhaÑ vÈ pana vanasaÓÉaÑ (SÊ)
jananaÔÔhena janikÈ, “taÓhÈ janeti purisaÑ, cittamassa vidhÈvatÊ”ti1 hi

vuttaÑ. VaÔÔasmiÑ satte dukkhena saÑyojayamÈnÈ janetÊti saÒjananÊ.
GhaÔanaÔÔhena2 sibbinÊ, ayaÒhi vaÔÔasmiÑ satte cutipaÔisandhivasena sibbati
ghaÔeti3, tunnakÈro viya pilotikÈya pilotikaÑ, tasmÈ ghaÔanaÔÔhena
“sibbinÊ”ti vuttÈ. AnekappakÈraÑ visayajÈlaÑ,
taÓhÈvipphanditanivesasa~khÈtaÑ vÈ jÈlamassÈ atthÊti jÈlinÊ.
ŒkaÉÉhanaÔÔhena sÊghasotÈ saritÈ viyÈti saritÈ, allaÔÔhena vÈ saritÈ,
vuttaÒhetaÑ “saritÈni sinehitÈni, ca, somanassÈni bhavanti jantuno”ti4, allÈni
ceva siniddhÈni cÈti ayaÒhettha attho. VisatÈti visattikÈ, visaÔÈti visattikÈ,
visÈlÈti visattikÈ, visakkatÊti visattikÈ, visaÑvÈdikÈti visattikÈ, visaÑharatÊti
visattikÈ, visam|lÈti visattikÈ, visaphalÈti visattikÈ, visaparibhogÈti visattikÈ,
visatÈ vÈ pana sÈ taÓhÈ r|pe sadde gandhe rase phoÔÔhabbe dhamme kule
gaÓe vitthatÈti5 visattikÈ5. AnayabyasanapÈpanaÔÔhena
kummÈnubbandhasuttakaÑ7 viyÈti suttaÑ. VuttaÒhetaÑ “suttakanti kho
bhikkhave nandÊrÈgassetaÑ adhivacanan”ti8. R|pÈdÊsu vitthataÔÔhena visaÔÈ.
Tassa tassa paÔilÈbhatthÈya satte Èy|hÈpetÊti Èy|hinÊ. UkkaÓÔhituÑ
appadÈnato sahÈyaÔÔhena dutiyÈ. AyaÒhi sattÈnaÑ vaÔÔasmiÑ ukkaÓÔhituÑ
na deti, gatagataÔÔhÈne piyasahÈyo viya abhiramÈpeti. Tena vuttaÑ–
“TaÓhÈdutiyo puriso, dÊghamaddhÈna saÑsaraÑ.
ItthabhÈvaÒÒathÈbhÈvaÑ, saÑsÈraÑ nÈtivattatÊ”ti9.
PaÓidhÈnakavasena paÓidhi. BhavanettÊti bhavarajju, etÈya hi sattÈ
rajjuyÈ gÊvÈya baddhÈ goÓÈ viya icchiticchitaÔÔhÈnaÑ niyyanti. TaÑ taÑ
ÈrammaÓaÑ vanati bhajati allÊyatÊti vanaÑ. Vanati yÈcatÊti vÈ vanaÑ.
Vanathoti byaÒjanena padaÑ vaÉÉhitaÑ. AnatthadukkhÈnaÑvÈ
samuÔÔhÈpanaÔÔhena gahanaÔÔhena ca
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 34 piÔÔhe. 2. GhaÔÔanaÔÔhena (SyÈ, Ka) 3. GhaÔÔeti (SyÈ, Ka)
4. Khu 1. 62 piÔÔhe. 5. VisatÈ vitthatÈti (SÊ, SyÈ, Ka) 6. Khu 7. 7 piÔÔhe.
7. KumbhÈnubandhasuttakaÑ (SÊ), kammÈnubandhaÑ suttakaÑ (SyÈ)
8. SaÑ 1. 425 piÔÔhe. 9. AÑ 1. 316; Khu 1. 201; Khu 7. 362; Khu 8. 211 piÔÔhesu.
vanaÑ viyÈti vanaÑ, balavataÓhÈyetaÑ nÈmaÑ. GahanataraÔÔhena pana tato

balavatarÈ vanatho nÈma. Tena vuttaÑ–
“VanaÑ chindatha mÈ rukkhaÑ, vanato jÈyate bhayaÑ.

ChetvÈ vanaÒca vanathaÒca, nibbanÈ hotha bhikkhavo”ti1.
Santhavanavasena santhavo, saÑsaggoti attho. So duvidho

taÓhÈsanthavo, mittasanthavo ca. Tesu idha taÓhÈsanthavo adhippeto.
Sinehavasena sineho. ŒlayakaraÓavasena apekkhatÊti apekkhÈ. Vuttampi
cetaÑ “imÈni te deva caturÈsÊtinagarasahassÈni
kusÈvatÊrÈjadhÈnÊpamukhÈni, ettha deva chandaÑ janehi, jÊvite apekkhaÑ
karohÊ”ti2, ÈlayaÑ karohÊti ayaÒhettha attho. PÈÔiyekke pÈÔiyekke ÈrammaÓe
bandhatÊti paÔibandhu, ÒÈtakaÔÔhena vÈ pÈÔiyekko bandh|tipi paÔibandhu.
NiccasannissitaÔÔhena hi sattÈnaÑ taÓhÈsamo bandhu nÈma natthi.
ŒrammaÓÈnaÑ asanato ÈsÈ, ajjhottharaÓato ceva tittiÑ anupagantvÈva

paribhuÒjanato cÈti attho. Œsisanavasena ÈsisanÈ3. Œsisitassa bhÈvo
ÈsisitattaÑ. IdÈni tassÈ pavattiÔÔhÈnaÑ dassetuÑ “r|pÈsÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha Èsisanavasena ÈsÈti ÈsÈya atthaÑ gahetvÈ r|pe ÈsÈ r|pÈsÈti evaÑ
navapi padÈni veditabbÈni. Ettha ca purimÈni paÒca paÒcakÈmaguÓavasena
vuttÈni, parikkhÈralobhavasena chaÔÔhaÑ, taÑ visesato pabbajitÈnaÑ. Tato
parÈni tÊÓi atittiyavatthuvasena gahaÔÔhÈnaÑ. Na hi tesaÑ dhanaputtajÊvitehi
aÒÒaÑ piyataraÑ atthi. “EtaÑ mayhaÑ, etaÑ mayhan”ti4 vÈ “asukena me
idaÑ dinnaÑ, idaÑ dinnan”ti vÈ evaÑ satte jappÈpetÊti jappÈ. Parato dve
padÈni upasaggena vaÉÉhitÈni. Tato paraÑ aÒÒenÈkÈrena vibhajituÑ
ÈraddhattÈ puna “jappÈ”ti vuttaÑ. JappanÈkÈro jappanÈ. Jappitassa bhÈvo
jappitattaÑ. PunappunaÑ visaye lumpati5 ÈkaÉÉhatÊti lolupo. Lolupassa
bhÈvo loluppaÑ. LoluppÈkÈro loluppÈyanÈ. Loluppasama~gino bhÈvo
loluppÈyitattaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 54 piÔÔhe. 2. DÊ 2. 155 piÔÔhe. 3. ŒsiÑsanÈ (SÊ, SyÈ)
4. “IdaÑ mayhaÑ, etaÑ mayhan”ti (SÊ) 5. Lupati (SyÈ), luppati (Ka)
PucchaÒjikatÈti1 yÈya taÓhÈya lÈbhaÔÔhÈnesu pucchaÑ cÈlayamanÈ

sunakhÈ viya kampamÈnÈ vicaranti, taÑ tassÈ kampanataÓhÈya nÈmaÑ.
SÈdhu2 manÈpamanÈpe visaye kÈmetÊti sÈdhukÈmo, tassa bhÈvo
sÈdhukamyatÈ. “MÈtÈ mÈtucchÈ”ti-Èdike ayuttaÔÔhÈne rÈgoti adhammarÈgo.
YuttaÔÔhÈnepi balavÈ hutvÈ uppannalobho visamalobho. “RÈgo visaman”ti-
Èdivacanato3 vÈ yuttaÔÔhÈne vÈ ayuttaÔÔhÈne vÈ uppanno chandarÈgo
adhammaÔÔhena adhammarÈgo, visamaÔÔhena visamalobhoti veditabbo.
ŒrammaÓÈnaÑ nikÈmanavasena nikanti. NikÈmanÈkÈro nikÈmanÈ.
PatthanÈvasena patthanÈ. PihÈyanavasena pihanÈ. SuÔÔhu patthanÈ
sampatthanÈ. PaÒcasu kÈmaguÓesu taÓhÈ kÈmataÓhÈ. R|pÈr|pabhave taÓhÈ
bhavataÓhÈ. Ucchedasa~khÈte vibhave taÓhÈ vibhavataÓhÈ. Suddhe
r|pabhavasmiÑyeva taÓhÈ r|pataÓhÈ. Ar|pabhave taÓhÈ ar|pataÓhÈ.
UcchedadiÔÔhisahagato rÈgo diÔÔhirÈgo, nirodhe taÓhÈ nirodhataÓhÈ. R|pe
taÓhÈ r|pataÓhÈ. Sadde taÓhÈ saddataÓhÈ. GandhataÓhÈdÊsupi eseva nayo.
OghÈdayo vuttatthÈva.
Kusaladhamme ÈvaratÊti ÈvaraÓaÑ. ChÈdanavasena chÈdanaÑ. Satte
vaÔÔasmiÑ bandhatÊti bandhanaÑ. CittaÑ upagantvÈ kilissati saÑkiliÔÔhaÑ4
karotÊti upakkileso. ThÈmagataÔÔhena anusetÊti5 anusayo. UppajjamÈnÈ
cittaÑ pariyuÔÔhÈtÊti pariyuÔÔhÈnaÑ, uppajjituÑ appadÈnena kusalacÈraÑ5
gaÓhÈtÊti attho. “CorÈ magge pariyuÔÔhiÑsu”, “dhuttÈ magge
pariyuÔÔhiÑs|”ti-ÈdÊsu7 hi maggaÑ gaÓhiÑs|ti attho, evamidhÈpi
gahaÓaÔÔhena pariyuÔÔhÈnaÑ veditabbaÑ. PaliveÔhanaÔÔhena latÈ viyÈti latÈ,
“latÈ ubbhijja tiÔÔhatÊ”ti8 ÈgataÔÔhÈnepi ayaÑ taÓhÈ “latÈ”ti vuttÈ. VividhÈni
vatth|ni icchatÊti vevicchaÑ. VaÔÔadukkhassa m|lanti dukkham|laÑ.
Tasseva dukkhassa nidÈnanti dukkhanidÈnaÑ. TaÑ dukkhaÑ ito pabhavatÊti
dukkhappabhavo. BandhanaÔÔhena pÈso viyÈti pÈso, mÈrassa pÈso mÈrapÈso.
DuruggilanaÔÔhena baÄisaÑ vÈyÈti baÄisaÑ. MÈrassa
______________________________________________________________
1. PucchakatÈ (SÊ), puÒcikatÈ (SyÈ) 2. SÈdh| (?)
3. Abhi 2. 382 piÔÔhe. 4. KiliÔÔhaÑ (SÊ)
5. Anu anu setÊti (Ka) 6. KusalÈcÈraÑ (SÊ, SyÈ)
7. Vi 4. 471 piÔÔhe. 8. Khu 1. 62 piÔÔhe.
baÄisaÑ mÈrabaÄisaÑ. TaÓhÈbhibh|tÈ mÈrassa visayaÑ nÈtikkamanti, tesaÑ

upari mÈro vasaÑ vattetÊti iminÈ pariyÈyena mÈrassa visayoti mÈravisayo.
SandanaÔÔhena taÓhÈva nadÊ taÓhÈnadÊ. AjjhottharaÓaÔÔhena taÓhÈva jÈlaÑ
taÓhÈjÈlaÑ. YathÈ sunakhÈ gaddulabaddhÈ yadicchakaÑ nÊyanti, evaÑ
taÓhÈbaddhÈ sattÈpÊti daÄhabandhanaÔÔhena gaddulaÑ viyÈti gaddulaÑ,
taÓhÈva gaddulaÑ taÓhÈgaddulaÑ. Dupp|raÓaÔÔhena taÓhÈva samuddo
taÓhÈsamuddo.
1066. Dosaniddese anatthaÑ me acarÊti avuÉÉhiÑ me akÈsi, iminÈ

upÈyena sabbapadesu attho veditabbo. AÔÔhÈne vÈ pana ÈghÈtoti akÈraÓe
kopo. Ekacco hi “devo ativassatÊ”ti kuppati, “na vassatÊ”ti kuppati, “s|riyo
tappatÊ”ti kuppati, “na tappatÊ”ti kuppati, vÈte vÈyantepi kuppati, avÈyantepi
kuppati, sammajjituÑ asakkonto bodhipaÓÓÈnaÑ kuppati, cÊvaraÑ
pÈrupituÑ asakkonto vÈtassa kuppati, upakkhalitvÈ khÈÓukassa kuppati.
IdaÑ sandhÈya vuttaÑ “aÔÔhÈne vÈ pana ÈghÈto jÈyatÊ”ti. Tattha heÔÔhÈ
navasu ÔhÈnesu satte Èrabbha uppannattÈ kammapathabhedo hoti.
AÔÔhÈnÈghÈto pana sa~khÈresu uppanno kammapathabhedaÑ na karoti.
CittaÑ ÈghÈtento uppannoti cittassa ÈghÈto. Tato balavataro paÔighÈto.
PaÔihaÒÒanavasena paÔighaÑ. PaÔivirujjhatÊti paÔivirodho. Kuppanavasena
kopo. Pakopo sampakopoti upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ. Dussanavasena
doso. Padoso sampadosoti upasaggena padaÑ vaÉÉhitaÑ. Cittassa byÈpattÊti
cittassa vipannatÈ viparivattanÈkÈro. ManaÑ pad|sayamÈno uppajjatÊti
manopadoso. Kujjhanavasena kodho. KujjhanÈkÈro kujjhanÈ. Kujjhitassa
bhÈvo kujjhitattaÑ.
IdÈni akusalaniddese vuttanayaÑ dassetuÑ “doso dussanÈ”ti-Èdi
vuttaÑ. TasmÈ yo evar|po “cittassa ÈghÈto -pa- kujjhitattan”ti ca idha vutto,
“doso dussanÈ”ti-ÈdinÈ nayena heÔÔhÈ vutto, ayaÑ vuccati dosoti evamettha
yojanÈ kÈtabbÈ. EvaÒhi sati punaruttidoso1 paÔisedhito hoti. Mohaniddeso
amohaniddese
______________________________________________________________
1. Punaruttadoso (SÊ)
vuttapaÔipakkhanayena veditabbo. SabbÈkÈrena panesa

Vibha~gaÔÔhakathÈyaÑ1 Èvi bhavissati.
1079. Tehi dhammehi ye dhammÈ sahetukÈti tehi hetudhammehi ye

aÒÒe hetudhammÈ vÈ nahetudhammÈ vÈ, te sahetukÈ. Ahetukapadepi eseva
nayo. Ettha ca hetu hetuyeva ca hoti, tiÓÓaÑ vÈ dvinnaÑ vÈ ekato
uppattiyaÑ sahetuko ca. Vicikicchuddhaccasahagato pana moho hetu
ahetuko. Hetusampayuttadukaniddesepi eseva nayo.
1091. Sa~khatadukaniddese purimaduke vuttaÑ asa~khatadhÈtuÑ

sandhÈya “yo eva so dhammo”ti ekavacananiddeso kato. Purimaduke pana
bahuvacanavasena pucchÈya uddhaÔattÈ “ime dhammÈ appaccayÈ”ti
pucchÈnusandhinayena bahuvacanaÑ kataÑ. Ime dhammÈ sanidassanÈti-
ÈdÊsupi eseva nayo.
1101. KenaciviÒÒeyyadukaniddese cakkhuviÒÒeyyÈti cakkhuviÒÒÈÓena

vijÈnitabbÈ. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca kenaci viÒÒeyyÈti
cakkhuviÒÒÈÓÈdÊsu kenaci ekena cakkhuviÒÒÈÓena vÈ sotaviÒÒÈÓena vÈ
vijÈnitabbÈ. Kenaci na viÒÒeyyÈti teneva cakkhuviÒÒÈÓena vÈ sotaviÒÒÈÓena
vÈ na vijÈnitabbÈ. EvaÑ sante dvinnampi padÈnaÑ atthanÈnattato duko
hotÊti heÔÔhÈ vuttattÈ ye te dhammÈ cakkhuviÒÒeyyÈ, na te dhammÈ
sotaviÒÒeyyÈti ayaÑ duko na hoti. R|paÑ pana cakkhuviÒÒeyyaÑ, saddo na
cakkhuviÒÒeyyoti imamatthaÑ gahetvÈ ye te dhammÈ cakkhuviÒÒeyyÈ, na
te dhammÈ sotaviÒÒeyyÈ. Ye vÈ pana te dhammÈ sotaviÒÒeyyÈ, na te
dhammÈ cakkhuviÒÒeyyÈti ayameko dukoti veditabbo. EvaÑ ekeka-
indriyam|lake cattÈro cattÈro katvÈ vÊsati dukÈ vibhattÈti veditabbÈ.
KiÑ pana manoviÒÒÈÓena kenaci viÒÒeyyÈ kenaci na viÒÒeyyÈ natthi,
tenettha dukÈ na vuttÈti? No natthi, vavatthÈnÈbhÈvato pana na vuttÈ. Na hi
yathÈ cakkhuviÒÒÈÓena aviÒÒeyyÈ evÈti vavatthÈnaÑ atthi, evaÑ
manoviÒÒÈÓenÈpÊti vavatthÈnabhÈvato ettha dukÈ na vuttÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 78 piÔÔhÈdÊsu.
manoviÒÒÈÓena pana kenaci viÒÒeyyÈ ceva aviÒÒeyyÈ cÈti ayamattho atthi,

tasmÈ so avuttopi yathÈlÈbhavasena veditabbÈ. ManoviÒÒÈÓanti hi sa~kyaÑ
gatehi kÈmÈvacaradhammehi kÈmÈvacaradhammÈ eva tÈva kehici viÒÒeyyÈ
kehici aviÒÒeyyÈ. Tehiyeva r|pÈvacarÈdidhammÈpi kehici viÒÒeyyÈ kehici
aviÒÒeyyÈ. R|pÈvacarehipi kÈmÈvacarÈ kehici viÒÒeyyÈ kehici aviÒÒeyyÈ.
Teheva r|pÈvacarÈdayopi kehici viÒÒeyyÈ kehici aviÒÒeyyÈ. Ar|pÈvacarehi
pana kÈmÈvacarÈ, r|pÈvacarÈ, apariyÈpannÈ ca neva viÒÒeyyÈ, ar|pÈvacarÈ
pana kehici viÒÒeyyÈ kehici aviÒÒeyyÈ. Tepi ca kecideva viÒÒeyyÈ keci
aviÒÒeyyÈ. ApariyÈpannehi kÈmÈvacarÈdayo neva viÒÒeyyÈ. ApariyÈpannÈ
pana nibbÈnena aviÒÒeyyattÈ kehici viÒÒeyyÈ kehici aviÒÒeyyÈ. Tepi ca
maggaphalÈnaÑ aviÒÒeyyattÈ1 kecideva viÒÒeyyÈ keci aviÒÒeyyÈti.
1102. Œsavaniddese paÒcakÈmaguÓiko rÈgÈ kÈmÈsavo nÈma.

R|pÈr|pabhavesu chandarÈgo jhÈnanikanti sassatadiÔÔhisahajÈto rÈgo
bhavavasena patthanÈ bhavÈsavo nÈma. DvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo diÔÔhÈsavo nÈma.
AÔÔhasu ÔhÈnesu aÒÒÈÓaÑ avijjÈsavo nÈma. Tattha tattha Ègatesu pana
Èsavesu asammohatthaÑ ekavidhÈdibhedo veditabbo. Atthato hete
cirapÈrivÈsiyaÔÔhena ÈsavÈti evaÑ ekavidhÈva honti. Vinaye pana
“diÔÔhadhammikÈnaÑ ÈsavÈnaÑ saÑvarÈya samparÈyikÈnaÑ ÈsavÈnaÑ
paÔighÈtÈyÈ”ti2 duvidhena ÈgatÈ. Suttante saÄÈyatane tÈva “tayome Èvuso
ÈsavÈ kÈmÈsavo bhavÈsavo avijjÈsavo”ti3 tividhena ÈgatÈ,
nibbedhikapariyÈye “atthi bhikkhave ÈsavÈ nirayagamanÊyÈ, atthi ÈsavÈ
tiracchÈnayonigamanÊyÈ, atthi ÈsavÈ pettivisayagamanÊyÈ, atthi ÈsavÈ
manussalokagamanÊyÈ, atthi ÈsavÈ devalokagamanÊyÈ”ti4 paÒcavidhena
ÈgatÈ, ChakkanipÈte Œhuneyyasutte “atthi ÈsavÈ saÑvarÈ pahÈtabbÈ, atthi
ÈsavÈ paÔisevanÈ pahÈtabbÈ, atthi ÈsavÈ adhivÈsanÈ pahÈtabbÈ, atthi ÈsavÈ
parivajjanÈ pahÈtabbÈ, atthi
______________________________________________________________
1. ViÒÒeyyattÈ (SÊ, Ka) 2. Vi 1. 24 piÔÔhÈdÊsu.
3. SaÑ 2. 450-1 piÔÔhesu. 4. AÑ 2. 362 piÔÔhe.
ÈsavÈ vinodanÈ pahÈtabbÈ, atthi ÈsavÈ bhÈvanÈ pahÈtabbÈ”ti1 chabbidhena

ÈgatÈ, sabbÈsavapariyÈye2 dassanapahÈtabbehi saddhiÑ sattavidhena ÈgatÈ.
Idha panete kÈmÈsavÈdibhedato catubbidhena ÈgatÈ. TatrÈyaÑ vacanattho,
paÒcakÈmaguÓasa~khÈte kÈme Èsavo kÈmÈsavo. R|pÈr|pasa~khÈte
kammato ca upapattito ca duvidhepi bhave Èsavo bhavÈsavo. DiÔÔhi eva
Èsavo diÔÔhÈsavo. AvijjÈva Èsavo avijjÈsavo.
1103. KÈmes|ti paÒcasu kÈmaguÓesu. KÈmacchandoti kÈmasa~khÈto

chando, na kattukamyatÈchando, na dhammacchando. KÈmanavasena,
rajjanavasena ca kÈmoyeva rÈgo kÈmarÈgo. KÈmanavasena, nandanavasena
ca kÈmova nandÊti kÈmanandÊ. EvaÑ sabbattha kÈmatthaÑ viditvÈ
taÓhÈyanaÔÔhena kÈmataÓhÈ, sinehanaÔÔhena kÈmasineho, pariÉayhanaÔÔhena
kÈmapariÄÈho, mucchanaÔÔhena kÈmamucchÈ, gilitvÈ pariniÔÔhÈpanaÔÔhena
kÈmajjhosÈnanti veditabbaÑ. AyaÑ vuccatÊti ayaÑ aÔÔhahi padehi vibhatto
kÈmÈsavo nÈma vuccati.
1104. Bhavesu bhavachandoti r|pÈr|pabhavesu bhavapatthanÈvaseneva

pavatto chando bhavachando. SesapadÈnipi iminÈva nayena veditabbÈni.
1105. Sassato lokoti vÈti-ÈdÊhi dasahÈkÈrehi diÔÔhippabhedova vutto.

Tattha sassato lokoti ettha khandhapaÒcakaÑ “loko”ti gahetvÈ “ayaÑ loko
nicco dhuvo sabbakÈliko”ti gaÓhantassa “sassatan”ti gahaÓÈkÈrappavattÈ
diÔÔhi. Asassatoti tameva lokaÑ “ucchijjati vinassatÊ”ti gaÓhantassa
ucchedagahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. AntavÈti parittakasiÓalÈbhino suppamatte
vÈ sarÈvamatte vÈ kasiÓe samÈpannassa antosamÈpattiyaÑ
pavattitar|pÈr|padhamme “loko”ti ca kasiÓaparicchedantena ca “antavÈ”ti
gaÓhantassa “antavÈ loko”ti gahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi, sÈ sassatadiÔÔhipi
hoti ucchedadiÔÔhipi. VipulakasiÓalÈbhino pana tasmiÑ kasiÓe samÈpannassa
antosamÈpattiyaÑ pavattitar|pÈr|padhamme “loko”ti ca
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 340 piÔÔhe, PÈÄi pana visadisÈ. 2. Ma 1. 9 piÔÔhe.
kasiÓaparicchedantena ca “ananto”ti gaÓhantassa “anantavÈ loko”ti

gahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi, sÈ sassatadiÔÔhipi hoti ucchedadiÔÔhipi.
TaÑ jÊvaÑ taÑ sarÊranti bhedanadhammassa sarÊrasseva “jÊvan”ti
gahitattÈ sarÊre ucchijjamÈne “jÊvampi ucchijjatÊ”ti
ucchedagahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. Dutiyapade sarÊrato aÒÒassa jÊvassa
gahitattÈ sarÊre ucchijjamÈnepi “jÊvaÑ na ucchijjatÊ”ti
sassatagahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. Hoti TathÈgato paraÑ maraÓÈti-ÈdÊsu
satto TathÈgato nÈma, “so paraÑ maraÓÈ hotÊ”ti gaÓhato paÔhamÈ
sassatadiÔÔhi. “Na hotÊ”ti gaÓhato dutiyÈ ucchedadiÔÔhi. “Hoti ca na ca hotÊ”ti
gaÓhato tatiyÈ ekaccasassatadiÔÔhi. “Neva hoti na nahotÊ”ti gaÓhato catutthÈ
amarÈvikkhepadiÔÔhi. Ime dhammÈ ÈsavÈti ime kÈmÈsavaÒca bhavÈsavaÒca
rÈgavasena ekato katvÈ sa~khepato tayo, vitthÈrato cattÈro dhammÈ ÈsavÈ
nÈma.
Yo pana brahmÈnaÑ vimÈnakapparukkha-ÈbharaÓesu chandarÈgo
uppajjati, so kÈmÈsavo hoti na hotÊti? Na hoti. KasmÈ? PaÒcakÈmaguÓikassa
rÈgassa idheva pahÊnattÈ. HetugocchakaÑ pana patvÈ lobho hetu nÈma hoti,
ganthagocchakaÑ patvÈ abhijjhÈkÈyagantho nÈma, kilesagocchakaÑ patvÈ
lobho kileso nÈma hoti. DiÔÔhisahajÈto pana rÈgo kÈmÈsavo hoti na hotÊti?
Na hoti, diÔÔhirÈgo nÈma hoti. VuttaÒhetaÑ “diÔÔhirÈgaratte purisapuggale
dinnadÈnaÑ na mahapphalaÑ hoti na mahÈnisaÑsan”ti1.
Ime pana Èsave kilesapaÔipÈÔiyÈpi ÈharituÑ vaÔÔati maggapaÔipÈÔiyÈpi.
KilesapaÔipÈÔiyÈ kÈmÈsavo anÈgÈmimaggena pahÊyati, bhavÈsavo
arahattamaggena, diÔÔhÈsavo sotÈpattimaggena, avijjÈsavo arahattamaggena.
MaggapaÔipÈÔiyÈ sotÈpattimaggena diÔÔhÈsavo pahÊyati, anÈgÈmimaggena
kÈmÈsavo, arahattamaggena bhavÈsavo, avijjÈsavo cÈti.
1121. SaÑyojanesu mÈnaniddese “seyyohamasmÊ”ti mÈnoti

uttamaÔÔhena “ahaÑ seyyo”ti evaÑ uppannamÈno. “SadisohamasmÊ”ti
______________________________________________________________
1. Khu 9. 136 PaÔisambhidÈyaÑ.
mÈnoti samasamaÔÔhena “ahaÑ sadiso”ti evaÑ uppannamÈno.

“HÊnohamasmÊ”ti mÈnoti lÈmakaÔÔhena “ahaÑ hÊno”ti evaÑ uppannamÈno.
EvaÑ seyyamÈno sadisamÈno hÊnamÈnoti ime tayo mÈnÈ tiÓÓaÑ janÈnaÑ
uppajjanti. SeyyassÈpi hi “ahaÑ seyyo, sadiso, hÊno”ti tayo mÈnÈ uppajjanti
sadisassÈpi hÊnassÈpi. Tattha seyyassa seyyamÈnova yÈthÈvamÈno, itare dve
ayÈthÈvamÈnÈ. Sadisassa sadisamÈnova -pa-. HÊnassa hÊnamÈnova
yÈthÈvamÈno, itare dve ayÈthÈvamÈnÈ. IminÈ kiÑ kathitaÑ? Ekassa tayo
mÈnÈ uppajjantÊti kathitaÑ. Khuddakavatthuke pana
paÔhamakamÈnabhÈjanÊye eko mÈno tiÓÓaÑ janÈnaÑ uppajjatÊti kathito.
MÈnakaraÓavasena mÈno. MaÒÒanÈ maÒÒitattanti ÈkÈrabhÈvaniddesÈ.
UssitaÔÔhena unnati. Yassuppajjati, taÑ puggalaÑ unnÈmeti ukkhipitvÈ
ÔhapetÊti unnÈmo. SamussitaÔÔhena dhajo. UkkhipanaÔÔhena cittaÑ
sampaggaÓhÈtÊti sampaggÈho. Ketu vuccati bah|su dhajesu accuggatadhajo,
mÈnopi punappunaÑ uppajjamÈno aparÈpare upÈdÈya accuggataÔÔhena ketu
viyÈti ketu, ketuÑ icchatÊti ketukamyaÑ, tassa bhÈvo ketukamyatÈ. SÈ pana
cittassa, na attano. Tena vuttaÑ “ketukamyatÈ cittassÈ”ti.
MÈnasampayuttaÒhi cittaÑ ketuÑ icchati, tassa ca bhÈvo ketukamyatÈ,
ketusa~khÈto mÈnoti.
1126. IssÈniddese yÈ
paralÈbhasakkÈragarukÈramÈnanavandanap|janÈsu issÈti yÈ etesu paresaÑ
lÈbhÈdÊsu “kiÑ iminÈ imesan”ti parasampattikhiyyanalakkhaÓÈ issÈ. Tattha
lÈbhoti cÊvarÈdÊnaÑ catunnaÑ paccayÈnaÑ paÔilÈbho. IssukÊ hi puggalo
parassa taÑ lÈbhaÑ khiyyati, “kiÑ imassa iminÈ”ti na icchati. SakkÈroti
tesaÑyeva paccayÈnaÑ sukatÈnaÑ sundarÈnaÑ paÔilÈbho. GarukÈroti
garukiriyÈ bhÈriyakaraÓaÑ. MÈnanti manena piyakaraÓaÑ. Vandananti
paÒcapatiÔÔhitena vandanaÑ. P|janÈti gandhamÈlÈdÊhi p|janÈ.
IssÈyanavasena issÈ. IssÈkÈro issÈyanÈ. IssÈyitabhÈvo issÈyitattaÑ.
Us|yÈdÊni issÈdivevacanÈni2.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 366 piÔÔhe. 2. IssÈvevacanÈni (Ka)
ImissÈ pana issÈya khiyyanalakkhaÓaÑ ÈgÈrikenÈpi anÈgÈrikenÈpi

dÊpetabbaÑ. ŒgÈriko hi ekacco kasivaÓijjÈdÊsu aÒÒatarena ÈjÊvena attano
purisakÈraÑ nissÈya bhaddakaÑ yÈnaÑ vÈ vÈhanaÑ vÈ ratanaÑ vÈ labhati.
Aparo tassa alÈbhatthiko tena lÈbhena na tussati, “kadÈ nu kho esa imÈya
sampattiyÈ parihÈyitvÈ kapaÓo hutvÈ carissatÊ”ti cintetvÈ ekena kÈraÓena
tasmiÑ tÈya sampattiyÈ parihÊne attamano hoti. AnÈgÈrikopi eko
issÈmanako aÒÒaÑ attano sutapariyatti-ÈdÊni nissÈya
uppannalÈbhÈdisampattiÑ disvÈ “kadÈ nu kho eso imehi lÈbhÈdÊhi
parihÈyissatÊ”ti cintetvÈ yadÈ taÑ ekena kÈraÓena parihÊnaÑ passati, tadÈ
attamano hoti. EvaÑ parasampattikhiyyanalakkhaÓÈ issÈti veditabbÈ.
1127. Macchariyaniddese vatthuto macchariyadassanatthaÑ paÒca

macchariyÈni ÈvÈsamacchariyanti-Èdi vuttaÑ. Tattha ÈvÈse macchariyaÑ
ÈvÈsamacchariyaÑ. Sesapadesupi eseva nayo.
ŒvÈso nÈma sakalÈrÈmopi pariveÓampi ekovarakopi
rattiÔÔhÈnadivÈÔÔhÈnÈdÊnipi. Tesu vasantÈ sukhaÑ vasanti, paccaye labhanti.
Eko bhikkhu vattasampannasseva pesalassa bhikkhuno tattha ÈgamanaÑ na
icchati, “Ègatopi khippaÑ gacchat|”ti cinteti, idaÑ ÈvÈsamacchariyaÑ
nÈma. BhaÓÉanakÈrakÈdÊnaÑ pana tattha vÈsaÑ anicchato
ÈvÈsamacchariyaÑ nÈma na hoti.
Kulanti upaÔÔhÈkakulampi ÒÈtikulampi. Tattha aÒÒassa upasa~kamanaÑ
anicchato kulamacchariyaÑ hoti. PÈpapuggalassa pana upasa~kamanaÑ
anicchantopi maccharÊ nÈma1 na hoti. So hi tesaÑ pasÈdabhedÈya
paÔipajjati. PasÈdaÑ rakkhituÑ samatthasseva pana bhikkhuno tattha
upasa~kamanaÑ anicchanto maccharÊ nÈma hoti.
LÈbhoti catupaccayalÈbhova. TaÑ aÒÒasmiÑ sÊlavanteyeva labhante
“mÈ labhat|”ti cintentassa lÈbhamacchariyaÑ hoti. Yo pana saddhÈdeyyaÑ
vinipÈteti, aparibhogadupparibhogÈdivasena vinÈseti, p|tibhÈvaÑ
gacchantampi aÒÒassa na deti, taÑ disvÈ “sace imaÑ esa na
______________________________________________________________
1. Anicchatopi macchariyaÑ nÈma (SÊ, Ka)
labheyya, aÒÒo sÊlavÈ labheyya, paribhogaÑ gaccheyyÈ”ti cintentassa

macchariyaÑ nÈma natthi.
VaÓÓo nÈma sarÊravaÓÓopi guÓavaÓÓopi. Tattha sarÊravaÓÓe
maccharipuggalo “paro pÈsÈdiko r|pavÈ”ti vutte taÑ na kathetukÈmo hoti.
GuÓavaÓÓamaccharÊ sÊlena dhuta~gena paÔipadÈya ÈcÈrena vaÓÓaÑ na
kathetukÈmo hoti.
Dhammoti pariyattidhammo ca paÔivedhadhammo ca. Tattha
ariyasÈvakÈ paÔivedhadhammaÑ na maccharÈyanti, attanÈ
paÔividdhadhamme sadevakassa lokassa paÔivedhaÑ icchanti. “TaÑ pana
paÔivedhaÑ pare jÈnant|”ti icchanti. Tanti dhammeyeva pana
dhammamacchariyaÑ nÈma hoti. Tena samannÈgato puggalo yaÑ g|ÄhaÑ
ganthaÑ vÈ kathÈmaggaÑ vÈ jÈnÈti, taÑ aÒÒaÑ na jÈnÈpetukÈmo hoti. Yo
pana puggalaÑ upaparikkhitvÈ dhammÈnuggahena, dhammaÑ vÈ
upaparikkhitvÈ puggalÈnuggahena na deti, ayaÑ dhammamaccharÊ nÈma na
hoti.
Tattha ekacco puggalo lolo hoti, kÈlena samaÓo hoti, kÈlena brÈhmaÓo
kÈlena NigaÓÔho. Yo hi bhikkhu “ayaÑ puggalo paveÓi-ÈgataÑ tantiÑ
saÓhaÑ sukhumaÑ dhammantaraÑ bhinditvÈ ÈluÄissatÊn”ti na deti, ayaÑ
puggalaÑ upaparikkhitvÈ dhammÈnuggahena na deti nÈma. Yo pana “ayaÑ
dhammo saÓho sukhumo, sacÈyaÑ puggalo gaÓhissati, aÒÒaÑ byÈkaritvÈ
attÈnaÑ ÈvikatvÈ nassissatÊ”ti na deti, ayaÑ dhammaÑ upaparikkhitvÈ
puggalÈnuggahena na deti nÈma. Yo pana “sacÈyaÑ imaÑ dhammaÑ
gaÓhissati, amhÈkaÑ samayaÑ bhindituÑ samattho bhavissatÊ”ti na deti,
ayaÑ dhammamaccharÊ nÈma hoti.
Imesu paÒcasu macchariyesu ÈvÈsamacchariyena tÈva yakkho vÈ peto
vÈ hutvÈ tasseva ÈvÈsassa sa~kÈraÑ sÊsena ukkhipitvÈ vicarati.
Kulamacchariyena tasmiÑ kule aÒÒesaÑ dÈnamÈnanÈdÊni karonte disvÈ
“bhinnaÑ vatidaÑ kulaÑ mamÈ”ti cintayato lohitampi mukhato uggacchati,
kucchivirecanampi hoti, antÈnipi khaÓÉÈkhaÓÉÈni hutvÈ nikkhamanti.
LÈbhamacchariyena saÑghassa vÈ gaÓassa vÈ santake lÈbhe maccharÈyitvÈ
puggalikaparibhogaÑ viya paribhuÒjitvÈ yakkho vÈ peto vÈ mahÈ-ajagaro
vÈ hutvÈ nibbattati. SarÊravaÓÓaguÓavaÓÓamaccharena,
pariyattidhammamacchariyena ca
attanova vaÓÓaÑ vaÓÓeti, paresaÑ vaÓÓe “kiÑ vaÓÓo eso”ti taÑ taÑ dosaÑ
vadanto pariyattidhammaÒca kassaci kiÒci adento dubbaÓÓo ceva eÄam|go
ca hoti.
Apica ÈvÈsamacchariyena lohagehe paccati, kulamacchariyena
appalÈbho hoti, lÈbhamacchariyena g|thaniraye nibbattati,
vaÓÓamacchariyena bhave bhave nibbattassa vaÓÓo nÈma na hoti,
dhammamacchariyena kukkuÄaniraye nibbattatÊti.
MaccharÈyanavasena maccheraÑ. MaccharÈyanÈkÈro maccharÈyanÈ.
Maccharena ayitassa maccherasama~gino bhÈvo maccharÈyitattaÑ.
Mayhameva hontu, mÈ aÒÒassÈti sabbÈpi attano sampattiyo byÈpetuÑ na
icchatÊti viviccho. Vivicchassa bhÈvo vevicchaÑ, mudumacchariyassetaÑ
nÈmaÑ. Kadariyo vuccati anÈdaro, tassa bhÈvo kadariyaÑ,
thaddhamacchariyassetaÑ nÈmaÑ. Tena hi samannÈgato puggalo parampi
paresaÑ dadamÈnaÑ nivÈreti. Vuttampi cetaÑ–
Kadariyo pÈpasa~kappo, micchÈdiÔÔhi anÈdaro.
DadamÈnaÑ nivÈreti, yÈcamÈnÈna bhojananti1.
YÈcake disvÈ kaÔukabhÈvena cittaÑ aÒcati sa~kocetÊti kaÔukaÒcuko,
tassa bhÈvo kaÔukaÒcukatÈ. Aparo nayo, kaÔukaÒcukatÈ vuccati
kaÔacchuggÈho, samatittikapuÓÓÈya hi ukkhaliyÈ bhattaÑ gaÓhanto
sabbatobhÈgena sa~kuÔitena2 aggakaÔacchunÈ3 gaÓhÈti p|retvÈ gahetuÑ na
sakkoti, evaÑ maccharipuggalassa cittaÑ sa~kucati, tasmiÑ sa~kucite
kÈyopi tatheva sa~kucati patikuÔati patinivattati na sampasÈriyatÊti
maccheraÑ “kaÔukaÒcukatÈ”ti vuttaÑ.
AggahitattaÑ cittassÈti paresaÑ upakÈrakaraÓe dÈnÈdinÈ ÈkÈrena yathÈ
na sampasÈriyati, evaÑ ÈvaritvÈ gahitabhÈvo cittassa. YasmÈ pana
maccharipuggalo attano santakaÑ paresaÑ adÈtukÈmo hoti, parasantakaÑ
gaÓhitukÈmo. TasmÈ “idaÑ acchariyaÑ mayhameva hotu mÈ aÒÒassÈ”ti
pavattivasenassa attasampattinig|hanalakkhaÓatÈ,
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 96 piÔÔhe. 2. Sa~kucitena (SÊ) 3. AggaggakaÔacchunÈ (SÊ)
attasampattiggahaÓalakkhaÓatÈ vÈ veditabbÈ. SesaÑ imasmiÑ gocchake

uttÈnatthameva.
ImÈni pana saÑyojanÈni kilesapaÔipÈÔiyÈpi ÈharituÑ vaÔÔati
maggapaÔipÈÔiyÈpi. KilesapaÔipÈÔiyÈ kÈmarÈgapaÔighasaÑyojanÈni
anÈgÈmimaggena pahÊyanti, mÈnasaÑyojanaÑ arahattamaggena,
diÔÔhivicikicchÈsÊlabbataparÈmÈsÈ a-otÈpattimaggena.
BhavarÈgasaÑyojanaÑ arahattamaggena. IssÈmacchariyÈni
sotÈpattimaggena, avijjÈ arahattamaggena. MaggapaÔipÈÔiyÈ
diÔÔhivicikicchÈsÊlabbataparÈmÈsa-issÈmacchariyÈni sotÈpattimaggena
pahÊyanti, kÈmarÈgapaÔighÈ anÈgÈmimaggena, mÈnabhavarÈga-avijjÈ
arahattamaggenÈti.
1140. Ganthagocchake nÈmakÈyaÑ gantheti cutipaÔisandhivasena

vaÔÔasmiÑ ghaÔetÊti kÈyagantho. SabbaÒÒubhÈsitampi paÔikkhipitvÈ “sassato
loko, idameva saccaÑ, moghamaÒÒan”ti iminÈ ÈkÈrena abhinivisatÊti
idaÑsaccÈbhiniveso. YasmÈ pana abhijjhÈkÈmarÈgÈnaÑ viseso atthi, tasmÈ
abhijjhÈkÈyaganthassa padabhÈjane “yo kÈmesu kÈmacchando kÈmarÈgo”ti
avatvÈ “yo rÈgo sÈrÈgo”ti-Èdi vuttaÑ. IminÈ yaÑ heÔÔhÈ vuttaÑ
“brahmÈnaÑ vimÈnÈdÊsu chandarÈgo kÈmÈsavo na hoti, ganthagocchakaÑ
patvÈ abhijjhÈkÈyagantho hotÊ”ti1, taÑ suvuttanti veditabbaÑ. Parato
kilesagocchakepi eseva nayo. ®hapetvÈ sÊlabbataparÈmÈsanti idaÑ yasmÈ
sÊlabbataparÈmÈso “idameva saccan”ti-ÈdinÈ ÈkÈrena nÈbhinivisati, “sÊlena
suddhÊ”ti-ÈdinÈ eva pana abhinivisati, tasmÈ micchÈdiÔÔhibh|tampi taÑ
paÔikkhipanto “ÔhapetvÈ”ti Èha.
1162. NÊvaraÓagocchakassa thinamiddhaniddese cittassa akallatÈti

cittassa gilÈnabhÈvo. GilÈno hi akallakoti vuccati. Vinayepi vuttaÑ “nÈhaÑ
bhante akallako”ti2. AkammaÒÒatÈti cittagelaÒÒasa~khÈtova
akammaÒÒatÈkÈro. OlÊyanÈti olÊyanÈkÈro. IriyÈpathikacittaÒhi iriyÈpathaÑ
sandhÈretuÑ asakkontaÑ rukkhe vagguli viya, khÊle laggitaphÈÓitavÈrako
viya ca olÊyati, tassa taÑ
______________________________________________________________
1. HeÔÔhÈ 403 piÔÔhe. 2. Vi 1. 78 piÔÔhe
ÈkÈraÑ sandhÈya “olÊyanÈ”ti vuttaÑ. DutiyapadaÑ upasaggavasena

vaÉÉhitaÑ. LÊnanti avipphÈrikatÈya patikuÔitaÑ. Itare dve
ÈkÈrabhÈvaniddesÈ. Thinanti sappipiÓÉo viya avipphÈrikatÈya ghanabhÈvena
ÔhitaÑ. ThiyanÈti ÈkÈraniddeso. ThiyitabhÈvo thiyitattaÑ,
avipphÈravaseneva thaddhatÈti attho.
1163. KÈyassÈti khandhattayasa~khÈtassa nÈmakÈyassa. AkallatÈ

akammaÒÒatÈti heÔÔhÈ vuttanayameva. Megho viya ÈkÈsaÑ kÈyaÑ
onayhatÊti onÈho. SabbatobhÈgena onÈho pariyonÈho. Abbhantare
samorundhatÊti antosamorodho. YathÈ hi nagare rundhitvÈ gahite manussÈ
bahi nikkhamituÑ na labhanti, evampi middhena samoruddhÈ dhammÈ
vipphÈravasena nikkhamituÑ na labhanti. TasmÈ “antosamorodho”ti vuttaÑ.
MedhatÊti middhaÑ. AkammaÒÒabhÈvena vihiÑsatÊti attho. Supanti tenÈti
soppaÑ. AkkhidalÈdÊnaÑ pacalabhÈvaÑ karotÊti pacalÈyikÈ. SupanÈ
supitattanti ÈkÈrabhÈvaniddesÈ. YaÑ pana tesaÑ purato soppapadaÑ, tassa
punavacane kÈraÓaÑ vuttameva. IdaÑ vuccati thinamiddhanÊvaraÓanti idaÑ
thinaÒca middhaÒca ekato katvÈ ÈvaraÓaÔÔhena thinamiddhanÊvaraÓanti
vuccati. YaÑ yebhuyyena sekkhaputhujjanÈnaÑ niddÈya pubbabhÈga-
aparabhÈgesu uppajjati, taÑ arahattamaggena samucchijjati. KhÊÓÈsavÈnaÑ
pana karajakÈyassa dubbalabhÈvena bhava~gotaraÓaÑ hoti, tasmiÑ
asammisse vattamÈne te supanti. SÈ nesaÑ niddÈ nÈma hoti. TenÈha
BhagavÈ “abhijÈnÈmi kho panÈhaÑ aggivessana gimhÈnaÑ pacchime mÈse
catugguÓaÑ sa~ghÈÔiÑ paÒÒapetvÈ dakkhiÓena passena sato sampajÈno
niddaÑ okkamitÈ”ti1. Evar|po panÈyaÑ karajakÈyassa dubbalabhÈvo na
maggavajjho, upÈdinnakepi anupÈdinnakepi labbhati. UpÈdinnake
labbhamÈno yadÈ khÊÓÈsavo dÊghamaggaÑ gato hoti, aÒÒataraÑ vÈ pana
kammaÑ katvÈ kilanto, evar|pe kÈle labbhati. AnupÈdinnake labbhamÈno
paÓÓapupphesu labbhati. EkaccÈnaÒhi rukkhÈnaÑ paÓÓÈni s|riyÈtapena
pasÈriyanti, rattiÑ patikuÔanti. PadumapupphÈdÊni s|riyÈtapena pupphanti,
rattiÑ puna patikuÔanti. IdaÑ pana middhaÑ akusalattÈ khÊÓÈsavÈnaÑ na
hotÊti.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 316 piÔÔhe
Tattha siyÈ–“na middhaÑ akusalaÑ. KasmÈ? R|pattÈ. R|paÒhi

abyÈkataÑ, IdaÒca r|paÑ. Tenevettha ‘kÈyassa akallatÈ akammaÒÒÈtÈ’ti
kÈyaggahaÓaÑ katan”ti. Yadi “kÈyassÈ”ti vuttamattenevetaÑ r|paÑ,
kÈyapassaddhÈdayopi dhammÈ r|pameva bhaveyyuÑ. “SukhaÒca kÈyena
paÔisaÑvedeti1. KÈyena ceva paramasaccaÑ2 sacchikarotÊ”ti3
sukhapaÔisaÑvedanaparamatthasaccasacchikÈraÓÈnipi r|pakÈyeneva siyuÑ.
TasmÈ na vattabbametaÑ “r|paÑ middhan”ti. NÈmakÈyo hettha kÈyo nÈma.
Yadi nÈmakÈyo, atha kasmÈ “soppaÑ pacalÈyikÈ”ti vuttaÑ. Na hi nÈmakÈyo
supati, na ca pacalÈyatÊti? Li~gÈdÊni viya indriyassa tassa phalattÈ. YathÈ hi
“itthili~gaÑ itthinimittaÑ itthikuttaÑ itthÈkappo”ti imÈni li~gÈdÊni
itthindriyassa phalattÈ vuttÈni, evaÑ imassÈpi nÈmakÈyagelaÒÒasa~khÈtassa
middhassa phalattÈ soppÈdÊni vuttÈni. Middhe hi sati tÈni hontÊti
phal|pacÈrena middhaÑ ar|pampi samÈnaÑ “soppaÑ pacalÈyikÈ supanÈ
supitattan”ti vuttaÑ.
AkkhidalÈdÊnaÑ pacalabhÈvaÑ karotÊti pacalÈyikÈti vacanatthenÈpi
cÈyamattho sÈdhitoyevÈti na r|paÑ middhaÑ. OnÈhÈdÊhipi cassa
ar|pabhÈvo dÊpitoyeva. Na hi r|paÑ nÈmakÈyassa onÈho pariyonÈho
antosamorodho hotÊti. Nanu ca iminÈva kÈraÓenetaÑ r|paÑ. Na hi ar|paÑ
kassaci onÈho, na pariyonÈho, na antosamorodho hotÊti? Yadi evaÑ
ÈvaraÓampi na bhaveyya. TasmÈ yathÈ kÈmacchandÈdayo ar|padhammÈ
ÈvaraÓaÔÔhena nÊvaraÓÈ, evaÑ imassÈpi onÈhanÈdi-atthena onÈhÈditÈ
veditabbÈ. Apica “paÒca nÊvaraÓe pahÈya cetaso upakkilese paÒÒÈya
dubbalÊkaraÓe”ti4 vacanatopetaÑ ar|paÑ. Na hi r|paÑ cittupakkileso, na
paÒÒÈya dubbalÊkaraÓaÑ hotÊti.
KasmÈ na hoti. Nanu vuttaÑ–
“Santi bhikkhave eke samaÓabrÈhmaÓÈ suraÑ pivanti
merayaÑ. SurÈmerayapÈnÈ appaÔiviratÈ. AyaÑ bhikkhave paÔhamo
samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ upakkileso”ti5.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 45; DÊ 1. 71 piÔÔhÈdÊsu. 2. ParamatthasaccaÑ (sabbattha)
3. Ma 2. 145; AÑ 1. 430 piÔÔhesu. 4. DÊ 2. 71; SaÑ 3. 95 piÔÔhÈdÊsu.
Aparampi vuttaÑ “cha khome gahapatiputta ÈdÊnavÈ

surÈmerayamajjapamÈdaÔÔhÈnÈnuyoge sandiÔÔhikÈ dhanajÈni,
kalahappavaÉÉhanÊ, rogÈnaÑ ÈyatanaÑ, akittisaÒjananÊ, kopÊnanidaÑsanÊ,
paÒÒÈyadubbalÊkaraÓÊtveva chaÔÔhaÑ padaÑ bhavatÊ”ti1. Paccakkhatopi
cetaÑ siddhameva, yathÈ majje udaragate cittaÑ sikilissati, paÒÒÈ dubbalÈ
hoti. TasmÈ majjaÑ viya middhampi cettasaÑkileso ceva paÒÒÈya
dubbalÊkaraÓaÒca siyÈti? Na, paccayaniddesato. Yadi hi majjhaÑ saÑkileso
bhaveyya, “so ime paÒca nÊvaraÓe pahÈya cetaso upakkilese”ti2 vÈ,
“evameva kho bhikkhave paÒcime cittassa upakkilesÈ, yehi upakkilesehi
upakkiliÔÔhaÑ cittaÑ na ceva mudu hoti, na ca kammaniyaÑ, na ca
pabhassaraÑ pabha~gu ca, na ca sammÈ samÈdhiyati ÈsavÈnaÑ khayÈya.
Katame paÒca? KÈmacchando bhikkhave cittassa upakkileso”ti3 vÈ, “katame
ca bhikkhave cittassa upakkilesÈ? AbhijjhÈ visamalobho cittassa
upakkileso”ti4 vÈ evamÈdÊsu upakkilesaniddesesu niddesaÑ Ègaccheyya.
YasmÈ pana tasmiÑ pÊte upakkilesÈ uppajjanti, ye cittasaÑkilesÈ ceva
paÒÒÈya ca dubbalÊkaraÓÈ honti, tasmÈ taÑ tesaÑ paccayattÈ
paccayaniddesato evaÑ vuttaÑ. MiddhaÑ pana sayameva cittassa saÑkileso
ceva paÒÒÈya dubbalÊkaraÓaÒcÈti ar|pameva middhaÑ.
KiÒca bhiyyo–sampayogavacanato. “ThinamiddhanÊvaraÓaÑ
avijjÈnÊvaraÓena nÊvaraÓaÒceva nÊvaraÓasampayuttaÒcÈ”ti5 hi vuttaÑ.
TasmÈ sampayogavacanato nayidaÑ r|paÑ. Na hi r|paÑ
sampayuttasa~khyaÑ labhatÊti. AthÈpi siyÈ “yathÈlÈbhavasenetaÑ vuttaÑ.
YathÈ hi ‘sippisambukampi sakkharakathalampi macchagumbampi
carantampi tiÔÔhantampÊ’ti6 evaÑ ekato katvÈ yathÈlÈbhavasena vuttaÑ,
sakkharakathalaÒhi tiÔÔhati yeva na carati, itaradvayaÑ tiÔÔhatipi caratipi.
EvamidhÈpi middhaÑ nÊvaraÓameva, na sampayuttaÑ. ThinaÑ nivaraÓampi
sampayuttampÊti sabbaÑ ekato katvÈ yathÈlÈbhavasena nÊvaraÓaÒceva
nÊvaraÓasampayuttaÒcÈti vutthaÑ. MiddhaÑ pana yathÈsakkharakathalaÑ
tiÔÔhateva, na carati. EvaÑ nÊvaraÓameva, na sampayuttaÑ. TasmÈ r|pameva
middhan”ti. Na, r|pabhÈvÈsiddhito. SakkharakathalaÒhi na caratÊti vinÈpi
suttena siddhaÑ. TasmÈ tattha yathÈlÈbhavasenattho
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 148 piÔÔhe. 2. Ma 1. 234 piÔÔhÈdÊsu. 3. SaÑ 3. 82 piÔÔhe.
4. Ma 1. 43 piÔÔhe. 5. Abhi 1. 235 piÔÔhe. 6. DÊ 1. 79; Ma 1. 347 piÔÔhÈdÊsu.
hotu, middhaÑ pana r|panti asiddhametaÑ. Na sakkÈ tassa iminÈ suttena

r|pabhÈvo sÈdhetunti middhassa r|pabhÈvÈsiddhito na idaÑ
yathÈlÈbhavesana vuttanti ar|pameva middhaÑ.
KiÒca bhiyyo–“cattattÈ”ti-Èdivacanato. Vibha~gasmiÒhi
“vigatathinamiddhoti tassa thinamiddhassa cattattÈ vantattÈ muttattÈ
pahÊnattÈ paÔinissaÔÔhattÈ. Tena vuccati vigatathinamiddho”ti1ca “idaÑ
cittaÑ imamhÈ thinamiddhÈ sodheti visodheti parisodheti moceti vimoceti
parimoceti. Tena vuccati thinamiddhÈ cittaÑ parisodheti cÈ”ti2 evaÑ
“cattattÈ”ti-Èdi vuttaÑ, na ca r|paÑ evaÑ vuccati. TasmÈpi ar|pameva
middhanti. Na, cittajassÈsambhavavacanato. TividhaÒhi middhaÑ cittajaÑ,
utujaÑ, ÈhÈrajaÒca. TasmÈ yaÑ tattha cittajaÑ, tassa Vibha~ge jhÈnacittehi
asambhavo vutto. Na ar|pabhÈvo sÈdhitoti r|pameva middhanti. Na,
r|pabhÈvÈsiddhitova. Middhassa hi r|pabhÈve siddhe sakkÈ etaÑ laddhaÑ.
Tattha cittajassÈsambho vutto, so eva ca na sijjhatÊti ar|pameva middhaÑ.
KiÒca bhiyyo–pahÈnavacanato. BhagavatÈ hi “cha bhikkhave dhamme
pahÈya bhabbo paÔhamajjhÈnaÑ upasampajja viharituÑ. Katame cha?
KÈmacchandaÑ, byÈpÈdaÑ, thinamiddhaÑ, uddhaccaÑ, kukkuccaÑ,
vicikicchaÑ. KÈmesu kho panassa ÈdÊnavo sammapaÒÒÈya sudiÔÔho hotÊ”ti3
ca “ime paÒca nÊvaraÓe pahÈya balavatiyÈ paÒÒÈya attatthaÑ vÈ paratthaÑ
vÈ ÒassatÊ”ti4 ca ÈdÊsu middhassÈpi pahÈnaÑ vuttaÑ, na ca r|paÑ
pahÈtabbaÑ. YathÈha “r|pakkhandho abhiÒÒeyyo pariÒÒeyyo na pahÈtabbÈ
na bhÈvetabbo na sacchikÈtabbo”ti5. ImassÈpi pahÈnavacanato ar|pameva
middhanti? Na r|passÈpi pahÈnavacanato. “R|paÑ bhikkhave na tumhÈkaÑ
taÑ pajahathÈ”ti6 ettha hi r|passÈpi pahÈnaÑ vuttameva. TasmÈ
akÈraÓametanti? Na, aÒÒathÈ vuttattÈ. . TasmiÒhi sutte “yo bhikkhave r|ppe
chandarÈgavinayo, taÑ tattha pahÈnan”ti7 evaÑ chandarÈgappahÈnavasena
r|passa pahÈnaÑ vuttaÑ, na yathÈ cha dhamme pahÈya paÒca nÊvaraÓe
pahÈyÈti, evaÑ pahÈtabbameva vuttanti aÒÒathÈ vuttattÈ na r|paÑ middhaÑ.
TasmÈ yÈnetÈni “so ime paÒca nÊvaraÓe pahÈya
______________________________________________________________
5. Abhi 2. 441 piÔÔhe. 6. Ma 1. 194; SaÑ 2. 28 piÔÔhesu.
7. SaÑ 2. 23 piÔÔhe ChandarÈgasuttapÈÄi siyÈ.
cetaso upakkilese”ti-ÈdÊni * suttÈni vuttÈni, etehi ceva aÒÒehi ca suttehi

ar|pameva middhanti veditabbaÑ. TathÈ hi–
“PaÒcime bhikkhave ÈvaraÓÈ nÊvaraÓÈ cetaso ajjhÈruhÈ paÒÒÈya
dubbalÊkaraÓÈ. Katame paÒca? KÈmacchando bhikkhave ÈvaraÓo
nÊvaraÓo -pa- thinamiddhaÑ bhikkhave ÈvaraÓaÑ nÊvaraÓaÑ cetaso
ajjhÈruhaÑ paÒÒÈya dubbalÊkaraÓan”ti1 ca, “thinamiddhanÊvaraÓaÑ
bhikkhave andhakaraÓaÑ acakkhukaraÓaÑ aÒÒÈÓakaraÓaÑ
paÒÒÈnirodhikaÑ vighÈtapakkhikaÑ anibbÈnasaÑvattanikan”ti2 ca,
“evameva kho brÈhmaÓa yasmiÑ samaye thinamiddhapariyuÔÔhitena
cetasÈ viharati thinamiddhaparetenÈ”ti3 ca,”ayoniso bhikkhave
manasikaroto anuppanno ceva kÈmacchando uppajjati -pa-.
AnuppannaÒceva thinamiddhaÑ uppajjatÊ”ti4 ca, “kevalohÈyaÑ
bhikkhave akusalarÈsi yadidaÑ paÒca nÊvÈraÓÈ”ti5 ca–
EvamÈdÊni ca anekÈni etassa ar|pabhÈvajotakÈneva suttÈni vuttÈni.
YasmÈ cetaÑ ar|paÑ, tasmÈ Èruppepi uppajjati. VuttaÒhetaÑ
MahÈpakaraÓe PaÔÔhÈne “nÊvaraÓaÑ dhammaÑ paÔicca nÊvaraÓo dhammo
uppajjati na purijÈtapaccayÈ”ti etassa Vibha~ge “Èruppe
kÈmacchandanÊvaraÓaÑ paÔicca thinamiddhaÑ uddhaccaÑ
avijjÈnÊvaraÓan”ti6 sabbaÑ vitthÈretabbaÑ. TasmÈ sanniÔÔhÈnamettha
gantabbaÑ “ar|pameva middhan”ti.
1166. Kukkuccaniddese akappiye kappiyasaÒÒitÈti-ÈdÊni m|lato

kukkuccadassanatthaÑ vuttÈni. EvaÑsaÒÒitÈya hi kate vÊtikkame niÔÔhite
vatthujjhÈcÈre puna saÒjÈtasatinopi “duÔÔhu mayÈ katan”ti evaÑ
anutappamÈnassa pacchÈnutÈpavasenetaÑ uppajjati. Tena taÑ m|lato
dassetuÑ “akappiye kappiyasaÒÒitÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha akappiyabhojanaÑ
kappiyasaÒÒÊ hutvÈ paribhuÒjati, akappiyamaÑsaÑ kappiyamaÑsasaÒÒÊ
hutvÈ acchamaÑsaÑ “s|karamaÑsan”ti, dÊpimaÑsaÑ vÈ “migamaÑsan”ti
khÈdati. KÈle vÊtivatte kÈlasaÒÒÈya, pavÈretvÈ appavÈritasaÒÒÈya, pattasmiÑ
raje patite paÔiggahitasaÒÒÈya bhuÒjati. EvaÑ akappiye kappiyasaÒÒÈya
______________________________________________________________
* Ma 1. 239 piÔÔhe. 1. SaÑ 3. 85piÔÔhe. 2. SaÑ 3. 86 piÔÔhe.
vÊtikkamaÑ karoti nÈma. S|karamaÑsaÑ pana acchamaÑsasaÒÒÈya

khÈdamÈno, kÈle ca vikÈlasaÒÒÈya bhuÒjamÈno kappiye akappiyasaÒÒitÈya
vÊtikkamaÑ karoti nÈma. AnavajjaÑ pana kiÒcideva vajjasaÒÒitÈya, vajjaÒca
anavajjasaÒÒitÈya karonto anavajje vajjasaÒÒÈya, vajje ca anavajjasaÒÒÈya
vÊtikkamaÑ karoti nÈma. YasmÈ panetaÑ “akataÑ vata me kalyÈnaÑ,
akataÑ kusalaÑ, akataÑ bhÊruttÈÓaÑ, kataÑ pÈpaÑ, kataÑ luddaÑ, kataÑ
kibbisan”ti evaÑ anavajje vajjasaÒÒitÈyapi kate vitikkame uppajjati.
TasmÈssa aÒÒampi vatthuÑ anujÈnanto “yaÑ evar|pan”ti-ÈdimÈha.
Tattha kukkuccapadaÑ vuttatthameva. KukkuccÈyanÈkÈro
kukkuccÈyanÈ. Kukkuccena ayitassa bhÈvo kukkuccÈyitattaÑ. Cetaso
vippaÔisÈroti ettha katÈkatassa sÈvajjÈnavajjassa vÈ abhimukhagamanaÑ
vippaÔisÈro nÈma. YasmÈ pana so kataÑ vÈ pÈpaÑ akataÑ na karoti, akataÑ
vÈ kalyÈÓaÑ kataÑ na karoti, tasmÈ vir|po, kucchito vÈ paÔisÈroti
vippaÔisÈro. So pana cetaso, na sattassÈti ÒÈpanatthaÑ “cetaso vippaÔisÈro”ti
vuttaÑ. Ayamassa sabhÈvaniddeso. UppajjamÈnaÑ pana kukkuccaÑ
Èraggamiva kaÑsapattaÑ manaÑ vilikhamÈnameva uppajjati, tasmÈ
“manovilekho”ti vuttaÑ. Ayamassa kiccaniddeso. YaÑ pana vinaye “atha
kho ÈyasmÈ SÈriputtto BhagavatÈ paÔikkhittaÑ anuvasitvÈ anuvasitvÈ
ÈvasathapiÓÉaÑ paribhuÒjitunti kukkuccÈyanto na paÔiggahesÊ”ti1
kukkuccaÑ ÈgataÑ, na taÑ nÊvaraÓaÑ. Na hi arahato “duÔÔhu mayÈ idaÑ
katan”ti evaÑ anutÈpo atthi. NivaraÓapatir|pakaÑ panetaÑ “kappati na
kappatÊ”ti vÊmaÑsanasa~khÈtaÑ vinayakukkuccaÑ nÈma.
1176. “Katame dhammÈ nÊvaraÓÈ ceva nÊvaraÓasampayuttÈ cÈ”ti

padassa niddese yasmÈ thinamiddhaÑ aÒÒamaÒÒaÑ na vijahati, tasmÈ
“thinamiddhanÊvaraÓaÑ avijjÈnÊvaraÓena nÊvaraÓaÒceva
nÊvaraÓasampayuttÈÒcÈ”ti abhinditvÈ vuttaÑ. YasmÈ pana uddhacce satipi
kukkuccassa abhÈvÈ kukkuccena vinÈpi uddhaccaÑ uppajjati, tasmÈ taÑ
bhinditvÈ vuttaÑ. YaÒca yena sampayogaÑ na gacchati, taÑ na yojitanti
veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. Vi 2. 96 piÔÔhe.
Ime pana nÊvaraÓe kilesapaÔipÈÔiyÈpi ÈharituÑ vaÔÔati

maggapaÔipÈÔiyÈpi. KilesapaÔipÈÔiyÈ kÈmacchandabyÈpÈdÈ anÈgÈmimaggena
pahÊyanti. ThinamiddhuddhaccÈni arahattamaggena, kukkuccavicikicchÈ
sotÈpattimaggena, avijjÈ arahattamaggena. MaggapaÔipÈÔiyÈ
sotÈpattimaggena kukkuccavicikicchÈ pahÊyanti, anÈgÈmimaggena
kÈmacchandabyÈpÈdÈ, arahattamaggena thinamiddhuddhaccÈvijjÈti.
1182. ParÈmÈsagocchake te dhamme ÔhapetvÈti pucchÈsabhÈgena

bahuvacanaÑ kataÑ.
1219. UpÈdÈnaniddese vatthusa~khÈtaÑ kÈmaÑ upÈdiyatÊti

kÈmupÈdÈnaÑ, kÈmo ca so upÈdÈnaÒcÈtipi kÈmupÈdÈnaÑ, upÈdÈnanti
daÄhaggahaÓaÑ, daÄhattho hi ettha upasaddo upÈyÈsa-upakaÔÔhÈdÊsu viya.
TathÈ diÔÔhi ca sÈ upÈdÈnaÒcÈti duÔÔhupÈdÈnaÑ, diÔÔhiÑ upÈdiyatÊti vÈ
diÔÔhupÈdÈnaÑ. “Sassato attÈ ca loko cÈ”ti-ÈdÊsu1 hi purimadiÔÔhiÑ
uttaradiÔÔhi upÈdiyahi. TathÈ sÊlabbataÑ upÈdiyatÊti sÊlabbatupÈdÈnaÑ.
SÊlabbataÒca taÑ upÈdÈnaÒcÈtipi sÊlabbatupÈdÈnaÑ, gosÊlagovatÈdÊni hi
“evaÑ suddhÊ”ti abhinivesato sayameva upÈdÈnÈni. TathÈ vadanti etenÈti
vÈdo, upÈdiyanti etenÈti upÈdÈnaÑ, kiÑ vadanti, upÈdiyanti vÈ? AttÈnaÑ.
attano vÈdupÈdÈnaÑ attavÈdupÈdÈnaÑ, attavÈdamattameva vÈ attÈti
upÈdiyanti etenÈti attavÈdupÈdÈnaÑ.
1220. Yo kÈmesu kÈmacchandoti etthÈpi vatthukÈmÈva anavasesato

kÈmÈti adhippetÈ. TasmÈ vatthukÈmesu kÈmacchando idha kÈmupÈdÈnanti
anÈgÈminopi taÑ siddhaÑ hoti. PaÒcakÈmaguÓavatthuko panassa
kÈmarÈgova natthÊti.
1221. DiÔÔhupÈdÈnaniddese natthi dinnanti “dinnaÑ nÈma atthi, sakkÈ

kassaci kiÒci dÈtun”ti jÈnÈti, dinnassa pana phalaÑ vipÈko natthÊti gaÓhÈti.
Natthi yiÔÔhanti yiÔÔhaÑ vuccati mahÈyÈgo, “taÑ yajituÑ sakkÈ”ti jÈnÈti,
yiÔÔhassa pana phalaÑ vipÈko natthÊti gaÓhÈti. Natthi hutanti
ÈhunapÈhunama~galakiriyÈ, “taÑ kÈtuÑ sakkÈ”ti jÈnÈti, tassa pana phalaÑ
vipÈko
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 12 piÔÔhÈdÊsu.
natthÊti gaÓhÈti. Natthi sukatadukkaÔÈnanti ettha dasa kusalakammapathÈ

sukatakammÈni nÈma, dasa akusalakammapathÈ dukkaÔakammÈni nÈma.
TesaÑ atthibhÈvaÑ jÈnÈti, phalaÑ vipÈko pana natthÊti gaÓhÈti. Natthi ayaÑ
lokoti paraloke Ôhito imaÑ lokaÑ “natthÊ”ti gaÓhÈti. Natthi paralokoti idha
loke Ôhito paralokaÑ “natthÊ”ti gaÓhÈti. Natthi mÈtÈ natthi pitÈti
mÈtÈpit|naÑ atthibhÈvaÑ jÈnÈti, tesu katapaccayena koci phalaÑ vipÈko
natthÊti gaÓhÈti. Natthi sattÈ opapÈtikÈti “cavanaka-upapajjanakÈ sattÈ
natthÊ”ti gaÓhÈti. SammagatÈ1sammÈ paÔipannÈti “anulomapaÔipadaÑ
paÔipannÈ dhammikasamaÓabrÈhmaÓÈ lokasmiÑ natthÊ”ti gaÓhÈti. Ye
imaÒca lokaÑ, paraÒca lokaÑ sayaÑ abhiÒÒÈ sacchikatvÈ pavedentÊti
imaÒca lokaÑ, paraÒca lokaÑ attanÈva abhivisiÔÔhena ÒÈÓena ÒatvÈ
pavedanasamattho sabbaÒÒ| Buddho nÈma natthÊti gaÓhÈti.
ImÈni pana upÈdÈnÈni kilesapaÔipÈÔiyÈpi ÈharituÑ vaÔÔati
maggapaÔipÈÔiyÈpi. KilesapaÔipÈÔiyÈ kÈmupÈdÈnaÑ cat|hi maggehi pahÊyati,
sesÈni tÊÓi sotÈpattimaggena. MaggapaÔipÈÔiyÈ sotÈpattimaggena
diÔÔhupÈdÈnÈdÊni pahÊyanti, cat|hi maggehi kÈmupÈdÈnanti.
1235. Kilesagocchake kilesÈ eva kilesavatth|ni. Vasanti vÈ ettha

akhÊÓÈsavÈ sattÈ lobhÈdÊsu patiÔÔhitattÈti vatth|ni. KilesÈ ca te
tappatiÔÔhÈnaÑ sattÈnaÑ vatth|ni cÈti kilesavatth|ni. YasmÈ cettha
anantarapaccayÈdibhÈvena uppajjamanÈ kilesÈpi vasanti eva nÈma, tasmÈ
kilesÈnaÑ vatth|nÊtipi kilesavatth|ni.
1236. Tattha katamo lobho, yo rÈgo sÈrÈgoti ayaÑ pana lobho

hetugocchake ganthagocchake imasmiÑ kilesagocchaketi tÊsu ÔhÈnesu
atirekapadasatena niddiÔÔho, ÈsavasaÑyojana-oghayoganÊvaraÓa-
upÈdÈnagocchakesu aÔÔhahi aÔÔhahi padehi niddiÔÔho. SvÈyaÑ
atirekapadasatena niddiÔÔhaÔÔhÈnepi aÔÔhahi aÔÔhahi padehi niddiÔÔhaÔÔhÈnepi
nippadesatova gahitoti veditabbo. Tesu hetuganthanÊvaraÓa-
upÈdÈnakilesagocchakesu catumaggavajjhÈ taÓhÈ
______________________________________________________________
1. SamaggatÈ (Ka)
ekeneva koÔÔhÈsena ÔhitÈ. ŒsavasaÑyojana-oghayogesu catumaggavajjhÈpi

dve koÔÔhÈsÈ hutvÈ ÔhitÈ, kathaÑ? Œsavesu kÈmÈsavo bhavÈsavoti,
saÑyojanesu kÈmarÈgasaÑyojanaÑ bhavarÈgasaÑyojananti, oghesu
kÈmogho bhavoghoti, yogesu kÈmayogo bhavayogoti.
ImÈni pana kilesavatth|ni kilesapaÔipÈÔiyÈpi ÈharituÑ vaÔÔati

maggapaÔipÈÔiyÈpi. KilesapaÔipÈÔiyÈ lobho cat|hi maggehi pahÊyati. Doso
anÈgÈmimaggena, mohamÈnÈ arahattamaggena, diÔÔhivicikicchÈ
sotÈpattimaggena, thinÈdÊni arahattamaggena. MaggapaÔipÈÔiyÈ
sotÈpattimaggena diÔÔhivicikicchÈ pahÊyanti, anÈgÈmimaggena doso,
arahattamaggena sesÈ sattÈti.
1287. KÈmÈvacaraniddese heÔÔhatoti heÔÔhÈbhÈgena. AvÊcinirayanti

aggijÈlÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ vÈ dukkhavedanÈya vÈ vÊci antaraÑ chiddaÑ ettha
natthÊti AvÊci, sukhasa~khÈto ayo ettha natthÊti nirayo, nirati-atthenapi
nirassÈdatthenapi nirayo. PariyantaÑ karitvÈti taÑ AvÊcisa~khÈtaÑ nirayaÑ
antaÑ katvÈ. Uparitoti uparibhÈgena. Paranimmitavasavattideveti
paranimmitesu kÈmesu vasaÑ vattanato evaÑladdhavohÈre deve. Anto
karitvÈti anto pakkhipitvÈ. YaÑ etasmiÑ antareti ye etasmiÑ okÈse.
EtthÈvacarÈti iminÈ yasmÈ etasmiÑ antare aÒÒepi caranti kadÈci katthaci
sambhavato, tasmÈ tesaÑ asa~gaÓhanatthaÑ “avacarÈ”ti vuttaÑ. Tena ye
etasmiÑ antare ogÈÄhÈ hutvÈ caranti sabbattha, sadÈ ca sambhavato,
adhobhÈge caranti AvÊcinirayassa heÔÔhÈ bh|tupÈdÈyapavattibhÈvena, tesaÑ
sa~gaho kato hoti. Te hi avagÈÄhÈva caranti adhobhÈgeva carantÊti avacarÈ.
Ettha pariyÈpannÈti iminÈ pana yasmÈ ete etthÈvacarÈ aÒÒatthÈpi
avacaranti1, na pana tattha pariyÈpannÈ honti. TasmÈ tesaÑ aÒÒatthÈpi
avacarantÈnaÑ2 pariggaho kato hoti. IdÈni te ettha pariyÈpannadhamme
rÈsisuÒÒatapaccayabhÈvato ceva sabhÈvato ca dassento “khandhÈ”ti-
ÈdimÈha.
______________________________________________________________
1. Caranti (?) 2. CarantÈnaÑ (?)
1289. R|pÈvacaraniddese brahmalokanti

paÔhamajjhÈnabh|misa~khÈtaÑ brahmaÔÔhÈnaÑ. Sesamettha
kÈmÈvacaraniddese vuttanayeneva veditabbaÑ. SamÈpannassa vÈti-ÈdÊsu
paÔhamapadena kusalajjhÈnaÑ vuttaÑ, dutiyena vipÈkajjhÈnaÑ vuttaÑ,
tatiyena kiriyajjhÈnaÑ vuttanti veditabbaÑ.
1291. Ar|pÈvacaraniddese ÈkÈsÈnaÒcÈyatan|pageti

ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasa~khÈtaÑ bhavaÑ upagate. Dutiyapadepi eseva nayo.
SesaÑ heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbaÑ.
1301. SaraÓadukaniddese yvÈyaÑ tÊsu akusalam|lesu moho, so

lobhasampayutto ca1 lobhena saraÓo, dosasampayutto ca dosena saraÓo.
Vicikicchuddhaccasampayutto pana moho diÔÔhisampayuttena ceva
r|parÈga-ar|parÈgasa~khÈtena ca rÈgaraÓena pahÈnekaÔÔhabhÈvato saraÓo,
sarajoti veditabbo.
SuttantikadukanikkhepakathÈ
1303. Suttantikadukesu mÈtikÈkathÈyaÑ atthato vivecitattÈ, yÈni ca
nesaÑ niddesapadÈni, tesampi heÔÔhÈ vuttanayeneva suviÒÒeyyattÈ
yebhuyyena uttÈnatthÈni eva. IdaÑ panettha visesamattaÑ–Vijj|pamaduke
tÈva cakkhumÈ kira puriso meghandhakÈre rattiÑ maggaÑ paÔipajji, tassa
andhakÈratÈya maggo na paÒÒÈyi, vijju niccharitvÈ andhakÈraÑ
viddhaÑsesi, athassa andhakÈravigamÈ maggo pÈkaÔo ahosi. So dutiyampi
gamanaÑ abhinÊhari, dutiyampi andhakÈro otthari, maggo na paÒÒÈyi, vijju
niccharitvÈ taÑ viddhaÑsesi, vigate andhakÈre maggo pÈkaÔo ahosi.
Tatiyampi gamanaÑ abhinÊhari, andakÈro otthari, maggo na paÒÒÈyi, vijju
niccharitvÈ taÑ viddhaÑsesi, vigate andhakÈre maggo pÈkaÔo ahosi.
Tatiyampi gamanaÑ abhinÊhari, andhakÈro otthari, maggo na paÒÒÈyi, vijju
niccharitvÈ andhakÈraÑ viddhaÑsesi.
Tattha cakkhumato purisassa andhakÈre maggapaÔipajjanaÑ viya
ariyasÈvakassa sotÈpattimaggatthÈya vipassanÈrambho, andhakÈre maggassa
apaÒÒÈyanakÈlo viya saccacchÈdakatamaÑ, vijjuyÈ niccharitvÈ andhakÈrassa
viddhaÑsitakÈlo viya sotÈpattimaggobhÈsena uppajjitvÈ
______________________________________________________________
1. Lobhasampayuttova (SÊ)
saccacchÈdakatamassa vinoditakÈlo, vigate andhakÈre maggassa pÈkaÔakÈlo

viya sotÈpattimaggassa catunnaÑ saccÈnaÑ pÈkaÔakÈlo, maggassa pÈkaÔaÑ
pana maggasama~gipuggalassa pÈkaÔameva. DutiyagamanÈbhinÊhÈro viya
sakadÈgÈmimaggatthÈya vipassanÈrambho, andhakÈre maggassa
apaÒÒÈyanakÈlo viya saccacchÈdakatamaÑ, dutiyaÑ vijjuyÈ niccharitvÈ
andhakÈrassa viddhaÑsitakÈlo viya sakadÈgÈmimaggobhÈsena uppajjitvÈ
saccacchÈdakatamassa vinoditakÈlo, vigate andhakÈre maggassa pÈkaÔakÈlo
viya sakadÈgÈmimaggassa catunnaÑ saccÈnaÑ pÈkaÔakÈlo, maggassa
pÈkaÔaÑ pana maggasama~gipuggalassa pÈkaÔameva.
TatiyagamanÈbhinÊhÈro viya anÈgÈmimaggatthÈya vipassanÈrambho,
andhakÈre maggassa apaÒÒÈyanakÈlo viya saccacchÈdakatamaÑ, tatiyaÑ
vijjuyÈ niccharitvÈ andhakÈrassa viddhaÑsitakÈlo viya
anÈgÈmimaggobhÈsena uppajjitvÈ saccacchÈdakatamassa vinoditakÈlo,
vigate andhakÈre maggassa pÈkaÔakÈlo viya anÈgÈmimaggassa catunnaÑ
saccÈnaÑ pÈkaÔakÈlo, maggassa pÈkaÔaÑ pana maggasama~gipuggalassa
pÈkaÔameva.
Vajirassa pana pÈsÈÓo vÈ maÓi vÈ abhejjo nÈma natthi. Yattha patati,
taÑ vinividdhameva hoti. VajiraÑ khepentaÑ asesetvÈ khepeti, vajirena
gatamaggo nÈma puna pÈkatiko na hoti. Evameva arahattamaggassa
avajjhakileso nÈma natthi, sabbakilese vinivijjhati, vajiraÑ viya
arahattamaggopi kilese khepento asesetvÈ khepeti. Vajirena gatamaggassa
puna pÈkatikattÈbhÈvo viya arahattamaggena pahÊnakilesÈnaÑ puna
paccudÈvattanaÑ nÈma natthÊti.
1307. BÈladukaniddese bÈlesu ahirikÈnottappÈni pÈkaÔÈni, m|lÈni ca

sesÈnaÑ bÈladhammÈnaÑ. Ahiriko, hi anottappÊ ca na kiÒci akusalaÑ na
karoti nÈmÈti etÈni dve paÔhamaÑyeva visuÑ vuttÈni. Sukkapakkhepi
ayameva nayo, tathÈ kaÓhaduke.
1311. TapanÊyadukaniddese katattÈ ca akatattÈ ca tapanaÑ veditabbaÑ.

kÈyaduccaritÈdÊni hi katattÈ tapanti, kÈyasucaritÈdÊni akatattÈ. TathÈ hi
puggalo “kataÑ me kÈyaduccaritan”ti tappati, “akataÑ me kÈyasucaritan”ti
tappati. “KataÑ me vacÊduccaritan”ti tappati -pa- “akataÑ
me manosucaritan”ti tappati1. AtapanÊyepi eseva nayo. KalyÈÓakÈrÊ hi

puggalo “kataÑ me kÈyasucaritan”ti na tappati, “akataÑ me
kÈyaduccaritan”ti na tappati -pa- “akataÑ me manoduccaritan”ti na
tappatÊti1.
1313. Adhivacanadukaniddese yÈ tesaÑ tesaÑ dhammÈnanti

sabbadhammaggahaÓaÑ. Sa~khÈyatÊti sa~khÈ, saÑkathÊyatÊti attho. Kinti
saÑkathÊyati? “Ahan”ti “maman”ti “paro”ti “parassÈ”ti “satto”ti “bhÈvo”ti
“poso”ti “puggalo”ti “naro”ti “mÈÓavo”ti “tisso”ti “datto”ti “maÒco pÊÔhaÑ
bhisi bimbohanaÑ vihÈro pariveÓaÑ dvÈraÑ vÈtapÈnan”ti, evaÑ anekehi
ÈkÈrehi saÑkathÊyatÊti sa~khÈ. SamaÒÒÈyatÊti samaÒÒÈ. Kinti samaÒÒÈyati?
“Ahan”ti -pa- “vÈtapÈnan”ti samaÒÒÈyatÊti samaÒÒÈ. PaÒÒÈpÊyatÊti paÒÒatti.
VoharÊyatÊti vohÈro. Kinti voharÊyati? “Ahan”ti -pa- “vÈtapÈnan”ti
voharÊyatÊti vohÈro.
NÈmanti catubbidhaÑ nÈmaÑ sÈmaÒÒanÈmaÑ guÓanÈmaÑ
kittimanÈmaÑ opapÈtikanÈmanti. Tattha paÔhamakappikesu mahÈjanena
sammannitvÈ ÔhapitattÈ “mahÈsammato”ti raÒÒo nÈmaÑ sÈmaÒÒanÈmaÑ
nÈma. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “mahÈjanasammatoti kho VÈseÔÔha
‘mahÈsammato’tveva paÔhamaÑ akkharaÑ upanibbattan”ti2
“dhammakathiko paÑsuk|liko vinayadharo TepiÔako saddho pasanno”ti
evar|paÑ guÓato ÈgatanÈmaÑ guÓanÈmaÑ nÈma. “BhagavÈ ArahaÑ
SammÈsambuddho”ti-ÈdÊnipi TathÈgatassa anekÈni nÈmasatÈni
guÓanÈmÈneva. Tena vuttaÑ–
“Asa~khyeyyÈni nÈmÈni, saguÓena Mahesino.
GuÓena nÈmamuddheyyaÑ, api nÈmasahassato”ti.
YaÑ pana jÈtassa kumÈrakassa nÈmaggahaÓadivase dakkhiÓeyyÈnaÑ
sakkÈraÑ katvÈ samÊpe ÔhitÈ ÒÈtakÈ kappetvÈ pakappetvÈ “ayaÑ
asukonÈmÈ”ti nÈmaÑ karonti, idaÑ kittimanÈmaÑ nÈma. YÈ pana
purimapaÒÒatti pacchimapaÒÒattiyaÑ patati, purimavohÈro pacchimavohÈre
patati. SeyyathidaÑ? Purimakappepi cando candoyeva nÈma, etarahipi
candova. AtÊte s|riyo, samuddo, pathavÊ, pabbato pabbatoyeva nÈma.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 51 piÔÔhe taÑnissayapÈÄi. 2. DÊ 3. 77 piÔÔhe.
etarahipi pabbatoyevÈti. IdaÑ opapÈtikanÈmaÑ nÈma. IdaÑ catubbidhampi

nÈmaÑ ettha nÈmameva1 hoti.
NÈmakammanti nÈmakaraÓaÑ. NÈmadheyyanti nÈmaÔÔhapanaÑ.
NiruttÊti nÈmanirutti. ByaÒjananti nÈmabyaÒjanaÑ. YasmÈ panetaÑ atthaÑ
byaÒjeti, tasmÈ evaÑ vuttaÑ. AbhilÈpoti nÈmÈbhilÈpova. Sabbeva dhammÈ
adhivacanapathÈti adhivacanassa nopathadhammo nÈma natthi. Ekadhammo
sabbadhammesu nipatati, sabbadhammÈ ekadhammasmiÑ nipatanti.
KathaÑ? AyaÒhi nÈmapaÒÒatti ekadhammo, so sabbesu
catubh|makadhammesu nipatati. Sattopi sa~khÈropi nÈmato muttako nÈma
natthi.
AÔavipabbatÈdÊsu2 rukkhopi jÈnapadÈnaÑ bhÈro. Te hi “ayaÑ kiÑ
rukkho nÈmÈ”ti puÔÔhÈ “khadiro palÈso”ti attanÈ jÈnanakanÈmaÑ kathenti.
Yassa nÈmaÑ na jÈnanti, tampi “anÈmako nÈmÈ”ti vadanti, tampi tassa
nÈmadheyyameva hutvÈ tiÔÔhati. Samudde macchekacchapÈdÊsupi eseva
nayo. Itare dve dukÈ iminÈ samÈnatthÈ eva.
1216. NÈmar|paduke nÈmakaraÓaÔÔhena ca namanaÔÔhena ca

nÈmanaÔÔhena ca nÈmaÑ. Tattha cattÈro khandhÈ tÈva nÈmakaraÓaÔÔhena
nÈmaÑ. YathÈ hi mahÈjanasammatattÈ MahÈsammatassa “mahÈsammato”ti
nÈmaÑ ahosi, yathÈ vÈ mÈtÈpitaro “ayaÑ tisso nÈma hotu, phusso nÈma
hot|”ti evaÑ puttassa kittimanÈmaÑ karonti, yathÈ vÈ “dhammakathiko
vinayadharo”ti guÓato nÈmaÑ Ègacchati, na evaÑ vedanÈdÊnaÑ.
VedanÈdayo hi mahÈpathavÊ-Èdayo viya attano nÈmaÑ karontÈva uppajjanti,
tesu uppannesu tesaÑ nÈmaÑ uppannameva hoti. Na hi vedanaÑ uppannaÑ
“tvaÑ vedanÈ nÈma hohÊ”ti koci bhaÓati, na ca tassÈ nÈmaggahaÓakiccaÑ
atthi. YathÈ pathaviyÈ uppannÈya “tvaÑ pathavÊ nÈma hohÊ”ti
nÈmaggahaÓakiccaÑ natthi. CakkavÈÄasinerucandimas|riyanakkhattesu
uppannesu “tvaÑ cakkavÈÄaÑ nÈma hoti, tvaÑ nakkhattaÑ nÈma hohÊ”ti
nÈmaggahaÓakiccaÑ natthi, nÈmaÑ uppannameva hoti,
opapÈtikapaÒÒattiyaÑ nipatati. EvaÑ vedanÈya uppannÈya “tvaÑ vedanÈ
nÈma hohÊ”ti nÈmaggahaÓakiccaÑ natthi,
______________________________________________________________
1. EkanÈmameva (Ka) 2. PathavÊpabbatÈdÊsu (SÊ)
tÈya uppannÈya “vedanÈ”ti nÈmaÑ uppannameva hoti,

opapÈtikapaÒÒattiyaÑ nipatati. SaÒÒÈdÊsupi eseva nayo. AtÊtepi hi vedanÈ
vedanÈyeva. SaÒÒÈ. Sa~khÈrÈ. ViÒÒÈÓaÑ viÒÒÈÓameva. AnÈgatepi
paccuppannepi. NibbÈnaÑ pana sadÈpi nibbÈnamevÈti nÈmakaraÓaÔÔhena
nÈmaÑ.
NamanaÔÔhenÈpi cettha cattÈro khandhÈ nÈmaÑ. Te hi
ÈrammaÓÈbhimukhÈ namanti. NÈmanaÔÔhena sabbampi nÈmaÑ, cattÈro hi
khandhÈ ÈrammaÓe aÒÒamaÒÒaÑ nÈmenti, nibbÈnaÑ
ÈrammaÓÈdhipatipaccayatÈya attani anavajjadhamme nÈmeti.
1318. AvijjÈbhavataÓhÈ vaÔÔam|lasamudÈcÈradassanatthaÑ gahitÈ.
1320. Bhavissati attÈ ca loko cÈti khandhapaÒcakaÑ “attÈ ca loko cÈ”ti

gahetvÈ “taÑ bhavissatÊ”ti gahaÓÈkÈrena niviÔÔhÈ sassatadiÔÔhi. DutiyÈ “na
bhavissatÊ”ti ÈkÈrena niviÔÔhÈ ucchedadiÔÔhi.
1326. PubbantaÑ ÈrabbhÈti atÊtakoÔÔhÈsaÑ ÈrammaÓaÑ karitvÈ, iminÈ

BrahmajÈle ÈgatÈ aÔÔhÈrasa pubbantÈnudiÔÔhiyo gahitÈ. AparantaÑ ÈrabbhÈti
anÈgatakoÔÔhÈsaÑ ÈrammaÓaÑ karitvÈ, iminÈ tattheva ÈgatÈ catucattÈlÊsa
aparantÈnudiÔÔhiyo gahitÈ.
1332. DovacassatÈniddese sahadhammike vuccamÈneti

sahadhammikaÑ nÈma yaÑ BhagavatÈ paÒÒattaÑ sikkhÈpadaÑ, tasmiÑ
vatthuÑ dassetvÈ ÈpattiÑ ÈropetvÈ “idaÑ nÈma tvaÑ ÈpattiÑ Èpanno, i~gha
desehi vuÔÔhÈhi paÔikarohÊ”ti vuccamÈne. DovacassÈyanti-ÈdÊsu evaÑ
codiyamÈnassa paÔicodanÈya vÈ appadakkhiÓagÈhitÈya vÈ dubbacassa
kammaÑ dovacassÈyaÑ. Tadeva “dovacassan”tipi vuccati. Tassa bhÈvo
dovacassiyaÑ. ItaraÑ tasseva vevacanaÑ. VippaÔik|lagÈhitÈti vilomagÈhitÈ.
VilomagahaÓasa~khÈtena vipaccanÊkena sÈtaÑ assÈti vipaccanÊkasÈto,
paÔÈÓikagahaÓaÑ gahetvÈ ekapadeneva taÑ nissaddamakÈsinti sukhaÑ
paÔilabhantassetaÑ adhivacanaÑ, tassa bhÈvo vipaccanÊkasÈtatÈ. OvÈdaÑ
anÈdiyanavasena anÈdarassa bhÈvo anÈdariyaÑ. ItaraÑ tasseva vevacanaÑ.
AnÈdiyanÈkÈro vÈ anÈdaratÈ. GaruvÈsaÑ avasanavasena uppanno
agÈravabhÈvo agÈravatÈ. SajeÔÔhakavÈsaÑ avasanavasena uppanno
appaÔissavabhÈvo appaÔissavatÈ. AyaÑ vuccatÊti
ayaÑ evar|pÈ dovacassatÈ nÈma vuccati, atthato panesÈ tenÈkÈrena pavattÈ

cattÈro khandhÈ, sa~khÈrakkhandhoyeva vÈti. PÈpamittatÈdÊsupi eseva nayo.
DovacassatÈpÈpamittatÈdayo hi visuÑ cetasikadhammÈ nÈma natthi.
1333. Natthi etesaÑ saddhÈti assaddhÈ, BuddhÈdÊni vatth|ni na

saddahantÊti attho. DussÊlÈti sÊlassa dunnÈmaÑ1 natthi, nissÊlÈti attho.
AppassutÈti sutarahitÈ. PaÒca macchariyÈni etesaÑ atthÊti maccharino.
DuppaÒÒÈti nippaÒÒÈ. Sevanakavasena sevanÈ. BalavasevanÈ nisevanÈ.
SabbatobhÈgena sevanÈ saÑsevanÈ. Upasaggavasena vÈ padaÑ vaÉÉhitaÑ,
tÊhipi sevanÈva kathitÈ. BhajanÈti upasa~kamanÈ. SambhajanÈti
sabbatobhÈgena bhajanÈ. Upasaggavasena vÈ padaÑ vaÉÉhitaÑ. BhattÊti
daÄhabhatti. SambhattÊti sabbatobhÈgena bhatti. Upasaggavasena vÈ padaÑ
vaÉÉhitaÑ, dvÊhipi daÄhabhatti eva kathitÈ. TaÑsampava~katÈti tesu
puggalesu kÈyena ceva cittena ca sampava~kabhÈvo, tanninnatÈ tappoÓatÈ
tappabbhÈratÈti attho.
1334. SovacassatÈdukaniddesopi vuttapaÔipakkhanayena veditabbo.
1336. PaÒcapi ÈpattikkhandhÈti mÈtikÈniddesena pÈrÈjikaÑ

saÑghÈdisesaÑ pÈcittiyaÑ pÈÔidesanÊyaÑ dukkaÔanti imÈ paÒca Èpattiyo.
Sattapi ÈpattikkhandhÈti vinayaniddesena pÈrÈjikaÑ saÑghÈdisesaÑ
thullaccayaÑ pÈcittiyaÑ pÈÔidesanÊyaÑ dukkaÔaÑ dubbhÈsitanti imÈ satta
Èpattiyo. Tattha saha vatthunÈ tÈsaÑ ÈpattÊnaÑ paricchedajÈnanakapaÒÒÈ
ÈpattikusalatÈ nÈma. Saha kammavÈcÈya
ÈpattivuÔÔhÈnaparicchedajÈnanakapaÒÒÈ pana Èpatti vuÔÔhÈnakusalatÈ nÈma.
1338. SamÈpajjitabbato samÈpatti, saha parikammena

appanÈparicchedajÈnanakapaÒÒÈ pana samÈpattikusalatÈ nÈma. Cande vÈ
s|riye vÈ nakkhatte vÈ ettakaÑ ÔhÈnaÑ gate vuÔÔhahissÈmÊti avirajjhitvÈ
tasmiÑyeva samaye vuÔÔhÈnakapaÒÒÈya atthitÈya samÈpattivuÔÔhÈnakusalatÈ
nÈma.
______________________________________________________________
1. DuÔÔhu nÈmaÑ (SyÈ)
1340. AÔÔhÈrasannaÑ dhÈt|naÑ uggahamanasikÈrasavana-

dhÈraÓaparicchedajÈnanakapaÒÒÈ dhÈtukusalatÈ nÈma. TÈsaÑyeva
uggahamanasikÈrajÈnanakapaÒÒÈ manasikÈrakusalatÈ nÈma.
1342. DvÈdasannaÑ ÈyatanÈnaÑ uggahamanasikÈrasavana-

dhÈraÓaparicchedajÈnanapaÒÒÈ ÈyatanakusalatÈ nÈma. TÊsupi vÈ etÈsu
kusalatÈsu uggaho manasikÈro savanaÑ sammasanaÑ paÔivedho
paccavekkhaÓÈti sabbaÑ vaÔÔati. Tattha savana-uggahapaccavekkhaÓÈ
lokiyÈ, paÔivedho lokuttaro, sammasanamanasikÈrÈ lokiyalokuttaramissakÈ.
“AvijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti-ÈdÊni1 PaÔiccasamuppÈdavibha~ge Èvi
bhavissanti. IminÈ pana paccayena idaÑ hotÊti jÈnanakapaÒÒÈ
paÔiccasamuppÈdakusalatÈ nÈma.
1344. ®hÈnÈÔÔhÈnakusalatÈdukaniddese het| paccayÈti ubhayampetaÑ

aÒÒamaÒÒavevacanaÑ. CakkhupasÈdo hi r|paÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
uppajjanakassa cakkhuviÒÒÈÓassa hetu ceva paccayo ca. TathÈ
sotapasÈdÈdayo sotaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ, ambabÊjÈdÊni ca ambaphalÈdÊnaÑ.
Dutiyanaye ye ye dhammÈti visabhÈgapaccayadhammÈnaÑ nidassanaÑ.
YesaÑ yesanti visabhÈgapaccayasamuppannadhammanidassanaÑ. Na het|
na paccayÈti cakkhupasÈdo saddaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ uppajjanakassa
sotaviÒÒÈÓassa na hetu na paccayo. TathÈ sotapasÈdÈdayo
avasesaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ. AmbÈdayo ca tÈlÈdÊnaÑ uppattiyÈti evamattho
veditabbo.
1346. Ajjavamaddavaniddese nÊcacittatÈti padamattameva viseso.

Tassattho mÈnÈbhÈvena nÊcaÑ cittaÑ assÈti nÊcacitto, nÊcacittassa bhÈvo
nÊcacittatÈ. SesaÑ cittujukatÈcittamudutÈnaÑ padabhÈjanÊye Ègatameva.
1348. Khantiniddese khamanakavasena khanti. KhamanÈkÈro

khamanatÈ. AdhivÈsenti etÈya, attano upari ÈropetvÈ vÈsenti na paÔibÈhanti
na paccanÊkatÈya tiÔÔhantÊti adhivÈsanatÈ. AcaÓÉikassa bhÈvo acaÓÉikkaÑ.
Anasuropoti asuropo vuccati na sammÈropitattÈ duruttavacanaÑ,
tappaÔipakkhato anasuropo, suruttavÈcÈti attho. Evamettha
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 124 piÔÔhe.
phal|pacÈrena kÈraÓaÑ niddiÔÔhaÑ. AttamanatÈ cittassÈti somanassavasena

cittassa sakamanatÈ, attano cittasabhÈvoyeva, na byÈpannacittatÈti attho.
1349. Soraccaniddese kÈyiko avÊtikkamoti tividhaÑ kÈyasucaritaÑ.

VÈcasiko avÊtikkamoti catubbidhaÑ vacÊsucaritaÑ. “KÈyikavÈcasiko”ti
iminÈ kÈyavacÊdvÈrasamuÔÔhitaÑ ÈjÊvaÔÔhamakasÊlaÑ pariyÈ diyati. IdaÑ
vuccati soraccanti idaÑ pÈpato suÔÔhu orattÈ soraccaÑ nÈma vuccati.
Sabbopi sÊlasaÑvaroti idaÑ yasmÈ na kevalaÑ kÈyavÈcÈheva anÈcÈraÑ
Ècarati, manasÈpi Ècarati eva. TasmÈ mÈnasikasÊlaÑ pariyÈdÈya dassetuÑ
vuttaÑ.
1350. SÈkhalyaniddese aÓÉakÈti yathÈ sadose rukkhe aÓÉakÈni

uÔÔhahanti, evaÑ sadosatÈya khuÑsanavambhanadivacanehi aÓÉakÈ jÈtÈ.
KakkasÈti p|tikÈ, sÈ1 yathÈ nÈma p|tirukkho kakkaso hoti paggharitacuÓÓo,
evaÑ kakkasÈ hoti, sotaÑ ghaÑsayamÈnÈ viya pavisati. Tena vuttaÑ
“kakkasÈ”ti. ParakaÔukÈti paresaÑ kaÔukÈ amanÈpÈ dosajananÊ.
ParÈbhisajjanÊti kuÔilakaÓÔakasÈkhÈ viya cammesu vijjhitvÈ paresaÑ
abhisajjanÊ, gantukÈmÈnampi gantuÑ adatvÈ lagganakÈrÊ. KodhasomantÈti
kodhassa ÈsannÈ. AsamÈdhisaÑvattanikÈti appanÈsamÈdhissa vÈ
upacÈrasamÈdhissa vÈ asaÑvattanikÈ. Iti sabbÈnevetÈni sadosavÈcÈya
vevacanÈni. TathÈr|piÑ vÈcaÑ pahÈyÈti idaÑ pharusavÈcaÑ appajahitvÈ
Ôhitassa antarantare pavattÈpi saÓhavÈcÈ asaÓhavÈcÈ eva nÈmÈti dÊpanatthaÑ
vuttaÑ.
NelÈti elaÑ vuccati doso, nÈssÈ elanti nelÈ, niddosÈti attho, “nela~go
setapacchÈdo”ti2 ettha vuttanelaÑ viya. KaÓÓasukhÈti byaÒjanamadhuratÈya
kaÓÓÈnaÑ sukhÈ, s|civijjhanaÑ viya kaÓÓas|laÑ na janeti.
AtthamadhuratÈya sarÊre kopaÑ ajanetvÈ pemaÑ janetÊti pemanÊyÈ.
HadayaÑ gacchati appaÔihaÒÒamÈnÈ sukhena cittaÑ pavisatÊti
hadaya~gamÈ. GuÓaparipuÓÓatÈya pure bhavÈti porÊ, pure saÑvaÉÉhanÈrÊ
viya sukumÈrÈtipi porÊ, purassa esÈtipi porÊ, nagaravÈsÊnaÑ kathÈti attho.
NagaravÈsino
______________________________________________________________
1. P|tikakkasÈ (SyÈ, Ka) 2. Khu 1. 174; SaÑ 2. 482; Khu 10. 202 piÔÔhesu.
hi yuttakathÈ honti, pitimatthaÑ “pitÈ”ti bhÈtimattaÑ “bhÈtÈ”ti vadanti,

evar|pÊ kathÈ bahuno janassa kantÈ hotÊti buhujanakantÈ. KantabhÈveneva
bahuno janassa manÈpÈ cittavuÉÉhikarÈti bahujanamanÈpÈ. YÈ tatthÈti yÈ
tasmiÑ puggale. SaÓhavÈcatÈti maÔÔhavÈcatÈ. SakhilavÈcatÈti muduvÈcatÈ.
ApharusavÈcatÈti akakkhaÄavÈcatÈ.
1351. PaÔisanthÈraniddese1 ÈmisapaÔisanthÈroti Èmisa-alÈbhena attanÈ

saha paresaÑ chiddaÑ yathÈ pihitaÑ hoti paÔicchannaÑ, evaÑ Èmisena
paÔisantharaÓaÑ. DhammapaÔisanthÈroti dhammassa appaÔilÈbhena attanÈ
saha paresaÑ chiddaÑ yathÈ pihitaÑ hoti paÔicchannaÑ, evaÑ dhammena
paÔisantharaÓaÑ. PaÔisanthÈrako hotÊti dveyeva hi lokasannivÈsassa
chiddÈni, tesaÑ paÔisanthÈrako hoti. ŒmisapaÔisanthÈrena vÈ
dhammapaÔisanthÈrena vÈti iminÈ duvidhena paÔisanthÈrena paÔisanthÈrako
hoti, paÔisantharati nirantaraÑ karoti.
TatrÈyaÑ Èdito paÔÔhÈya kathÈ, paÔisanthÈrakena hi bhikkhunÈ
ÈgantukaÑ ÈgacchantaÑ disvÈva paccuggantvÈ pattacÊvaraÑ gahetabbaÑ,
ÈsanaÑ dÈtabbaÑ, tÈlavaÓÔena vÊjitabbaÑ, pÈdÈ dhovitvÈ makkhetabbÈ,
sappiphÈÓite sati bhesajjaÑ dÈtabbaÑ, pÈnÊyena pucchitabbo, ÈvÈso
paÔijaggitabbo. EvaÑ ekadesena ÈmisapaÔisanthÈro kato nÈma hoti.
SÈyaÑ pana navakatarepi attano upaÔÔhÈnaÑ anÈgateyeva tassa
santikaÑ gantvÈ nisÊditvÈ avisaye apucchitvÈ tassa visaye paÒho
pucchitabbo, “tumhe katarabhÈÓakÈ”ti apucchitvÈ “tumhÈkaÑ
ÈcariyupajjhÈyÈ kataraÑ ganthaÑ vaÄaÒjentÊ”ti pucchitvÈ pahonakaÔÔhÈne
paÒho puccitabbo. Sace kathetuÑ sakkoti, iccetaÑ kusalaÑ. No ce sakkoti,
sayaÑ kathetvÈ dÈtabbaÑ. EvaÑ ekadesena dhammapaÔisanthÈro kato nÈma
hoti.
Sace attano santike vasati, taÑ ÈdÈya nibbaddhaÑ piÓÉÈya caritabbaÑ.
Sace gantukÈmo hoti, punadivase gamanasabhÈgena taÑ ÈdÈya ekasmiÑ
gÈme piÓÉÈya caritvÈ uyyojetabbo. Sace aÒÒasmiÑ disÈbhÈge bhikkh|
nimantitÈ honti, taÑ bhikkhuÑ icchamÈnaÑ ÈdÈya gantabbaÑ,
______________________________________________________________
1. PaÔisandhÈraniddese (Ka)
“na mayhaÑ esÈ disÈ sabhÈgÈ”ti gantuÑ anicchante sesabhikkh| pesetvÈ

taÑ ÈdÈya piÓÉÈya caritabbaÑ, attanÈ laddhÈmisaÑ tassa dÈtabbaÑ. EvaÑ
ÈmisapaÔisanthÈro kato nÈma hoti.
ŒmisapaÔisanthÈrakena pana attanÈ laddhaÑ kassa dÈtabbanti?
Œgantukassa tÈva dÈtabbaÑ. Sace gilÈno vÈ avassiko vÈ atthi, tesampi
dÈtabbaÑ, ÈcariyupajjhÈyÈnaÑ dÈtabbaÑ, bhaÓÉagÈhakassa dÈtabbaÑ,
sÈraÓÊyadhammap|rakena pana sattavÈrampi sahassavÈrampi ÈgatÈgatÈnaÑ1
therÈsanato paÔÔhÈya dÈtabbaÑ, paÔisanthÈrakena pana yena yena na
laddhaÑ, tassa tassa dÈtabbaÑ. BahigÈmaÑ nikkhamitvÈ jiÓÓakaÑ2 vÈ
anÈthaÑ bhikkhuÑ vÈ bhikkhuniÑ vÈ disvÈ tesampi dÈtabbaÑ.
TatridaÑ vatthu–corehi kira guttasÈlagÈme pahate ta~khaÓaÒÒeva ekÈ
nirodhato vuÔÔhitÈ khÊÓÈsavattherÊ daharabhikkhuniyÈ bhaÓÉakaÑ gÈhÈpetvÈ
mahÈjanena saddhiÑ maggaÑ paÔipajjitvÈ Ôhitamajjhanhike3
NakulanagaragÈmadvÈraÑ patvÈ rukkham|le nisÊdi, tasmiÑ samaye
KÈÄavallimaÓÉapavÈsÊ MahÈnÈgatthero NakulanagaragÈme piÓÉÈya caritvÈ
nikkhanto theriÑ disvÈ bhattena Èpucchi. SÈ “patto me natthÊ”ti Èha. Thero
“iminÈva bhuÒjathÈ”ti saha pattena adÈsi. TherÊ bhattakiccaÑ katvÈ pattaÑ
dhovitvÈ therassa datvÈ Èha “ajja tÈva bhikkhÈcÈrena kilamissatha, ito
paÔÔhÈya pana vo bhikkhÈcÈraparittÈso nÈma na bhavissati tÈtÈ”ti. Tato
paÔÔhÈya therassa |nakahÈpaÓagghanako piÓÉapÈto nÈma na uppannapubbo.
AyaÑ ÈmisapaÔisanthÈro nÈma.
ImaÑ paÔisanthÈraÑ katvÈ bhikkhunÈ sa~gahapakkhe ÔhatvÈ tassa
bhikkhuno kammaÔÔhÈnaÑ kathetabbaÑ, dhammo vÈcetabbo, kukkuccaÑ
vinodetabbaÑ, uppannaÑ kiccaÑ karaÓÊyaÑ kÈtabbaÑ,
abbhÈnavuÔÔhÈnamÈnattaparivÈsÈ dÈtabbÈ, pabbajjÈraho pabbÈjetabbo,
upasampadÈraho upasampÈdetabbo. BhikkhuniyÈpi attano santike
upasampadaÑ Èka~khamÈnÈya kammavÈcaÑ kÈtuÑ vaÔÔati. AyaÑ
dhammapaÔisanthÈro nÈma.
______________________________________________________________
1. ŒbhatÈbhataÑ (Ka), ÈbhatÈbhatena (SÊ) 2. JiÓÓaÑ (Ka)
3. ®hitamajjhantike (SÊ, SyÈ)
Imehi dvÊhi paÔisanthÈrehi paÔisanthÈrako bhikkhu anuppannaÑ lÈbhaÑ

uppÈdeti, uppannaÑ thÈvaraÑ karoti, sabhayaÔÔhÈne1 attano jÊvitaÑ
rakkhati, CoranÈgaraÒÒo pattaggahaÓahattheneva aggaÑ gahetvÈ patteneva
bhattaÑ Èkiranto thero viya. AladdhalÈbhuppÈdane pana ito palÈyitvÈ
paratÊraÑ gatena MahÈnÈgaraÒÒÈ ekassa therassa santike sa~gahaÑ labhitvÈ
puna ÈgantvÈ rajje patiÔÔhitena setamba~gaÓe2 yÈvajÊvaÑ pavattitaÑ
mahÈbhesajjadÈnavatthu kathetabbaÑ. UppannalÈbhathÈvarakaraÓe
DÊghabhÈÓaka-abhayattherassa hatthato paÔisanthÈraÑ labhitvÈ
Cetiyapabbate corehi bhaÓÉakassa aviluttabhÈve * vatthu kathetabbaÑ.
1352. Indriyesu aguttadvÈratÈniddese cakkhunÈ r|paÑ disvÈti

kÈraÓavasena “cakkh|”ti laddhavohÈrena r|padassanasamatthena
cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈ. PorÈÓÈ panÈhu “cakkhu r|paÑ na passati,
acittakattÈ. CittaÑ na passati, acakkhukattÈ. DvÈrÈrammaÓasa~ghaÔÔanena
pana pasÈdavatthukena cittena passati, idisÊ panesÈ ‘dhanunÈ vijjatÊ’ti-ÈdÊsu
viya sasambhÈrakathÈ nÈma hoti. TasmÈ cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈti
ayamevettha attho”ti. NimittaggÈhÊti itthipurisanimittaÑ vÈ
subhanimittÈdikaÑ vÈ kilesavatthubh|taÑ nimittaÑ chandarÈgavasena
gaÓhÈti, diÔÔhamatteyeva na saÓÔhÈti. AnubyaÒjanaggÈhÊti kilesÈnaÑ
anubyaÒjanato pÈkaÔabhÈva3karaÓato “anubyaÒjanan”ti laddhavohÈraÑ
hatthapÈdasitahasitakathita-ÈlokitavilokitÈdibhedaÑ ÈkÈraÑ gaÓhÈti.
YatvÈdhikaraÓamenanti-Èdimhi yaÑkÈraÓÈ yassa
cakkhundriyÈsaÑvarassa hetu etaÑ puggalaÑ satikavÈÔena cakkhundriyaÑ
asaÑvutaÑ apihitacakkhudvÈraÑ hutvÈ viharantaÑ ete abhijjhÈdayo
dhammÈ anvÈssaveyyuÑ anubandheyyuÑ4 ajjhotthareyyuÑ. Tassa
saÑvarÈya na paÔipajjatÊti tassa cakkhundriyassa satikavÈÔena
pidahanatthÈya na paÔipajjati, evaÑbh|toyeva ca “na rakkhati
cakkhundriyaÑ, na cakkhundriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊ”ti vuccati.
Tattha kiÒcÈpi cakkhundriye saÑvaro vÈ asaÑvaro vÈ natthi, na hi
cakkhupasÈdaÑ nissÈya sati vÈ muÔÔhassaccaÑ vÈ uppajjati. Apica yadÈ
______________________________________________________________
1. SÈsa~kaÔÔhÈne (Ka) 2. Senamba~gaÓe (SÊ)
* Vi-®Ôha 2. 68 piÔÔhe vitthÈro. 3. PÈkaÔÊbhÈva (Ka) 4. AnuppabandheyyuÑ (SÊ)
r|pÈrammaÓaÑ cakkhussa ÈpÈthamÈgacchati, tadÈ bhava~ge dvikkhattuÑ

uppajjitvÈ niruddhe kiriyamanodhÈtu ÈvajjanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ
uppajjitvÈ nirujjhati, tato cakkhuviÒÒÈÓaÑ dassanakiccaÑ, tato
vipÈkamanodhÈtu sampaÔicchanakiccaÑ, tato
vipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu santÊraÓakiccaÑ, tato
kiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu voÔÔhabbanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ uppajjitvÈ
nirujjhati, tadanantaraÑ javanaÑ javati. TatrÈpi neva bhava~gasamaye, na
ÈvajjanÈdÊnaÑ aÒÒatarasamaye saÑvaro vÈ asaÑvaro vÈ atthi, javanakkhaÓe
pana dussÊlyaÑ vÈ muÔÔhassaccaÑ vÈ aÒÒÈÓaÑ vÈ akkhanti vÈ kosajjaÑ vÈ
uppajjati, asaÑvaro hoti.
EvaÑ honto pana so cakkhundriye asaÑvaroti vuccati. KasmÈ? YasmÈ
tasmiÑ asaÑvare sati dvÈrampi aguttaÑ hoti bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi
vÊthicittÈni. YathÈ kiÑ? YathÈ nagare cat|su dvÈresu asaÑvutesu kiÒcÈpi
antogharadvÈrakoÔÔhakagabbhÈdayo susaÑvutÈ, tathÈpi antonagare sabbaÑ
bhaÓÉaÑ arakkhitaÑ agopitameva hoti. NagaradvÈrena hi pavisitvÈ corÈ
yadicchakaÑ kareyyuÑ, evameva javane dussÊlyÈdÊsu uppannesu tasmiÑ
asaÑvare sati dvÈrampi aguttaÑ hoti, bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi
vÊthicittÈnÊti.
Sotena saddaÑ sutvÈti-ÈdÊsupi eseva nayo. YÈ imesanti evaÑ
saÑvaraÑ anÈpajjantassa imesaÑ channaÑ indriyÈnaÑ yÈ agutti yÈ agopanÈ
yo anÈrakkho yo asaÑvaro, athakanaÑ apidahananti attho.
1353. Bhojane amattaÒÒutÈniddese idhekaccoti imasmiÑ sattaloke

ekacco. AppaÔisa~khÈti paÔisa~khÈnapaÒÒÈya ajÈnitvÈ anupadhÈretvÈ.
Ayonisoti anupÈyena. ŒhÈranti asitapÊtÈdi-ajjhoharaÓÊyaÑ. ŒhÈretÊti
paribhuÒjati ajjhoharati. DavÈyÈti-Èdi anupÈyadassanatthaÑ vuttaÑ.
AnupÈyena hi ÈhÈrento davatthÈya, madatthÈya, maÓÉanatthÈya,
vibh|sanatthÈya vÈ ÈhÈreti, no idamatthitaÑ paÔicca. YÈ tattha asantuÔÔhitÈti
yÈ tasmiÑ ayoniso ÈhÈraparibhoge asantussanÈ asantuÔÔhibhÈvo.
AmattaÒÒutÈti amattaÒÒubhÈvo, pamÈÓasa~khÈtÈya mattÈya ajÈnanaÑ.
AyaÑ vuccatÊti ayaÑ apaccavekkhitaparibhogavasena pavattÈ bhojane
amattaÒÒutÈ nÈma vuccati.
1354. Indriyesu guttadvÈratÈniddese cakkhunÈti-Èdi vuttanayeneva

veditabbaÑ. Na nimittaggÈhÊ hotÊti chandarÈgavasena vuttappakÈraÑ
nimittaÑ na gaÓhÈti. EvaÑ sesapadÈnipi vuttapaÔipakkhanayeneva
veditabbÈni. YathÈ ca heÔÔhÈ “javane dussÊlyÈdÊsu uppannesu tasmiÑ
asaÑvare sati dvÈrampi aguttaÑ hoti, bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi
vÊthicittÈnÊ”ti vuttaÑ, evamidha tasmiÑ sÊlÈdÊsu uppannesu dvÈrampi
guttaÑ hoti, bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni. YathÈ kiÑ? YathÈ
nagaradvÈresu susaÑvutesu kiÒcÈpi antogharÈdayo asaÑvutÈ honti, tathÈpi
antonagare sabbaÑ bhaÓÉaÑ surakkhitaÑ sugopitameva hoti, nagaradvÈresu
pihitesu corÈnaÑ paveso natthi, evameva javane sÊlÈdÊsu uppannesu
dvÈrampi guttaÑ hoti, bhava~gampi ÈvajjanÈdÊnipi vÊthicittÈni. TasmÈ
javanakkhaÓe uppajjamÈnopi cakkhundriye saÑvaroti vutto. Sotena saddaÑ
sutvÈti-Èdisupi eseva nayo.
1355. Bhojane mattaÒÒutÈniddese paÔisa~khÈ yoniso ÈhÈraÑ ÈhÈretÊti

paÔisa~khÈnapaÒÒÈye jÈnitvÈ upÈyena ÈhÈraÑ paribhuÒjati. IdÈni taÑ
upÈyaÑ dassetuÑ “neva davÈyÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha * neva davÈyÈti davatthÈya na ÈhÈreti. Tatha naÔala~ghakÈdayo
davatthÈya ÈhÈrenti nÈma. YaÒhi bhojanaÑ bhuttassa naccagÊtakabya1
silokasa~khÈto davo atirekatarena paÔibhÈti, taÑ bhojanaÑ adhammena
visamena pariyesitvÈ te ÈhÈrenti. AyaÑ pana bhikkhu evaÑ na ÈhÈreti.
Na madÈyÈti mÈnamadapurisamadÈnaÑ vaÉÉhanatthÈya na ÈhÈreti.
Tattha rÈjarÈjamahÈmattÈ madatthÈya ÈhÈrenti nÈma. Te hi attano
mÈnamadapurisamadÈnaÑ vaÉÉhanatthÈya piÓÉarasabhojanÈdÊni
paÓÊtabhojanÈni bhuÒjanti. AyaÑ pana bhikkhu evaÑ na ÈhÈreti.
Na maÓÉanÈyÈti sarÊramaÓÉanatthÈya na ÈhÈreti. Tattha r|p|pajÊviniyo
mÈtugÈmÈ, antepurikÈdayo ca sappiphÈÓitaÑ nÈma pivanti. Te hi siniddhaÑ
muduÑ mandaÑ bhojanaÑ ÈhÈrenti “evaÑ no a~galaÔÔhi3
______________________________________________________________
* Visuddhi 1. 30 piÔÔhepi. 1. ...kabba (SÊ), ...kÈbya (SyÈ)
2. MaddhaÑ (SÊ, SyÈ) 3. A~gasandhi (SyÈ), a~gulaÔÔhi (SÊ, Ka)
susaÓÔhitÈ bhavissati, sarÊre chavivaÓÓo pasanno bhavissatÊ”ti. AyaÑ pana

bhikkhu evaÑ na ÈhÈreti.
Na vibh|sanÈyÈti sarÊre maÑsavibh|sanatthÈya na ÈhÈreti. Tattha
nibbuddhamallamuÔÔhikamallÈdayo1 susiniddhehi macchamaÑsÈdÊhi
sarÊramaÑsaÑ pÊÓenti “evaÑ no maÑsaÑ ussadaÑ bhavissati
pahÈrasahanatthÈyÈ”ti. AyaÑ pana bhikkhu evaÑ sarÊre
maÑsavibh|sanatthÈya na ÈhÈreti.
YÈvadevÈti ÈhÈrÈharaÓe payojanassa paricchedaniyamadassanaÑ.
Imassa kÈyassa ÔhitiyÈti imassa catumahÈbh|tikakarajakÈyassa
ÔhapanatthÈya ÈhÈreti, idamassa ÈhÈrÈharaÓe payojananti attho. YÈpanÈyÈti
jÊvitindriyayÈpanatthÈya ÈhÈreti. VihiÑs|paratiyÈti vihiÑsÈ nÈma
abhuttapaccayÈ uppajjanakÈ khudÈ2 tassÈ uparatiyÈ v|pasamanatthÈya
ÈhÈreti. BrahmacariyÈnuggahÈyÈti brahmacariyaÑ nÈma tisso sikkhÈ
sakalaÑ sÈsanaÑ tassa anuggaÓhanatthÈya ÈhÈreti.
ItÊti upÈyanidassanaÑ, iminÈ upÈyenÈti attho. PurÈÓaÒca vedanaÑ
paÔiha~khÈmÊti purÈÓavedanÈ nÈma abhuttappaccayÈ uppajjanakavedanÈ,
taÑ paÔihanissÈmÊti3 ÈhÈreti. NavaÒca vedanaÑ na uppÈdessÈmÊti
navavedanÈ nÈma atibhuttappaccayena uppajjanakavedanÈ, taÑ na
uppÈdessÈmÊti ÈhÈreti. Atha vÈ navavedanÈ nÈma bhuttappaccayÈ na-
uppajjanakavedanÈ4, tassÈ anuppannÈya anuppajjanatthameva ÈhÈreti. YÈtrÈ
ca me bhavissatÊti yÈpanÈ ca me bhavissati. AnavajjatÈ cÈti ettha atthi
sÈvajjaÑ, atthi anavajjaÑ. Tattha adhammikapariyesanÈ
adhammikapaÔiggahaÓaÑ adhammena paribhogoti idaÑ sÈvajjaÑ nÈma.
Dhammena pariyesitvÈ dhammena paÔiggahetvÈ paccavekkhitvÈ
paribhuÒjanaÑ anavajjaÑ nÈma. Ekacco anavajjeyeva5 sÈvajjaÑ karoti,
“laddhaÑ me”ti katvÈ pamÈÓÈtikkantaÑ bhuÒjati, taÑ jÈrÈpetuÑ asakkonto
uddhaÑvirecana-adhovirecanÈdÊhi kilamati, sakalavÊhÈre bhikkh| tassa
sarÊrapaÔijagganabhesajjapariyesanÈdÊsu ussukkaÑ Èpajjanti, “kiÑ idan”ti
vutte
______________________________________________________________
1. NibbuddhamallamuÔÔhikamallaceÔakÈdayo (SÊ, SyÈ) 2. KhuddÈ (SyÈ, Ka)
3. PaÔivinodessÈmÊti (Ka)
4. Bhuttappaccayena uppajjanakavedanÈ (sabbattha), ®ÊkÈ pana oloketabbÈ.
5. AnavajjaÑyeva (SÊ, Ka)
“asukassa nÈma udaraÑ uddhumÈtan”ti-ÈdÊni vadanti, “esa niccakÈlampi

evaÑpakatikoyeva, attano kucchipamÈÓaÑ nÈma na jÈnÈtÊ”ti nindanti
garahanti. AyaÑ anavajjeyeva sÈvajjaÑ karoti nÈma. EvaÑ akatvÈ
“anavajjatÈ ca bhavissatÊ”ti ÈhÈreti.
PhÈsuvihÈro cÈti etthÈpi atthi phÈsuvihÈro, atthi na phÈsuvihÈro. Tattha
* Èharahatthako alaÑsÈÔako tatthavaÔÔako kÈkamÈsako bhuttavamitakoti
imesaÑ paÒcannaÑ brÈhmaÓÈnaÑ bhojanaÑ na phÈsuvihÈro nÈma. Etesu hi
Èharahatthako nÈma bahuÑ bhuÒjitvÈ attano dhammatÈya uÔÔhÈtuÑ
asakkonto “Èhara hatthan”ti vadati. AlaÑsÈÔako nÈma
accuddhumÈtakucchitÈya uÔÔhitopi sÈÔakaÑ nivÈsetuÑ na sakkoti.
TatthavaÔÔako nÈma uÔÔhÈtuÑ asakkonto tattheva parivaÔÔati. KÈkamÈsako
nÈma yathÈ kÈkehi ÈmasituÑ sakkÈ hoti, evaÑ yÈva mukhadvÈrÈ ÈhÈreti.
Bhuttavamitako nÈma mukhena sandhÈretuÑ asakkonto tattheva vamati.
EvaÑ akatvÈ “phÈsuvihÈro ca me bhavissatÊ”ti ÈhÈreti. PhÈsuvihÈro nÈma
cat|hi paÒcahi Èlopehi |n|daratÈ. EttakaÒhi bhuÒjitvÈ pÈnÊyaÑ pivato
cattÈro iriyÈpathÈ sukhena pavattanti. TasmÈ DhammasenÈpati evamÈha–
“CattÈro paÒca Èlope, abhutvÈ udakaÑ pive.
AlaÑ phÈsuvihÈrÈya, pahitattassa bhikkhuno”ti1.
ImasmiÑ pana ÔhÈne a~gÈni samodhÈnetabbÈni. “Neva davÈyÈ”ti hi
ekaÑ a~gaÑ, “na madÈyÈ”ti ekaÑ, “na maÓÉanÈyÈ”ti ekaÑ, “na
vibh|sanÈyÈ”ti ekaÑ, “yÈvadeva imassa kÈyassa ÔhitiyÈ yÈpanÈyÈ”ti ekaÑ,
“vihiÑs|paratiyÈ brahmacariyÈnuggahÈyÈ”ti ekaÑ, “iti purÈÓaÒca vedanaÑ
paÔiha~khÈmi, navaÒca vedanaÑ na uppÈdessÈmÊ”ti ekaÑ, “yatrÈ ca me
bhavissatÊ”ti ekaÑ a~gaÑ, “anavajjatÈ ca phÈsuvihÈro cÈ”ti ayamettha
bhojanÈnisaÑso. MahÈsÊvatthero panÈha “heÔÔhÈ cattÈri a~gÈni paÔikkhepo
nÈma, upari pana aÔÔha~gÈni samodhÈnetabbÈnÊ”ti. Tattha “yÈvadeva imassa
kÈyassa ÔhitiyÈ”ti ekaÑ a~gaÑ, “yÈpanÈyÈ”ti ekaÑ, “vihiÑs|paratiyÈ”ti
ekaÑ, “brahmacariyÈnuggahÈyÈ”ti ekaÑ, “iti purÈÓaÒca vedanaÑ
paÔiha~khÈmÊ”ti ekaÑ,
______________________________________________________________
* Visuddhi 1. 31 piÔÔhepi. 1. Khu 2. 343 TheragÈthÈyaÑ.
“navaÒca vedanaÑ na uppÈdessÈmÊ”ti ekaÑ, “yÈtrÈ ca me bhavissatÊ”ti

ekaÑ, “anavajjatÈ cÈ”ti ekaÑ, phÈsuvihÈro pana bhojanÈnisaÑsoti. EvaÑ
aÔÔha~gasamannÈgataÑ ÈhÈraÑ ÈhÈrento bhojane mattaÒÒ| nÈma hoti.
AyaÑ vuccatÊti ayaÑ pariyesanapaÔiggahaÓaparibhogesu
yuttappamÈÓajÈnanavasena pavatto paccavekkhitaparibhogo bhojane
mattaÒÒutÈ nÈma vuccati.
1356. MuÔÔhassaccaniddese asatÊti sativirahitÈ cattÈro khandhÈ.

Ananussati appaÔissatÊti upasaggavasena padaÑ vaÉÉhitaÑ. AsaraÓatÈti
asaraÓÈkÈro. AdhÈraÓatÈti dhÈretuÑ asamatthatÈ. TÈya hi samannÈgato
puggalo ÈdhÈnappatto1 nidhÈnakkhamo na hoti. Udake alÈbukaÔÈhaÑ viya
ÈrammaÓe pilavatÊti pilÈpanatÈ. SaÑmusanatÈti2 naÔÔhamuÔÔhassatitÈ, tÈya hi
samannÈgato puggalo nikkhittabhatto viya kÈko, nikkhittamaÑso viya ca
si~gÈlo hoti.
1361. BhÈvanÈbalaniddese kusalÈnaÑ dhammÈnanti

bodhipakkhiyadhammÈnaÑÈsevanÈti-ÈdisevanÈ. BhÈvanÈti vaÉÉhanÈ.
BahulÊkammanti punappunaÑ karaÓaÑ.
1368. SÊlavipattiniddeso sÊlasampadÈniddesapaÔipakkhato veditabbo.

DiÔÔhivipattiniddeso ca diÔÔhisampadÈniddesapaÔipakkhato,
diÔÔhisampadÈniddeso ca diÔÔhupÈdÈnaniddesapaÔipakkhato.
SÊlavisuddhiniddeso kiÒcÈpi sÊlasampadÈniddesena samÈno, tattha pana
visuddhisampÈpakaÑ pÈtimokkhasaÑvarasÊlaÑ kathitaÑ, idha
visuddhippattaÑ sÊlaÑ. Sati ca sampajaÒÒaÒca, paÔisa~khÈnabalaÒca
bhÈvanÈbalaÒca, samatho ca vipassanÈ ca, samathanimittaÒca
paggÈhanimittaÒca, paggÈho ca avikkhepo ca, sÊlasampadÈ ca diÔÔhisampadÈ
cÈti imehi pana chahi dukehi catubh|makÈpi lokiyalokuttaradhammÈva
kathitÈ.
1373. DiÔÔhivusuddhiniddese kammassakataÒÒÈÓanti “idaÑ kammaÑ

sakaÑ, idaÑ no sakan”ti jÈnanapaÒÒÈ. Tattha attanÈ vÈ kataÑ hotu parena
vÈ, sabbampi akusalakammaÑ no sakaÑ. KasmÈ? AtthabhaÒjanato,
anatthajananato ca. KusalakammaÑ pana anatthabhaÒjanato, atthajananato
ca sakaÑ nÈma. Tattha
______________________________________________________________
1. ŒdhÈraÓappatto (SÊ), ÈdhÈrappatto (SyÈ) 2. PamussanatÈti (SyÈ, Ka)
yathÈ nÈma sadhano sabhogo puriso addhÈnamaggaÑ paÔipajjitvÈ

antarÈmagge gÈmanigamÈdÊsu nakkhatte saÑghuÔÔhe “ahaÑ Ègantuko, kaÑ
nu kho nissÈya nakkhattaÑ kÊÄeyyan”ti acintetvÈ yathÈ yathÈ icchati, tena
tena nÊhÈrena nakkhattaÑ kÊÄanto sukhena kantÈraÑ atikkamati. Evameva
imasmiÑ kammassakataÒÒÈÓe ÔhatvÈ ime sattÈ bahuÑ vaÔÔagÈmikammaÑ
Èy|hitvÈ sukhena sukhaÑ anubhavantÈ arahattaÑ pattÈ gaÓanapathaÑ
vÊtivattÈ. SaccÈnulomikaÒÈÓanti catunnaÑ saccÈnaÑ anulomaÑ
vipassanÈÒÈÓaÑ. Maggasama~gissa ÒÈÓaÑ phalasama~gissa ÒÈÓanti
maggaÒÈÓaphalaÒÈÓÈniyeva.
1374. “DiÔÔhivisuddhi kho panÈ”tipadassa niddese “yÈ paÒÒÈ

pajÈnanÈ”ti-ÈdÊhi padehi heÔÔhÈ vuttÈni kammassakataÒÒÈÓÈdÊneva cattÈri
ÒÈÓÈni vibhattÈni.
1375. “YathÈdiÔÔhissa ca padhÈnan”tipadassa niddese “yo cetasiko

vÊriyÈrambho”ti-ÈdÊhi padehi niddiÔÔhaÑ vÊriyaÑ paÒÒÈgatikameva. PaÒÒÈya
hi1 lokiyaÔÔhÈne lokiyaÑ, lokuttaraÔÔhÈne lokuttaranti veditabbaÑ.
1376. SaÑvegadukaniddese jÈtibhayanti jÈtiÑ bhayato disvÈ

ÔhitaÒÈÓaÑ. JarÈmaraÓabhayÈdÊsupi eseva nayo.
1377. AnuppannÈnaÑ pÈpakÈnanti-ÈdÊhi jÈti-ÈdÊni bhayato disvÈ

jÈtijarÈbyÈdhimaraÓehi muccitukÈmassa upÈyapadhÈnaÑ kathitaÑ.
PadabhÈjanÊyassa panattho Vibha~gaÔÔhakathÈyaÑ2 Èvi bhavissati.
1378. AsantuÔÔhitÈ ca kusalesu dhammes|tipadaniddese

bhiyyokamyatÈti visesakÈmatÈ. Idhekacco hi Èditova pakkhikabhattaÑ vÈ
salÈkabhattaÑ vÈ uposathikaÑ vÈ pÈÔipadikaÑ vÈ deti, so tena asantuÔÔho
hutvÈ puna dhurabhattaÑ saÑghabhattaÑ vassÈvÈsikaÑ deti, ÈvÈsaÑ kÈreti,
cattÈropi paccaye deti, tatrÈpi asantuÔÔho hutvÈ saraÓÈni gaÓhÈti, paÒca sÊlÈni
samÈdiyati, tatrÈpi asantuÔÔho hutvÈ pabbajati, pabbajitvÈ ekaÑ nikÈyaÑ dve
nikÈyeti TepiÔakaÑ BuddhavacanaÑ gaÓhÈti, aÔÔha samÈpattiyo bhÈveti,
vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ arahattaÑ
______________________________________________________________
1. PaÒÒÈya (SÊ, SyÈ) 2. Abhi-®Ôha 2. 262 piÔÔhÈdÊsu.
gaÓhÈti, arahattappattito paÔÔhÈya mahÈsantuÔÔho nÈma hoti. EvaÑ yÈva

arahattÈ visesakÈmatÈ bhiyyokamyatÈ nÈma.
1379. “AppaÔivÈnitÈ ca padhÈnasmin”tipadassa niddese yasmÈ

pantasenÈsanesu adhikusalÈnaÑ dhammÈnaÑ bhÈvanÈya ukkaÓÔhamÈno
padhÈnaÑ paÔivÈseti nÈma, anukkaÓÔhamÈno no paÔivÈseti nÈma. TasmÈ taÑ
nayaÑ dassetuÑ “yÈ kusalÈnaÑ dhammÈnan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
sakkaccakiriyatÈti kusalÈnaÑ karane sakkaccakÈritÈ. SÈtaccakiriyatÈti
satatameva karaÓaÑ. AÔÔhitakiriyatÈti khaÓÉaÑ akatvÈ aÔÔhapetvÈ karaÓaÑ.
AnolÊnavuttitÈti alÊnajÊvitÈ1, alÊnapavattitÈ vÈ. AnikkhittachandatÈti
kusalacchandassa anikkhipanaÑ. AnikkhittadhuratÈti kusalakaraÓe
vÊriyadhurassa anikkhipanaÑ.
1380. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ vijjÈti ettha pubbenivÈsoti pubbe

nivutthakkhandhÈ ca khandhapaÔibaddhaÒca. PubbenivÈsassa anussati
pubbenivÈsÈnussati, tÈya sampayuttaÑ ÒÈÓaÑ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ.
TayidaÑ pubbe nivutthakkhandhapaÔicchÈdakaÑ tamaÑ vijjhatÊti vijjÈ. TaÑ
tamaÑ vijjhitvÈ te khandhe vidite pÈkaÔe karotÊti viditakaraÓaÔÔhenÈpi vijjÈ.
Cut|papÈte ÒÈÓanti cutiyaÒca upapÈte ca ÒÈÓaÑ. Idampi sattÈnaÑ
cutipaÔisandhicchÈdakaÑ tamaÑ vijjhatÊti vijjÈ, taÑ tamaÑ vijjhitvÈ
sattÈnaÑ cutipaÔisandhiyo viditÈ pÈkaÔÈ karotÊti viditakaraÓaÔÔhenÈpi vijjÈ.
ŒsavÈnaÑ khaye ÒÈÓanti sabbakilesÈnaÑ khayasamaye ÒÈÓaÑ. TayidaÑ
catusaccacchÈdakatamaÑ vijjhatÊti vijjÈ, taÑ tamaÑ vijjhitvÈ cattÈri saccÈni
viditÈni pÈkaÔÈni karotÊti viditakaraÓaÔÔhenÈpi vijjÈ.
1381. Cittassa ca adhimutti nibbÈnaÒcÈti ettha ÈrammaÓe

adhimuccanaÔÔhena, paccanÊkadhammehi ca suÔÔhu muttaÔÔhena aÔÔha
samÈpattiyo cittassa adhimutti nÈma. ItaraÑ pana natthi ettha
taÓhÈsa~khÈtaÑ vÈnaÑ, niggataÑ vÈ tasmÈ vÈnÈti nibbÈnaÑ. Tattha aÔÔha
samÈpattiyo sayaÑ vikkhambhitakilesehi vimuttattÈ vimuttÊti vuttÈ,
nibbÈnaÑ pana sabbakilesehi accantaÑ vimuttattÈ vimuttÊti.
______________________________________________________________
1. AlÊnajÊvitatÈ (SÊ)
1382. Maggasama~gissa ÒÈÓanti cattÈri maggaÒÈÓÈni. Phalasama~gissa

ÒÈÓanti cattÈri phalaÒÈÓÈni. Tattha paÔhamamaggaÒÈÓaÑ paÒca kilese
khepentaÑ nirodhentaÑ v|pasamentaÑ paÔippassambentaÑ uppajjatÊti
khaye ÒÈÓaÑ nÈma jÈtaÑ. DutiyamaggaÒÈÓaÑ cattÈro kilese, tathÈ
tatiyamaggaÒÈÓaÑ. CatutthamaggaÒÈÓaÑ pana aÔÔha kilese khepentaÑ
nirodhentaÑ v|pasamentaÑ paÔippassambhentaÑ uppajjatÊti khaye ÒÈÓaÑ
nÈma jÈtaÑ. TaÑ taÑ maggaphalaÒÈÓaÑ pana tesaÑ tesaÑ kilesÈnaÑ
khÊÓante niruddhante v|pasamante paÔippassambhante anuppÈdante
appavattante uppannanti anuppÈde ÒÈÓaÑ nÈma jÈtanti.
NikkhepakaÓÉavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
4. AÔÔhakathÈkaÓÉa
Tika-atthuddhÈravaÓÓanÈ
1384. IdÈni NikkhepakaÓÉÈnantaraÑ Ôhapitassa AÔÔhakathÈkaÓÉassa
vaÓÓanÈkkamo anuppatto. KasmÈ panetaÑ AÔÔhakathÈkaÓÉaÑ nÈma jÈtanti?
TepiÔakassa Buddhavacanassa atthaÑ uddharitvÈ ÔhapitattÈ. TÊsupi hi
piÔakesu dhammantaraÑ ÈgataÑ AÔÔhakathÈkaÓÉeneva paricchinditvÈ1
vinicchitaÑ suvinicchitaÑ nÈma hoti. Sakale AbhidhammapiÔake
nayamaggaÑ MahÈpakaraÓe paÒhuddhÈraÑ gaÓanacÈraÑ asallakkhentenÈpi
AÔÔhakathÈkaÓÉatoyeva samÈnetuÑ vaÔÔati.
Kuto pabhavaÑ pana etanti? SÈriputttattherappabhavaÑ.
SÈriputttatthero hi ekassa attano saddhivihÈrikassa NikkhepakaÓÉe
atthuddhÈraÑ sallakkhetuÑ assakkontassa AÔÔhakathÈkaÓÉaÑ kathetvÈ
adÈsi, idaÑ pana MahÈ-aÔÔhakathÈyaÑ paÔikkhipitvÈ idaÑ vuttaÑ–
abhidhammo nÈma na sÈvakavisayo na sÈvakagocaro, Buddhavisayo esa
Buddhagocaro, DhammasenÈpati pana saddhivihÈrikena pucchito taÑ ÈdÈya
Satthu santikaÑ gantvÈ SammÈsambuddhassa kathesi. SammÈsambuddho
tassa bhikkhuno AÔÔhakathÈkaÓÉaÑ kathetvÈ adÈsi. KathaÑ? BhagavÈ hi
“katame dhammÈ kusalÈ”ti pucchi. “KusalÈ dhammÈ nÈma katame”ti
sallakkhesÊti attho, athassa tuÓhÊbh|tassa nanu yaÑ mayÈ “katame dhammÈ
kusalÈ, yasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hotÊ”ti-
ÈdinÈ nayena bh|mibhedato kusalaÑ dassitaÑ, sabbampi taÑ “cat|su
bhumÊsu kusalaÑ, ime dhammÈ kusalÈ”ti iminÈ nayena kaÓÓikaÑ kaÓÓikaÑ
ghaÔaÑ ghaÔaÑ gocchakaÑ gocchakaÑ katvÈ atthuddhÈravasena
kusalÈdidhamme dassento kathetvÈ adÈsi.
Tattha cat|s|ti kÈmÈvacarar|pÈvacarar|pÈvacara-apariyÈpannÈsu.
Kusalanti phassÈdibhedaÑ kusalaÑ. Ime dhammÈ kusalÈti ime sabbepi tÈsu
tÈsu bh|mÊsu vuttÈ phassÈdayo dhammÈ kusalÈ nÈma.
1385. AkusalÈnaÑ pana bh|mivasena bhedÈbhÈvato “dvÈdasa

akusalacittuppÈdÈ”ti Èha. Tattha uppajjatÊti uppÈdo, cittameva
______________________________________________________________
1. Paricchijja (SÊ)
uppÈdo cittuppÈdo, desanÈsÊsameva cetaÑ, yathÈ pana “rÈjÈ Ègato”ti vutte

amaccÈdÊnampi ÈgamanaÑ vuttameva hoti, evaÑ “cittuppÈdÈ”ti vutte tehi
sampayuttadhammÈpi vuttÈva hontÊti sabbattha cittuppÈdaggahaÓena
sasampayuttadhammaÑ cittaÑ gahitanti veditabbaÑ. Ito paraÑ “cat|su
bh|mÊsu vipÈko”ti-ÈdÊnaÑ sabbesampi tikadukabhÈjanÊyapadÈnaÑ attho
vedanÈttikÈdÊsu ca sukhÈdÊnaÑ navattabbatÈ heÔÔhÈ vuttanayeneva
PÈÄiyatthaÑ vÊmaÑsitvÈ veditabbÈ, visesamattameva pana vakkhÈma.
1420. Tattha parittÈrammaÓattike tÈva sabbo kÈmÈvacarassa vipÈkoti

ettha dvipaÒcaviÒÒÈÓÈni cakkkhupasÈdÈdayo nissÈya niyameneva
iÔÔhÈniÔÔhÈdibhede r|pasaddagandharasaphoÔÔhabbadhamme Èrabbha
pavattantÊti parittÈrammaÓÈni. KusalÈkusalavipÈkÈ pana dve manodhÈtuyo
hadayavatthuÑ nissÈya cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ anantarÈ niyamato r|pÈdÊneva
Èrabbha pavattantÊti parittÈrammaÓÈ. KusalavipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu
somanassasahagatÈ paÒcadvÈre santÊraÓavasena, chasu dvÈresu
tadÈrammaÓavasenÈti niyamato r|pÈdÊni cha parittÈrammaÓÈneva Èrabbha
pavattatÊti parittÈrammaÓÈ.
KusalÈkusalavipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtudvayaÑ paÒcadvÈre
santÊraÓavasena, chasu dvÈresu tadÈrammaÓavasena niyamato r|pÈdÊni cha
parittÈrammaÓÈneva Èrabbha pavattati. PaÔisandhivasena pavattamÈnampi
parittaÑ kammaÑ, kammanimittaÑ, gatinimittaÑ vÈ ÈrammaÓaÑ karoti.
PavattiyaÑ bhava~gavasena, pariyosÈne cutivasena pavattamÈnampi tadeva
ÈrammaÓaÑ karotÊti parittÈrammaÓaÑ. AÔÔha pana
sahetukavipÈkacittuppÈdÈ ettha vuttanayeneva tadÈrammaÓavasena,
paÔisandhibhava~gacutivasena ca parittadhammeyeva Èrabbha pavattanti.
KiriyamanodhÈtu paÒcadvÈre r|pÈdÊni Èrabbha pavattati,
somanassasahagatÈhetukakiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtu chasu dvÈresu
paccuppanne, manodvÈre atÊtÈnÈgatepi paritte r|pÈdidhammeyeva Èrabbha
khÊÓÈsavÈnaÑ pahaÔÔhÈkÈraÑ kurumÈnÈ pavattatÊti parittÈrammaÓÈ.
Evamime paÒcavÊsati cittuppÈdÈ ekanteneva parittÈrammaÓÈti veditabbÈ.
1421. ViÒÒÈÓaÒcÈyatana nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanadhammÈ attano attano

heÔÔhimaÑ samÈpattiÑ Èrabbha pavattanato mahaggatÈrammaÓÈ eva.
MaggaphaladhammÈ nibbÈnÈrammaÓattÈ appamÈÓÈrammaÓÈ.
Kusalato cattÈro, kiriyato cattÈroti aÔÔha ÒÈÓavippayuttacittuppÈdÈ

sekkhaputhujjanakhÊÓÈsavÈnaÑ
asakkaccadÈnapaccavekkhaÓadhammasavanÈdÊsu kÈmÈvacaradhamme
Èrabbha pavattikÈle parittÈrammaÓÈ, atipaguÓÈnaÑ paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ
paccavekkhaÓakÈle mahaggatÈrammaÓÈ,
kasiÓanimittÈdipaÒÒattipaccavekkhaÓakÈle navattabbÈrammaÓÈ. Akusalato
cattÈro diÔÔhigatasampayuttacittuppÈdÈ paÒcapaÓÓÈsÈya
kÈmÈvacaradhammÈnaÑ “satto satto”ti parÈmasana-assÈdanÈbhinandanakÈle
parittÈrammaÓÈ, tenevÈkÈrena sattavÊsati mahaggatadhamme Èrabbha
pavattikÈle mahagatÈrammaÓÈ, paÓÓattidhamme Èrabbha pavattanakÈle siyÈ
navattabbÈrammaÓÈ. DiÔÔhivippayuttÈnaÑ teyeva dhamme Èrabbha kevalaÑ
assÈdanÈbhinandanavasena pavattiyaÑ, paÔighasampayuttÈnaÑ
domanassavasena, vicikicchÈsampayuttacittuppÈdassa aniÔÔha~gatavasena1,
uddhaccasahagatassa vikkhepavasena av|pasamavasena ca pavattiyaÑ
parittamahaggatanavattabbÈrammaÓatÈ veditabbÈ. Etesu pana ekadhammopi
appamÈÓe Èrabbha pavattituÑ na sakkoti. TasmÈ na appamÈÓÈrammaÓÈ.
Kusalato cattÈro, kiriyato cattÈroti aÔÔha ÒÈÓasampayuttacittuppÈdÈ
sekkhaputhujjanakhÊÓÈsavÈnaÑ
sakkaccadÈnapaccavekkhaÓadhammasavanÈdÊsu yathÈvuttappakÈre dhamme
Èrabbha pavattikÈle parittamahaggatanavattabbÈrammaÓÈ honti,
gotrabhukÈle, lokuttaradhamme paccavekkhaÓakÈle ca nesaÑ
appamÈÓÈrammaÓatÈ veditabbÈ.
YaÑ panetaÑ r|pÈvacaracatutthajjhÈnaÑ, taÑ
sabbatthapÈdakacatutthaÑ ÈkÈsakasiÓacatutthaÑ ÈlokakasiÓacatutthaÑ
brÈhmavihÈracatutthaÑ ÈnÈpÈnacatutthaÑ iddhividhacatutthaÑ
dibbasotacatutthaÑ cetopariyaÒÈÓacatutthaÑ
yathÈkammupagaÒÈÓacatutthaÑ dibbacakkhuÒÈÓacatutthaÑ
pubbenivÈsaÒÈÓacatutthaÑ anÈgataÑsaÒÈÓacatutthanti kusalatopi kiriyatopi
dvÈdasavidhaÑ hoti.
Tattha sabbatthapÈdakacatutthaÑ nÈma aÔÔhasu kasiÓesu
catutthajjhÈnaÑ, taÒhi vipassanÈyapi pÈdakaÑ hoti, abhiÒÒÈnampi
nirodhassÈpi vaÔÔassÈpi pÈdakaÑ hotiyevÈti sabbatthapÈdakanti vuttaÑ.
ŒkÈsakasiÓa-ÈlokakasiÓacatutthÈni pana vipassanÈyapi abhiÒÒÈnampi
vaÔÔassÈpi
______________________________________________________________
1. AniÔÔhagatavasena (SyÈ, Ka)
pÈdakÈni honti, nirodhapÈdakÈneva na honti. BrahmavihÈra-

ÈnÈpÈnacatutthÈni vipassanÈya ceva vaÔÔassa ca pÈdakÈni honti, abhiÒÒÈnaÑ
pana nirodhassa ca pÈdakÈni na honti. Tattha dasavidhampi kasiÓajjhÈnaÑ
kasiÓapaÓÓattiÑ Èrabbha pavattattÈ, brahmavihÈracatutthaÑ sattapaÓÓattiÑ
Èrabbha pavattattÈ, ÈnÈpÈnacatutthaÑ nimittaÑ Èrabbha pavattattÈ
parittÈdivasena navattabbadhammÈrammaÓato navattabbÈrammaÓaÑ nÈma
hoti.
IddhividhacatutthaÑ parittamahaggatÈrammaÓaÑ hoti, kathaÑ? TaÒhi
yadÈ kÈyaÑ cittasannissitaÑ katvÈ adissamÈnena kÈyena gantukÈmo
cittavasena kÈyaÑ pariÓÈmeti, mahaggatacitte samodahati samoropeti, tadÈ
upayogaladdhaÑ ÈrammaÓaÑ hotÊti katvÈ r|pakÈyÈrammaÓato
parittÈrammaÓaÑ hoti. YadÈ cittaÑ kÈyasannissitaÑ katvÈ dissamÈnena
kÈyana gantukÈmo kÈyavasena cittaÑ pariÓÈmeti, pÈdakajjhÈnacittaÑ
r|pakÈye samodahati samÈropeti, tadÈ upayogaladdhaÑ ÈrammaÓaÑ hotÊti
katvÈ mahaggatacittÈrammaÓato mahaggatÈrammaÓaÑ hoti.
DibbasotacatutthaÑ saddaÑ Èrabbha pavattattÈ
ekantaparittÈrammaÓameva. CetopariyaÒÈÓacatutthaÑ parittamahaggata-
appamÈÓÈrammaÓaÑ hoti. KathaÑ? TaÒhi paresaÑ
kÈmÈvacaracittajÈnanakÈle parittÈrammaÓaÑ hoti,
r|pÈvacarÈr|pÈvacaracittajÈnanakÈle mahaggatÈrammaÓaÑ,
maggaphalajÈnanakÈle appamÈÓÈrammaÓaÑ hoti. Ettha ca puthujjano
sotÈpannassa cittaÑ na jÈnÈti, sotÈpanno vÈ sakadÈgÈmissÈti evaÑ yÈva
arahato netabbaÑ, arahÈ pana sabbesaÑ cittaÑ jÈnÈti, aÒÒopi ca uparimo
heÔÔhimassÈti ayaÑ viseso veditabbo. YathÈkammupagaÒÈÓacatutthaÑ
kÈmÈvacarakammajÈnanakÈle parittÈrammaÓaÑ hoti,
r|pÈvacarÈr|pÈvacarakammajÈnanakÈle mahaggatÈrammaÓaÑ.
DibbacakkhuÒÈÓacatutthaÑ r|pÈrammaÓattÈ
ekantaparittÈrammaÓameva. PubbenivÈsaÒÈÓacatutthaÑ parittamahaggata-
appamÈÓanavattabbÈrammaÓaÑ hoti. KathaÑ? TaÒhi
kÈmÈvacarakkhandhÈnussaraÓakÈle parittÈrammaÓaÑ hoti,
r|pÈvacarÈr|pÈvacarakkhandhÈnussaraÓakÈle mahaggatÈrammaÓaÑ, atÊte
attanÈ vÈ parehi vÈ bhÈvitamaggaÑ, sacchikataphalaÒca anussaraÓakÈle
appamÈÓÈrammaÓaÑ, “atÊte BuddhÈ maggaÑ bhÈvayiÑsu, phalaÑ
sacchÈkaÑsu, nibbÈnadhÈtuyÈ
parinibbÈyiÑs|”ti chinnavaÔumakÈnussaraÓavasena
maggaphalanibbÈnapaccavekkhaÓatopi appamÈÓÈrammaÓaÑ, “atÊte VipassÊ
nÈma BhagavÈ ahosi, tassa BandhumatÊ nÈma nagaraÑ ahosi, BandhumÈ
nÈma rÈjÈ pitÈ, BandhumatÊ nÈma mÈtÈ”ti-ÈdinÈ nayena
nÈmagottapathavÊnimittÈdi-anussaraÓakÈle navattabbÈrammaÓaÑ hoti.
AnÈgataÑsaÒÈÓacatutthepi eseva nayo. TaÒhi “ayaÑ anÈgate
kÈmÈvacare nibbattissatÊ”ti jÈnanakÈle parittÈrammaÓaÑ hoti. “R|pÈvacare
vÈ ar|pÈvacare vÈ nibbattissatÊ”ti jÈnanakÈle mahaggatÈrammaÓaÑ.
“MaggaÑ bhÈvessati, phalaÑ sacchikarissati, nibbÈnadhÈtuyÈ
parinibbÈyissatÊ”ti jÈnanakÈle appamÈÓÈrammaÓaÑ. “AnÈgate Metteyyo
nÈma BhagavÈ uppajjissati, SubrahmÈ nÈmassa brÈhmaÓo pitÈ bhavissati,
BrahmavatÊ nÈma BrÈhmaÓÊ mÈtÈ bhavissatÊ”ti-ÈdinÈ nayena
nÈmagottajÈnanakÈle navattabbÈrammaÓaÑ hoti.
Ar|pÈvacaracatutthaÑ pana ÈsavÈnaÑ khayacatutthaÒca PÈÄiyaÑ
ÈgataÔÔhÈneyeva kathessÈmi1. KiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu
upekkhÈsahagatÈ sabbesampi etesaÑ kusalÈkusalakiriyacittÈnaÑ purecÈrikÈ,
tassÈ tesu vuttanayeneva ÈrammaÓabhedo veditabbo. PaÒcadvÈre pana
voÔÔhabbanavasena pavattiyaÑ ekantaparittÈrammaÓÈva hoti.
R|pÈvacaratikacatukkajjhÈnÈdÊni parittÈdibhÈvena navattabbadhammaÑ
Èrabbha pavattito navattabbÈrammaÓÈni. Ettha hi r|pÈvacarÈni
pathavÊkasiÓÈdÊsu pavattanti. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ ugghÈÔimÈkÈse,
ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ viÒÒÈÓÈpagameti.
1429. MaggÈrammaÓattike Èdimhi vuttÈ aÔÔha

ÒÈÓasampayuttacittuppÈdÈ sekkhÈsekkhÈnaÑ attanÈ paÔividdhamaggÈnaÑ
paccavekkhaÓakÈle maggÈrammaÓÈ, maggena pana asahajÈtattÈ na
maggahetukÈ, attanÈ paÔividdhamaggaÑ garuÑ katvÈ paccavekkhaÓakÈle
ÈrammaÓÈdhipativasena maggÈdhipatino, aÒÒadhammÈrammaÓakÈle na
vattabbÈ “maggÈrammaÓÈ”tipi “maggÈdhipatino”tipi. CattÈro ariyamaggÈ
maggasa~khÈtassa, maggasampayuttassa vÈ hetuno atthitÈya ekantato
maggahetukÈva, vÊriyaÑ pana vÊmaÑsaÑ vÈ jeÔÔhakaÑ katvÈ
______________________________________________________________
1. KathÊyati (SÊ, SyÈ)
maggabhÈvanÈkÈle sahajÈtÈdhipatinÈ siyÈ maggÈdhipatino, chandacittÈnaÑ

aÒÒatarajeÔÔhakakÈle siyÈ na vattabbÈ “maggÈdhipatino”ti.
DvÈdasavidhe r|pÈvacaracatutthajjhÈne sabbatthapÈdakacatutthÈdÊni
nava jhÈnÈni neva maggÈrammaÓÈni, na maggahetukÈni, na maggÈdhipatÊni.
CetopariyaÒÈÓapubbenivÈsaÒÈÓa-anÈgataÑsaÒÈÓacatutthÈni pana ariyÈnaÑ
maggahetukÈni, maggaÑ garuÑ katvÈ appavattito na maggÈdhipatÊni.
KasmÈ panetÈni na maggaÑ garuÑ karontÊti? Attano mahaggatatÈya. YathÈ
hi rÈjÈnaÑ sabbo loko garuÑ karoti, mÈtÈpitaro pana na karonti. Na hi te
rÈjÈnaÑ disvÈ ÈsanÈ vuÔÔhahanti, na aÒjalikammÈdÊni karonti, daharakÈle
voharitanayeneva voharanti. EvametÈnipi attano mahaggatatÈya na maggaÑ
garuÑ karonti.
KiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtupi ariyÈnaÑ maggapaccavekkhaÓakÈle
paccavekkhaÓapurecÈrikattÈ maggÈrammaÓÈ hoti, maggena asahajÈtattÈ
pana na maggahetukÈ, maggaÑ garuÑ katvÈ appavattito na maggÈdhipati.
KasmÈ garuÑ na karotÊti? Attano ahetukatÈya hÊnatÈya jaÄatÈya. YathÈ hi
rÈjÈnaÑ sabbo loko garuÑ karoti, attano parijanÈ pana
khujjavÈmanakaceÔakÈdayo attano aÒÒÈÓatÈya paÓÉitamanussÈ viya
nÈtigaruÑ karonti, evameva idampi cittaÑ attano ahetukatÈya hÊnatÈya
jaÄatÈya maggaÑ garuÑ na karoti.
©ÈÓavippayuttakusalÈdÊni ÒÈÓÈbhÈvena ceva
lokiyadhammÈrammaÓatÈya ca maggÈrammaÓÈdibhÈvaÑ na labhanti,
navattabbÈrammaÓÈneva hontÊti veditabbÈnÊti.
1432. AtÊtÈrammaÓattike
viÒÒÈÓaÒcÈyatananevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanadhammÈ heÔÔhÈ atÊtasamÈpattiÑ
Èrabbha pavattito ekantena atÊtÈrammaÓÈva.
1433. NiyogÈ anÈgatÈrammaÓÈ natthÊti niyamena pÈÔiyekkaÑ cittaÑ

anÈgatÈrammaÓaÑ nÈma natthi. Nanu ca anÈgataÑsaÒÈÓaÑ ekantena
anÈgatÈrammaÓaÑ, cetopariyaÒÈÓampi anÈgataÑ Èrabbha pavattatÊti.
no na pavattati, pÈÔiyekkaÑ pana etaÑ ekaÑ cittaÑ nÈma natthi,

r|pÈvacaracatutthajjhÈnena sa~gahitattÈ aÒÒehi mahaggatacittehi missakaÑ
hoti. Tena vuttaÑ “niyogÈ anÈgatÈrammaÓÈ natthÊ”ti.
1434. DvipaÒcaviÒÒÈÓÈni, tisso manodhÈtuyo ca paccuppannesu

r|pÈdÊsu pavattito paccuppannÈrammaÓÈ nÈma. Dasa cittuppÈdÈti ettha
aÔÔha tÈva sahetukÈ devamanussÈnaÑ paÔisandhiggahaÓakÈle kammaÑ vÈ
kammanimittaÑ vÈ Èrabbha pavattiyaÑ atÊtÈrammaÓÈ, bhava~gacutikÈlesupi
eseva nayo. GatinimittaÑ pana Èrabbha paÔisandhiggahaÓakÈle, tato paraÑ
bhava~gakÈle ca paccuppannÈrammaÓÈ, tathÈ paÒcadvÈre
tadÈrammaÓavasena pavattiyaÑ. ManodvÈre pana
atÊtÈnÈgatapaccuppannÈrammaÓÈnaÑ javanÈnaÑ ÈrammaÓaÑ gahetvÈ
pavattito atÊtÈnÈgatapaccuppannÈrammaÓÈ, kusalavipÈkÈhetuka-
upekkhÈsahagatamanoviÒÒÈÓadhÈtuyampi eseva nayo. KevalaÒhi sÈ
manussesu jaccandhÈdÊnaÑ paÔisandhi hoti, paÒcadvÈre ca santÊraÓavasenÈpi
paccuppannÈrammaÓÈ hotÊti ayamettha viseso. SomanassasahagatÈ pana
paÒcadvÈre santÊraÓavasena, tadÈrammaÓavasena ca paccuppannÈrammaÓÈ
hoti, manodvÈre tadÈrammaÓavasena sahetukavipÈkÈ viya
atÊtÈnÈgatapaccuppannÈrammaÓÈti veditabbÈ.
AkusalavipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu pana kusalavipÈkÈya
upekkhÈsahagatÈhetukÈya samÈnagatikÈ eva. KevalaÒhi sÈ ÈpÈyikÈnaÑ
paÔisandhibhava~gacutivasena pavattatÊti ayamettha viseso.
KiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu somanassasahagatÈ khÊÓÈsavÈnaÑ
paÒcadvÈre pahaÔÔhÈkÈraÑ kurumÈnÈ paccuppannÈrammaÓÈ hoti,
manodvÈre atÊtÈdibhede dhamme Èrabbha hasituppÈdavasena pavattiyaÑ
atÊtÈnÈgatapaccuppannÈrammaÓÈ hoti.
KÈmÈvacarakusalanti-ÈdÊsu kusalato tÈva cattÈro
ÒÈÓasampayuttacittuppÈdÈ sekkhaputhujjanÈnaÑ atÊtÈdibhedÈni
khandhadhÈtu-ÈyatanÈni sammasantÈnaÑ paccavekkhantÈnaÑ
atÊtÈnÈgatapaccuppannÈrammaÓÈ honti, paÓÓattinibbÈnapaccavekkhaÓe
navattabbÈrammaÓÈ. ©ÈÓavippayuttesupi eseva
nayo. KevalaÒhi tehi1 maggaphalanibbÈnapaccavekkhaÓÈ natthi.

Ayamevettha viseso.
Akusalato cattÈro diÔÔhisampayuttacittuppÈdÈ atÊtÈdibhedÈnaÑ
khandhadhÈtu-ÈyatanÈnaÑ assÈdanÈbhinandanaparÈmÈsakÈle atÊtÈdi-
ÈrammaÓÈ honti, paÓÓattiÑ Èrabbha assÈdentassa abhinandantassa “satto
satto”ti parÈmasitvÈ gaÓhantassa navattabbÈrammaÓÈ honti.
DiÔÔhivippayuttesupi eseva nayo. KevalaÒhi tehi parÈmÈsaggahaÓaÑ natthi.
Dve paÔighasampayuttacittuppÈdÈ atÊtÈdibhede dhamme Èrabbha
domanassitÈnaÑ atÊtÈdi-ÈrammaÓÈ, paÓÓattiÑ Èrabbha domanassitÈnaÑ
navattabbÈrammaÓÈ. VicikicchuddhaccasampayuttÈ tesu eva dhammesu
aniÔÔha~gatabhÈvena ceva uddhatabhÈvena ca pavattiyaÑ
atÊtÈnÈgatapaccuppannanavattabbÈrammaÓÈ. Kiriyato aÔÔha
sahetukacittuppÈdÈ kusalacittuppÈdagatikÈ eva.
KiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu upekkhÈsahagatÈ paÒcadvÈre
voÔÔhabbanavasena pavattiyaÑ paccuppannÈrammaÓÈva, manodvÈre
atÊtÈnÈgatapaccuppannÈrammaÓÈnaÒceva paÓÓattinibbÈnÈrammaÓÈnaÒca
javanÈnaÑ purecÈrikakÈle atÊtÈnÈgatapaccuppannanavattabbÈrammaÓÈ.
YathÈvuttappabhede r|pÈvacarajjhÈne sabbatthapÈdakacatutthaÑ,
ÈkÈsakasiÓacatutthaÑ, ÈlokakasiÓacatutthaÑ, brahmavihÈracatutthaÑ,
ÈnÈpÈnacatutthanti imÈni paÒca navattabbÈrammaÓÈneva.
IddhividhacatutthaÑ kÈyavasena cittaÑ pariÓÈmentassa
atÊtapÈdakajjhÈnacittaÑ Èrabbha pavattanato atÊtÈrammaÓaÑ,
mahÈdhÈtunidhÈne MahÈkassapattherÈdÊnaÑ viya anÈgataÑ
adhiÔÔhahantÈnaÑ anÈgatÈrammaÓaÑ hoti. * MahÈkassapatthero kira
mahÈdhÈtunidhÈnaÑ karonto “anÈgate aÔÔhÈrasavassÈdhikÈni dve vassasatÈni
ime gandhÈ mÈ sussiÑsu, pupphÈni mÈ milÈyiÑsu, dÊpÈ mÈ nibbÈyiÑs|”ti
adhiÔÔhahi, sabbaÑ tatheva ahosi. Assaguttatthero vattaniyasenÈsane
BhikkhusaÑghaÑ sukkhabhattaÑ bhuÒjamÈnaÑ disvÈ “udakasoÓÉi divase
divase purebhattaÑ dadhirasÈ hot|”ti adhiÔÔhahi, purebhattaÑ gahitaÑ
dadhirasaÑ hoti, pacchÈbhatte pÈkatikameva. KÈyaÑ pana cittasannissitaÑ
katvÈ adissamÈnena kÈyena gamanakÈle aÒÒassa vÈ
______________________________________________________________
1. TesaÑ (SÊ, Ka) * Visuddhi 2. 60 piÔÔhepi.
pÈÔihÈriyassa karaÓakÈle kÈyaÑ Èrabbha pavattattÈ paccuppannÈrammaÓaÑ

hoti.
DibbasotacatutthaÑ vijjamÈnasaddameva Èrabbha pavattito
paccuppannÈrammaÓaÑ hoti. CetopariyaÒÈÓacatutthaÑ atÊte
sattadivasabbhantare anÈgate sattadivasabbhantare paresaÑ cittaÑ
jÈnantassa atÊtÈrammaÓaÑ anÈgatÈrammaÓaÒca hoti, sattadivasÈtikkame
pana taÑ jÈnituÑ na sakkoti. AtÊtÈnÈgataÑsaÒÈÓÈnaÒhi esa visayo, na
etassa. PaccuppannajÈnanakÈle pana paccuppannÈrammaÓaÑ hoti.
PaccuppannaÒca nÈmetaÑ tividhaÑ khaÓapaccuppannaÑ, santati-
paccuppannaÑ, addhÈpaccuppannaÒca. Tattha uppÈdaÔÔhitibha~gappattaÑ
khaÓapaccuppannaÑ. EkadvisantativÈrapariyÈpannaÑ
santatipaccuppannaÑ. Tattha andhakÈre nisÊditvÈ ÈlokaÔÔhÈnaÑ gatassa na
tÈva ÈrammaÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti, yÈva pana taÑ pÈkaÔaÑ hoti, etthantare
ekadvisantativÈrÈ veditabbÈ. ŒlokaÔÔhÈne vicaritvÈ ovarakaÑ paviÔÔhassÈpi
na tÈva sahasÈ r|paÑ pÈkaÔaÑ hoti, yÈva taÑ pÈkaÔaÑ hoti, etthantare
ekadvisantativÈrÈ veditabbÈ. D|re ÔhatvÈ pana rajakÈnaÑ hatthavikÈraÑ,
ghaÓÉi1 bherÊ-Èdi-ÈkoÔanavikÈraÒca disvÈpi na tÈva saddaÑ suÓÈti, yÈva
pana taÑ suÓÈti, etasmimpi antare ekadvisantativÈrÈ veditabbÈ. EvaÑ tÈva
MajjhimabhÈÓakÈ. SaÑyuttabhÈÓakÈ pana r|pasantati ar|pasantatÊti dve
santatiyo vatvÈ “udakaÑ akkamitvÈ gatassa yÈva tÊre akkanta-udakalekhÈ na
vippasÊdati, addhÈnato Ègatassa yÈva kÈye usumabhÈvo na v|pasammati,
ÈtapÈ ÈgantvÈ gabbhaÑ paviÔÔhassa yÈva andhakÈrabhÈvo na vigacchati,
antogabbhe kammaÔÔhÈnaÑ manasikaritvÈ divÈ vÈtapÈnaÑ vivaritvÈ
olokentassa yÈva akkhÊnaÑ phandanabhÈvo na v|pasammati. AyaÑ
r|pasantati nÈma. Dve tayo javanavÈrÈ ar|pasantati nÈmÈ”ti vatvÈ
“tadubhayampi santatipaccuppannaÑ nÈmÈ”ti vadanti.
EkabhavaparicchinnaÑ pana addhÈpaccuppannaÑ nÈma, yaÑ sandhÈya
Bhaddekarattasutte “yo cÈvuso mano, ye ca dhammÈ, ubhayametaÑ
paccuppannaÑ, tasmiÑ ce paccuppanne chandarÈgapaÔibaddhaÑ hoti
viÒÒÈÓaÑ, chandarÈgapaÔibaddhattÈ viÒÒÈÓassa tadabhinandati,
tadabhinandanto paccuppannesu dhammesu saÑhÊratÊ”ti2 vuttaÑ.
SantatipaccuppannaÒcettha AÔÔhakathÈsu ÈgataÑ, addhÈpaccuppannaÑ sutte.
______________________________________________________________
1. GaÓÉi (SÊ, SyÈ) 2. Ma 3. 237 piÔÔhe.
Tattha keci “khaÓapaccuppannaÑ cittaÑ cetopariyaÒÈÓassa ÈrammaÓaÑ

hotÊ”ti vadanti. KiÑ kÈraÓÈ? YasmÈ iddhimassa ca parassa ca ekakkhaÓe
cittaÑ uppajjatÊti. IdaÒca nesaÑ opammaÑ, yathÈ ÈkÈse khitte
pupphamuÔÔhimhi avassaÑ ekaÑ pupphaÑ ekassa vaÓÔaÑ paÔivijjhati,
vaÓÔena vaÓÔaÑ paÔivijjhati, evaÑ “parassa cittaÑ jÈnissÈmÊ”ti rÈsivasena
mahÈjanassa citte Èvajjite avassaÑ ekassa cittaÑ ekena cittena
uppÈdakkhaÓe vÈ ÔhitikkhaÓe vÈ bha~gakkhaÓe vÈ paÔivijjhatÊti. TaÑ pana
vassasatampi vassasahassampi Èvajjanto yena cittena Èvajjeti, yena ca jÈnÈti,
tesaÑ dvinnaÑ sahaÔÔhÈnÈbhÈvato ÈvajjanajavanÈnaÒca aniÔÔhe ÔhÈne
nÈnÈrammaÓabhÈvappattidosato ayuttanti AÔÔhakathÈsu paÔikkhittaÑ.
SantatipaccuppannaÑ pana addhÈpaccuppannaÒca ÈrammaÓaÑ hotÊti
veditabbaÑ.
Tattha yaÑ vattamÈnajavanavÊthito atÊtÈnÈgatavasena
dvitijavanavÊthiparimÈÓakÈle parassa cittaÑ, taÑ sabbampi
santatipaccuppannaÑ nÈma. AddhÈpaccuppannaÑ pana javanavÈrena
dÊpetabbanti yaÑ AÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ, taÑ suvuttaÑ. TatrÈyaÑ dÊpanÈ,
iddhimÈ parassa cittaÑ jÈnitukÈmo Èvajjeti, ÈvajjanaÑ khaÓapaccuppannaÑ
ÈrammaÓaÑ katvÈ teneva saha nirujjhati, tato cattÈri paÒca javanÈni, yesaÑ
pacchimaÑ iddhicittaÑ, sesÈni kÈmÈvacarÈni. TesaÑ sabbesampi tadeva
niruddhaÑ cittamÈrammaÓaÑ hoti, na ca tÈni nÈnÈrammaÓÈni honti,
addhÈpaccuppannavasena paccuppannÈrammaÓattÈ ekÈrammaÓÈni,
ekÈrammaÓattepi ca iddhicittameva parassa cittaÑ pajÈnÈti, na itarÈni.
YathÈ cakkhudvÈre cakkhuviÒÒÈÓameva r|paÑ passati, na itarÈnÊti. Iti idaÑ
santatipaccuppannassa ceva addhÈpaccuppannassa ca vasena
paccuppannÈrammaÓaÑ hoti. YasmÈ vÈ santatipaccuppannampi
addhÈpaccuppanneyeva patati, tasmÈ addhÈpaccuppannavasenetaÑ
paccuppannÈrammaÓanti veditabbaÑ.
PubbenivÈsaÒÈÓacatutthaÑ nÈmagottÈnussaraÓe,
nibbÈnanimittapaccavekkhaÓe ca navattabbÈrammaÓaÑ, sesakÈle
atÊtÈrammaÓameva. YathÈkammupagaÒÈÓacatutthampi atÊtÈrammaÓameva.
Tattha kiÒcÈpi pubbenivÈsacetopariyaÒÈÓÈnipi atÊtÈrammaÓÈni honti, atha
kho tesaÑ pubbenivÈsaÒÈÓassa atÊtakkhandhÈ khandhapaÔibaddhaÒca kiÒci
anÈrammaÓaÑ nÈma natthi. TaÒhi atÊtakkhandhakhandhapaÔibaddhesu
dhammesu SabbaÒÒutaÒÒÈÓasamagatikaÑ hoti. CetopariyaÒÈÓassa ca
sattadivasabbhantarÈtÊtaÑ cittameva ÈrammaÓaÑ. TaÒhi
aÒÒaÑ khandhaÑ vÈ khandhapaÔibaddhaÑ vÈ na jÈnÈti,

maggasampayuttacittÈrammaÓattÈ pana pariyÈyato maggÈrammaÓanti
vuttaÑ. YathÈkammupagaÒÈÓassa ca atÊtacetanÈmattamevÈrammaÓanti ayaÑ
viseso veditabbo. Ayamettha AÔÔhakathÈnayo. YasmÈ pana “kusalÈ khandhÈ
iddhividhaÒÈÓassa cetopariyaÒÈÓassa pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓassa
yathÈkammupagaÒÈÓassa anÈgataÑsaÒÈÓassa ÈrammaÓapaccayena
paccayo”ti1 PaÔÔhÈne vuttaÑ, tasmÈ cattÈropi khandhÈ
cetopariyaÒÈÓayathÈkammupagaÒÈÓÈnaÑ ÈrammaÓaÑ honti. TatrÈpi
yathÈkammupagaÒÈÓassa kusalÈkusalÈ evÈti.
DibbacakkhuÒÈÓacatutthaÑ vijjamÈnavaÓÓÈrammaÓattÈ
paccuppannÈrammaÓameva. AnÈgataÑsaÒÈÓacatutthaÑ
anÈgatÈrammaÓameva. TaÒhi anÈgatakkhandhakhandhapaÔibaddhesu
dhammesu pubbenivÈsaÒÈÓaÑ viya
sabbaÒÒutaÒÒÈÓasamagatikaÑ hoti. Tattha kiÒcÈpi cetopariyaÒÈÓampi
anÈgatÈrammaÓaÑ hoti, taÑ pana sattadivasabbhantare
uppajjanakacittameva ÈrammaÓaÑ karoti. IdaÑ anÈgate kappasatasahasse
uppajjanakacittampi khandhepi khandhapaÔibaddhampi.
R|pÈvacaratikacatukkajjhÈnÈdÊni atÊtÈnÈgatapaccuppannesu ekadhammampi
Èrabbha appavattito ekantanavattabbÈrammaÓÈnevÈti veditabbÈni.
1435. Ajjhattattike anindriyabaddhar|paÒca nibbÈnaÒca bahiddhÈti

idaÑ yathÈ indriyabaddhaÑ parapuggalasantÈne bahiddhÈti vuccamÈnampi
tassa attano santÈnapariyÈpannattÈ niyakajjhattaÑ hoti, evaÑ na kenaci2
pariyÈyena ajjhattaÑ hotÊti niyakajjhattapariyÈyassa abhÈvena bahiddhÈti
vuttaÑ, na niyakajjhattamattassa asambhavato.
1436-7. Niyakajjhattamattassa pana asambhavamattaÑ sandhÈya

ajjhattÈrammaÓattike bahiddhÈrammaÓatÈ vuttÈ.
AjjhattadhammÈpagamamattatova ÈkiÒcaÒÒÈyatanÈrammaÓassa
ajjhattabhÈvampi bahiddhÈbhÈvampi ajjhattabahiddhÈbhÈvampi ananujÈnitvÈ
“ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ na vattabbaÑ ajjhattÈrammaÓantipÊ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha na kevalaÑ tadeva navattabbÈrammaÓaÑ, tassa pana
Èvajjanampi upacÈracittÈnipi tassÈrammaÓassa paccavekkhaÓacittÈnipi
tasseva assÈdanÈdivasena pavattÈni akusalacittÈnipi
navattabbÈrammaÓÈnevÈti.
______________________________________________________________
1. Abhi 8. 133piÔÔhe. 2. Yena kenaci (Ka)
tÈni pana tasmiÑ vutte vuttÈneva hontÊti visuÑ na vuttÈni. KathaÑ

vuttÈneva hontÊti. EtaÒhi ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ yaÒca tassa purecÈrikaÑ
Èvajjana-upacÈrÈdivasena pavattaÑ tena saha ekÈrammaÓaÑ bhaveyya, taÑ
sabbaÑ atÊtÈrammaÓattike “kÈmÈvacarakusalaÑ akusalaÑ kiriyato nava
cittuppÈdÈ r|pÈvacaraÑ catutthaÑ jhÈnan”ti evaÑ vuttÈnaÑ etesaÑ
cittuppÈdÈnaÑ “siyÈ na vattabbÈ atÊtÈrammaÓÈtipÊ”ti-ÈdinÈ nayena
navattabbÈrammaÓabhÈvassa anuÒÒÈtattÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanassa ca
“ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ cattÈro maggÈ apariyÈpannÈ, cattÈri ca sÈmaÒÒaphalÈni,
ime dhammÈ na vattabbÈ atÊtÈrammaÓÈtipÊ”ti evaÑ ekantena
navattabbÈrammaÓattavacanato navattabbÈrammaÓanti vuttaÑ. IdÈni taÑ
ajjhattÈrammaÓattike ekampi vuccamÈnaÑ yasmÈ heÔÔhÈ tena saha
ekÈrammaÓabhÈvampi sandhÈya kÈmÈvacarakusalÈdÊnaÑ
navattabbÈrammaÓatÈ vuttÈ, tasmÈ idhÈpi tesaÑ navattabbÈrammaÓabhÈvaÑ
dÊpeti. Ko hi tena saha ekÈrammaÓÈnaÑ navattabbÈrammaÓabhÈve
antarÈyoti evaÑ tasmiÑ vutte vuttÈneva hontÊti veditabbÈni. Sesamettha
ajjhattÈrammaÓattike PÈÄito uttÈnameva.
ŒrammaÓavibhÈge pana viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti imesaÑ tÈva kusalavipÈkakiriyavasena channaÑ
cittuppÈdÈnaÑ attano santÈnasambandhaÑ heÔÔhimasamÈpattiÑ Èrabbha
pavattito ajjhattÈrammaÓatÈ veditabbÈ. Ettha ca kiriya-ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ
kiriyaviÒÒÈÓaÒcÈyatanasseva ÈrammaÓaÑ hoti, na itarassa. KasmÈ?
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanakiriyasama~gino kusalassa vÈ vipÈkassa vÈ
viÒÒÈÓaÒcÈyatanassa abhÈvato. KusalaÑ pana kusalavipÈkakiriyÈnaÑ
tiÓÓampi ÈrammaÓaÑ hoti. KasmÈ? ŒkÈsÈnaÒcÈyatanakusalaÑ nibbattetvÈ
Ôhitassa tato uddhaÑ tividhassapi viÒÒÈÓaÒcÈyatanassa uppattisambhavato.
VipÈkaÑ pana na kassaci ÈrammaÓaÑ hoti. KasmÈ? VipÈkato vuÔÔhahitvÈ
cittassa abhinÊhÈrÈsambhavato. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanassa
ÈrammaÓakaraÓepi eseva nayo. R|pÈvacarattikacatukkajjhÈnÈdÊnaÑ
sabbesampi niyakajjhattato bahiddhÈbhÈvena bahiddhÈbh|tÈni
pathavÊkasiÓÈdÊni Èrabbha pavattito bahiddhÈrammaÓatÈ veditabbÈ.
Sabbeva kÈmÈvacarÈ kusalÈkusalÈbyÈkatÈ dhammÈ r|pÈvacaraÑ
catutthaÑ jhÈnanti ettha kusalato tÈva cattÈro ÒÈÓasampayuttacittuppÈdÈ
attano khandhÈdÊni paccavekkhantassa ajjhattÈrammaÓÈ, paresaÑ

khandhÈdipaccavekkhaÓe paÓÓattinibbÈnapaccavekkhaÓe ca
bahiddhÈrammaÓÈ, tadubhayavasena ajjhattabahiddhÈrammaÓÈ.
©ÈÓavippayuttesupi eseva nayo. KevalaÒhi tesaÑ nibbÈnapaccavekkhaÓaÑ
natthi. Akusalato cattÈro diÔÔhisampayuttacittuppÈdÈ attano khandhÈdÊnaÑ
assÈdanÈbhinandanaparÈmÈsagahaÓakÈle ajjhattÈrammaÓÈ, parassa
khandhÈdÊsu ceva anindriyabaddhar|pakasiÓÈdÊsu ca tatheva pavattikÈle
bahiddhÈrammaÓÈ, tadubhayavasena ajjhattabahiddhÈrammaÓÈ.
DiÔÔhivippayuttesupi eseva nayo. KevalaÒi tesaÑ parÈmÈsagahaÓaÑ natthi.
Dvepi paÔighasampayuttÈ attano khandhÈdÊsu domanassitassa
ajjhattÈrammaÓÈ, parassa khandhÈdÊsu ceva anindriyabaddhar|papaÓÓattÊsu
ca bahiddhÈrammaÓÈ, tadubhayavasena ajjhattabahiddhÈrammaÓÈ.
VicikicchuddhaccasampayuttÈnampi vuttapakÈresu dhammesu
vicikicchanaphandanabhÈvavasena1 pavattiyaÑ ajjhattÈdi-ÈrammaÓatÈ
veditabbÈ.
DvepaÒcaviÒÒÈÓÈni, tisso ca manodhÈtuyoti ime terasa cittuppÈdÈ
attano r|pÈdÊni Èrabbha pavattiyaÑ ajjhattÈrammaÓÈ, parassa r|pÈdÊsu
pavattÈ bahiddhÈrammaÓÈ, tadubhayavasena ajjhattabahiddhÈrammaÓÈ.
Somanassasahagata-ahetukavipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtu paÒcadvÈre
santÊraÓatadÈrammaÓavasena attano paÒca r|pÈdidhamme, manodvÈre
tadÈrammaÓavaseneva aÒÒepi ajjhattike kÈmÈvacaradhamme Èrabbha
pavattiyaÑ ajjhattÈrammaÓÈ, paresaÑ dhammesu pavattamÈnÈ
bahiddhÈrammaÓÈ, ubhayavasena ajjhattabahiddhÈrammaÓÈ.
UpekkhÈsahagatavipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtudvayepi eseva nayo.
KevalaÑ panetÈ sugatiyaÑ, duggatiyaÒca paÔisandhibhava~gacutivasenÈpi
ajjhattÈdibhedesu kammÈdÊsu pavattanti.
AÔÔha mahÈvipÈkacittÈnipi tÈsaÑyeva dvinnaÑ samÈnagatikÈni.
KevalaÑ panetÈni santÊraÓavasena na pavattanti.
PaÔisandhibhava~gacutivaseneva etÈni sugatiyaÑyeva pavattanti.
SomanassasahagatÈhetukakiriyÈ paÒcadvÈre attano r|pÈdÊni Èrabbha
pahaÔÔhÈkÈrakaraÓavasena pavattiyaÑ ajjhattÈrammaÓÈ, parassa r|pÈdÊsu
pavattÈ bahiddhÈrammaÓÈ, manodvÈre TathÈgatassa * JotipÈlamÈÓava
MagghadevarÈja kaÓhatÈpasÈdikÈlesu attanÈ katakiriyaÑ paccavekkhantassa
hasituppÈdavasena pavattÈ
______________________________________________________________
1. VicikicchanabhantabhÈvavasena (Ka) * HeÔÔhÈ 333 piÔÔhepi.
ajjhattÈrammaÓÈ, mallikÈya deviyÈ santatimahÈmattassa

sumanamÈlÈkÈrassÈti evamÈdÊnaÑ kiriyÈkaraÓaÑ Èrabbha pavattikÈle
bahiddhÈrammaÓÈ, ubhayavasena ajjhattabahiddhÈrammaÓÈ.
UpekkhÈsahagatakiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu paÒcadvÈre
voÔÔhabbanavasena, manodvÈre ca Èvajjanavasena pavattiyaÑ ajjhattÈdi-
ÈrammaÓÈ. AÔÔha mahÈkiriyÈ kusalacittagatikÈ eva. KevalaÒhi tÈ
khÊÓÈsavÈnaÑ uppajjanti, kusalÈni sekkhaputhujjanÈnanti ettakamevettha
nÈnÈkaraÓaÑ.
VuttappakÈre r|pÈvacaracatutthajjhÈne sabbatthapÈdakacatutthÈdÊni
paÒca jhÈnÈni imasmiÑ tike okÈsaÑ labhanti. EtÈni hi
kasiÓapaÓÓattinimittÈrammaÓattÈ bahiddhÈrammaÓÈni.
IddhividhacatutthaÑ kÈyavasena cittaÑ, cittavasena vÈ kÈyaÑ
pariÓÈmanakÈle attano, kumÈrakavaÓÓÈdinimmÈnakÈle ca sakÈyacittÈnaÑ
ÈrammaÓakaraÓato ajjhattÈrammaÓaÑ, bahiddhÈ hatthi-assÈdidassanakÈle
bahiddhÈrammaÓaÑ, kÈlena ajjhattaÑ kÈlena bahiddhÈ pavattiyaÑ
ajjhattabahiddhÈrammaÓaÑ.
DibbasotacatutthaÑ attano kucchisaddasavanakÈle ajjhattÈrammaÓaÑ,
paresaÑ saddasavanakÈle bahiddhÈrammaÓaÑ, ubhayavasena
ajjhattabahiddhÈrammaÓaÑ. CetopariyaÒÈÓacatutthaÑ paresaÑ
cittÈrammaÓato bahiddhÈrammaÓameva, attano cittajÈnane pana tena
payojanaÑ natthi. PubbenivÈsacatutthaÑ attano khandhÈnussaraÓakÈle
ajjhattÈrammaÓaÑ, parassa khandhe, anindriyabaddhar|paÑ, tisso ca
paÓÓattiyo anussaraÓato bahiddhÈrammaÓaÑ, ubhayavasena
ajjhattabahiddhÈrammaÓaÑ.
DibbacakkhucatutthaÑ attano kucchigatÈdir|padassanakÈle
ajjhattÈrammaÓaÑ, avasesar|padasanakÈle bahiddhÈrammaÓaÑ,
ubhayavasena ajjhattabahiddhÈrammaÓaÑ. AnÈgataÑsaÒÈÓacatutthaÑ attano
anÈgatakkhandhÈnussaraÓakÈle ajjhattÈrammaÓaÑ, parassa
anÈgatakkhandhÈnaÑ vÈ anindriyabaddhassa vÈ r|passa anussaraÓakÈle
bahiddhÈrammaÓaÑ, ubhayavasena ajjhattabahiddhÈrammaÓaÑ.
ŒkiÒcaÒÒÈyatanassa navattabbÈrammaÓatÈya kÈraÓaÑ heÔÔhÈ vuttameva.
Duka-atthuddhÈravaÓÓanÈ
1441. Hetugocchakaniddese “tayo kusalahet|”ti-ÈdinÈ nayena het|
dassetvÈ puna teyeva uppattiÔÔhÈnato dassetuÑ “cat|su bh|mÊsu kusalesu
uppajjantÊ”ti-Èdi vuttaÑ. IminÈ upÈyena sesagocchakesupi desanÈnayo
veditabbo.
1473. Yattha dve tayo ÈsavÈ ekato uppajjantÊti ettha tividhena

ÈsavÈnaÑ ekato uppatti veditabbÈ, tattha cat|su diÔÔhivippayuttesu
avijjÈsavena, diÔÔhisampayuttesu diÔÔhÈsava-avijjÈsavehi saddhinti kÈmÈsavo
duvidhena ekato uppajjati. BhavÈsavo cat|su diÔÔhivippayuttesu avijjÈsavena
saddhinti ekadhÈva ekato uppajjati.
1485. YathÈ cettha, evaÑ “yattha dve tÊÓi saÑyojanÈni ekato

uppajjantÊ”ti etthÈpi saÑyojanÈnaÑ uppatti ekato dasadhÈ bhave. Tattha
kÈmarÈgo catudhÈ ekato uppajjati. PaÔigho tidhÈ, mÈno ekadhÈ, tathÈ
vicikicchÈ ceva bhavarÈgo ca. KathaÑ? KÈmarÈgo tÈva mÈnasaÑyojana-
avijjÈsaÑyojanehi ceva diÔÔhisaÑyojana-avijjÈsaÑyojanehi ca
sÊlabbataparÈmÈsa-avijjÈsaÑyojanehi ca avijjÈsaÑyojanamatteneva ca
saddhinti evaÑ catudhÈ ekato uppajjati. PaÔigho pana issÈsaÑyojana-
avijjÈsaÑyojanehi ceva
macchariyasaÑyojana-avijjÈsaÑyojanehi ca avijjÈsaÑyojanamatteneva ca
saddhinti evaÑ tidhÈ ekato uppajjati. MÈno bhavarÈgÈvijjÈsaÑyojanehi
saddhiÑ ekadhÈva ekato uppajjati. TathÈ vicikicchÈ. SÈ hi
avijjÈsaÑyojanena saddhiÑ ekadhÈ uppajjati. BhavarÈgepi eseva nayoti.
Evamettha dve tÊÓi saÑyojanÈni ekato uppajjanti.
1511. YaÑ panetaÑ nÊvaraÓagocchake “yattha dve tÊÓi nÊvaraÓÈni ekato

uppajjantÊ”ti vuttaÑ, tatthÈpi aÔÔhadhÈ nÊvaraÓÈnaÑ ekato uppatti veditabbÈ.
Etesu hi kÈmacchando duvidhÈ ekato uppajjati, byÈpÈdo catudhÈ,
uddhaccaÑ ekadhÈ, tathÈ vicikicchÈ. KathaÑ? KÈmacchando tÈva
asa~khÈrikacittesu uddhaccanÊvaraÓa-avijjÈnÊvaraÓehi, sasa~khÈrikesu
thinamiddha-uddhacca-avijjÈnÊvaraÓehi saddhiÑ duvidhÈ ekato uppajjati.
YaÑ panetaÑ “dve tÊÓÊ”ti vuttaÑ, taÑ heÔÔhimaparicchedavasena vuttaÑ.
TasmÈ catunnampi ekato
uppajjatÊti vacanaÑ yujjati eva. ByÈpÈdo pana asa~khÈrikacitte uddhacca-

avijjÈnÊvaraÓehi, sasa~khÈrike thinamiddha-uddhacca-avijjÈnÊvaraÓehi,
asa~khÈrikeyeva uddhaccakukkucca-avijjÈnÊvaraÓehi, sasa~khÈrikeyeva
thinamiddha-uddhaccakukkucca-avijjÈnÊvaraÓehi saddhinti catudhÈ ekato
uppajjati. UddhaccaÑ pana avijjÈnÊvaraÓamattena saddhiÑ ekadhÈva ekato
uppajjati. VicikicchÈ-uddhacca-avijjÈnÊvaraÓehi saddhiÑ ekadhÈva ekato
uppajjati.
1577. YampidaÑ kilesagocchake “yattha dve tayo kilesÈ ekato

uppajjantÊ”ti vuttaÑ, tattha dve kilesÈ aÒÒehi, tayo vÈ kilesÈ aÒÒehi kilesehi
saddhiÑ uppajjantÊti evamattho veditabbo. KasmÈ? DvinnaÑ tiÓÓaÑyeva vÈ
ekato uppattiyÈ asambhavato.
Tattha dasadhÈ kilesÈnaÑ ekato uppatti hoti. Ettha hi lobho chadhÈ
ekato uppajjati. PaÔigho dvidhÈ. TathÈ mohoti veditabbo. KathaÑ? Lobho
tÈva asa~khÈrike diÔÔhivippayutte moha-uddhacca-ahirikÈnottappehi,
sasa~khÈrike mohathina-uddhacca-ahirikÈnottappehi, asa~khÈrikeyeva
mohamÈnuddhaccÈhirikÈnottappehi, sasa~khÈrikeyeva mohamÈnathina-
uddhacca-ahirikÈnottappehi, diÔÔhisampayutte pana asa~khÈrike moha-
uddhaccadiÔÔhi-ahirikÈnottappehi, sasa~khÈrike mohadiÔÔhithina-uddhacca-
ahirikÈnottappehi saddhinti chadhÈ ekato uppajjati.
PaÔigho pana asa~khÈrike moha-uddhacca-ahirikÈnottappehi,
sasa~khÈrike mohathina-uddhacca-ahirikÈnottappehi saddhinti evaÑ dvidhÈ
ekato uppajjati. Moho pana vicikicchÈsampayutte vicikicchuddhacca-
ahirikÈnottappehi, uddhaccasampayutte uddhacca-ahirikÈnottappehi
saddhinti evaÑ dvidhÈ ekato uppajjati. SesaÑ sabbattha uttÈnatthamevÈti.
AÔÔhakathÈkaÓÉavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ
NigamanakathÈ
EttÈvatÈ ca–
CittaÑ r|paÒca nikkhepaÑ, atthuddhÈraÑ manoramaÑ.
YaÑ LokanÈtho bhÈjento, desesi Dhammasa~gaÓiÑ.
Abhidhammassa sa~gayha, dhamme anavasesato.
®hitÈya tassÈ ÈraddhÈ, yÈ mayÈ atthavaÓÓanÈ.
AnÈkulÈnamatthÈnaÑ, sambhavÈ AÔÔhasÈlinÊ.
Iti nÈmena sÈ esÈ, sanniÔÔhÈnamupÈgatÈ.
Ek|nacattÈlÊsÈya, PÈÄiyÈ bhÈÓavÈrato.
CiraÔÔhitatthaÑ dhammassa, niÔÔhÈpentena taÑ mayÈ.
YaÑ pattaÑ kusalaÑ tassa, ÈnubhÈvena pÈÓino.
Sabbe saddhammarÈjassa1, ÒatvÈ dhammaÑ sukhÈvahaÑ.
PÈpuÓantu visuddhÈya, sukhÈya paÔipattiyÈ.
AsokamanupÈyÈsaÑ, nibbÈnasukhamuttamaÑ.
CiraÑ tiÔÔhatu saddhammo, dhamme hontu sagÈravÈ.
Sabbepi sattÈ kÈlena, sammÈ devo pavassatu.
YathÈ rakkhiÑsu porÈÓÈ, surÈjÈno tathevimaÑ.
RÈjÈ rakkhatu dhammena, attanova pajaÑ pajanti.
ParamavisuddhasaddhÈbuddhivÊriyapaÔimaÓÉitena
sÊlÈcÈrajjavamaddavÈdiguÓasamudayasamuditena
sakasamayasamayantaragahanajjhogÈhaÓasamatthena
paÒÒÈveyyattiyasamannÈgatena tipiÔakapariyattippabhede sÈÔÔhakathe
SatthusÈsane appaÔihataÒÈÓappabhÈvena mahÈveyyÈkaraÓena
karaÓasampattijanitasukhaviniggatamadhurodÈra2 vacanalÈvaÓÓayuttena
yuttamuttavÈdinÈ vÈdÊvarena mahÈkavinÈ pabhinnapaÔisambhidÈparivÈre3
chaÄabhiÒÒÈdippabhedaguÓapaÔimaÓÉite uttarimanussadhamme
suppatiÔÔhitabuddhÊnaÑ theravaÑsappadÊpÈnaÑ therÈnaÑ
MahÈvihÈravÈsÊnaÑ vaÑsÈla~kÈrabh|tena vipulavisuddhabuddhinÈ
“Buddhaghoso”ti
______________________________________________________________
1. Sabbepi DhammarÈjassa (SyÈ, Ka) 2. ...madhuroÄÈra (SyÈ) 3. ...parivÈra (SÊ)
gar|hi gahitanÈmadheyyena therena katÈ ayaÑ AÔÔhasÈlinÊ nÈma

Dhammasa~gahaÔÔhakathÈ–
TÈva tiÔÔhatu lokasmiÑ, lokanittharaÓesinaÑ.
DassentÊ kulaputtÈnaÑ, nayaÑ paÒÒÈvisuddhiyÈ.
YÈva “Buddho”ti nÈmampi, suddhacittassa tÈdino.
Lokamhi LokajeÔÔhassa, pavattati Mahesinoti.
AÔÔhasÈlinÊ nÈma
Dhammasa~gaha-aÔÔhakathÈ niÔÔhitÈ.
AÔÔhasÈlinÊ-aÔÔhakathÈya
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko
[A] [A]
AkakkhaÄatÈ 194 AÒÒÈtÈvindriyaÑ 330
AkathinatÈ 194 AÒÒÈtÈvÊnaÑ 330
AkammaÒÒatÈ 408 AÒÒindriyaÑ 282
AkaraÓaÑ 263 AÔÔhÈne vÈ pana ÈghÈto 399
AkallatÈ 408 AÔÔhikaÑ 243
AkiriyÈ 263-4 AÔÔhitakiriyatÈ 435
AkuÔilatÈ 195 AÓuÑ 354
Akusalam|laÑ 296 AÓÉakÈ 425
AkusalÈnaÑ 193 AtÊtaÑsena sa~gahitÈ 394
Akusalehi 209 AtÊtÈ 88, 394
Akovido 385 AtÊtÈrammaÓÈ 88
AgÈravatÈ 422 Attani vÈ r|paÑ 387
AggahitattaÑ 407 AttabhÈvapariyÈpanno 346
AghaÑ 362 AttamanatÈ 188, 425
AghagataÑ 362 AttavÈdupÈdÈnaÑ 415
AcaÓÉikkaÑ 424 Attha~gatÈ 394
AjimhatÈ 195 AdandhanatÈ 194
Ajjavo 95 AdassÈvÊ 385
AjjhattaÑ 213, 374 AdiÔÔhÈnaÑ 263
AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ 233, 236 AdinnÈdÈnaÑ 140
AjjhattaÑ paccattaÑ 394 AdukkhamasukhaÑ 222
AjjhattÈ 88 AdukkhamasukhÈ 84
AjjhattikÈ 92 AdussanÈ 194
AjjhosÈnaÑ 395 AdussitattaÑ 194
AÒÒÈ 330 Adoso 194
AÒÒÈÓaÑ adassanaÑ 296 AdhammarÈgo 398
456 AÔÔhasÈlinÊ-aÔÔhakathÈya

[A] [A]
AdhÈraÓatÈ 433 AniyatÈ 87
AdhikaraÓasamatho 189 AnukampÈ 395
AdhipatiÑ karitvÈ 392 AnuttarÈ 93
Adhimutti 435 AnuddÈ 395
Adhimokkho 177 AnuddÈyanÈ 395
AdhivacanapathÈ 94 AnuddÈyitattaÑ 395
AdhivÈsanatÈ 424 Anunayo 395
AnajjhÈpatti 263 AnuppannÈ 88
AnaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ 261 AnuppÈde ÒÈÓaÑ 96
AnaÒÒÈtÈnaÑ 262 AnubyaÒjanaggÈhÊ 428
AnattamanatÈ 300
Anurodho 395
AnatthaÑ me acari 399
AnuvicÈro 187
Ananubodho 296
AnusandhÈnatÈ 187
Ananussati appaÔissati 433
Anusayo 296, 398
AnantavÈdiÔÔhi 94
Anussati 191
AnabhijjhÈ 173, 194
AnekaÑsaggÈho 301
Anabhisamayo 296
AnottappaÑ 94, 291
AnavasesappahÈnÈya 282
AnottappabalaÑ 291
Anasuropo 424
AnÈgatÈ 88 AnolÊnavuttitÈ 435
AnÈdaratÈ 422 AntaradhÈnaÑ 365
AnÈdariyaÑ 422 Antare 417
AnÈrammaÓÈ 92 AntavÈ 402
AnikkhittachandatÈ 190, 435 AntavÈdiÔÔhi 94
AnikkhittadhuratÈ 190, 435 Anto karitvÈ 417
AniccatÈ 365 Antosamorodho 409
Aniccameva 343 AnvÈssaveyyuÑ 428
AnidassanasappaÔighÈ 89 ApacayagÈmino 86
Anidassano 346 ApaccavekkhanÈ 296
Anindriyabaddha- AppattÈnaÑ 263
r|paÒca -pa- bahiddhÈ 447 AparantaÑ Èrabbha 422
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 457

[A] [A]
AparantÈnudiÔÔhi 94 AmattaÒÒutÈ 429
Aparante 389, 395 Amoho 193
ApariyogÈhanÈ 296, 301 Amba~kuravaÓÓaÑ 354
ApilÈpanatÈ 191 AmbilaÑ 357
ApekkhÈ 397 AyaÑ loko 416
AppaccakkhakammaÑ 296 Ayoniso 429
AppaccayÈ 90 AraÓÈ 93
AppaÔivÈnitÈ 96 Ariyadhammassa 385
AppaÔivedho 296 AriyamaggaÑ 392
AppaÔisa~khÈ 429 AriyÈ 219, 384
AppaÔissavatÈ 422 Ar|pataÓhÈ 398
AppaÓihitaÑ 266 Ar|parÈgo 282
AppanÈ 187 Ar|pÈvacarÈ 92
AppamÈÓÈ 87 Ar|pino 90
AppamÈÓÈni 233 Ar|p|papattiyÈ 245
AppamÈÓÈrammaÓaÑ 229, 243 AlubbhanÈ 193
AppamÈÓÈrammaÓÈ 391, 438 AlubbhitattaÑ 194
AppassutÈ 423 Alobho 170, 193
ApharusavÈcatÈ 426 Ava~katÈ 195
Abbhattha~gatÈ 394 AvacarÈ 417
AbbhÈ 354 AvaÔÔhiti 188
AbyÈkatÈ 81 Avikkhepo 95, 175, 188,
AbyÈpajjo 194 291, 294
AbyÈpÈdo 173, 194 AvicÈraÑ 214
Abhikkamantassa 360 AvijjÈ 94, 296
AbhijjhÈ 143, 291, 296 AvijjÈbhÈgino 93
AbhinibbattÈ 393 AvijjÈsavo 401-2
Abhiniveso 295 AvitakkaÑ 214
AbhippasÈdo 189 Avitakka-avicÈrÈ 85
AbhilÈpo 421 AvitakkavicÈramattÈ 85

[A] [A]
AvitthanatÈ 194 AhirikabalaÑ 291
AviditÈnaÑ 263 AhetukÈ 89
AvisÈhaÔamÈnasatÈ 188, 294 [Œ]
AvisÈhÈro 188, 294 Œkappo 357
AvÊci 417 ŒkÈsakasiÓaÑ 231
Av|pasamo 301 ŒkÈsagataÑ 362
AsaÑgÈhanÈ 296 ŒkÈsadhÈtu 362
AsaÑyojaniyÈ 91 ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ 250
Asa~khatÈ 90 ŒkÈsÈnaÒcÈyatana-
AsacchikatÈnaÑ 263 saÒÒÈsahagataÑ 249
Asati 433
ŒkÈsÈnaÒcÈyatan|page 418
AsantuÔÔhitÈ 96, 429
ŒkÈso 362
AsamapekkhanÈ 296
ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ 251
AsamÈdhisaÑvattanikÈ 425
ŒkiÒcaÒÒÈyatana-
AsampajaÒÒaÑ 95
saÒÒÈsahagataÑ 251
AsamphuÔÔhaÑ 362
ŒcayagÈmino 86
AsammussanatÈ 191
Œcayo 363
Asambodho 296
Œcikkhanti 219
AsaraÓatÈ 433
ŒdÈsamaÓÉalaÑ 355
Asassato 402
AsÈtaÑ 299 ŒnantarikÈni 392
AsÈdu 357 ŒpattikusalatÈ 95, 423
AsÈrajjanÈ 194 ŒpattivuÔÔhÈnakusalatÈ 95, 423
AsÈrajjitattaÑ 194 Œpo 370
AsÈrÈgo 194 ŒpogataÑ 370
AsithilaparakkamatÈ 190 ŒpodhÈtu 368
Asuropo 299 Œmakagandho 356
AsekkhÈ 87 ŒmodanÈ 187
AssaddhÈ 423 ŒyatanakusalatÈ 95, 424
AhirikaÑ 94, 291 ŒyatanÈnaÑ 363

[Œ] [I]
Œyu 193 Indriyesu aguttadvÈratÈ 95
Œyuno saÑhÈni 364 Imassa kÈyassa 431
Œy|hinÊ 396 ImesaÑ 429
Œrati 263 IriyanÈ 193
Œrabbha 347, 391 IssÈ 299, 404
Œrambho 189 IssÈyanÈ 404
ŒrammaÓato 144, 147 IssÈyitattaÑ 404
Œlokentassa 360 [U]
ŒvaraÓaÑ 398 UcchedadiÔÔhi 94
ŒsappanÈ 301 UjukatÈ 195
ŒsavÈ 90, 401 UÔÔhitÈ 393
ŒsavÈnaÑ khaye ÒÈÓaÑ 435 Udakasaddo 356
ŒsÈ 397 UdÊraÓaÑ 361
ŒsisanÈ 397 UddhaccaÑ 301
ŒsisitattaÑ 397 UddhaccasampayuttaÑ 301
ŒsevanÈ 433 UddhumÈtakaÑ 242
ŒhÈraÑ 429 Unnati 404
ŒhÈreti 429 UnnÈmo 404
ŒhÈro 366 Upakkileso 398
[I] Upacayo 363
IcchÈ 395 UpacitattÈ 303
Iti 431 Upanissayamatthaso 321
ItthattaÑ itthibhÈvo 358 UpaparikkhÈ 191
ItthindriyaÑ 358 Uparito 417
IdappaccayatÈpaÔicca- UpalakkhaÓÈ 191
samuppannesu 389, 395 UpavicÈro 187
Idha 383 Upasampajja 212
IndriyaÑ 192 UpÈdÈ 92, 344
IndriyÈnaÑ paripÈko 364 UpÈdÈnÈ 92
[U] [O]
OkappanÈ 189
UpÈdÈniyÈ 85
OghaniyÈ 91
UpÈdÈya 339
OghÈ 91
UpÈdinnaÑ 374
OttappaÑ 94, 168
UpÈdinnÈ 84, 394
OttappabalaÑ 168
UpÈdinnupÈdÈniyÈ 85 Ottappitabbena 193
Upekkhako 216 OdagyaÑ 188
UpekkhÈ 85, 237 OdÈtaÑ 354
UpekkhÈsatipÈrisuddhiÑ 222 OnÈho 409
UpekkhÈsahagataÑ 201 OlÊyanÈ 408
UppajjitvÈ vigatÈ 394 OÄÈrikaÑ 373
UppannaÑ 108-9, 343 [ Ka ]
UppannaÑsena sa~gahitÈ 393 KakkasÈ 425
UppannÈ 88, 393 KakkhaÄaÑ 368, 374
UppÈdino 88 Ka~khÈ 301
UyyÈmo 190 Ka~khÈyanÈ 301
UsumaÑ 374 Ka~khÈyitattaÑ 301
UsamagataÑ 374 KaÔukaÑ 357
Us|yÈ 404 KaÔukaÒcukatÈ 407
UsmÈ 374 KaÓÓasukhÈ 425
UsmÈgataÑ 374 KaÓhÈ 93
UssÈho 190 KatattÈ 303
KathaÑvidhaÑ 343
UssoÄhÊ 190
KadariyaÑ 407
[E] KabaÄÊkÈro 366, 368
EkaÔÔhaÑ 380 KammaÑ 361
Ekodi 213 KammaÒÒatÈ 195
EkodibhÈvaÑ 214 KaruÓÈ 237
EjÈ 395 KalyÈÓamittatÈ 94

[ Ka ] [ Ka ]
KasÈvaÑ 357 Kilesavatth|ni 416
KÈmacchando 402 KukkuccaÑ 299
KÈmajjhosÈnaÑ 402 KukkuccÈyanÈ 414
KÈmataÓhÈ 398, 402 KukkuccÈyitattaÑ 414
KÈmanandÊ 402 KucchivitthambhanaÑ 366
KÈmapariÄÈho 402 KujjhanÈ 399
KÈmamucchÈ 402 KujjhitattaÑ 399
KÈmarÈgo 402 KuttaÑ 357
KÈmasineho 402 Kummaggo 295
KÈmÈvacaraÑ 104 KusalaÑ 105
KÈmÈvacarÈ 92 Kusalam|lÈni 380
KÈmÈsavo 401-2 KusalÈ 80-1
KÈmupÈdÈnaÑ 415 KusalÈkusalÈnaÑ 335
KÈmesu 141, 402 KusalÈnaÑ dhammÈnaÑ 433
KÈmesumicchÈcÈro 141 KetukamyatÈ 404
KÈmehi 209 Kenaci na viÒÒeyyÈ 90
KÈyakammaÒÒatÈ 174 Kenaci viÒÒeyyÈ 90, 400
KÈyagantho 408 KoÔÔhÈsato 144, 147
KÈyaduccaritavirati 177 KodhasÈmantÈ 425
KÈyaduccaritehi 264 Kodho 399
KÈyapassaddhi 174 Kopo 399
KÈyapÈguÒÒatÈ 175 KosallaÑ 191
KÈyamudutÈ 174
KÈyalahutÈ 174 [ Kha ]
KÈyaviÒÒatti 360 KhaÓÉiccaÑ 364
KÈyassa 360, 409 Khanti 95, 424
KÈyujukatÈ 175 Khandho 185
KÈyo 350 KhamanatÈ 424
KÈÄakaÑ 354 Khaye ÒÈÓaÑ 96
KiriyÈ 331 Khayo 365

[ Ca ]
[ Kha ]
CatunnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ 345
KharagataÑ 374
CatunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ 339
KhÈrikaÑ 357
CaturaÑsaÑ 354
[ Ga ] Cat|su 437
GanthaniyÈ 91 CattÈro 336
GanthÈ 91 CÈro 187
GandhÈrammaÓaÑ 113 CittaÑ 106, 184
Gandho 356 CittakammaÒÒatÈ 174
GarukaÑ 368 Cittapassaddhi 174
GarukÈro 404 CittapÈguÒÒatÈ 175
GalajjhoharaÓÊyaÑ 366 CittamudutÈ 174
GÈho 295 CittalahutÈ 174
GirÈ 361 CittavisaÑsaÔÔhÈ 92
GÊtasaddo 356 CittasaÑsaÔÔhasamuÔÔhÈnÈ 92
Gedho 395 CittasaÑsaÔÔhÈ 92
Cittasamatho 189
[ Gha ]
CittasamuÔÔhÈnÈ 92
GhÈnaÑ 348-9
Cittasahabhuno 92
GhosakammaÑ 361
Cittassa 300-1
Ghoso 361
Cittassa ÈghÈto 399
[ Ca ] Cittassa byÈpatti 399
Ca 215, 336 Cittassa sÈrÈgo 395
Cakkhu 349 CittassekaggatÈ 161, 290
CakkhunÈ r|paÑ disvÈ 428 CittÈ 92
CakkhuviÒÒÈÓaÑ 303 CittÈnuparivattino 92
CakkhuviÒÒeyyaÑ 374 CittujukatÈ 175
CakkhuviÒÒeyyÈ 400 CittuppÈdo 438
CaÓÉikkaÑ 299 CintÈ 191
CatutthaÑ 223 Cut|papÈte ÒÈÓaÑ 435

[ Jha - ©a ]
[ Ca ]
JhÈnaÑ 211, 259
CetanÈ 154
©ÈÓavippayuttaÑ 200
CetasikaÑ sukhaÑ 184
©ÈÓasampayuttaÑ 112
CetasikÈ 92
Cetaso abhiniropanÈ 187 [ ®ha ]
®hÈnakusalatÈ 95
Cetaso vikkhepo 302
®hiti 188, 193
CetosamphassajaÑ 184
®hitiyÈ 431
[ Cha ]
[ Ta ]
ChandÈdhipateyyaÑ 257, 281
TaÑ 219
Chando 176
TaÑ jÊvaÑ taÑ sarÊraÑ 403
ChÈdanaÑ 398 TaÑsamuÔÔhÈnaÑ 380, 390
[ Ja ] TaÑsampayutto 380-1, 390
Jaccandho pÊÔhasappÊ ca 320 TaÑsampava~katÈ 423
JanikÈ 396 Takko 187
JappanÈ 397 TajjÈ 183
JappÈ 397 TajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈtu 186
TaÓhÈgaddulaÑ 399
JappitattaÑ 397
TaÓhÈjÈlaÑ 399
JarÈ 364
TaÓhÈnadÊ 399
JarÈbhibh|tameva 343
TaÓhÈsamuddo 399
JÈtar|paÑ 355
TatiyaÑ 220
JÈtÈ 393
Tattha 426, 429
JÈtibhayaÑ 434 TatramajjhattatÈ 177
JÈlinÊ 396 TathÈgato 403
JivhÈ 348-9 TadubhayaÑ 394
JÊraÓatÈ 364 TadekaÔÔhaÑ 380
JÊvitaÑ 167, 193 TadekaÔÔhÈ 389, 390
JÊvitindriyaÑ 167, 193, 359 TanubhÈvÈya 281

[ Da ]
[ Ta ]
DiÔÔhigataÑ 294
TapanÊya 419
DiÔÔhigatasampayuttaÑ 289
TapanÊyÈ 94
DiÔÔhigatÈnaÑ 259
TasmiÑ samaye 213
DiÔÔhigahanaÑ 294
TÈni abhibhuyya 233
DiÔÔhivipatti 95
TittakaÑ 357
DiÔÔhivipphanditaÑ 295
TitthÈyatanaÑ 295
DiÔÔhivisuddhi 96
TÊÓi 380
DiÔÔhivis|kÈyikaÑ 295
TejogataÑ 374 DiÔÔhisaÑyojanaÑ 295
TejodhÈtu 368 DiÔÔhisampadÈ 96
[ Tha ] DiÔÔhupÈdÈnaÑ 415
ThambhanÈ 360 DÊghaÑ 354
ThambhitattaÑ 301, 374 DukkhanidÈnaÑ 398
ThalaÑ 354 DukkhapaÔipadaÑ 227
ThÈmo 190 Dukkhappabhavo 398
ThÈvariyo 154 Dukkham|laÑ 398
ThinaÑ 297, 409 DukkhasamphassaÑ 368
ThinamiddhaÑ 297 Dukkhasamphasso 374
Dukkhassa ca 220
ThiyanÈ 409
DukkhÈ 84
ThiyitattaÑ 409
Dukkhe ÒÈÓaÑ 395
Th|laÑ 354
Duggandho 356
[ Da ] DutiyaÑ 215
DantavikhÈdanaÑ 366 DutiyÈ 396
DandhÈbhiÒÒaÑ 227 DutiyÈya 282
DavÈya 429, 430 DuppaÒÒÈ 423
DassanaÑ 85 DummejjhaÑ 296
Dassanena pahÈtabbahetukÈ 86 DussanÈ 299
DiÔÔhÈsavo 401-2 DussitattaÑ 299
DiÔÔhikantÈro 295 DussÊlÈ 423

[ Na ]
[ Da ]
NavaÒca vedanaÑ 431
D|re 373
NavattabbÈrammaÓaÑ 440
DomanassasahagataÑ 298
Na het| 89
DovacassatÈ 94
NÈdhimuccati 388
DovacassÈyaÑ 422
NÈnattasaÒÒÈnaÑ 247
DovacassiyaÑ 422
NÈmaÑ 94, 420, 421
Doso 299, 399
NÈmakammaÑ 421
DvedhÈpatho 301
NÈmadheyyaÑ 421
DveÄhakaÑ 301
Nikanti 398
[ Dha ] NikÈmanÈ 398
Dhajo 404 Nikkamo 190
Dhammato 144, 147 NinnaÑ 354
Dhammavicayo 191 NibbattÈ 393
DhammÈ 81 NibbÈnaÑ 435
DhammÈnaÑ 330 NimittaÑ 277, 357
DhammÈrammaÓaÑ 113 NimittaÑ paÔipadÈpati 270
Dhamme ka~khati 388 NimittaggÈhÊ 428
Dhammehi 400 NiyatÈ 93, 394
DhÈtukusalatÈ 95, 424 NiyogÈ 442
DhÈraÓatÈ 191 NiyyÈnikaÑ 259
Dhiti 190 NiyyÈnikÈ 92
DhurasampaggÈho 191 NirayaÑ 417
[ Na ] Nirutti 421
Na ca kammavipÈkÈ 332 NiruttipathÈ 94
Natthi dinnaÑ 415 NiruddhÈ 394
Natthi mÈtÈ natthi pitÈ 416 NirodhataÓhÈ 398
Natthi sukatadukkaÔÈnaÑ 416 NisevanÈ 423
NandÊ 395 NissÈya 347
NandÊrÈgo 395 NÊcacittatÈ 424

[ Pa ]
[ Na ]
PaÒÒatti 420
NÊlaÑ 354
PaÒÒattipathÈ 94
NÊlanidassanÈni 234
PaÒÒÈ 165, 191
NÊlanibhÈsÈni 234
PaÒÒÈ-Èloko 192
NÊlavaÓÓÈni 234
PaÒÒÈ-obhÈso 192
NÊlÈni 234
PaÒÒÈpajjoto 192
NÊvaraÓÈ 91
PaÒÒÈpÈsÈdo 192
NÊvaraÓiyÈ 91
PaÒÒÈbalaÑ 167, 192
NepuÒÒaÑ 191
PaÒÒÈratanaÑ 192
Neva kusalÈ nÈkusalÈ 331
PaÒÒÈsatthaÑ 192
Nevadassanena nabhÈvanÈya
PaÒÒindriyaÑ 165, 192
pahÈtabbahetukÈ 86
PaÔikkamantassa 360
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ 252
PaÔighaÑ 399
NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatana-
PaÔighasaÒÒÈnaÑ 246
saÒÒÈsahagataÑ 254
PaÔighasampayuttaÑ 298
NelÈ 425
PaÔighÈto 399
No-upÈdÈ 368
PaÔiccasamuppÈdakusalatÈ 95, 424
No ganthÈ 91
PaÔipadÈpati 270, 279
No saÑyojanÈ 91
PaÔippassambhitattaÑ 194
[ Pa ] PaÔibandhu 397
Pakopo sampakopo 399 PaÔivirati 263
PaguÓatÈ 195 PaÔivirodho 299, 399
PaggÈho 95, 175, 291 PaÔisa~khÈ 430
Pa~ko 395 PaÔisa~khÈnabalaÑ 95
PacalÈyikÈ 409 PaÔisanthÈro 95
PaccupalakkhaÓÈ 191 PaÔissati 191
PaccuppannÈ 88 PaÔiha~khÈmi 431
PaccuppannÈrammaÓÈ 443 PaÔihaÒÒati vÈ 347
PajÈnanÈ 191 PaÔihaÒÒi vÈ 347
PaÒcapi ÈpattikkhandhÈ 423 PaÔihaÒÒissati vÈ 347

[ Pa ] [ Pa ]
PaÔihaÒÒe vÈ 347 ParittÈrammaÓaÑ 229, 243
PaÔhamaÑ 211 ParittÈrammaÓÈ 87, 391, 438
PaÔhamÈya 259 ParinipphannaÑ 378
PaÓidhi 396 Paribhedo 365
PaÓÊtaÑ 230, 257 ParimaÓÉalaÑ 354
PaÓÊtÈ 87 PariyantaÑ karitvÈ 417
PaÓÉaraÑ 185 PariyÈpannÈ 92
PaÓÉiccaÑ 191 PariyuÔÔhÈnaÑ 296, 398
PaÓÉitÈ 93 PariyonÈho 409
PatiÔÔhÈho 295 ParisappanÈ 301
Patodo 192 Paraloko 416
PattiyÈ 259 Paligedho 395
PatthanÈ 398 Pavicayo 191
PathavikasiÓaÑ 212 PasÈrentassa 360
PathavÊdhÈtu 368 Passaddhi 194
Padoso sampadoso 399 PassambhanÈ 194
PamodanÈ 187 PahÈnÈya 259
Pamoho 296 PahÈso 187
ParakaÔukÈ 425 PÈkaÔÊbh|tÈ 393
Parakkamo 190 PÈÔipuggalikÈ 394
Paranimmitavasavattideve 417 PÈÓÈtipÈto 140
ParasattÈnaÑ 394 PÈÓisaddo 356
ParÈbhisajjanÊ 425 PÈpakÈnaÑ 193
ParÈmaÔÔhÈ 92 PÈpamittatÈ 94
ParÈmÈsÈ 92 PÈmojjaÑ 187
ParÈmÈso 295 PÈlanÈ 193
PariÓÈyikÈ 192 PÈliccaÑ 364
ParittaÑ 229 PilÈpanatÈ 433
ParittÈ 87 PisuÓavÈcÈ 142
ParittÈni 233 PihanÈ 398

[ Ba ]
[ Pa ]
BandhanaÑ 398
PÊtakaÑ 354
BandhanattaÑ r|passa 371
PÊti 158, 187
BahiddhÈ 88, 374
PÊtisambojjha~go 262
BahiddhÈ r|pÈni passati 233
PÊtisahagatÈ 85
BahujanakantÈ 426
PÊtisukhaÑ 211 BahujanamanÈpÈ 426
PucchaÒjikatÈ 398 BahulÊkammaÑ 433
Puthujjano 383 BÈlÈ 93
PubbantaÑ Èrabbha 422 BÈlyaÑ 296
PubbantÈnudiÔÔhi 94 BÈhirÈ 92
Pubbante 389, 395 Bojjha~go 262
PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ 435 ByaÒjanaÑ 421
PubbenivÈso 435 Byappatho 361
PurÈÓaÒca vedanaÑ 431 ByappanÈ 187
PurisindriyaÑ 358 ByÈpajjanÈ 299
PuÄavakaÑ 243 ByÈpatti 299
ByÈpÈdo 144, 299
P|janÈ 404
BrahmacariyÈnuggahÈya 431
PemanÊyÈ 425
BrahmalokaÑ 418
PorÊ 425
[ Bha ]
[ Pha ]
BhajanÈ 423
PharusaÑ 368
Bhatti 423
PhurusavÈcÈ 142 BhantattaÑ 302
Phalasama~gissa ÒÈÓaÑ 436 BhayaÑ 170
Phasso 151, 181, 290 Bhavachando 402
PhÈsuvihÈro ca 432 BhavataÓhÈ 94, 398
PhusanÈ 181 BhavadiÔÔhi 94
PhoÔÔhabbÈyatanaÑ 368 Bhavanetti 396
PhoÔÔhabbÈrammaÓaÑ 113 BhavÈsavo 401-2

[ Bha ] [ Ma ]
Bhavesu 402 MaÒjiÔÔhakaÑ 354
BhÈvanÈ 433 MaÒÒanÈ maÒÒitattaÑ 404
BhÈvanÈbalaÑ 95 MaÓi 355
BhÈvanÈya 86 MaÓÉanÈya 430
BhÈveti 207, 245
MaddavatÈ 194
BhiyyokamyatÈ 434
Maddavo 95
Bh|miyÈ 259
MadÈya 430
Bh|miyÈ pattiyÈ 282
Bh|rÊ 191 MadhuraÑ 357
Bhedo 365 ManasÈ viÒÒÈtaÑ 373
Bherisaddo 355 ManasikÈrakusalatÈ 95, 424
Bhojane amattaÒÒutÈ 95 ManasikÈro 177
ManindriyaÑ 166
[ Ma ]
MaggaÑ 245 Manussasaddo 356
Magga~gaÑ 262 Mano 166, 184
Magga~gaÑ maggapariyÈ- ManodhÈtu 304
pannaÑ 330 ManodhÈtuviÒÒeyyaÑ 374
MaggapariyÈpannaÑ 262 Manopadoso 399
Maggasama~gissa -pa- ÒÈÓaÑ Mano manÈyatanaÑ 185
434, 436 Manovilekho 301, 414
MaggahetukÈ 87 MahaggatÈ 87
MaggÈdhipatino 88 MahaggatÈrammaÓÈ 391, 438
MaggÈrammaÓÈ 87
Mahantabh|tattÈ ca 339
Maggo 87, 207
MahÈparihÈrato 338
MaccharÈyanÈ 407
MahÈbh|tÈ 336, 338
MaccharÈyitattaÑ 407
Maccharino 423 MahikÈ 354
MacchariyaÑ 299 MÈnanaÑ 404
MaccheraÑ 407 MÈnasaÑ 184
MajjhimaÑ 257 MÈno 282, 297, 404
MajjhimÈ 87 MÈyÈ 395

[ Ma ] [ Ya ]
MÈrapÈso 398 YaÑ 193, 219, 357
MÈrabaÄisaÑ 399 YaÑ antare 417
MÈravisayo 399 YaÑ yaÑ vÈ panÈrabbha 149
MicchattaÑ 295 YatvÈdhikaraÓamenaÑ 428
MicchattaniyatÈ 87 YapanÈ 193
MicchÈcÈro 141 Yamhi 347
MicchÈdiÔÔhi 144, 290, 294 YasmiÑ 99
YasmiÑ samaye 104
MicchÈpatho 295
YÈ 429
MicchÈsamÈdhi 294
YÈtrÈ ca 431
MiddhaÑ 297, 409
YÈpanÈ 193
MukhÈsiyaÑ 366
YÈpanÈya 431
MucchÈ 395
YÈvadeva 431
MuÔÔhassaccaÑ 95
YiÔÔhaÑ 415
MuttÈ 355 Ye ye dhammÈ 424
MuditÈ 237 YesaÑ yesaÑ 424
MudukaÑ 368 YoganiyÈ 91
MudutÈ 194 YogÈ 91
MusÈ 141 Yoniso 430
MusÈvÈdo 141
[ Ra ]
M|lagandho 356
RajataÑ 355
M|lato 147
RasÈrammaÓaÑ 113
M|laraso 357 RassaÑ 354
MettÈyitattaÑ 395 RÈgo 395
MettÈ 237 R|paÑ 94, 207, 339,
MettÈyanÈ 394 342, 347, 355
MettÈsahagataÑ 237 R|paÑ attato samanupassati 387
Metti 394 R|pataÓhÈ 398
MedhÈ 192 R|pameva 343
Moho 291, 296 R|parÈgo 282

[ Ra ] [ La ]
R|pavantaÑ vÈ attÈnaÑ 387 LokuttaraÑ 258
R|pasmiÑ vÈ attÈnaÑ 388 LokuttarÈ 90
R|passa upacayo 363 Loko 346, 402
R|passa kammaÒÒatÈ 362-3 LoÓikaÑ 357
R|passa jaratÈ 365 Lobho 291, 295
R|passa mudutÈ 362 LoluppaÑ 397
R|passa lahutÈ 362 LoluppÈyanÈ 397
R|passa santati 363-4 LoluppÈyitattaÑ 397
R|pÈni 235 LohitakaÑ 243, 354
R|pÈyatanaÑ 373 [ Va ]
R|pÈrammaÓaÑ 113 VacÊduccaritehi 263
R|pÈvacarÈ 92 VacÊbhedo 361
R|pÈsÈ 397 VacÊviÒÒatti 361
R|pino 90 Vajir|pamÈ 93
R|pÊ 235 VaÓÓanibhÈ 354
R|p|papattiyÈ 207 Vatena 389
[ La ] VattanÈ 193
La~gÊ 296 Vatth|ni 416
LajjÈ 170 VanaÑ 396
LatÈ 398 Vanatho 396
LambilaÑ 357 VandanaÑ 404
LahukaÑ 368 Vayo 365
LahutÈ 194 ValittacatÈ 364
LahupariÓÈmatÈ 194 VÈcÈ 361
Li~gaÑ 357 VÈtasaddo 356
LÊnaÑ 409 VÈditasaddo 356
LubbhanÈ 295 VÈdo 141
LubbhitattaÑ 295 VÈyÈmo 190
LokiyÈ 90 VÈyo 374

[ Va ] [ Va ]
VÈyogataÑ 374 VipariÓatÈ 394
VÈyodhÈtu 368 VipariyesaggÈho 295
VikkhÈyitakaÑ 242 VipassanÈ 95, 175, 192
VikkhittakaÑ 242 VipÈkadhammadhammÈ 84
VigatÈ 394 VipÈkÈ 84
Vicayo 191 VipubbakaÑ 242
VicÈro 158, 187 VippaÔik|lagÈhitÈ 422
Vicikicchati 388 VippaÔisÈro 414
VicikicchÈ 300 VibhavataÓhÈ 398
VicikicchÈsampayuttaÑ 300 VibhavadiÔÔhi 94
VicchiddakaÑ 242 Vibh|sanÈya 431
VijjÈ 96, 435 Vimati 301
VijjÈbhÈgino 93 Vimutti 96
Vijj|pamÈ 93 Vimokkho 235
ViÒÒatti 360-1 Virati 146, 263
ViÒÒÈÓaÑ 185 VirÈgÈ 215
ViÒÒÈÓakkhandho 185 Virodho 299
ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ 250 Vilokentassa 360
ViÒÒÈÓaÒcÈyatanasaÒÒÈ- VivaragataÑ 362
sahagataÑ 250 Vivaro 362
ViÒÒÈÓehi 343 Vivicca 209, 260
ViÒÒÈpanÈ 360 Vivicceva 208
ViÒÒÈpitattaÑ 360 Viviccho 407
VitakkavicÈrÈnaÑ 213 VivekajaÑ 211
VitakkavipphÈrasaddaÑ 128 VisaÔÈ 396
Vitakko 157, 187 VisattikÈ 396
Vitti 187 Visamalobho 398
VidhÈ 343 VisayaggÈho ca 321
VinÊlakaÑ 242 Vissagandho 356
VipaccanÊkasÈtatÈ 422 Viharati 212

[ Va ] [ Sa ]
VihiÑs|paratiyÈ 431 SakkaccakiriyatÈ 435
VÊriyaÑ 163 SakkÈyadiÔÔhi 383
VÊriyabalaÑ 167, 191 SakkÈro 404
VÊriyÈrambho 189 SakhilavÈcatÈ 426
VÊriyindriyaÑ 163, 191 Sa~kappo 187
V|pasamÈ 213 Sa~khatÈ 90
VedanÈ 83-4, 152 Sa~khÈ 420
VedanÈto 145, 147 Sa~kho 355
VebhabyÈ 191 Sa~gahitÈ 393
VeramaÓÊ 263 Sa~gaho 343
VelÈ-anatikkamo 263 Sa~go 395
VevicchaÑ 398, 407 SaccÈnulomikaÒÈÓaÑ 434
VeÄuriyo 355 SacchikiriyÈya 263
VohÈro 420 SaÒjananÊ 396
SaÒjÈtÈ 393
[ Sa ]
SaÒjÈnanÈ 184
SaÑkiliÔÔhasaÑkilesikÈ 85
SaÒjÈnitattaÑ 184
SaÑkiliÔÔhÈ 85
SaÑkilesikÈ 85 SaÒÒÈ 153, 184
SaÑghe ka~khati 389 SaÒÒojanÈni 383
SaÑmusanatÈ 433 SaÓÔhiti 188
SaÑyojanÈ 91 SaÓhaÑ 368
SaÑyojaniyÈ 91 SaÓhavÈcatÈ 426
SaÑvarÈya 428 Sati 95, 164, 175, 191
SaÑviggassa ca SatindriyaÑ 164, 191
yonisopadhÈnaÑ 96 SatibalaÑ 167, 191
SaÑvego 96 Sato 219
SaÑvejaniyaÔÔhÈnaÑ 96 SattaÔÔha~gapariÓÈmaÑ 270
SaÑsayo 301 Sattapi ÈpattikkhandhÈ 423
SaÑsevanÈ 423 Satthari ka~khati 388
Sa-uttarÈ 93 SadisohamasmÊti mÈno 403-4

[ Sa ] [ Sa ]
SaddataÓhÈ 398 SamÈdhindriyaÑ 189
SaddahanÈ 189 SamÈdhibalaÑ 167, 189, 294
SaddÈyatanaÑ 373 SamÈpattikusalatÈ 95, 423
SaddÈrammaÓaÑ 113 SamÈpattiyÈ 193
Saddo 356 SamÈpattivuÔÔhÈna-
SaddhÈ 162, 189 kusalatÈ 95, 423
SaddhÈbalaÑ 167 SamiÒjentassa 360
SaddhindriyaÑ 162, 189 SamuÔÔhitÈ 393
SanidassanaÑ 354 SamuppannÈ 393
SanidassanasappaÔighÈ 89 SamodhÈnaÑ 375
Santato manasi karoti 251
SampaggÈho 404
Santike 373
SampajaÒÒaÑ 95, 175, 192
SanthambhanÈ 360
SampajÈno 219
SanthambhitattaÑ 360
SampatthanÈ 398
Santhavo 397
SampasÈdanaÑ 213
SappaccayÈ 90
SamphappalÈpo 142
SappaÔighaÑ 354
SamphusanÈ 181
SappaÔigho 346
SamphusitattaÑ 181
SappurisÈ 384
SabbaÑ 342 SambhajanÈ 423
SabbaÑ r|paÑ 339 Sambhatti 423
Sabbasa~khÈrasamatho 189 SammaggatÈ 416
Sabbaso 245 SammattaniyatÈ 87
SamaÒÒÈ 420 Sammasaddo 356
SamatikkamÈ 246 SammÈ-ÈjÊvo 261
SamathanimittaÑ 95 SammÈkammentÈ 261
Samatho 95, 175, 188, 291 SammÈdiÔÔhi 167, 173, 193
Samaye 99 SammÈvÈcÈ 261
SamÈdhi 165 SammÈvÈyÈmo 167, 191
SamÈdhijaÑ 215 SammÈsa~kappo 167, 187

[ Sa ] [ Sa ]
SammÈsati 167, 191 Sineho 370, 397
SammÈsamÈdhi 167, 189 SibbinÊ 396
Sammoho 296 SÊlabbataparÈmÈso 383
SayaÑ abhiÒÒÈ sacchikatvÈ 416 SÊlabbatupÈdÈnaÑ 415
SaraÓatÈ 191 SÊlabbatena 389
SaraÓÈ 93 SÊlavipatti 95
SaraÓo 418 SÊlavisuddhi 96
SaritÈ 396 SÊlasampadÈ 96
SallakkhaÓÈ 191 SÊlena 389
SavicÈraÑ 210 SukatadukkaÔÈnaÑ 416
SavicÈrÈ 85 SukkÈ 93
SavitakkaÑ 210 SukhaÑ 160
SavitakkasavicÈrÈ 85 Sukhabh|miyaÑ 381
SavitakkÈ 85 SukhasamphassaÑ 368
Sasa~khÈro 199 Sukhasamphasso 374
SassatadiÔÔhi 94 Sukhassa ca 220
Sassato 402 SukhÈ 83-4
SahetukÈ 89 Sugandho 356
SÈkhalyaÑ 95 SuÒÒataÑ 266
SÈtaÑ sukhaÑ vedayitaÑ 184 SutaÑ 116, 373
SÈtaccakiriyatÈ 435 SuttaÑ 318, 396
SÈdu 357 Suddhi 389
SÈdhukamyatÈ 398 SupanÈ supitattaÑ 409
SÈrajjanÈ 295 SuvaÓÓadubbaÓÓÈni 234
SÈrajjitattaÑ 295 SekkhÈ 86
SÈrammaÓÈ 92 SetughÈto 264
SÈrÈgo 295, 395 SeyyohamasmÊti mÈno 403
SÈsavo 91 SevanÈ 423
SikkhÈya ka~khati 389 SotaÑ 348, 349
SinehagataÑ 370 SoppaÑ 409

[ Sa ] [A]
SomanassaÑ 166 HitesitÈ 395
SomanassadomanassÈnaÑ 220 HiribalaÑ 168
SomanassasahagataÑ 111 Hiriyitabbena 193
SomanassindriyaÑ 166 HirÊ 94, 168
SoraccaÑ 95, 425 HÊnaÑ 230, 257
SovacassatÈ 94 HÊnÈ 87
[ Ha ] HinohamasmÊti mÈno 404
HatavikkhittakaÑ 242 HutaÑ 415
HadayaÑ 184 HeÔÔhato 417
Hadaya~gamÈ 425 HetudhammÈ 89
Hari 354 HetuvippayuttÈ 89
HarivaÓÓaÑ 354 HetusampayuttÈ 89
HÈso 187 Het| paccayÈ 424
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
[A] [A]
AkusalakammapathÈ dasa 140 Adhimokkhassa lakkhaÓÈdi 177
Akusalasaddassa vacanattho 81 AnantÈni cattÈri 204
AgamanÊyaÔÔhÈnaÑ 141
AnÈgataÑsaceto-
A~gÈni nava 27
pariyaÒÈÓÈnaÑ viseso 447
AÔÔhakathÈkaÓÉaÑ
SÈriputtattherappabhavaÑ 437 AnÈgÈmimaggena pahÊnÈ cha 277
AÔÔhakathÈmuttako nayo 116 AniccatÈya lakkhaÓÈdi 365
AÔÔhatiÓamuÔÔhiÑ dinnaÑ AniyatayevÈpanakÈ
Sottiyena 77 tayo 299
AÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ AnumodanadesanÈ
sarÊraÑ 63-4, 69 DÊghamajjhimani-
AÔÔhÈrasabrahmakoÔiyo 77 kÈyappamÈÓÈ 16
AÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ AnumodanadesanÈ SaÑyutta-
sarÊraÑ 57, 61-5 a~guttarikadvemahÈnikÈ-
AtimadhuraÑ sukhaÑ 219
yappamÈÓÈva 16
Atthato ekÈ 217
Atthato bhinnÈyeva 218 ApaÓÓaka~gÈni cattÈri 176
AdassÈvÊ duvidho 385 Aparinipphannar|pÈni dasa 378
AdinnÈdÈnassa paÒca AppamaÒÒÈ catassova 241
sambhÈrÈ 141 AbyÈkataÑ catubbidhaÑ 303
AdukkhamasukhÈya AbhÈvÈ dve 247
lakkhaÓÈdi 222 AbhijjhÈ dvivedanÈ 145
Adosassa lakkhaÓÈdi 171 AbhijjhÈya dve sambhÈrÈ 144
AddhÈ imÈya paÔipadÈya AbhijjhÈya lakkhaÓÈdi 291
jarÈmaraÓamhÈ AbhidhammapariyÈyo 119
parimuccissÈmi 244
AbhidhammassanidÈna-
AddhÈpaccuppannaÑ 445
kiccaÑ nÈma natthi 31
AdvejjhavacanÈ BuddhÈ 48
AdhiÔÔhÈnapÈramiÑ aÔÔhamaÑ Abhidhammo nÈma na sÈvaka-
adakkhiÑ 51 visayo 437
Adhipatayo dve 258 AbhibhÈyatanassa attho 236

[A] [Œ]
AmoghavacanÈ JinÈ 48 ŒkÈsadhÈtuyÈ lakkhaÓÈdi 362
AmbopamaÑ nÈma gahita 311 ŒkÈso ananto 204
Arahattamaggena ŒgamanaÑ duvidhaÑ 266-7, 328
pahÊnÈ paÒca 277 ŒÓÈdesanÈ 22
AriyÈnaÑ adassanavatthu 385 ŒÓattikaÑ 205
Alagadd|pamÈ 24 ŒthabbaÓiddhi 134
Alobhassa lakkhaÓÈdi 170-1 Œnantarikassa upamÈ 392
AvahÈrÈ paÒca 141 Œpattiyo paÒca 423
AvibhattikÈ dhammÈ Œpattiyo satta 423
aÔÔhÈrasa 178 ŒpodhÈtuyÈ lakkhaÓÈdi 368
AvibhattikÈ dhammÈ satta 293 ŒmisapaÔisanthÈrake vatthu 427
AsaÑvaradvÈrÈni aÔÔha 139
Œrambhasaddassa
AsaÑvarÈ aÔÔha 138
atthuddhÈro 189, 190
AsaÑvarÈ atthato paÒca 138
ŒrammaÓavaÉÉhana-
AsaddhammÈ cattÈro 182
kkamo 239-240
AsÊtivassasahassÈni Èyu 69
ŒrammaÓÈtikkamÈ
AsÊtihatthappamÈÓÈyeva
catasso 254
sarÊrappabhÈ 57
ŒlokÈ cattÈro 192
AsÊtihatthamubbedho
Œvajjanena vinÈ
DÊpa~karo 56
AsÊtihatthubbedhaÑ pavattacittÈni 318
sarÊraÑ 66-7, 69 ŒhÈrapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ
AsuddhÈni kammadvÈrÈni 195 nÈma 377
Asubhabhedo dasadhÈ ŒhÈram|lakassa dukkhassa
vutto 244 anto natthi 41
Assaguttattherassa ŒhÈrassa a~gÈni aÔÔha 432-3
adhiÔÔhÈnaÑ 444 ŒhÈrÈ tayo 197
AhetukapaÔisandhikathÈ 316 [I]
[Œ] Itthiyo vÊsati 141
ŒkÈrÈ cuddasa 232 Iddhi dasavidhÈ 133-4
ŒkÈrÈ paÒca 144, 147 IssÈya lakkhaÓÈdi 299
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 479

[U-E] [O]
Ucchurase dvinnaÑ OgÈhanÈ dhammÈ tayo
dhÈt|naÑ viseso 371 akusalapakkhe 188
Utupaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ OjÈ balavatÊ 367
nÈma 377-8 OjÈ mandÈ 367
Uttarasaddassa vacanattho 90, 93 ObhÈsÈ cattÈro 192
UdakaÑ aÔÔhanahutÈdhikacatu-
yojana satasahassa- [ Ka ]
bahalaÑ 15 KathÈ tisso 22
UddesavÈre visesattho 262 KappiyaparikkhÈrÈ 38
Uddhaccassa lakkhaÓÈdi 292 KabaÄÊkÈrÈhÈrassa
UpacayasantatÊnaÑ lakkhaÓÈdi 368
lakkhaÓÈdi 363-4 KammaÑ satte vibhajati 108
UpacayasantatÊnaÑ viseso 363 Kammacatukkena dÊpitÈ
UparimakÈyo avisado 357 pannarasa 131
UparimakÈyo visado 358 Kammajatejo parissayo
UpekkhÈ dasavidhÈ 216
nÈma 366
UpekkhÈpÈramiÑ dasamaÑ
KammadvÈrÈ nava 119
adakkhiÑ 53
KammadvÈrÈni aÔÔhÈrasa 257
UpekkhÈya lakkhaÓÈdi 218, 238
KammadvÈrÈni tÊÓi 123
UpekkhÈya vipatti 238
UpekkhÈya sampatti 238 Kammapaccaya-utu-
UppannÈ cattÈro 108-9 samuÔÔhÈnaÑ nÈma 377
UbhatobyaÒjanakÈnaÑ KammassakataÒÒÈÓaÑ 433
viseso 359 KammÈni cattÈri 131
UssadakittanaÑ nÈma KammÈni tÊÓi 130
gahitaÑ 308 KaruÓÈya lakkhaÓÈdi 237
EkasamuÔÔhÈnÈni dasa 376 KaruÓÈya vipatti 238
Eko mÈno tiÓÓaÑ janÈnaÑ 404 KaruÓÈya sampatti 238
[O] KasiÓassa attho 236
OgÈhanÈ dhammÈ cattÈro KasiÓÈnaÑ nissando 240
kusalapakkhe 188 KÈmÈ dve 104

[ Ka ] [ Kha ]
KÈyakammaÑ manodvÈrepi 133, KhaÓapaccuppannaÑ 445
137 KhaÓikasamÈdhiÑ parip|reti 160
KÈyakammaÑ vacÊdvÈre 133, 137 KhantipÈramiÑ chaÔÔhamaÑ
KÈyacittapassaddhÊnaÑ adakkhiÑ 50
lakkhaÓÈdi 174 KhantisaÑvaro 386
KÈyacittalahutÈnaÑ Khandhavibha~go tividho 8
lakkhaÓÈdi 174 KhandhÈ tayo 194
KÈyaviÒÒÈÓapaccayÈ
KhÈropamaÑ nÈma gahitaÑ 286
cattÈro 322
KhÊÓÈsavassa samÈpatti 334
KÈyasaÒcetanÈ tividhÈ 130
KhÊÓÈsavÈnaÑ niddÈ 409
KÈyassa lakkhaÓÈdi 350
KÈyo catubbidho 124 [ Ga - Gha ]
KÈraÓÈ ekÈdasa 117 GaÓan|pagacittÈni paÒca 323
KÈraÓÈ cattÈro 168 Gandhassa lakkhaÓÈdi 356
KÈraÓÈni cattÈri 181, 230 GambhÊrabhÈvo catubbidho 23
KÈraÓÈni tÊÓi 181, 328 GarukaraÓe upamÈyo 442
KÈlÈ tayo 202 GÈmadÈrak|pamÈ 320
Kiccavasena dvidhÈ bhinnÈ 218 GÈmillo 320
KilesapaÔipÈÔiyÈ pahÊnÈ 408, 415 GuÓÈtirekatÈ 206
Kukkuccassa lakkhaÓÈdi 299 GuÓÈ dasa 41
KukkuccÈni dve 414 G|thapiÓÉ|pamÈ 271
KulaÑ duvidhaÑ 405 GhÈnaviÒÒÈÓapaccayÈ
KusalaÑ dullabhameva 102, 103 cattÈro 322
KusalakammapathÈ dasa 145
GhÈnassa lakkhaÓÈdi 349
KusalavipÈkakiriyÈnaÑ
ÈrammaÓabhedo 448 [ Ca ]
Kusalassa CakkavÈÄassa pamÈÓaÑ 336
lakkhaÓÈdicatukkaÑ 105 CakkavÈÄÈni anantÈni 204
KusalÈ paÒcapaÓÓÈsa 155 CakkÈni cattÈri 100
Kuhanavatth|ni tÊÓi 265 Cakkhu duvidhaÑ 344
KoÔÔhÈsÈ tayo 257, 353 CakkhuviÒÒÈÓavÊthi 429

[ Ca ] [ Ca ]
CakkhuviÒÒÈÓapaccayÈ
CorajeÔÔhakÈ dvÈdasa 287
cattÈro 321
CorajeÔÔhakÈ paÒca 288-9
CakkhuviÒÒÈÓassa lakkhaÓÈdi 303
Cakkhussa lakkhaÓÈdi 349 [ Cha ]
Ca~kamadosÈ paÒca 37
Chandassa lakkhaÓÈdi 176
Ca~kamassa pamÈÓaÑ 37
ChabbassÈni mahÈpadhÈnaÑ
CatunnaÑ maggÈnaÑ
upamÈ 418-9 padahitvÈ 77
Catubh|mikavedanÈ 153 ChiddÈni dveyeva 426
CatuvÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ 71
[ Ja ]
CattÈrova ekakkhaÓe 176
CattÈlÊsavassasahassÈni JanÈ cattÈro 225
Èyu 70 JambuyÈ pamÈÓaÑ 337
CattÈlÊsahatthubbedhaÑ JaratÈya lakkhaÓÈdi 365
sarÊraÑ 70
JarÈ duvidhÈ 364
CandamaÓÉalassa pamÈÓaÑ 354
JavanaÑ tividhaÑ 116
CittaÑ jeÔÔhakaÑ 110, 111
Cittapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ JivhÈya lakkhaÓÈdi 349
nÈma 378 JivhÈviÒÒÈÓapaccayÈ cattÈro 322
Cittasa~kamanÈ dve 370 JÊvitindriyassa
Cittassa upakkilesÈ paÒca 411
lakkhaÓÈdi 167, 359
Cittassa lakkhaÓÈdicatukkaÑ 155
CittÈni chattiÑsa 229 [ Jha ]
CittÈni sattarasa 332 JhÈnaÑ duvidhaÑ 211
CittuppÈdakaÓÉaÑ duvidhaÑ 79 JhÈnaÑ vitakkapacchimakaÑ 304
CittuppÈdÈ terasa 449
JhÈnassa nÈmÈni tÊÓi 227
CÊvare cha ÈrammaÓÈni 123
CetanÈ tisso 203 JhÈnÈni nava 442
CetanÈmahattaÑ 206 [ ©a ]
CetanÈya
©ÈÓasaÑvaro 386
lakkhaÓÈdicatukkaÑ 154
CetanÈsampayuttakÈ ©ÈÓasampayuttacittuppÈdÈ
ekavÊsati 131 aÔÔha 441

[ ©a - ®ha ] [ Da ]
©ÈÓasampayuttacittuppÈdÈ DÈnamayaÑ tividhaÑ 119
cattÈro 443 DÈnÈdikaÑ tividhaÑ 116-7
©ÈÓasampayuttassa kÈraÓÈ DiÔÔhirÈgo nÈma 403
cattÈro 117 DiÔÔhisampayuttacittuppÈdÈ
®hÈnÈni cha 330 cattÈro 444
[ Ta - Tha ] DukaparicchedÈ catuddasa 340
TajjÈsaddo anucchavikattho 183 DukÈ cha 433
TaÓhÈya pettivisayaÑ 172 DutiyÈbhisamaye
TatiyÈbhisamaye navuti- navutikoÔimabodhayi 55
koÔisahassÈnaÑ 55 Dubbacasaddassa vacanattho 94
TatramajjhattatÈya DevaputtavimÈnÈni
lakkhaÓÈdi 177 tÈrakar|pÈni 355
Tada~gapahÈnaÑ nÈma 386 DevÈ manusse passanti 43
TanubhÈvassa kÈraÓÈni DesanÈ tisso 22
dve 281-2 DesanÈbhedo catubbidho 266
Tantiyo dve 12 DesanÈvilÈso 224
TambakaÓhabh|miyova 381
Domanassassa lakkhaÓÈdi 298
Tayo mÈnÈ tiÓÓaÑ janÈnaÑ 404
DovÈriko 319
TiÑsavassasahassÈni Èyu 71
Dosassa lakkhaÓÈdi 299
TiÑsahatthubbedhaÑ sarÊraÑ 71
Dosena nirayaÑ 172
TikadukaparicchedÈ
DvÈdasaterasayojanappa-
paÒcadasa 79-80
mÈÓo 60
Tikaparicchedo eko 79
TejodhÈtuyÈ DvinnaÑ vasena ÈrammaÓa-
lakkhaÓÈdi 368 karaÓaÑ 369
Thinassa lakkhaÓÈdi 297 DvÊsu dvÊsu dvÈresu
ÈpÈthamÈgacchati 114
[ Da ]
Dve pucchÈ Bhagavato atthi 98
DakkhiÓÈvisuddhiyo
catasso 206 [ Dha ]
DÈnapÈramiÑ paÔhamaÑ DhammapaÔisanthÈro 426
adakkhiÑ 48 DhammapadÈni chattiÑsa 292

[ Dha ] [ Na ]
DhammapadÈni paÒcasaÔÔhi 177 NÈmassa kÈraÓÈni tÊÓi 266
DhammavavatthÈnavÈro NÈmÈni tÊÓi 329
aÔÔhaparicchedo 196 NÈmÈni dvÈdasa 349
DhammavavatthÈnavÈro NÈmÈni dve 311
duvidho 97 NikÈyÈ paÒca 25
Dhammavicayasambojjha~gassa NidÈnÈni tÊÓi 78
uppÈdÈ dhammÈ satta 118 NidÈnÈni dve 32
DhammÈ cha 131 NiddesavÈrÈ terasa 348
DhammÈrammaÓaÑ nÈma 122 NippadesatikÈ terasa 80
DhammÈ soÄasa 293 NippadesadukÈ ekasattati 80
DhammikÈ paccayÈ 206 Nipphannar|pÈni dasa 353
Dhammo duvidho 406 NimittaÑ duvidhaÑ 277
DhÈtiyo catasso 345 NimittÈni cattÈri 267
DhÈtukathÈpakaraÓaÑ Niyamo tividho 118
cuddasavidhaÑ 8 NiyÈmaÑ paÒcavidhaÑ 312
Dhenupago vaccho 219 NissaraÓatthÈ 24
[ Na ] NÊlavatthaÑ viya 213
NayÈ paÒca 257 NekkhammapÈramiÑ tatiyaÑ
NavakÈ cattÈro 229 adakkhiÑ 49
NavakÈ paÒcavÊsati 230 [ Pa ]
NavakÈ samasaÔÔhi 234 PakaraÓaparicchedÈ satta 4
NavattabbÈrammaÓÈni paÒca 444 PakiÓÓakanayo vutto 318
NavutivassasahassÈni PaccayÈ cattÈro 222
Èyu 64-9 PaccavekkhaÓÈ cattÈro 170
NavutivassasahassÈni PaccuppannaÑ tividhaÑ 445
ÈyuppamÈÓaÑ 57, 61-3 PaÒcakanayo 224
NavutihatthubbedhaÑ sarÊraÑ 62 PaÒca-ucchunÈÄiyantopamaÑ 314
NÈnattÈni cattÈri 182 PaÒcapatiÔÔhitena vanditvÈ 114
NÈmaÑ catubbidhaÑ 420 PaÒcavaÓÓakappÈs|pamÈ 353
NÈmaggahaÓakiccaÑ natthi 421 PaÒcavaÓÓadhaj|pamÈ 353

[ Pa ] [ Pa ]
PaÒÒÈcakkhu paÒcavidhaÑ 344 ParikappavacanaÑ 346
PaÒÒÈ jeÔÔhikÈ 110, 1 ParicchedÈ cattÈro 97, 196
PaÒÒÈpÈramiÑ catutthaÑ Parinipphannar|pÈni
adakkhiÑ 50 pannarasa 378
PaÒÒÈya lakkhaÓÈdi 166 Pariyattibhedo tividho 24
PaÒÒobhÈsasamo 166
ParisÈ catasso 159
PaÔikkhepa~gÈni cattÈri 432
PasÈdo nÈma natthi 292
PaÔicchannajarÈ 365
PahÈnaÑ paÒcavidhaÑ 386-7
PaÔipadÈnavakÈ cattÈro 230
PahÈnavinayo paÒcavidho 385
PaÔisanthÈro duvidho 426
PaÔihÈrÈ tayo 319 PahÈnÈni tÊÓi 22
PaÔhamacittasamuÔÔhitÈ 124 PahÈnekaÔÔhaÑ nÈma 380
PaÔhamabuddhavacanaÑ 18 PÈkaÔajarÈ 364
PaÔhamamaggassa PÈÓÈtipÈtassa paÒca
nayasahassaÑ 281 sambhÈrÈ 140
PaÔhamamaggena PÈsÈdatalÈni cattÈri 255
diÔÔhasaccÈni cattÈri 284 PiÔakÈni tÊÓi 22
PaÔhamÈbhisamaye koÔi- PisuÓavÈcÈya cattÈro
satamabodhayi 55 sambhÈrÈ 142
PaÓÓasÈlaparibhogasmiÑ PÊti paÒcavidhÈ 158
ÈdÊnavÈ aÔÔha 40 PÊtiyÈ lakkhaÓÈdi 158
PaÓÓasÈlÈya dosÈ aÔÔha 40 PÊtisambojjha~ga-uppÈdakÈ
PaÓÓÈsahatthubbedhaÑ
dhammÈ ekÈdasa 117
sarÊraÑ 66
PÊtisukhÈnaÑ viseso 160
Pattamakkhanatela-upamÈ 253
PuggalapaÒÒatti chabbidhÈ 8
PathavÊdhÈtuyÈ lakkhaÓÈdi 368
Padeso dasavidho 31 PuggalajjhÈsayo 224
PabbajjaÑ arahati 225 PucchÈ paÒcavidhÈ 97
PabbajjÈ Buddhapacceka- PuÒÒakiriyavatth|ni tÊÓi 203
buddhÈdÊhi vaÓÓitÈ 40 PuÒÒakiriyavatth|ni dasa 201
PayogÈ cha 140 PuÒÒÈy|hanaÑ chabbidhaÑ 205
ParamatthadesanÈ 22 PuthujjanÈ duve 384

[ Pa ] [ Bha ]
PubbanimittÈni paÒca 75 Bhummaniddeso 99
PeÄopamaÑ nÈma gahitaÑ 284 BhojanÈnisaÑso 432
[ Pha ] [ Ma ]
Phal|pacÈrena kÈraÓaÑ MaÑsacakkhu duvidhaÑ 344
niddiÔÔhaÑ 425 Maggassa nÈmÈni tÊÓi 267
Phal|pacÈrena vuttaÑ 410 Maggudak|pamÈ 253
Phal|pacÈrena vuttÈ 364 Maggo hetupacchimako 304
Phassassa Macchariyassa lakkhaÓÈdi 299
lakkhaÓÈdicatukkaÑ 151 MajjhimabhÈÓakÈnaÑ mati 445
ManasikÈrassa lakkhaÓÈdi 177
[ Ba ]
ManasikÈro tippakÈro 177
Balar|paÑ gahitameva 375
Mano ek|natiÑsavidho 130
BÊjasarikkhakaÑ phalaÑ 382
ManokammaÑ kÈyadvÈre 136
BuddhaÒÈÓaÑ anantaÑ 204
ManokammaÑ vacÊdvÈre 136
Buddhavisayo abhidhammo 437
Mano catubbidho 129
BuddhÈdayo ariyÈ 219
ManodvÈre ÈjÊvap|raÓaÑ
BuddhÈnaÑ tisso pucchÈ natthi 98
nÈma natthi 265
Bodhisattassa dhammÈ aÔÔha 71
ManodvÈre ÈpattipaÒÒÈpanaÑ
ByÈpÈdassa dve sambhÈrÈ 144
natthi 135
BrahmavihÈrÈ cattÈro 238
ManodhÈtuyÈ lakkhaÓÈdi 304
BrÈhmaÓÈ paÒca 432
ManodhÈtuyo dve 438
[ Bha ] ManoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ
BhaÓÉÈgÈrikapariyatti 24 lakkhaÓÈdi 305
BhayÈ cattÈro 170 ManoviÒÒÈÓapaccayÈ
Bhavattayasampatti- cattÈro 322
nibbattakaÑ 258 ManosaÒcetanÈ tividhÈ 130-1
BhÈvanÈmayaÑ tividhaÑ 119, 123 MahÈkassapassa adhiÔÔhÈnaÑ 444
BhÈvanÈsaddassa attho MahÈkusalakiriyÈnaÑ
tividho 207-8 nÈnÈkaraÓaÑ 450

[ Ma ] [ Ma ]
MahÈgajaÑ nÈmetaÑ cittaÑ 333 MuditÈya sampatti 238
MahÈnayÈ vÊsati 257 MusÈvÈdassa cattÈro
MahÈpakaraÓaÑ (paÔÔhÈnaÑ) sambhÈrÈ 142
catuvÊsatividhaÑ 9, 11 MettÈpÈramiÑ navamaÑ
MahÈpathavÊ catunahutÈdhika- adakkhiÑ 51
dviyojanasatasahassa- MettÈya lakkhaÓÈdi 237
bahalÈ 15 MettÈya vipatti 237
MahÈbrahmÈno cattÈro 205
MettÈya sampatti 237
MahÈbh|tÈni tÊÓi 121
Metteyyabodhisattassa
MahÈmoggallÈnattherassa
maggo 393
tayo maggÈ 279
MoghavÈro eko 309
MahÈmoggallÈnassa
MoghavÈro dutiyo 310
nirayagamanaÑ 316
MoghavÈro tatiyo 310
MahÈrukkhÈ satta 337
Mohassa lakkhaÓÈdi 291
MahÈvÈrÈ tayo 97, 199
MahÈvilokanÈni paÒca 76 Mohena tiracchÈnayoniÑ 172
MahÈsappÈ cattÈro 339 [ Ya ]
MahÈsamuddo caturÈsÊti- YathÈlÈbhavasenetaÑ vuttaÑ 411
yojanasahassagambhÊro 14 YantavÈhopamÈ 316
MahÈselÈ satta 337 YamakaÑ dasavidhaÑ 9
MÈtikÈ duvidhÈ 79 YevÈpanakadhammÈ nava 176
MÈtikÈya pÈÄivavatthÈnaÑ 341 YevÈpanakÈ daseva 292
MÈnassa lakkhaÓÈdi 297
MicchÈcÈro dvivedano 145 [ Ra ]
MicchÈdiÔÔhiyÈ dve sambhÈrÈ 144 RatanÈni tÊÓi 119
MicchÈdiÔÔhiyÈ lakkhaÓÈdi 290 Rasassa lakkhaÓÈdi 397
MiddhaÑ ar|pameva 413 RÈsayo nava 294
Middhassa lakkhaÓÈdi 297 RÈsayo sattarasa 180
MuditÈya lakkhaÓÈdi 238 R|pakalÈpÈ aÔÔha 124
MuditÈya vipatti 238 R|passa lakkhaÓÈdi 355

[ Ra ] [ Va ]
R|pÈni aÔÔha 129 VÈto chanavutÈdhikanava-
R|pÈni caturÈsÊti 353 yojanasatasahassabahalo 15
R|pÈni samatiÑsati 375 VÈyodhÈtuyÈ lakkhaÓÈdi 368
R|pÈvacaracatutthajjhÈnaÑ VÈrÈ dasa 347
dvÈdasavidhaÑ 439 VikÈrar|pÈnaÑ uppatti-
Rogar|paÑ gahitameva 375 viseso 363
[ La ] VikÈrar|pÈnaÑ lakkhaÓÈdi 362
LakkhaÓato ekameva 244 VikkhambhanapahÈnaÑ nÈma 386
LokadhammÈ aÔÔha 108 VicÈrassa lakkhaÓÈdi 158
LokapÈladhammÈ dve 173 VicikicchÈya lakkhaÓÈdi 300
Lokuttaramaggo paÒcavidho 132 VijjÈ aÔÔha 93
Lobhassa lakkhaÓÈdi 291 ViÒÒattisamuÔÔhÈpakacittÈni
dvattiÑsa 361
[ Va ]
Vitakkassa
Va~kÈ tayo 195
VacÊkammaÑ manodvÈrepi 135
VacÊkammampi kÈyadvÈre VitthÈradesanÈ 379
samuÔÔhÈti 135 VinayapariyÈyo 119
VaÓÓo duvidho 406 Vinayassa m|lÈni dve 135
VatthunÈ dassitÈni cattÈri 354 Vinayo dasavidho 387
Vatthusampatti 206 Vinayo duvidho 385
Vatth|ni tÊÓi 313 VipaccanaÔÔhÈnÈni cattÈri 307
ValÈhak|pamÈ tayo 276 VipaccanaÔÔhÈnÈni paÒca 306
VavatthÈpananayÈ cattÈro 347 VipassanÈnaÑ nissando 240
VassasatasahassaÑ Èyu 63-8 VipassanÈniyamassa tayo
VassasatasahassaÑ vÈdÈ 272-4
ÈyuppamÈÓaÑ 57 VipassanÈparivÈso 260
VÈkacÊrasmiÑ ÈnisaÑsÈ VipÈkaÑ duvidhaÑ 393
dvÈdasa 39 VipÈkacittÈni cattÈri 310
VÈcÈ tividhÈ 128 VipÈkacittÈni samasaÔÔhi 311

[ Va ] [ Sa ]
VipÈkÈbyÈkatassa nayÈ SaÑvarÈ atthato paÒca 139
tividhÈ 335 SaÑvaro tividho 132
VipÈke adhipati natthi 330 SakadÈgÈmimaggena
VipÈko duvidho 393 pahÊnÈ cha 277
Vibha~gappakaraÓaÑ Sa~khepadesanÈ 379
aÔÔhÈrasavidhaÑ 7 Sa~gahavÈro tividho 196
Vibhattiyo catasso 6 Sa~gahasaddo catubbidho 343
Vimokkhassa attho 236 SaccapÈramiÑ sattamaÑ
VimokkhÈ tayo 267 adakkhiÑ 51
Virati tividhÈ 146 SaÒÒÈya lakkhaÓÈdicatukkaÑ 153
ViratÊnaÑ lakkhaÓÈdi 177 SaÒÒÈyo tisso 172
VivekÈ tayo 209 SaÒÒÈ sattavÊsati 248
VisakaÓÔakavÈÓijo viya 248 SaÔÔhivassasahassÈni
VÊriyapÈramiÑ paÒcamaÑ Èyu 62, 70
adakkhiÑ 50 SaÔÔhihatthubbedhaÑ
VÊriyassa lakkhaÓÈdi 164 sarÊraÑ 68, 70
VÊsativassasahassÈni Èyu 71 SatasahassavassÈni
VÊsatihatthubbedhaÑ sarÊraÑ 71 Èyu DÊpa~karassa 56
SatiyÈ lakkhaÓÈdi 165, 219
VuÔÔhÈnagÈminÊvipassanÈ 269
SatisaÑvaro 386
VedanÈya
SattativassasahassÈni Èyu 69
SattatihatthubbedhaÑ sarÊraÑ 69
VedanÈsaddo
SattanikÈyo ananto 204
vedayitasmiÑyeva vattati 83
Sattamacittena samuÔÔhitÈ 124
VohÈradesanÈ 22
Saddassa lakkhaÓÈdi 356
[ Sa ] SaddÈ dasa 34
SaÑghassa adatvÈ SaddÈdÊnaÑ lakkhaÓÈdÊni 303
paribhuÒjanaÑ nÈma 121 Saddo kaÓÔako 247
SaÑyuttabhÈÓakÈnaÑ mati 445 SaddhÈya lakkhaÓÈdi 163
SaÑvaradvÈrÈni aÔÔha 139 SantatipaccuppannaÑ 445
SaÑvaravinayo paÒcavidho 385 Santhavo duvidho 397
SaÑvarÈ aÔÔha 139 SappadesatikÈ nava 80

[ Sa ] [ Sa ]
SappadesadukÈ ekasattati 80 SammÈsambuddena hi
SabbasÈdhÈraÓo vibhatti- abhidhammaÑ patvÈ nayaÑ
vinicchayo 181 kÈtuÑ yuttaÔÔhÈne nayo
SamaÓasukhÈni aÔÔha 37 akato nÈma natthi 374
SamathavipassanÈnaÑ SayaÑkÈraÑ 205
nissando 240 SarÊrappabhÈ dvÈdasa
Samatho tividho 188 yojanÈni 65
SamayÈ paÒca 100 SarÊrappabhÈ yojanattayaÑ 69
SamÈdÈnavirati 146 SarÊrappabhÈ yojanamattaÑ 67
SamÈdhi tividho 160 SarÊrappabhÈ sattayojanÈni
SamÈdhissa lakkhaÓÈdi 161-2 aÔÔhÈsi 69
SamÈdhÊ tayo 224 SavibhattikÈ dhammÈ dvÈdasa 178
SamÈdhÊnaÑ nissando 240 SavibhattikÈ nava 293
SamÈnagatikÈni cittÈni 449 SahajekaÔÔhaÑ nÈma 380
Samucchedavirati 147 SahadhammikaÑ nÈma 422
SamucchedappahÈnaÑ 387 SÈketapaÒhaÑ nÈma gahitaÑ 308
SamuÔÔhÈnÈni 375 SÈgarÈ cattÈro 11
SampajaÒÒassa lakkhaÓÈdi 219 SÈÔakasmiÑ dosÈ nava 39
SampajaÒÒÈni cattÈri 175 SÈÔikÈ catasso 255
Sampattavirati 146 SÈriputtattherassa cattÈro
SampattÈsampattÈnaÑ viseso 351 maggÈ 279
SamphassadvÈrÈni cha 138 SÈsanÈni tÊÓi 22
SamphassÈ cha 138 SÈhatthikaÑ 205
SasambhÈracakkhu nÈma 345 Sinerussa pamÈÓaÑ 336
SambhÈrÈ catucattÈlÊsaÑ 345 SÊlapÈramiÑ dutiyaÑ
SambhÈrÈ cuddasa 345 adakkhiÑ 49
SammÈ-ÈjÊvassa lakkhaÓÈdi 261 SÊlamayaÑ tividhaÑ 119
SammÈkammantassa SÊlÈni cattÈri 212
lakkhaÓÈdi 261 SÊlasaÑvaro 386
SammÈvÈcÈya lakkhaÓÈdi 261 SukkÈ dhammÈ dve 173

[ Sa ] [ Sa ]
SukhaÑ duvidhaÑ 160 SotÈpattimaggena
pahÊnÈ paÒca 277
Sukhassa lakkhaÓÈdi 160
SoÄasakkhattukanayo 230
SuÒÒatavÈro duvidho 199
Suddhikanavako nÈma 227 [ Ha ]
HasanakacittÈni terasa 334
SurÈpivane ÈdÊnavÈ cha 411
Hiri-ottappÈnaÑ viseso 168
S|riyamaÓÉalassa pamÈÓaÑ 355 HeÔÔhimakÈyo avisado 358
SotaviÒÒÈÓapaccayÈ HeÔÔhimakÈyo visado 357
cattÈro 322 HetukittanaÑ nÈma gahitaÑ 309
Sotassa lakkhaÓÈdi 349 Hetu catubbidho 342
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ
[A] [A]
AkittibrÈhmaÓa 72 Abhibh| (aggasÈvaka) Si, 69
AggidattabrÈhmaÓa AmaravatÊ (nagara) 33, 34
(BuddhapitÈ) Ka, 70
AmitÈ (aggasÈvikÈ) Pa, 65
Aggivessana 409
Ambariya (vihÈra) 146
AciravatÊ (nadÊ) 186
AyogharapaÓÉita 73
AjitabrÈhmaÓa (bodhisatta)
So, 63 Arindama (bodhisatta) Si, 69
Ajjuna (Bodhirukkha) A, 63 AruÓavatÊ (vijÈtanagara) Si, 69
AÒÒÈsikoÓÉaÒÒatthera 77 AruÓavÈrÈjÈ (BuddhapitÈ) Si, 69
AÔÔhakathÈ 142, 156, 158, AlaÑsÈÔaka (brÈhmaÓa) 432
165, 166, 233, 445 AlÊnasattukumÈra 73
AtidevabrÈhmaÓa Asana (Bodhirukkha) Ti, 68
(bodhisatta) Re, 62 Asama (aggasÈvaka) So, 63
Atula (nÈgarÈjÈ) Su, 62
Asama rÈjÈ (BuddhapitÈ) Pa, 64
Atula (bodhisatta) Vi, 69
AsamÈ (aggasÈvikÈ) Pa, 65
AtthadassÊ (Buddha) 66
Anuruddha (upaÔÔhÈka) Ko, 57 AsamÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Pa, 64
AnuÄÈ (aggasÈvikÈ) Ka, 71 Asoka (upaÔÔhÈka) Vi, 69
Anoma (aggasÈvaka) A, 63 AsokÈ (aggasÈvikÈ) MaÑ, 61
Anoma (upaÔÔhÈka) So, 63 AssakaÓÓa (pabbata) 337
AnomadassÊ (Buddha) 63 Assaguttatthera 444
Anoma (vijÈtanagara) Pi, 66
[Œ]
Anoma (vijÈtanagara) Ve, 70
AnomÈ (nadÊ) 76 ŒgamaÔÔhakathÈ 233-4
AparagoyÈna 337 ŒnandakumÈra 57
Abhaya (upaÔÔhÈka) A, 67 Œnandatthera 6, 16, 76, 88,
Abhaya (rÈjÈ) 121 109, 130, 372

[Œ] [U]
ŒnandarÈjÈ (BuddhapitÈ) Pa, 65 UpatissÈ (aggasÈvikÈ)
Œmalaka (Bodhirukkha) Phu, 69 Ko, 57
ŒÄÈra (tÈpasa) 77, 247 Upasanta (aggasÈvaka) A, 67
Œharahatthaka (brÈhmaÓa) 433 Upasanta (upaÔÔhÈka) Ve, 70
[I-¢] UpasÈla (aggasÈvaka) Pa, 64
IÔÔiya (bhikkhu) 33 UppalavaÓÓÈ (aggasÈvikÈ)
¢sadhara 337 Go, 44
UruveÄÈ (aggasÈvikÈ) Ka, 71
[U]
UggatarÈjÈ (BuddhapitÈ) Su, 66 [E]
Uttara (aggasÈvaka) Ve, 70 EkarÈja (JÈtaka) 74
Uttara (aggasÈvaka) Ko, 71 [ Ka ]
Uttarakuru 337 Kakudha (Bodhirukkha) Dha, 67
Uttara (BuddhapitÈ) MaÑ, 61 Kakusandha (Buddha) 70, 109
Uttara (mÈÓava) 65 KaÓikÈra (Bodhirukkha) Si, 68
UttaravaÉÉhamÈnapabbata 146 KaÓÉaka-assa
Uttara (vijÈtanagara) MaÑ, 61 (abhinikkhamanayÈna) Go, 76
UttarÈ (aggasÈvikÈ) Ko, 71 KaÓha (tÈpasa) 333, 449
UttarÈ (aggupaÔÔhÈkupÈsikÈ) Kapila (nagara) 44
Go, 45 KaravÊka (pabbata) 337
UttarÈ (BuddhamÈtÈ) MaÑ, 61 Kassapa (Buddha) 17, 70, 71
UttarÈ brÈhmaÓÊ (BuddhamÈtÈ) Kassapa (bodhisatta) Pi, 66
Ko, 70 KÈkamÈsaka (brÈhmaÓa) 432
Uttiya (bhikkhu) 33 KÈsi (pura) 77
Udaka (tÈpasa) 77 KÈsi (vijÈtanagara) Phu, 68
Udaya (aggasÈvaka) Ti, 68 KÈÄa (nÈgarÈjÈ) 77
Udumbara (Bodhirukkha) Ko, 71 KÈÄavallimaÓÉapa 427
UpacÈlÈ (aggasÈvikÈ) Phu, 68 KÈÄÈma (tÈpasa) 247
Upatissa (aggasÈvaka) Go, 44 KisÈgotamÊ (khattiyakaÒÒÈ) 76
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ 493
[ Ka ] [ Ca ]
KudÈlapaÓÉita 73 CandavatÊ (vijÈtanagara) A, 63
KelÈsa (pabbata) 370 CandÈ (aggasÈvikÈ) Vi, 69
KoÓÈgamana (Buddha) 70 CandÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Pi, 66
KoÓÉaÒÒa (Buddha) 56-7 Campaka (nagara) Pa, 64
Kolita (aggasÈvaka) Go, 44 Campaka (Bodhirukkha) A, 67
Campeyya (nÈgarÈjÈ) 73
[ Kha ]
CariyÈpiÔaka 75
KhaÓÉa (aggasÈvaka) Vi, 69
CÈlÈ (aggasÈvikÈ) Phu, 68
KhantivÈdÊ (JÈtaka) 74
Citta (aggupaÔÔhÈkupÈsaka) Go, 45
Khanda (deva) 136
Cittalapabbata 385
KharadÈÔhika (yakkha) 58
C|Äasutasoma (JÈtaka) 73
Khema~kara (upaÔÔhÈka) Si, 69
C|ÄÈbhayatthera 274
Khema (bodhisatta) Ka, 70
Cetiyagiri 37
Khema (vijÈtanagara) Ti, 68
Cetiyapabbata 245, 428
Khema (vijÈtanagara) Ka, 70
CoranÈga (RÈjÈ) 428
KhemÈ (aggasÈvikÈ) Go, 44
KhemÈ (aggasÈvikÈ) Dha, 67 [ Cha - Ja ]
Chaddanta (nÈgarÈjÈ) 73
[ Ga - Gha ]
Channa (assagopaka) Go, 76
Ga~gÈ (nadÊ) 186
JaÔila (isi) 55
GirikaÓÉaka (vihÈra) 159
JaÔila (mahÈraÔÔhika) 64
GuttasÈla (gÈma) 427
JanasandharÈjÈ (BuddhapitÈ) Ti, 68
Gotama (Buddha) 44
JambudÊpa 32, 33, 337
GhaÔikÈra (kumbhakÈra) 71
JayaddisarÈjaputta 73
[ Ca ] JayasenarÈjÈ (BuddhapitÈ) Phu, 68
Cakkana (upÈsaka) 146 JayasenarÈjÈ (BuddhapitÈ) Si, 68
CakkavattirÈjÈ (bodhisatta) Su, 66 Jetavana (vihÈra) 313
CandakumÈra 72 JotipÈla (bodhisatta) Ka, 71
CandamittÈ (aggasÈvikÈ) Vi, 69 JotipÈla (mÈÓava) 333, 449

[ Ta - Tha ] [ Dha ]
TatthavaÔÔaka (brÈhmaÓa) 432 DhammÈ (aggasÈvikÈ) A, 67
TambapaÓÓi (dÊpa) 2 Dhammika (pabbata) 36
TipiÔakac|ÄanÈgatthera 273,
Dhammiya (bhikkhu) 32
307, 323
TipiÔakac|ÄÈbhayatthera 274 [ Na ]
TipiÔakamahÈdhamma- Nakula (nagara) 427
rakkhitatthera 307 NakulÈ (aggasÈvikÈ) So, 63
Tissa (aggasÈvaka) DÊ, 56 Nandaka (bhikkhu) 273
Tissa (aggasÈvaka) Vi, 69 NandamÈtÈ (aggupaÔÔhÈ-
Tissa (aggasÈvaka) Ka, 71
kupÈsikÈ) Go, 45
Tissa (Buddha) 68
NandÈ (aggasÈvikÈ) DÊ, 56
Tissabh|titthera 31
NÈga (Bodhirukkha) MaÑ, 61
TissÈ (aggasÈvikÈ) Ko, 57
Therambatthala 232 NÈga (Bodhirukkha) Su, 62
NÈga (Bodhirukkha) Re, 62
[ Da ]
NÈga (Bodhirukkha) So, 63
DÈmÈ (aggasÈvikÈ) Ve, 70
NÈgasamÈlÈ
DÈsaka (bhikkhu) 32
DÊghabhÈÓaka-abhayatthera 428 (aggasÈvikÈ) Su, 66
DÊpa~kara NÈgasenatthera 162-3, 186
(Buddha) 33, 42, 45, 53-6 NÈgÈ (aggasÈvikÈ) Su, 66
DuÔÔhagÈmaÓi (rÈjÈ) 121 NÈrada (upaÔÔhÈka) Su, 66
Devala (aggasÈvaka) Pa, 65 NÈrada (k|Ôa) 55
[ Dha ] NÈrada (Buddha) 63-4
DhanaÒcayarÈja 72 Nigrodha (Bodhirukkha) Ka, 71
DhanavatÊbrÈhmaÓÊ NimimahÈrÈja 72
(BuddhamÈtÈ) Ka, 71 Nisabha (aggasÈvaka) A, 63
DhammadassÊ (Buddha) 66, 67 Nemindhara (pabbata) 337
DhammadinnÈ (aggasÈvikÈ) Pi, 66 NeraÒjarÈ (nadÊ) 77
Dhammasena
(aggasÈvaka) MaÑ, 61 [ Pa ]
Dhammasena PaÒcavaggÊ (bhikkh|) 77
(aggasÈvaka) Phu, 68 PaÔisambhidÈ 202

[ Pa ] [ Ba ]
PaÔisambhidÈmagga 236 BÈrÈÓasÊ (vijÈtanagara) Ka, 71
PaÓÉava (pabbata) 76 BimbijÈla (Bodhirukkha) Dha, 67
Paduma (aggasÈvaka) DhaÑ, 67 Buddhaghosa 1, 453
Paduma (Buddha) 63 Buddhija (upaÔÔhÈka) Ka, 70
PadumÈ (aggasÈvikÈ) Si, 69
BodhiparibbÈjaka 73
PadumÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Ti, 68
BrahmadattabrÈhmaÓa
Padumuttara (Buddha) 64
Pabbata (bodhisatta) Ko, 70 (BuddhapitÈ) Ka, 71
PabhÈvatÊdevÊ Brahmadeva (aggasÈvaka)
(BuddhamÈtÈ) Su, 66 Re, Ti, 62, 68
PabhÈvatÊdevÊ BrahmavatÊbrÈhmaÓÊ
(BuddhamÈtÈ) Si, 69 (BuddhamÈtÈ) Me, 441
PÈÔaliputta (paribbÈjaka) 131
[ Bha ]
PÈÔalÊ (Bodhirukkha) Vi, 69
Bhadda (aggasÈvaka) Ko, 57
PÈlita (aggasÈvaka) Pi, 66
PÈlita (upaÔÔhÈka) MaÑ, 61 Bhaddaji (bhikkhu) 32
Pi~gala Buddharakkhitatthera 146 BhaddanÈma (bhikkhu) 33
PiyajÈlÊ (bhikkhu) 32 BhaddÈ (aggasÈvikÈ) 62
PiyadassÊ (Buddha) 66 BhaddÈli (bhikkhu) 99
PiyadassÊ (bhikkhu) 32 BhÈradvÈja (aggasÈvaka) Ka, 71
PiyapÈla (bhikkhu) 32 BhÈvitatta (aggasÈvaka) Su, 62
PuÓÉarÊka (bodhi) Si, 69 Bhiyyasa (aggasÈvaka) Ko, 70
PuÓÓavÈlika 159 Bhuttavamitaka (brÈhmaÓa) 432
Pubbavideha 337 Bh|ridatta (nÈgarÈja) 73
[ Pha - Ba ] [ Ma ]
Phussadeva
Magadha (rÈjÈ) 76
(aggasÈvaka) DhaÑ, 67
Maghadeva (rÈjÈ) 333, 449
Phussa (Buddha) 68
PhussÈ (aggasÈvikÈ) Ti, 68 Ma~gala (pokkharaÓÊ) 76
BandhumatÊdevÊ Ma~gala (Buddha) 57, 58, 61
(BuddhamÈtÈ) Vi, 69 Ma~gala (bodhisatta) Si, 67
BandhumatÊ (vijÈtanagara) Vi, 69 MallikÈ 100, 450
BandhumÈrÈjÈ (BuddhapitÈ) Vi, 69 MahÈ-aÔÔhakathÈ 121-3, 128, 201

[ Ma ] [ Ma ]
MahÈkaccÈnatthera 5, 6 Metteyya (Buddha) 441
MahÈkassapatthera 2, 28, 444 Metteyya (bodhisatta) 393
MahÈgatigamiyatissa- Moggaliputtatissatthera 4-6, 32
dattatthera 12 MoravÈpivÈsimahÈ-
MahÈnÈgatthera 427 dattatthera 274, 307, 323-5
MahÈgovinda 72
MahÈgovindapaÓÉita 73 [ Ya ]
MahÈcetÊ 118, 159, 370 YakkhasenÈpati (bodhisatta)
MahÈjanaka (JÈtaka) 73 A, 63
MahÈtissatthera 159, 245 YaÒÒadattabrÈhmaÓa
MahÈdhamma- (BuddhapitÈ) Ko, 70
rakkhitatthera 317, 325 YamunÈ (nadÊ) 186
MahÈnÊpa (Bodhirukkha) Su, 65 YasavatÊdevÊ (BuddhamÈtÈ) Ve, 70
MahÈmoggallÈnatthera 29, 30, YasavÈrÈjÈ (BuddhapitÈ) A, 63
316 YasodharÈdevÊ (BuddhamÈtÈ)
MahÈrohanaguttatthera 232 A, 63
MahÈli 83 Yugandhara (sela) 337
MahÈvihÈra 2, 453
[ Ra ]
MahÈveÄu (Bodhirukkha) Su, 66
Rakkhitatthera 232
MahÈsammata 420
Ratta~kura (Bodhirukkha) Dha, 67
MahÈsirÊsa (Bodhirukkha) Ka, 70
RambhÈ (aggasÈvikÈ) Ka, 70
MahÈsÊvatthera 265, 307, 432
RammavatÊ (vijÈtanagara) DÊ, 56
MahÈsutasoma (JÈtaka) 74
MahÈsudassanarÈja 72 RammavatÊ (vijÈtanagara) Ko, 57
MahÈsoÓa (Bodhirukkha) RÈjagaha (nagara) 30
Pa, NÈ, 64 RÈmÈ (aggasÈvikÈ) Pa, 64
Mahindatthera 2, 33, 37 RÈmÈ (aggasÈvikÈ) Su, 65
MahÊ (nadÊ) 186 RÈhulabhadda
MahosadhapaÓÉita 73 (Buddhaputta) Go, 76
MÈyÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Go, 44 Revata (bhikkhu) 32
M|gapakkha (JÈtaka) 74 Revata (upaÔÔhÈka) Si, 68
Mekhala (vijÈtanagara) Su, 62 Revata (Buddha) 57, 62

[ La - Va ] [ Sa ]
LomahaÑsa (JÈtaka) 75 SakkadevarÈjÈ (bodhisatta) 67
Vakkali 385 SakhilÈ (aggasÈvikÈ) Si, 69
Va~ka (pabbata) 58 Sa~khapÈla (JÈtaka) 73
VattakÈlaka (gÈma) 159 Sa~khabrÈhmaÓa 72
VaruÓa (aggasÈvaka) Re, 62 SaÒjÊva (aggasÈvakÈ) Ka, 70
VaruÓa (upaÔÔhÈka) A, 63 Sattubhasta (JÈtaka) 73
VaruÓa (upaÔÔhÈka) Pa, 63-4 Santa (aggasÈvaka) A, 67
VÈseÔÔha 420 Santati (mahÈmatta) 450
VijitÈvÊ (bodhisatta) Ko, 56 Santusita (devaputta) 75
VijitÈvÊ (bodhisatta) Phu, 68 Sandeha (bhikkhu) 32
Vidhura (aggasÈvaka) Ka, 70 SabbakÈma (aggasÈvaka) Su, 65
VidhurapaÓÉita 73 SabbanÈmÈ (aggasÈvikÈ) Dha, 67
Vinataka (pabbata) 337 Sabbamitta (upaÔÔhÈka) Ka, 71
VinayaÔÔhakathÈ 140 Sabhiya (upaÔÔhÈka) Phu, 68
VipassÊ (Buddha) 69, 441 Sama~ga (upaÔÔhÈka) Ti, 68
VipularÈjÈ (BuddhapitÈ) Re, 62 SamÈlÈ (aggasÈvikÈ) Ve, 70
VipulÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Re, 62 SamuddÈ (aggasÈvikÈ) Ko, 71
VisayhaseÔÔhi 72 Sambala 33
VisÈkhÈbrÈhmaÓÊ Sambala (aggasÈvaka) Si, 68
(BuddhamÈtÈ) Ka, 70 Sambhava (aggasÈvaka) Si, 69
Visuddhimagga 212, 228, 234, Sambhava (upaÔÔhÈka) Re, 62
237, 243 SaraÓa (aggasÈvaka) Su, 62, 65
VebhÈra (pabbata) Pa, 64 SaraÓarÈjÈ (BuddhapitÈ) Dha, 67
VebhÈra (vijÈtanagara) Si, 68 SaraÓa (vijÈtanagara) Dha, 67
Vessantara (rÈjÈ) 58, 72, 75 Sarabh| (nadÊ) 186
Vessabh| (Buddha) 69 Salala (Bodhirukkha) Pa, 65
[ Sa ] Salala (Bodhirukkha) Ve, 70
SaÑghamitta (bhaÓÉÈgÈrika) 118 SasapaÓÉita 72
SaÑgharakkhitatthe- SÈketa 308
rupaÔÔhÈkasÈmaÓera 245 SÈgara (upaÔÔhÈka) Su, 65

[ Sa ] [ Sa ]
SÈgararÈjÈ (BuddhapitÈ) A, 67 SujÈtÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Pa, 65
SÈmÈ (aggasÈvikÈ) Ka, 70 SujÈtÈ (seÔÔhidhÊtÈ) 77
SÈriputtatthera 2, 17, 18, 29, Sudatta (bhikkhu) 32
30, 32, 36, 39, 253 SudattarÈjÈ (BuddhapitÈ) Su, 62, 65
SÈla (aggasÈvaka) Pa, 64 SudattÈ (aggasÈvikÈ) Ti, 68
SÈlakalyÈÓÊ (Bodhirukkha) SudattÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Su, 65
Ko, 57 Sudassana (aggasÈvaka) Su, 66
SÈvatthi 312 Sudassana (pabbata) 337
SikhÊ (Buddha) 69 Sudassana (bodhisatta) Ve, 70
Siggava 32 Sudassana (vijÈtanagara) Su, 65
Siddhattha (Buddha) 67 Sudassana (siluccaya) 55
SirimÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Phu, 68 SudassanÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) A, 67
SirimÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Su, 62 SudinnarÈjÈ (BuddhapitÈ) Pi, 66
Siva (deva) 136 Sudeva (aggasÈvaka) MaÑ, 61
Sivi (JÈtaka) 60 Sudeva (aggasÈvaka) Su, 66
SivirÈja 72 SudevarÈjÈ (BuddhapitÈ) DÊ, 56
SÊlavanÈgarÈja 73 SudhaÒÒavatÊ (vijÈtanagara)
SÊvalÈ (aggasÈvikÈ) Si, 68 Re, 62
SÊvalÊ (aggasÈvikÈ) MaÑ, 61 SuddhodanarÈjÈ
SÊha (bodhisatta) Pa, 63 (BuddhapitÈ) Go, 44
SÊhaÄa (dÊpa) 146 SudhammarÈjÈ (BuddhapitÈ) So, 63
Sukkhita (aggasÈvaka) Phu, 68 Sudhamma (vijÈtanagara) So, 63
SujÈta (aggasÈvaka) Pa, 65 SudhammÈ (aggasÈvikÈ) A, 67
SujÈta (Buddha) 65 SudhammÈdevÊ
SujÈta (bodhisatta) Ti, 68 (BuddhamÈtÈ) So, 63
SujÈtÈ (aggasÈvikÈ) Pi, 66 SunandarÈjÈ (BuddhapitÈ) Ko, 57
SujÈtÈ (aggasÈvikÈ) SunandÈ (aggasÈvikÈ) DÊ, 56
So, 63 SunandÈdevÊ (BuddhamÈtÈ)Dha, 67
SujÈtÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Sunetta (aggasÈvaka) So, 63
Ko, 57 Sunetta (upaÔÔhÈka) Dha, 67

[ Sa ] [ Sa ]
SundarÊ (aggasÈvikÈ) A, 63 SurucibrÈhmaÓa (bodhisatta) 59
SuppatÊtarÈjÈ (BuddhapitÈ) Ve, 70 SusÊmatÈpasa (bodhisatta) 67
SuphassÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Si, 68 Setamba~gaÓa 428
SubrahmÈbrÈhmaÓa SenakapaÓÉita 73
(BuddhapitÈ) Me, 441 SenÈ (nigama) 77
Subhadda (aggasÈvaka) Ko, 57 SoÓa (aggasÈvaka) Ve, 70
SubhaddÈ (aggasÈvikÈ) Re, 62 SoÓaka (bhikkhu) 32
Suma~gala (aggasÈvaka) DÊ, 56 Sotthija (upaÔÔhÈka) Ko, 71
Suma~gala (vijÈtanagara) Su, 66 Sottiya (tiÓahÈraka) 77
Sumana (upaÔÔhÈka) Pa, 65 Sobhana (vijÈtanagara) A, 67
Sumanadevatthera 31 SobhavatÊ (vijÈtanagara)
Sumana (Buddha) 57, 62 Ko, 70
SumanÈ (aggasÈvikÈ) A, 63
Sobhita (upaÔÔhÈka) Pi, 66
Sumitta (aggasÈvaka) Si, 68
Sobhita (Buddha) 57, 63
Sumedha (paÓÉita) 36, 38
Sobhita (bhikkhu) 32
Sumedha (Buddha) 65
SomanassakumÈra 73
Sumedha (brÈhmaÓa) 33
SumedhÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) DÊ, 56 [ Ha ]
SurÈmÈ (aggasÈvikÈ) Pa, 64 HaÑsavatÊ (vijÈtanagara) Pa, 65
SurÈmÈ (aggasÈvikÈ) Si, 68 HatthÈÄavaka
SurÈmÈ (aggasÈvikÈ) (aggupaÔÔhÈkupÈsaka) Go, 45
Pa, Su, Si, 64, 65, 68 HatthipÈlakumÈra 73
NÈnÈpÈÔhÈ
PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ,
KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci
Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu
dissamÈnapÈÔho, ®Ôha = AÔÔhakathÈ.
NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ
[A]
AkÈlusiya = AkÈlussiya (SyÈ, Ka) 163
Akitti = Akatti (Ka) 72
Akkamittha = Akkamittho (SÊ) 43
A~kusaka = A~kusa (SÊ) 40
Agamissa = Œgamissati (Ka) 174
AggakaÔacchunÈ = AggaggakaÔacchunÈ (SÊ) 407
A~galaÔÔhi = A~gasandhi (SyÈ), A~gulaÔÔhi (SÊ, Ka) 430
A~gulivedhakasaÓÔhÈne = A~guliveÔhakasaÓÔhÈne (SÊ) 348
A~gotipi = A~goti (SyÈ) 262
AjÈnitabbassa = AvijÈnitabbassa (SÊ) 374
AjeÄakÈ kukkuÔas|karÈ soÓasi~gÈlÈ = AjeÄaka kukkuÔas|karasoÓa-
si~gÈlÈ (Ka) 174
Ajjhayanakamme = Ajjhenakamme (Ka) 155
AjjhosannÈ = AjjhopannÈ (SÊ), AjjhÈpannÈ (SyÈ) 384
AÒÒamaÒÒaÑ paghaÔÔitÈ = AÒÒamaÒÒ|paghaÔÔitÈ (SÊ) 53
AÒÒamaÒÒaÑ vÈ = AÒÒamaÒÒassa vÈ (SÊ) 197
AÒÒÈsikoÓÉaÒÒa... = AÒÒÈkoÓÉaÒÒa... (SÊ) AÒÒÈtakoÓÉaÒÒa... (Ka) 77
AÔÔhamukhÈ vÈdayutti = AÔÔhamukhavÈdayutti (SyÈ, Ka) 4
AÔavÊpabbatÈdÊsu = PathavÊpabbatÈdÊsu (SÊ) 421
[A]
AÔÔhÈnametaÑ = AÔÔhÈnameva 317
AÉÉaÑ = AÔÔaÑ (SÊ) 31
Aticittameva = Adhicittameva (Ka) 106
AtipÈto = AtÊvapÈto (Ka) 140
AttanÈ = Attano (Ka) 392
Attani = Attano (SyÈ, Ka) 394
Attano attano = Attano (SÊ, SyÈ, Ka) 387
Attano vipÈkaÔÔhÈne = Attano vipÈkadÈne (SÊ) Attano
attano vipÈkadÈne
(Ma-®Ôha 3 MahÈpuÓÓamasuttavaÓÓanÈyaÑ) 342
AttharaÓapÈvuraÓaÑ = AttharaÓapÈpuraÓaÑ (SÊ, SyÈ) 115
AtthÈdÊhi = AtthÈdÊni (SÊ, SyÈ, Ka) 379
AdhÊyamÈno = AdhiyamÈno (SyÈ) 155
Antarantare = Antantena (Ka) Antantare (SyÈ, Ka) 60
Anattha~gamiteyeva = Anatthamiteyeva (SÊ) 77
Ananuk|lakara = Ananuk|labhÈvakara (SÊ) 363
AnavajjapiÓÉa = AnavajjapiÓÉapÈta (SÊ) 37
Anavajjeyeva = AnavajjaÑyeva (SÊ, Ka) 431
AnÈvikaronto = AnÈvÊkaronto (SÊ) 135
Anicchantopi maccharÊ nÈma = Anicchatopi macchariyaÑ
nÈma (SÊ, Ka) 405
AniÔÔha~gatavasena = AniÔÔhÈgatavasena (SyÈ, Ka) 439
Anipphajjanato = Abhinipphajjanato (SÊ, SyÈ) 106
AnuggayhabhÈvatoti = AnugayhabhÈvato (SyÈ, Ka) 350
Anuttaro = AnuttaraÑ (SyÈ, Ka) 44
Anunayanato = Anu anu nayanato (Ka) 395
Anupekkhako = AnupekkhitÈ (Vi-®Ôha 2. 40 piÔÔhe) 133
AnubandhamÈno = AnuppabandhamÈno (SÊ, SyÈ) 276
AnubandheyyuÑ = AnuppabandheyyuÑ (SÊ) 428
AnumajjamÈno = Anumajjano (SÊ) Anumajjanto (SyÈ) 158
AnusandhÈnatÈ = AnusandhanatÈ (SyÈ, Ka) 187
AnussaraÓakÈle = AnussaraÓe (SyÈ, Ka) 202
NÈnÈpÈÔhÈ 503
[A]
AnussÈhasaÑhananatÈ = AnussÈhanatÈ (SÊ, SyÈ) 297
AnusetÊti = Anu anu setÊti (Ka) 398
AnuÄÈ = AruÓÈ (SyÈ) 71
AnovaÔÔhena = AnovuÔÔhena (SyÈ, Ka) 47
ApakkamitvÈ = ApasakketvÈ (Vi-®Ôha 1. 112 piÔÔhe) 208
ApadhÈritaÑ = ApavÈritaÑ (SÊ) AvadhÈritaÑ (SyÈ) 242
ApanÊtampi = ApanÊtaÑ taÑ (sabbattha) 219
Apanudeti = Apanudati (Ka) 165
AparihÈnato = AparihÈnito (SÊ) 172
AparihÈpentÈ = AparihÈpetvÈ (SÊ) AparihÈpento (SyÈ, Ka) 213
AppasamÈrambhatÈ = AppasambhÈratÈ (Ka) 41
ApphoÔenti = ApphoÔhenti (SÊ) 45
Apica = Api (?) 253
ApiÄandhapubbaÑ = ApiladdhapubbaÑ (SÊ) 263
AbyÈpajje = AbyÈpajjhe (SÊ) 118
AbyÈpajjo = AbyÈpajjho (SÊ, SyÈ) 194
AbyÈbajjhÈ = AbyÈpajjÈ (SÊ) 137
AbhiÒÒÈbalapÈpuÓinti = AbhiÒÒÈbalamapÈpuÓinti (SÊ) 36
AbhivandisuÑ = AbhivÈdayuÑ (SÊ) 53
AbhisamayÈ, asa~khiyÈ = Abhisamayo, asa~khiyo (SÊ, SyÈ) 55
AmatappakÈsano = AmatappakÈsako (SÊ) 19
Ambariya = Ambatissa (Ka) 146
Amoho lakkhaÓÈdÊhi = AmohalakkhaÓÈdi hi (SÊ) 171
Ayameva = Ayameva kira (SÊ) 30
AyyakapayyakÈnaÑ = AyyakapeyyakÈnaÑ (SÊ)
Ayyaka-ayyikÈnaÑ (SyÈ) 33
AratitandivijambhikÈdÊsu = AratitandÊvijambhitÈdÊsu (Ka) 297
Ar|pÊbhÈvaÑ = Ar|pabhÈvaÑ (SÊ) 343
AlÊnajÊvitÈ = AlÊnajÊvitatÈ (SÊ) 435
[A]
AvacarantÈnaÑ = CarantÈnaÑ (?) 417
Avacaranti = Caranti (?) 417
AviÒÒeyyattÈ = ViÒÒeyyattÈ (SÊ, Ka) 401
AvinibhuttÈnaÑ = AvinÈbh|tÈnaÑ (SyÈ) 167
AviraddhaÑ = AviruddhaÑ (SÊ, SyÈ) 329
Asa~khyeyyÈni = Asa~kheyyÈni (SÊ) 13
AsaÒÒaÑ = AsaÒÒiÑ (SyÈ) 72
AsattivighÈto = SattivighÈto (SÊ) 297
AsamÈnaÑ = AsamÈnatÈya (SÊ) AsamÈnattÈ (SyÈ) 232
AsÊghappavatti = AsÊghappavattinÊ (SÊ) 227
Asuko nÈma = AsukaÑ nÈma (SÊ) 352
AhirikaÑ anottappaÑ = AhirikabalaÑ anottappabalaÑ (SÊ) 293
Aho vatÈyaÑ = Aho vatassÈyaÑ (Ka) 133
[Œ]
ŒkÈsanabhagatÈ mar| = ŒkÈsena gatÈ mar| (SyÈ, Ka) 43
ŒgacchantaÑ = AgacchantaÑ (SyÈ, Ka) 134
ŒgatÈgatÈnaÑ = ŒbhatÈbhataÑ (Ka) ŒbhatÈbhatena (SÊ) 427
ŒthabbaÓiddhi = AthabbaÓiddhi (SÊ) Œthabbaniddhi (SyÈ, Ka) 134
ŒdinnÈya = DinnÈya (SÊ, SyÈ) 314
ŒdhÈnappatto = ŒdhÈraÓappatto (SÊ) ŒdhÈrappatto (SyÈ) 433
ŒnÈpÈnajjhÈnaÑ hi = ŒnÈpÈnajjhÈnaÒca (SyÈ, Ka) 245
Œneti nÈma = Œyati nÈma (Ka) 301
ŒpÈthamÈgate = ŒpÈthagate (SÊ) 315
ŒyuppamÈÓanti = ŒyuparimÈÓanti (SÊ) 76
ŒyupariyosÈne = Œy|hapariyosÈne (SyÈ, Ka) 61-75
Œrocento = Œrocente (Ka) 29
Œvajjentassa = Œvajjantassa (Ka) 202
ŒvaÒchitvÈ = ŒvijjhitvÈ (SÊ, SyÈ) 277
ŒvaÔÔite = Œvajjite (SÊ) 317
ŒsisanÈ = ŒsiÑsanÈ (SÊ, SyÈ) 397
NÈnÈpÈÔhÈ 505
[I]
Itthili~gÈdÊni pana -pa- samuÔÔhitÈni = Itthili~gÈdi pana na itthindriyaÑ,
itthindriyaÑ paÔicca pavatte
samuÔÔhitaÑ (SÊ) 358
Iddhimantiniyo = Iddhimantiyo (Ka) 169
Idha na kathitÈ = KasmÈ idha na kathitÈti (Ka) 245
Idha bhikkhave = Idha khÊÓÈsavo (SyÈ, Ka) 216
IndaÔÔhaÑ = IndattaÑ (?) 162
IndattakaraÓavasena = IndaÔÔhakÈraÓavasena (SÊ) 201
Imassa ca = Imassa (?) 183
Imassa me = IminÈ (SÊ, Ka) 58
IssÈdivevacanÈni = IssÈvevacanÈni (Ka) 404
[U]
UkkhepanÊyakammatajjanÊyakammÈraho = Ukkhepaniyakammaniyasa-
kammatajjanÊyakammÈ-
raho (SÊ, SyÈ) 30
UggaÒchi = Uggacchi (SÊ) 285
UÔÔhÈpetÊti = UÔÔhapetÊti (SÊ, SyÈ) 214
Uttarakurumhi = Uttarakur|su (SÊ, SyÈ, Ka) 337
UdakaÒca = UddakaÒca (SÊ, SyÈ) 77
UddhaccavicikicchÈvaseneva = UddhaccavicikicchÈvasena (SÊ) 188
UddhumÈtakapaÔik|laÑ vinÊlakapaÔik|lanti = UddhumÈtakaÑ paÔik|laÑ
vinÊlakaÑ
paÔik|lanti (SyÈ) 244
UpagacchuÑ = UpagaÒchuÑ (SÊ, SyÈ) 54
Upakkhalati = Pakkhalati (SÊ) 370
UpaÔÔhÈti = UpaÔÔhahati (Ka) 155
UpaparikkhaÓavasena = Upaparikkhanavasena (SyÈ, Ka) 340
UparijhÈna~ga = UparijhÈna~gÈnaÑ (Vi-®Ôha 1. 114 piÔÔhe) 210
UppannadhammÈnaÑ = UppannadhammÈ (SÊ) 151
UppannatatiyajjhÈnassapesÈ = UppannatatiyajjhÈnaÑ
nissÈyapesÈ (Ka) 240
[U]
UppilÈvino = UbbillÈvino (SÊ) UbbilÈvino (SyÈ) 307
UpÈdinnÈ = UpÈdiÓÓÈ (SÊ) 84
UbbegÈya pÊtiyÈ = UbbegÈpÊtiyÈ (Ka) 159
UbbegaÑ pÊtiÑ = UbbegÈpÊtiÑ (SyÈ, Ka) 159
UmmÊletvÈ = UmmilitvÈ (Ka) 311
UruveÄÈ = UruvelÈ (SyÈ) 71
UssannabyÈdhidukkhassa = UpasantabyÈdhidukkhassa (SÊ, Ka) 244
[]
kÈma~gula = kÈma~kuÓa (SÊ) 41
[E]
Ekameva = Ettakameva (Ka) 303
EkÈ vijjÈ vijjÈ = EkÈ vijjÈ (Ka) 93
EkissÈ = EkissÈya (Ka) 40
EkaÑsena = Ekantena (SyÈ, Ka) 326
EtadÈnuttariyaÑ = EtadanuttariyaÑ (SÊ) 81
EttakÈ = EttikÈ (SÊ) 133
Etassa = Ekassa (SÊ) 149
Ettha nÈmameva = EkanÈmameva (Ka) 421
Ettha siyÈ = Tattha siyÈ (SyÈ, Ka) 240
EtÈni vÈ = TÈni vÈ pana (SÊ) TÈni vÈ (SyÈ) TÈni (?) 101
EtaÑ mayhaÑ etaÑ mayhanti = IdaÑ mayhaÑ etaÑ mayhanti (SÊ) 397
Evampettha = Evamettha (SyÈ, Ka) 106
Evameva = EvamevaÑ (SÊ) 183
Evameva BhagavÈ = EvametassÈ (Ka) 222
EvaÑ na kenaci = Yena kenaci (Ka) 447
[O]
OghataraÓÈdÊni = OghataraÓasuttÈdÊni (SÊ) 26
OttappatÊti = OttapatÊti (SÊ) 168
NÈnÈpÈÔhÈ 507
[O]
OttappanÈ = OttapanÈ (SÊ) 94
OtÈraÑ = OkÈsaÑ (Ka) 365
OvutÈ = OphutÈ (SyÈ) 384
[ Ka ]
KaÓÉambarukkham|le = GaÓÉambarukkham|le (SÊ, SyÈ) 13
KaÓÓakagandha = KaÓÓikagandha (SyÈ, Ka) 356
KatamakkhandhagaÓanaÑ = KatamaÑ khandhagaÓanaÑ (sabbattha) 344
KathetabbaÑ = GahetabbaÑ (Ka) 326
KathessÈmi = KathÊyati (SÊ, SyÈ) 441
KabaÄÊkÈro = KabaliÑkÈro (SyÈ) 366
Kamaladale = Kamalatale (Ka) 170
KammakkhayÈya = KammaÑ kammakkhayÈya (sabbattha) 131
KammÈni = KammÈni yÈni (sabbattha) 131
KammunÈ = KammanÈ (SÊ) 108
Kamena = Kammena (SyÈ, Ka) 106
KaritvÈ = KhipitvÈ (SyÈ, Ka) 161
Karoti = Katheti (Ka) 120
Karonte = Karonto viya hoti. (Ka) Karonte viya (SyÈ) 370
KarosÊti = KarontÊti (SÊ) 4
KasituÑ = KassituÑ (SÊ) 362
KÈkavaliya = KÈlavaliya (SyÈ) KÈÄavalliya (Ka) 206
KÈyakammaÑ = VacÊkammaÑ (SÊ, SyÈ) 132
KÈraÓassa = KÈraÓasseva (SÊ) 152
KÈlakaÒjikÈ = KÈlakaÒjakÈ (SÊ) KÈlakaÒcikÈ (Ka) 72
KÈlÈtikkame = KÈlÈtikkamena (SyÈ, Ka) 364
KÈlo deva = KÈloyaÑ te (SÊ) 75
KÈÄakacchakÈdigandho = KÈÄagacchakÈdigandho (Ka) 123
KiÒca bhiyyo = KiÒci bhiyyo (SyÈ) 215
[ Ka ]
KimassÈ Èvajjananti = KimassÈ Èvajjananti. Bhava~gÈvajjananti. (SÊ) 318
KiliÔÔho hi = KiliÔÔhe ca (SÊ) KiliÔÔho ca (Ka) 39
KilesakÈlusiyassa = KilesakÈlussiyassa (SyÈ, Ka) 215
KuÔÔÈ = KuÉÉÈ (SÊ) 48
KummÈnubandhasuttakaÑ = KumbhÈnubandhasuttakaÑ (SÊ)
KammÈnubandhaÑ suttakaÑ (SyÈ) 396
KumÈrayuvathera = KumÈrayuvavuÉÉha (Ka) 218
KumÊnaÑ = KuminaÑ (SÊ, SyÈ) 122
KumbhÊlÈnaÒhi = KumbhilÈnaÒhi (SyÈ, Ka) 367
Kulumbassa = Kulumpassa (Ka) 133
KulumbasuttaÑ nÈma = KulumpasuttaÑ nÈma (Ka) 133
KusalacÈraÑ = KusalÈcÈraÑ (SÊ, SyÈ) 398
Kuhinti = Kahanti (SÊ) 265
KoÔisatabhikkh| = KoÔisatasahassabhikkh| (BuddhavaÑse) 67
KoÓe koÓe = KoÓesu koÓesu (Ka) 60
Kolambe = KoÄumbe (SyÈ, Ka) 61
Koliyakena ca = GoÄiyakena ca (Ka) 318
KaÓÉakaÑ = KanthakaÑ (SÊ) KaÓÔhikaÑ (SyÈ) 76
[ Kha ]
KhÈrikÈjaÑ = KhÈribhÈraÑ (SÊ) 40
KhÊyamÈno = KhiyamÈno (Ka) 167
KhudÈ = KhuddÈ (SyÈ, Ka) 431
KhuddikÈpÊti = KhuddakÈpÊti (SyÈ, Ka) 158
[ Ga ]
Gacchantassa = Vasantassa (Ka) 377
GaÓanacÈropi = GaÓanavÈropi (SÊ, SyÈ) 18
GaÓanacÈraÑ = GaÓanavÈraÑ (SÊ) GaÓanaÑ (SyÈ) 7, 18
NÈnÈpÈÔhÈ 509
[ Ga ]
GaÓanÈnupubbatÈ = GaÓanÈnupubbatÈya (SÊ, SyÈ) 211
GandhÈnubaddhacetaso = GandhÈnubandhacetaso (SyÈ, Ka) 158
GaÓanapatho = GaÓanÈ nÈma (Ka) 310
GambhÊraÒÈÓehi = GambhÊraÒÒÈÓena (SÊ) 2
GavapÈnaÑ nÈma = GavapÈnaÑ nÈma dÈnaÑ (SÊ) 61
GahakÈraÑ = GahakÈrakaÑ (SÊ) 18
Gahetabbanimitta = Gahetabbanimitte (SÊ) 231
GÈmaÓÉalÈ = GomaÓÉalÈ (SÊ) GÈmamaÓÉalÈ (SyÈ) 75
GÈmillo = GÈmilako (SyÈ) GÈmilo (Ka) 318
GuÓe = GuÓehi (SÊ, SyÈ) 36
G|thamakkhanajigucchÈya = G|thamakkhitassa jigucchÈya (SyÈ) 170
GedhaÑ vÈ pavanasaÓÉanti = GedhaÑ vÈ pana vanasaÓÉaÑ (SÊ) 395
[ Gha ]
GhaÔanaÔÔhena = GhaÔÔanaÔÔhena (SyÈ, Ka) 396
GhaÔeti = GhaÔÔeti (SyÈ, Ka) 396
GhaÓÔÈbhighÈto = GhaÓÉÈbhighÈto (SyÈ, Ka) 158
GhaÓÉi = GaÓÉi (SÊ, SyÈ) 445
GharÈvÈsaÑ palibodhato disvÈ = GharÈvÈsapalibodhato
ÈdinavaÑ disvÈ (Ka)
GharÈvÈsapalibodhaÑ disvÈ (SyÈ) 40
GhÈtiyÈmahaÑ = GhÈtissÈmahaÑ (SÊ, SyÈ) JhÈpaye mama
(JÈtaka-®Ôha 1. 17 piÔÔhe) JhÈpiyÈmahaÑ (MaÓidÊpa) 43
GhÈnabilaÑ = GhÈnabile (SyÈ, Ka) 322
[ Ca ]
Cakkana-upÈsakassa = Jaggana-upÈsakassa (Ka) 146
CakkavattÊ = Cakkavatti (SyÈ, Ka) 56
CattÈro cattÈro = CattÈri cattÈri (bah|su) 180
CattÈri satÈni = CatuttiÑsasatÈni (SÊ, SyÈ) 336
CaturaÑsaÑ = CaturassaÑ (SÊ, Ka) 354
[ Ca ]
CamaravÈlÈti = CÈmarivÈlÈti (Ka) 377
CaritvÈ = PaccaritvÈ (Ka) 134
CalatÈ ravati = CalatÊ ravatÊ (SÊ, SyÈ, BuddhavaÑse ca) 52
Calayati = VelÈyati (Ka) 264
CÈtumahÈrÈjikÈnaÑ = CÈtummahÈrÈjikÈnaÑ (SÊ, SyÈ) 367
Cittacitta~gavasena = Citta~gavasena (Ka) 180
Cittappavatti = Cittuppatti (SÊ, SyÈ) 325
CittavicittaÔÔhena = CittaÔÔhena (Ka) 206
C|ÄakattÈ “C|ÄantaradukÈ”ti = CullakattÈ “CullantaradukÈ”ti (SÊ) 79
CetanÈniddesepi = ...niddesopi (SyÈ) 184
CetayanaÔÔhena = SaÒcetanaÔÔhena (SÊ, SyÈ) 198
CelukkhepÈdÊni khipantesu = CelÈdÊni ukkhipantesu (SyÈ) 145
[ Cha ]
ChettuÑ = ChetuÑ (SyÈ, Ka) 275
[ Ja ]
JÈto = JÈtÈ (Ka) 393
JigucchitÈ = KucchitÈ (SÊ, SyÈ) 290
JiÓÓakaÑ = JiÓÓaÑ (Ka) 427
JeÔÔhikÈ = JeÔÔhakÈ (SyÈ, Ka) 110
[ ®ha ]
®hapitÈnampi = ®hitÈnampi (SÊ, SyÈ) 352
®hÈne = ®hÈne pana (SÊ, Ka) 179
®hitamajjhanhike = ®hitamajjhantike (SÊ, SyÈ) 427
NÈnÈpÈÔhÈ 511
[ Ta ]
TajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈtusamphassajÈti = ...samphassajÈ (SÊ, SyÈ) 186
TaÓhÈdiÔÔhÊhi = TaÓhÈdÊhi (SÊ, SyÈ) 84
TatuddhaÑ = TaduddhaÑ (SÊ) 52
Tattha = Tattha abhidhammoti (SÊ, SyÈ) 3
Tatthassa = Tattha (?) 221
TadÈrammaÓÈ = TadÈrammaÓaÑ (SÊ) 305
TantiyÈ tanti-atthassa = PÈÄiyÈ pÈÄi-atthassa (Ka) 23
TantiyÈ = PÈÄiyÈ (Ka) 23
Tapati = Tappati (SÊ, SyÈ) 371
TapamÈnÈ = TappamÈnÈ (SÊ, SyÈ) 371
TapentÊti = TapantÊti (SyÈ) 94
Tapeyya = Tappeyya (SÊ, SyÈ, Ka) 371
TamantarahitaÑ = SamantarahitaÑ (SÊ, SyÈ) 56
Tayome bhikkhave samÈdhÊ = Tayo samÈdhÊ (DÊ 3. 184) 224
TasmiÑ = SahasÈ (sabbattha) 162
TasmiÑyevÈrammaÓe = TadÈrammaÓe (Ka) 305
TÈpasapabbajjaÑ pabbajitÈnaÑ hi = TÈpasapabbajitÈnaÑ hi (Ka) 39
TikasannipÈtasa~khÈtassa = TiÓÓaÑ sannipÈtasa~khÈtassa (Ka) 152
TiÓapaÓÓakasaÔaÑ = TiÓapaÓÓasaÔaÑ (SÊ) 125
TiÓhena = Tikkhena (Ka) 74
Tivikkamo = Tidivakkamo (SyÈ) Divikkamo (Ka) 30
TidhÈpi vaÔÔati = Tividhopi vaÔÔati (SÊ) TividhÈpi vaÔÔanti (Ka) 185
TumhÈdise hi = TumhÈdisehi (Ka) TumhÈdiso hi (?) 29
TaÑgocarattÈ = TaggocarattÈ (Ka) 351
[ Tha ]
‘Than’ti = ‘®han’ti (SÊ) ‘Dhan’ti (Ka) 311
ThambhÈbaddhÈ = Thambhe-baddhÈ (SÊ) ThambhabaddhÈ (Ka) 151
ThambhitattaÑ = ChambhitattaÑ (Ka) 301
[ Tha ]
ThinaÑ = ThÊnaÑ (SÊ, SyÈ) 292
Thutappasattho = Thutippasattho (SÊ, SyÈ) 54
ThusakoÔÔhake = ThusakoÔÔhÈse (Ka) 218
[ Da ]
DakajÈ = JalajÈ (SÊ, SyÈ) 46
DasasahassÈdhivÈsino = DasasahassivÈsino (SyÈ, Ka) 46
DasasahassimahÈbrahmaparivÈrena = Dasasahassa-
mahÈbrahmaparivÈrena (SyÈ) 77
Dasasahassilokamhi = SÈhassikamhi lokamhi (SÊ, SyÈ)
SÈhassiyamhi lokamhi (BuddhavaÑse) 46
DaÄhadhammadhanuggahassa = DaÄhathÈmadhanuggahassa (SyÈ, Ka) 205
DvÈsÊti = DvÈsÊtiÑ (SÊ) 27
DiÔÔhijukammaÑ = DiÔÔhujukammaÑ (SyÈ) DiÔÔhijukataÑ (Ka) 203
DivasaÑ santatto = Divasasantatto (SÊ) 382
Dvinavutikappamatthake = Dvinavutikappe (SÊ) 68
DukkhapaÔipadadandhÈbhiÒÒo = DukkhÈpaÔipadÈ dandhÈbhiÒÒo (SÊ)
DukkhÈpaÔipado dandhÈbhiÒÒoti (SyÈ)
DukkhÈpaÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ (Ka) 260
DukkhogÈhÈ = DukkhogÈÄhÈ (SyÈ, Ka) 23
DunnÈmaÑ = DuÔÔhu nÈmaÑ (SyÈ) 423
DummejjhaÑ = DummijjhaÑ (SaddanÊti) DummajjaÑ (?) 296
DevatuyyÈna = DevuyyÈna (Ka) 15
Devalo = Devilo (Ka) 345 piÔÔhe BuddhavaÑse passitabbaÑ. 65
DesanÈvilÈsappatto = DesanÈ vilÈsappattÈ (SyÈ, Ka) 224
[ Dha ]
DhanavatÊ = CandavatÊ (SÊ) 71
DhammasenÈpati SÈriputtatthero = DhammasenÈpatimhi
SÈriputtatthere (Ka) 29
NÈnÈpÈÔhÈ 513
[ Dha ]
Dhammasa~gaÓÊpi = Dhammasa~gaÓiyÈpi (SyÈ) 79
DhamitvÈ = PharitvÈ (SyÈ, Ka) 160
Dhammiko = Dhammako (SÊ) 36
Dhammena = Dhamme (SÊ, Ka) 296
DhÈriyanti = Dhariyanti (SyÈ) 81
Dhuta~gadharassa = DhutavÈdassa (SyÈ) Dhuta~gadhÈrissa (Ka) 169
[ Na ]
NaccagÊtakabya = NaccagÊtakabba (SÊ) NiccagÊtakÈbya (SyÈ) 430
NaccentÈ = NaccantÈ (SyÈ, Ka) 288
Na tathÈ = TathÈ (SÊ) 156
Na tÈneva, kÈyavacÊviÒÒattiyopi = YÈni pana kÈyaviÒÒattiÑ
samuÔÔhÈpenti, tÈneva
vacÊviÒÒattimpÊti (SÊ, SyÈ, Ka)
Na tÈni r|pameva,
kÈyavacÊviÒÒattiyopÊti (?) 362
Na taÑ mamassÈti = TaÑ mamassÈti (SÊ, Ka) 137
NandÊrÈgo = NandirÈgo (SÊ) 395
NavutikoÔiyo = SattatikoÔiyo (SÊ, SyÈ) 67
NavutikoÔimabodhayi = SatasahassaÑ abodhayi (Ka) 55
Na vokkamati = Na okkamati (SÊ) 51
NÈlapattÈdÊni = NÈÄipattÈdÊni (Ka) 160
Niccasamm|ÄhaÑ = NiccasammuÄhÈ (SyÈ) NiccaÑ sammuÄhaÑ (Ka) 172
NijjaÔÈkÈsaÑva = NijjaÔÈkÈsaÑ (SÊ) 362
NipajjanaÑ viya = NipajjanakÈlo viya (SÊ) 319
Nippadesatova = Nippadesato (SÊ, SyÈ) 3
NibbaÔÔita-ojameva = Nibbattita-ojameva (sabbattha) 366
NibaddhÈneva = NibandhÈneva (Ka) 304
NibbuddhamallamuÔÔhikamallÈdayo = NibbuddhamallamuÔÔhika-
mallaceÔakÈdayo (SÊ, SyÈ) 431
NiyatÈti = NiyakÈti (SÊ) 394
Niyameti = NiyÈmeti (SÊ) 272
[ Na ]
NirayaggiÑ = NerayaggiÑ (SyÈ, Ka) 316
NirupabhogabhÈvo = NipparibhogabhÈvo (SyÈ) 39
NivÈsaÔhÈnaÔÔhena = NivÈsanaÔÔhena (Ka) 185
Nissajjantopi = Nissajantopi (SÊ) 142
NÊlÈdÊni suvaÓÓÈni, aparisuddhÈni
ca dubbaÓÓÈnÊti = NÊlÈdÊni aparisuddhÈni ca
suvaÓÓadubbaÓÓÈnÊti (Ka) 234
N|na = Nanu (Ka) 216
N|nimassa = Nanvimassa (Ka) 208
Nekkhamagavesako = NekkhammaÑ gavesanto (SÊ) 40
NekkhammapÈramitaÑ = NekkhammapÈrimiÑ (SÊ) 49
No patiÔÔhaÑ = No patiÔÔhitaÑ (Ka) 205
NhatvÈ ca pivitvÈ ca = NahÈtvÈ ca pÊtvÈ ca (SÊ) 161
NhÈnakÈlo = NahÈnakÈlo (SÊ, SyÈ) 101
NhÈrusuttakena matthalu~ge Èbaddho = NhÈrusuttakena bandho,
matthalu~gena Èbandho (Ka) 345
[ Pa ]
Pakkhandi = PakkhantÈ (SyÈ) NikkhantÈ (SÊ) 313
Pa~kasevÈlapaÓakaÑ vigaccheyya, kaddamo ca = Pa~kasevÈlapaÓaka-
kaddamo ca (sabbattha) 162
PaccantavÈsÊnaÑ = PaccantagÈmavÈsÊnaÑ (Ka) 367
PaÒca-ucchunÈÄiyantopamaÑ = PaÒcanÈÄiyantopamaÑ (SÊ) 314
PaÒÒavÈti = PaÒÒÈti (sabbattha) 166
PaÒÒÈya hi = PaÒÒÈya (SÊ, SyÈ) 434
PaÒhakammaÑ = PaÒhÈkammaÑ (Ka) 32
PaÔighaÑ tayÈ = PaÔighaÑ dayaÑ (SÊ) 50
PaÔicchÈpetvÈ = PaÔicchÈdetvÈ (Ka) 315
PaÔiparivattitvÈ = ParivattitvÈ (Ka) 24
PaÔipÈÔiyÈ = PadapaÔipÈÔiyÈ (Ka) 339
PaÔipÈdetvÈ = PaÔicchÈdetvÈ (SyÈ, Ka) 225
NÈnÈpÈÔhÈ 515
[ Pa ]
PaÔividdhamaggaÑ = PaÔiladdhamaggaÑ (Ka) 392
PaÔivÊsaÑ = PaÔiviÑsaÑ (SÊ) 180
PaÔisantharaÓaÑ paÔisanthÈro = PaÔisandharaÓaÑ paÔisandhÈro (Ka) 95
PaÔisanthÈraniddese = PaÔisandhÈraniddese (Ka) 426
PaÔisiddhato = PaÔisaddhito (SyÈ) 302
PaÔihanissÈmÊti = PaÔivinodessÈmÊti (Ka) 431
PaÔuppannaÑ = PaccuppannaÑ (SyÈ) PanuppannaÑ (SÊ) 103
PaÓÓacchadanÈ = PaÓÓacchannÈ (Ka) 37
PaÓÊtatamÈ = PaÓÊtatarÈ (SyÈ, Ka) 255
PatiÔÔhahanato patiÔÔhÈho = PatiggahaÓato patiggÈho (?) 295
PatitattÈ = PatitvÈ (SyÈ, Ka) 343
PattiyÈyatÊti = PatiyÈyatÊti (SyÈ) 189
PathavigatakÈlato = PathavÊpatitakÈlato (Ka) 365
PadÈnaÑ = NayÈnaÑ (SÊ, SyÈ) 280
PadÊpobhÈso = PadÊpo (Vi-®Ôha 1. 112 piÔÔhe) 208
PadÊpaÑ = TelappadÊpaÑ (sabbattha) 166
PanthamakkaÔako = NipannamakkaÔako (Ka) 318
Panatthassa vibhÈvanatthaÑ = PanatthassÈvibhÈvanatthaÑ (SyÈ) 279
Panassa paravisaÑvÈdaka = Parassa paraÑ visaÑvÈdakÈ (SÊ) Parassa
paravisaÑvÈdaka (SyÈ) 141
Pabhedato = PabhedaÑ (Ka) 344
PabbajitvÈ = PasÊditvÈ pabbajitvÈ (SÊ) 71
ParamasaccaÑ = ParamatthasaccaÑ (sabbattha) 410
ParamasukhumaÑ appanÈppattaÑ = ParamasukhumappattaÑ (?) 252
ParamatthapÈramÊ nÈma = ParamatthapÈramitÈ nÈma (SÊ, SyÈ) 72
ParassaharaÓaÑ = ParasaÑharaÓaÑ (DÊ-®Ôha 1. 70 piÔÔhe) 140
Parikappo = Vikappanattho (SyÈ) 347
ParicchinditvÈ = Paricchijja (SÊ) 437
ParinetÊti = PariÓÈmetÊti (Ka) 192
PariyattibbhÈjanatthato = PariyattibhÈjanatthato (SÊ, SyÈ) 21
[ Pa ]
PariyuÔÔhÈnappattiÑ = PariyuÔÔhÈnuppattiÑ (SyÈ, Ka) 277
ParivÈre = ParivÈra (SÊ) 453
ParihariyamÈno = ParidhÈriyamÈno (SyÈ) 76
Pavattaya = Pavattasu (Ka) 54
Pavattassa = Pavattitassa (Ka) 188
PasaÑsÈhetubh|te = PasaÑsÈrahahetubh|te (SyÈ) 220
PahaÔacitrageÓÉuko = PahaÔacitrabheÓÉuko (SÊ) 159
Paharantassa = PaharantaÑ (SyÈ) Paharante (Ka) 304
PahÈnÈni = PahÈÓÈni (SÊ) 22
PahiÓi = Pesesi (Ka) 288
PÈkaÔabhÈva = PÈkaÔÊbhÈva (Ka) 428
PÈkÈrakuÔÔÈdi-antarikassa = PÈkÈrakuÉÉÈdi-antaritassa (SÊ) 126
PÈkaÔÊbh|tÈ = PÈkaÔabh|tÈ (SÊ) 364
PÈÔaliputtassa = PoÔaliputtassa (Ka) 131
PÈÔalirukkho = PÈÔalÊrukkho (SÊ) 69
PÈthikaputtasamÈgame = PÈÔhikaputta... (SÊ) PÈÔiyaputta... (SyÈ) 13
PÈdapiÔÔhikÈsu = PÈdapÊÔhikÈsu (SÊ) 114
PÈnÊyaghaÔa = PÈnÊyak|Ôa (SÊ) 38
PÈyÈsaÑ paggayha = PÈyÈsamaggayha (SÊ) 44
PÈsÈdÈrohanaÑ = PÈsÈdÈropanaÑ (SyÈ, Ka) 226
PÈÄiyaÑ = PÈÄiÑ (SÊ, SyÈ) 176
PÈÄiyaÑ ÈruÄhe = PÈÄi-ÈruÄhe (SÊ) 176
PiÔÔhidukaÑ = UpakÈradukaÑ (Ka) 179
PiyabhÈvaÑ parassa ca suÒÒabhÈvaÑ = PiyasuÒÒabhÈvaÑ (SÊ) 142
PisuÓavÈcÈ pharusavÈcÈ = PisuÓÈ vÈcÈ pharusÈ vÈcÈ (SÊ, SyÈ) 140
PuggalavÈre = PuggalavÈde (SÊ, SyÈ) 4
PucchaÒjikatÈti = PucchakatÈ (SÊ) PuÒcikatÈ (SyÈ) 398
PuÒchamÈnaÑ = PuÒjamÈnaÑ (Ka) 311
PuÒÒÈtisayanibbattaÑ = PuÒÒÈtisayaphalanibbattaÑ (SÊ, Ka) 116
PuÓÓamÈye = PuÓÓamÈyaÑ (SyÈ) 54
NÈnÈpÈÔhÈ 517
[ Pa ]
Puthu = Puth| (SyÈ) 383
Punaruttidoso = Punaruttadoso (SÊ) 399
PupphibhÈnaÑ kusumÈnaÑ = PupphanakusumÈnaÑ (SÊ) 57
Pupphito = Phullito (BuddhavaÑse) 56
PurimÈ bhikkhave -pa- anamataggova = TasmÈ purimÈ bhikkhave -pa-
anamataggova (?) 11
PuÄavÈ = PuÄuvÈ (Ka) 243
PuÄave = PuÄavehi (SyÈ) PuÄuvehi (Ka) 243
P|tikÈ, sÈ = P|tikakkasÈ (SyÈ, Ka) 425
P|renti = P|rentÈ (Ka) 72
P|rehi = P|raya (BuddhavaÑse) 54
PlavamÈnaÑ = UppilavamÈnaÑ (SÊ) 313
[ Pha - Ba ]
PhaladÈnenÈti = PhaladÈnaniyamenÈti (Ka) 87
PhÈÓitapÈcakena = PhÈÓitapÈkeneva (Ka) 315
Bajjhantu vÈ = Vajjhantu vÈ (SÊ, SyÈ) 136
BadarÈmalakakapiÔÔhasÈlavÈdi = BadarasÈÄavakapiÔÔhasÈÄavÈdi (Ka) 357
BaddhÈni = ThaddhÈni (SÊ) 371
BaddhaÑ = BandhaÑ (SyÈ) 35
BalavavÈte = BalavavÈto (Ka) 370
BahiddhÈ ca = BahiddhÈ ceva (SÊ) 271
BÈhirabh|tÈ = Bahibh|tÈ (SÊ, SyÈ) 88
BidalamaÒcakapasse = BiralamaÒcakapasse (Ka) 40
BimbijÈlotipi = BimbajÈlotipi (Ka) 67
BuddhakarÈ dhammÈ = BuddhakÈrakadhammÈ (SÊ, SyÈ) 71
BuddhabÊjaÑ kira = BuddhabÊja~kuro (SÊ, SyÈ) 45
BuddhasubodhatÈya = BuddhasubodhitÈya (SÊ, SyÈ) 281
BuddhotivacanaÑ = Buddhoti nÈmaÑ (Ka) 42
ByÈthitamÈnasÈ = ByaÔÔhitamÈnasÈ (SyÈ) ByadhitamÈnasÈ (Ka) 53
ByÈpÈrappahÈnena = ByÈpÈdappahÈnena (SÊ) 237
[ Bha ]
BhasmÈ viya = BhasmaÑ viya (SÊ, Ka) 292
Bhassetheva = Bhasseteva (Ka) 205
BhÈvappattiyÈ = BhÈvuppattiyÈ (SÊ, SyÈ) 393
BhÈtha = Bhetha (BuddhavaÑse) BhÈyatha (SyÈ) 53
BhuttappaccayÈ na-uppajjanakavedanÈ = Bhuttappaccayena
uppajjanakavedanÈ
(sabbattha) 431
Bh|tapÊÔhakaparibhaÓÉÈdÊni = Bh|tapiÓÉikaparibhaÓÉÈdÊni (SÊ) 136
Bh|maÔÔhÈ = BhummaÔÔhÈ (SÊ, SyÈ) 46
Bh|mantaraparicchedo = Bhummantaraparicchedo (SÊ, SyÈ) 4
Bhedo vÈ bhijjatÊti = Bhedopi na ca bhijjatÊti (Ka) 376
BherÊ = Bheri (SÊ) 157
Bhojano = BhojÊ (SÊ) 41
[ Ma ]
MakulaÑ = MakuÔa (SyÈ) 58
Magga~gavibha~ge = Maggavibha~ge (SÊ, SyÈ) 283
Magga~gavibha~go = Maggavibha~go (SÊ, SyÈ) 7
Majjhe = Bhattamajjhe (Ka) 271
MaÒjiÔÔha = MaÒjeÔÔha (SÊ) 14
MattikavÈkena = MattikavÈkkena (Ka) 357
MadhurodÈra = MadhuroÄÈra (SyÈ) 453
MandathÈmagatameva = Mandataragatameva (SÊ) 322
MandaÑ = MaddhaÑ (SÊ, SyÈ) 430
ManasmiÑ = Manasi (Ka) 177
ManasÈ = Parassa (SÊ) 133
ManussattabuddhuppÈda-
saddhammaÔÔhiti-ÈdikaÑ = ManussattabuddhuppÈdasammÈdiÔÔhi-ÈdikaÑ
(SÊ) ManussattabuddhuppÈdasaddhamma-
savanasammÈdiÔÔhi-ÈdikaÑ (SyÈ) 102
MahÈgatigamiya = MahÈgatimbaya (SÊ) 12
MahÈnÊparukkho = MahÈnimbarukkho (SyÈ, Ka) 65
NÈnÈpÈÔhÈ 519
[ Ma ]
MahÈpathavÊkampanÈni = MahÈpathavÊkampanÈdikÈraÓÈni (Ka) 75
MahÈmuni = TadÈ Muni (SÊ, SyÈ) 55
MahÈveÄurukkho = MahÈveÓurukkho (SÊ) 66
MahÈsamÈrambhena = MahÈsambhÈrena (Ka) 40
MÈ te bhavantvantarÈyÈ = MÈ te bhavatvantarÈyo (SÊ, SyÈ) 53
MÈnusehi ca = MÈnussakehi ca (SyÈ, Ka) 43
MÈnussakÈ = MÈnusakÈ (SÊ) 46
MÈ vokkamasi = MÈ okkami hi (SÊ) MÈ vokkama hi (BuddhavaÑse) 51
MÈluvalatÈya = MÈluvÈlatÈya (SÊ) 312
MigavaÑ vÈ = MigavadhaÑ vÈ (SyÈ, Ka) 265
MukhullokikÈti = MukhamullokikÈti (Ka) 383
MuÒcanacetanaÑ = MuÒcacetanaÑ (Ka) 203
MuÄÈlakalÈpaÑ = M|lakalÈpaÑ (SyÈ, Ka) 58
M|lÈdÊhi = M|lÈdÊni (SÊ, Ka) 7
MedinÊ = MedanÊ (Ka) 52
[ Ya ]
Yattha yatthÈpi = Yattha yattha hi (Ka) 370
YathÈ = SeyyathÈpi (sabbattha) 161
YantopamÈpi = HatthayantopamÈpi (SÊ) 324
Yamhi kÈle = YadÈ vasi (SÊ, SyÈ) 55
Yassa = KÈyassa (sabbattha) 219
YÈthÈvasabhÈvaÑ = YathÈsabhÈvaÑ (SÊ) 171
YvÈhaÑ = YamahaÑ (SÊ) 146
Yuganaddhavasena = Yuganandhavasena (SÊ, Ka) 175
YevÈpanake = YaÑ yaÑ vÈ pana, taÑ (SÊ) YaÑvÈpanake (Ka-SÊ) 150
Yobbanassa = YobbaÒÒassa (SÊ) 172
[ Ra ]
RajatÈyatananti = RatanÈyatananti (SÊ, SyÈ) 185
RajanÊyaÑ = RajjanÊyaÑ (Ka) 117
[ Ra ]
Ratta~kurarukkho = Rattakuravakarukkho (SÊ)
Ratta~kururavakarukkho (SyÈ) 67
RatikaraÓaÔÔhena = RatikÈraÓaÔÔhena (SyÈ) 192
RavanakasakuÓÈnaÒca = RavanasakuÓÈdÊnaÒca (SÊ) 57
Ruhirena = Rudhirena (SÊ, SyÈ) 321
R|pÈvacarÈdivipÈkaÑ = R|pÈvacarÈr|pÈvacaravipÈkaÑ (Ka) 327
R|pÈrammaÓesupi ca = R|pÈrammaÓepi ca (SÊ) 149
R|pesu = Bh|tesu (SÊ, SyÈ) 350
[ La ]
LakkhaÓa = SalakkhaÓa (SÊ) 20
LaggitÈ = LagitÈ (SÊ) 384
Lambilanti = Lapilakanti (SÊ) 357
LahuÑ = LahukaÑ (Ka) 39
Lumpati = Lupati (SyÈ) Luppati (Ka) 397
LokatthacariyÈyo = LokatthacariyÈya (SÊ) 72
LokadhÈtuyÈ = LokadhÈtuyo (SyÈ, Ka) 15
Lokuttaramaggo = Lokuttaramagge (SÊ, SyÈ) 270
Lobhasampayutto ca = Lobhasampayuttova (SÊ) 418
[ Va ]
VattakÈlakagÈme = VattagÈlakagÈme (Ka) 159
Vattati = Vattanti (sabbattha) 32
Vattate = Vattati (Ka) 108
VattappaÔipatti = VattapaÔivatta (SÊ, SyÈ) 202
VattapaÔipattiÑ = VattapaÔivattaÑ (SÊ, SyÈ) 385
VattÈvattasampattiyÈ = VattasampattiyÈ (SÊ, SyÈ) 71
VatthÈrammaÓasa~khÈta = VatthÈrammaÓasa~khÈto (SÊ, SyÈ) 152
VanakukkuÔamorÈdÊnaÑ = VanamorÈdÊnaÑ (SÊ) 160
VaÄaÒjanakappavattikÈle = VaÄaÒcanappavattikÈle (SÊ, Ka) 332
VÈtavuÔÔhiÑ viya = VÈtavuÔÔhi viya (bah|su) 225
VÈdena = VÈrena (Ka) 130
NÈnÈpÈÔhÈ 521
[ Va ]
VikhÈditabbanti = VikhÈyitabbanti (Ka) 366
VicÈresuÑ = VÈresuÑ (SÊ) 313
VicikicchanaphandanabhÈvavasena = Vicikicchanabhanta-
bhÈvavasena (Ka) 449
VijjulatobhÈsena = VijjutobhÈsena (SÊ, SyÈ) 103
VitthatÈti = VisatÈ vitthatÈti (SÊ, SyÈ, Ka) 396
VitthÈrikaÑ = VitthÈritaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) 55
Vipallattha = Vipallatta (Ka) 295
VippalapantÈnaÑ = VilapantÈnaÑ (Ka) 128
VimuccanaÔÔho = AdhimuccanaÔÔho (SÊ) 235
Virahato = Virahito (SÊ, SyÈ) 214
VirÈgahetu ceva nirodhahetu ca = VirÈgahetuÑ ceva
nirodhahetuÑ ca (SÊ) 246
VivaÔamatte = Mukhe vivaÔamatte (SyÈ, Ka) 58
Visa~khataÑ = Visa~khitaÑ (SÊ) 18
VisÈharatÊti = VisaÑharatÊti (SÊ) 294
VissakammadevaputtaÑ = VisukammadevaputtaÑ (Ka) 36
VissavitÈya = VisavitÈya (SÊ, SyÈ) 153
VÊriyavinodanarasaÑ = VÊriyapanodanarasaÑ (Ka) 297
VÊriyasatÊnaÑ cattÈri cattÈri kiccÈnÊti = ViriyaÑ sati catukiccÈti (SÊ) 179
VÊsabhÈÓavÈrasataÑ = VÊsaÑ bhÈÓavÈrasataÑ (SÊ) 9
VuÔÔhÈnaÑ = UÔÔhÈnaÑ (Ka) 270
VuÉÉhigavesana = VaÉÉhigavesana (SÊ) 274
Vuttar|pÈvacarajjhÈnassetaÑ = R|pÈvacarajjhÈnassetaÑ (SÊ) 246
VedanÈpaÒcaka = VedanÈpaÒcake (SÊ, SyÈ) 31
Vedayati = Vediyati (SÊ, SyÈ) 150
Vedayanti = Vediyanti (SÊ) 84
VeditabbÈni = Veditabbo (SÊ) 101
VeramaÓÊ nÈma = Virati veramaÓÊ nÈma (SyÈ) 147
VelÈyatÊti = VelayatÊti (SyÈ) 264
[ Va ]
VoÔÔhabbanavasena = Votthapane (SÊ) 310
VoÔÔhabbanapariyosÈnÈnaÑ = VotthapanapariyosÈnÈnaÑ (SÊ) 114
VomissakatÈ = GomissatÈ (SyÈ, Ka) 228
[ Sa ]
Sa~kuÔitena = Sa~kucitena (SÊ) 407
Sa~khÈrakkhandhagaÓanaÑyeva = Sa~khÈrakkhandha-
gahaÓaÑyeva (SÊ, SyÈ) 380
Sa~khÈrakkhandhe = Sa~khÈrakkhandho (SyÈ, Ka) 390
Sa~khittavitthÈradhÈtukaÑ = NÈtisa~khittavitthÈradhÈtukaÑ (SyÈ, Ka) 379
Sa~khubhitaÑ = Sa~khubbhitaÑ (Ka) 162
Sa~khyaÑ = Sa~khaÑ (SÊ) 12
SagÈthÈvaggo = SagÈthakavaggo (SÊ, SyÈ) 27
SaccapaÔicchÈdakatamaÑ = SaccacchÈdakatamaÑ (Ka) 275
SajjetvÈ = YojetvÈ (SÊ) 314
SaÒjÈtiÔÔhÈnena = SaÒjÈtaÔÔhÈnena (SÊ) 343
SaÔÔhipi asÊtipi = SaÔÔhimpi asÊtimpi (SÊ) 307
SaÔÔhivassikattherÈ = SaÔÔhivassatherÈ (SÊ) 57
Sadevake = SabbadÈ (BuddhavaÑse) 56
Sabbe saddhammarÈjassa = Sabbepi dhammarÈjassa (SyÈ, Ka) 453
Santi bhikkhave mahÈsamudde = Vasanti mahÈsamudde
(AÑ 3. 45 piÔÔhe) Santi
mahÈsamudde (Vi 4. 423 piÔÔhe) 337
Santusito = Santussito (Ka) 75
Sandhayo = Sandhiyo (SyÈ) 360
Sannisinna = Sannipatita (Ka) 223
SannirumbhitvÈ = SanniruÄhitvÈ (SyÈ) SannirujjhitvÈ (Ka) 158
SabbadisampatiÑ = SabbadÊpapatiÑ (SÊ, SyÈ) 256
SabbanÈmÈ = SaccanÈmÈ (SÊ, SyÈ) 67
SabhayaÔÔhÈne = SÈsa~kaÔÔhÈne (Ka) 428
SabhÈvaniddesÈ = BhÈvaniddesÈ (SÊ, Ka) 374
SabhÈvarasalakkhaÓe = SabhÈvasarasalakkhaÓe (SÊ, BuddhavaÑse ca) 52
NÈnÈpÈÔhÈ 523
[ Sa ]
SabhÈvavisabhÈgatÈya = SabhÈgavisabhÈgatÈya (SÊ) 238
SamaÓamuÓÉikÈputto = SamaÓamaÓÉikÈputto (SÊ) 100
SamaÓo = PaÔhamo samaÓo (SyÈ, Ka) 209
Samathavasena = SamÈdhivasena (sabbattha) 217
SamanvesitvÈ = SamannesitvÈ (SÊ, Ka) 165
SampakkhandanalakkhaÓÈ ca = PakkhandanalakkhaÓÈ ca (Ka) 162
SampaÔicchitakÈlo = SampaÔicchanakÈlo (SyÈ, Ka) 312
SammaggatÈ = SamaggatÈ (Ka) 416
SamÈdahitvÈ = SamÈdiyitvÈ (Ka) 290
SammÈnÈvamÈnakkhamo = SammÈnavimÈnakkhamo (Ka) 51
SamiÒjÈpetuÑ = SammiÒjÈpetuÑ (SÊ) SamaÒchÈpetuÑ (Ka) 124
SamiÒjentassa = SammiÒjentassa (SÊ) SamaÒchantassa (Ka) 124
SamudÈcÈrattÈ = SamudÈcarattÈ (SÊ, Ka) 318
SaraÓakavasena = SaraÓavasena (SyÈ) 191
SarÊraÔÔhakassetaÑ = SarÊraÔÔhakasseva (SyÈ, Ka) 374
SarÊranipphattiyÈ = SarÊranibbattiyÈ (Ka) 388
Sarena = Asanena (SÊ) 205
SamosaraÓaÔhÈnaÔÔhena = SamosaraÓaÔÔhena (Ka) 185
SalÈkabhattasaÑghabhattÈdÊni = SalÈkabhattapakkhiyabhatta-
saÑghabhattÈdÊni (SÊ, SyÈ) 122
SahaÑ = CahaÑ (SÊ, SyÈ) 34
SÈgato = Sobhito (Ka) 56
SÈdhÈraÓaphalanipphÈdakattena = SÈdhÈraÓaphalanipphÈda-
kaÔÔhena (Ka) 102
SÈdhu = SÈdh| (?) 398
SÈraÓalakkhaÓo = SÈrammaÓalakkhaÓo (SÊ, SyÈ) 177
SÈrÈgapaÔipakkhato = SÈrÈgapaÔikkhepato (SÊ, Ka) 194
SÈrathi = SÈrathÊ (Ka) 125
SinduvÈrakaravÊra = SinduvÈrakaÓavÊra (SÊ) 354
Sippike = Sippake (SyÈ, Ka) 180
SiyÈ Œnanda = SiyÈ kho panÈnanda (sabbattha) 372
[ Sa ]
SÊghappavatti = SÊghappavattinÊ (SÊ) 227
SuÔÔhitoti = SuÔÔhitanti (SÊ, SyÈ) 256
Suttanti = SuttaÑ suttanti (SÊ, SyÈ) 20
SutvÈ = SutvÈva (SÊ) 160
Suddhika-appaÓihitÈya = Suddhika-appaÓihite (SÊ, Ka) 269
Suyyeyya = S|yeyya (SÊ) 351
SuvaÓÓapaÔa = SuvaÓÓapaÔÔa (Ka) 57
SuvaÓÓapÈdukaÒca = SuvaÓÓapaÔÔakaÒca (SÊ)
SuvaÓÓapaÔÈkaÒca (SyÈ, Ka) 70
SuvaÓÓarasadhÈrÈbhisiÒcamÈnÈ = SuvaÓÓadhÈranisiÒcamÈnÈ (Ka)
SuvaÓÓarasadhÈrÈhi siÒcamÈnÈ (SÊ) 14
Susanthatassapi = Su-atthatassÈpi (SÊ) SusaÓÔhitassapi (SyÈ) 352
SusumÈrÈdayo = SuÑsumÈrÈdayo (SÊ, SyÈ) 295
S|riyuggamanaÑ = S|riyassuggamanaÑ (SÊ) 48
S|riye = Suriye (SÊ, SyÈ) 15
S|lehipi vijjhiyanto koÔÔiyantopi sattihi = S|lehi vijjhiyantepi,
koÔÔayantepi sattihi (SÊ) 73
Setamba~gaÓe = Senamba~gaÓe (SÊ) 428
SenÈnigame = SenÈnÊnigame (SÊ) 77
Sesamagga~gÈnaÑ = SesamaggÈnaÑ (Ka) 392
Sottiyena = Sotthiyena (sabbattha) 77
SaÑkiliÔÔhaÑ = KiliÔÔhaÑ (SÊ) 398
SaÑghaÔÔanavasena = PasÈdaghaÔÔanavasena (SÊ) 373
SaÑmusanatÈti = PamussanatÈti (SyÈ, Ka) 433
SaÑyojanasambandhanena = SaÑyojanasaÑvaÉÉhanena (SÊ) 91
SaÑvijjanaÑ = SaÑvejanaÑ (SyÈ, Ka) 96
SaÑsayapakkhando = SaÑsayapakkhanto (SÊ, SyÈ) 98
SaÑsÈdenti = SaÑsÈrenti (Ka) 29
NÈnÈpÈÔhÈ 525
[ Ha ]
Hanati = Hanti (Ka) 126
HarÊyati = PasÈriyati (Ka) 188
HasÈdhippÈyena = HassÈdhippÈyena (SÊ, SyÈ) 142
Hetu na het|tipi sahekukamahetukantipi = Nahetupi
sahetupÊti (SÊ, SyÈ) 342
Het| na het|ti-ÈdÊnaÑ = Hetu nahetu-ÈdÊnaÑ (SÊ) 89
GÈthÈs|ci
PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ
[A] [A]
AkkamitvÈna maÑ Buddho 43 AvÊcimhi nu-uppajjanti 72
AcetanaÑva koÔÔente 74 Asa~khyeyyÈni nÈmÈni 420
AcetanÈyaÑ pathavÊ 75 Asadisar|po NÈtho 254
AjapÈlarukkham|le 44 AsÊtihatthamubbedho 56
AjjhattaÒca bahiddhÈ ca 270 Asucimhi maÓÉape laggo 255
AjjhÈyako mantadharo 34 Assamo sukato mayhaÑ 37
AÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ 36 AhaÑ tena samayena 44, 55
AtÊradassÊ jalamajjhe 73 Ahu KapilavhayÈ rammÈ 44
AtthaÑ pakÈsayissÈmi 2
[Œ]
AtthÈnaÑ s|canato 20
ŒkÈsaÔÔhÈ ca bh|maÔÔhÈ 46
Atthi hehiti so maggo 34
ŒbhatÈ pana therena 2
Attheva gambhÊragataÑ
ŒrammaÓaÑ karoteva 256
sudubbudhaÑ 13
ŒrammaÓÈtikkamato 254
AdaÑsu te mamokÈsaÑ 43
ŒruÄho dÊghanisseÓiÑ 256
AdvejjhavacanÈ BuddhÈ 48
AnÈkulÈnamatthÈnaÑ 453 [I]
AnÈlapanto manujena Iti asubhÈni subhaguÓo 243
kenaci 136 Iti me bhÈsamÈnassa 2, 79
AnÈsavÈ vitarÈgÈ 44 Ito paÔÔhÈya gambhÊraÑ 79
AniÔÔhagandho pakkamati 47 IdaÑ sutvÈna vacanaÑ 45
AniÔÔhite mamokÈse 43 Idheva tiÔÔhamÈnassa 383
AnimittaÒca bhÈvehi 267 ImaÑ tvaÑ paÔhamaÑ tÈva 48
AnekajÈtisaÑsÈraÑ 18 ImaÑ tvaÑ dutiyaÑ tÈva 49
Anotattadahe katvÈ 2 ImaÑ tvaÑ tatiyaÑ tÈva 49
AnovaÔÔhena udakaÑ 47 ImaÑ tvaÑ catutthaÑ tÈva 50
ApanetvÈ tato bhÈsaÑ 2 ImaÑ tvaÑ paÒcamaÑ tÈva 50
Abhidhammassa sa~gayha 453 ImaÑ tvaÑ chaÔÔhamaÑ tÈva 50

[I] [ Ka ]
ImaÑ tvaÑ sattamaÑ tÈva 51 Kappe ca satasahasse 33
ImaÑ tvaÑ aÔÔhamaÑ tÈva 51 KammaÔÔhÈnÈni sabbÈni 2
ImaÑ tvaÑ navamaÑ tÈva 52 Kammato li~gato ceva 108
ImaÑ tvaÑ dasamaÑ tÈva 52 KammunÈ vattate loko 108
Imassa janikÈ mÈtÈ 44 Kammena kittiÑ labhate
IminÈ me adhikÈrena 44 pasaÑsaÑ 108
Ime dhamme sammasato 52 KaruÓÈ viya sattesu 1
[U] Kassaci deti sÈmaÒÒaÑ 54
UkkuÔÔhisaddÈ vattanti 45 Kassaci varasamÈpattiyo 54
Uppajjante ca jÈyante 42 KÈyena ce kataÑ kammaÑ 127
UbbiggÈ tasitÈ bhÊtÈ 53 KÈlo kho te mahÈvÊra 75
KiÑ bhavissati lokassa 53
[E]
KiÑ me aÒÒÈtavesena 43
Ek|nacattÈlÊsÈya 453
KiÑ me ekena tiÓÓena 44
Ete satta mahÈselÈ 337
KuÔÔÈ kavÈÔÈ selÈ ca 48
EttakÈyeva te loke 52
Kese muÒcitvÈhaÑ tattha 43
EvaÑ kilesapariruddho 35
KoÔisatasahassekaÑ 338, 9
EvaÑ kilesabyÈdhÊhi 35
EvaÑ kilesamaladhove 35 [ Kha - Ga - Gha ]
EvaÑ pÈÄinayeneva 243 KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi 11
EvaÑ me siddhippattassa 42 KhemÈ UppalavaÓÓÈ ca 44
EvaÑ sabba~gasampannÈ 72 Garahissanti taÑ viÒÒ| 169
Evameva ayaÑ kÈyo 36 GahakÈraka diÔÔhosi 18
Evameva mayaÑ sabbe 45 GhaÔÈnekasahassÈni 53
EvamevÈhaÑ imaÑ kÈyaÑ 35 [ Ca ]
EvÈhaÑ cintayitvÈna 36 CakkavÈÄasahassehi 1
[ Ka ] Ca~kamaÑ tattha mÈpesiÑ 36
KathaÑ hi BhagavÈ tuyhaÑ 184 CatuttiÑseva suttantÈ 25
Kadariyo pÈpasa~kappo 407 CaturÈsÊtisahassÈni 336
GÈthÈs|ci 529

[ Ca - Ja ] [ Ta - Tha ]
CattÈri satasahassÈni 55, 336 Tatheva tvampi hitÈhite 52
CattÈro paÒca Èlope 432 Tatheva yÈcake disvÈ 49
CampakaÑ saralaÑ nÊpaÑ 43 TathevimaÑ p|tikÈyaÑ 35
CalatÈ ravati pathavÊ 52 TadÈ te bhojayitvÈna 54
CittaÑ r|paÒca nikkhepaÑ 453 TasmÈ taÑ aggahetvÈna 2
Cittavibhattir|paÒca 7 Tassa gambhÊraÒÈÓehi 2
Cittena nÊyati loko 110 Tassa pÈde namassitvÈ 1
Citto ca HatthÈÄavako 45 Tassa sammasato dhammaÑ 53
CiraÑ tiÔÔhatu saddhammo 453 TÈrÈgaÓÈ virocanti 47
CutÊ ca upapatti ca 48 TÈva tiÔÔhatu lokasmiÑ 454
JÈtidhammo jarÈdhammo 34 TikaÒca paÔÔhÈnavaraÑ
dukuttamaÑ 10, 11
JotayitvÈna saddhammaÑ 56
TipaÒcayojanakkhandha 337
[ ®ha - Ta ] TuÔÔhahaÔÔho pamudito 42
®hapetvÈ caturopete 26 Tena yogena janakÈyaÑ 55
®hito cat|hi etehi 255 Te me puÔÔhÈ viyÈkaÑsu 42
TaÑ taÑ upÈdÈya paÒÒatto 101 TesaÑ tadÈ saÒÒÈpesi 53
TaÓhÈdutiyo puriso 396 Tesu paccayasÈmaggÊ 100
Tato upaÉÉhupaÉÉhena 337 Tehi thutappasattho so 54
Tato padakkhiÓaÑ katvÈ 44 ThalajadakajÈ pupphÈ 46
Tato Mahindo iÔÔiyo 33
[ Da ]
Tattha ÔhatvÈ vicintesiÑ 42 DayÈya tÈya sattesu 1
Tattha padhÈnaÑ padahiÑ 36-42 DasavÊsasahassÈnaÑ 55
Tatheva cat|su bh|mÊsu 49 Dasahi saddehi avivittaÑ 34
Tatheva tvaÑ sabbakÈlaÑ 50 DassanaÑ me atikkante 45
Tatheva tvaÑ sabbabhave 49, 50 Dasasahassilokamhi 46
Tatheva tvampi adhiÔÔhÈne 51 DasasahassÊ lokadhÈt| 46
Tatheva tvampi saccesu 51 DaÄhaÑ paggaÓha vÊriyaÑ 48
Tatheva tvampi sabbesaÑ 51 DiÔÔhe dhamme ca yo attho 100
Tatheva tvampi sukhadukkhe 52 DibbaÑ candanacuÓÓaÒca 43

[ Da - Dha ] [ Na ]
DibbaÑ mandÈravaÑ pupphaÑ 43 NikÈyantaraladdhÊhi 2
DibbaÑ mÈnusakaÑ pupphaÑ 53 NipaccakÈrassetassa 1
DiyaÉÉhasatasuttantÈ 26 NibbutÈ n|na sÈ mÈtÈ 76
DÊpa~karo Lokavid| 44, 45 Nirayepi dasasahasse 47
Duvidho vinayo nÈma 385 NeraÒjarÈya tÊramhi 44
Duve puthujjanÈ vuttÈ 384
[ Pa ]
Duve satasahassÈni 336
Paccantadesavisaye 42
DevÈ dibbehi turiyehi 43
PaccuggamanÈ vattanti 43
DevÈ manusse passanti 43
PaÒÒÈya vicinantohaÑ 73
DesanÈsÈsanakathÈ 21, 23
PaÔhamÈbhisamaye Buddho 55
DvÈre caranti kammÈni 126
Patthaddho bhavatÊ kÈyo 339
DvÈsÊti Buddhato gaÓhiÑ 27
PathaviyaÑ nipannassa 43
Dve-asÊtisahassÈni 337
Dhammo have rakkhati PariyattibhedaÑ
dhammacÈriÑ 59 sampattiÑ 21, 24, 25
Palla~kÈ’bhujane mayhaÑ 46
[ Na ]
Palla~kena nisÊditvÈ 45
Na antalikkhe na
Passatha imaÑ tÈpasaÑ 44
samuddamajjhe 313
PÈÔalÊ SimbalÊ jamb| 337
NagaraÑ RammavatÊ nÈma 56
PÈpuÓantu visuddhÈya 453
NagaraÑ sabba~gasampannaÑ 34
PÈricchattakam|lamhi 1
Nagare AmaravatiyÈ 34
PiÔakaÑ piÔakatthavid| 21
NandÈ ceva SunandÈ ca 56
PuÓÓamÈye yathÈ cando 54
Na bhavanti pariyÈpannÈ 72
Puth|naÑ jananÈdÊhi 383
Na maÑ koci uttasati 74
Puna nÈradak|Ôamhi 55
NavasatasahassÈni 336
Purisena ce kataÑ kammaÑ 127
Nava suttasahassÈni 26
P|tiyo bhavatÊ kÈyo 339
Na hi dhammo adhammo ca 81
Na hete ettakÈyeva 49, 50, 52 [ Ba ]
Na hoti arati sattÈnaÑ 47 BilÈsayÈ darÊsayÈ 47
Na honti khuddakÈ pÈÓÈ 72 Buddhassa vacanaÑ sutvÈ 48, 53
GÈthÈs|ci 531
[ Ba ] [ Ya ]
BuddhotivacanaÑ sutvÈna 42 YaÑ pattaÑ kusalaÑ tassa 453
BodhaneyyaÑ janaÑ disvÈ 55 YathÈ andughare puriso 49
Bodhi tassa Bhagavato 45 YathÈ arÊhi pariruddho 35
Brahmuttamena kathite 237 YathÈ ÈpannasattÈnaÑ 48
YathÈ uccÈraÔÔhÈnamhi 35
[ Bha ] YathÈ khittaÑ nabhe leÉÉu 48
BhayaÑ tadÈ na bhavati 47 YathÈ g|thagato puriso 35
BhikkhÈya upagataÑ disvÈ 72 YathÈ nikkhantasayanassa 48
Bhikkh|naÑ payirudÈhÈsi 2 YathÈpi uÓhe vijjante 34
Bh|mito vuÔÔhitÈ yÈva 338 YathÈpi udakaÑ nÈma 52
YathÈpi osadhÊ nÈma 51
[ Ma ]
YathÈpi kuÓapaÑ puriso 35
ManasÈ ce pasannena 110
YathÈpi kumbho sampuÓÓo 49
ManussattaÑ li~gasampatti 71
YathÈpi camarÊ vÈlaÑ 49
Manopubba~gamÈ dhammÈ 110
YathÈpi jajjaraÑ nÈvaÑ 35
MahÈrajjaÑ hatthagataÑ 73 YathÈpi dukkhe vijjante 34
MahÈvÈtÈ na vÈyanti 46 YathÈpi pathavÊ nÈma 50, 52
MahÈsamuddo Èbhujati 46 YathÈpi pabbato selo 51
MahÈhanusabhakkhandho 55 YathÈpi pÈpe vijjante 34
MÈtaraÑ pamukhaÑ katvÈ 1 YathÈpi puriso corehi 35
MÈtÈ pitÈ na me dessÈ 74 YathÈpi byÈdhito puriso 35
MÈnussakÈ ca dibbÈ ca 46 YathÈpi bhikkhu bhikkhanto 50
MicchÈdiÔÔhiÑ na sevanti 72 YathÈpi sabbasattÈnaÑ 48
M|lato khandhato cÈpi 7, 379 YathÈpi samaye patte 53
YathÈpi sÊho migarÈjÈ 50
[ Ya ] YathÈ manussÈ nadiÑ tarantÈ 45
YaÑ ettha vuÉÉhimanto 20, 21 YathÈ yÈkÈci nadiyo 54
YaÑkiÒci dukkhaÑ sambhoti 190 YathÈ yekeci SambuddhÈ 54
YaÑ devadevo devÈnaÑ 2 YathÈ rakkhiÑsu porÈÓÈ 453
YaÑn|nimaÑ p|tikÈyaÑ 34 YathÈ rattikkhaye patte 48

[ Ya ] [ Va ]
YathÈ vÈ girimÈruÄho 256 VanaÑ chindatha mÈ rukkhaÑ 397
YadÈ ca devabhavanamhi 55 VÈpitaÑ ropitaÑ dhaÒÒaÑ 36, 42
YadÈ have pÈtubhavanti VÈsiyÈ ce kataÑ kammaÑ 127
dhammÈ 18 VicittapupphÈ gaganÈ 46
YadÈhaÑ Tusite kÈye 75 Vicinanto tadÈ dakkhiÑ 48, 49, 50,
Yadi Buddhassa sodhetha 42 51, 52
Yadimassa LokanÈthassa 45 VitthÈrikaÑ bÈhujaÒÒaÑ 55
YamahaÑ ajja byÈkÈsiÑ 53 Vimalo hoti s|riyo 47
Yamhi kÈle mahÈvÊro 55 VividhavisesanayattÈ 19, 20
YÈni sotÈni lokasmiÑ 386 VisuddhÈcÈrasÊlena 1
YÈ pubbe bodhisattÈnaÑ 46 VisuddhimaggÈdivasÈ catasso
YÈ MahÈkassapÈdÊhi 2 240-1
YÈvatÈ nirayÈ nÈma 47 VedajÈtaÑ janaÑ disvÈ 42
YÈvatÈ parisÈ Èsi 52 Vedayanti ca te sotthiÑ 53
YÈva Buddhoti nÈmampi 454
[ Sa ]
Yugandharo ¢sadharo 337
SaÑsÈrasotaÑ chinditvÈ 44
Ye keci tena samayena 56
SaccavÈcaÑ anurakkhanto 74
Ye tatthÈsuÑ JinaputtÈ 45
SaÒchinno bhavatÊ kÈyo 339
Yena cakkhuppasÈdena 345
SatayojanavitthiÓÓÈ 337
YogÈ ve jÈyatÊ bh|ri 118
SatasahassavassÈni 56
YojanÈnaÑ satÈnucco 337
Satta suttasahassÈni 26
Yo ve kataÒÒ| katavedi
Santatto bhavatÊ kÈyo 339
dhÊro 384
SaddhÈ hiriyaÑ kusalaÒca
[ Ra - La ] dÈnaÑ 207
Rajo nuddhaÑsati uddhaÑ 47 SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ 55
Rahogato nisÊditvÈ 34 SabbaÑ satasahassÈni 336
RÈgo tadÈ tanu hoti 47 SabbÊtiyo vivajjantu 53
RÈhumutto yathÈ s|riyo 54 Sabbe devÈ padissanti 47
RogÈ tadupasammanti 47 Samaye niddisi cittaÑ 99
LatÈ vÈ yadi vÈ rukkhÈ 46 SamavÈye khaÓe kÈle 99
GÈthÈs|ci 533

[ Sa ] [ Sa ]
SamavÈyo khaÓo kÈlo 100 SupupphitaÑ pÈvacanaÑ 56
SamÈdayitvÈ BuddhaguÓaÑ 53 Suma~galo ca Tisso ca 56
SaraÓÈgamane kaÒci 54 SusÈne seyyaÑ kappemi 75
SÈ ca iddhi so ca yaso 56 S|ciyÈ ce kataÑ kammaÑ 127
SÈÔakaÑ pajahiÑ tattha 36 S|lehipi vijjhiyanto 73
SÊtaÑ byapagataÑ hoti 46 SotavekallatÈ natthi 72
Sukhena sukhito homi 45 [ Ha ]
SuttaÑ dovÈriko ca 318 Handa Buddhakare dhamme 48
SuddhÈvÈsesu devesu 72 HimavantassÈvid|re 36
SuppaÓÊtatarÈ honti 254 Het|ti paccayo vettha 101

48AbhiA01 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

48AbhiA01 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KhuddakanikÈye AbhidhammapiÔake

Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

SirimatÈ amhÈkaÑ Buddhena BhagavatÈ ArahatÈ SammÈsambuddhena

SammÈsambuddhaparinibbutito pana catunnaÑ vassasatÈnamupari

kÈle bahutarÈ bahutarÈ jÈyeyyuÑ, taÑkÈlikÈ ca pacchimÈ janÈ te sodhetuÑ

hitadharo ThadomahÈsaresÊth|pÈdhiko U Chan Htunvhayo

aÔÔhanavutime vasse vesÈkhapuÓÓamito paÔÔhÈya ÈrabhitabbÈ, dve ca

dvÊhi MarammaraÔÔhissarasamappitopÈdhÊhi virÈjitaÑ jÈtiyÈ ÈsÊtivassikaÑ

EvametÈsaÑ AÔÔhakathÈnaÑ saÑsodhana-muddÈpaÓa-sampaÔhanesu

9. PatthayantÈ likhÈpetvÈ, silÈpaÔÔesu peÔakaÑ.

23. MuddÈpente ca passitvÈ, mahÈtherehi paÒcahi.

TikamÈtikÈpadavaÓÓanÈ ... ... 79

AkusalavipÈkakathÈ ... ... 331

AÔÔhasÈliniyÈ Dhammasa~gaha-aÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.

2. DayÈya tÈya sattesu, samussÈhitamÈnaso.

4. CakkavÈÄasahassehi, dasahÈgamma sabbaso.

5. MÈtaraÑ pamukhaÑ katvÈ, tassÈ paÒÒÈya tejasÈ.

6. Tassa pÈde namassitvÈ, Sambuddhassa sirÊmato.

7. NipaccakÈrassetassa, katassa ratanattaye.

9. YaÑ devadevo devÈnaÑ, desetvÈ nayato puna.

10. Anotattadahe katvÈ, upaÔÔhÈnaÑ Mahesino.

11. Bhikkh|naÑ payirudÈhÈsi, ito bhikkh|hi dhÈrito.

12. Tassa gambhÊraÒÈÓehi1, ogÈÄhassa abhiÓhaso.

13. YÈ MahÈkassapÈdÊhi, vasÊhiÔÔhakathÈ purÈ.

14. ŒbhatÈ pana therana, MahindenetamuttamaÑ.

15. ApanetvÈ tato bhÈsaÑ, TambapaÓÓinivÈsinaÑ.

16. NikÈyantaraladdhÊhi, asammissaÑ anÈkulaÑ.

17. AtthaÑ pakÈsayissÈmi, ŒgamaÔÔhakathÈsupi.

18. KammaÔÔhÈnÈni sabbÈni, cariyÈbhiÒÒÈ vipassanÈ.

19. TasmÈ taÑ aggahetvÈna, sakalÈyapi tantiyÈ.

20. Iti me bhÈsamÈnassa, abhidhammakathaÑ imaÑ.

Tattha1 kenaÔÔhena abhidhammo? DhammÈtirekadhammavisesaÔÔhena.

SuttantaÒhi patvÈ paÒcakkhandhÈ ekadeseneva vibhattÈ, na nippadesena.

nippadesatova vibhattaÑ. TathÈ ekakato paÔÔhÈya anekehi nayehi kilesÈ.

nissÈya paÔhamaÑ niggahaÑ. DutiyaÑ nissÈya dutiyaÑ -pa- aÔÔhamaÑ

Te SatthÈraÑ upasa~kamitvÈ pucchiÑsu. SatthÈ “dukkathitaÑ

TadanantaraÑ “ekavidhena, duvidhenÈ”ti-ÈdinÈ nayena mÈtikaÑ

Tattha Khandhavibha~go suttantabhÈjanÊya-

TadanantaraÑ KathÈvatthuppakaraÓaÑ nÈma. TaÑ “sakavÈde paÒca

matthakaÑ pÈpetvÈ vibhattÈ, sesaÔÔhÈnesu yÈva saraÓadukÈ abhidhammo

TadanantaraÑ PaccanÊyÈnulomepi eteheva chahi nayehi niddiÔÔhaÑ.

pacchÈ samabhavÊ”ti3 iminÈ pana nayena saÑsÈrasÈgaro anamataggova2.

natthi, atha kho asa~khyeyyo appameyyo mahÈ-udakakkhandhotveva

Attheva gambhÊragataÑ sudubbudhaÑ,

sammasitaÔÔhÈnaÑ “ratanagharan”ti veditabbaÑ. Tattha Dhammasa~gaÓiÑ

MaÒjiÔÔhapabhassarÈ pana tamhÈ tamhÈ sarÊrappadesÈ nikkhamiÑsu. Iti

vassasatenapi vassasahassenapi vassasatasahassenapi matthakaÑ pÈpetvÈ

bhikkhÈcÈravelaÑ sallakkhetvÈ nimmitabuddhaÑ mÈpetvÈ “imassa

abhidhammadesanÈpariyosÈnaÒca tesaÑ bhikkhunaÑ sattappakaraÓa-

YamakasÈlÈnamantare nipannena parinibbÈnasamaye “handa dÈni

“VividhavisesanayattÈ, vinayanato ceva kÈyavÈcÈnaÑ.

AtthÈnaÑ sucanato, suvuttato savanatotha s|danato.

TaÒhi attatthaparatthÈdibhede atthe s|ceti, suvuttÈ cettha atthÈ

“AtthÈnaÑ s|canato, suvuttato savanatotha s|danato.

Abhidhammassa vacanattho vuttoyeva. Aparo nayo–

YaÑ ettha vuÉÉhimanto, salakkhaÓÈ p|jitÈ paricchinnÈ.

AyaÑ hi abhisaddo vuÉÉhilakkhaÓa2 p|jita paricchinnÈdhikesu dissati.

Ettha ca “r|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈveti mettÈsahagatena cetasÈ ekaÑ

TatrÈyaÑ paridÊpanÈ, vibhÈvanÈ ca–etÈni hi tÊÓi piÔakÈni yathÈkkamaÑ

Ettha hi VinayapiÔakaÑ ÈÓÈrahena BhagavatÈ ÈÓÈbÈhullato desitattÈ

TathÈ paÔhamaÑ ye te pacurÈparÈdhÈ sattÈ, te yathÈparÈdhaÑ ettha