47KhuA28 PDF

SuttantapiÔake KhuddakanikÈye
PaÔisambhidÈmaggapÈÄiyÈ saÑvaÓÓanÈbh|tÈ
BhadantamahÈnÈmattherena katÈ
SaddhammappakÈsinÊ nÈma
PA®ISAMBHIDŒMAGGA®®HAKATHŒ
(Dutiyo bhÈgo)
____
Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

Romanized from Myanmar version published in 1958
© BuddhasÈsana Society
AÔÔhakathÈ Series 47
First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

Yangon, Myanmar
THE PŒ£I ALPHABET
IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS
____
VOWELS
ta tm È Ä £i þÊ Ou OD | {e Mo o
CONSONANTS WITH VOWEL “A”
u ka c kha * ga C gha i ~a
p ca q cha Z ja ps jha Ó Òa
# Ôa X Ôha ! Éa ¡ Éha P Óa
w ta x tha ' da " dha e na
y pa z pha A ba b bha r ma
, ya & ra v la 0 va o sa [ ha V Äa HÑ
VOWELS IN COMBINATION
-m -g = È èd = i èD = Ê -k -K = u -l -L = | a- = e a-m a-g = o
u ka um kÈ ud ki uD kÊ uk ku ul k| au ke aum ko
c kha cg khÈ cd khi cD khÊ ck khu cl kh| ac khe acg kho ...
CONJUNCT-CONSONANTS
uú kka CF ~gha P² ÓÔha "s dhya y’ pla v’ lla
u© kkha pö cca @ ÓÉa "G dhva yÁ pba vs lya
us kya pä ccha PÖ ÓÓa EÅ nta AÇ bbha vS lha
Bud kri ZÆ jja PS Óha EÉ ntva As bya 0S vha
u’ kla Zöß jjha wå tta E¦ ntha jA bra oå sta
uG kva n ÒÒa w¬ ttha E´ nda rÜ mpa ~oå stra
cs khya Í§ Òha wG tva `E´ ndra ræ mpha oé sna
cG khva Íö Òca ws tya E¨ ndha rÁ mba os sya
*¾ gga Íä Òcha Mw tra Eé nna rÇ mbha ó ssa
*¢ ggha ÍÆ Òja '´ dda Es nya r® mma o® sma
*s gya Íöß Òjha '¨ ddha ES nha rs mya oG sva
j* gra ¥ ÔÔa 's dya yÜ ppa rS mha [® hma
uF ~ka | ÔÔha j' dra yæ ppha ,s yya [G hva
cF ~kha × ÉÉa 'G dva ys pya ,S yha V§ Äha
*F ~ga
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ
DutiyabhÈga
_____
MÈtikÈ PiÔÔha~ka
68. IndriyaparopariyattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 1

69. ŒsayÈnusayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 4
70. YamakapÈÔihÊraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 11
71. MahÈkaruÓÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 14
72-73. SabbaÒÒutaÒÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 36
2. DiÔÔhikathÈ
1. AssÈdadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 41
2. AttÈnudiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 50
3. MicchÈdiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 56
4. SakkÈyadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 57
5. SassatadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 57
6. UcchedadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 57
7. AntaggÈhikÈdiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 57
8. PubbantÈnudiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 59
9. AparantÈnudiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 59
10-12. SaÒÒojanikÈdidiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 60
13. AttavÈdapaÔisaÑyuttadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 60
14. LokavÈdapaÔisaÑyuttadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 60
15-16. BhavavibhavadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ ... ... 61
3. ŒnÈpÈnassatikathÈ
1. GaÓanavÈravaÓÓanÈ ... ... 69
2. SoÄasaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 71
ii PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ dutiyabhÈga
3. UpakkilesaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 72

4. VodÈnaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 74
5. SatokÈriÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 87
6. ©ÈÓarÈsichakkaniddesavaÓÓanÈ ... ... 121
4. IndriyakathÈ
1. PaÔhamasuttantaniddesavaÓÓanÈ ... ... 124
2. DutiyasuttantaniddesavaÓÓanÈ ... ... 133
3. TatiyasuttantaniddesavaÓÓanÈ ... ... 137
4. CatutthasuttantaniddesavaÓÓanÈ ... ... 141
5. IndriyasamodhÈnavaÓÓanÈ ... ... 144
5. VimokkhakathÈ
1. VimokkhuddesavaÓÓanÈ ... ... 147
2. VimokkhaniddesavaÓÓanÈ ... ... 151
6. GatikathÈvaÓÓanÈ ... ... 169
7. KammakathÈvaÓÓanÈ ... ... 174
8. VipallÈsakathÈvaÓÓanÈ ... ... 177
9. MaggakathÈvaÓÓanÈ ... ... 179
10. MaÓÉapeyyakathÈvaÓÓanÈ ... 181
2. Yuganaddhavagga
1. YuganaddhakathÈvaÓÓanÈ
1. SuttantaniddesavaÓÓanÈ ... ... 188
2. DhammuddhaccavÈraniddesavaÓÓanÈ ... ... 190
2. SaccakathÈvaÓÓanÈ
1. PaÔhamasuttantaniddesavaÓÓanÈ ... ... 197
2. DutiyasuttantapÈÄivaÓÓanÈ ... ... 200
3. DutiyasuttantaniddesavaÓÓanÈ ... ... 201
PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ dutiyabhÈga iii
3. Bojjha~gakathÈvaÓÓanÈ ... ... 203
4. MettÈkathÈvaÓÓanÈ
1. IndriyavÈravaÓÓanÈ ... ... 210
2-4. BalÈdivÈrattayavaÓÓanÈ ... ... 211
5. VirÈgakathÈvaÓÓanÈ ... ... 212
6. PaÔisambhidÈkathÈ
1. DhammacakkapavattanavÈravaÓÓanÈ ... ... 214
2-3. SatipaÔÔhÈnavÈrÈdivaÓÓanÈ ... ... 220
4-8. SattabodhisattavÈrÈdivaÓÓanÈ ... ... 220
9. ChabuddhadhammavÈravaÓÓanÈ ... ... 220
7. DhammacakkakathÈ
1. SaccavÈravaÓÓanÈ ... ... 221
2-3. SatipaÔÔhÈnavÈrÈdivaÓÓanÈ ... ... 223
8. LokuttarakathÈvaÓÓanÈ ... ... 223

9. BalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 227
10. SuÒÒakathÈvaÓÓanÈ ... ... 237
3. PaÒÒÈvagga
1. MahÈpaÒÒÈkathÈvaÓÓanÈ
1. SoÄasapaÒÒÈniddesavaÓÓanÈ ... ... 250
2. PuggalavisesaniddesavaÓÓanÈ ... ... 263
2. IddhikathÈvaÓÓanÈ ... ... 264
3. AbhisamayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 302
4. VivekakathÈvaÓÓanÈ ... ... 306
iv PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ dutiyabhÈga
5. CariyÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 308

6. PÈÔihÈriyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 309
7. SamasÊsakathÈvaÓÓanÈ ... ... 312
8. SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 312
9. VipassanÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 314
10. MÈtikÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 318
NigamanakathÈ ... ... 322
PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya dutiyabhÈge mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

KhuddakanikÈya
PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ
(Dutiyo bhÈgo)
_____
Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.
68. IndriyaparopariyattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
111. IndriyaparopariyattaÒÈÓaniddese TathÈgatassÈti vacane uddese
sar|pato avijjamÈnepi “cha ÒÈÓÈni asÈdhÈraÓÈni sÈvakehÊ”ti1 vuttattÈ
“TathÈgatassÈ”ti vuttameva hoti. TasmÈ uddese attato siddhassa
TathÈgatavacanassa niddese gahaÓaÑ kataÑ. Satte passatÊti r|pÈdÊsu
chandarÈgena sattatÈya laggatÈya sattÈ, te satte indriyaparopariyattaÒÈÓena
cakkhunÈ passati oloketi. Apparajakkheti paÒÒÈmaye akkhimhi appaÑ
rÈgÈdirajo etesanti apparajakkhÈ, appaÑ rÈgÈdirajo etesanti vÈ
apparajakkhÈ. Te apparajakkhe. MahÈrajakkheti paÒÒÈmaye akkhimhi
mahantaÑ rÈgÈdirajo etesanti mahÈrajakkhÈ, mahantaÑ rÈgÈdirajo etesanti
vÈ mahÈrajakkhÈ. Tikkhindriye mudindriyeti tikkhÈni saddhÈdÊni indriyÈni
etesanti tikkhindriyÈ, mud|ni saddhÈdÊni indriyÈni etesanti mudindriyÈ.
SvÈkÈre dvÈkÈreti sundarÈ saddhÈdayo ÈkÈrÈ koÔÔhÈsÈ etesanti svÈkÈrÈ,
kucchitÈ garahitÈ saddhÈdayo ÈkÈrÈ koÔÔhÈsÈ etesanti dvÈkÈrÈ. SuviÒÒÈpaye
duviÒÒÈpayeti ye kathitaÑ kÈraÓaÑ sallakkhenti sukhena sakkÈ honti
viÒÒÈpetuÑ, te suviÒÒÈpayÈ, tabbiparÊtÈ duviÒÒÈpayÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 5 piÔÔhe.
2 KhuddakanikÈya
Appekacce paralokavajjabhayadassÈvinoti api eke paralokaÒceva

rÈgÈdivajjaÒca bhayato passante, imassa pana padassa niddese paralokasseva
na vuttattÈ1 khandhÈdiloke ca rÈgÈdivajje ca paraÑ bÈÄhaÑ bhayaÑ
passanasÊlÈti paralokavajjabhayadassÈvino. Te
paralokavajjabhayadassÈvineti2 evamattho gahetabbo. Appekacce na
paralokavajjabhayadassÈvinoti tabbiparÊte. Lokoti ca lujjanapalujjanaÔÔhena.
Vajjanti ca vajjanÊyaÔÔhena. EttÈvatÈ uddesassa niddeso kato hoti.
Puna niddesassa paÔiniddesaÑ karonto apparajakkhe mahÈrajakkheti-
ÈdimÈha. Tattha tÊsu ratanesu okappanasa~khÈtÈ saddhÈ assa atthÊti saddho.
So saddhÈsampanno puggalo assaddhiyarajassa ceva assaddhiyam|lakassa
sesÈkusalarajassa ca appakattÈ apparajakkho. Natthi etassa saddhÈti
assaddho. So vuttappakÈrassa rajassa mahantattÈ mahÈrajakkho. ŒraddhaÑ
vÊriyamanenÈti ÈraddhavÊriyo. So kosajjarajassa ceva kosajjam|lakassa
sesÈkusalarajassa ca appakattÈ apparajakkho. HÊnavÊriyattÈ kucchitena
ÈkÈrena sÊdatÊti kusÊdo, kusÊdo eva kusÊto. So vuttappakÈrassa rajassa3
mahantattÈ mahÈrajakkho. ŒrammaÓaÑ upecca ÔhitÈ sati assÈti
upaÔÔhitassati. So muÔÔhassaccarajassa ceva muÔÔhassaccam|lakassa
sesÈkusalarajassa ca appakattÈ apparajakkho. MuÔÔhÈ naÔÔhÈ sati assÈti
muÔÔhassati. So vuttappakÈrassa rajassa mahantattÈ mahÈrajakkho.
AppanÈsamÈdhinÈ upacÈrasamÈdhinÈ vÈ ÈrammaÓe samaÑ, sammÈ vÈ Èhito
Ôhitoti samÈhito, samÈhitacittoti vÈ samÈhito. So uddhaccarajassa ceva
uddhaccam|lakassa sesÈkusalarajassa ca appakattÈ apparajakkho. Na
samÈhito asamÈhito. So vuttappakÈrassa rajassa mahantattÈ mahÈrajakkho.
UdayatthagÈminÊ paÒÒÈ assa atthÊti paÒÒavÈ. So moharajassa ceva
moham|lakassa sesÈkusalarajassa ca appakattÈ apparajakkho. Moham|ÄhattÈ
duÔÔhÈ paÒÒÈ assÈti duppaÒÒo. So vuttappakÈrassa rajassa mahantattÈ
mahÈrajakkho. Saddho puggalo tikkhindriyoti bahulaÑ uppajjamÈnÈya
balavatiyÈ saddhÈya saddho, teneva saddhindriyena tikkhindriyo. Assaddho
puggalo mudindriyoti bahulaÑ
______________________________________________________________
1. VuttattÈ (Ka) 2. ...dassÈvinoti (SÊ) 3. SÊdarajassa (SyÈ)
PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈ 3
uppajjamÈnena assaddhiyena assaddho, antarantarÈ uppajjamÈnena

dubbalena saddhindriyena mudindriyo. Esa nayo sesesupi. Saddho puggalo
svÈkÈroti tÈya eva saddhÈya sobhanÈkÈro. Assaddho puggalo dvÈkÈroti
teneva assaddhiyena vir|pÈkÈro. Esa nayo sesesupi. SuviÒÒÈpayoti sukhena
viÒÒÈpetuÑ sakkuÓeyyo. DuviÒÒÈpayoti dukkhena viÒÒÈpetuÑ sakkuÓeyyo.
ParalokavajjabhayadassÈvÊti ettha yasmÈ paÒÒÈsampannasseva saddhÈdÊni
suparisuddhÈni honti, tasmÈ suparisuddhasaddhÈdisampanno
taÑsampayuttÈya, suparisuddhasaddhÈdisampannopi vÈ tappaccayÈya
paÒÒÈya paralokavajjabhayadassÈvÊ hoti. TasmÈ eva hi saddhÈdayopi cattÈro
“paralokavajjabhayadassÈvÊ”ti vuttÈ.
112. IdÈni “paralokavajjabhayadassÈvÊ”ti ettha vuttaÑ lokaÒca vajjaÒca

dassetuÑ lokoti-ÈdimÈha. Tattha khandhÈ eva lujjanapalujjanaÔÔhena lokoti
khandhaloko. Sesadvayepi eseva nayo. Vipattibhavalokoti apÈyaloko. So hi
aniÔÔhaphalattÈ vir|po lÈbhoti vipatti, bhavatÊti bhavo, vipatti eva bhavo
vipattibhavo, vipattibhavo eva loko vipattibhavaloko.
Vipattisambhavalokoti apÈy|pagaÑ kammaÑ. TaÑ hi sambhavati etasmÈ
phalanti sambhavo, vipattiyÈ sambhavo vipattisambhavo, vipattisambhavo
eva loko vipattisambhavaloko. Sampattibhavalokoti sugatiloko. So hi
iÔÔhaphalattÈ sundaro lÈbhoti sampatti, bhavatÊti bhavo, sampatti eva bhavo
sampattibhavo, sampattibhavo eva loko sampattibhavaloko.
Sampattisambhavalokoti sugat|pagaÑ kammaÑ. TaÑ hi sambhavati etasmÈ
phalanti sambhavo, sampattiyÈ sambhavo sampattisambhavo,
sampattisambhavo eva loko sampattisambhavaloko. Eko lokoti-ÈdÊni heÔÔhÈ
vuttatthÈneva.
Vajjanti napuÑsakavacanaÑ asukoti aniddiÔÔhattÈ kataÑ. KilesÈti
rÈgÈdayo. DuccaritÈti pÈÓÈtipÈtÈdayo. Abhisa~khÈrÈti
puÒÒÈbhisa~khÈrÈdayo. BhavagÈmikammÈti attano vipÈkadÈnavasena
bhavaÑ gacchantÊti bhavagÈmino, abhisa~khÈresupi vipÈkajanakÈneva
kammÈni vuttÈni. ItÊti vuttappakÈranidassanaÑ. ImasmiÒca loke imasmiÒca
vajjeti
4 KhuddakanikÈya
vuttappakÈre loke ca vajje ca. TibbÈ bhayasaÒÒÈti balavatÊ bhayasaÒÒÈ.

TibbÈti parasaddassa attho vutto, bhayasaÒÒÈti bhayasaddassa.
Lokavajjadvayampi hi bhayavatthuttÈ sayaÒca sabhayattÈ1 bhayaÑ,
bhayamiti saÒÒÈ bhayasaÒÒÈ. PaccupaÔÔhitÈ hotÊti taÑ taÑ paÔicca upecca
ÔhitÈ hoti. SeyyathÈpi ukkhittÈsike vadhaketi yathÈ nÈma paharituÑ
uccÈritakhagge paccÈmitte tibbÈ bhayasaÒÒÈ paccupaÔÔhitÈ hoti, evameva
loke ca vajje ca tibbÈ bhayasaÒÒÈ paccupaÔÔhitÈ hoti. Imehi paÒÒÈsÈya
ÈkÈrehÊti apparajakkhapaÒcakÈdÊsu dasasu paÒcakesu ekekasmiÑ
paÒcannaÑ paÒcannaÑ ÈkÈrÈnaÑ vasena paÒÒÈsÈya ÈkÈrehi. ImÈni
paÒcindriyÈnÊti saddhindriyÈdÊni paÒcindriyÈni. JÈnÈtÊti TathÈgato paÒÒÈya
pajÈnÈti. PassatÊti dibbacakkhunÈ diÔÔhaÑ viya karoti. AÒÒÈtÊti
sabbÈkÈramariyÈdÈhi jÈnÈti. PaÔivijjhatÊti ekadesaÑ asesetvÈ
niravasesadassanavasena paÒÒÈya padÈletÊti.
IndriyaparopariyattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
69. ŒsayÈnusayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
113. ŒsayÈnusayaÒÈÓaniddese idha TathÈgatoti-Èdi paÒcadhÈ Ôhapito
niddeso. Tattha ÈsayÈnusayÈ vuttatthÈ eva. Caritanti pubbe kataÑ
kusalÈkusalaÑ kammaÑ. Adhimuttinti sampati kusale akusale vÈ
cittavosaggo. BhabbÈbhabbeti bhabbe ca abhabbe ca. AriyÈya jÈtiyÈ
sambhavanti jÈyantÊti bhabbÈ. VattamÈnasamÊpe vattamÈnavacanaÑ.
Bhavissanti jÈyissantÊti vÈ bhabbÈ, bhÈjanabh|tÈti attho. Ye
ariyamaggapaÔivedhassa anucchavikÈ upanissayasampannÈ, te bhabbÈ.
VuttapaÔipakkhÈ abhabbÈ.
Katamo sattÈnaÑ Èsayoti-Èdi niddesassa paÔiniddeso. Kattha sassatoti
nicco. Lokoti attÈ. Idha sarÊraÑyeva nassati, attÈ pana idha parattha ca
soyevÈti maÒÒanti. So hi sayaÑyeva ÈloketÊti katvÈ “loko”ti maÒÒanti.
Asassatoti anicco. AttÈ sarÊreneva saha nassatÊti maÒÒanti. AntavÈti paritte
kasiÓe jhÈnaÑ uppÈdetvÈ taÑparittakasiÓÈrammaÓaÑ cittaÑ
______________________________________________________________
1. BhayattÈ (SÊ, SyÈ)
sapariyanto attÈti maÒÒanti. AnantavÈti na antavÈ appamÈÓe kasiÓe jhÈnaÑ

uppÈdetvÈ taÑappamÈÓakasiÓÈrammaÓaÑ cittaÑ apariyanto attÈti maÒÒanti.
TaÑ jÊvaÑ taÑ sarÊranti jÊvo ca sarÊraÒca taÑyeva. JÊvoti attÈ,
li~gavipallÈsena napuÑsakavacanaÑ kataÑ. SarÊranti rÈsaÔÔhena
khandhapaÒcakaÑ. AÒÒaÑ jÊvaÑ aÒÒaÑ sarÊranti aÒÒo jÊvo aÒÒaÑ
khandhapaÒcakaÑ. Hoti TathÈgato paraÑ maraÓÈti khandhÈ idheva
vinassanti, satto maraÓato paraÑ hoti vijjati na nassati. “TathÈgato”ti cettha
sattÈdhivacananti vadanti. Keci pana “TathÈgatoti arahÈ”ti vadanti. Ime “na
hotÊ”ti pakkhe dosaÑ disvÈ evaÑ gaÓhanti. Na hoti TathÈgato paraÑ
maraÓÈti khandhÈpi idheva nassanti, TathÈgato ca maraÓato paraÑ na hoti
ucchijjati vinassati. Ime “hotÊ”ti pakkhe dosaÑ disvÈ evaÑ gaÓhanti. Hoti ca
na ca hotÊti ime ekekapakkhapariggahe dosaÑ disvÈ ubhayapakkhaÑ
gaÓhanti. Neva hoti na na hotÊti ime ubhayapakkhapariggahe
ubhayadosÈpattiÑ disvÈ “hotÊti ca na hoti, neva hotÊti ca na hotÊ”ti
amarÈvikkhepapakkhaÑ gaÓhanti.
AyaÑ panettha AÔÔhakathÈnayo–“sassato lokoti vÈ”ti-ÈdÊhi
dasahÈkÈrehi diÔÔhipabhedova vutto. Tattha sassato lokoti ca
khandhapaÒcakaÑ lokoti gahetvÈ “ayaÑ loko nicco dhuvo sabbakÈliko”ti
gaÓhantassa sassatanti gahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. Asassatoti tameva lokaÑ
“ucchijjati vinassatÊ”ti gaÓhantassa ucchedaggahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi.
AntavÈti parittakasiÓalÈbhino suppamatte vÈ sarÈvamatte vÈ kasiÓe
samÈpannassa antosamÈpattiyaÑ pavattitar|pÈr|padhamme “loko”ti ca
kasiÓaparicchedantena “antavÈ”ti ca gaÓhantassa “antavÈ loko”ti
gahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. SÈ sassatadiÔÔhipi hoti ucchedadiÔÔhipi.
VipulakasiÓalÈbhino pana tasmiÑ kasiÓe samÈpannassa antosamÈpattiyaÑ
pavattitar|pÈr|padhamme “loko”ti ca kasiÓaparicchedantena “na antavÈ”ti
ca gaÓhantassa “anantavÈ loko”ti gahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. SÈ
sassatadiÔÔhipi hoti ucchedadiÔÔhipi. TaÑ jÊvaÑ taÑ sarÊranti
“bhedanadhammassa sarÊrasseva jÊvan”ti gahitattÈ “sarÊre ucchijjamÈne
jÊvampi ucchijjatÊ”ti ucchedaggahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi. Dutiyapade sarÊrato
aÒÒassa jÊvassa gahitattÈ “sarÊre
6 KhuddakanikÈya
ucchijjamÈnepi jÊvaÑ na ucchijjatÊ”ti sassataggahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi.

Hoti TathÈgatoti-ÈdÊsu “satto TathÈgato nÈma, so paraÑ maraÓÈ hotÊ”ti
gaÓhato paÔhamÈ sassatadiÔÔhi. “Na hotÊ”ti gaÓhato dutiyÈ ucchedadiÔÔhi.
“Hoti ca na ca hotÊ”ti gaÓhato tatiyÈ ekaccasassatadiÔÔhi. “Neva hoti na na
hotÊ”ti gaÓhato catutthÈ amarÈvikkhepadiÔÔhÊti.
ItÊti vuttappakÈradiÔÔhinissayanidassanaÑ. BhavadiÔÔhisannissitÈ vÈ sattÈ
honti vibhavadiÔÔhisannissitÈ vÈti bhavo vuccati sassato, sassatavasena
uppajjamÈnadiÔÔhi bhavadiÔÔhi, bhavoti diÔÔhÊti vuttaÑ hoti. Vibhavo vuccati
ucchedo, ucchedavasena uppajjamÈnadiÔÔhi vibhavadiÔÔhi, vibhavoti diÔÔhÊti
vuttaÑ hoti. VuttappakÈrÈ dasavidhÈ diÔÔhi bhavadiÔÔhi ca vibhavadiÔÔhi cÈti
dvidhÈva hoti. TÈsu dvÊsu ekekaÑ sannissitÈ apassitÈ allÊnÈ sattÈ honti.
Ete vÈ pana ubho ante anupagammÈti ettha “aggito vÈ udakato vÈ
mithubhedÈ vÈ”ti-ÈdÊsu1 viya vÈsaddo samuccayattho. Ete vuttappakÈre
sassatucchedavasena dve pakkhe ca na upagantvÈ anallÊyitvÈ pahÈyÈti attho.
“AnulomikÈ vÈ khantÊ”ti vikappatthova.
IdappaccayatÈpaÔiccasamuppannes|ti imesaÑ jarÈmaraÓÈdÊnaÑ paccayÈ
idappaccayÈ, idappaccayÈ eva idappaccayatÈ, idappaccayÈnaÑ vÈ sam|ho
idappaccayatÈ. LakkhaÓaÑ panettha saddasatthato pariyesitabbaÑ. Te te
paccaye paÔicca saha sammÈ ca uppannÈ paÔiccasamuppannÈ. TassÈ
idappaccayatÈya ca tesu paÔiccasamuppannesu ca dhammesu. AnulomikÈti
lokuttaradhammÈnaÑ anulomato anulomikÈ. KhantÊti ÒÈÓaÑ. ©ÈÓaÑ hi
khamanato khanti. PaÔiladdhÈ hotÊti sattehi adhigatÈ hoti idappaccayatÈya
khantiyÈ ucchedattÈnupagamo hoti paccayuppannadhammÈnaÑ
paccayasÈmaggiyaÑ ÈyattavuttittÈ paccayÈnuparamadassanena
phalÈnuparamadassanato. PaÔiccasamuppannesu dhammesu khantiyÈ
sassatattÈnupagamo hoti paccayasÈmaggiyaÑ navanavÈnaÑ
paccayuppannadhammÈnaÑ uppÈdadassanato. Evamete ubho ante
anupagamma paÔiccasamuppÈdapaÔiccasamuppannadhammadassanena na
ucchedo na sassatoti pavattaÑ sammÈdassanaÑ “anulomikÈ khantÊ”ti
veditabbaÑ. EvaÑ hi
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 74 piÔÔhe.
tadubhayadiÔÔhipaÔipakkhabh|tÈ sammÈdiÔÔhi vuttÈ hoti. YathÈbh|taÑ vÈ

ÒÈÓanti yathÈbh|taÑ yathÈsabhÈvaÑ neyyaÑ. Tattha pavattaÒÈÓampi
visayavohÈrena “yathÈbh|taÒÈÓan”ti vuttaÑ. TaÑ pana
sa~khÈrupekkhÈpariyantaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ idhÈdhippetaÑ. HeÔÔhÈ pana
“yathÈbh|taÒÈÓadassanan”ti bhayat|paÔÔhÈnaÒÈÓaÑ vuttaÑ. YathÈbh|taÑ vÈ
ÒÈÓaÑ sattehi paÔiladdhaÑ hotÊti sambandho.
IdÈni “sassato loko”ti-ÈdÊhi micchÈdiÔÔhiparibhÈvitaÑ “ete vÈ panÈ”ti-
ÈdÊhi sammÈdiÔÔhiparibhÈvitaÑ sattasantÈnaÑ dassetvÈ “kÈmaÑ
sevantaÒÒevÈ”ti-ÈdÊhi sesÈkusalehi sesakusalehi ca paribhÈvitaÑ
sattasantÈnaÑ dasseti. Tattha kÈmaÑ sevantaÑyeva puggalaÑ TathÈgato
jÈnÈtÊti yojanÈ kÈtabbÈ. Sevantanti ca abhiÓhasamudÈcÈravasena
sevamÈnaÑ. Pubbe Èsevitavasena kilesakÈmo garu assÈti kÈmagaruko.
Tatheva kÈmo Èsaye santÈne assÈti kÈmÈsayo. SantÈnavaseneva kÈme
adhimutto laggoti kÈmÈdhimutto. Sesesupi eseva nayo. NekkhammÈdÊni
vuttatthÈneva. KÈmÈdÊhi ca tÊhi sesÈkusalÈ, nekkhammÈdÊhi tÊhi sesakusalÈ
gahitÈva hontÊti veditabbÈ. “AyaÑ sattÈnaÑ Èsayo”ti tidhÈ vuttaÑ
santÈnameva dasseti.
AyaÑ panettha AÔÔhakathÈnayo–“iti bhavadiÔÔhisannissitÈ vÈ”ti evaÑ
sassatadiÔÔhiÑ vÈ sannissitÈ. SassatadiÔÔhi hi ettha bhavadiÔÔhÊti vuttÈ,
ucchedadiÔÔhi ca vibhavadiÔÔhÊti. SabbadiÔÔhÊnaÑ hi sassatucchedadiÔÔhÊhi
sa~gahitattÈ sabbepime diÔÔhigatikÈ sattÈ imÈva dve diÔÔhiyo sannissitÈ honti.
Vuttampi cetaÑ “dvayanissito khvÈyaÑ kaccÈna loko yebhuyyena
atthikaÒceva natthitaÒcÈ”ti1. Ettha hi atthitÈti sassataÑ. NatthitÈti ucchedo.
AyaÑ tÈva vaÔÔanissitÈnaÑ puthujjanÈnaÑ sattÈnaÑ Èsayo. IdÈni
vivaÔÔanissitÈnaÑ suddhasattÈnaÑ ÈsayaÑ dassetuÑ “ete vÈ pana ubho ante
anupagammÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha “ete vÈ panÈ”ti eteyeva. “Ubho ante”ti
sassatucchedasa~khÈte dve ante. “AnupagammÈ”ti na allÊyitvÈ.
“IdappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammes|”ti idappaccayatÈya ceva
paÔiccasamuppannadhammesu ca. “AnulomikÈ khantÊ”ti vipassanÈÒÈÓaÑ.
“YathÈbh|taÑ ÒÈÓan”ti maggaÒÈÓaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–yÈ
paÔiccasamuppÈde ceva
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 257 piÔÔhe.
8 KhuddakanikÈya
paÔiccasamuppannadhammesu ca ete ubho sassatuccheda-ante anupagantvÈ

vipassanÈ paÔiladdhÈ, yaÒca tato uttari maggaÒÈÓaÑ, ayaÑ sattÈnaÑ Èsayo.
AyaÑ vaÔÔanissitÈnaÒca vivaÔÔanissitÈnaÒca sabbesampi sattÈnaÑ Èsayo
idaÑ vasanaÔÔhÈnanti. AyaÑ ÈcariyÈnaÑ samÈnaÔÔhakathÈ.
VitaÓÉavÈdÊ panÈha “maggo nÈma vÈsaÑ viddhaÑsento gacchati, tvaÑ
maggo vÈsoti vadesÊ”ti. So vattabbo “tvaÑ ariyavÈsabhÈÓako hosi na
hosÊ”ti. Sace “na homÊ”ti vadati, “tvaÑ abhÈÓakatÈya na jÈnÈsÊ”ti vattabbo.
Sace “bhÈÓakosmÊ”ti vadati, “suttaÑ ÈharÈ”ti vattabbo. Sace Èharati, iccetaÑ
kusalaÑ. No ce Èharati, sayaÑ ÈharitabbaÑ “dasayime bhikkhave ariyavÈsÈ,
yadariyÈ ÈvasiÑsu vÈ Èvasanti vÈ Èvasissanti vÈ”ti1. EtaÑ hi suttaÑ
maggassa vÈsabhÈvaÑ dÊpeti. TasmÈ sukathitamevetanti. ImaÑ pana
BhagavÈ sattÈnaÑ ÈsayaÑ jÈnanto imesaÒca diÔÔhigatÈnaÑ imesaÒca
vipassanaÒÈÓamaggaÒÈÓÈnaÑ appavattikkhaÓepi jÈnÈti eva. TasmÈyeva ca
“kÈmaÑ sevantaÑyeva jÈnÈtÊ”ti-Èdi vuttanti.
Anusayaniddese anusayÈti kenaÔÔhena anusayÈ? AnusayanaÔÔhena. Ko
esa anusayanaÔÔho nÈmÈti? AppahÊnaÔÔho. Ete hi appahÊnaÔÔhena tassa tassa
santÈne anusenti nÈma. TasmÈ “anusayÈ”ti vuccanti. AnusentÊti anur|paÑ
kÈraÓaÑ labhitvÈ uppajjantÊti attho. AthÈpi siyÈ–anusayanaÔÔho nÈma
appahÊnÈkÈro, so ca uppajjatÊti vattuÑ na yujjati, tasmÈ na anusayÈ
uppajjantÊti. TatridaÑ paÔivacanaÑ–na appahÊnÈkÈro, anusayoti pana
appahÊnaÔÔhena thÈmagatakileso vuccati. So cittasampayutto sÈrammaÓo
sappaccayaÔÔhena sahetuko ekantÈkusalo atÊtopi hoti anÈgatopi
paccuppannopi, tasmÈ uppajjatÊti vattuÑ yujjatÊti. TatridaÑ pamÈÓaÑ–
idheva tÈva abhisamayakathÈya2 “paccuppanne kilese pajahatÊ”ti pucchaÑ
katvÈ anusayÈnaÑ paccuppannabhÈvassa atthitÈya “thÈmagato anusayaÑ
pajahatÊ”ti vuttaÑ. Dhammasa~gaÓiyaÑ mohassa padabhÈjane “avijjÈnusayo
avijjÈpariyuÔÔhÈnaÑ avijjÈla~gÊ moho akusalam|laÑ, ayaÑ tasmiÑ samaye
moho hotÊ”ti3 akusalacittena saddhiÑ mohassa uppannabhÈvo
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 279 piÔÔhe. 2. Khu 9. 394 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 94 piÔÔhe.
vutto. KathÈvatthusmiÑ1 “anusayÈ abyÈkatÈ anusayÈ ahetukÈ anusayÈ

cittavippayuttÈ”ti sabbe vÈdÈ paÔisedhitÈ. Anusayayamake2 sattannaÑ
mahÈvÈrÈnaÑ aÒÒatarasmiÑ uppajjanavÈre “yassa kÈmarÈgÈnusayo
uppajjati, tassa paÔighÈnusayo uppajjatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. TasmÈ “anusentÊti
anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈ uppajjantÊ”ti yaÑ vuttaÑ, taÑ iminÈ
tantippamÈÓena yuttanti veditabbaÑ. Yampi “cittasampayutto
sÈrammaÓo”ti-Èdi vuttaÑ, tampi suvuttameva. Anusayo hi nÈmesa
parinipphanno cittasampayutto akusaladhammoti niÔÔhamettha gantabbaÑ.
KÈmarÈgÈnusayoti-ÈdÊsu kÈmarÈgo ca so appahÊnaÔÔhena anusayo cÈti
kÈmarÈgÈnusayo. Sesapadesupi eseva nayo. KÈmarÈgÈnusayo cettha
lobhasahagatacittesu sahajÈtavasena ÈrammaÓavasena ca manÈpesu
avasesakÈmÈvacaradhammesu ÈrammaÓavaseneva uppajjamÈno lobho.
PaÔighÈnusayo ca domanassasahagatacittesu sahajÈtavasena
ÈrammaÓavasena ca amanÈpesu avasesakÈmÈvacaradhammesu
ÈrammaÓavaseneva uppajjamÈno doso. MÈnÈnusayo
diÔÔhigatavippayuttalobhasahagatacittesu sahajÈtavasena ÈrammaÓavasena ca
dukkhavedanÈvajjesu avasesakÈmÈvacaradhammesu
r|pÈr|pÈvacaradhammesu ca ÈrammaÓavaseneva uppajjamÈno mÈno.
DiÔÔhÈnusayo cat|su diÔÔhigatasampayuttesu. VicikicchÈnusayo
vicikicchÈsahagate. AvijjÈnusayo dvÈdasasu akusalacittesu sahajÈtavasena
ÈrammaÓavasena ca. Tayopi avasesatebh|makadhammesu
ÈrammaÓavaseneva uppajjamÈnÈ diÔÔhivicikicchÈmohÈ. BhavarÈgÈnusayo
cat|su diÔÔhigatavippayuttesu uppajjamÈnopi sahajÈtavasena na vutto,
ÈrammaÓavaseneva pana r|pÈr|pÈvacaradhammesu uppajjamÈno lobho
vutto.
114. IdÈni yathÈvuttÈnaÑ anusayÈnaÑ anusayanaÔÔhÈnaÑ dassento yaÑ

loketi-ÈdimÈha. Tattha yaÑ loke piyar|panti yaÑ imasmiÑ loke
piyajÈtikaÑ piyasabhÈvaÑ. SÈtar|panti sÈtajÈtikaÑ assÈdapadaÔÔhÈnaÑ
iÔÔhÈrammaÓaÑ. Ettha sattÈnaÑ kÈmarÈgÈnusayo anusetÊti
______________________________________________________________
1. Abhi 4. 299 piÔÔhe. 2. Abhi 6. 274 piÔÔhe.
10 KhuddakanikÈya
etasmiÑ iÔÔhÈrammaÓe sattÈnaÑ appahÊnaÔÔhena kÈmarÈgÈnusayo anuseti.

“Piyar|paÑ sÈtar|pan”ti ca idha kÈmÈvacaradhammoyeva adhippeto. YathÈ
nÈma udake nimuggassa heÔÔhÈ ca upari ca samantÈ ca udakameva hoti,
evameva iÔÔhÈrammaÓe rÈguppatti nÈma sattÈnaÑ ÈciÓÓasamÈciÓÓÈ. TathÈ
aniÔÔhÈrammaÓe paÔighuppatti. Iti imesu dvÊsu dhammes|ti evaÑ imesu
dvÊsu iÔÔhÈniÔÔhÈrammaÓadhammesu. AvijjÈnupatitÈti
kÈmarÈgapaÔighasampayuttÈ hutvÈ ÈrammaÓakaraÓavasena avijjÈ anupatitÈ
anugatÈ. VicchedaÑ katvÈpi pÈÔho. TadekaÔÔhoti tÈya avijjÈya
sahajekaÔÔhavasena ekato Ôhito. MÈno ca diÔÔhi ca vicikicchÈ cÈti
navavidhamÈno dvÈsaÔÔhividhÈ diÔÔhi aÔÔhavatthukÈ vicikicchÈ, tadekaÔÔho
mÈno ca tadekaÔÔhÈ diÔÔhi ca tadekaÔÔhÈ vicikicchÈ cÈti yojanÈ. DaÔÔhabbÈti
passitabbÈ avagantabbÈ. Tayo ekato katvÈ bahuvacanaÑ kataÑ.
BhavarÈgÈnusayo panettha kÈmarÈgÈnusayeneva sa~gahitoti veditabbo.
Caritaniddese terasa cetanÈ puÒÒÈbhisa~khÈro. DvÈdasa
apuÒÒÈbhisa~khÈro. Catasso ÈneÒjÈbhisa~khÈro. Tattha kÈmÈvacaro
parittabh|mako. Itaro mahÈbh|mako. TÊsupi vÈ etesu yo koci appavipÈko
parittabh|mako, mahÈvipÈko mahÈbh|makoti veditabbo.
115. Adhimuttiniddese santÊti saÑvijjanti. HÊnÈdhimuttikÈti

lÈmakajjhÈsayÈ. PaÓÊtÈdhimuttikÈti kalyÈÓajjhÈsayÈ. SevantÊti nissayanti
allÊyanti. BhajantÊti upasa~kamanti. PayirupÈsantÊti punappunaÑ
upasa~kamanti. Sace hi ÈcariyupajjhÈyÈ na sÊlavanto honti, ante
vÈsikasaddhivihÈrikÈ sÊlavanto, te attano ÈcariyupajjhÈyepi na
upasa~kamanti, attano sadise sÈruppe bhikkh|yeva upasa~kamanti. Sacepi
ÈcariyupajjhÈyÈ sÈruppÈ bhikkh|, itare asÈruppÈ, tepi na ÈcariyupajjhÈye
upasa~kamanti, attano sadise hÊnÈdhimuttikeyeva upasa~kamanti. EvaÑ
upasa~kamanaÑ pana na kevalaÑ etarahiyeva, atÊtÈnÈgatepÊti dassetuÑ
atÊtampi addhÈnanti-ÈdimÈha. Tattha atÊtampi addhÈnanti atÊtasmiÑ kÈle,
accantasaÑyogatthe vÈ1 upayogavacanaÑ.
______________________________________________________________
1. AccantasaÑyogatthe (sabbattha)
SesaÑ uttÈnatthameva. IdaÑ pana dussÊlÈnaÑ dussÊlasevanameva,

sÊlavantÈnaÑ sÊlavantasevanameva, duppaÒÒÈnaÑ duppaÒÒasevanameva,
paÒÒavantÈnaÑ paÒÒavantasevanameva ko niyametÊti? AjjhÈsayadhÈtu
niyametÊti.
BhabbÈbhabbaniddese chaÉÉetabbe paÔhamaÑ niddisitvÈ gahetabbe
pacchÈ niddisituÑ uddesassa uppaÔipÈÔiyÈ paÔhamaÑ abhabbÈ niddiÔÔhÈ.
Uddese pana dvandasamÈse accitassa ca mandakkharassa ca padassa
pubbanipÈtalakkhaÓavasena bhabbasaddo pubbaÑ payutto.
KammÈvaraÓenÈti paÒcavidhena Ènantariyakammena. SamannÈgatÈti
sama~gÊbh|tÈ. KilesÈvaraÓenÈti niyatamicchÈdiÔÔhiyÈ. ImÈni dve
saggamaggÈnaÑ ÈvaraÓato ÈvaraÓÈni. BhikkhunÊd|sakÈdÊni kammÈnipi
kammÈvaraÓeneva sa~gahitÈni. VipÈkÈvaraÓenÈti ahetukapaÔisandhiyÈ.
YasmÈ pana duhetukÈnampi ariyamaggapaÔivedho natthi, tasmÈ duhetukÈ
paÔisandhipi vipÈkÈvaraÓamevÈti veditabbÈ, assaddhÈti BuddhÈdÊsu
saddhÈrahitÈ. AcchandikÈti kattukamyatÈkusalacchandarahitÈ. UttarakurukÈ
manussÈ acchandikaÔÔhÈnaÑ paviÔÔhÈ. DuppaÒÒÈti bhava~gapaÒÒÈya
parihÊnÈ. Bhava~gapaÒÒÈya pana paripuÓÓÈyapi yassa bhava~gaÑ
lokuttarassa pÈdakaÑ na hoti, sopi duppaÒÒoyeva nÈma. AbhabbÈ niyÈmaÑ
okkamituÑ kusalesu dhammesu sammattanti kusalesu dhammesu
sammattaniyamasa~khÈtaÑ ariyamaggaÑ okkamituÑ abhabbÈ. Ariyamaggo
hi sammÈ sabhÈvoti sammattaÑ, soyeva anantaraphaladÈne, sayameva vÈ
acalabhÈvato niyÈmo taÑ okkamituÑ pavisituÑ abhabbÈ. Na
kammÈvaraÓenÈti-ÈdÊni vuttavipariyÈ yeneva veditabbÈnÊti.
ŒsayÈnusayaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
70. YamakapÈÔihÊraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
116. YamakapÈÔihÊraÒÈÓaniddese asÈdhÈraÓaÑ sÈvakehÊti
sesÈsÈdhÈraÓaÒÈÓaniddese aÒÒavacanehi okÈsÈbhÈvato na vuttaÑ, idha pana
aÒÒavacanÈbhÈvato vuttanti veditabbaÑ. UparimakÈyatoti nÈbhiyÈ uddhaÑ
sarÊrato. Aggikkhandho pavattatÊti tejokasiÓÈrammaÓaÑ pÈdakajjhÈnaÑ
samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “uparimakÈyato aggijÈlÈ vuÔÔhÈt|”ti ÈvajjitvÈ
parikammaÑ katvÈ anantaraÑ abhiÒÒÈÒÈÓena
12 KhuddakanikÈya
“uparimakÈyato aggijÈlÈ vuÔÔhÈt|”ti adhiÔÔhite saha adhiÔÔhÈnÈ

uparimakÈyato aggijÈlÈ vuÔÔhÈti. SÈ hi1 idha rÈsaÔÔhena khandhoti vuttÈ.
HeÔÔhimakÈyatoti nÈbhito heÔÔhÈ sarÊrato. UdakadhÈrÈ pavattatÊti
ÈpokasiÓÈrammaÓaÑ pÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “heÔÔhimakÈyato
udakadhÈrÈ vuÔÔhÈt|”ti ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ anantaraÑ
abhiÒÒÈÒÈÓena “heÔÔhimakÈyato udakadhÈrÈ vuÔÔhÈt|”ti adhiÔÔhite saha
adhiÔÔhÈnÈ heÔÔhimakÈyato udakadhÈrÈ vuÔÔhÈti. UbhayatthÈpi
abbocchedavasena pavattatÊti vuttaÑ. AdhiÔÔhÈnassa Èvajjanassa ca antare
dve bhava~gacittÈni vattanti. TasmÈyeva yugalÈ hutvÈ aggikkhandha-
udakadhÈrÈ pavattanti, antaraÑ na paÒÒÈyati. AÒÒesaÑ pana
bhava~gaparicchedo natthi. PuratthimakÈyatoti abhimukhapassato.
PacchimakÈyatoti piÔÔhipassato. DakkhiÓa-akkhito vÈma-akkhitoti-Èdi
samÈsapÈÔhoyeva, na aÒÒo. DakkhiÓanÈsikÈsotato vÈmanÈsikÈsotatoti pÈÔho
sundaro. RassaÑ katvÈpi paÔhanti. AÑsak|Ôatoti ettha abbhuggataÔÔhena
k|Ôo viyÈti k|Ôo, aÑsoyeva k|Ôo aÑsak|Ôo. A~gula~gulehÊti a~gulÊhi
a~gulÊhi. A~gulantarikÈhÊti a~gulÊnaÑ antarikÈhi. Ekekalomato
aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhÈrÈ pavattatÊti ubhayatthÈpi
ÈmeÉitavacanena sabbalomÈnaÑ pariyÈdinnattÈ ekekalomatova
aggikkhandha-udakadhÈrÈ yugalÈ yugalÈ hutvÈ pavattantÊti vuttaÑ hoti.
Lomak|pato lomak|pato aggikkhandho pavattati, lomak|pato lomak|pato
udakadhÈrÈ pavattatÊti etthÈpi eseva nayo. Kesuci potthakesu “ekekalomato
aggikkhandho pavattati. Lomak|pato lomak|pato udakadhÈrÈ pavattati,
lomak|pato lomak|pato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhÈrÈ
pavattatÊ”ti likhitaÑ. Tampi yujjatiyeva. PÈÔihÊrassa atisukhumattadÊpanato
pana purimapÈÔhoyeva sundarataro.
IdÈni channaÑ vaÓÓÈnanti ko sambandho? HeÔÔhÈ “uparimakÈyato”ti-
ÈdÊhi anekehi sarÊrÈvayavÈ vuttÈ. Tena sarÊrÈvayavasambandho2 pavattatÊti
vacanasambandhena ca yamakapÈÔihÊrÈdhikÈrena ca channaÑ vaÓÓÈnaÑ
______________________________________________________________
1. SÈpi (Ka) 2. SarÊrÈvayavasambandhena ca (Ka)
sarÊrÈvayavabh|tÈnaÑ rasmiyo yamakÈ hutvÈ pavattantÊti vuttaÑ hoti.

SÈmivacanasambandhena ca avassaÑ “rasmiyo”ti pÈÔhaseso icchitabboyeva.
NÊlÈnanti umÈpupphavaÓÓÈnaÑ1. PÊtakÈnanti kaÓikÈrapupphavaÓÓÈnaÑ.
LohitakÈnanti indagopakavaÓÓÈnaÑ. OdÈtÈnanti osadhitÈrakavaÓÓÈnaÑ.
MaÒjiÔÔhÈnanti mandarattavaÓÓÈnaÑ. PabhassarÈnanti
pabhÈsanapakatikÈnaÑ pabhassaravaÓÓÈnaÑ. PabhassaravaÓÓe visuÑ
avijjamÈnepi vuttesu paÒcasu vaÓÓesu ye ye pabhÈ samujjalÈ, te te
pabhassarÈ. TathÈ hi TathÈgatassa yamakapÈÔihÊraÑ karontassa
yamakapÈÔihÊraÒÈÓabaleneva kesamass|naÒceva akkhÊnaÒca nÊlaÔÔhÈnehi
nÊlarasmiyo nikkhamanti, yÈsaÑ vasena gaganatalaÑ
aÒjanacuÓÓasamokiÓÓaÑ viya umÈpupphanÊluppaladalasaÒchannaÑ viya
vÊtipatantamaÓitÈlavaÓÔaÑ viya pasÈritamecakapaÔaÑ viya ca hoti. Chavito
ceva akkhÊnaÒca pÊtakaÔÔhÈnehi pÊtarasmiyo nikkhamanti, yÈsaÑ vasena
disÈbhÈgÈ suvaÓÓarasanisiÒcamÈnÈ viya suvaÓÓapaÔapasÈritÈ viya
ku~kumacuÓÓakaÓikÈrapupphasamparikiÓÓÈ viya ca virocanti.
MaÑsalohitehi ceva akkhÊnaÒca rattaÔÔhÈnehi lohitarasmiyo nikkhamanti,
yÈsaÑ vasena disÈbhÈgÈ cinapiÔÔhacuÓÓaraÒjitÈ viya
supakkalÈkhÈrasanisiÒcamÈnÈ viya rattakambalaparikkhittÈ viya
jayasumanapÈlibhaddakabandhujÊvakakusumasamparikiÓÓÈ viya ca
virocanti. AÔÔhÊhi ceva dantehi ca akkhÊnaÒca setaÔÔhÈnehi odÈtarasmiyo
nikkhamanti, yÈsaÑ vasena disÈbhÈgÈ rajatakuÔehi
ÈsiÒcamÈnakhÊradhÈrÈsamparikiÓÓÈ viya pasÈritarajatapaÔÔavitÈnÈ viya
vÊtipatantarajatatÈlavaÓÔÈ viya kundakumudasinduvÈrasumanamallikÈdi-
kusumasaÒchannÈ viya ca virocanti. HatthatalapÈdatalÈdÊhi
mandarattaÔÔhÈnehi maÒjiÔÔharasmiyo nikkhamanti, yÈsaÑ vasena disÈbhÈgÈ
pavÈÄajÈlaparikkhittÈ viya rattakuravakakusumasamokiÓÓÈ viya ca virocanti.
UÓÓÈnakhÈdÊhi2 pabhassaraÔÔhÈnehi pabhassararasmiyo nikkhamanti, yÈsaÑ
vasena disÈbhÈgÈ osadhitÈrakapuÒjapuÓÓÈ viya vijjupaÔalÈdiparipuÓÓÈ viya
ca virocanti.
BhagavÈ ca~kamatÊti-Èdi “Bhagavato ca nimmitÈnaÒca nÈnÈ-
iriyÈpathakaraÓaÑ yamakapÈÔihÊreneva hotÊ”ti dassanatthaÑ vuttaÑ. TesaÑ
hi nimmitÈnaÑ iriyÈpathÈ yugalÈva hutvÈ vattanti. Yadi nimmitÈ bahukÈ
honti, “nimmito”ti-Èdi kasmÈ ekavacanaÑ katanti ce? Nimmitesupi
______________________________________________________________
1. UmmÈpupphavaÓÓÈnaÑ (SÊ, Ka) 2. UÓÓÈdÈÔhÈnakhÈdÊhi (Ka)
14 KhuddakanikÈya
ekekassa nÈnÈ-iriyÈpathabhÈvadassanatthaÑ. Bahuvacanena hi vutte sabbepi

nimmitÈ sakiÑ ekeka-iriyÈpathikÈ viya honti. Ekavacanena pana vutte
nimmitesu ekeko nÈnÈ-iriyÈpathikoti ÒÈyati. TasmÈ ekavacananiddeso kato.
C|Äapanthakattheropi tÈva nÈnÈ-iriyÈpathikabhikkh|naÑ sahassaÑ mÈpesi,
kiÑ pana BhagavÈ yamakapÈÔihÊre bah| nimmite na karissati.
C|ÄapanthakattheraÑ muÒcitvÈ aÒÒesaÑ sÈvakÈnaÑ ekÈvajjanena nÈnÈ-
iriyapathikÈnaÑ nÈnÈr|pÈnaÒca nimmÈnaÑ na ijjhati. AniyametvÈ hi
nimmitÈ iddhimatÈ sadisÈva honti. ®hÈnanisajjÈdÊsu vÈ
bhÈsitatuÓhÊbhÈvÈdÊsu vÈ yaÑ yaÑ iddhimÈ karoti, taÑ tadeva karonti,
visadisakaraÓaÑ nÈnÈkiriyÈkaraÓaÒca “ettakÈ ÊdisÈ hontu, ettakÈ imaÑ
nÈma karont|”ti visuÑ visuÑ ÈvajjitvÈ adhiÔÔhÈnena ijjhati. TathÈgatassa
pana ekÈvajjanÈdhiÔÔhÈneneva nÈnappakÈranimmÈnaÑ ijjhati. Evameva
aggikkhandha-udakadhÈrÈnimmÈne ca nÈnÈvaÓÓanimmÈne ca veditabbaÑ.
Tattha BhagavÈ ca~kamatÊti ÈkÈse vÈ pathaviyaÑ vÈ ca~kamati. Nimmitoti
iddhiyÈ mÈpitabuddhar|paÑ. TiÔÔhati vÈti-ÈdÊnipi ÈkÈse vÈ pathaviyaÑ vÈ.
KappetÊti karoti. BhagavÈ tiÔÔhatiti-ÈdÊsupi eseva nayoti.
YamakapÈÔihÊraÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
71. MahÈkaruÓÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
117. MahÈkaruÓÈÒÈÓaniddese bahukehi ÈkÈrehÊti idÈni vuccamÈnehi
ek|nanavutiyÈ pakÈrehi. PassantÈnanti ÒÈÓacakkhunÈ ca BuddhacakkhunÈ
ca olokentÈnaÑ. OkkamatÊti otarati pavisati. Œdittoti dukkhalakkhaÓavasena
pÊÄÈyogato santÈpanaÔÔhena ÈdÊpito. “YadaniccaÑ, taÑ dukkhan”ti1 vuttattÈ
sabbasa~khatassa ceva dukkhalakkhaÓavasena pÊÄitattÈ dukkhassa ca
karuÓÈya m|labh|tattÈ paÔhamaÑ dukkhalakkhaÓavasena “Èditto”ti vuttanti
veditabbaÑ. RÈgÈdÊhi ÈdittataÑ pana upari vakkhati. Atha vÈ Èdittoti
rÈgÈdÊhiyeva Èditto. Upari pana “tassa natthaÒÒo koci nibbÈpetÈ”ti
atthÈpekkhanavasena2 puna vuttanti
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 19 piÔÔhe. 2. AntÈpekkhanavasena (SÊ)
veditabbaÑ. LokasannivÈsoti paÒcakkhandhÈ lujjanapalujjanaÔÔhena loko,

taÓhÈdiÔÔhivasena sannivasanti ettha sattÈti sannivÈso, lokova sannivÈso
lokasannivÈso. DukkhitaÑ khandhasantÈnaÑ upÈdÈya
sattavohÈrasabbhÈvato lokasannivÈsayogato sattasam|hopi lokasannivÈso.
Sopi ca sahakhandhakoyeva. Uyyuttoti anekesu kiccesu niccabyÈpÈratÈya
katayogo kata-ussÈho, satatakiccesu1 sa-ussukkoti attho. GhaÔÔanayuttoti vÈ
uyyutto. PayÈtoti pabbateyyÈ nadÊ viya anavaÔÔhitagamanena maraÓÈya
yÈtuÑ Èraddho. KummaggappaÔipannoti kucchitaÑ micchÈmaggaÑ
paÔipanno. Upari pana “vipathapakkhando”ti nÈnÈpadehi visesetvÈ vuttaÑ.
UpanÊyatÊti jarÈvasena maraÓÈya upanÊyati harÊyati. JarÈ hi “Èyuno
saÑhÈnÊ”ti2 vuttÈ. Addhuvoti na thiro, sadÈ tatheva na hoti. YasmÈ
addhuvo, tasmÈ upanÊyatÊti purimassa kÈraÓavacanametaÑ. Etena
sakÈraÓaÑ jarÈdukkhaÑ vuttaÑ. TaÑ jarÈdukkhaÑ disvÈ
jarÈpÈrijuÒÒarahitÈpi viÒÒ| pabbajanti. AtÈÓoti tÈyituÑ rakkhituÑ
samatthena rahito, anÈrakkhoti vuttaÑ hoti. Anabhissaroti abhisaritvÈ
abhigantvÈ byÈharaÓena assÈsetuÑ samatthena rahito, asahÈyoti vÈ attho.
YasmÈ anabhissaro, tasmÈ atÈÓoti purimassa kÈraÓavacanametaÑ. Etena
sakÈraÓaÑ viyavippayogadukkhaÑ vuttaÑ. TaÑ piyavippayogadukkhaÑ
disvÈ ÒÈbhipÈrijuÒÒarahitÈpi viÒÒ| pabbajanti. Assakoti sakabhaÓÉarahito.
SabbaÑ pahÈya gamanÊyanti sakabhaÓÉanti sallakkhitaÑ sabbaÑ pahÈya
lokena gantabbaÑ. YasmÈ sabbaÑ pahÈya gamanÊyaÑ, tasmÈ assakoti
purimassa kÈraÓavacanametaÑ. Etena sakÈraÓaÑ maraÓadukkhaÑ vuttaÑ.
TaÑ disvÈ bhogapÈrijuÒÒarahitÈpi viÒÒ| pabbajanti. AÒÒattha “kammassakÈ
mÈÓavasatthÈ”ti3 vuttaÑ, idha ca RaÔÔhapÈlasutte ca “assako loko”ti4
vuttaÑ, taÑ kathaÑ yujjatÊti ce? PahÈya gamanÊyaÑ sandhÈya “assako”ti
vuttaÑ, kammaÑ pana na pahÈya gamanÊyaÑ. TasmÈ “kammassakÈ”ti
vuttaÑ. RaÔÔhapÈlasutteyeva ca evametaÑ vuttaÑ “tvaÑ pana yathÈkammaÑ
gamissasÊ”ti5. noti pÈrip|rirahito. Atittoti bhiyyo bhiyyo patthanÈyapi na
______________________________________________________________
1. Sattakiccesu (Ka), satataÑ kiccesu (?) 2. SaÑ 1. 244 piÔÔhe.
3. Ma 3. 244 piÔÔhe. 4. Ma 2. 256 piÔÔhe. 5. Ma 2. 258 piÔÔhe.
16 KhuddakanikÈya
suhito. IdaÑ |nabhÈvassa kÈraÓavacanaÑ. TaÓhÈdÈsoti taÓhÈya vase

vattanato taÓhÈya dÈsabh|to. IdaÑ atittabhÈvassa kÈraÓavacanaÑ. Etena
icchÈrogÈpadesena sakÈraÓaÑ byÈdhidukkhaÑ vuttaÑ. TaÑ byÈdhidukkhaÑ
disvÈ byÈdhipÈrijuÒÒarahitÈpi viÒÒ| pabbajanti. AtÈyanoti puttÈdÊhipi
tÈyanassa abhÈvato atÈyano anÈrakkho, alabbhaneyyakhemo vÈ. AleÓoti
allÊyituÑ nissituÑ anaraho allÊnÈnampi ca leÓakiccÈkÈrako. AsaraÓoti
nissitÈnaÑ na bhayasÈrako na bhayavinÈsako. AsaraÓÊbh|toti pure uppattiyÈ
attano abhÈveneva asaraÓo, uppattisamakÈlameva asaraÓÊbh|toti attho.
Uddhatoti sabbÈkusalesu uddhaccassa uppajjanato sattasantÈne ca

akusaluppattibÈhullato akusalasama~gÊloko tena uddhaccena uddhato.
Av|pasantoti av|pasamanalakkhaÓassa uddhaccasseva yogena av|pasanto
bhantamigapaÔibhÈgo. “UpanÊyati loko”ti-ÈdÊsu cat|su ca “uddhato loko”ti
ca paÒcasu ÔhÈnesu lokoti ÈgataÑ, sesesu lokasannivÈsoti. UbhayathÈpi
lokoyeva. Sasalloti pÊÄÈjanakatÈya antotudanatÈya dunnÊharaÓÊyatÈya ca
sallÈti sa~khaÑ gatehi rÈgÈdÊhi sallehi sahavattanako. Viddhoti migÈdayo
kadÈci parehi viddhÈ honti, ayaÑ pana loko niccaÑ attanÈva viddho.
PuthusallehÊti “satta sallÈni rÈgasallaÑ dosasallaÑ mohasallaÑ mÈnasallaÑ
diÔÔhisallaÑ kilesasallaÑ duccaritasallan”ti1 vuttehi sattahi sallehi. TassÈti
tassa lokasannivÈsassa. SallÈnaÑ uddhatÈti tesaÑ sallÈnaÑ sattasantÈnato
uddharitÈ puggalo. AÒÒatra mayÈti maÑ ÔhapetvÈ. Yepi Bhagavato sÈvakÈ
sallÈni uddharanti, tesaÑ Bhagavato vacaneneva uddharaÓato BhagavÈva
uddharati nÈma. AvijjandhakÈrÈvaraÓoti avijjÈ eva
sabhÈvadassanacchÈdanena andhaÑ viya karotÊti avijjandhakÈro, sova
sabhÈvÈvagamananivÈraÓena ÈvaraÓaÑ etassÈti avijjandhakÈrÈvaraÓo.
KilesapaÒjarapakkhittoti kilesÈ eva kusalagamanasannirujjhanaÔÔhena
paÒjaroti kilesapaÒjaro, avijjÈpabhave kilesapaÒjare pakkhitto pÈtito.
ŒlokaÑ dassetÈti
______________________________________________________________
paÒÒÈlokaÑ dassanasÊlo, paÒÒÈlokassa dassetÈti vÈ attho. AvijjÈgatoti

avijjaÑ gato paviÔÔho. Na kevalaÑ avijjÈya ÈvaraÓamattameva, atha kho
gahanagato viya avijjÈkosassa anto paviÔÔhoti purimato viseso. AÓÉabh|toti-
Èdayo ca visesÈyeva. AÓÉabh|toti aÓÉe bh|to nibbatto. YathÈ hi aÓÉe
nibbattÈ ekacce sattÈ “aÓÉhabh|tÈ”ti vuccanti, evamayaÑ loko
avijjaÓÉakose nibbattattÈ “aÓÉabh|to”ti vuccati. Pariyonaddhoti tena
avijjaÓÉakosena samantato onaddho baddho veÔhito.
TantÈkulakajÈtoti tantaÑ viya Èkulabh|to. YathÈ nÈma dunnikkhittaÑ
m|sikacchinnaÑ pesakÈrÈnaÑ tantaÑ tahiÑ tahiÑ ÈkulaÑ hoti, idaÑ aggaÑ
idaÑ m|lanti aggena vÈ aggaÑ, m|lena vÈ m|laÑ samÈnetuÑ dukkaraÑ
hoti, evameva sattÈ paccayÈkÈre khalitÈ ÈkulÈ byÈkulÈ honti, na sakkonti
paccayÈkÈraÑ ujuÑ kÈtuÑ. Tattha tantaÑ paccattapurisakÈre ÔhatvÈ sakkÈpi
bhaveyya ujuÑ kÈtuÑ, ÔhapetvÈ pana dve bodhisatte aÒÒo satto attano
dhammatÈya paccayÈkÈraÑ ujuÑ kÈtuÑ samattho nÈma natthi. YathÈ pana
ÈkulaÑ tantaÑ kaÒjikaÑ datvÈ kocchena pahaÔaÑ tattha tattha kulakajÈtaÑ
hoti gaÓÔhibaddhaÑ, evamayaÑ loko paccayesu pakkhalitvÈ paccaye ujuÑ
kÈtuÑ asakkonto dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatavasena kulakajÈto hoti gaÓÔhibaddho. Ye
hi keci diÔÔhiyo nissitÈ, sabbe te paccayaÑ ujuÑ kÈtuÑ na sakkontiyeva.
KulÈgaÓÔhikajÈtoti1 kulÈgaÓÔhikaÑ2 viya bh|to. KulÈgaÓÔhikaÑ2 vuccati
PesakÈrakaÒjikasuttaÑ. “KulÈ3 nÈma sakuÓikÈ, tassÈ kulÈvako”tipi eke.
YathÈ tadubhayampi ÈkulaÑ aggena vÈ aggaÑ, m|lena vÈ m|laÑ
samÈnetuÑ dukkaranti purimanayeneva yojetabbaÑ. MuÒjapabbajabh|toti
muÒjatiÓaÑ viya pabbajatiÓaÑ viya ca bh|to muÒjatiÓapabbajatiÓasadiso
jÈto. YathÈ tÈni tiÓÈni koÔÔetvÈ koÔÔetvÈ katarajju jiÓÓakÈle katthaci patitaÑ
gahetvÈ tesaÑ tiÓÈnaÑ “idaÑ aggaÑ idaÑ m|lan”ti aggena vÈ aggaÑ,
m|lena vÈ m|laÑ samÈnetuÑ dukkaraÑ, tampi paccattapurisakÈre ÔhatvÈ
sakkÈ bhaveyya
______________________________________________________________
1. GulÈguÓÉikajÈtoti (SÊ), kulÈguÓÉikajÈtoti (PÈÄiyaÑ) DÊ 2. 45; SaÑ 1. 318 piÔÔhesu ca
tadaÔÔhakathÈsu ca passitabbaÑ.
2. GulÈguÓÉikaÑ (SÊ) 3. GulÈ (SÊ)
18 KhuddakanikÈya
ujuÑ kÈtuÑ, ÔhapetvÈ pana dve bodhisatte aÒÒo satto attano dhammatÈya
paccayÈkÈraÑ ujuÑ kÈtuÑ samattho nÈma natthi. EvamayaÑ loko
paccayÈkÈraÑ ujuÑ kÈtuÑ asakkonto dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatavasena gaÓÔhijÈto
hutvÈ apÈyaÑ duggatiÑ vinipÈtaÑ saÑsÈraÑ nÈtivattati.
Tattha apÈyoti nirayo tiracchÈnayoni pettivisayo asurakÈyo. Sabbepi hi
te vaÉÉhisa~khÈtassa Èyassa abhÈvato “apÈyo”ti vuccanti. TathÈ dukkhassa
gatibhÈvato duggati. Sukhasamussayato vinipatitattÈ vinipÈto. Itaro pana–
KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi, dhÈtu-ÈyatanÈna ca.
AbbocchinnaÑ vattamÈnÈ, saÑsÈroti pavuccati.
TaÑ sabbampi nÈtivattati nÈtikkamati. Atha kho cutito paÔisandhiÑ,
paÔisandhito cutinti evaÑ punappunaÑ cutipaÔisandhiyo gaÓhamÈno tÊsu
bhavesu cat|su yonÊsu paÒcasu gatÊsu sattasu viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu navasu
sattÈvÈsesu mahÈsamudde vÈtukkhittanÈvÈ viya yantagoÓo viya ca
paribbhamatiyeva. AvijjÈvisadosasallittoti avijjÈyeva akusaluppÈdanena
kusalajÊvitanÈsanato visanti avijjÈvisaÑ, tadeva santÈnad|sanato
avijjÈvisadoso, tena anusayapariyuÔÔhÈnaduccaritabh|tena bhusaÑ litto
makkhitoti avijjÈvisadosasallitto. KilesakalalÊbh|toti avijjÈdim|lakÈ kilesÈ
eva osÊdanaÔÔhena kalalaÑ kaddamoti kilesakalalaÑ, tadassa atthÊti
kilesakalalÊ, evaÑbh|to. RÈgadosamohajaÔÈjaÔitoti
lobhapaÔighÈvijjÈsa~khÈtÈ rÈgadosamohÈ eva r|pÈdÊsu ÈrammaÓesu
heÔÔhupariyavasena punappunaÑ uppajjanato saÑsibbanaÔÔhena
veÄugumbÈdÊnaÑ sÈkhÈjÈlasa~khÈtÈ jaÔÈ viyÈti jaÔÈ, tÈya
rÈgadosamohajaÔÈya jaÔito. YathÈ nÈma veÄujaÔÈdÊhi veÄu-Èdayo, evaÑ tÈya
jaÔÈya ayaÑ loko jaÔito vinaddho saÑsibbitoti attho. JaÔaÑ vijaÔetÈti imaÑ
evaÑ tedhÈtukaÑ lokaÑ jaÔetvÈ ÔhitaÑ jaÔaÑ vijaÔetÈ saÑchinditÈ
sampadÈlayitÈ.
TaÓhÈsaÑghÈÔapaÔimukkoti taÓhÈ eva abbocchinnaÑ pavattito
saÑghaÔitaÔÔhena saÑghÈÔoti taÓhÈsaÑghÈÔo, tasmiÑ taÓhÈsaÑghÈÔe
paÔimukko anupaviÔÔho antogatoti taÓhÈsaÑghÈÔapaÔimukko. TaÓhÈjÈlena
otthaÔoti taÓhÈ eva pubbe vuttanayena saÑsibbanaÔÔhena jÈlanti taÓhÈjÈlaÑ,

tena taÓhÈjÈlena otthaÔo samantato chÈdito paliveÔhito. TaÓhÈsotena
vuyhatÊti taÓhÈ eva saÑsÈre ÈkaÉÉhanaÔÔhena sototi taÓhÈsoto, tena
taÓhÈsotena vuyhati ÈkaÉÉhÊyati. TaÓhÈsaÒÒojanena saÒÒuttoti taÓhÈ eva
lokaÑ vaÔÔasmiÑ saÑyojanato bandhanato saÑyojananti taÓhÈsaÑyojanaÑ,
tena taÓhÈsaÑyojanena saÒÒutto baddho. TaÓhÈnusayena anusaÔoti taÓhÈ
eva anusayanaÔÔhena anusayoti taÓhÈnusayo, tena taÓhÈnusayena anusaÔo
anugato thÈmagato. TaÓhÈsantÈpena santappatÊti taÓhÈ eva pavattikÈle
phalakÈle ca lokaÑ santÈpetÊti santÈpo, tena taÓhÈsantÈpena santappati
santÈpÊyati. TaÓhÈpariÄÈhena pariÉayhatÊti taÓhÈ eva balavabh|tÈ pavattikÈle
phalakÈle ca samantato dahanaÔÔhena mahÈpariÄÈhoti taÓhÈpariÄÈho, tena
taÓhÈpariÄÈhena pariÉayhati samantato ÉahÊyati1. DiÔÔhisa~ghÈÔÈdayo
iminÈva nayena yojetabbÈ.
Anugatoti anupaviÔÔho. AnusaÔoti anudhÈvito. Abhibh|toti pÊÄito.

AbbhÈhatoti abhi-Èhato abhimukhaÑ bhusaÑ pahato2. Dukkhe patiÔÔhitoti
dukkhe khandhapaÒcake sukhavipallÈsena patiÔÔhito abhiniviÔÔho.
TaÓhÈya uÉÉitoti taÓhÈya ulla~ghito3. Cakkhu hi taÓhÈrajjunÈ ÈvunitvÈ

r|panÈgadante uÉÉitaÑ, sotÈdÊni taÓhÈrajjunÈ ÈvunitvÈ saddÈdinÈgadantesu
uÉÉitÈni. TaÑsama~gÊlokopi uÉÉitoyeva nÈma. JarÈpÈkÈraparikkhittoti
anatikkamanÊyaÔÔhena pÈkÈrabh|tÈya jarÈya parivÈrito. MaccupÈsena
parikkhittoti dummocanÊyaÔÔhena pÈsabh|tena maraÓena baddho.
MahÈbandhanabaddhoti daÄhattÈ ducchedattÈ ca mahantehi bandhanehi
baddho. RÈgabandhanenÈti rÈgo eva bandhati saÑsÈrato calituÑ na detÊti
rÈgabandhanaÑ. Tena rÈgabandhanena. Sesesupi eseva nayo.
KilesabandhanenÈti vuttÈvasesena kilesabandhanena. DuccaritabandhanenÈti
tividhena. SucaritaÑ pana bandhanamokkhassa hetubh|taÑ
bandhanamokkhabh|taÒca atthi. TasmÈ taÑ na gahetabbaÑ.
______________________________________________________________
1. ayhati (SÊ) 2. PahÈto (SÊ) 3. Ulla~gito (Ka)
20 KhuddakanikÈya
BandhanaÑ mocetÈti tassa bandhanaÑ mocetÈ. BandhanÈ mocetÈtipi

pÈÔho, bandhanato taÑ mocetÈti attho. MahÈsambÈdhappaÔipannoti
kusalasaÒcÈrapÊÄanena mahÈsambÈdhasa~khÈtaÑ
rÈgadosamohamÈnadiÔÔhikilesaduccaritagahanaÑ paÔipanno. OkÈsaÑ
dassetÈti lokiyalokuttarasamÈdhipaÒÒÈ-okÈsaÑ dassetÈ. MahÈpalibodhena
palibuddhoti mahÈnivÈraÓena nivuto. MahÈlepena vÈ litto. Palibodhoti ca
rÈgÈdisattavidho eva. “TaÓhÈdiÔÔhipalibodho”ti eke. PalibodhaÑ chetÈti taÑ
palibodhaÑ chinditÈ. MahÈpapÈteti paÒcagatipapÈte, jÈtijarÈmaraÓapapÈte
vÈ. TaÑ sabbampi duruttaraÓaÔÔhena papÈto. PapÈtÈ uddhatÈti tamhÈ
papÈtato uddharitÈ. MahÈkantÈrappaÔipannoti
jÈtijarÈbyÈdhimaraÓasokaparidevadukkhadomanassupÈyÈsakantÈraÑ
paÔipanno. Sabbampi taÑ duratikkamanaÔÔhena kantÈro, taÑ kantÈraÑ
tÈretÈ. KantÈrÈ tÈretÈti vÈ pÈÔho. MahÈsaÑsÈrappaÔipannoti abbocchinnaÑ
khandhasantÈnaÑ paÔipanno. SaÑsÈrÈ mocetÈti saÑsÈrato mocetÈ.
SaÑsÈraÑ mocetÈti vÈ pÈÔho. MahÈviduggeti saÑsÈravidugge. SaÑsÈroyeva
hi duggamanaÔÔhena viduggo. SamparivattatÊti bhusaÑ nivattitvÈ carati.
MahÈpalipeti mahante kÈmakaddame. KÈmo hi osÊdanaÔÔhena palipo.
Palipannoti laggo. MahÈpalipapalipannotipi pÈÔho.
AbbhÈhatoti sabbopaddavehi abbhÈhato. RÈgagginÈti rÈgÈdayoyeva

anudahanaÔÔhena aggi. Tena rÈgagginÈ. Sesesupi eseva nayo. UnnÊtakoti
uggahetvÈ nÊto, jÈtiyÈ uggahetvÈ jarÈdi-upaddavÈya nÊtoti attho. KakÈro
panettha anukampÈya daÔÔhabbo. HaÒÒati niccamatÈÓoti parittÈyakena rahito
satataÑ pÊÄÊyati. PattadaÓÉoti rÈjÈdÊhi laddha-ÈÓo. Takkaroti coro.
Vajjabandhanabaddhoti rÈgÈdivajjabandhanehi baddho.
ŒghÈtanapaccupaÔÔhitoti maraÓadhammagaÓÔhikaÔÔhÈnaÑ upecca Ôhito. Koci
bandhanÈ mocetÈ. Koci bandhanaÑ mocetÈtipi pÈÔho. AnÈthoti natthi etassa
nÈtho issaro, sayaÑ vÈ na nÈtho na issaroti anÈtho, asaraÓoti vÈ attho.
ParamakÈpaÒÒappattoti jarÈdipaÔibÈhane appahutÈya atÊva kapaÓabhÈvaÑ
patto. TÈyetÈti rakkhitÈ. TÈyitÈti vÈ pÈÔho
sundaro. DukkhÈbhitunnoti jÈtidukkhÈdÊhi anekehi dukkhehi abhitunno

atibyÈdhito atikampito ca. CirarattaÑ pÊÄitoti dukkheheva dÊghamaddhÈnaÑ
pÊÄito ghaÔÔito. Gadhitoti gedhena giddho, abhijjhÈkÈyaganthena vÈ ganthito.
NiccaÑ pipÈsitoti pÈtuÑ bhuÒjituÑ icchÈ pipÈsÈ, sÈ taÓhÈ eva,
taÓhÈpipÈsÈya nirantaraÑ pipÈsito.
Andhoti dassanaÔÔhena cakkh|ti sa~khaÑ gatÈya paÒÒÈya abhÈvato
kÈÓo. PaÒÒÈ hi dhammasabhÈvaÑ passati. Acakkhukoti taÑ pana andhattaÑ
na pacchÈ sambh|taÑ, pakatiyÈ eva avijjamÈnacakkhukoti tameva
andhattaÑ viseseti. Hatanettoti nayanaÔÔhena nettanti sa~khaÑ gatÈya
paÒÒÈya abhÈvatoyeva vinaÔÔhanettako. SamavisamaÑ dassentaÑ
attabhÈvaÑ netÊti nettanti hi vuttaÑ. PaÒÒÈya1 sugatiÒca agatiÒca nayati.
HatanettattÈyevassa netu abhÈvaÑ dassento apariÓÈyakoti Èha,
avijjamÈnanettakoti attho. AÒÒopissa netÈ na vijjatÊti vuttaÑ hoti.
Vipathapakkhandoti2 viparÊto, visamo vÈ patho vipatho, taÑ vipathaÑ
pakkhando paviÔÔho paÔipannoti vipathapakkhando, micchÈpathasa~khÈtaÑ
micchÈdiÔÔhiÑ paÔipannoti attho. AÒjasÈparaddhoti aÒjase ujumaggasmiÑ
majjhimapaÔipadÈya aparaddho viraddho. AriyapathaÑ ÈnetÈti ariyaÑ
aÔÔha~gikaÑ maggaÑ upanetÈ paÔipÈdayitÈ. Mahoghapakkhandoti yassa
saÑvijjanti, taÑ vaÔÔasmiÑ ohananti osÊdÈpentÊti oghÈ, pakati-oghato
mahantÈ oghÈti mahoghÈ. Te kÈmogho bhavogho diÔÔhogho avijjoghoti
catuppabhedÈ. Te mahoghe pakkhando paviÔÔhoti mahoghapakkhando,
saÑsÈrasa~khÈtaÑ mahoghaÑ vÈ pakkhandoti.
118. IdÈni ekuttarikanayo. Tattha dvÊhi diÔÔhigatehÊti

sassatucchedadiÔÔhÊhi. Tattha diÔÔhiyeva diÔÔhigataÑ “g|thagataÑ
muttagatan”ti-ÈdÊni3 viya. GantÈbbÈbhÈvato vÈ diÔÔhiyÈ gatamattamevetanti
diÔÔhigataÑ, diÔÔhÊsu gataÑ idaÑ dassanaÑ dvÈsaÔÔhidiÔÔhi-antogadhattÈtipi
diÔÔhigataÑ. DvÈsaÔÔhitesaÔÔhidiÔÔhiyopi hi sassatadiÔÔhi-ucchedadiÔÔhÊti dveva
diÔÔhiyo honti. TasmÈ sa~khepena sabbÈ diÔÔhiyo anto karonto “dvÊhi
diÔÔhigatehÊ”ti vuttaÑ. PariyuÔÔhitoti pariyuÔÔhÈnaÑ patto samudÈcÈraÑ
patto, uppajjituÑ appadÈnena kusalacÈrassa4
______________________________________________________________
1. PaÒÒÈ ca (Ka) 2. Vipathapakkhantoti (SÊ)
3. AÑ 3. 181 piÔÔhe. 4. KusalavÈrassa (SÊ)
22 KhuddakanikÈya
gahaÓaÑ pattoti attho. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ “dvÊhi bhikkhave

diÔÔhigatehi pariyuÔÔhitÈ devamanussÈ olÊyanti eke, atidhÈvanti eke,
cakkhumanto ca passantÊ”ti-Èdi1.
TÊhi duccaritehÊti tividhakÈyaduccaritena catubbidhavacÊduccaritena
tividhamanoduccaritena. VippaÔipannoti vir|paÑ paÔipanno,
micchÈpaÔipannoti attho. Yogehi yuttoti vaÔÔasmiÑ yojentÊti yogÈ, Êti-atthena
vÈ yogÈ, tehi yogehi yutto samappito. Catuyogayojitoti kÈmayogo
bhavayogo diÔÔhiyogo avijjÈyogoti imehi cat|hi yogehi sakaÔasmiÑ yogo
viya vaÔÔasmiÑ yojito. PaÒcakÈmaguÓiko rÈgo kÈmayogo. R|pÈr|pabhavesu
chandarÈgo, jhÈnanikanti ca, sassatadiÔÔhisahajÈto rÈgo bhavavasena
patthanÈ bhavayogo. DvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo diÔÔhiyogo. AÔÔhasu ÔhÈnesu
aÒÒÈÓaÑ avijjÈyogo. Te eva cattÈro balavabh|tÈ oghÈ, dubbalabh|tÈ yogÈ.
Cat|hi ganthehÊti yassa saÑvijjanti, taÑ cutipaÔisandhivasena
vaÔÔasmiÑ ganthenti ghaÔentÊti ganthÈ. Te abhijjhÈ kÈyagantho byÈpÈdo
kÈyagantho sÊlabbataparÈmÈso kÈyagantho idaÑsaccÈbhiniveso kÈyaganthoti
catuppabhedÈ. AbhijjhÈyanti etÈya, sayaÑ vÈ abhijjhÈyati,
abhijjhÈyanamattameva vÈ esÈti abhijjhÈ. Lobhoyeva. NÈmakÈyaÑ gantheti
cutipaÔisandhivasena vaÔÔasmiÑ ghaÔetÊti kÈyagantho. ByÈpajjati tena cittaÑ
p|tibhÈvaÑ gacchati, byÈpÈdayati vÈ vinayÈcÈrar|pasampattihitasukhÈdÊnÊti
byÈpÈdo. Ito bahiddhÈ samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ sÊlena suddhi vatena suddi
sÊlavatena suddhÊti parÈmasanaÑ sÊlabbataparÈmÈso. SabbaÒÒubhÈsitampi
paÔikkhipitvÈ “sassato loko, idameva saccaÑ moghamaÒÒan”ti-ÈdinÈ
ÈkÈrena abhinivisatÊti idaÑsaccÈbhiniveso. Tehi cat|hi ganthehi ganthito,
baddhoti attho.
Cat|hi upÈdÈnehÊti bhusaÑ Èdiyanti daÄhaggÈhaÑ gaÓhantÊti upÈdÈnÈ.
Te kÈmupÈdÈnaÑ diÔÔhupÈdÈnaÑ sÊlabbabhupÈdÈnaÑ attavÈdupÈdÈnanti
catuppabhedÈ. Vatthusa~khÈtaÑ kÈmaÑ upÈdiyatÊti kÈmupÈdÈnaÑ, kÈmo ca
so
______________________________________________________________
upÈdÈnaÒcÈtipi kÈmupÈdÈnaÑ. DiÔÔhi ca sÈ upÈdÈnaÒcÈti diÔÔhupÈdÈnaÑ,

diÔÔhiÑ upÈdiyatÊtipi diÔÔhupÈdÈnaÑ. “Sassato attÈ ca loko cÈ”ti-ÈdÊsu1 hi
purimadiÔÔhiÑ uttaradiÔÔhi2 upÈdiyati. SÊlabbataÑ upÈdiyatÊti
sÊlabbatupÈdÈnaÑ, sÊlabbataÒca taÑ upÈdÈnaÒcÈtipi sÊlabbatupÈdÈnaÑ.
GosÊlagovatÈdÊni hi evaÑ visuddhÊti abhinivesato sayameva upÈdÈnÈni.
Vadanti etenÈti vÈdo, upÈdiyanti etenÈti upÈdÈnaÑ. KiÑ vadanti, upÈdiyanti
vÈ? AttÈnaÑ. Attano vÈdupÈdÈnaÑ attavÈdupÈdÈnaÑ, attavÈdamattameva vÈ
attÈti upÈdiyanti etenÈti attavÈdupÈdÈnaÑ. ®hapetvÈ imÈ dve diÔÔhiyo
sabbÈpi diÔÔhÊ diÔÔhupÈdÈnaÑ. Tehi cat|hi upÈdÈnehi. UpÈdÊyatÊti bhusaÑ
gaÓhÊyati. UpÈdiyatÊti vÈ pÈÔho, loko upÈdÈnehi taÑ taÑ ÈrammaÓaÑ
bhusaÑ gaÓhÈtÊti attho.
PaÒcagatisamÈruÄhoti sukatadukkaÔakÈraÓehi gammati upasa~kamÊyatÊti
gati, sahokÈsakÈ khandhÈ. Nirayo tiracchÈnayoni pettivisayo manussÈ devÈti
imÈ paÒca gatiyo vokkamanabhÈvena3 bhusaÑ ÈruÄho. PaÒcahi
kÈmaguÓehÊti r|pasaddagandharasaphoÔÔhabbasa~khÈtehi paÒcahi
vatthukÈmakoÔÔhÈsehi. RajjatÊti ayonisomanasikÈraÑ paÔicca rÈguppÈdanena
tehi raÒjÊyati, sÈratto karÊyatÊti attho. PaÒcahi nÊvaraÓehÊti cittaÑ nÊvaranti
pariyonandhantÊti nÊvaraÓÈ. KÈmacchandabyÈpÈdathinamiddha-
uddhaccakukkuccavicikicchÈsa~khÈtehi paÒcahi nÊvaraÓehi. OtthaÔoti
uparito pihito4.
Chahi vivÈdam|lehÊti chahi vivÈdassa m|lehi. YathÈha–
“ChayimÈni bhikkhave vivÈdam|lÈni. KatamÈni cha, idha
bhikkhave bhikkhu kodhano hoti upanÈhÊ. Yo so bhikkhave bhikkhu
kodhano hoti upanÈhÊ, so Sattharipi agÈravo viharati appatisso,
dhammepi, saÑghepi, sikkhÈyapi na parip|rakÈrÊ. Yo so bhikkhave
bhikkhu Satthari agÈravo viharati appatisso, dhammepi, saÑghepi,
sikkhÈyapi na parip|rakÈrÊ, so saÑghe vivÈdaÑ janeti. Yo hoti vivÈdo
bahujanÈhitÈya bahujanÈsukhÈya bahuno janassa
______________________________________________________________
1. Khu 9. 156 piÔÔhe. 2. PurimadiÔÔhi uttaradiÔÔhiÑ (SÊ)
3. AvokkamanabhÈvena (GaÓÔhipade) 4. Uparito otthaÔo pihito (SÊ)
24 KhuddakanikÈya
anatthÈya ahitÈya dukkhÈya devamanussÈnaÑ. Evar|paÑ ce tumhe

bhikkhave vivÈdam|laÑ ajjhattaÑ vÈ bahiddhÈ vÈ samanupasseyyÈtha,
tatra tumhe bhikkhave tasseva pÈpakassa vivÈdam|lassa pahÈnÈya
vÈyameyyÈtha. Evar|paÑ ce tumhe bhikkhave vivÈdam|laÑ ajjhattaÑ
vÈ bahiddhÈ vÈ na samanupasseyyÈtha. Tatra tumhe bhikkhave tasseva
pÈpakassa vivÈdam|lassa ÈyatiÑ anavassavÈya paÔipajjeyyÈtha.
Evametassa pÈpakassa vivÈdam|lassa pahÈnaÑ hoti, evametassa
pÈpakassa vivÈdam|lassa ÈyatiÑ anavassavo hoti.
Puna caparaÑ bhikkhave bhikkhu makkhÊ hoti paÄÈsÊ. IssukÊ hoti
maccharÊ. SaÔho hoti mÈyÈvÊ. PÈpiccho hoti micchÈdiÔÔhi.
SandiÔÔhiparÈmÈsÊ hoti ÈdhÈnaggÈhÊ duppaÔinissaggÊ. Yo so bhikkhave
bhikkhu sandiÔÔhiparÈmÈsÊ hoti ÈdhÈnaggÈhÊ duppaÔinissaggÊ, so
Sattharipi -pa- ÈyatiÑ anavassavo hotÊ”ti1.
Tattha kodhanoti kujjhanalakkhaÓena kodhena samannÈgato. UpanÈhÊti
vera-appaÔinissajjanalakkhaÓena upanÈhena samannÈgato. AhitÈya dukkhÈya
devamanussÈnanti dvinnaÑ bhikkh|naÑ vivÈdo kathaÑ devamanussÈnaÑ
ahitÈya dukkhÈya saÑvattatÊti? Kosambakakkhandhake2 viya dvÊsu
bhikkh|su vivÈdaÑ Èpannesu tasmiÑ vihÈre tesaÑ antevÈsikÈ vivadanti,
tesaÑ ovÈdaÑ gaÓhanto bhikkhunisaÑgho vivadati, tato tesaÑ upaÔÔhÈkÈpi
vivadanti. Atha manussÈnaÑ ÈrakkhadevatÈ dve koÔÔhÈsÈ honti.
DhammavÈdÊnaÑ ÈrakkhadevatÈ dhammavÈdiniyo honti adhammavÈdÊnaÑ
adhammavÈdiniyo. Tato ÈrakkhadevatÈnaÑ mittÈ bhummaÔÔhadevatÈ
bhijjanti. EvaÑ paramparÈya yÈva brahmalokÈ ÔhapetvÈ ariyasÈvake sabbe
devamanussÈ dve koÔÔhÈsÈ honti. DhammavÈdÊhi pana adhammavÈdinova
bahutarÈ honti. Tato yaÑ bahukehi gahitaÑ, sabbaÑ taÑ saccanti dhammaÑ
vissajjetvÈ bahutarÈva adhammaÑ gaÓhanti. Te adhammaÑ purakkhatvÈ
viharantÈ apÈyesu nibbattanti. EvaÑ dvinnaÑ bhikkh|naÑ vivÈdo
devamanussÈnaÑ ahitÈya dukkhÈya hoti.
______________________________________________________________
1. Vi 5. 165; AÑ 2. 294 piÔÔhÈdÊsu. 2. Vi 3. 480 piÔÔhe.
AjjhattaÑ vÈti tumhÈkaÑ abbhantaraparisÈya vÈ. BahiddhÈ vÈti paresaÑ

parisÈya vÈ. MakkhÊti paresaÑ guÓamakkhaÓalakkhaÓena makkhena
samannÈgato. PaÄÈsÊti yugaggÈhalakkhaÓena paÄÈsena samannÈgato. IssukÊti
paresaÑ sakkÈrÈdi-issÈyanalakkhaÓÈya issÈya samannÈgato. MaccharÊti
ÈvÈsamacchariyÈdÊhi paÒcahi macchariyehi samannÈgato. SaÔhoti kerÈÔiko.
MÈyÈvÊti katapÈpapaÔicchÈdako. PÈpicchoti asantasambhÈvanicchako
dussÊlo. MicchÈdiÔÔhÊti natthikavÈdÊ ahetukavÈdÊ akiriyavÈdÊ.
SandiÔÔhiparÈmÈsÊti sayaÑ diÔÔhimeva parÈmasati. ŒdhÈnaggÈhÊti
daÄhaggÈhÊ. DuppaÔinissaggÊti na sakkÈ hoti gahitaÑ vissajjÈpetuÑ.
Khuddakavatthuvibha~ge pana “tattha katamÈni cha vivÈdam|lÈni, kodho
makkho issÈ sÈÔheyyaÑ pÈpicchatÈ sandiÔÔhiparÈmÈsitÈ. ImÈni cha
vivÈdam|lÈnÊ”ti1 padhÈnavasena ekekoyeva dhammo vutto.
Chahi taÓhÈkÈyehÊti “r|pataÓhÈ saddataÓhÈ gandhataÓhÈ rasataÓhÈ

phoÔÔhabbataÓhÈ dhammataÓhÈ”ti2 vuttÈhi chahi taÓhÈhi. Tattha yasmÈ
ekekÈyeva taÓhÈ anekavisayattÈ ekekasmimpi visaye punappunaÑ uppattito
anekÈ honti, tasmÈ sam|haÔÔhena kÈyasaddena yojetvÈ taÓhÈkÈyÈti vuttaÑ.
TaÓhÈkÈyÈti vuttepi taÓhÈ eva. RajjatÊti sayaÑ ÈrammaÓe rajjati, sÈratto
hoti.
Chahi diÔÔhigatehÊti SabbÈsavasutte vuttehi. VuttaÑ hi tattha–
“Tassa evaÑ ayoniso manasikaroto channaÑ diÔÔhÊnaÑ aÒÒatarÈ

diÔÔhi uppajjati. ‘Atthi me attÈ’ti vÈ assa saccato thetato diÔÔhi uppajjati,
‘natthi me attÈ’ti vÈ assa saccato thetato diÔÔhi uppajjati, ‘attanÈva
attÈnaÑ saÒjÈnÈmÊ’ti vÈ assa saccato thetato diÔÔhi uppajjati, ‘attanÈva
anattÈnaÑ saÒjÈnÈmÊ”ti vÈ assa saccato thetato diÔÔhi uppajjati,
‘anattanÈva attÈnaÑ saÒjÈnÈmÊ’ti vÈ assa saccato thetato diÔÔhi uppajjati.
Atha vÈ panassa evaÑ diÔÔhi hoti ‘yo me ayaÑ attÈ vado
______________________________________________________________
26 KhuddakanikÈya
vedeyyo tatra tatra kalyÈÓapÈpakÈnaÑ kammÈnaÑ vipÈkaÑ

paÔisaÑvedeti, so ca kho pana me ayaÑ attÈ nicco dhuvo sassato
avipariÓÈmadhammo sassatisamaÑ tatheva ÔhassatÊ’ti”1.
Tattha atthi me attÈti sassatadiÔÔhi sabbakÈlesu attano atthitaÑ gaÓhÈti.

Saccato thetatoti bh|tato ca thirato ca, “idaÑ saccan”ti suÔÔhu
daÄhabhÈvenÈti vuttaÑ hoti. Natthi me attÈti ucchedadiÔÔhi sato sattassa
tattha tattha vibhavaggahaÓato. Atha vÈ purimÈpi tÊsu kÈlesu atthÊti gahaÓato
sassatadiÔÔhi, paccuppannameva atthÊti gaÓhanti ucchedadiÔÔhi, pacchimÈpi
atÊtÈnÈgatesu natthÊti gahaÓato “bhassantÈ Èhutiyo”ti gahitadiÔÔhigatikÈnaÑ
viya ucchedadiÔÔhi. AtÊte eva natthÊti gaÓhantÊ adhiccasamuppannakassa viya
sassatadiÔÔhi. AttanÈva attÈnaÑ saÒjÈnÈmÊti saÒÒÈkkhandhasÊsena khandhe
attÈti gahetvÈ saÒÒÈya avasesakkhandhe saÒjÈnato iminÈ attanÈ imaÑ
attÈnaÑ saÒjÈnÈmÊti hoti. AttanÈva anattÈnanti saÒÒÈkkhandhaÑyeva attÈti
gahetvÈ, itare cattÈropi anattÈti gahetvÈ saÒÒÈya te saÒjÈnato evaÑ hoti.
AnattanÈva attÈnanti saÒÒÈkkhandhaÑ anattÈti gahetvÈ, itare cattÈropi attÈti
gahetvÈ saÒÒÈya te saÒjÈnato evaÑ hoti. SabbÈpi sassatucchedadiÔÔhiyova.
Vado vedeyyoti-Èdayo pana sassatadiÔÔhiyÈ eva abhinivesÈkÈrÈ. Tattha
vadatÊti vado, vacÊkammassa kÈrakoti vuttaÑ hoti. VedayatÊti vedeyyo,
janÈti anubhavati cÈti vuttaÑ hoti. KiÑ vedetÊti? Tatra tatra
kalyÈÓapÈpakÈnaÑ kammÈnaÑ vipÈkaÑ paÔisaÑvedeti. Tatra tatrÈti tesu
tesu yonigatiÔhitinivÈsanikÈyesu ÈrammaÓesu vÈ. Niccoti uppÈdavayarahito.
Dhuvoti thiro sÈrabh|to. Sassatoti sabbakÈliko. AvipariÓÈmadhammoti
attano pakatibhÈvaÑ avijahanadhammo, kakaÓÔako viya nÈnappakÈrataÑ
nÈpajjati. Sassatisamanti candas|riyasamuddamahÈpathavÊpabbatÈ
lokavohÈrena sassatiyoti vuccanti. SassatÊhi samaÑ sassatisamaÑ. YÈva
sassatiyo tiÔÔhanti, tÈva tatheva ÔhassatÊti gaÓhato evaÑ diÔÔhi hoti.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 10 piÔÔhe.
Khuddakavatthuvibha~ge pana “tatra tatra dÊgharattaÑ

kalyÈÓapÈpakÈnaÑ kammÈnaÑ vipÈkaÑ paccanubhoti, na so jÈto nÈhosi, na
so jÈto na bhavissati, nicco dhuvo sassato avipariÓÈmadhammoti vÈ panassa
saccato thetato diÔÔhi uppajjatÊ”ti1 cha diÔÔhÊ evaÑ visesetvÈ vuttÈ.
Tattha na so jÈto nÈhosÊti so attÈ ajÈtidhammato na jÈto nÈma, sadÈ
vijjamÈnoyevÈti attho. Teneva atÊte nÈhosi, anÈgate na bhavissati. Yo hi
jÈto, so ahosi. Yo ca jÈyissati, so bhavissatÊti vuccati. Atha vÈ na so jÈto
nÈhosÊti so sadÈ vijjamÈnattÈ atÊtepi na jÈtu na ahosi, anÈgatepi na jÈtu na
bhavissati. AnusayÈ vuttatthÈ.
Sattahi saÒÒojanehÊti SattakanipÈte vuttahi. VuttaÑ hi tattha–
“SattimÈni bhikkhave saÑyojanÈni. KatamÈni satta,
anunayasaÑyojanaÑ paÔighasaÑyojanaÑ diÔÔhisaÑyojanaÑ
vicikicchÈsaÑyojanaÑ mÈnasaÑyojanaÑ bhavarÈgasaÑyojanaÑ
avijjÈsaÑyojanaÑ. ImÈni kho bhikkhave satta saÑyojanÈnÊ”ti2.
Tattha anunayasaÑyojananti kÈmarÈgasaÑyojanaÑ. SabbÈnevetÈni
bandhanaÔÔhena saÑyojanÈni.
Sattahi mÈnehÊti Khuddakavatthuvibha~ge vuttehi. VuttaÒhi tattha–
“MÈno atimÈno mÈnÈtimÈno omÈno adhimÈno asmimÈno
micchÈmÈno”ti1.
Tattha mÈnoti seyyÈdivasena puggalaÑ anÈmasitvÈ jÈti-ÈdÊsu
vatthuvaseneva unnati. AtimÈnoti jÈti-ÈdÊhi “mayÈ sadiso natthÊ”ti
atikkamitvÈ unnati. MÈnÈtimÈnoti “ayaÑ pubbe mayÈ sadiso, idÈni ahaÑ
seÔÔho, ayaÑ hÊnataro”ti uppannamÈno. OmÈnoti jÈti-ÈdÊhi attÈnaÑ heÔÔhÈ
katvÈ pavattamÈno, hÊnohamasmÊti mÈnoyeva. AdhimÈnoti anadhigateyeva
catusaccadhamme adhigatoti mÈno. AyaÑ pana adhimÈno parisuddhasÊlassa
kammaÔÔhÈne appamattassa nÈmar|paÑ vavatthapetvÈ paccayapariggahena
vitiÓÓaka~khassa
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 397 piÔÔhe. 2. AÑ 2. 400 piÔÔhe.
28 KhuddakanikÈya
tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ sa~khÈre sammasantassa Èraddhavipassakassa

puthujjanassa uppajjati, na aÒÒesaÑ. AsmimÈnoti r|pÈdÊsu khandhesu asmÊti
mÈno, “ahaÑ r|pan”ti-Èdivasena uppannamÈnoti vuttaÑ hoti. MicchÈmÈnoti
pÈpakena kammÈyatanÈdinÈ uppannamÈno.
LokadhammÈ vuttatthÈ. SamparivattatÊti lokadhammehi hetubh|tehi
lÈbhÈdÊsu cat|su anurodhavasena, alÈbhÈdÊsu cat|su paÔivirodhavasena
bhusaÑ nivattati, pakatibhÈvaÑ jahÈtÊti attho. MicchattÈpi vuttatthÈ.
NiyyÈtoti gato pakkhando, abhibh|toti attho.
AÔÔhahi purisadosehÊti AÔÔhakanipÈte upamÈhi saha,
Khuddakavatthuvibha~ge upamaÑ vinÈ vuttehi. VuttaÑ hi tattha–
Katame aÔÔha purisadosÈ. Idha bhikkh| bhikkhuÑ ÈpattiyÈ codenti,
so bhikkhu bhikkh|hi ÈpattiyÈ codiyamÈno “na sarÈmi na sarÈmÊ”ti
assatiyÈva nibbeÔheti. AyaÑ paÔhamo purisadoso.
Puna caparaÑ bhikkh| bhikkhuÑ ÈpattiyÈ codenti, so bhikkhu
bhikkh|hi ÈpattiyÈ codiyamÈno codakaÑyeva paÔippharati “kiÑ nu kho
tuyhaÑ bÈlassa abyattassa bhaÓitena, tvampi nÈma maÑ bhaÓitabbaÑ
maÒÒasÊ”ti. AyaÑ dutiyo purisadoso.
bhikkh|hi ÈpattiyÈ codiyamÈno codakaÑyeva paccÈropeti “tvampi
khosi itthannÈmaÑ ÈpattiÑ Èpanno, tvaÑ tÈva paÔhamaÑ paÔikarohÊ”ti.
AyaÑ tatiyo purisadoso.
bhikkh|hi ÈpattiyÈ vodiyamÈno aÒÒenaÒÒaÑ paÔicarati, bahiddhÈ
kathaÑ apanÈmeti, kopaÒca dosaÒca appaccayaÒca pÈtukaroti. AyaÑ
catuttho purisadoso.
bhikkh|hi ÈpattiyÈ codiyamÈno saÑghamajjhe bÈhÈvikkhepakaÑ
bhaÓati. AyaÑ paÒcamo purisadoso.
Puna caparaÑ bhikkhuÑ bhikkhuÑ ÈpattiyÈ codenti, so bhikkhu

bhikkh|hi ÈpattiyÈ codiyamÈno anÈdiyitvÈ saÑghaÑ anÈdiyitvÈ
codakaÑ sÈpattikova yena kÈmaÑ pakkamati. AyaÑ chaÔÔho
purisadoso.

bhikkh|hi ÈpattiyÈ codiyamÈno “nevÈhaÑ Èpannomhi, na panÈhaÑ
anÈpannomhÊ”ti so tuÓhÊbh|to saÑghaÑ viheseti. AyaÑ sattamo
purisadoso.

bhikkh|hi ÈpattiyÈ codiyamÈno evamÈha “kiÑ nu kho tumhe Èyasmanto
atibÈÄhaÑ mayi byÈvaÔÈ, idÈnÈhaÑ sikkhaÑ paccakkhÈya
hÊnÈyÈvattissÈmÊ”ti. So sikkhaÑ paccakkhÈya hÊnÈyÈvattitvÈ evamÈha
“idÈni kho tumhe Èyasmanto attamanÈ hothÈ”ti. AyaÑ aÔÔhamo
purisadoso. Ime aÔÔha purisadosÈti1.
Tattha purisadosÈti purisÈnaÑ dosÈ, te pana purisasantÈnaÑ d|sentÊti

dosÈ. Na sarÈmi na sarÈmÊti “mayÈ etassa kammassa kataÔÔhÈnaÑ nassarÈmi
na sallakkhemÊ”ti evaÑ assatibhÈvena nibbeÔheti moceti. CodakaÑyeva
paÔippharatÊti paÔiviruddho hutvÈ pharati, paÔi-ÈÓibhÈvena2 tiÔÔhati. KiÑ nu
kho tuyhanti tuyhaÑ bÈlassa abyattassa bhaÓitena nÈma kiÑ, yo tvaÑ neva
vatthuÑ, na ÈpattiÑ, na codanaÑ jÈnÈsÊti dÊpeti. Tvampi nÈma evaÑ kiÒci
ajÈnanto bhaÓitabbaÑ maÒÒasÊti ajjhottharati. PaccÈropetÊti “tvampi
khosÊ”ti-ÈdÊni vadanto pati-Èropeti. PaÔikarohÊti desanÈgÈminiÑ desehi,
vuÔÔhÈnagÈminito vuÔÔhÈhi, tato suddhante patiÔÔhito maÒÒaÑ codessasÊti
dÊpeti. AÒÒenaÒÒaÑ paÔicaratÊti aÒÒena kÈraÓena, vacanena vÈ aÒÒaÑ
kÈraÓaÑ, vacanaÑ vÈ paÔicchÈdeti. “ŒpattiÑ ÈpannosÊ”ti vutto “ko Èpanno,
kiÑ Èpanno, kismiÑ Èpanno, kathaÑ Èpanno, kaÑ bhaÓatha, kiÑ
bhaÓathÈ”ti bhaÓati. “Evar|paÑ kiÒci tayÈ diÔÔhan”ti
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 402; AÑ 3. 34 piÔÔhesu. 2. PaÔibhÈÓitabhÈvena (Abhi-®Ôha 2. 492 piÔÔhe)
30 KhuddakanikÈya
vutte “na suÓÈmÊ”ti sotaÑ upaneti. BahiddhÈ kathaÑ apanÈmetÊti

“itthannÈmaÑ ÈpattiÑ ÈpannosÊ”ti puÔÔho “PÈÔaliputtaÑ gatomhÊ”ti vatvÈ
puna “na tava PÈÔaliputtagamanaÑ pucchÈmÈ”ti1 vutte tato RÈjagahaÑ
gatomhÊti. “RÈjagahaÑ vÈ yÈti brÈhmaÓagehaÑ vÈ, ÈpattiÑ ÈpannosÊ”ti.
“Tattha me s|karamaÑsaÑ laddhan”ti-ÈdÊni vadanto kathaÑ bahiddhÈ
vikkhipati. Kopanti kupitabhÈvaÑ, dosanti duÔÔhabhÈvaÑ. UbhayampetaÑ
kodhasseva nÈmaÑ. Appaccayanti asantuÔÔhÈkÈraÑ, domanassassetaÑ
nÈmaÑ. PÈtukarotÊti dasseti pakÈseti. BÈhÈvikkhepakaÑ bhaÓatÊti bÈhaÑ
vikkhipitvÈ vikkhipitvÈ alajjivacanaÑ vadati. AnÈdiyitvÈti cittÊkÈrena
aggahetvÈ avajÈnitvÈ, anÈdaro hutvÈti attho. VihesetÊti viheÔheti bÈdhati.
AtibÈÄhanti atidaÄhaÑ atippamÈÓaÑ. Mayi byÈvaÔÈti mayi byÈpÈraÑ
ÈmannÈ. HÊnÈyÈvattitvÈti hÊnassa gihibhÈvassa atthÈya ÈvattitvÈ. GihÊ
hutvÈti attho. AttamanÈ hothÈti tuÔÔhacittÈ hotha, “mayÈ labhitabbaÑ
labhatha, mayÈ vasitabbaÔÔhÈne vasatha, phÈsuvihÈro vo mayÈ kato”ti
adhippÈyena vadati. DussatÊti duÔÔho hoti.
Navahi ÈghÈtavatth|hÊti sattesu uppattivaseneva kathitÈni. YathÈha–
“NavayimÈni bhikkhave ÈghÈtavatth|ni. KatamÈni nava, ‘anatthaÑ
me acarÊ’ti ÈghÈtaÑ bandhati. ‘AnatthaÑ me caratÊ’ti ÈghÈtaÑ bandhati,
‘anatthaÑ me carissatÊ’ti ÈghÈtaÑ bandhati, ‘piyassa me manÈpassa
anatthaÑ acari, anatthaÑ carati, anatthaÑ carissatÊ’ti ÈghÈtaÑ bandhati,
‘appiyassa me amanÈpassa atthaÑ acari, atthaÑ carati, atthaÑ
carissatÊ’ti ÈghÈtaÑ bandhati. ImÈni kho bhikkhave nava
ÈghÈtavatth|nÊ”ti2.
Tattha ÈghÈtavatth|nÊti ÈghÈtakÈraÓÈni. ŒghÈtanti cettha kopo, soyeva
upar|pari kopassa vatthuttÈ ÈghÈtavatthu. ŒghÈtaÑ bandhatÊti kopaÑ
bandhati karoti uppÈdeti. “AtthaÑ me nÈcari, na carati, na carissati. Piyassa
me manÈpassa atthaÑ nÈcari, na carati, na carissati. Appiyassa me
amanÈpassa anatthaÑ nÈcari, na carati,
______________________________________________________________
1. PucchÈma, ÈpattiÑ pucchÈmÈti (SÊ) 2. AÑ 3. 208 piÔÔhe.
na carissatÊ”ti1 niddese vuttÈni aparÈnipi nava ÈghÈtavatth|ni imeheva

navahi sa~gahitÈni. ŒghÈtitoti ghaÔÔito.
NavavidhamÈnehÊti katame navavidhamÈnÈ. Seyyassa seyyohamasmÊti
mÈno, seyyassa sadisohamasmÊti mÈno, seyyassa hÊnohamasmÊti mÈno.
Sadisassa seyyohamasmÊti mÈno, sadisassa sadisohamasmÊti mÈno, sadisassa
hÊnohamasmÊti mÈno. HÊnassa seyyohamasmÊti mÈno, hÊnassa
sadisohamasmÊti mÈno, hÊnassa hÊnohamasmÊti mÈno. Ime navavidhamÈnÈ2.
Ettha pana seyyassa seyyohamasmÊti mÈno rÈj|naÒceva pabbajitÈnaÒca
uppajjati. RÈjÈ hi “raÔÔhena vÈ dhanena vÈ vÈhanehi vÈ ko mayÈ sadiso
atthÊ”ti etaÑ mÈnaÑ karoti, pabbajitopi “sÊladhuta~gÈdÊhi ko mayÈ sadiso
atthÊ”ti etaÑ mÈnaÑ karoti.
Seyyassa sadisohamasmÊti mÈnoti etesaÑyeva uppajjati. RÈjÈ hi
“raÔÔhena vÈ dhanena vÈ vÈhanehi vÈ aÒÒarÈj|hi saddhiÑ mayhaÑ kiÑ
nÈnÈkaraÓan”ti etaÑ mÈnaÑ karoti, pabbajitopi “sÊladhuta~gÈdÊhi aÒÒena
bhikkhunÈ mayhaÑ kiÑ nÈnÈkaraÓan”ti etaÑ mÈnaÑ karoti.
Seyyassa hÊnohamasmÊti mÈnopi etesaÑyeva uppajjati. Yassa hi raÒÒo
raÔÔhaÑ vÈ dhanaÑ vÈ vÈhanÈdÊni vÈ nÈtisampannÈni honti, so “mayhaÑ
rÈjÈti vohÈrasukhamattakameva, kiÑ rÈjÈ nÈma ahan”ti etaÑ mÈnaÑ karoti,
pabbajitopi appalÈbhasakkÈro “ahaÑ dhammakathiko bahussuto mahÈtheroti
kathÈmattameva, kiÑ dhammakathiko nÈmÈhaÑ, kiÑ bahussuto nÈmÈhaÑ,
kiÑ mahÈthero nÈmÈhaÑ, yassa me lÈbhasakkÈro natthÊ”ti etaÑ mÈnaÑ
karoti.
Sadisassa seyyohamasmÊti mÈnÈdayo amaccÈdÊnaÑ uppajjanti. Amacco
vÈ hi raÔÔhiyo vÈ “bhogayÈnavÈhanÈdÊhi ko mayÈ sadiso aÒÒo rÈjapuriso
atthÊ”ti vÈ, “mayhaÑ aÒÒehi saddhiÑ kiÑ nÈnÈkaraÓan”ti vÈ, “amaccoti
nÈmameva mayhaÑ, ghÈsacchÈdanamattampi me natthi, kiÑ amacco
nÈmÈhan”ti vÈ etaÑ mÈnaÑ karoti.
______________________________________________________________
1. Khu 7. 165; Abhi 2. 403; Abhi 1. 216 piÔÔhesu. 2. Abhi 2. 404 piÔÔhe.
32 KhuddakanikÈya
HÊnassa seyyohamasmÊti mÈnÈdayo dÈsÈdÊnaÑ uppajjanti. DÈso hi

“mÈtito vÈ pitito vÈ ko mayÈ sadiso aÒÒo dÈso nÈma atthi, aÒÒe jÊvituÑ
asakkontÈ kucchihetu dÈsÈ nÈma jÈtÈ, ahaÑ pana paveÓi-ÈgatattÈ seyyo”ti
vÈ, “paveÓi-ÈgatabhÈvena ubhatosuddhikadÈsattena asukadÈsena nÈma
saddhiÑ mayhaÑ kiÑ nÈnÈkaraÓan”ti vÈ, “kucchivasenÈhaÑ dÈsabyaÑ
upagato, mÈtÈpitukoÔiyÈ pana me dÈsaÔÔhÈnaÑ natthi, kiÑ dÈso nÈma
ahan”ti vÈ etaÑ mÈnaÑ karoti. YathÈ ca dÈso, evaÑ pukkusacaÓÉÈlÈdayopi
etaÑ mÈnaÑ karontiyeva. Ettha ca seyyassa seyyohamasmÊti
uppannamÈnova yathÈvamÈno, itare dve ayÈthÈvamÈnÈ. TathÈ sadisassa
sadisohamasmÊti hÊnassa hÊnohamasmÊti uppannamÈnova yÈthÈvamÈno, itare
dve ayÈthÈvamÈnÈ. Tattha yÈthÈvamÈnÈ arahattamaggavajjhÈ, ayÈthÈvamÈnÈ
sotÈpattimaggavajjhÈti.
TaÓhÈm|lakÈ vuttÈyeva. RajjatÊti na kevalaÑ rÈgeneva rajjati, atha kho

taÓhÈm|lakÈnaÑ pariyesanÈdÊnampi sambhavato taÓhÈm|lakehi sabbehi
akusaladhammehi rajjati, yujjati bajjhatÊti adhippÈyo.
Dasahi kilesavatth|hÊti katamÈni dasa kilesavatth|ni1. Lobho doso

moho mÈno diÔÔhi vicikicchÈ thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti
imÈni dasa kilesavatth|ni.
Tattha kilesÈ eva kilesavatth|ni, vasanti vÈ ettha akhÊÓÈsavÈ sattÈ

lobhÈdÊsu patiÔÔhitattÈti vatth|ni, kilesÈ ca te tappatiÔÔhÈnaÑ sattÈnaÑ
vatth|ni cÈti kilesavatth|ni. YasmÈ cettha anantarapaccayÈdibhÈvena
uppajjamÈnÈpi kilesÈ vasanti eva nÈma, tasmÈ kilesÈnaÑ vatth|nÊtipi
kilesavatth|ni. Lubbhanti tena, sayaÑ vÈ lubbhati, lubbhanamattameva vÈ
tanti lobho. Dussanti tena, sayaÑ vÈ dussati, dussanamattameva vÈ tanti
doso. Muyhanti tena, sayaÑ vÈ muyhati, muyhanamattameva vÈ tanti moho.
MaÒÒatÊti mÈno. DiÔÔhi-Èdayo vuttatthÈva. Na hirÊyatÊti ahiriko, tassa bhÈvo
ahirikaÑ.
_________________________________________________________
1. Abhi 2. 405 piÔÔhe.
Na ottappatÊti anottappÊ, tassa bhÈvo anottappaÑ. Tesu ahirikaÑ

kÈyaduccaritÈdÊhi ajigucchanalakkhaÓaÑ, anottappaÑ teheva
asÈrajjanalakkhaÓaÑ, kilissatÊti upatÈpÊyati vibÈdhÊyati.
Dasahi ÈghÈtavatth|hÊti pubbe vuttehi navahi ca “aÔÔhÈne vÈ panÈghÈto
jÈyatÊ”ti1 vuttena cÈti dasahi. AnatthaÑ me acarÊti-ÈdÊnipi hi avikappetvÈ
khÈÓukaÓÔakÈdimhipi aÔÔhÈne ÈghÈto uppajjati.
Dasahi akusalakammapathehÊti katame dasa akusalakammapathÈ2.
PÈÓÈtipÈto adinnÈdÈnaÑ kÈmesumicchÈcÈro musÈvÈdo pisuÓÈ vÈcÈ pharusÈ
vÈcÈ samphappalÈpo abhijjhÈ byÈpÈdo micchÈdiÔÔhi. Ime dasa
akusalakammapathÈ. Tattha akusalakammÈni ca tÈni pathÈ ca3 duggatiyÈti
akusalakammapathÈ. SamannÈgatoti sama~gÊbh|to.
Dasahi saÒÒojanehÊti katamÈni dasa saÑyojanÈni4.
KÈmarÈgasaÑyojanaÑ paÔighasaÑyojanaÑ mÈnasaÑyojanaÑ
diÔÔhisaÑyojanaÑ vicikicchÈsaÑyojanaÑ sÊlabbataparÈmÈsasaÑyojanaÑ
bhavarÈgasaÑyojanaÑ issÈsaÑyojanaÑ macchariyasaÑyojanaÑ
avijjÈsaÑyojanaÑ. ImÈni dasa saÑyojanÈni. MicchattÈ vuttÈyeva.
DasavatthukÈya micchÈdiÔÔhiyÈti katamÈ dasavatthukÈ micchÈdiÔÔhi5.
Natthi dinnaÑ, natthi yiÔÔhaÑ, natthi hutaÑ, natthi sukatadukkaÔÈnaÑ
kammÈnaÑ phalaÑ vipÈko, natthi ayaÑ loko, natthi paro loko, natthi mÈtÈ,
natthi pitÈ, natthi sattÈ opapÈtikÈ, natthi loke samaÓabrÈhmaÓÈ sammaggatÈ
sammÈpaÔipannÈ ye imaÒca lokaÑ paraÒca lokaÑ sayaÑ abhiÒÒÈ
sacchikatvÈ pavedenti. AyaÑ dasavatthukÈ micchÈdiÔÔhi.
Tattha dasavatthukÈti dasa vatth|ni etissÈti dasavatthukÈ. Natthi
dinnanti dinnaÑ nÈma atthi, sakkÈ kassaci kiÒci dÈtunti jÈnÈti. Dinnassa
pana phalaÑ vipÈko natthÊti gaÓhÈti. Natthi yiÔÔhanti yiÔÔhaÑ vuccati
mahÈyÈgo, taÑ yajituÑ sakkÈti jÈnÈti. YiÔÔhassa pana phalaÑ vipÈko natthÊti
gaÓhÈti. Hutanti ÈhunapÈhunama~galakiriyÈ, taÑ kÈtuÑ sakkÈti jÈnÈti. Tassa
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 216 piÔÔhe. 2. DÊ 3. 257 piÔÔhe. 3. PathÈni ca (Ka)
34 KhuddakanikÈya
pana phalaÑ vipÈko natthÊti gaÓhÈti. SukatadukkaÔÈnanti ettha dasa

kusalakammapathÈ sukatakammÈni nÈma, dasa akusalakammapathÈ
dukkaÔakammÈni nÈma. TesaÑ atthibhÈvaÑ jÈnÈti. PhalaÑ vipÈko pana
natthÊti gaÓhÈti. Natthi ayaÑ lokoti paraloke Ôhito imaÑ lokaÑ natthÊti
gaÓhÈti. Natthi paro lokoti idhaloke Ôhito paralokaÑ natthÊti gaÓhÈti. Natthi
mÈtÈ natthi pitÈti mÈtÈpit|naÑ atthibhÈvaÑ jÈnÈti. Tesu katappaccayena
koci phalaÑ vipÈko natthÊti gaÓhÈti. Natthi sattÈ opapÈtikÈti cavanaka-
upapajjanakasattÈ natthÊti gaÓhÈti. SammaggatÈ sammÈpaÔipannÈti
anulomapaÔipadaÑ paÔipannÈ dhammikasamaÓabrÈhmaÓÈ lokasmiÑ natthÊti
gaÓhati. Ye imaÒca lokaÑ -pa- pavedentÊti imaÒca paraÒca lokaÑ attanÈva
abhivisiÔÔhena ÒÈÓena ÒatvÈ pavedanasamattho sabbaÒÒ| Buddho natthÊti
gaÓhÈti.
AntaggÈhikÈya diÔÔhiyÈti “sassato loko”ti-ÈdikaÑ ekekaÑ antaÑ

bhÈgaÑ gaÓhÈtÊti antaggÈhikÈ. Atha vÈ antassa gÈho antaggÈho, antaggÈho
assÈ atthÊti antaggÈhikÈ. TÈya antaggÈhikÈya. SÈ pana vuttÈyeva.
AÔÔhasatataÓhÈpapaÒcasatehÊti aÔÔhuttaraÑ sataÑ aÔÔhasataÑ, saÑsÈre

papaÒceti ciraÑ vasÈpetÊti papaÒco, taÓhÈ eva papaÒco taÓhÈpapaÒco,
ÈrammaÓabhedena punappunaÑ uppattivasena ca taÓhÈnaÑ bahukattÈ
bahuvacanaÑ katvÈ taÓhÈpapaÒcÈnaÑ sataÑ taÓhÈpapaÒcasataÑ. Tena
“taÓhÈpapaÒcasatenÈ”ti vattabbe vacanavipallÈsavasena
“taÓhÈpapaÒcasatehÊ”ti bahuvacananiddeso kato. AÔÔhasatanti sa~khÈtena
taÓhÈpapaÒcasatenÈti attho daÔÔhabbo. AÔÔha abbohÈrikÈni katvÈ satameva
gahitanti veditabbaÑ. Khuddakavatthuvibha~ge pana taÓhÈvicaritÈnÊti
ÈgataÑ. YathÈha–
“AÔÔhÈrasa taÓhÈvicaritÈni ajjhattikassa upÈdÈya, aÔÔhÈrasa

taÓhÈvicaritÈni bÈhirassa upÈdÈya, tadekajjhaÑ abhisaÒÒuhitvÈ
abhisa~khipitvÈ chattiÑsa taÓhÈvicaritÈni honti, iti atÊtÈni chattiÑsa
taÓhÈvicaritÈni, anÈgatÈni chattiÑsa taÓhÈvicaritÈni, paccuppannÈni
chattiÑsa taÓhÈvicaritÈni
tadekajjhaÑ abhisaÒÒuhitvÈ abhisa~khipitvÈ aÔÔhataÓhÈvicaritasataÑ

hotÊ”ti1.
TaÓhÈpapaÒcÈyeva panettha taÓhÈvicaritÈnÊti vuttÈ. TaÓhÈsamudÈcÈrÈ
taÓhÈpavattiyoti attho. Ajjhattikassa upÈdÈyÈti ajjhattikaÑ
khandhapaÒcakaÑ upÈdÈya. IdaÑ hi upayogatthe sÈmivacanaÑ. VitthÈro
panassa tassa niddese2 vuttanayeneva veditabbo. AyaÑ pana aparo nayo–
r|pÈrammaÓÈyeva kÈmataÓhÈ bhavataÓhÈ vibhavataÓhÈti tisso taÓhÈ honti,
tathÈ saddÈdi-ÈrammaÓÈti chasu ÈrammaÓesu aÔÔhÈrasa taÓhÈ honti,
ajjhattÈrammaÓÈ aÔÔhÈrasa, bahiddhÈrammaÓÈ aÔÔhÈrasÈti chattiÑsa honti. TÈ
eva atÊtÈrammaÓÈ chattiÑsa, anÈgatÈrammaÓÈ chattiÑsa,
paccuppannÈrammaÓÈ chattiÑsÈti aÔÔhataÓhÈvicaritasataÑ hoti. PapaÒcitoti
ÈrammaÓe, saÑsÈre vÈ papaÒcito ciravÈsito.
DvÈsaÔÔhiyÈ diÔÔhigatehÊti “katamÈni dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈni BrahmajÈle
veyyÈkaraÓe vuttÈni BhagavatÈ. CattÈro sassatavÈdÈ, cattÈro
ekaccasassatavÈdÈ, cattÈro antÈnantikÈ, cattÈro amarÈvikkhepikÈ, dve
adhiccasamuppannikÈ, soÄasa saÒÒÊvÈdÈ, aÔÔha asaÒÒÊvÈdÈ, aÔÔha
nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊvÈdÈ, satta ucchedavÈdÈ, paÒca
diÔÔhadhammanibbÈnavÈdÈti imÈni dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈni BrahmajÈle
veyyÈkaraÓe vuttÈni BhagavatÈ”ti3. VitthÈro panettha BrahmajÈlasutte
vuttanayeneva veditabbo.
AhaÒcamhi tiÓÓoti ahaÒca caturoghaÑ, saÑsÈrasamuddaÑ vÈ tiÓÓo
amhi bhavÈmi. Muttoti rÈgÈdibandhanehi mutto. Dantoti nibbisevano
nipparipphando. Santoti sÊtÊbh|to. Assatthoti nibbÈnadassane laddhassÈso.
Parinibbutoti kilesaparinibbÈnena parinibbuto. PahomÊti samatthomhi. Kho-
iti ekaÑsatthe nipÈto. Pare ca parinibbÈpetunti ettha pare ca saddo “pare ca
tÈretun”ti-ÈdÊhipi yojetabboti.
MahÈkaruÓÈÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 362 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 406 piÔÔhÈdÊsu. 3. Abhi 2. 414 piÔÔhe.
36 KhuddakanikÈya
72-73. SabbaÒÒutaÒÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
119. SabbaÒÒutaÒÒÈÓaniddese katamaÑ TathÈgatassa
sabbaÒÒutaÒÒÈÓanti pucchitvÈ tena samagatikattÈ teneva saha
anÈvaraÓaÒÈÓaÑ niddiÔÔhaÑ. Na hi anÈvaraÓaÒÈÓaÑ dhammato visuÑ atthi,
ekameva hetaÑ ÒÈÓaÑ ÈkÈrabhedato dvedhÈ vuccati
saddhindriyasaddhÈbalÈdÊni viya. SabbaÒÒutaÒÒÈÓameva hi natthi etassa
ÈvaraÓanti, kenaci dhammena, puggalena vÈ ÈvaraÓaÑ kÈtuÑ
asakkuÓeyyatÈya anÈvaraÓanti vuccati ÈvajjanapaÔibaddhattÈ
sabbadhammÈnaÑ. AÒÒe pana ÈvajjitvÈpi na jÈnanti. Keci panÈhu
“manoviÒÒÈÓaÑ viya sabbÈrammaÓikattÈ1 sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ. TaÑyeva
ÒÈÓaÑ indavajiraÑ viya visayesu appaÔihatattÈ anÈvaraÓaÒÈÓaÑ.
AnupubbasabbaÒÒutÈpaÔikkhepo sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ,
sakiÑsabbaÒÒutÈpaÔikkhepo anÈvaraÓaÒÈÓaÑ, BhagavÈ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓapaÔilÈbhenapi sabbaÒÒ|ti vuccati, na ca anupubbasabbaÒÒ|.
AnÈvaraÓaÒÈÓapaÔilÈbhenapi sabbaÒÒ|ti vuccati, na ca sakiÑsabbaÒÒ|”ti.
SabbaÑ sa~khatamasa~khataÑ anavasesaÑ jÈnÈtÊti ettha sabbanti
jÈtivasena sabbadhammÈnaÑ nissesapariyÈdÈnaÑ. Anavasesanti ekekasseva
dhammassa sabbÈkÈravasena nissesapariyÈdÈnaÑ. Sa~khatamasa~khatanti
dvidhÈ pabhedadassanaÑ. Sa~khataÑ hi eko pabhedo, asa~khataÑ eko
pabhedo. Paccayehi sa~gamma katanti sa~khataÑ. KhandhapaÒcakaÑ.
TathÈ na sa~khatanti asa~khataÑ. NibbÈnaÑ. Sa~khataÑ
aniccadukkhÈnattÈdÊhi ÈkÈrehi anavasesaÑ jÈnÈti, asa~khataÑ
suÒÒatÈnimitta-appaÓihitÈdÊhi ÈkÈrehi anavasesaÑ jÈnÈti. Natthi etassa
sa~khatassa asa~khatassa ca avasesoti anavasesaÑ. Sa~khataÑ
asa~khataÒca. AnekabhedÈpi paÒÒatti paccayehi akatattÈ asa~khatapakkhaÑ
bajati. SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ hi sabbÈpi paÒÒattiyo anekabhedato jÈnÈti. Atha
vÈ sabbanti sabbadhammaggahaÓaÑ. Anavasesanti nippadesaggahaÓaÑ.
Tattha ÈvaraÓaÑ natthÊti tattha tasmiÑ anavasese sa~khatÈsa~khate
nissa~gattÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa ÈvaraÓaÑ natthÊti tadeva sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
anÈvaraÓaÒÈÓaÑ nÈmÈti attho.
______________________________________________________________
1. SabbadhammÈrammaÓikattÈ (Ka)
120. IdÈni anekavisayabhedato dassetuÑ atÊtanti-ÈdimÈha. Tattha atÊtaÑ

anÈgataÑ paccuppannanti kÈlabhedato dassitaÑ, cakkhu ceva r|pÈ cÈti-Èdi
vatthÈrammaÓabhedato. EvaÑ taÑ sabbanti1 tesaÑ cakkhur|pÈnaÑ
anavasesapariyÈdÈnaÑ. EvaÑ sesesu. YÈvatÈti anavasesapariyÈdÈnaÑ.
AniccaÔÔhanti-Èdi sÈmaÒÒalakkhaÓabhedato dassitaÑ. AniccaÔÔhanti ca
aniccÈkÈraÑ. Paccattatthe vÈ upayogavacanaÑ. Esa nayo edisesu.
R|passÈti-Èdi khandhabhedato dassitaÑ. Cakkhussa -pa- jarÈmaraÓassÈti
heÔÔhÈ vuttapeyyÈlanayena yojetabbaÑ. AbhiÒÒÈyÈti-ÈdÊsu heÔÔhÈ
vuttaÒÈÓÈneva. AbhiÒÒaÔÔhanti abhijÈnanasabhÈvaÑ. Esa nayo edisesu.
KhandhÈnaÑ khandhaÔÔhanti-Èdi heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbaÑ. Kusale
dhammeti-Èdi kusalattikavasena bhedo. KÈmÈvacare dhammeti-Èdi
catubh|makavasena. UbhayatthÈpi “sabbe jÈnÈtÊ”ti bahuvacanapÈÔho
sundaro. Ekavacanasote patitattÈ pana potthakesu ekavacanena likhitaÑ.
DukkhassÈti-Èdi cuddasannaÑ BuddhaÒÈÓÈnaÑ visayabhedo.
Indriyaparopariyatte ÒÈÓanti-ÈdÊni cattÈri ÒÈÓÈni vatvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
kasmÈ na vuttanti ce? VuccamÈnassa sabbaÒÒutaÒÒÈÓattÈ. Visayabhedato hi
sabbaÒÒutaÒÒÈÓe vuccamÈne taÑ ÒÈÓaÑ na vattabbaÑ hoti,
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ pana sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa visayo hotiyeva.
Puna KÈÄakÈrÈmasuttantÈdÊsu2 vuttanayena sabbaÒÒutaÒÒÈÓabh|miÑ
dassento yÈvatÈ sadevakassa lokassÈti-ÈdimÈha. Tattha saha devehi
sadevakassa. Saha mÈrena samÈrakassa. Saha brahmunÈ sabrahmakassa
lokassa. Saha samaÓabrÈhmaÓehi sassamaÓabrÈhmaÓiyÈ. Saha
devamanussehi sadevamanussÈya pajÈya. PajÈtattÈ pajÈti sattalokassa
pariyÈyavacanametaÑ. Tattha sadevakavacanena
paÒcakÈmÈvacaradevaggahaÓaÑ, samÈrakavacanena
chaÔÔhakÈmÈvacaradevaggahaÓaÑ, sabrahmakavacanena
brahmakÈyikÈdibrahmaggahaÓaÑ, sassamaÓabrÈhmaÓivacanena sÈsanassa
paccatthikapaccÈmittasamaÓabrÈhmaÓaggahaÓaÑ
samitapÈpabÈhitapÈpasamaÓabrÈhmaÓaggahaÓaÒca, pajÈvacanena
sattalokaggahaÓaÑ, sadevamanussavacanena
sammutidevasesamanussaggahaÓaÑ veditabbaÑ. Evamettha tÊhi padehi
okÈsaloko, dvÊhi pajÈvasena sattaloko gahitoti veditabbo.
______________________________________________________________
1. EtaÑ sabbanti (SÊ) 2. AÑ 1. 333 piÔÔhe.
38 KhuddakanikÈya
Aparo nayo–sadevakaggahaÓena ar|pÈvacaraloko gahito,

samÈrakaggahaÓena chakÈmÈvacaradevaloko, sabrahmakaggahaÓena
r|pÈvacarabrahmaloko, sassamaÓabrÈhmaÓÈdiggahaÓena catuparisavasena,
sammutidevehi vÈ saha manussaloko, avasesasattaloko vÈ.
Apicettha sadevakavacanena ukkaÔÔhaparicchedato sabbassapi lokassa
diÔÔhÈdijÈnanabhÈvaÑ sÈdheti. Tato yesaÑ siyÈ “mÈro mahÈnubhÈvo
chakÈmÈvacarissaro VasavattÊ, kiÑ tassÈpi diÔÔhÈdiÑ jÈnÈtÊ”ti, tesaÑ
vimatiÑ vidhamanto “samÈrakassÈ”ti Èha. YesaÑ pana siyÈ “brahmÈ
mahÈnubhÈvo eka~guliyÈ ekasmiÑ cakkavÈÄasahasse ÈlokaÑ pharati, dvÊhi
-pa- dasahi a~gulÊhi dasasu cakkavÈÄasahassesu ÈlokaÑ pharati, anuttaraÒca
jhÈnasamÈpattisukhaÑ paÔisaÑvedeti, kiÑ tassÈpi diÔÔhÈdiÑ jÈnÈtÊ”ti, tesaÑ
vimatiÑ vidhamanto “sabrahmakassÈ”ti Èha. Tato yesaÑ siyÈ “puth|
samaÓabrÈhmaÓÈ sÈsanassa paccatthikÈ, kiÑ tesampi diÔÔhÈdiÑ jÈnÈtÊ”ti,
tesaÑ vimatiÑ vidhamanto “sassamaÓabrÈhmaÓiyÈ pajÈyÈ”ti Èha. EvaÑ
ukkaÔÔhÈnaÑ1 diÔÔhÈdijÈnanabhÈvaÑ pakÈsetvÈ atha sammutideve
avasesamanusse ca upÈdÈya ukkaÔÔhaparicchedavasena sesasattalokassa
diÔÔhÈdijÈnanabhÈvaÑ pakÈseti. Ayamettha anusandhikkamo. PorÈÓÈ
panÈhu–sadevakassÈti devatÈhi saddhiÑ avasesalokassa. SamÈrakassÈti
mÈrena saddhiÑ avasesalokassa. SabrahmakassÈti brahmehi saddhiÑ
avasesalokassa. EvaÑ sabbepi tibhav|page satte tÊhÈkÈrehi tÊsu padesu
pakkhipitvÈ puna dvÊhÈkÈrehi pariyÈdÈtuÑ sassamaÓabrÈhmaÓiyÈ pajÈya
sadevamanussÈyÈti vuttaÑ. EvaÑ paÒcahi padehi tena tena ÈkÈrena
tedhÈtukameva ariyÈdinnaÑ hotÊti.
DiÔÔhanti r|pÈyatanaÑ. Sutanti saddÈyatanaÑ. Mutanti patvÈ
gahetabbato gandhÈyatanaÑ rasÈyatanaÑ phoÔÔhabbÈyatanaÑ. ViÒÒÈtanti
sukhadukkhÈdidhammÈrammaÓaÑ. Pattanti pariyesitvÈ vÈ apariyesitvÈ vÈ
pattaÑ. Pariyesitanti pattaÑ vÈ appattaÑ vÈ pariyesitaÑ. AnuvicaritaÑ
manasÈti cittena anusaÒcaritaÑ. SabbaÑ jÈnÈtÊti iminÈ etaÑ dasseti–yaÑ
aparimÈnÈsu lokadhÈt|su
______________________________________________________________
1. UkkaÔÔhukkaÔÔhÈnaÑ (DÊ-®Ôha 1. 158; Ma-®Ôha 2. 106 piÔÔhesu)
imassa sadevakassa lokassa “nÊlaÑ pÊtan”ti-Èdi1 r|pÈrammaÓaÑ

cakkhudvÈre ÈpÈthaÑ Ègacchati, ayaÑ satto imasmiÑ khaÓe imaÑ nÈma
r|pÈrammaÓaÑ disvÈ sumano vÈ dummano vÈ majjhatto vÈ jÈtoti taÑ
sabbaÑ TathÈgatassa sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ jÈnÈti. TathÈ yaÑ aparimÈÓÈsu
lokadhÈt|su imassa sadevakassa lokassa “bherisaddo mudi~gasaddo”ti-Èdi1
saddÈrammaÓaÑ sotadvÈre ÈpÈthaÑ Ègacchati, “m|lagandho tacagandho”ti-
Èdi2 gandhÈrammaÓaÑ ghÈnadvÈre ÈpÈthaÑ Ègacchati, “m|laraso
khandharaso”ti-Èdi3 rasÈrammaÓaÑ jivhÈdvÈre ÈpÈthaÑ Ègacchati,
“kakkhaÄaÑ mudukan”ti-Èdi4 pathavÊdhÈtutejodhÈtuvÈyodhÈtubhedaÑ
phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ kÈyadvÈre ÈpÈthaÑ Ègacchati, ayaÑ satto imasmiÑ
khaÓe imaÑ nÈma phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ phusitvÈ sumano vÈ dummano vÈ
majjhatto vÈ jÈtoti taÑ sabbaÑ TathÈgatassa sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ jÈnÈti.
TathÈ yaÑ aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su imassa sadevakassa lokassa
sukhadukkhÈdibhedaÑ dhammÈrammaÓaÑ manodvÈre ÈpÈthaÑ Ègacchati,
ayaÑ satto imasmiÑ khaÓe imaÑ nÈma dhammÈrammaÓaÑ vijÈnitvÈ
sumano vÈ dummano vÈ majjhatto vÈ jÈtoti taÑ sabbaÑ TathÈgatassa
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ jÈnÈti. Imassa pana mahÈjanassa pariyesitvÈ appattampi
atthi, pariyesitvÈ pattampi atthi. ApariyesitvÈ appattampi atthi, apariyesitvÈ
pattampi atthi. SabbaÑ TathÈgatassa sabbaÒÒutaÒÒÈÓena appattaÑ nÈma
natthÊti.
121. Puna aparena pariyÈyena sabbaÒÒutaÒÒÈÓabhÈvasÈdhanatthaÑ5 na

tassÈti gÈthamÈha. Tattha na tassa addiÔÔhamidhatthi kiÒcÊti tassa
TathÈgatassa idha imasmiÑ tedhÈtuke loke, imasmiÑ paccuppannakÈle vÈ
paÒÒÈcakkhunÈ addiÔÔhaÑ nÈma kiÒci appamattakampi na atthi na
saÑvijjati. AtthÊti idaÑ vattamÈnakÈlikaÑ ÈkhyÈtapadaÑ. IminÈ
paccuppannakÈlikassa sabbadhammassa ÒÈtabhÈvaÑ dasseti.
GÈthÈbandhasukhatthaÑ panettha da-kÈro saÑyutto. Atho aviÒÒÈtanti ettha
atho-iti vacanopÈdÈne nipÈto. AviÒÒÈtanti atÊtakÈlikaÑ aviÒÒÈtaÑ nÈma
kiÒci dhammajÈtaÑ. NÈhosÊti pÈÔhaseso. Abyayabh|tassa atthisaddassa
gahaÓe pÈÔhasesaÑ vinÈpi yujjatiyeva. IminÈ atÊtakÈlikassa sabbadhammassa
ÒÈtabhÈvaÑ
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 164 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 166 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 167 piÔÔhe.
4. Abhi 1. 170 piÔÔhe. 5. SabbaÒÒutabhÈvadassanatthaÑ (SÊ)
40 KhuddakanikÈya
dasseti. AjÈnitabbanti anÈgatakÈlikaÑ ajÈnitabbaÑ nÈma dhammajÈtaÑ na

bhavissati, natthi vÈ. IminÈ anÈgatakÈlikassa sabbadhammassa ÒÈtabhÈvaÑ
dasseti. JÈnanakiriyÈvisesanamattameva vÈ ettha a-kÈro. SabbaÑ abhiÒÒÈsi
yadatthi neyyanti ettha yaÑ tekÈlikaÑ vÈ kÈlavimuttaÑ vÈ neyyaÑ
jÈnitabbaÑ kiÒci dhammajÈtaÑ atthi, taÑ sabbaÑ TathÈgato abhiÒÒÈsi
adhikena sabbaÒÒutaÒÒÈÓena jÈni paÔivijjhi. Ettha atthisaddena tekÈlikassa
kÈlavimuttassa ca gahaÓÈ1 atthisaddo abyayabh|toyeva daÔÔhabbo.
TathÈgato tena samantacakkh|ti kÈlavasena okÈsavasena ca nippadesattÈ
samantÈ sabbato pavattaÑ ÒÈÓacakkhu assÈti samantacakkhu. Tena
yathÈvuttena kÈraÓena TathÈgato samantacakkhu, sabbaÒÒ|ti vuttaÑ hoti.
ImissÈ gÈthÈya puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya sabbaÒÒubhaÒÒÈÓaÑ sÈdhitaÑ.
Puna BuddhaÒÈÓÈnaÑ visayavasena sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ dassetukÈmo
samantacakkh|ti kenaÔÔhena samantacakkh|ti-ÈdimÈha. Tattha gÈthÈya
samantacakkh|ti vuttapade yaÑ taÑ samantacakkhu, taÑ kenaÔÔhena
samantacakkh|ti attho. Attho panassa yÈvatÈ dukkhassa dukkhaÔÔhoti-ÈdÊhi
vuttoyeva hoti. SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ hi samantacakkhu. YathÈha
“samantacakkhu vuccati sabbaÒÒutaÒÒÈÓan”ti2. TasmiÑ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÔÔhe vutte samantacakkhuÔÔho3 vuttoyeva hotÊti.
Buddhasseva ÒÈÓÈnÊti BuddhaÒÈÓÈni. Dukkhe ÒÈÓÈdÊnipi hi sabbÈkÈrena
Buddhasseva Bhagavato pavattanti, itaresaÑ pana ekadesamatteneva
pavattanti. SÈvakasÈdhÈraÓÈnÊti pana ekadesenÈpi atthitaÑ sandhÈya vuttaÑ.
Sabbo ÒÈtoti sabbo ÒÈÓena ÒÈto. AÒÒÈto dukkhaÔÔho natthÊti vuttameva
atthaÑ paÔisedhena vibhÈveti. Sabbo diÔÔhoti na kevalaÑ ÒÈtamattoyeva,
atha kho cakkhunÈ diÔÔho viya kato. Sabbo viditoti na kevalaÑ
diÔÔhamattoyeva, atha kho pÈkaÔo. Sabbo sacchikatoti na kevalaÑ
viditoyeva, atha kho tattha ÒÈÓapaÔilÈbhavasena paccakkhÊkato. Sabbo
phassitoti na kevalaÑ sacchikatoyeva, atha kho punappunaÑ yathÈruci
samudÈcÈravasena phuÔÔhoti. Atha vÈ ÒÈto sabhÈvalakkhaÓavasena. DiÔÔho
sÈmaÒÒalakkhaÓavasena. Vidito rasavasena. Sacchikato
______________________________________________________________
1. GahaÓaÑ (SÊ) 2. Khu 8. 93 piÔÔhe. 3. Samantacakkhu-attho (SÊ)
paccupaÔÔhÈnavasena. Phassito padaÔÔhÈnavasena. Atha vÈ ÒÈto

ÒÈÓuppÈdavasena. DiÔÔho cakkhuppÈdavasena. Vidito paÒÒuppÈdavasena.
Sacchikato vijjuppÈdavasena. Phassito ÈlokuppÈdavasena. “YÈvatÈ
dukkhassa dukkhaÔÔho, sabbo diÔÔho, adiÔÔho dukkhaÔÔho natthÊ”ti-ÈdinÈ
nayena ca “yÈvatÈ sadevakassa lokassa -pa- anuvicaritaÑ manasÈ, sabbaÑ
ÒÈtaÑ, aÒÒÈtaÑ natthÊ”ti-ÈdinÈ nayena ca vitthÈro veditabbo. PaÔhamaÑ
vuttagÈthÈnigamanavasena puna vuttÈ. TaÑnigamaneyeva hi kate
ÒÈÓanigamanampi katameva hotÊti.
SabbaÒÒutaÒÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
SaddhammappakÈsiniyÈ PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya
©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. DiÔÔhikathÈ
1. AssÈdadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
122. IdÈni ÒÈÓakathÈnantaraÑ kathitÈya diÔÔhikathÈya anupubba-
anuvaÓÓanÈ1 anuppattÈ. AyaÑ hi diÔÔhikathÈ ÒÈÓakathÈya
kataÒÈÓaparicayassa samadhigatasammÈdiÔÔhissa micchÈdiÔÔhimalavisodhanÈ
sukarÈ hoti, sammÈdiÔÔhi ca suparisuddhÈ hotÊti ÒÈÓakathÈnantaraÑ kathitÈ.
Tattha kÈ diÔÔhÊti-ÈdikÈ pucchÈ, kÈ diÔÔhÊti abhinivesaparÈmÈso diÔÔhÊti-
ÈdikaÑ pucchitapucchÈya vissajjanaÑ, kathaÑ abhinivesaparÈmÈso diÔÔhÊti-
Èdiko vissajjitavissajjanassa vitthÈraniddeso, sabbÈva tÈ diÔÔhiyo
assÈdadiÔÔhiyoti-ÈdikÈ diÔÔhisuttasaÑsandanÈti evamime cattÈro paricchedÈ.
Tattha pucchÈparicchede tÈva kÈ diÔÔhÊti dhammapucchÈ sabhÈvapucchÈ.
Kati diÔÔhiÔÔhÈnÈnÊti hetupucchÈ paccayapucchÈ, kittakÈni diÔÔhÊnaÑ
kÈraÓÈnÊti attho. Kati diÔÔhipariyuÔÔhÈnÈnÊti samudÈcÈrapucchÈ
vikÈrapucchÈ. DiÔÔhiyo eva hi samudÈcÈravasena cittaÑ pariyonandhantiyo
uÔÔhahantÊti
______________________________________________________________
1. ApubbatthÈnuvaÓÓanÈ (Ka)
42 KhuddakanikÈya
diÔÔhipariyuÔÔhÈnÈni nÈma honti. Kati diÔÔhiyoti diÔÔhÊnaÑ sa~khÈpucchÈ

gaÓanÈpucchÈ. Kati diÔÔhÈbhinivesÈti vatthuppabhedavasena
ÈrammaÓanÈnattavasena diÔÔhippabhedapucchÈ. DiÔÔhiyo eva hi taÑ taÑ
vatthuÑ taÑ taÑ ÈrammaÓaÑ abhinivisanti parÈmasantÊti diÔÔhiparÈmÈsÈti
vuccanti. Katamo diÔÔhiÔÔhÈnasamugghÈtoti diÔÔhÊnaÑ paÔipakkhapucchÈ
pahÈn|pÈyapucchÈ1. DiÔÔhikÈraÓÈni hi khandhÈdÊni diÔÔhisamugghÈtena
tÈsaÑ kÈraÓÈni na hontÊti tÈni ca kÈraÓÈni samugghÈtitÈni nÈma honti.
TasmÈ diÔÔhiÔÔhÈnÈni sammÈ bhusaÑ haÒÒanti etenÈti
diÔÔhiÔÔhÈnasamugghÈtoti vuccati.
IdÈni etÈsaÑ channaÑ pucchÈnaÑ kÈ diÔÔhÊti-ÈdÊni cha vissajjanÈni.
Tattha kÈ diÔÔhÊti vissajjetabbapucchÈ. AbhinivesaparÈmÈso diÔÔhÊti
vissajjanaÑ. SÈ2 pana aniccÈdike vatthusmiÑ niccÈdivasena abhinivisati
patiÔÔhahati daÄhaÑ gaÓhÈtÊti abhiniveso. AniccÈdi-ÈkÈraÑ atikkamitvÈ
niccanti-Èdivasena vattamÈno parato Èmasati gaÓhÈtÊti parÈmÈso. Atha vÈ
niccanti-ÈdikaÑ paraÑ uttamaÑ saccanti Èmasati gaÓhÈtÊti parÈmÈso,
abhiniveso ca so parÈmÈso cÈti abhinivesaparÈmÈso. EvaÑpakÈro diÔÔhÊti
kiccato diÔÔhisabhÈvaÑ vissajjeti. TÊÓi satanti tÊÓi satÈni, vacanavipallÈso
kato. Katamo diÔÔhiÔÔhÈnasamugghÈtoti pucchaÑ anuddharitvÈva
sotÈpattimaggo diÔÔhiÔÔhÈnasamugghÈtoti vissajjanaÑ kataÑ.
123. IdÈni kathaÑ abhinivesaparÈmÈsoti-Èdi vitthÈraniddeso. Tattha

r|panti upayogavacanaÑ. R|paÑ abhinivesaparÈmÈsoti sambandho.
R|panti cettha r|pupÈdÈnakkhandho kasiÓar|paÒca. “EtaÑ mamÈ”ti
abhinivesaparÈmÈso diÔÔhi, “esohamasmÊ”ti abhinivesaparÈmÈso diÔÔhi, “eso
me attÈ”ti abhinivesaparÈmÈso diÔÔhÊti paccekaÑ yojetabbaÑ. Etanti
sÈmaÒÒavacanaÑ. Teneva “vedanaÑ etaÑ mama, sa~khÈre etaÑ mamÈ”ti
napuÑsakavacanaÑ ekavacanaÒca kataÑ. Esoti pana vattabbamapekkhitvÈ
pulli~gekavacanaÑ kataÑ. EtaÑ mamÈti taÓhÈmaÒÒanÈm|likÈ diÔÔhi.
EsohamasmÊti mÈnamaÒÒanÈm|likÈ diÔÔhi. Eso me attÈti diÔÔhimaÒÒanÈ eva.
Keci pana “etaÑ mamÈti mamaÑkÈrakappanÈ, esohamasmÊti
ahaÑkÈrakappanÈ, eso me
______________________________________________________________
1. PahÊn|pÈyapucchÈ (Ka) 2. So (Ka)
attÈti ahaÑkÈramamaÑkÈrakappito attÈbhinivesoti ca, tathÈ yathÈkkameneva

taÓhÈm|laniveso mÈnapaggÈho, taÓhÈm|laniviÔÔho mÈnapaggahito,
attÈbhinivesoti ca, sa~khÈrÈnaÑ dukkhalakkhaÓÈdassanaÑ, sa~khÈrÈnaÑ
aniccalakkhaÓÈdassanaÑ, sa~khÈrÈnaÑ tilakkhaÓÈdassanahetuko
attÈbhinivesoti ca, dukkhe asubhe ca sukhaÑ subhanti vipallÈsagatassa,
anicce niccanti vipallÈsagatassa, catubbidhavipallÈsagatassa ca
attÈbhinivesoti ca, pubbenivÈsaÒÈÓassa ÈkÈrakappanÈ, dibbacakkhuÒÈÓassa
anÈgatapaÔilÈbhakappanÈ, pubbantÈparanta-
idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu kappanissitassa
attÈbhinivesoti ca, nandiyÈ atÊtamanvÈgameti, nandiyÈ anÈgataÑ
paÔika~khati, paccuppannesu dhammesu saÑhÊrati attÈbhinivesoti ca,
pubbante aÒÒÈÓahetukÈ diÔÔhi, aparante aÒÒÈÓahetukÈ diÔÔhi,
pubbantÈparante idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu
aÒÒÈÓahetuko attÈbhiniveso”ti ca etesaÑ tiÓÓaÑ vacanÈnaÑ atthaÑ
vaÓÓayanti.
DiÔÔhiyo panettha paÔhamaÑ paÒcakkhandhavatthukÈ, tato cha-
ajjhattikabÈhirÈyatana viÒÒÈÓakÈya samphassakÈya vedanÈkÈya saÒÒÈkÈya
cetanÈkÈyataÓhÈkÈya vitakkavicÈradhÈtu dasakasiÓadvattiÑsÈkÈravatthukÈ
diÔÔhiyo vuttÈ. DvattiÑsÈkÈresu ca yattha visuÑ abhiniveso na yujjati, tattha
sakalasarÊrÈbhinivesavaseneva visuÑ abhiniveso viya katoti veditabbaÑ.
Tato dvÈdasÈyatana-aÔÔhÈrasadhÈtu-ek|navÊsati-indriyavasena yojanÈ katÈ.
TÊÓi ekantalokuttarindriyÈni na yojitÈni. Na hi lokuttaravatthukÈ diÔÔhiyo
honti. SabbatthÈpi ca lokiyalokuttaramissesu dhammesu lokuttare ÔhapetvÈ
lokiyÈ eva gahetabbÈ. Anindriyabaddhar|paÒca na gahetabbameva. Tato
tedhÈtukavasena navavidhabhavavasena jhÈnabrahmavihÈrasamÈpattivasena
paÔiccasamuppÈda~gavasena ca yojanÈ katÈ. JÈtijarÈmaraÓÈnaÑ visuÑ
gahaÓe parihÈro vuttanayo eva. SabbÈni cetÈni r|pÈdikÈni jarÈmaraÓantÈni
aÔÔhanavutisataÑ padÈni bhavanti.
124. DiÔÔhiÔÔhÈnesu khandhÈpi diÔÔhiÔÔhÈnanti vÊsativatthukÈyapi

sakkÈyadiÔÔhiyÈ paÒcannaÑ khandhÈnaÑyeva vatthuttÈ “ye hi keci
bhikkhave samaÓÈ vÈ brÈhmaÓÈ vÈ attÈnaÑ samanupassamÈnÈ
samanupassanti, sabbe te
44 KhuddakanikÈya
paÒcupÈdÈnakkhandhesuyeva samanupassanti, etesaÑ vÈ aÒÒataran”ti1

vuttattÈca paÒcupÈdÈnakkhandhÈ diÔÔhÊnaÑ kÈraÓaÑ. AvijjÈpi diÔÔhiÔÔhÈnanti
avijjÈya andhÊkatÈnaÑ diÔÔhi-uppattito “yÈyaÑ bhante diÔÔhi
‘asammÈsambuddhesu SammÈsambuddhÈ’ti, ayaÑ nu kho bhante diÔÔhi kiÑ
paÔicca paÒÒÈyatÊti. MahatÊ kho esÈ kaccÈna dhÈtu, yadidaÑ avijjÈdhÈtu.
HÊnaÑ kaccÈna dhÈtuÑ paÔicca uppajjati hÊnÈ saÒÒÈ hÊnÈ diÔÔhÊ”ti2 vacanato
ca avijjÈ diÔÔhÊnaÑ kÈraÓaÑ. Phassopi diÔÔhiÔÔhÈnanti tena phassena
phuÔÔhassa diÔÔhi-uppattito “ye te bhikkhave samaÓabrÈhmaÓÈ
pubbantakappikÈ pubbantÈnudiÔÔhino pubbantaÑ Èrabbha anekavihitÈni
adhivuttipadÈni3 abhivadanti, tadapi phassapaccayÈ”ti4 vacanato ca phasso
diÔÔhÊnaÑ kÈraÓaÑ. SaÒÒÈpi diÔÔhiÔÔhÈnanti ÈkÈramattaggahaÓena
ayÈthÈvasabhÈvagÈhahetuttÈ saÒÒÈya–
“YÈni ca tÊÓi yÈni ca saÔÔhi,
SamaÓappavÈdasitÈni bh|ripaÒÒa.
SaÒÒakkharasaÒÒanissitÈni,
OsaraÓÈni vineyya5 oghatama’gÈ”ti6–
vacanato “saÒÒÈnidÈnÈ hi papaÒcasa~khÈ”ti7 vacanato ca saÒÒÈ diÔÔhÊnaÑ
kÈraÓaÑ. Vitakkopi diÔÔhiÔÔhÈnanti ÈkÈraparivitakkena diÔÔhi-uppattito–
“Naheva saccÈni bah|ni nÈnÈ,
AÒÒatra saÒÒÈya niccÈni8 loke.
TakkaÒca diÔÔhÊsu pakappayitvÈ,
SaccaÑ musÈti dvayadhammamÈh|”ti9–
vacanato ca vitakko diÔÔhÊnaÑ kÈraÓaÑ. AyonisomanasikÈropi
diÔÔhiÔÔhÈnanti ayoniso manasikÈrassa akusalÈnaÑ asÈdhÈraÓahetuttÈ
“tassevaÑ ayoniso manasikaroto channaÑ diÔÔhÊnaÑ aÒÒatarÈ diÔÔhi
uppajjatÊ”ti10 vacanato ca ayoniso manasikÈro diÔÔhÊnaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 38 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 367 piÔÔhe. 3. AdhimuttipadÈni (SÊ)
4. DÊ 1. 38 piÔÔhe. 5. Viceyya (SÊ) 6. Khu 1. 362 piÔÔhe.
7. Khu 1. 414; Khu 7. 216 piÔÔhesu. 8. SaccÈni (SÊ) 9. Khu 1. 416 piÔÔhe.
kÈraÓaÑ. PÈpamittopi diÔÔhiÔÔhÈnanti pÈpamittassa diÔÔhÈnugati-Èpajjanena

diÔÔhi-uppattito “bÈhiraÑ bhikkhave a~ganti karitvÈ na aÒÒaÑ eka~gampi
samanupassÈmi, yaÑ evaÑ mahato anatthÈya saÑvattati. YathayidaÑ
bhikkhave pÈpamittatÈ”ti1 vacanato ca pÈpamitto diÔÔhÊnaÑ kÈraÓaÑ.
Paratopi ghoso diÔÔhiÔÔhÈnanti durakkhÈtadhammassavanena diÔÔhi-uppattito
“dveme bhikkhave het| dve paccayÈ micchÈdiÔÔhiyÈ uppÈdÈya parato ca
ghoso ayoniso ca manasikÈro”ti2 vacanato ca parato ghoso micchÈdiÔÔhikato
micchÈdiÔÔhipaÔisaÒÒuttakathÈ diÔÔhÊnaÑ kÈraÓaÑ.
IdÈni diÔÔhiÔÔhÈnanti padassa atthaÑ vivaranto khandhÈ hetu khandhÈ
paccayoti-ÈdimÈha. KhandhÈ eva diÔÔhÊnaÑ upÈdÈya, janakahetu ceva
upatthambhakapaccayo cÈti attho. SamuÔÔhÈnaÔÔhenÈti samuÔÔhahanti
uppajjanti etenÈti samuÔÔhÈnaÑ, kÈraÓanti attho. Tena samuÔÔhÈnaÔÔhena,
diÔÔhikÈraÓabhÈvenÈti attho.
125. IdÈni kiccabhedena diÔÔhibhedaÑ dassento katamÈni aÔÔhÈrasa

diÔÔhipariyuÔÔhÈnÈnÊti-ÈdimÈha. Tattha yÈ diÔÔhÊti idÈni vuccamÈnÈnaÑ
aÔÔhÈrasannaÑ padÈnaÑ sÈdhÈraÓaÑ m|lapadaÑ. YÈ diÔÔhi, tadeva
diÔÔhigataÑ, yÈ diÔÔhi, tadeva diÔÔhigahananti sabbehi sambandho kÈtabbo.
AyÈthÈvadassanaÔÔhena diÔÔhi, tadeva diÔÔhÊsu gataÑ dassanaÑ
dvÈsaÔÔhidiÔÔhi-antogadhattÈti diÔÔhigataÑ. HeÔÔhÈpissa attho vuttoyeva.
DvinnaÑ antÈnaÑ ekantagatattÈpi diÔÔhigataÑ. SÈ eva diÔÔhi
duratikkamanaÔÔhena diÔÔhigahanaÑ tiÓagahanavanagahanapabbatagahanÈni
viya. SÈsa~kasappaÔibhayaÔÔhena diÔÔhikantÈraÑ
corakantÈravÈÄakantÈranirudakakantÈradubbhikkhakantÈrÈ viya.
Dhammasa~gaÓiyaÑ3 “diÔÔhikantÈro”ti sakali~geneva ÈgataÑ.
SammÈdiÔÔhiyÈ vinivijjhanaÔÔhena paÔilomaÔÔhena4 ca diÔÔhivis|kaÑ.
MicchÈdassanaÑ hi uppajjamÈnaÑ sammÈdassanaÑ vinivijjhati ceva
vilometi ca. Dhammasa~gaÓiyaÑ3 “diÔÔhivis|kÈyikan”ti ÈgataÑ. KadÈci
sassatassa, kadÈci ucchedassa gahaÓato diÔÔhiyÈ vir|paÑ phanditanti
diÔÔhivipphanditaÑ. DiÔÔhigatiko hi ekasmiÑ patiÔÔhÈtuÑ na sakkoti, kadÈci
sassataÑ anussarati, kadÈci ucchedaÑ. DiÔÔhiyeva anatthe saÑyojetÊti
diÔÔhisaÒÒojanaÑ. DiÔÔhiyeva antotudanaÔÔhena dunnÊharaÓÊyaÔÔhena ca
sallanti
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 17 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 86 piÔÔhe.
3. Abhi 1. 94, 222 piÔÔhesu. 4. PaÔilomanaÔÔhena (Ka)
46 KhuddakanikÈya
diÔÔhisallaÑ. DiÔÔhiyeva pÊÄÈkaraÓaÔÔhena sambÈdhoti1 diÔÔhisambÈdho.

DiÔÔhiyeva mokkhÈvaraÓaÔÔhena palibodhoti diÔÔhipalibodho. DiÔÔhiyeva
dummocanÊyaÔÔhena bandhananti diÔÔhibandhanaÑ. DiÔÔhiyeva
duruttaraÔÔhena papÈtoti diÔÔhipapÈto. DiÔÔhiyeva thÈmagataÔÔhena anusayoti
diÔÔhÈnusayo. DiÔÔhiyeva attÈnaÑ santÈpetÊti diÔÔhisantÈpo. DiÔÔhiyeva
attÈnaÑ anudahatÊti diÔÔhipariÄÈho. DiÔÔhiyeva kilesakÈyaÑ ganthetÊti
diÔÔhigantho. DiÔÔhiyeva bhusaÑ ÈdiyatÊti diÔÔhupÈdÈnaÑ. DiÔÔhiyeva
“saccan”ti-Èdivasena abhinivisatÊti diÔÔhÈbhiniveso. DiÔÔhiyeva idaÑ paranti
Èmasati, parato vÈ ÈmasatÊti diÔÔhiparÈmÈso.
126. IdÈni rÈsivasena soÄasa diÔÔhiyo uddisanto katamÈ soÄasadiÔÔhiyoti-

ÈdimÈha. Tattha sukhasomanassasa~khÈte assÈde diÔÔhi assÈdadiÔÔhi.
AttÈnaÑ anugatÈ diÔÔhi attÈnudiÔÔhi. NatthÊti pavattattÈ viparÊtÈ diÔÔhi
micchÈdiÔÔhi. Sati kÈye diÔÔhi, santÊ vÈ kÈye diÔÔhi sakkÈyadiÔÔhi. KÈyoti
cettha khandhapaÒcakaÑ, khandhapaÒcakasa~khÈto sakkÈyo vatthu patiÔÔhÈ
etissÈti sattÈyavatthukÈ. Sassatanti pavattÈ diÔÔhi sassatadiÔÔhi. Ucchedoti
pavattÈ diÔÔhi ucchedadiÔÔhi. SassatÈdi-antaÑ gaÓhÈtÊti antaggÈhikÈ,
antaggÈho vÈ assÈ atthÊti antaggÈhikÈ. AtÊtasa~khÈtaÑ pubbantaÑ anugatÈ
diÔÔhi pubbantÈnudiÔÔhi. AnÈgatasa~khÈtaÑ aparantaÑ anugatÈ diÔÔhi
aparantÈnudiÔÔhi. Anatthe saÑyojetÊti saÒÒojanikÈ. Aha~kÈravasena ahanti
uppannena mÈnena diÔÔhiyÈ m|labh|tena vinibandhÈ ghaÔitÈ uppÈditÈ diÔÔhi
ahanti mÈnavinibandhÈ diÔÔhi. TathÈ mama~kÈravasena mamanti uppannena
mÈnena vinibandhÈ diÔÔhi mamanti mÈnavinibandhÈ diÔÔhi. Attano vadanaÑ
kathanaÑ attavÈdo, tena paÔisaÒÒuttÈ baddhÈ diÔÔhi attavÈdapaÔisaÑyuttÈ
diÔÔhi. AttÈnaÑ lokoti vadanaÑ kathanaÑ lokavÈdo, tena paÔisaÒÒuttÈ diÔÔhi
lokavÈdapaÔisaÑyuttÈ diÔÔhi. Bhavo vuccati sassataÑ, sassatavasena
uppajjanadiÔÔhi bhavadiÔÔhi. Vibhavo vuccati ucchedo, ucchedavasena
uppajjanadiÔÔhi vibhavadiÔÔhi.
127-128. IdÈni tÊÓi sataÑ diÔÔhÈbhinivese niddisitukÈmo katame tÊÓi

sataÑ diÔÔhÈbhinivesÈti pucchitvÈ te avissajjetvÈva visuÑ visuÑ
abhinivesavissajjaneneva te vissajjetukÈmo assÈdadiÔÔhiyÈ
_________________________________________________________
1. ThÈmagataÔÔhena anusambÈdhoti (SÊ)
katihÈkÈrehi abhiniveso hotÊti-ÈdinÈ nayena soÄasannaÑ diÔÔhÊnaÑ

abhinivesÈkÈragaÓanaÑ1 pucchitvÈ puna assÈdadiÔÔhiyÈ paÒcatiÑsÈya
ÈkÈrehi abhiniveso hotÊti tÈsaÑ soÄasannaÑ diÔÔhÊnaÑ
abhinivesÈkÈragaÓanaÑ vissajjetvÈ puna tÈni gaÓanÈni vissajjento
assÈdadiÔÔhiyÈ katamehi paÒcatiÑsÈya ÈkÈrehi abhiniveso hotÊti-ÈdimÈha.
Tattha r|paÑ paÔiccÈti r|pakkhandhaÑ paÔicca. Uppajjati sukhaÑ
somanassanti “ayaÑ me kÈyo Êdiso”ti r|pasampadaÑ nissÈya gehasitaÑ
rÈgasampayuttaÑ sukhaÑ somanassaÑ uppajjati. HeÔÔhÈ vuttenaÔÔhena
sukhaÒca somanassaÒca. TaÑyeva r|passa assÈdoti r|panissayo assÈdo.
TaÑ hi sukhaÑ taÓhÈvasena assÈdÊyati upabhuÒjÊyatÊti assÈdo.
AbhinivesaparÈmÈso diÔÔhÊti so assÈdo sassatoti vÈ ucchijjissatÊti vÈ
sassataÑ vÈ ucchijjamÈnaÑ vÈ attÈnaÑ sukhitaÑ karotÊti vÈ
abhinivesaparÈmÈso hoti. TasmÈ yÈ ca diÔÔhi yo ca assÈdoti assÈdassa
diÔÔhibhÈvÈbhÈvepi assÈdaÑ vinÈ sÈ diÔÔhi na hotÊti katvÈ ubhayampi
samuccitaÑ. AssÈdadiÔÔhÊti assÈde pavattÈ diÔÔhÊti vuttaÑ hoti.
IdÈni nÈnÈsuttehi saÑsandetvÈ micchÈdiÔÔhiÑ micchÈdiÔÔhikaÒca
garahitukÈmo assÈdadiÔÔhimicchÈdiÔÔhÊti-ÈdimÈha. Tattha diÔÔhivipattÊti
sammÈdiÔÔhivinÈsakamicchÈdiÔÔhisa~khÈtadiÔÔhiyÈ vipatti. DiÔÔhivipannoti
vipannÈ vinaÔÔhÈ sammÈdiÔÔhi assÈti diÔÔhivipanno, vipannadiÔÔhÊti vuttaÑ
hoti. MicchÈdiÔÔhiyÈ vÈ vipanno vinaÔÔhoti diÔÔhivipanno. Na sevitabbo
upasa~kamanena. Na bhajitabbo cittena. Na payirupÈsitabbo upasa~kamitvÈ
nisÊdanena. TaÑ kissa het|ti “taÑ sevanÈdikaÑ kena kÈraÓena na
kÈtabban”ti tassa kÈraÓapucchÈ. DiÔÔhi hissa pÈpikÈti kÈraÓavissajjanaÑ.
YasmÈ assa puggalassa diÔÔhi pÈpikÈ, tasmÈ taÑ sevanÈdikaÑ na kÈtabbanti
attho. DiÔÔhiyÈ rÈgoti “sundarÈ me diÔÔhÊ”ti diÔÔhiÑ Èrabbha diÔÔhiyÈ
uppajjanarÈgo. DiÔÔhirÈgarattoti tena diÔÔhirÈgena ra~gena rattaÑ vatthaÑ
viya ratto. Na mahapphalanti vipÈkaphalena. Na mahÈnisaÑsanti
nissandaphalena.
PurisapuggalassÈti purisasa~khÈtassa puggalassa. LokiyavohÈrena hi
puri vuccati sarÊraÑ, tasmiÑ purismiÑ seti pavattatÊti puriso, puÑ
______________________________________________________________
1. ...gahaÓaÑ (SÊ)
48 KhuddakanikÈya
vuccati nirayo, taÑ puÑ galati gacchatÊti puggalo. Yebhuyyena hi sattÈ

sugatito cutÈ duggatiyaÑyeva nibbattanti. TaÑ kissa het|ti taÑ na
mahapphalattaÑ kena kÈraÓena hoti. DiÔÔhi hissa pÈpikÈti yasmÈ assa
puggalassa diÔÔhi pÈpikÈ, tasmÈ na mahapphalaÑ hotÊti attho. Dveva gatiyoti
paÒcasu gatÊsu dveva gatiyo. VipajjamÈnÈya diÔÔhiyÈ nirayo.
SampajjamÈnÈya tiracchÈnayoni. YaÒceva kÈyakammanti
sakali~gadhÈraÓapaÔipadÈnuyoga-abhivÈdanapaccuÔÔhÈna-aÒjalikammÈdi
kÈyakammaÑ. YaÒca vacÊkammanti sakasamayapariyÈpuÓanasajjhÈyana-
desanÈsamÈdapanÈdi vacÊkammaÑ. YaÒca manokammanti
idhalokacintÈpaÔisaÑyuttaÒca paralokacintÈpaÔisaÑyuttaÒca
katÈkatacintÈpaÔisaÑyuttaÒca manokammaÑ. TiÓakaÔÔhadhaÒÒabÊjesu
sattadiÔÔhissa1 dÈnÈnuppadÈnapaÔiggahaÓaparibhogesu ca
kÈyavacÊmanokammÈni. YathÈdiÔÔhÊti yÈ ayaÑ diÔÔhi, tassÈnur|paÑ.
Samattanti paripuÓÓaÑ. SamÈdinnanti gahitaÑ.
AÔÔhakathÈyaÑ pana vuttaÑ–tadetaÑ yathÈdiÔÔhiyaÑ
ÔhitakÈyakammaÑ diÔÔhisahajÈtakÈyakammaÑ diÔÔhÈnulomikakÈyakammanti
tividhaÑ hoti. Tattha “pÈÓaÑ hanato adinnaÑ Èdiyato micchÈcarato natthi
tatonidÈnaÑ pÈpaÑ, natthi pÈpassa Ègamo”ti yaÑ evaÑ diÔÔhikassa sato
pÈÓÈtipÈta-adinnÈdÈnamicchÈcÈrasa~khÈtaÑ kÈyakammaÑ, idaÑ
yathÈdiÔÔhiyaÑ ÔhitakÈyakammaÑ nÈma. “PÈÓaÑ hanato adinnaÑ Èdiyato
micchÈcarato natthi tato nidÈnaÑ pÈpaÑ, natthi pÈpassa Ègamo”ti yaÑ
imÈya diÔÔhiyÈ iminÈ dassanena sahajÈtaÑ kÈyakammaÑ, idaÑ
diÔÔhisahajÈtakÈyakammaÑ nÈma. Tadeva pana samattaÑ samÈdinnaÑ
gahitaÑ parÈmaÔÔhaÑ diÔÔhÈnulomikakÈyakammaÑ nÈma.
VacÊkammamanokammesupi eseva nayo. Ettha pana musÈ bhaÓato pisuÓaÑ
bhaÓato pharusaÑ bhaÓato samphaÑ palapato abhijjhÈluno byÈpannacittassa
micchÈdiÔÔhikassa sato natthi tatonidÈnaÑ pÈpaÑ, natthi pÈvassa Ègamoti
yojanÈ kÈtabbÈ. Li~gadhÈraÓÈdipariyÈpuÓanÈdilokacintÈdivasena vuttanayo
cettha sundaro.
CetanÈdÊsu diÔÔhisahajÈtÈ cetanÈ cetanÈ nÈma. DiÔÔhisahajÈtÈ patthanÈ
patthanÈ nÈma. CetanÈpatthanÈnaÑ vasena cittaÔÔhapanÈ paÓidhi nÈma. Tehi
pana cetanÈdÊhi sampayuttÈ phassÈdayo sa~khÈrakkhandhapariyÈpannÈ
______________________________________________________________
1. SattadiÔÔhi (SÊ) 2. DiÔÔhisahagatÈ (Ka)
dhammÈ sa~khÈrÈ nÈma. AniÔÔhÈyÈti-ÈdÊhi dukkhameva vuttaÑ. DukkhaÑ

hi sukhakÈmehi sattehi na esitattÈ aniÔÔhaÑ. AppiyattÈ akantaÑ. Manassa
avaÉÉhanato, manasi avisappanato ca amanÈpaÑ. ŒyatiÑ abhaddatÈya
ahitaÑ. PÊÄanato dukkhanti. TaÑ kissa het|ti taÑ evaÑ saÑvattanaÑ kena
kÈraÓena hotÊti attho. IdÈnissa kÈraÓaÑ diÔÔhi hissa pÈpikÈti. YasmÈ tassa
puggalassa diÔÔhi pÈpikÈ lÈmakÈ, tasmÈ evaÑ saÑvattatÊti attho. AllÈya
pathaviyÈ nikkhittanti udakena tintÈya bh|miyÈ ropitaÑ. PathavÊrasaÑ
Èporasanti tasmiÑ tasmiÑ ÔhÈne pathaviyÈ ca sampadaÑ Èpassa ca
sampadaÑ. BÊjanikkhittaÔÔhÈne hi na sabbÈ pathavÊ na sabbo Èpo ca bÊjaÑ
phalaÑ gaÓhÈpeti. Yo pana tesaÑ padeso bÊjaÑ phusati, soyeva bÊjaÑ
phalaÑ gaÓhÈpeti. TasmÈ bÊjaposanÈya paccayabh|toyeva so padeso
pathavÊraso Èporasoti veditabbo. Rasasaddassa hi sampatti ca attho. YathÈha
“kiccasampatti-atthena raso nÈma pavuccatÊ”ti. Loke ca “suraso
gandhabbo”ti vutte susampanno gandhabboti attho ÒÈyati. UpÈdiyatÊti
gaÓhÈti. Yo hi padeso paccayo hoti, taÑ paccayaÑ labhamÈnaÑ bÊjaÑ taÑ
gaÓhÈti nÈma. SabbaÑ tanti sabbaÑ taÑ rasajÈtaÑ. TittakattÈyÈti so
pathavÊraso Èporaso ca atittako samÈnopi tittakaÑ bÊjaÑ nissÈya
nimbarukkhÈdÊnaÑ tesaÑ phalÈnaÒca tittakabhÈvÈya saÑvattati.
KaÔukattÈyÈti idaÑ purimasseva vevacanaÑ.
“VaÓÓagandharas|peto, ambo’yaÑ ahuvÈ pure.
Tameva p|jaÑ labhamÈno, kenambo kaÔukapphalo”ti1–
ÈgataÔÔhÈne viya hi idhÈpi tittakameva appiyaÔÔhena kaÔukanti veditabbaÑ.
AsÈtattÈyÈti amadhurabhÈvÈya. AsÈduttÈyÈtipi pÈÔho, asÈdubhÈvÈyÈti attho.
SÈd|ti hi madhuraÑ. BÊjaÑ hissÈti assa nimbÈdikassa bÊjaÑ. Evamevanti
evaÑ evaÑ. YasmÈ sukhÈ vedanÈ paramo assÈdo, tasmÈ micchÈdiÔÔhiyÈ
dukkhavedanÈvasena ÈdÊnavo dassitoti. Puna aÔÔhÈrasabhedena diÔÔhiyÈ
ÈdÊnavaÑ dassetuÑ assÈdadiÔÔhi micchÈdiÔÔhÊti-ÈdimÈha. TaÑ
vuttatthameva. Imehi aÔÔhÈrasahi ÈkÈrehi pariyuÔÔhitacittassa saÒÒogoti
diÔÔhiyÈ eva saÑsÈre bandhanaÑ dasseti.
______________________________________________________________
50 KhuddakanikÈya
129. YasmÈ pana diÔÔhibh|tÈnipi saÒÒojanÈni atthi adiÔÔhibh|tÈnipi,

tasmÈ taÑ pabhedaÑ dassento atthi saÒÒo janÈni cevÈti-ÈdimÈha. Tattha
yasmÈ kÈmarÈgasaÒÒojanasseva anunayasaÒÒojananti ÈgataÔÔhÈnampi atthi,
tasmÈ anunayasaÒÒojananti vuttaÑ. KÈmarÈgabhÈvaÑ appatvÈ pavattaÑ
lobhaÑ sandhÈya etaÑ vuttanti veditabbaÑ.
SesakhandhÈyatanÈdim|lakesupi vÈresu iminÈva nayena attho veditabbo.
VedanÈparamattÈ ca assÈdassa vedanÈpariyosÈnÈ eva desanÈ katÈ.
SaÒÒÈdayo na gahitÈ. Imehi paÒcatiÑsÈya ÈkÈrehÊti paÒcakkhandhÈ
ajjhattikÈyatanÈdÊni paÒca chakkÈni cÈti imÈni paÒcatiÑsa vatth|ni nissÈya
uppanna-assÈdÈrammaÓavasena paÒcatiÑsÈya ÈkÈrehi.
AssÈdadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. AttÈnudiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
130. AttÈnudiÔÔhiyaÑ assutavÈ puthujjanoti ÈgamÈdhigamÈbhÈvÈ Òeyyo
assutavÈ iti. Yassa hi khandhadhÈtu-ÈyatanasaccapaccayÈkÈra-
satipaÔÔhÈnÈdÊsu uggahaparipucchÈvinicchayavirahitattÈ
attÈnudiÔÔhipaÔisedhakaro neva Ègamo, paÔipattiyÈ adhigantabbassa
anadhigatattÈ na ca adhigamo atthi, so ÈgamÈdhigamÈnaÑ abhÈvÈ Òeyyo
assutavÈ iti. Sutanti hi BuddhavacanÈgamo ca sutaphalattÈ hetuvohÈravasena
adhigamo ca, taÑ sutaÑ assa atthÊti sutavÈ, na sutavÈ assutavÈ. SvÈyaÑ–
Puth|naÑ jananÈdÊhi, kÈraÓehi puthujjano.
PuthujjanantogadhattÈ, puthuvÈyaÑ jano iti.
So hi puth|naÑ nÈnappakÈrÈnaÑ kilesÈdÊnaÑ jananÈdÊhi kÈraÓehi
puthujjano. YathÈha–“puthu kilese janentÊti puthujjanÈ, puthu
avihatasakkÈyadiÔÔhikÈti puthujjanÈ, puthu SatthÈrÈnaÑ mukhullokikÈti
puthujjanÈ, puthu sabbagatÊhi1 avuÔÔhitÈti puthujjanÈ, puthu nÈnÈbhisa~khÈre
abhisa~kharontÊti puthujjanÈ, puthu nÈnÈ-oghehi vuyhantÊti puthujjanÈ,
______________________________________________________________
1. NÈnÈgatÊhi (SÊ)
puthu nÈnÈsantÈpehi santappentÊti puthujjanÈ, puthu nÈnÈpariÄÈhehi

paridayhantÊti puthujjanÈ, puthu paÒcasu kÈmaguÓesu rattÈ giddhÈ gadhitÈ
mucchitÈ ajjhosannÈ1 laggÈ laggitÈ palibuddhÈti puthujjanÈ, puthu paÒcahi
nÊvaraÓehi ÈvutÈ nivutÈ ovutÈ pihitÈ paÔicchannÈ paÔikujjitÈti puthujjanÈ”ti2.
Puth|naÑ vÈ gaÓanapathamatÊtÈnaÑ ariyadhammaparammukhÈnaÑ
nÊcadhammasamudÈcÈrÈnaÑ janÈnaÑ antogadhattÈpi puthujjanÈ, puthu vÈ
ayaÑ, visuÑyeva sa~khaÑ gato visaÑsaÔÔho sÊlasutÈdiguÓayuttehi ariyehi
janotipi puthujjano. Evametehi “assutavÈ puthujjano”ti dvÊhi padehi ye te–
“Duve puthujjanÈ vuttÈ, BuddhenÈdiccabandhunÈ.

Andho puthujjano eko, kalyÈÓeko puthujjano”ti–
dve puthujjanÈ vuttÈ, tesu andhaputhujjano vutto hotÊti veditabbo.
AriyÈnaÑ adassÈvÊti-ÈdÊsu ariyÈti ÈrakattÈ kilesehi, anaye na iriyanato,

aye ca iriyanato, sadevakena ca lokena araÓÊyato BuddhÈ ca PaccekabuddhÈ
ca BuddhasÈvakÈ ca vuccanti, BuddhÈ eva vÈ idha ariyÈ. YathÈha “sadevake
bhikkhave loke -pa- TathÈgato ariyoti vuccatÊ”ti3.
SappurisÈti ettha pana PaccekabuddhÈ TathÈgatasÈvakÈ ca “sappurisÈ”ti

veditabbÈ. Te hi lokuttaraguÓayogena sobhanÈ purisÈti sappurisÈ. Sabbeyeva
vÈ ete dvedhÈpi vuttÈ. BuddhÈpi hi ariyÈ ca sappurisÈ ca PaccekabuddhÈ
BuddhasÈvakÈpi. YathÈha–
“Yo ve kataÒÒ| katavedi dhÊro,

KalyÈÓamitto daÄhabhatti ca hoti.
Dukhitassa sakkacca karoti kiccaÑ,
TathÈvidhaÑ sappurisaÑ vadantÊ”ti4.
Ettha hi “kataÒÒ| katavedi dhÊro”ti paccekasambuddho vutto,

“kalyÈÓamitto daÄhabhatti cÈ”ti BuddhasÈvako, “dukhitassa sakkacca karoti
kiccan”ti SammÈsambuddhoti. IdÈni yo tesaÑ ariyÈnaÑ
______________________________________________________________
1. AjjhopannÈ (SÊ) 2. Khu 7. 192 piÔÔhe. 3. SaÑ 3. 381 piÔÔhe. 4. Khu 6. 10 JÈtake.
52 KhuddakanikÈya
adassanasÊlo, na ca dassane sÈdhukÈrÊ, so “ariyÈnaÑ adassÈvÊ”ti veditabbo.

So ca cakkhunÈ adassÈvÊ ÒÈÓena adassÈvÊti duvidho. Tesu ÒÈÓena adassÈvÊ
idhÈdhippeto. MaÑsacakkhunÈ hi dibbacakkhunÈ vÈ ariyÈ diÔÔhÈpi adiÔÔhÈva
honti tesaÑ cakkh|naÑ vaÓÓamattagahaÓato na ariyabhÈvagocarato.
SoÓasi~gÈlÈdayopi hi cakkhunÈ ariye passanti, na ca te ariyÈnaÑ dassÈvino,
tasmÈ cakkhunÈ dassanaÑ na dassanaÑ, ÒÈÓena dassanameva dassanaÑ.
YathÈha “kiÑ te Vakkali iminÈ p|tikÈyena diÔÔhena, yo kho Vakkali
dhammaÑ passati, so maÑ passatÊ”ti1. TasmÈ cakkhunÈ passantopi ÒÈÓena
ariyehi diÔÔhaÑ aniccÈdilakkhaÓaÑ apassanto ariyÈdhigataÒca dhammaÑ
anadhigacchanto ariyakaradhammÈnaÑ ariyabhÈvassa ca adiÔÔhattÈ
“ariyÈnaÑ adassÈvÊ”ti veditabbo.
Ariyadhammassa akovidoti satipaÔÔhÈnÈdibhede ariyadhamme akusalo.
Ariyadhamme avinÊtoti ettha pana–
Duvidho vinayo nÈma, ekamekettha paÒcadhÈ.
AbhÈvato tassa ayaÑ, “avinÊto”ti vuccati.
AyaÑ hi saÑvaravinayo pahÈnavinayoti duvidho vinayo. Ettha ca duvidhepi
vinaye ekameko vinayo paÒcadhÈ bhijjati. SaÑvaravinayopi hi sÊlasaÑvaro
satisaÑvaro ÒÈÓasaÑvaro khantisaÑvaro vÊriyasaÑvaroti paÒcavidho.
PahÈnavinayopi tada~gappahÈnaÑ vikkhambhanappahÈnaÑ
samucchedappahÈnaÑ paÔippassaddhippahÈnaÑ nissaraÓappahÈnanti
paÒcavidho.
Tattha “iminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto hoti samupeto”ti2 ayaÑ
sÊlasaÑvaro. “Rakkhati cakkhundriyaÑ cakkhundriye saÑvaraÑ ÈpajjatÊ”ti3
ayaÑ satisaÑvaro.
“YÈni sotÈni lokasmiÑ, (AjitÈti BhagavÈ)
Sati tesaÑ nivÈraÓaÑ.
SotÈnaÑ saÑvaraÑ br|mi,
PaÒÒÈyete pidhÊyare”ti4–
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 98 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 255 piÔÔhe.
3. DÊ 1. 66; Ma 1. 238; SaÑ 2. 384; AÑ 1. 111 piÔÔhÈdÊsu.
4. Khu 1. 434; Khu 8. 30 piÔÔhesu.
ayaÑ ÒÈÓasaÑvaro. “Khamo hoti sÊtassa uÓhassÈ”ti1 ayaÑ khantisaÑvaro.

“UppannaÑ kÈmavitakkaÑ nÈdhivÈsetÊ”ti2 ayaÑ vÊriyasaÑvaro. Sabbopi
cÈyaÑ saÑvaro yathÈsakaÑ saÑvaritabbÈnaÑ vinetabbÈnaÒca
kÈyaduccaritÈdÊnaÑ saÑvaraÓato “saÑvaro”, vinayanato “vinayo”ti vuccati.
EvaÑ tÈva saÑvaravinayo paÒcadhÈ bhijjatÊti veditabbo.
TathÈ yaÑ nÈmar|paparicchedÈdÊsu vipassanÈÒÈÓesu
paÔipakkhabhÈvato dÊpÈlokena viya tamassa tena tena vipassanÈÒÈÓena tassa
tassa anatthassa3 pahÈnaÑ, seyyathidaÑ–nÈmar|pavavatthÈnena
sakkÈyadiÔÔhiyÈ, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiÔÔhÊnaÑ,
ka~khÈvitaraÓena kathaÑkathÊbhÈvassa, kalÈpasammasanena “ahaÑ
mamÈ”ti gÈtassa, maggÈmaggavavatthÈnena amagge maggasaÒÒÈya,
udayadassanena ucchedadiÔÔhiyÈ, vayadassanena sassatadiÔÔhiyÈ,
bhayadassanena sabhaye abhayasaÒÒÈya, ÈdÊnavadassanena assÈdasaÒÒÈya,
nibbidÈnupassanena abhiratisaÒÒÈya, muÒcitukamyatÈÒÈÓena
amuÒcitukamyatÈya, upekkhÈÒÈÓena anupekkhÈya, anulomaÒÈÓena
dhammaÔÔhitiyaÑ nibbÈne ca paÔilomabhÈvassa, gotrabhunÈ
sa~khÈranimittagÈhassa pahÈnaÑ, etaÑ tada~gappahÈnaÑ nÈma.
YaÑ pana upacÈrappanÈbhedena samÈdhinÈ pavattibhÈvanivÈraÓato
ghaÔappahÈrena viya udakapiÔÔhe sevÈlassa tesaÑ tesaÑ
nÊvaraÓÈdidhammÈnaÑ pahÈnaÑ, idaÑ vikkhambhanappahÈnaÑ nÈma.
YaÑ catunnaÑ ariyamaggÈnaÑ bhÈvitattÈ taÑtaÑmaggavato attano santÈne
“diÔÔhigatÈnaÑ pahÈnÈyÈ”ti-ÈdinÈ4 nayena vuttassa samudayapakkhikassa
kilesaggaÓassa accanta-appavattibhÈvena pahÈnaÑ, idaÑ
samucchedappahÈnaÑ nÈma. YaÑ pana phalakkhaÓe paÔippassaddhattaÑ
kilesÈnaÑ, idaÑ paÔippassaddhippahÈnaÑ nÈma. YaÑ
sabbasa~khatanissaÔattÈ pahÊnasabbasa~khataÑ nibbÈnaÑ, idaÑ
nissaraÓappahÈnaÑ nÈma. Sabbampi cetaÑ pahÈnaÑ yasmÈ cÈgaÔÔhena
pahÈnaÑ, vinayanaÔÔhena vinayo, tasmÈ “pahÈnavinayo”ti vuccati,
taÑtaÑpahÈnavato vÈ tassa tassa vinayassa sambhavatopetaÑ
“pahÈnavinayo”ti vuccati. EvaÑ pahÈnavinayopi paÒcadhÈ bhijjatÊti
veditabbo.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 13; AÑ 2. 433; AÑ 3. 341 piÔÔhesu.
2. Ma 1. 14; AÑ 2. 432; AÑ 3. 342 piÔÔhesu.
3. A~gassa (SÊ) 4. Abhi 1. 72; Abhi 2. 276 piÔÔhesu.
54 KhuddakanikÈya
EvamayaÑ sa~khepato duvidho, pabhedato ca dasavidho vinayo

bhinnasaÑvarattÈ pahÈtabbassa ca appahÊnattÈ yasmÈ etassa assutavato
puthujjanassa natthi, tasmÈ abhÈvato tassa ayaÑ “avinÊto”ti vuccatÊti. Esa
nayo sappurisÈnaÑ adassÈvÊ sappurisadhammassa akovido
sappurisadhamme avinÊtoti etthÈpi. NinnÈnÈkÈraÓaÒhi etaÑ atthato. YathÈha
“yeva te ariyÈ, teva te sappurisÈ. Yeva te sappurisÈ, teva te ariyÈ. Yeva so
ariyÈnaÑ dhammo, sova so sappurisÈnaÑ dhammo. Yova so sappurisÈnaÑ
dhammo, sova so ariyÈnaÑ dhammo. Yeva te ariyavinayÈ, teva te
sappurisavinayÈ. Yeva te sappurisavinayÈ, teva te ariyavinayÈ. Ariyeti vÈ
sappuriseti vÈ, ariyadhammeti vÈ sappurisadhammeti vÈ, ariyavinayeti vÈ
sappurisavinayeti vÈ esese eke ekaÔÔhe same samabhÈge tajjÈte taÒÒevÈ”ti.
KasmÈ pana thero attÈnudiÔÔhiyÈ katamehi vÊsatiyÈ ÈkÈrehi abhiniveso
hotÊti pucchitvÈ taÑ avissajjetvÈva “idha assutavÈ puthujjano”ti evaÑ
puthujjanaÑ niddisÊti? PuggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈya taÑ atthaÑ ÈvikÈtuÑ
paÔhamaÑ puthujjanaÑ niddisÊti veditabbaÑ.
131. EvaÑ puthujjanaÑ niddisitvÈ idÈni abhinivesuddesaÑ dassento

r|paÑ attato samanupassatÊti-ÈdimÈha. Tattha r|paÑ attato samanupassatÊti
r|pakkhandhaÑ kasiÓar|paÒca “attÈ”ti diÔÔhipassanÈya samanupassati.
Niddese panassa r|pakkhandhe abhiniveso paÒcakkhandhÈdhikÈrattÈ
pÈkaÔoti taÑ avatvÈ kasiÓar|pameva “r|pan”ti sÈmaÒÒavasena vuttanti
veditabbaÑ. R|pavantaÑ vÈ attÈnanti ar|paÑ “attÈ”ti gahetvÈ taÑ attÈnaÑ
r|pavantaÑ samanupassati. Attani vÈ r|panti ar|pameva “attÈ”ti gahetvÈ
tasmiÑ attani r|paÑ samanupassati. R|pasmiÑ vÈ attÈnanti ar|pameva
“attÈ”ti gahetvÈ taÑ attÈnaÑ r|pasmiÑ samanupassati.
Tattha r|paÑ attato samanupassatÊti suddhar|pameva “attÈ”ti kathitaÑ.
R|pavantaÑ vÈ attÈnaÑ, attani vÈ r|paÑ, r|pasmiÑ vÈ attÈnaÑ, vedanaÑ
attato samanupassati, saÒÒaÑ, sa~khÈre, viÒÒÈÓaÑ attato samanupassatÊti
imesu sattasu ÔhÈnesu ar|paÑ “attÈ”ti kathitaÑ. VedanÈvantaÑ vÈ attÈnaÑ,
attani vÈ vedanaÑ, vedanÈya vÈ attÈnanti evaÑ cat|su khandhesu tiÓÓaÑ
tiÓÓaÑ vasena dvÈdasasu ÔhÈnesu r|pÈr|pamissako atthÈ kathito. TÈ pana

vÊsatipi diÔÔhiyo maggÈvaraÓÈ, na saggÈvaraÓÈ, sotÈpattimaggavajjhÈ.
IdÈni taÑ niddisanto kathaÑ r|panti-ÈdimÈha. Tattha pathavÊkasiÓanti
pathavÊmaÓÉalaÑ nissÈya1 uppÈditaÑ paÔibhÈganimittasa~khÈtaÑ
sakalapharaÓavasena pathavÊkasiÓaÑ. Ahanti attÈnameva sandhÈya gaÓhÈti.
Attanti attÈnaÑ. Advayanti ekameva. TelappadÊpassÈti telayuttassa
padÊpassa. JhÈyatoti jalato. YÈ acci, so vaÓÓoti-Èdi acciÑ muÒcitvÈ
vaÓÓassa abhÈvato vuttaÑ. YÈ ca diÔÔhi yaÒca vatth|ti tadubhayaÑ ekato
katvÈ r|pavatthukÈ attÈnudiÔÔhi vuccatÊti attho.
ŒpokasiÓÈdÊni ÈpÈdÊni nissÈya uppÈditakasiÓanimittÈneva.
ParicchinnÈkÈsakasiÓaÑ pana r|pajjhÈnassa ÈrammaÓaÑ hontampi
ÈkÈsakasiÓanti vuccamÈne ar|pajjhÈnÈrammaÓena kasiÓugghÈÔimÈkÈsena
saÑkiÓÓaÑ hotÊti na gahitanti veditabbaÑ. R|pÈdhikÈrattÈ viÒÒÈÓakasiÓaÑ
na gatetabbamevÈti. Idhekacco vedanaÑ saÒÒaÑ sa~khÈre viÒÒÈÓaÑ attato
samanupassatÊti cattÈro khandhe abhinditvÈ ekato gahaÓavasena vuttaÑ. So
hi cittacetasikÈnaÑ visuÑ visuÑ karaÓe asamatthattÈ sabbe ekato katvÈ
“attÈ”ti gaÓhÈti. IminÈ r|pena r|pavÈti ettha sarÊrar|pampi kasiÓar|pampi
labbhati. ChÈyÈsampannoti chÈyÈya sampanno aviraÄo. TamenÈti ettha ena-
saddo nipÈtamattaÑ, tametanti2 vÈ attho. ChÈyÈvÈti vijjamÈnacchÈyo.
R|paÑ attÈti aggahitepi r|paÑ amuÒcitvÈ diÔÔhiyÈ uppannattÈ
r|pavatthukÈti vuttaÑ.
Attani r|paÑ samanupassatÊti sarÊrar|passa kasiÓar|passa ca
cittanissitattÈ tasmiÑ ar|pasamudÈye attani taÑ r|paÑ samanupassati.
AyaÑ gandhoti ghÈyitagandhaÑ Èha. ImasmiÑ puppheti pupphanissitattÈ
gandhassa evamÈha.
R|pasmiÑ attÈnaÑ samanupassatÊti yattha r|paÑ gacchati, tattha
cittaÑ gacchati. TasmÈ r|panissitaÑ cittaÑ gahetvÈ taÑ ar|pasamudÈyaÑ
attÈnaÑ tasmiÑ r|pe samanupassati. OÄÈrikattÈ r|passa oÄÈrikÈdhÈraÑ
karaÓÉakamÈha.
______________________________________________________________
1. PathavÊmaÓÉalaÑ, taÑ nissÈya (SÊ) 2. Tanti (SÊ)
56 KhuddakanikÈya
132. Idhekacco cakkhusamphassajaÑ vedananti-ÈdÊsu visuÑ visuÑ

vedanÈya diÔÔhigahaÓe asatipi vedanÈti ekaggahaÓena gahite sabbÈsaÑ
vedanÈnaÑ antogadhattÈ visuÑ visuÑ gahitÈ eva hontÊti visuÑ visuÑ
yojanÈ katÈti veditabbÈ. So hi anubhavanavasena vedanÈya oÄÈrikattÈ
vedanaÑyeva “attÈ”ti gaÓhÈti. SaÒÒaÑ sa~khÈre viÒÒÈÓaÑ r|paÑ attato
samanupassatÊti saÒÒÈdayo ar|padhamme r|paÒca ekato katvÈ “attÈ”ti
samanupassati. Ummattako viya hi puthujjano yathÈ yathÈ upaÔÔhÈti, tathÈ
tathÈ gaÓhÈti.
133. CakkhusamphassajaÑ saÒÒanti-ÈdÊsu saÒjÈnanavasena saÒÒÈya

pÈkaÔattÈ saÒÒaÑ “attÈ”ti gaÓhÈti. SesaÑ vedanÈya vuttanayena veditabbaÑ.
134. CakkhusamphassajaÑ cetananti-ÈdÊsu

sa~khÈrakkhandhapariyÈpannesu dhammesu cetanÈya padhÈnattÈ pÈkaÔattÈ
ca cetanÈ eva niddiÔÔhÈ. TÈya itarepi niddiÔÔhÈva honti. So pana
cetasikabhÈvavasena pÈkaÔattÈ cetanaÑ “attÈ”ti gaÓhÈti. SesaÑ
vuttanayameva.
135. CakkhuviÒÒÈÓanti-ÈdÊsu vijÈnanavasena cittassa pÈkaÔattÈ cittaÑ

“attÈ”ti gaÓhÈti. SesametthÈpi vuttanayameva.
3. MicchÈdiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
136. MicchÈdiÔÔhi heÔÔhÈ vuttatthÈyeva. AyaÑ pana aparo nayo–natthi
dinnanti ucchedadiÔÔhikattÈ dÈnaphalaÑ paÔikkhipati. Natthi yiÔÔhanti ettha
yiÔÔhanti khuddakayaÒÒo. Hutanti mahÈyaÒÒo. Dvinnampi phalaÑ
paÔikkhipati. Natthi sukatadukkaÔÈnaÑ kammÈnaÑ phalaÑ vipÈkoti
dÈnaphalassa paÔikkhittattÈ sÊlÈdÊnaÑ puÒÒakammÈnaÑ, pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ
pÈpakammÈnaÑ phalaÑ paÔikkhipati. Natthi ayaÑ lokoti pure katena
kammunÈ. Natthi paro lokoti idha katena kammunÈ. Natthi mÈtÈ, natthi
pitÈti tesu katakammÈnaÑ phalaÑ paÔikkhipati. Natthi sattÈ opapÈtikÈti
kammahetukaÑ upapattiÑ paÔikkhipati. Natthi loke samaÓabrÈhmaÓÈ -pa-
pavedentÊti idhalokaparaloke passituÑ abhiÒÒÈpaÔilÈbhÈya paÔipadaÑ
paÔikkhipati. Idha PÈÄiyaÑ pana natthi dinnanti vatth|ti natthi dinnanti
vuccamÈnaÑ dÈnaÑ, tassÈ diÔÔhiyÈ vatth|ti
attho. EvaÑ vÈdo micchÈti evaÑ natthi dinnanti vÈdo vacanaÑ micchÈ
viparÊtoti attho.
4. SakkÈyadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
137. SakkÈyadiÔÔhi pana attÈnudiÔÔhiyeva, aÒÒattha
ÈgatapariyÈyavacanadassanatthaÑ vuttÈti veditabbÈ.
5. SassatadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
138. SakkÈyavatthukÈya sassatadiÔÔhiyÈti kammadhÈrayasamÈso.
R|pavantaÑ vÈ attÈnanti-ÈdÊnaÑ pannarasannaÑ vacanÈnaÑ ante
samanupassatÊti sambandho kÈtabbo, pÈÔho vÈ. AÒÒathÈ hi na ghaÔÊyatÊti.
EvaÑ “r|pavantaÑ vÈ attÈnaÑ samanupassatÊ”ti ekameva dassetvÈ sesÈ
cuddasa saÑkhittÈ.
6. UcchedadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
139. SakkÈyavatthukÈya ucchedadiÔÔhiyÈ evaÑ “r|paÑ attato
samanupassatÊ”ti ekameva dassetvÈ sesÈ catasso saÑkhittÈ.
7. AntaggÈhikÈdiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
140. AntaggÈhikÈya diÔÔhiyÈ paÔhamavÈre ÈkÈrapucchÈ. Dutiye
ÈkÈragahaÓaÑ. Tatiye ÈkÈravissajjanaÑ. Tattha lokoti attÈ. So antoti
aÒÒamaÒÒapaÔipakkhesu sassatucchedantesu sassataggÈhe sassatanto,
asassataggÈhe ucchedanto. ParittaÑ okÈsanti suppamattaÑ vÈ sarÈvamattaÑ
vÈ khuddakaÑ ÔhÈnaÑ. NÊlakato pharatÊti nÊlanti ÈrammaÓaÑ karoti. AyaÑ
lokoti attÈnaÑ sandhÈya vuttaÑ. ParivaÔumoti samantato paricchedavÈ.
AntasaÒÒÊti antavÈtisaÒÒÊ. Anto assa atthÊti antoti gahetabbaÑ. YaÑ
pharatÊti yaÑ kasiÓar|paÑ pharati. TaÑ vatthu ceva loko cÈti taÑ
kasiÓar|paÑ ÈrammaÓaÒceva ÈlokiyaÔÔhena loko ca. Yena pharatÊti yena
cittena pharati. So attÈ ceva loko cÈti attÈnamapekkhitvÈ pulli~gaÑ kataÑ,
taÑ cittaÑ attÈ ceva ÈlokanaÔÔhena loko cÈti vuttaÑ hoti. AntavÈti anto.
OkÈsakato pharatÊti ÈlokakasiÓavasena
58 KhuddakanikÈya
tejokasiÓavasena odÈtakasiÓavasena vÈ obhÈsoti pharati. NÊlÈdÊnaÑ

paÒcannaÑ pabhassarakasiÓÈnaÑyeva gahitattÈ pathavÊ-
ÈpovÈyokasiÓavasena attÈbhiniveso na hotÊti gahetabbaÑ.
VipulaÑ okÈsanti khalamaÓÉalamattÈdivasena mahantaÑ ÔhÈnaÑ.

AnantavÈti vuddha-anantavÈ. Apariyantoti vuddha-apariyanto.
AnantasaÒÒÊti anantotisaÒÒÊ. TaÑ jÊvanti so jÊvo. Li~gavipallÈso kato. JÊvoti
ca attÈ eva. R|pÈdÊni paÒcapi parivaÔumaÔÔhena sarÊraÑ. JÊvaÑ na sarÊranti
attasa~khÈto jÊvo r|pasa~khÈtaÑ sarÊraÑ na hoti. Esa nayo vedanÈdÊsu.
TathÈgatoti satto. Arahanti1 eke. ParaÑ maraÓÈti maraÓato uddhaÑ,
paraloketi attho. R|paÑ idheva maraÓadhammanti attano
pÈkaÔakkhandhasÊsena paÒcakkhandhaggahaÓaÑ, taÑ imasmiÑyeva loke
nassanapakatikanti attho. Sesakkhandhesupi eseva nayo. KÈyassa bhedÈti
khandhapaÒcakasa~khÈtassa kÈyassa bhedato paraÑ. IminÈ vacanena
“paraÑ maraÓÈ”ti etassa uddesassa attho vutto. HotipÊti-ÈdÊsu hotÊti
m|lapadaÑ. Cat|supi api-saddo samuccayattho. TiÔÔhatÊti sassatattÈ tiÔÔhati,
na cavatÊti attho. “HotÊ”tipadassa vÈ atthavisesanatthaÑ “tiÔÔhatÊ”tipadaÑ
vuttanti veditabbaÑ. UppajjatÊti aÓÉajajalÈbujayonipavesavasena uppajjati
nÈma, nibbattatÊti saÑsedaja-opapÈtikayonipavesavasena nibbattati nÈmÈti
atthayojanÈ veditabbÈ. UcchijjatÊti pabandhÈbhÈvavasena. VinassatÊti
bha~gavasena. Na hoti paraÑ maraÓÈti purimapadÈnaÑ atthavivaraÓaÑ,
cutito uddhaÑ na vijjatÊti attho. Hoti ca na ca hotÊti ekaccasassatikÈnaÑ
diÔÔhi, ekena pariyÈyena hoti, ekena pariyÈyena na hotÊti attho. JÊvabhÈvena
hoti, pubbajÊvassa abhÈvena na hotÊti vuttaÑ hoti. Neva hoti na na hotÊti
amarÈvikkhepikÈnaÑ diÔÔhi, hotÊti ca neva hoti, na hotÊti ca na hotÊti attho.
AnuvÈdabhayÈ musÈvÈdabhayÈ ca mandattÈ mom|hattÈ ca
pubbavuttanayassa2 paÔikkhepamattaÑ karoti. Imehi paÒÒÈsÈya ÈkÈrehÊti
yathÈvuttÈnaÑ dasannaÑ paÒcakÈnaÑ vasena paÒÒÈsÈya ÈkÈrehÊti.
______________________________________________________________
1. ArahÈti (SÊ) 2. Pubbavuttadvayassa (Ka)
8. PubbantÈnudiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
141. PubbantÈparantÈnudiÔÔhÊsu sassataÑ vadantÊti sassatavÈdÈ. Atha vÈ
vadanti etenÈti vÈdo, diÔÔhigatassetaÑ adhivacanaÑ. Sassatanti vÈdopi
sassatayogena sassato, sassato vÈdo etesanti sassatavÈdÈ. TathÈ ekaccaÑ
sassatanti vÈdo ekaccasassato, so etesaÑ atthÊti ekaccasassatikÈ. TathÈ
antavÈ, anantavÈ, antavÈ ca anantavÈ ca, nevantavÈ nÈnantavÈti pavatto vÈdo
antÈnanto, so etesaÑ atthÊti antÈnantikÈ. Na maratÊti amarÈ. KÈ sÈ? “Evampi
me no”ti-ÈdinÈ1 nayena pariyantarahitassa diÔÔhigatikassa diÔÔhi ceva vÈcÈ
ca. Vividho khepo vikkhepo, amarÈya diÔÔhiyÈ, vÈcÈya vÈ vikkhepo
amarÈvikkhepo, so etesaÑ atthÊti amarÈvikkhepikÈ. Aparo nayo–amarÈ
nÈma macchajÈti, sÈ ummujjananimujjanÈdivasena udake sandhÈvamÈnÈ
gahetuÑ na sakkÈ hoti, evamevaÑ ayampi vÈdo ito cito ca sandhÈvati,
gÈhaÑ na upagacchatÊti amarÈvikkhepoti vuccati, so etesaÑ atthÊti
amarÈvikkhepikÈ. Adhiccasamuppannoti akÈraÓasamuppanno attÈ ca loko
cÈti dassanaÑ adhiccasamuppannaÑ, taÑ etesaÑ atthÊti
adhiccasamuppannikÈ.
9. AparantÈnudiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
142. SaÒÒiÑ vadantÊti saÒÒÊvÈdÈ. AsaÒÒiÑ vadantÊti asaÒÒÊvÈdÈ.
NevasaÒÒÊnÈsaÒÒiÑ vadantÊti nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊvÈdÈ. Atha vÈ saÒÒÊti
pavatto vÈdo saÒÒÊvÈdo, so yesaÑ atthÊti te saÒÒÊvÈdÈ, tathÈ asaÒÒÊvÈdÈ,
nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊvÈdÈ ca. UcchedaÑ vadantÊti ucchedavÈdÈ.
DiÔÔhadhammoti paccakkhadhammo, tattha tattha paÔiladdha-
attabhÈvassetaÑ adhivacanaÑ. DiÔÔhadhamme nibbÈnaÑ
diÔÔhadhammanibbÈnaÑ, imasmiÑyeva attabhÈve dukkhav|pasamoti attho,
taÑ vadantÊti diÔÔhadhammanibbÈnavÈdÈ. ImasmiÑ panatthe vitthÈriyamÈne
sÈÔÔhakathaÑ sakalaÑ BrahmajÈlasuttaÑ vattabbaÑ hoti. EvaÒca sati
atipapaÒco hotÊti na vitthÈrito. Tadatthikehi taÑ apekkhitvÈ gahetabbo.
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 24 piÔÔhe.
60 KhuddakanikÈya
10-12. SaÒÒojanikÈdidiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
143. YasmÈ saÒÒojanikÈ diÔÔhi sabbadiÔÔhisÈdhÈraÓÈ, tasmÈ tassÈ
sabbadiÔÔhisaÒÒojanattÈ sabbadiÔÔhisÈdhÈraÓo attho niddiÔÔho. So heÔÔhÈ
vuttadiÔÔhipariyuÔÔhÈnÈneva.
144. MÈnavinibandhadiÔÔhÊsu cakkhu ahanti abhinivesaparÈmÈsoti

mÈnapubbako abhinivesaparÈmÈso. Na hi diÔÔhi mÈnasampayuttÈ hoti.
Teneva ca mÈnavinibandhÈti vuttaÑ, mÈnapaÔibandhÈ mÈnam|lakÈti attho.
145. Cakkhu mamanti abhinivesaparÈmÈsoti etthÈpi eseva nayo. Ettha

pana “mamÈ”ti vattabbe “maman”ti anunÈsikÈgamo veditabbo. “Ahan”ti
mÈnavinibandhÈya r|pÈdÊnipi ajjhattikÈneva. Na hi kasiÓar|paÑ vinÈ
bÈhirÈni “ahan”ti gaÓhÈti. “Maman”ti mÈnavinibandhÈya pana bÈhirÈnipi
labbhanti. BÈhirÈnipi hi “maman”ti gaÓhÈti. YasmÈ pana dukkhÈ vedanÈ
aniÔÔhattÈ mÈnavatthu na hoti, tasmÈ cha vedanÈ tÈsaÑ m|lapaccayÈ cha
phassÈ ca na gahitÈ. SaÒÒÈdayo pana idha pacchinnattÈ na gahitÈti
veditabbÈ.
13. AttavÈdapaÔisaÑyuttadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
146. AttavÈdapaÔisaÑyuttÈ diÔÔhi attÈnudiÔÔhiyeva. AttÈti vÈdena
paÔisaÑyuttattÈ puna evaÑ vuttÈ.
14. LokavÈdapaÔisaÑyuttadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
147. AttÈ ca loko cÈti so eva attÈ ca ÈlokanaÔÔhena loko cÈti attho.
Sassatoti sassatavÈdÈnaÑ diÔÔhi. Asassatoti ucchedavÈdÈnaÑ. Sassato ca
asassato cÈti ekaccasassatikÈnaÑ. Neva sassato nÈsassatoti
amarÈvikkhepikÈnaÑ. AntavÈti parittakasiÓalÈbhÊnaÑ takkikÈnaÒca
nigaÓÔhÈjÊvikÈnaÒca. Atha vÈ ucchedavÈdino “satto jÈtiyÈ pubbantavÈ,
maraÓena aparantavÈ”ti vadanti. AdhiccasamuppannikÈ “satto jÈtiyÈ
pubbantavÈ”ti vadanti. AnantavÈti appamÈÓakasiÓalÈbhÊnaÑ. SassatavÈdino
pana “pubbantÈparantÈ natthi, tena anantavÈ”ti vadanti.
AdhiccasamuppannikÈ “aparantena anantavÈ”ti vadanti.
AntavÈ ca anantavÈ cÈti uddhamadho avaÉÉhitvÈ tiriyaÑ

vaÉÉhitakasiÓÈnaÑ. Neva antavÈ na anantavÈti amarÈvikkhepikÈnaÑ1.
15-16. BhavavibhavadiÔÔhiniddesavaÓÓanÈ
148. BhavavibhavadiÔÔhÊnaÑ yathÈvuttadiÔÔhito visuÑ
abhinivesÈbhÈvato visuÑniddesaÑ akatvÈ yathÈvuttadiÔÔhÊnaÑyeva vasena
“olÊyanaÑ atidhÈvanan”ti ekekaÑ ÈkÈraÑ niddisituÑ pucchaÑ akatvÈ ca
olÊyanÈbhiniveso bhavadiÔÔhi, atidhÈvanÈbhiniveso vibhavadiÔÔhÊti Èha.
Tattha “bhavanirodhÈya dhamme desiyamÈne cittaÑ na pakkhandatÊ”ti2
vutta3 olÊyanÈbhiniveso, sassatasaÒÒÈya nibbÈnato sa~kocanÈbhinivesoti
attho. “Bhaveneva kho paneke aÔÔÊyamÈnÈ harÈyamÈnÈ jigucchamÈnÈ
vibhavaÑ abhinandantÊ”ti2 vutta3 atidhÈvanÈbhiniveso, ucchedasaÒÒÈya
nirodhagÈminipaÔipadÈtikkamanÈbhinivesoti attho.
IdÈni tÈva bhavavibhavadiÔÔhiyo sabbadiÔÔhÊsu yojetvÈ dassetuÑ
assÈdadiÔÔhiyÈti-ÈdimÈha. Tattha yasmÈ assÈdadiÔÔhikÈ sassataÑ vÈ
ucchedaÑ vÈ nissÈya “natthi kÈmesu doso”ti gaÓhanti, tasmÈ
paÒcatiÑsÈkÈrÈpi assÈdadiÔÔhiyo siyÈ bhavadiÔÔhiyo, siyÈ vibhavadiÔÔhiyoti
vuttÈ. Tattha yasmÈ ekekÈpi diÔÔhiyo sassataggÈhavasena bhavadiÔÔhiyo
bhaveyyuÑ, ucchedaggÈhavasena vibhavadiÔÔhiyo bhaveyyunti attho.
AttÈnudiÔÔhiyÈ r|paÑ attato samanupassati, vedanaÑ, saÒÒaÑ, sa~khÈre,
viÒÒÈÓaÑ attato samanupassatÊti paÒcasu r|pÈdito attano anaÒÒattÈ tesu
ucchinnesu attÈ ucchinnoti gahaÓato paÒca vibhavadiÔÔhiyoti vuttaÑ. Sesesu
paÒcadasasu ÔhÈnesu r|pÈdito attano aÒÒattÈ tesu ucchinnesupi “attÈ
sassatoti gahaÓato pannarasa bhavadiÔÔhiyoti vuttaÑ.
MicchÈdiÔÔhiyÈ “sabbÈva tÈ vibhavadiÔÔhiyo”ti ucchedavasena pavattattÈ
antavÈnantavÈdiÔÔhÊsu parittÈrammaÓa-appamÈÓÈrammaÓajhÈnalÈbhino
dibbacakkhunÈ4 r|padhÈtuyÈ cavitvÈ satte aÒÒattha upapanne passitvÈ
bhavadiÔÔhiÑ apassitvÈ vibhavadiÔÔhiÑ gaÓhanti. TasmÈ tattha siyÈ
bhavadiÔÔhiyo, siyÈ
______________________________________________________________
1. AmarÈvikkhepikÈnaÑ etaÑ (SÊ) 2. Khu 1. 224 piÔÔhe.
3. VuttaÑ (SÊ) 4. DibbacakkhukÈ (SÊ)
62 KhuddakanikÈya
vibhavadiÔÔhiyoti vuttaÑ. Hoti ca na ca hotÊti ettha hoti cÈti bhavadiÔÔhi, na

ca hotÊti vibhavadiÔÔhi. Neva hoti na na hotÊti ettha neva hotÊti vibhavadiÔÔhi,
na na hotÊti bhavadiÔÔhi. TasmÈ tattha “siyÈ”ti vuttaÑ.
PubbantÈnudiÔÔhiyÈ ekaccasassatikÈ sassataÒca paÒÒapenti, asassataÒca

paÒÒapenti. TasmÈ sÈ bhavadiÔÔhi ca vibhavadiÔÔhi ca hoti. CattÈro
antÈnantikÈ antÈnantaÑ attÈnaÑ paÒÒapenti. TasmÈ sÈ attÈnudiÔÔhi sadisÈ
bhavadiÔÔhi ca vibhavadiÔÔhi ca. CattÈro amarÈvikkhepikÈ bhavadiÔÔhiÑ vÈ
vibhavadiÔÔhiÑ vÈ nissÈya vÈcÈvikkhepaÑ Èpajjanti, avasesÈ pana
bhavadiÔÔhiyova. TasmÈ te te sandhÈya “siyÈ”ti vuttaÑ. AparantÈnudiÔÔhiyÈ
satta ucchedavÈdÈ vibhavadiÔÔhiyo, avasesÈ bhavadiÔÔhiyo. TasmÈ te te
sandhÈya “siyÈ”ti vuttaÑ. SaÒÒojanikadiÔÔhiyÈ sabbadiÔÔhÊnaÑ vasena
“siyÈ”ti vuttaÑ. Ahanti mÈnavinibandhÈya diÔÔhiyÈ cakkhÈdÊnaÑ ahanti
gahitattÈ tesaÑ vinÈse attÈ vinaÔÔho hotÊti sabbÈva tÈ vibhavadiÔÔhiyoti
vuttaÑ. AttÈnudiÔÔhiyo viya mamanti mÈnavinibandhÈya diÔÔhiyÈ cakkhÈdito
attano aÒÒattÈ tesaÑ vinÈsepi attÈ na vinassatÊti sabbÈva tÈ bhavadiÔÔhiyoti
vuttaÑ. LokavÈdapaÔisaÑyuttÈya diÔÔhiyÈ “sassato attÈ ca loko cÈ”ti-ÈdinÈ1
nayena vuttattÈ bhavavibhavadiÔÔhi pÈkaÔÈyeva. EttÈvatÈ assÈdadiÔÔhÈdikÈ
vibhavadiÔÔhipariyosÈnÈ soÄasa diÔÔhiyo tÊÓisataÒca diÔÔhÈbhinivesÈ niddiÔÔhÈ
honti. AttÈnudiÔÔhi ca sakkÈyadiÔÔhi ca attavÈdapaÔisaÒÒuttÈ diÔÔhi ca atthato
ekÈ pariyÈyena tividhÈ vuttÈ. SaÒÒojanikÈ pana diÔÔhi avatthÈbhedena
sabbÈpi diÔÔhiyo honti.
IdÈni sabbÈva tÈ diÔÔhiyo assÈdadiÔÔhiyoti-Èdi aÒÒena pariyÈyena

yathÈyogaÑ diÔÔhisaÑsandanÈ. Tattha sabbÈva tÈ diÔÔhiyoti yathÈvuttÈ
anavasesÈ diÔÔhiyo. DiÔÔhirÈgarattattÈ taÓhÈssÈdanissitattÈ ca assÈdadiÔÔhiyo,
attasinehÈnugatattÈ attÈnudiÔÔhiyo, viparÊtadassanattÈ micchÈdiÔÔhiyo,
khandhavatthukattÈ sakkÈyadiÔÔhiyo, ekekassa antassa gahitattÈ antaggÈhikÈ
diÔÔhiyo, anatthasaÑyojanikattÈ saÒÒojanikÈ diÔÔhiyo, attavÈdena yuttattÈ
______________________________________________________________
attavÈdapaÔisaÑyuttÈ diÔÔhiyoti imÈ satta diÔÔhiyo sabbadiÔÔhisa~gÈhikÈ, sesÈ

pana nava diÔÔhiyo na sabbadiÔÔhisa~gÈhikÈ.
IdÈni vitthÈrato vuttÈ sabbÈva tÈ diÔÔhiyo dvÊsuyeva diÔÔhÊsu sa~khipitvÈ
sattÈnaÑ diÔÔhidvayanissayaÑ dassento bhavaÒca diÔÔhintigÈthamÈha.
SabbÈpi hi tÈ diÔÔhiyo bhavadiÔÔhÊ vÈ honti vibhavadiÔÔhÊ vÈ. BhavaÒca
diÔÔhiÑ vibhavaÒca diÔÔhinti ettha pana ca-saddo diÔÔhimeva samuccinoti, na
nissayaÑ. Na hi eko bhavavibhavadiÔÔhidvayaÑ nissayati. YathÈha “iti
bhavadiÔÔhisannissitÈ vÈ sattÈ honti vibhavadiÔÔhisannissitÈ vÈ”ti1. TakkikÈti
takkena vadantÊti takkikÈ. Te hi diÔÔhigatikÈ sabhÈvapaÔivedhapaÒÒÈya
abhÈvÈ kevalaÑ takkena vattanti. Yepi ca jhÈnalÈbhino abhiÒÒÈlÈbhino vÈ
diÔÔhiÑ gaÓhanti, tepi takketvÈ gahaÓato takkikÈ eva. NissitÈseti nissitÈti
attho. Ekameva padaÑ, “se”ti nipÈtamattaÑ vÈ. TesaÑ nirodhamhi na
ha’tthi ÒÈÓanti diÔÔhinissayassa kÈraÓavacanametaÑ. SakkÈyadiÔÔhinirodhe
nibbÈne yasmÈ tesaÑ ÒÈÓaÑ natthi, tasmÈ etaÑ diÔÔhidvayaÑ nissitÈti attho.
“Na hi atthi ÒÈÓan”ti ettha hi-kÈro kÈraÓopadese nipÈto. YatthÈyaÑ loko
viparÊtasaÒÒÊti yattha sukhe nirodhamhi ayaÑ sadevako loko “dukkham”iti
viparÊtasaÒÒÊ hoti, tasmiÑ nirodhamhi na ha’tthi ÒÈÓanti sambandho.
Dukkhamiti viparÊtasaÒÒitÈya idaÑ suttaÑ–
“R|pÈ saddÈ rasÈ gandhÈ, phassÈ dhammÈ ca kevalÈ.
IÔÔhÈ kantÈ manÈpÈ ca, yÈvata’tthÊti vuccati.
Sadevakassa lokassa, ete vo sukhasammatÈ.
Yattha cete nirujjhanti, taÑ nesaÑ dukkhasammataÑ.
Sukhanti diÔÔhamariyehi, sakkÈyassu’parodhanaÑ.
PaccanÊkamidaÑ hoti, sabbalokena passataÑ.
YaÑ pare sukhato Èhu, tadariyÈ Èhu dukkhato.
YaÑ pare dukkhato Èhu, tadariyÈ sukhato vid|.
Passa dhammaÑ durÈjÈnaÑ, sampam|Ähettha’viddasu2.
NivutÈnaÑ tamo hoti, andhakÈro apassataÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 118 piÔÔhe. 2. Samm|Ähettha aviddasu (SÊ)
64 KhuddakanikÈya
SataÒca vivaÔaÑ hoti, Èloko passatÈmiva1.

Santike na vijÈnanti, magÈ dhammassa’kovidÈ.
BhavarÈgaparetehi, bhavasotÈnusÈribhi.
MÈradheyyÈnupannehi, nÈyaÑ dhammo susambudho.
Ko nu aÒÒatra ariyebhi, padaÑ sambuddhumarahati.
YaÑ padaÑ sammadaÒÒÈya, parinibbanti anÈsavÈ”ti2.
149. IdÈni sabbÈsaÑ diÔÔhÊnaÑ diÔÔhidvayabhÈvaÑ

diÔÔhisamugghÈtakaÒca sammÈdiÔÔhiÑ suttato dassetukÈmo dvÊhi
bhikkhaveti suttaÑ Èhari. Tattha devÈti brahmÈnopi vuccanti. OlÊyantÊti
sa~kucanti. AtidhÈvantÊti atikkamitvÈ gacchanti. Cakkhumantoti
paÒÒavanto. Ca-saddo atirekattho. BhavÈrÈmÈti bhavo ÈrÈmo
abhiramaÔÔhÈnaÑ etesanti bhavÈrÈmÈ. BhavaratÈti bhave abhiratÈ.
BhavasammuditÈti bhavena santuÔÔhÈ. DesiyamÈneti TathÈgatena vÈ
TathÈgatasÈvakena vÈ desiyamÈne. Na pakkhandatÊti dhammadesanaÑ vÈ
bhavanirodhaÑ vÈ na pavisati. Na pasÊdatÊti tattha pasÈdaÑ na pÈpuÓÈti. Na
santiÔÔhatÊti tattha na patiÔÔhÈti. NÈdhimuccatÊti tattha ghanabhÈvaÑ na
pÈpuÓÈti. EttÈvatÈ sassatadiÔÔhi vuttÈ.
AÔÔÊyamÈnÈti dukkhaÑ pÈpuÓamÈnÈ. HarÈyamÈnÈti lajjaÑ pÈpuÓamÈnÈ.
JigucchamÈnÈti jigucchaÑ pÈpuÓamÈnÈ. VibhavaÑ abhinandantÊti
ucchedaÑ paÔicca tussanti, ucchedaÑ patthayantÊti vÈ attho. KirÈti
anussavanatthe nipÈto. Bhoti ÈlapanametaÑ3. Santanti nibbutaÑ. PaÓÊtanti
dukkhÈbhÈvato paÓÊtaÑ, padhÈnabhÈvaÑ nÊtanti vÈ paÓÊtaÑ. YÈthÈvanti
yathÈsabhÈvaÑ. EttÈvatÈ ucchedadiÔÔhi vuttÈ.
IdhÈti imasmiÑ sÈsane. Bh|tanti hetuto saÒjÈtaÑ
khandhapaÒcakasa~khÈtaÑ dukkhaÑ. Bh|tato passatÊti idaÑ bh|taÑ
dukkhanti passati. NibbidÈyÈti vipassanatthÈya. VirÈgÈyÈti
ariyamaggatthÈya. NirodhÈyÈti nibbÈnatthÈya. PaÔipanno hotÊti tadanur|paÑ
paÔipadaÑ paÔipanno hoti. EvaÑ passantÊti iminÈ pakÈrena pubbabhÈge
lokiyaÒÈÓena, paÔivedhakÈle lokuttaraÒÈÓena passanti. EttÈvatÈ sammÈdiÔÔhi
vuttÈ.
______________________________________________________________
1. PassatÈmidha (SÊ) 2. Khu 1. 397 piÔÔhe. 3. ŒlapanamattaÑ (SÊ)
IdÈni dvÊhi gÈthÈhi tassÈ sammÈdiÔÔhiyÈ ÈnisaÑsaÑ dasseti. Tattha yo

bh|taÑ bh|tato disvÈti dukkhaÑ pariÒÒÈbhisamayena abhisametvÈti attho.
Bh|tassa ca atikkamanti nirodhaÑ sacchikiriyÈbhisamayena abhisametvÈti
attho. YathÈbh|te’dhimuccatÊti maggabhÈvanÈbhisamayavasena
yathÈsabhÈve nirodhe “etaÑ santaÑ, etaÑ paÓÊtan”ti adhimuccati.
BhavataÓhÈ parikkhayÈti samudayassa pahÈnenÈti attho. Asatipi cettha
saccÈnaÑ nÈnÈbhisamayatte “disvÈ”ti pubbakÈlikavacanaÑ saddhiÑ
pubbabhÈgapaÔipadÈya vohÈravasena vuttanti veditabbaÑ. Na hi pubbaÑ
passitvÈ pacchÈ adhimuccati. CatusaccÈbhisamayo samÈnakÈlameva hoti.
SamÈnakÈlepi vÈ pubbakÈlikÈni padÈni bhavantÊti na doso. Sa veti ekaÑsena
so arahaÑ. Bh|tapariÒÒÈtoti dukkhaÑ pariÒÒÈtavÈ. VÊtataÓhoti vigatataÓho.
BhavÈbhaveti khuddake ca mahante ca bhave. Vuddhi-atthepi hi a-kÈrassa
sambhavato abhavoti mahÈbhavo. So pana khuddakamahantabhÈvo
upÈdÈyupÈdÈya veditabbo. Atha vÈ bhaveti sassate. Abhaveti ucchede.
Tadubhayepi diÔÔhirÈgÈbhÈvena vÊtataÓho. T|tassa vibhavÈti vaÔÔadukkhassa
samucchedÈ. NÈgacchati punabbhavanti Arahato parinibbÈnaÑ vuttaÑ.
150. Tayo puggalÈti-Èdi micchÈdiÔÔhikagarahaÓatthaÑ

sammÈdiÔÔhikapasaÑsanatthaÑ vuttaÑ. Tattha vir|pabhÈvaÑ pannÈ gatÈ
diÔÔhi etesanti vipannadiÔÔhÊ. SundarabhÈvaÑ pannÈ gatÈ diÔÔhi etesanti
sampannadiÔÔhÊ. Titthiyoti titthaÑ vuccati diÔÔhi, taÑ paÔipannattÈ titthe
sÈdhu, titthaÑ yassa atthÊti vÈ titthiyo. Ito bahiddhÈ pabbajj|pagato.
TitthiyasÈvakoti tesaÑ diÔÔhÈnugatimÈpanno gahaÔÔho. Yo ca
micchÈdiÔÔhikoti tadubhayabhÈvaÑ anupagantvÈ yÈya kÈyaci diÔÔhiyÈ
micchÈdiÔÔhiko.
TathÈgatoti SammÈsambuddho. Paccekabuddhopi ettheva sa~gahito.
TathÈgatasÈvakoti maggappatto phalappatto ca. Yo ca sammÈdiÔÔhikoti
tadubhayavinimutto lokiyasammÈdiÔÔhiyÈ sammÈdiÔÔhiko.
GÈthÈsu kodhanoti yo abhiÓhaÑ kujjhati, so. UpanÈhÊti tameva kodhaÑ
vaÉÉhetvÈ upanandhanasÊlo. PÈpamakkhÊti lÈmakabh|tamakkhavÈ. MÈyÈvÊti
katapÈpapaÔicchÈdanavÈ. Vasaloti hÊnajacco. Visuddhoti
66 KhuddakanikÈya
ÒÈÓadassanavisuddhiyÈ visuddho. SuddhataÑ gatoti maggaphalasa~khÈtaÑ

suddhabhÈvaÑ gato. MedhÈvÊti paÒÒavÈ. ImÈya gÈthÈya
lokuttarasammÈdiÔÔhisampanno eva thomito.
VipannadiÔÔhiyo sampannadiÔÔhiyoti puggalavohÈraÑ pahÈya
dhammameva garahanto thomento ca Èha. EtaÑ mamÈti
taÓhÈmaÒÒanavasena diÔÔhi. EsohamasmÊti mÈnamaÒÒanam|likÈ diÔÔhi. Eso
me attÈti diÔÔhimaÒÒanameva.
EtaÑ mamÈti kÈ diÔÔhÊti-ÈdÊhi tissannaÑ vipannadiÔÔhÊnaÑ vibhÈgaÒca
gaÓanaÒca kÈlasa~gahaÒca pucchitvÈ vissajjanaÑ kataÑ. Tattha kÈdiÔÔhÊti
anekÈsu diÔÔhÊsu katamÈ diÔÔhÊti attho. KatamantÈnuggahitÈti
pubbantÈparantasa~khÈtakÈladvaye katamena kÈlena anuggahitÈ,
anubaddhÈti attho. YasmÈ “etaÑ mamÈ”ti parÈmasanto “etaÑ mama ahosi,
evaÑ mama ahosi, ettakaÑ mama ahosÊ”ti atÊtaÑ vatthuÑ apadisitvÈ
parÈmasati, tasmÈ pubbantÈnudiÔÔhi hoti. PubbantÈnuggahitÈ ca tÈ diÔÔhiyo
honti. YasmÈ “esohamasmÊ”ti parÈmasanto “iminÈhaÑ sÊlena vÈ vatena vÈ
tapena vÈ brahmacariyena vÈ esosmi visujjhissÈmÊ”ti anÈgataphalaÑ
upÈdÈya parÈmasati, tasmÈ aparantÈnudiÔÔhi hoti. AparantÈnuggahitÈ ca tÈ
diÔÔhiyo honti. YasmÈ “eso me attÈ”ti parÈmasanto atÊtÈnÈgataÑ
upÈdinnasantatiÑ upÈdÈya “eso me attÈ”ti parÈmasati, sakkÈyadiÔÔhivasena
ca parÈmasati, tasmÈ sakkÈyadiÔÔhi hoti. PubbantÈparantÈnuggahitÈ ca tÈ
diÔÔhiyo honti. YasmÈ pana sakkÈyadiÔÔhippamukhÈyeva dvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo
honti, sakkÈyadiÔÔhisamugghÈteneva ca dvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo samugghÈtaÑ
gacchanti, tasmÈ sakkÈyadiÔÔhippamukhena dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈnÊti vuttÈ,
sakkÈyadiÔÔhippamukhena sakkÈyadiÔÔhidvÈrena dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈni hontÊti
attho. SakkÈyadiÔÔhippamukhÈnÊti pÈÔho sundarataro. SakkÈyadiÔÔhi pamukhÈ
Èdi etesanti sakkÈyadiÔÔhippamukhÈni. KÈni tÈni? DvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈni.
“KÈ diÔÔhÊ”ti pucchÈya vÊsativatthukÈ attÈnudiÔÔhi, vÊsativatthukÈ
sakkÈyadiÔÔhÊti vissajjanaÑ. “Kati diÔÔhiyo”ti pucchÈya
sakkÈyadiÔÔhippamukhÈni dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈnÊti vissajjanaÑ. SÈyeva pana
sakkÈyadiÔÔhi “eso me
attÈ”tivacanasÈmaÒÒena attÈnudiÔÔhÊti vuttÈ. TassÈ vuttÈya

attavÈdapaÔisaÒÒuttÈ diÔÔhipi vuttÈyeva hoti.
151. Ye keci bhikkhaveti-ÈdisuttÈharaÓaÑ sampannadiÔÔhipuggala-

sambandhena sampannadiÔÔhipuggalavibhÈgadassanatthaÑ kataÑ. Tattha
niÔÔhaÑ gatÈti maggaÒÈÓavasena SammÈsambuddho BhagavÈti nicchayaÑ
gatÈ, nibbematikÈti attho. NiÔÔhÈgatÈti pÈÔho1 samÈsapadaÑ hoti, attho pana
soyeva. DiÔÔhisampannÈti diÔÔhiyÈ sundarabhÈvaÑ katÈ. Idha niÔÔhÈti imissÈ
kÈmadhÈtuyÈ parinibbÈnaÑ. Idha vihÈya niÔÔhÈti imaÑ kÈmabhavaÑ
vijahitvÈ SuddhÈvÈsabrahmaloke parinibbÈnaÑ. SattakkhattuparamassÈti
sattakkhattuÑparamÈ sattavÈraparamÈ bhav|papatti attabhÈvaggahaÓaÑ
assa, tato paraÑ aÔÔhamaÑ bhavaÑ nÈdiyatÊti sattakkhattuparamo. Tassa
sattakkhattuparamassa sotÈpannassa. KolaÑkolassÈti kulato kulaÑ
gacchatÊti kolaÑkolo. SotÈpattiphalasacchikiriyato hi paÔÔhÈya nÊce kule
upapatti nÈma natthi, mahÈbhogakulesuyeva nibbattatÊti attho. Tassa
kolaÑkolassa sotÈpannassa. EkabÊjissÈti khandhabÊjaÑ nÈma kathitaÑ.
Yassa hi sotÈpannassa ekaÑyeva khandhabÊjaÑ atthi, ekaÑ
attabhÈvaggahaÓaÑ, so ekabÊjÊ nÈma. Tassa ekabÊjissa sotÈpannassa.
BhagavatÈ gahitanÈmavasenevetÈni etesaÑ nÈmÈti. EttakaÑ hi ÔhÈnaÑ gato
sattakkhattuparamo nÈma hoti, ettakaÑ kolaÑkolo, ettakaÑ ekabÊjÊti
BhagavatÈ etesaÑ nÈmaÑ gahitaÑ. BhagavÈ hi “ayaÑ ettakaÑ ÔhÈnaÑ
gamissati, ayaÑ ettakaÑ ÔhÈnaÑ gamissatÊ”ti ÒÈtvÈ tesaÑ tÈni tÈni nÈmÈni
aggahesi. MudupaÒÒo hi sotÈpanno satta bhave nibbattento
sattakkhattuparamo nÈma, majjhimapaÒÒo paraÑ chaÔÔhaÑ bhavaÑ
nibbattento kolaÑkolo nÈma, tikkhapaÒÒo ekaÑ bhavaÑ nibbattento ekabÊjÊ
nÈma. TaÑ panetaÑ tesaÑ mudumajjhimatikkhapaÒÒataÑ pubbahetu
niyameti. Ime tayopi sotÈpannÈ kÈmabhavavasena vuttÈ, r|pÈr|pabhave
pana bahukÈpi paÔisandhiyo gaÓhanti. SakadÈgÈmissÈti paÔisandhivasena
sakiÑ kÈmabhavaÑ ÈgacchatÊti sakadÈgÈmÊ. Tassa sakadÈgÈmissa. DiÔÔheva
dhamme arahÈti imasmiÑyeva attabhÈve arahÈ. Arahantipi pÈÔho. Idha
niÔÔhÈti
______________________________________________________________
1. PÈÔhe (Ka)
68 KhuddakanikÈya
kÈmabhavaÑ saÑsaranteyeva sandhÈya vuttaÑ. R|pÈr|pabhave uppannÈ

pana ariyÈ kÈmabhave na uppajjanti, tattheva parinibbÈyanti.
AntarÈparinibbÈyissÈti Èyuvemajjhassa antarÈyeva kilesaparinibbÈnena
parinibbÈyanato antarÈparinibbÈyÊ. So pana uppannasamanantarÈ
parinibbÈyÊ, ÈyuvemajjhaÑ appatvÈ parinibbÈyÊ, ÈyuvemajjhaÑ patvÈ
parinibbÈyÊti tividho hoti. Tassa antarÈparinibbÈyissa anÈgÈmino.
UpahaccaparinibbÈyissÈti ÈyuvemajjhaÑ atikkamitvÈ vÈ kÈlakiriyaÑ
upagantvÈ vÈ kilesaparinibbÈnena parinibbÈyantassa anÈgÈmino.
Asa~khÈraparinibbÈyissÈti asa~khÈrena appayogena adhimattappayogaÑ
akatvÈva kilesaparinibbÈnena parinibbÈyanadhammassa anÈgÈmino.
Sasa~khÈraparinibbÈyissÈti sasa~khÈrena dukkhena kasirena
adhimattappayogaÑ katvÈva kilesaparinibbÈnena parinibbÈyanadhammassa
anÈgÈmino. UddhaÑsotassa AkaniÔÔhagÈminoti uddhaÑvÈhibhÈvena
uddhamassa taÓhÈsotaÑ vaÔÔasotaÑ vÈti uddhaÑsoto, uddhaÑ vÈ gantvÈ
paÔilabhitabbato uddhamassa maggasotanti uddhaÑsoto, AkaniÔÔhaÑ
gacchatÊti AkaniÔÔhagÈmÊ. Tassa uddhaÑsotassa AkaniÔÔhagÈmino
anÈgÈmissa. AyaÑ pana anÈgÈmÊ catuppabhedo–yo avihato paÔÔhaya
cattÈro brahmaloke sodhetvÈ AkaniÔÔhaÑ gantvÈ parinibbÈyati, ayaÑ
uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊ nÈma. Yo heÔÔhÈ tayo brahmaloke sodhetvÈ
sudassÊbrahmaloke ÔhatvÈ parinibbÈyati, ayaÑ uddhaÑsoto na
AkaniÔÔhagÈmÊ nÈma. Yo ito AkaniÔÔhameva gantvÈ parinibbÈyati, ayaÑ na
uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊ nÈma. Yo heÔÔhÈ cat|su brahmalokesu tattha
tattheva parinibbÈyati, ayaÑ na uddhaÑsoto na AkaniÔÔhagÈmÊ nÈmÈti. Ime
paÒca anÈgÈmino SuddhÈvÈsaÑ gahetvÈ vuttÈ. AnÈgÈmino pana
r|parÈgÈr|parÈgÈnaÑ appahÊnattÈ Èka~khamÈnÈ sesar|pÈr|pabhavesupi
nibbattanti. SuddhÈvÈsenibbattÈ pana aÒÒattha na nibbattanti.
AveccappasannÈti ariyamaggavasena jÈnitvÈ bujjhitvÈ acalappasÈdena
pasannÈ. SotÈpannÈti ariyamaggasotaÑ ÈpannÈ. IminÈ sabbepi
ariyaphalaÔÔhÈ puggalÈ gahitÈti.
DiÔÔhikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
3. ŒnÈpÈnassatikathÈ
1. GaÓanavÈravaÓÓanÈ
152. IdÈni diÔÔhikathÈnantaraÑ kathitÈya ÈnÈpÈnassatikathÈya
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ anuppattÈ. AyaÑ hi ÈnÈpÈnassatikathÈ diÔÔhikathÈya
suviditadiÔÔhÈdÊnavassa micchÈdiÔÔhimalavisodhanena suvisuddhacittassa
yathÈbh|tÈvabodhÈya samÈdhibhÈvanÈ sukarÈ hoti, sabbasamÈdhibhÈvanÈsu
ca sabbasabbaÒÒubodhisattÈnaÑ bodhim|le iminÈva samÈdhinÈ
samÈhitacittÈnaÑ yathÈbh|tÈvabodhato ayameva samÈdhibhÈvanÈ padhÈnÈti
ca diÔÔhikathÈnantaraÑ kathitÈ. Tattha soÄasavatthukaÑ
ÈnÈpÈnassatisamÈdhiÑ bhÈvayato samadhikÈni dve ÒÈÓasatÈni uppajjantÊti
ÒÈÓagaÓanuddeso, aÔÔha paripanthe1 ÒÈÓÈnÊti-Èdi ÒÈÓagaÓananiddeso,
katamÈni aÔÔha paripanthe ÒÈÓÈnÊti-Èdi imÈni ekavÊsati vimuttisukhe
ÒÈÓÈnÊtipariyantaÑ sabbaÒÈÓÈnaÑ vitthÈraniddeso, ante soÄasavatthukaÑ
ÈnÈpÈnassatisamÈdhiÑ bhÈvayatoti-Èdi nigamananti evaÑ tÈva
PÈÄivavatthÈnaÑ veditabbaÑ.
Tattha gaÓanuddese gaÓanavÈre tÈva soÄasavatthukanti dÊghaÑ rassaÑ
sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ passambhayaÑ kÈyasa~khÈranti
kÈyÈnupassanÈcatukkaÑ, pÊtipaÔisaÑvedÊ sukhapaÔisaÑvedÊ cittapaÔisaÑvedÊ
passambhÈyaÑ cittasa~khÈranti vedanÈnupassanÈcatukkaÑ, cittapaÔisaÑvedÊ
abhippamodayaÑ cittaÑ samadahaÑ cittaÑ vimocayaÑ cittanti
cittÈnupassanÈcatukkaÑ, aniccÈnupassÊ virÈgÈnupassÊ nirodhÈnupassÊ
paÔinissaggÈnupassÊti dhammÈnupassanÈcatukkanti imesaÑ catunnaÑ
catukkÈnaÑ vasena soÄasa vatth|ni patiÔÔhÈ ÈrammaÓÈni assÈti
soÄasavatthuko. TaÑ soÄasavatthukaÑ. SamÈsavasena panettha vibhattilopo
kato. Œnanti abbhantaraÑ pavisanavÈto. ApÈnanti bahinikkhamanavÈto.
Keci pana vipariyÈyena vadanti. ApÈnaÑ hi apetaÑ Ènatoti apÈnanti vuccati,
niddese2 pana nÈkÈrassa dÊghattamajjhupekkhitvÈ ÈpÈnanti3. TasmiÑ
ÈnÈpÈne sati ÈnÈpÈnassati, assÈsapassÈsapariggÈhikÈya satiyÈ etaÑ
adhivacanaÑ. ŒnÈpÈnassatiyÈ
______________________________________________________________
1. Paribandhe (Ka) evamaÒÒatthÈpi. 2. Khu 9. 170 piÔÔhe. 3. Œnanti vuttaÑ (SÊ)
70 KhuddakanikÈya
yutto samÈdhi, ÈnÈpÈnassatiyaÑ vÈ samÈdhi ÈnÈpÈnassatisamÈdhi.

BhÈvayatoti nibbedhabhÈgiyaÑ bhÈventassa. SamadhikÈnÊti saha adhikena
vattantÊti samadhikÈni, sÈtirekÈnÊti attho. Ma-kÈro panettha padasandhikaro.
Keci pana “saÑadhikÈnÊ”ti vadanti. EvaÑ sati dve ÒÈÓasatÈniyeva adhikÈnÊti
Èpajjati, kaÑ na yujjati. ImÈni hi vÊsati-adhikÈni dve ÒÈÓasatÈni hontÊti.
Paripanthe ÒÈÓÈnÊti paripanthaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattaÒÈÓÈni.

TathÈ upakÈre upakkilese ÒÈÓÈni. VodÈne ÒÈÓÈnÊti vodÈyati tena cittaÑ
parisuddhaÑ hotÊti vodÈnaÑ. KiÑ taÑ? ©ÈÓaÑ. “VodÈnaÒÈÓÈnÊ”ti vattabbe
“sutamaye ÒÈÓan”ti-ÈdÊsu1 viya “vodÈne ÒÈÓÈnÊ”ti vuttaÑ. Sato sampajÈno
hutvÈ karotÊti satokÈrÊ, tassa satokÈrissa ÒÈÓÈni. NibbidÈÒÈÓÈnÊti
nibbidÈbh|tÈni ÒÈÓÈni. NibbidÈnulomaÒÈÓÈnÊti nibbidÈya anuk|lÈni ÒÈÓÈni.
NibbidÈnulomiÒÈÓÈnÊtipi pÈÔho, nibbidÈnulomo etesaÑ atthÊti
nibbidÈnulomÊti attho. NibbidÈpaÔippassaddhiÒÈÓÈnÊti nibbidÈya
paÔippassaddhiyaÑ ÒÈÓÈni. Vimuttisukhe ÒÈÓÈnÊti vimuttisukhena
sampayuttÈni ÒÈÓÈni.
KatamÈni aÔÔhÈti-ÈdÊhi paripantha-upakÈrÈnaÑ

paÔipakkhavipakkhayugalattÈ tesu ÒÈÓÈni saheva niddiÔÔhÈni.
KÈmacchandanekkhammÈdÊni heÔÔhÈ vuttatthÈni. UpakÈranti ca
li~gavipallÈsavasena napuÑsakavacanaÑ kataÑ. Sabbepi akusalÈ dhammÈti
vuttÈvasesÈ ye keci akusalÈ dhammÈ. TathÈ sabbepi nibbedhabhÈgiyÈ kusalÈ
dhammÈ. “Paripantho upakÈran”ti ca taÑ tadeva apekkhitvÈ ekavacanaÑ
kataÑ. Ettha ca paripanthe ÒÈÓÈni ca upakÈre ÒÈÓÈni ca pucchitvÈ tesaÑ
ÈrammaÓÈneva vissajjitvÈ teheva tÈni vissajjitÈni hontÊti tadÈrammaÓÈni
ÒÈÓÈni nigametvÈ dassesi. Upakkilese ÒÈÓÈdÊsupi eseva nayo.
GaÓanavÈravaÓÓana niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 1, 5 piÔÔhÈdÊsu.
2. SoÄasaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
153. SoÄasati ÈkÈrehÊti ubhayapakkhavasena vuttehi soÄasahi
ÒÈÓakoÔÔhÈsehi. UducitaÑ cittaÑ samuducitanti upacÈrabh|miyaÑ cittaÑ
uddhaÑ ucitaÑ, sammÈ uddhaÑ ucitaÑ, upar|pari kataparicayaÑ sammÈ
upar|pari kataparicayanti attho. UdujitaÑ cittaÑ samudujitantipi pÈÔho.
UparibhÈvÈya jitaÑ, uparibhÈvakarehi vÈ ÒÈÓehi jitaÑ udujitaÑ.
Samudujitanti samÈ uparibhÈvÈya, uparibhÈvakarehi vÈ ÒÈÓehi jitaÑ, samÈti
cettha visamabhÈvapaÔikkhepo. ImasmiÑ pÈÔhe u, du-iti dve dve upasaggÈ
honti. Ur|jitaÑ cittaÑ sammÈr|jitantipi1 pÈÔho. EtthÈpi jitatthoyeva. Ur|
ar|ti2 idaÑ pana nipÈtamattamevÈti vadanti. VÊÓopamaÔÔhakathÈya tajjitaÑ
sutajjitanti ca attho vutto, so idha na yujjati. Ekatte santiÔÔhatÊti
upacÈrabh|miyaÑ tÈva nÈnÈrammaÓavikkhepÈbhÈvena ekatte patiÔÔhÈti.
NiyyÈnÈvaraÓaÔÔhena nÊvaraÓÈti ettha aratipi sabbepi akusalÈ ÈvaraÓaÔÔhena
nÊvaraÓÈti vuttÈ. NiyyÈnÈvaraÓaÔÔhenÈti niyyÈnÈnaÑ
ÈgamanamaggapidahanaÔÔhena. NiyyÈnavÈraÓaÔÔhenÈtipi pÈÔho, niyyÈnÈnaÑ
paÔikkhepanaÔÔhenÈti attho. NekkhammaÑ ariyÈnaÑ niyyÈnanti
maggaÔÔhÈnaÑ ariyÈnaÑ niyyÈnasa~khÈtassa ariyamaggassa hetuttÈ
phal|pacÈrena ariyÈnaÑ niyyÈnaÑ. Tena ca hetubh|tena maggakkhaÓe ariyÈ
niyyanti nigacchanti. Keci pana “niyyÈnanti maggo”ti vadanti. Idha
upacÈrassa adhippetattÈ maggakkhaÓe ca ÈlokasaÒÒÈya
sabbakusaladhammÈnaÒca abhÈvÈ taÑ na yujjati. NivutattÈti paÔicchannattÈ.
NappajÈnÈtÊti puggalavasena vuttaÑ.
VisuddhacittassÈti upacÈrabh|miyaÑyeva. KhaÓikasamodhÈnÈti
cittakkhaÓe cittakkhaÓe uppajjanato khaÓo etesaÑ atthÊti khaÓikÈ,
upakkilesÈ, khaÓikÈnaÑ samodhÈno samÈgamo pabandho
khaÓikasamodhÈno. TasmÈ khaÓikasamodhÈnÈ, uppajjamÈnÈ upakkilesÈ
khaÓikappabandhavasena khaÓikaparamparÈvasena uppajjanti, na
ekacittakkhaÓavasenÈti vuttaÑ hoti.
SoÄasaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. UdÈjitaÑ cittaÑ samudÈjitantipi (SÊ) 2. UdÈti (SÊ)
72 KhuddakanikÈya
3. UpakkilesaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
PaÔhamacchakka
154. PaÔhamacchakke assÈsÈdimajjhapariyosÈnanti
abbhantarapavisanavÈtassa nÈsikaggaÑ vÈ mukhanimittaÑ vÈ Èdi, hadayaÑ
majjhaÑ, nÈbhi pariyosÈnaÑ. TaÑ tassa ÈdimajjhapariyosÈnaÑ satiyÈ
anugacchato yogissa ÔhÈnanÈnattÈnugamanena cittaÑ ajjhattaÑ vikkhepaÑ
gacchati, taÑ ajjhattavikkhepagataÑ cittaÑ ekatte asaÓÔhahanato samÈdhissa
paripantho. PassÈsÈdimajjhapariyosÈnanti bahinikkhamanavÈtassa nÈbhi Èdi,
hadayaÑ majjhaÑ, nÈsikaggaÑ vÈ mukhanimittaÑ vÈ bahi-ÈkÈso vÈ
pariyosÈnaÑ. YojanÈ panettha vuttanayeneva veditabbÈ.
AssÈsapaÔika~khanÈ nikantitaÓhÈcariyÈti “nÈsikÈvÈtÈyattamidaÑ
kammaÔÔhÈnan”ti sallakkhetvÈ oÄÈrikoÄÈrikassa assÈsassa patthanÈsa~khÈtÈ
nikÈmanÈ eva taÓhÈpavatti. TaÓhÈpavattiyÈ sati ekatte asaÓÔhahanato
samÈdhissa paripantho. PassÈsapaÔika~khanÈ nikantÊti puna
assÈsapubbakassa passÈsassa patthanÈsa~khÈtÈ nikanti. SesaÑ vuttanayeneva
yojetabbaÑ. AssÈsenÈbhitunnassÈti atidÊghaÑ atirassaÑ vÈ assÈsaÑ
karontassa assÈsam|lakassa kÈyacittakilamathassa sabbhÈvato tena assÈsena
viddhassa pÊÄitassa. PassÈsapaÔilÈbhe mucchanÈti assÈsena pÊÄitattÈyeva
passÈse assÈdasaÒÒino passÈsaÑ patthayato tasmiÑ passÈsapaÔilÈbhe rajjanÈ.
PassÈsam|lakepi eseva nayo.
Vuttasseva atthassa anuvaÓÓanatthaÑ vuttesu gÈthÈbandhesu
anugacchanÈti anugacchamÈnÈ. SatÊti ajjhattabahiddhÈvikkhepahetubh|tÈ
sati. Vikkhipati anena cittanti vikkhepo. Ko so? AssÈso. AjjhattaÑ vikkhepo
ajjhattavikkhepo, tassa Èka~khanÈ ajjhattavikkhepÈka~khanÈ,
asammÈmanasikÈravasena ajjhattavikkhepakassa assÈsassa Èka~khanÈti
vuttaÑ hoti. Eteneva nayena bahiddhÈvikkhepapatthanÈ veditabbÈ. YehÊti
yehi upakkilesehi. VikkhippamÈnassÈti vikkhipiyamÈnassa vikkhepaÑ
ÈpÈdiyamÈnassa. No ca cittaÑ vimuccatÊti cittaÑ assÈsapassÈsÈrammaÓe ca
nÈdhimuccati, paccanÊkadhammehi ca na vimuccati. CittaÑ no ca vimuccati
parapattiyÈ ca hontÊti sambandho. VimokkhaÑ appajÈnantÈti so vÈ aÒÒo vÈ
ÈrammaÓÈdhimuttivimokkhaÒca paccanÊkavimuttimokkhaÒca evaÑ

appajÈnantÈ. ParapattiyÈti parapaccayaÑ parasaddahanaÑ arahanti, na
attapaccakkhaÑ ÒÈÓanti “parapaccayikÈ”ti vattabbe “parapattiyÈ”ti vuttaÑ.
Attho pana soyeva.
Dutiyacchakka
155. Dutiyacchakke nimittanti assÈsapassÈsÈnaÑ phusanaÔÔhÈnaÑ.
AssÈsapassÈsÈ hi dÊghanÈsikassa nÈsÈpuÔaÑ ghaÔÔento pavattanti,
rassanÈsikassa uttaroÔÔhaÑ. Yadi hi ayaÑ hogÊ taÑ nimittameva Èvajjati,
tassa nimittameva ÈvajjamÈnassa assÈse cittaÑ vikampati, na patiÔÔhÈtÊti
attho. Tassa tasmiÑ citte appatiÔÔhite samÈdhissa abhÈvato taÑ vikampanaÑ
samÈdhissa paripantho. Yadi assÈsameva Èvajjati, tassa cittaÑ
abbhantarapavesanavasena vikkhepaÑ Èvahati, nimitte na patiÔÔhÈti, tasmÈ
nimitte vikampati. IminÈ nayena sesesupi yojanÈ kÈtabbÈ. GÈthÈsu
vikkhippateti vikkhipÊyati vikkhepaÑ ÈpÈdÊyati.
Tatiyacchakka
156. Tatiyacchakke atÊtÈnudhÈvanaÑ cittanti phusanaÔÔhÈnaÑ
atikkamitvÈ gataÑ assÈsaÑ vÈ passÈsaÑ vÈ anugacchamÈnaÑ cittaÑ.
VikkhepÈnupatitanti vikkhepena anugataÑ, vikkhepaÑ vÈ sayaÑ anupatitaÑ
anugataÑ. AnÈgatapaÔika~khanaÑ cittanti phusanaÔÔhÈnaÑ appattaÑ
assÈsaÑ vÈ passÈsaÑ vÈ paÔika~khamÈnaÑ paccÈsÊsamÈnaÑ cittaÑ.
Vikampitanti tasmiÑ appatiÔÔhÈneneva vikkhepena vikampitaÑ. LÊnanti
atisithilavÊriyatÈdÊhi sa~kucitaÑ. KosajjÈnupatitanti kusÊtabhÈvÈnugataÑ.
Atipaggahitanti accÈraddhavÊriyatÈdÊhi ati-ussÈhitaÑ. UddhaccÈnupatitanti
vikkhepÈnugataÑ. Abhinatanti assÈdavatth|su bhusaÑ nataÑ allÊnaÑ.
Apanatanti nirassÈdavatth|su patihataÑ, tato apagataÑ vÈ, apagatanataÑ vÈ,
na tato apagatanti attho. RÈgÈnupatitanti ettha assÈsapassÈsanimittaÑ
manasikaroto uppannapÊtisukhe vÈ pubbe hasitalapitakÊÄitavatth|su vÈ rÈgo
anupatati. ByÈpÈdÈnupatitanti ettha manasikÈre nirassÈdagatacittassa
uppannadomanassavasena vÈ pubbe samudÈciÓÓesu ÈghÈtavatth|su vÈ
byÈpÈdo anupatati. GÈthÈsu na samÈdhiyatÊti na samÈhitaÑ hoti.
Adhicittanti cittasÊsena niddiÔÔho adhiko samÈdhi.
74 KhuddakanikÈya
157. EttÈvatÈ tÊhi chakkehi aÔÔhÈrasa upakkilese niddisitvÈ idÈni tesaÑ

upakkilesÈnaÑ samÈdhissa paripanthabhÈvasÈdhanena ÈdÊnavaÑ dassento
puna assÈsÈdimajjhapariyosÈnanti-ÈdimÈha. Tattha kÈyopi cittampi
sÈraddhÈ ca hontÊti vikkhepasamuÔÔhÈnar|pÈnaÑ vasena r|pakÈyopi,
vikkhepasantativasena cittampi mahatÈ khobhena mubhitÈ sadarathÈ ca
honti. Tato mandatarena iÒjitÈ kampitÈ, tato mandatarena phanditÈ calitÈ
honti. BalavÈpi majjhimopi mandopi khobho hotiyeva, na sakkÈ khobhena
na bhavitunti vuttaÑ hoti. CittaÑ vikampitattÈti cittassa vikampitattÈ.
GÈthÈsu paripuÓÓÈ abhÈvitÈti yathÈ paripuÓÓÈ hoti, tathÈ abhÈvithÈ. IÒjitoti
kampito. Phanditoti mandakampito. HeÔÔhÈ nÊvaraÓÈnaÑ anantarattÈ “imehi
ca pana nÊvaraÓehÊ”ti1 accantasamÊpanidassanavacanaÑ kataÑ. Idha pana
nigamane nÊvaraÓÈnaÑ santarattÈ tehi ca pana nÊvaraÓehÊti
parammukhanidassanavacanaÑ kataÑ.
UpakkilesaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. VodÈnaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
158. VodÈne ÒÈÓÈnÊti visuddhaÒÈÓÈni. TaÑ vivajjayitvÈti yaÑ pubbe
vuttaÑ atÊtÈnudhÈvanaÑ cittaÑ vikkhepÈnupatitaÑ, taÑ vivajjayitvÈti
sambandhitabbaÑ. EkaÔÔhÈne samÈdahatÊti assÈsapassÈsÈnaÑ phusanaÔÔhÈne
samaÑ Èdahati patiÔÔhÈpeti. Tattheva adhimocetÊti ekaÔÔhÈneti vutte
assÈsapassÈsÈnaÑ phusanaÔÔhÈneyeva sanniÔÔhapeti sanniÔÔhÈnaÑ karoti.
PaggaÓhitvÈti dhammavicayapÊtisambojjha~gabhÈvanÈya paggahetvÈ.
ViniggaÓhitvÈti passaddhisamÈdhi-upekkhÈsambojjha~gabhÈvanÈya
viniggaÓhitvÈ. “SatindriyavÊriyindriyehi paggahetvÈ,
satindriyasamÈdhindriyehi viniggahetvÈ”tipi vadanti. SampajÈno hutvÈti
asubhabhÈvanÈdÊhi. Puna sampajÈno hutvÈti mettÈbhÈvanÈdÊhi. Yena rÈgena
anupatitaÑ, yena byÈpÈdena anupatitaÑ, taÑ pajahatÊti sambandho. TaÑ
cittaÑ Êdisanti sampajÈnanto tappaÔipakkhena
______________________________________________________________
rÈgaÑ pajahati, byÈpÈdaÑ pajahatÊti vÈ attho. Parisuddhanti nirupakkilesaÑ.

PariyodÈtanti pabhassaraÑ. EkattagataÑ hotÊti taÑ taÑ visesaÑ pattassa
taÑ taÑ ekattaÑ gataÑ hoti.
Katame te ekattÈti idha yujjamÈnÈyujjamÈnepi1 ekatte ekato katvÈ
pucchati. DÈn|pasaggupaÔÔhÈnekattanti dÈnavatthusÈ~khÈtassa dÈnassa
upasaggo vosajjanaÑ dÈn|pasaggo, dÈnavatthupariccÈgacetanÈ. Tassa
upaÔÔhÈnaÑ ÈrammaÓakaraÓavasena upagantvÈ ÔhÈnaÑ
dÈn|pasaggupaÔÔhÈnaÑ, tadeva ekattaÑ, tena vÈ ekattaÑ ekaggabhÈvo
dÈn|pasaggupaÔÔhÈnekattaÑ. DÈnavosaggupaÔÔhÈnekattanti pÈÔho
sundarataro, so evattho. Etena paduddhÈravasena2 cÈgÈnussatisamÈdhi
vutto. PaduddhÈravasena vuttopi cesa itaresaÑ tiÓÓampi ekattÈnaÑ
upanissayapaccayo hoti, tasmÈ idha niddiÔÔhanti vadanti. VisÈkhÈpi hi mahÈ-
upÈsikÈ Èha “idha bhante disÈsu vassaÑvuÔÔhÈ bhikkh| SÈvatthiÑ
Ègacchissanti BhagavantaÑ dassanÈya, te BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ
pucchissanti ‘itthannÈmo bhante bhikkhu kÈla~kato, tassa kÈ gati, ko
abhisamparÈyo’ti. TaÑ BhagavÈ byÈkarissati sotÈpattiphale vÈ
sakadÈgÈmiphale vÈ anÈgÈmiphale vÈ arahatte vÈ. TyÈhaÑ upasa~kamitvÈ
pucchissÈmi ‘ÈgatapubbÈ nu kho bhante tena ayyena SÈvatthÊ’ti. Sace me
vakkhanti ‘ÈgatapubbÈ tena bhikkhunÈ SÈvatthÊ’ti. NiÔÔhamettha gacchissÈmi
nissaÑsayaÑ paribhuttaÑ tena ayyena vassikasÈÔikÈ vÈ ÈgantukabhattaÑ vÈ
gamikabhattaÑ vÈ gilÈnabhattaÑ vÈ gilÈnupaÔÔhÈkabhattaÑ vÈ
gilÈnabhesajjaÑ vÈ dhuvayÈgu vÈti. TassÈ me tadanussarantiyÈ pÈmojjaÑ
jÈyissati, pamuditÈya pÊti jÈyissati, pÊtimanÈya kÈyo passambhissati,
passaddhakÈyÈ sukhaÑ vedayissÈmi, sukhiniyÈ cittaÑ samÈdhiyissati, sÈ me
bhavissati indriyabhÈvanÈ balabhÈvanÈ bojjha~gabhÈvanÈ”ti3. Atha vÈ
ekattesu paÔhamaÑ upacÈrasamÈdhivasena vuttaÑ, dutiyaÑ
appanÈsamÈdhivasena, tatiyaÑ vipassanÈvasena, catutthaÑ
maggaphalavasenÈti veditabbaÑ. Samathassa nimittaÑ samathanimittaÑ.
Vayo bha~go eva lakkhaÓaÑ vayalakkhaÓaÑ. Nirodho nibbÈnaÑ.
Sesametesu tÊsu vuttanayeneva yojetabbaÑ.
______________________________________________________________
1. YujjamÈnepi (SÊ) 2. SadduddhÈravasena (SÊ) 3. Vi 3. 407 piÔÔhe.
76 KhuddakanikÈya
CÈgÈdhimuttÈnanti dÈne adhimuttÈnaÑ. Adhicittanti

vipassanÈpÈdakasamÈdhi. VipassakÈnanti bha~gÈnupassanato paÔÔhÈya tÊhi
anupassanÈhi sa~khÈre vipassantÈnaÑ. AriyapuggalÈnanti aÔÔhannaÑ.
DutiyÈdÊni tÊÓi ekattÈni ÈnÈpÈnassativasena sesakammaÔÔhÈnavasena ca
yujjanti. Cat|hi ÔhÈnehÊti cat|hi kÈraÓehi. SamÈdhivipassanÈmaggaphalÈnaÑ
vasena “ekattagataÑ cittaÑ paÔipadÈvisuddhipakkhandaÒceva hoti
upekkhÈnubr|hitaÒca ÒÈÓena ca sampahaÑsitan”ti uddesapadÈni.
“PaÔhamassa jhÈnassa ko ÈdÊ”ti-ÈdÊni tesaÑ uddesapadÈnaÑ vitthÈre
ukamyatÈpucchÈpubba~gamÈni niddesapadÈni. Tattha
paÔipadÈvisuddhipakkhandanti paÔipadÈ eva nÊvaraÓamalavisodhanato
visuddhi, taÑ paÔipadÈvisuddhiÑ pakkhandaÑ paviÔÔhaÑ.
UpekkhÈnubr|hitanti tatramajjhattupekkhÈya br|hitaÑ vaÉÉhitaÑ. ©ÈÓena
ca sampahaÑsitanti pariyodÈpakena ÒÈÓena sampahaÑsitaÑ pariyodÈpitaÑ
visodhitaÑ. PaÔipadÈvisuddhinÈma sasambhÈriko upacÈro,
upekkhÈnubr|hanÈ nÈma appanÈ, sampahaÑsanÈ nÈma paccavekkhaÓÈti
evameke vaÓÓayanti. YasmÈ pana “ekattagataÑ cittaÑ
paÔipadÈvisuddhipakkhandaÒceva hotÊ”ti-Èdi vuttaÑ, tasmÈ anto-
appanÈyameva Ègamanavasena paÔipadÈvisuddhi, tatramajjhattupekkhÈya
kiccavasena upekkhÈnubr|hanÈ, dhammÈnaÑ anativattanÈdibhÈvasÈdhanena
pariyodÈpakassa ÒÈÓassa kiccanipphattivasena sampahaÑsanÈ veditabbÈ.
KathaÑ? YasmiÑ hi vÈre appanÈ uppajjati, tasmiÑ yo nÊvaraÓasa~khÈto
kilesagaÓo tassa jhÈnassa paripantho, tato cittaÑ visujjhati, visuddhattÈ
ÈvaraÓavirahitaÑ hutvÈ majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati. MajjhimaÑ
samathanimittaÑ nÈma samappavatto appanÈsamÈdhiyeva. TadanantaraÑ
pana purimacittaÑ ekasantatipariÓÈmanayena kathattaÑ upagacchamÈnaÑ
majjhimaÑ samathanimittaÑ paÔipajjati nÈma. EvaÑ paÔipannattÈ
tathattupagamanena tattha pakkhandati nÈma. EvaÑ tÈva purimacitte
vijjamÈnÈkÈranipphÈdikÈ paÔhamassa jhÈnassa uppÈdakkhaÓeyeva
Ègamanavasena paÔipadÈvisuddhi veditabbÈ. EvaÑ visuddhassa pana tassa
puna visodhetabbÈbhÈvato visodhane byÈpÈraÑ akaronto visuddhaÑ cittaÑ
ajjhupekkhati nÈma. SamathabhÈv|pagamanena samathapaÔipannassa puna
samÈdÈne byÈpÈraÑ akaronto samathapaÔipannaÑ ajjhupekkhati nÈma.
SamathapaÔipannabhÈvato eva cassa kilesasaÑsaggaÑ pahÈya ekattena
upaÔÔhitassa puna ekattupaÔÔhÈne byÈpÈraÑ akaronto ekattupaÔÔhÈnaÑ
ajjhupekkhati nÈma. EvaÑ tatramajjhattupekkhÈya kiccavasena
upekkhÈnubr|hanÈ veditabbÈ.
Ye panete evaÑ upekkhÈnubr|hite tattha jÈtÈ samÈdhipaÒÒÈsa~khÈtÈ

yuganaddhadhammÈ aÒÒamaÒÒaÑ anativattamÈnÈ hutvÈ pavattÈ, yÈni ca
saddhÈdÊni indriyÈni nÈnÈkilesehi vimuttattÈ vimuttirasena ekarasÈni hutvÈ
pavattÈni, yaÑ cesa tadupagaÑ tesaÑ anativattana-ekarasabhÈvÈnaÑ
anucchavikaÑ vÊriyaÑ vÈhayati, yÈ cassa tasmiÑ khaÓe pavattÈ ÈsevanÈ,
sabbepi te ÈkÈrÈ yasmÈ ÒÈÓena saÑkilesavodÈnesu taÑ taÑ ÈdÊnavaÒca
ÈnisaÑsaÒca disvÈ tathÈ tathÈ sampahaÑsitattÈ visodhitattÈ pariyodÈpitattÈ
nipphannÈ, tasmÈ dhammÈnaÑ anativattanÈdibhÈvasÈdhanena
pariyodÈpakassa ÒÈÓassa kiccanipphattivasena sampahaÑsanÈ veditabbÈti
vuttaÑ. Tattha yasmÈ upekkhÈvasena ÒÈÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti, yathÈha–
“tathÈpaggahitaÑ cittaÑ sÈdhukaÑ ajjhupekkhati, upekkhÈvasena
paÒÒÈvasena paÒÒindriyaÑ adhimattaÑ hoti. UpekkhÈvasena nÈnattakilesehi
cittaÑ vimuccati, vimokkhavasena paÒÒÈvasena paÒÒindriyaÑ adhimattaÑ
hoti. VimuttattÈ te dhammÈ ekarasÈ honti, ekarasaÔÔhena bhÈvanÈ”ti1. TasmÈ
ÒÈÓakiccabh|tÈ sampahaÑsanÈ pariyosÈnanti vuttÈ.
EvaÑ tivattagatanti-ÈdÊni tasseva cittassa thomanavacanÈni. Tattha
evaÑ tivattagatanti evaÑ yathÈvuttena vidhinÈ
paÔipadÈvisuddhipakkhandana-upekkhÈnubr|hanÈÒÈÓasampahaÑsanÈvasena
tividhabhÈvaÑ gataÑ. Vitakkasampannanti kilesakkhobhavirahitattÈ
vitakkena sundarabhÈvaÑ pannaÑ gataÑ. Cittassa adhiÔÔhÈnasampannanti
tasmiÑyeva ÈrammaÓe cittassa nirantarappavattisa~khÈtena adhiÔÔhÈnena
sampannaÑ an|naÑ. YathÈ adhiÔÔhÈnavasiyaÑ adhiÔÔhÈnanti jhÈnappavatti,
tathÈ idhÈpi cittassa adhiÔÔhÈnanti cittekaggatÈpi yujjati. Tena hi
ekasmiÑyeva ÈrammaÓe cittaÑ adhiÔÔhÈti, na ettha vikkhipatÊti.
“SamÈdhisampannan”ti visuÑ vuttattÈ pana vuttanayeneva gahetabbaÑ.
Atha vÈ samÈdhisseva jhÈnasa~gahitattÈ cittassa adhiÔÔhÈnasampannanti
jhÈna~gapaÒcakavasena vuttaÑ, samÈdhisampannanti indriyasa~gahitattÈ
indriyapaÒcakavasena, dutiyajjhÈnÈdÊsu pana alabbhamÈnÈni padÈni pahÈya
labbhamÈnakavasena pÊtisampannanti-Èdi vuttaÑ.
AniccÈnupassanÈdÊsu aÔÔhÈrasasu mahÈvipassanÈsu vitakkÈdayo
paripuÓÓÈyeva tÈsaÑ kÈmÈvacarattÈ. EtÈsu ca appanÈya abhÈvato
paÔipadÈvisuddhi-Èdayo khaÓikasamÈdhivasena yojetabbÈ. Cat|su
______________________________________________________________
78 KhuddakanikÈya
maggesu paÔhamajjhÈnikavasena vitakkÈdÊnaÑ labbhanato

labbhamÈnakavaseneva vitakkÈdayo paripuÓÓÈ vuttÈ. DutiyajjhÈnikÈdÊsu hi
maggesu vitakkÈdayo jhÈnesu viya parihÈyantÊti. EttÈvatÈ terasa
vodÈnaÒÈÓÈni vitthÈrato niddiÔÔhÈni honti. KathaÑ? EkaÔÔhÈne
samÈdahanena tattheva adhimuccanena kosajjappajahanena
uddhaccappajahanena rÈgappajahanena byÈpÈdappajahanena sampayuttÈni
cha ÒÈÓÈni, cat|hi ekattehi sampayuttÈni cattÈri ÒÈÓÈni, paÔipadÈvisuddhi-
upekkhÈnubr|hanÈsampahaÑsanÈhi sampayuttÈni tÊÓi ÒÈÓÈnÊti evaÑ terasa
ÒÈÓÈni niddiÔÔhÈni.
159. EvaÑ santepi ÈnÈpÈnassatisamÈdhibhÈvanÈvasena tesaÑ

nipphattiÑ dassetukÈmo tÈni ÒÈÓÈni anigametvÈva nimittaÑ assÈsapassÈsÈti-
ÈdinÈ nayena codanÈpubba~gamaÑ ÈnÈpÈnassatisamÈdhibhÈvanÈvidhiÑ
dassetvÈ ante tÈni ÒÈÓÈni nigametvÈ dassesi. Tattha nimittaÑ vuttameva.
AnÈrammaÓÈmekacittassÈti anÈrammaÓÈ ekacittassa. Ma-kÈro panettha
padasandhikaro. AnÈrammaÓamekacittassÈtipi pÈÔho, ekassa cittassa
ÈrammaÓaÑ na bhavantÊti attho. Tayo dhammeti nimittÈdayo tayo dhamme.
BhÈvanÈti ÈnÈpÈnassatisamÈdhibhÈvanÈ. Kathanti paÔhamaÑ vuttÈya
codanÈgÈthÈya anantaraÑ vuttÈya parihÈragÈthÈya atthaÑ
kathetukamyatÈpucchÈ. Na cimeti na ca ime. Na cametipi pÈÔho, soyeva
padacchedo. KathaÑ na ca aviditÈ honti, kathaÑ na ca cittaÑ vikkhepaÑ
gacchatÊti evaÑ kathaÑ saddo sesehi paÒcahi yojetabbo. PadhÈnaÒca
paÒÒÈyatÊti ÈnÈpÈnassatisamÈdhibhÈvanÈrambhakaÑ vÊriyaÑ sandissati.
VÊriyaÑ hi padahanti tenÈti padhÈnanti vuccati. PayogaÒca sÈdhetÊti
nÊvaraÓavikkhambhakaÑ jhÈnaÒca yogÊ nipphÈdeti. JhÈnaÑ hi
nÊvaraÓavikkhambhanÈya payuÒjÊyatÊti payogoti vuttaÑ.
VisesamadhigacchatÊti saÑyojanappahÈnakaraÑ maggaÒca paÔilabhati.
Maggo hi samathavipassanÈnaÑ ÈnisaÑsattÈ visesoti vutto. Visesassa ca
pamukhabh|bhattÈ ca-kÈrena samuccayo na kato.
IdÈni taÑ pucchitamatthaÑ upamÈya sÈdhento seyyathÈpi r|kkhoti-
ÈdimÈha. Tassattho–yathÈ nÈma kakacena phÈlanatthaÑ vÈsiyÈ tacchitvÈ
rukkho phÈlanakÈle niccalabhÈvatthaÑ same bh|mipadese payogakkhamaÑ
katvÈ Ôhapito. KakacenÈti hatthakakacena. Œgateti
rukkhaÑ phusitvÈ attano samÊpabhÈgaÑ Ègate. Gateti rukkhaÑ phusitvÈ

parabhÈgaÑ gate. VÈ-saddo samuccayattho. Na aviditÈ hontÊti rukkhe
kakacadantehi phuÔÔhaÑ purisena pekkhamÈnaÑ ÔhÈnaÑ appatvÈ tesaÑ
ÈgamanagamanÈbhÈvato sabbepi kakacadantÈ viditÈva honti. PadhÈnanti
rukkhacchedanavÊriyaÑ. Payoganti rukkhacchedanakiriyaÑ.
“VisesamadhigacchatÊ”tivacanaÑ upamÈya natthi. UpanibandhanÈ nimittanti
upanibandhanÈya satiyÈ nimittabh|taÑ kÈraÓabh|taÑ nÈsikaggaÑ vÈ
mukhanimittaÑ vÈ. Upanibandhati etÈya ÈrammaÓe cittanti upanibandhanÈ
nÈma sati. NÈsikagge vÈti dÊghanÈsiko nÈsikagge. Mukhanimitte vÈti
rassanÈsiko uttaroÔÔhe. UttaroÔÔho hi mukhe satiyÈ nimittanti
mukhanimittanti vutto. Œgateti phuÔÔhaÔÔhÈnato abbhantaraÑ Ègate. Gateti
phuÔÔhaÔÔhÈnato bahiddhÈ gate. Na aviditÈ hontÊti phusanaÔÔhÈnaÑ appatvÈ
assÈsapassÈsÈnaÑ ÈgamanagamanÈbhÈvato sabbepi te viditÈ eva honti.
KammaniyaÑ hotÊti yena vÊriyena kÈyopi cittampi kammaniyaÑ
bhÈvanÈkammakkhamaÑ bhÈvanÈkammayoggaÑ hoti. IdaÑ vÊriyaÑ
padhÈnaÑ nÈmÈti phalena kÈraÓaÑ vuttaÑ hoti. UpakkilesÈ pahÊyantÊti
vikkhambhanavasena nÊvaraÓÈni pahÊyanti. VitakkÈ v|pasammantÊti
nÈnÈrammaÓacÈrino anavaÔÔhitÈ vitakkÈ upasamaÑ gacchanti. Yena jhÈnena
upakkilesÈ pahÊyanti, vitakkÈ v|pasammanti. AyaÑ payogoti
payogamapekkhitvÈ pulli~ganiddeso kato. SaÒÒojanÈ pahÊyantÊti
taÑtaÑmaggavajjhÈ saÒÒojanÈ samucchedappahÈnena pahÊyanti. AnusayÈ
byantÊhontÊti pahÊnÈnaÑ puna anuppattidhammakattÈ vigato uppÈdanto vÈ
vayanto vÈ etesanti byantÈ, pubbe abyantÈ byantÈ hontÊti byantÊhonti,
vinassantÊti attho. SaÒÒojanappahÈnaÑ anusayappahÈnena hoti, na aÒÒathÈti
dassanatthaÑ anusayappahÈnamÈha. Yena maggena saÒÒojanÈ pahÊyanti
anusayÈ byantÊhonti, ayaÑ visesoti attho. Catutthacatukke ariyamaggassÈpi
niddiÔÔhattÈ idha ariyamaggo vutto. Ekacittassa ÈrammaÓadvayÈbhÈvassa
avuttepi siddhattÈ taÑ avissajjetvÈva evaÑ ime tayo dhammÈ ekacittassa
ÈrammaÓÈ na hontÊti nigamanaÑ kataÑ.
160. IdÈni taÑ bhÈvanÈsiddhisÈdhakaÑ yogÈvacaraÑ thunanto

ÈnÈpÈnassati yassÈti gÈthaÑ vatvÈ tassÈ niddesamÈha. Tattha
80 KhuddakanikÈya
ÈnÈpÈnassatiyo yathÈ Buddhena desitÈ, tathÈ paripuÓÓÈ subhÈvitÈ

anupubbaÑ paricitÈ yassa atthi saÑvijjanti. So imaÑ lokaÑ pabhÈseti. KiÑ
viya? AbbhÈ muttova candimÈ yathÈ abbhÈdÊhi mutto candimÈ imaÑ
okÈsalokaÑ pabhÈseti, tathÈ so yogÈvacaro imaÑ khandhÈdilokaÑ
pabhÈsetÊti gÈthÈya sambandho. “AbbhÈ muttova candimÈ”ti ca padassa
niddese mahikÈdÊnampi vuttattÈ ettha Èdisaddalopo katoti veditabbo.
GÈthÈniddese no passÈso no assÈsoti so soyeva1 attho paÔisedhena visesetvÈ
vutto. UpaÔÔhÈnaÑ satÊti asammussanatÈya tameva assÈsaÑ upagantvÈ
ÔhÈnaÑ sati nÈmÈti attho. TathÈ passÈsaÑ. EttÈvatÈ ÈnÈpÈnesu sati
ÈnÈpÈnassatÊti attho vutto hoti.
IdÈni sativaseneva “yassÈ”ti vuttaÑ puggalaÑ niddisitukÈmo yo
assasati, tassupaÔÔhÈti. Yo passasati, tassupaÔÔhÈtÊti vuttaÑ. Yo assasati,
tassa sati assÈsaÑ upagantvÈ tiÔÔhati. Yo passasati, tassa sati passÈsaÑ
upagantvÈ tiÔÔhatÊti attho. ParipuÓÓÈti jhÈnavipassanÈmaggaparamparÈya
arahattamaggappattiyÈ paripuÓÓÈ. Teyeva hi jhÈnavipassanÈmaggadhamme
sandhÈya pariggahaÔÔhenÈti-ÈdimÈha. Te hi dhammÈ iminÈ yoginÈ
pariggayhamÈnattÈ pariggahÈ, tena pariggahaÔÔhena paripuÓÓÈ. Tattha
sabbesaÑ cittacetasikÈnaÑ aÒÒamaÒÒaparivÈrattÈ parivÈraÔÔhena paripuÓÓÈ.
BhÈvanÈpÈrip|rivasena parip|raÔÔhena paripuÓÓÈ. Catasso bhÈvanÈti-ÈdÊni
subhÈvitÈti vuttapadassa atthavasena vuttÈni. Catasso bhÈvanÈ heÔÔhÈ
vuttÈyeva. YÈnÊkatÈti yuttayÈnasadisÈ katÈ. VatthukatÈti patiÔÔhaÔÔhena
vatthusadisÈ katÈ. AnuÔÔhitÈti paccupaÔÔhitÈ. ParicitÈti samantato citÈ
upacitÈ. SusamÈraddhÈti suÔÔhu samÈraddhÈ sukatÈ. Yattha yattha
Èka~khatÊti yesu yesu jhÈnesu yÈsu yÈsu vipassanÈsu sace icchati. Tattha
tatthÈti tesu tesu jhÈnesu tÈsu tÈsu vipassanÈsu. Vasippattoti vasÊbhÈvaÑ
bahubhÈvaÑ patto. Balappattoti samathavipassanÈbalappatto.
VesÈrajjappattoti visÈradabhÈvaÑ paÔubhÈvaÑ2 patto. Te dhammÈti
samathavipassanÈ dhammÈ. ŒvajjanapaÔibaddhÈti ÈvajjanÈyattÈ,
Èvajjitamatteyeva tassa santÈnena, ÒÈÓena vÈ sampayogaÑ
______________________________________________________________
1. Soyeva (SÊ) 2. PÈkaÔabhÈvaÑ (SÊ)
gacchantÊti attho. Œka~khapaÔibaddhÈti1 ruci-ÈyattÈ, rocitamatteyeva

vuttanayena sampayogaÑ gacchantÊti attho. ManasikÈro panettha ÈvajjanÈya
cittuppÈdo. Œka~khanÈya vevacanavasena atthavivaraÓatthaÑ vutto. Tena
vuccati yÈnÊkatÈti evaÑ katattÈyeva te yuttayÈnasadisÈ katÈ hontÊti vuttaÑ
hoti.
YasmiÑ yasmiÑ vatthusminti soÄasasu vatth|su ekekasmiÑ.
SvÈdhiÔÔhitanti suppatiÔÔhitaÑ. S|paÔÔhitÈti suÔÔhu upaÔÔhitÈ.
SampayuttacittasatÊnaÑ saheva sakasakakiccakaraÓato
anulomapaÔilomavasena yojetvÈ te dve dhammÈ dassitÈ. Tena vuccati
vatthukatÈti evaÑ bh|tattÈyeva katapatiÔÔhÈ hontÊti vuttaÑ hoti. Yena yena
cittaÑ abhinÊharatÊti pubbappavattito apanetvÈ yattha yattha bhÈvanÈvisese
cittaÑ upaneti2. Tena tena sati anuparivattatÊti tasmiÑ tasmiÑyeva
bhÈvanÈvisese sati anuk|lÈ hutvÈ pubbappavattito nivattitvÈ pavattati.
“Yena, tenÈ”ti cettha “yena BhagavÈ tenupasa~kamÊ”ti-ÈdÊsu3 viya
bhummattho veditabbo. Tena vuccati anuÔÔhitÈti evaÑ karaÓatoyeva taÑ
taÑ bhÈvanaÑ anugantvÈ ÔhitÈ hontÊti vuttaÑ hoti. ŒnÈpÈnassatiyÈ
satipadhÈnattÈ vatthukatÈnuÔÔhitapadesu satiyÈ saha yojanÈ katÈti veditabbÈ.
YasmÈ pana paripuÓÓÈyeva paricitÈ4 honti vaÉÉhitÈ laddhÈsevanÈ,
tasmÈ “paripuÓÓÈ”tipade vuttÈ tayo atthÈ “paricitÈ”tipadepi vuttÈ, catuttho
visesatthopi vutto. Tattha satiyÈ pariggaÓhantoti sampayuttÈya,
pubbabhÈgÈya vÈ satiyÈ pariggahetabbe pariggaÓhanto yogÊ. JinÈti pÈpake
akusale dhammeti samucchedavasena lÈmake kilese jinÈti abhibhavati.
AyaÒca puggalÈdhiÔÔhÈnÈ dhammadesanÈ. Dhammesu hi jinantesu
taÑdhammasama~gÊpuggalopi jinÈti nÈma. Te ca dhammÈ satiÑ avihÈya
attano pavattikkhaÓe jinitumÈraddhÈ jitÈti vuccanti yathÈ “bhuÒjitumÈraddho
bhutto”ti vuccati. LakkhaÓaÑ panettha saddasatthato veditabbaÑ. EvaÑ
santepi “parijitÈ”ti vattabbe ja-kÈrassa ca-kÈraÑ katvÈ
______________________________________________________________
1. Œka~khanapaÔibaddhÈti (SÊ) 2. UpanÈmeti (Ka)
3. Khu 1. 3, 318 piÔÔhÈdÊsu. 4. ParibhÈvitÈ (SÊ)
82 KhuddakanikÈya
“paricitÈ”ti vuttaÑ, yathÈ sammÈ gado assÈti sugatoti atthavikappe da-

kÈrassa ta-kÈro niruttilakkhaÓena kato, evamidhÈpi veditabbo. ImasmiÑ
atthavikappe paricitÈti padaÑ kattusÈdhanaÑ, purimÈni tÊÓi
kammasÈdhanÈni.
CattÈro susamÈraddhÈti cattÈro susamÈraddhatthÈti vuttaÑ hoti,
atthasaddassa lopo daÔÔhabbo. SusamÈraddhÈti padassa atthÈpi hi idha
susamÈraddhÈti vuttÈti veditabbÈ, susamÈraddhadhammÈ vÈ.
Caturatthabhedato cattÈroti vuttÈti veditabbÈ, na dhammabhedato. YasmÈ
pana subhÈvitÈyeva susamÈraddhÈ honti, na aÒÒe, tasmÈ tayo bhÈvanatthÈ
idhÈpi vuttÈ. Œsevanatthopi tÊsu vuttesu vuttoyeva hoti, tasmÈ taÑ avatvÈ
tappaccanÊkÈnaÑ susam|hatattho vutto. PaccanÊkasamugghÈtena hi
ÈraddhapariyosÈnaÑ paÒÒÈyati, tena susamÈraddhassa sikhÈppatto attho
vutto hoti. Tattha tappaccanÊkÈnanti tesaÑ jhÈnavipassanÈmaggÈnaÑ
paÔipakkhabh|tÈnaÑ. KilesÈnanti kÈmacchandÈdÊnaÑ
niccasaÒÒÈdisampayuttÈnaÑ sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÒca. Susam|hatattÈti
vikkhambhanatada~gasamucchedavasena suÔÔhu sam|hatattÈ nÈsitattÈ.
Potthakesu pana “susamugghÈtattÈ”ti likhanti, taÑ na sundaraÑ.
161. Puna tasseva padassa aÒÒampi atthavikappaÑ dassento susamanti-

ÈdimÈha. Tattha tattha jÈtÈti tasmiÑ sikhÈppattabhÈvanÈvisese jÈtÈ.
AnavajjÈti kilesÈnaÑ ÈrammaÓabhÈvÈnupagamanena kilesadosavirahitÈ.
KusalÈti jÈtivasena kusalÈ. BodhipakkhiyÈti bujjhanaÔÔhena bodhÊti
laddhanÈmassa ariyassa pakkhe bhavattÈ bodhipakkhiyÈ. Pakkhe bhavattÈti
hi upakÈrabhÈve ÔhitattÈ. Te ca “cattÈro satipaÔÔhÈnÈ cattÈro sammappadhÈnÈ
cattÈro iddhipÈdÈ paÒcindriyÈni paÒca balÈni satta bojjha~gÈ ariyo
aÔÔha~giko maggo”ti1 sattatiÑsa dhammÈ. IdaÑ samanti idaÑ maggakkhaÓe
dhammajÈtaÑ samucchedavasena kilese sameti vinÈsetÊti samaÑ nÈma.
Nirodho nibbÈnanti dukkhanirodhattÈ nirodho, vÈnasa~khÈtÈya taÓhÈya
abhÈvÈ nibbÈnaÑ. IdaÑ susamanti idaÑ nibbÈnaÑ
sabbasa~khatavisamÈpagatattÈ suÔÔhu samanti susamaÑ nÈma. ©Ètanti
bodhipakkhiyasa~khÈtaÑ samaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 3. 27, 33; Khu 8. 75; Khu 11. 319 piÔÔhÈdÊsu.
asammohato ÒÈÓena ÒÈtaÑ, nibbÈnasa~khÈtaÑ susamaÑ ÈrammaÓato

ÒÈÓena ÒÈtaÑ. Tadeva dvayaÑ teneva cakkhunÈ viya diÔÔhaÑ. Viditanti
tadeva dvayaÑ santÈne uppÈdanena ÈrammaÓakaraÓena ca paÔiladdhaÑ.
©ÈtaÑ viya paÒÒÈya sacchikataÑ phassitaÒca. “AsallÊnaÑ asammuÔÔhÈ
asÈraddho ekaggan”ti purimassa purimassa padassa atthappakÈsanaÑ.
Tattha Èraddhanti paÔÔhapitaÑ. AsallÊnanti asa~kucitaÑ. UpaÔÔhitÈti
upagantvÈ ÔhitÈ. AsammuÔÔhÈti avinaÔÔhÈ. Passaddhoti nibbuto. AsÈraddhoti
niddaratho. SamÈhitanti samaÑ ÔhapitaÑ. Ekagganti avikkhittaÑ.
“CattÈro susamÈraddhÈ”ti-Èdi sakalassa susamÈraddhavacanassa
m|lattho. “Atthi saman”ti-Èdi pana susamavacanassa, “ÒÈtan”ti-Èdi
Èraddhavacanassa vikappatthÈ. TatthÈyaÑ padatthasaÑsandanÈ–“samÈ ca
susamÈ ca1 samasusamÈ”ti vattabbe ekadesasar|pekasesaÑkatvÈ
“susamÈ”icceva vuttÈ yathÈ nÈmaÒca r|paÒca nÈmar|paÒca nÈmar|panti.
“IdaÑ samaÑ, idaÑ susaman”ti pana anaÒÒÈpekkhaÑ katvÈ
napuÑsakavacanaÑ kataÑ. YasmÈ pana ÒÈtampi diÔÔhanti vuccati, diÔÔhaÒca
ÈraddhaÒca atthato ekaÑ. ViditasacchikataphassitÈni pana ÒÈtavevacanÈni,
tasmÈ ÒÈtanti Èraddhatthoyeva vutto hoti.
ŒraddhaÑ hoti vÊriyaÑ asallÊnanti ayaÑ pana Èraddhavacanassa
ujukatthoyeva. UpaÔÔhitÈ satÊti-ÈdÊni pana sampayuttavÊriyassa
upakÈrakadhammadassanatthaÑ vuttÈni, na Èraddhavacanassa
atthadassanatthaÑ. Purimena atthena suÔÔhu samÈraddhÈti susamÈraddhÈ ca,
iminÈ atthena susamÈ ÈraddhÈti susamÈraddhÈ ca ekasese kate
“susamÈraddhÈ”ti vuccanti. ImamatthaÑ pariggahetvÈ “tena vuccati
susamÈraddhÈ”ti vuttaÑ.
Anupubbanti yathÈnukkamenÈti attho, pubbaÑ pubbaÑ an|ti vuttaÑ
hoti. DÊghaÑ assÈsavasenÈti dÊghantivutta-assÈsavasena. PurimÈ purimÈti
purimÈ purimÈ sati. Etena pubbantipadassa attho vutto hoti. PacchimÈ
pacchimÈti satiyeva. Etena an|tipadassa attho vutto hoti. Ubhayena
pubbaÒca anu ca paricitÈti attho vutto hoti. Upari soÄasa vatth|ni vitthÈretvÈ
vacanato idha sa~khipitvÈ “paÔinissaggÈnupassÊ”ti antimameva dassitaÑ.
YasmÈ sikhÈppattabhÈvanassa sabbÈpi
______________________________________________________________
1. SamÈ ca susamÈ ca dhammÈ (SÊ)
84 KhuddakanikÈya
ÈnÈpÈnassatiyo punappunaÑ yathÈruci pavattanako anuparicitÈpi honti. Tena

vuttaÑ “aÒÒamaÒÒaÑ paricitÈ ceva honti anuparicitÈ cÈ”ti.
YathatthÈti yathÈsabhÈvatthÈ. Attadamathatthoti arahattamaggakkhaÓe
attano nibbisevanattho. Samathatthoti sÊtibhÈvattho. ParinibbÈpanatthoti
kilesaparinibbÈnena. AbhiÒÒatthoti sabbadhammavasena. PariÒÒatthÈdayo
maggaÒÈÓakiccavasena. SaccÈbhisamayattho catunnaÑ saccÈnaÑ
ekapaÔivedhadassanavasena. Nirodhe patiÔÔhÈpakattho
ÈrammaÓakaraÓavasena.
Buddhotipadassa abhÈvepi BuddhenÈtipade yo so Buddho, taÑ
niddisitukÈmena Buddhoti vuttaÑ. Sayambh|ti upadesaÑ vinÈ sayameva
bh|to. AnÈcariyakoti sayambh|padassa atthavivaraÓaÑ. Yo hi ÈcariyaÑ
vinÈ saccÈni paÔivijjhati, so sayambh| nÈma hoti. Pubbe ananussutes|ti-Èdi
anÈcariyakabhÈvassa atthappakÈsanaÑ. Ananussutes|ti ÈcariyaÑ
ananussutesu. SÈmanti sayameva. AbhisambujjhÊti bhusaÑ sammÈ paÔivijjhi.
Tattha ca sabbaÒÒutaÑ pÈpuÓÊti tesu ca saccesu sabbaÒÒubhÈvaÑ pÈpuÓi.
YathÈ saccÈni paÔivijjhantÈ sabbaÒÒuno honti, tathÈ saccÈnaÑ paÔividdhattÈ
evaÑ vuttaÑ. SabbaÒÒutaÑ pattotipi pÈÔho. Balesu ca vasÊbhÈvanti dasasu
ca TathÈgatabalesu issarabhÈvaÑ pÈpuÓi. Yo so evaÑ bh|to, so Buddhoti
vuttaÑ hoti. Tattha sabbesu dhammesu
appaÔihataÒÈÓanimittÈnuttaravimokkhÈdhigamaparibhÈvitaÑ
khandhasantÈnaÑ upÈdÈya paÓÓattiko, sabbaÒÒutapadaÔÔhÈnaÑ vÈ
saccÈbhisambodhimupÈdÈya paÓÓattiko sattaviseso Buddho. EttÈvatÈ atthato
BuddhavibhÈvanÈ katÈ hoti.
162. IdÈni byaÒjanato vibhÈvento Buddhoti kenaÔÔhena Buddhoti-

ÈdimÈha. Tattha yathÈ loke avagantÈ avagatoti vuccati, evaÑ bujjhitÈ
saccÈnÊti Buddho. YathÈ paÓÓasosÈ vÈtÈ paÓÓasusÈti vuccanti, evaÑ
bodhetÈ pajÈyÈti Buddho. SabbaÒÒutÈya Buddhoti
sabbadhammabujjhanasamatthÈya buddhiyÈ Buddhoti vuttaÑ hoti.
SabbadassÈvitÈya Buddhoti sabbadhammÈnaÑ ÒÈÓacakkhunÈ diÔÔhattÈ
Buddhoti vuttaÑ hoti.
AnaÒÒaneyyatÈya Buddhoti aÒÒena abodhanÊyato sayameva BuddhattÈ

Buddhoti vuttaÑ hoti. VisavitÈya Buddhoti nÈnÈguÓavisavanato1
padumamiva vikasanaÔÔhena Buddhoti vuttaÑ hoti. KhÊÓÈsavasa~khÈtena
Buddhoti-ÈdÊhi chahi pariyÈyehi cittasa~kocakaradhammappahÈnena
niddakkhayavibuddho puriso viya sabbakilesaniddakkhayavibuddhattÈ
Buddhoti vuttaÑ hoti. Sa~khÈ sa~khÈtanti atthato ekattÈ sa~khÈtenÈti
vacanassa koÔÔhÈsenÈti attho. TaÓhÈlepadiÔÔhilepÈbhÈvena
nirupalepasa~khÈtena. SavÈsanÈnaÑ sabbakilesÈnaÑ pahÊnattÈ
ekantavacanena visesetvÈ ekantavÊtarÈgoti-Èdi vuttaÑ. Ekantanikkilesoti
rÈgadosamohÈvasesehi sabbakilesehi nikkileso. EkÈyanamaggaÑ gatoti
Buddhoti gamanatthÈnaÑ dhÈt|naÑ bujjhanatthattÈ bujjhanatthÈpi dhÈtuyo
gamanatthÈ honti, tasmÈ ekÈyanamaggaÑ gatattÈ Buddhoti vuttaÑ hoti.
EkÈyanamaggoti cettha–
“Maggo pantho patho pajjo, aÒjasaÑ vaÔumÈyanaÑ.
NÈvÈ uttarasetu ca, kullo ca bhisi sa~kamo”ti2–
maggassa bah|su nÈmesu ayananÈmena vutto. TasmÈ ekamaggabh|to
maggo, na dvedhÈpathabh|toti attho. Atha vÈ ekena ayitabbo maggoti
ekÈyanamaggo. EkenÈti gaÓasa~gaÓikaÑ pahÈya pavivekena cittena.
Ayitabboti paÔipajjitabbo. Ayanti vÈ etenÈti ayano, saÑsÈrato nibbÈnaÑ
gacchantÊti attho. EkesaÑ ayano ekÈyano. Eketi seÔÔhÈ, sabbasattaseÔÔhÈ ca
SammÈsambuddhÈ, tasmÈ ekÈyanamaggoti SammÈsambuddhÈnaÑ
ayanabh|to maggoti vuttaÑ hoti. AyatÊti vÈ ayano, gacchati pavattatÊti attho.
EkasmiÑ ayano maggoti ekÈyanamaggo, ekasmiÑyeva BuddhasÈsane
pavattamÈno maggo, na aÒÒatthÈti vuttaÑ hoti. Api ca ekaÑ ayatÊti ekÈyano,
pubbabhÈge nÈnÈmukhabhÈvanÈnayappavattopi aparabhÈge ekaÑ
nibbÈnameva gacchatÊti vuttaÑ hoti, tasmÈ ekÈyanamaggoti
ekanibbÈnagamanamaggoti attho. Eko anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
abhisambuddhoti Buddhoti na parehi BuddhattÈ Buddho, kiÑ pana
sayameva anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ abhisambuddhattÈ Buddhoti vuttaÑ
hoti. AbuddhivihatattÈ buddhipaÔilÈbhÈ Buddhoti buddhi
______________________________________________________________
1. NÈnÈguÓavikasanato (Ka) 2. Khu 8. 201 piÔÔhe.
86 KhuddakanikÈya
BuddhaÑ bodhoti pariyÈyavacanametaÑ. Tattha yathÈ nÊlarattaguÓayogÈ

nÊlo paÔo ratto paÔoti vuccati, evaÑ BuddhaguÓayogÈ Buddhoti ÒÈpetuÑ
vuttaÑ.
Tato paraÑ Buddhoti netaÑ nÈmanti-Èdi “atthamanugatÈ ayaÑ

paÒÒattÊ”ti ÒÈpanatthaÑ vuttaÑ. Tattha mittÈ sahÈyÈ. AmaccÈ bhaccÈ. ©ÈtÊ
pitupakkhikÈ. SÈlohitÈ mÈtupakkhikÈ. SamaÓÈ pabbajj|pagatÈ. BrÈhmaÓÈ
bhovÈdino, samitapÈpabÈhitapÈpÈ vÈ. DevatÈ SakkÈdayo brahmÈno ca.
Vimokkhantikanti vimokkho arahattamaggo, vimokkhassa anto
arahattaphalaÑ, tasmiÑ vimokkhante bhavaÑ vimokkhantikaÑ nÈma.
SabbaÒÒubhÈvo hi arahattamaggena sijjhati, arahattaphalodaye siddho hoti,
tasmÈ sabbaÒÒubhÈvo vimokkhante bhavo hoti. TaÑ nemittakampi1 nÈmaÑ
vimokkhante bhavaÑ nÈma hoti. Tena vuttaÑ “vimokkhantikametaÑ
BuddhÈnaÑ BhagavantÈnan”ti. BodhiyÈ m|le saha sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa
paÔilÈbhÈti MahÈbodhirukkham|le yathÈvuttakkhaÓe sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa
paÔilÈbhena saha. SacchikÈ paÒÒattÊti arahattaphalasacchikiriyÈya,
sabbadhammasacchikiriyÈya vÈ jÈtÈ paÒÒatti. YadidaÑ Buddhoti yÈ ayaÑ
Buddhoti paÒÒatti, ayaÑ byaÒjanato BuddhavibhÈvanÈ.
“YathÈ Buddhena desitÈ “tigÈthÈpÈdassa pana iminÈ padabhÈjanÊye

vuttatthena ayaÑ saÑsandanÈ–ÈnÈpÈnassatiyo ca yathÈ Buddhena desitÈ,
yena pakÈrena desitÈ. YathÈsaddena sa~gahitÈ dasa yathatthÈ ca yathÈ
Buddhena desitÈ, yena pakÈrena desitÈti pakÈratthassa ca yathÈsaddassa,
sabhÈvatthassa ca yathÈsaddassa sar|pekasesavasena ekasesaÑ katvÈ
“yathÈ”ti vuttanti veditabbaÑ. PadabhÈjanÊye panassa yathatthesu ekekassa
yojanÈvasena “desito”ti ekavacanaÑ kataÑ.
“Soti gahaÔÔho vÈ hoti pabbajito vÈ”ti vuttattÈ Èdipadepi yassa

gahaÔÔhassa vÈ pabbajitassa vÈti vuttameva hoti. Lokattho vuttoyeva.
PabhÈsetÊti attano ÒÈÓassa pÈkaÔaÑ karotÊti
______________________________________________________________
1. Nemittakampi (Ka)
attho. AbhisambuddhattÈti sÈvakapÈramiÒÈÓenapi paÔividdhabhÈvena.

ObhÈsetÊti kÈmÈvacarabh|taÑ lokaÑ. BhÈsetÊti r|pÈvacarabh|taÑ lokaÑ.
PabhÈsetÊti ar|pÈvacarabh|taÑ lokaÑ.
AriyaÒÈÓanti arahattamaggaÒÈÓaÑ. MahikÈ muttoti mahikÈya mutto.
MahikÈti nÊhÈro vuccati. MahiyÈ muttotipi pÈÔho. Dh|marajÈ muttoti
dh|mato ca rajato ca mutto. RÈhugahaÓÈ vippamuttoti rÈhuno candassa
ÈsannupakkilesattÈ dvÊhi upasaggehi visesetvÈ vuttaÑ. BhÈsate iti sa-
obhÈsaÔÔhena. Tapate iti satejaÔÔhena. Virocate iti ruciraÔÔhena. Evamevanti
evaÑ evaÑ. YasmÈ pana candopi sayaÑ bhÈsanto tapanto virocanto imaÑ
okÈsalokaÑ obhÈseti, bhikkhu ca paÒÒÈya bhÈsanto tapanto virocanto imaÑ
khandhÈdilokaÑ paÒÒÈya obhÈseti, tasmÈ ubhayatrÈpi “bhÈsetÊ”ti avatvÈ
“bhÈsate”icceva vuttaÑ. EvaÑ hi vutte hetu-atthopi vutto hoti.
AtivisadatarÈbhas|riyopamaÑ aggahetvÈ kasmÈ candopamÈ gahitÈti ce?
SabbakilesapariÄÈhav|pasamena santassa bhikkhuno
santaguÓayuttacandopamÈ anucchavikÈti gahitÈti veditabbaÑ. EvaÑ
ÈnÈpÈnassatibhÈvanÈsiddhisÈdhakaÑ yogÈvacaraÑ thunitvÈ imÈni terasa
vodÈne ÒÈÓÈnÊti tÈni ÒÈÓÈni nigametvÈ dassetÊti.
VodÈnaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. SatokÈriÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ
163. SatokÈriÒÈÓaniddese mÈtikÈyaÑ idha bhikkh|ti imasmiÑ sÈsane
bhikkhu. AyaÑ hi ettha idhasaddo sabbappakÈra-ÈnÈpÈnassatisamÈdhi-
nibbattakassa puggalassa sannissayabh|tasÈsanaparidÊpano, aÒÒasÈsanassa
tathÈbhÈvapaÔisedhano ca. VuttaÑ hetaÑ “idheva bhikkhave samaÓo -pa-
suÒÒÈ parappavÈdÈ samaÓebhi aÒÒehÊ”ti1.
AraÒÒagato vÈ rukkham|lagato vÈ suÒÒÈgÈragato vÈti idamassa
ÈnÈpÈnassatisamÈdhi bhÈvanÈnur|pasenÈsanapariggahaparidÊpanaÑ.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 92; AÑ 1. 560 piÔÔhesu.
88 KhuddakanikÈya
Imassa hi bhikkhuno dÊgharattaÑ r|pÈdÊsu ÈrammaÓesu anuvisaÔaÑ cittaÑ

ÈnÈpÈnassatisamÈdhi-ÈrammaÓaÑ abhiruhituÑ na icchati,
k|ÔagoÓayuttaratho viya uppathameva dhÈvati. TasmÈ seyyathÈpi nÈma
gopo k|ÔadhenuyÈ sabbaÑ khÊraÑ pivitvÈ vaÉÉhitaÑ k|ÔavacchaÑ
dametukÈmo dhenuto apanetvÈ ekamante mahantaÑ thambhaÑ nikhaÓitvÈ
tattha yottena bandheyya, athassa so vaccho ito cito ca vipphanditvÈ
palÈyituÑ asakkonto tameva thambhaÑ upanisÊdeyya vÈ upanipajjeyya vÈ,
evameva iminÈpi bhikkhunÈ dÊgharattaÑ r|pÈrammaÓÈdirasapÈnavaÉÉhitaÑ
duÔÔhacittaÑ dametukÈmena r|pÈdi-ÈrammaÓato apanetvÈ araÒÒaÑ vÈ
rukkham|laÑ vÈ suÒÒÈgÈraÑ vÈ pavesetvÈ tattha assÈsapassÈsathambhe
satiyottena bandhitabbaÑ. Evamassa taÑ cittaÑ ito cito ca vipphanditvÈpi
pubbe ÈciÓÓÈrammaÓaÑ alabhamÈnaÑ satiyottaÑ chinditvÈ palÈyituÑ
asakkontaÑ tamevÈrammaÓaÑ upacÈrappanÈvasena upanisÊdati ceva
upanipajjati ca. TenÈhu porÈÓÈ–
“YathÈ thambhe nibandheyya, vacchaÑ damaÑ1 naro idha.
BandheyyevaÑ sakaÑ cittaÑ, satiyÈrammaÓe daÄhan”ti2.
Evamassa taÑ senÈsanaÑ bhÈvanÈnur|paÑ hoti. Atha vÈ yasmÈ idaÑ
kammaÔÔhÈnappabhede muddhabh|taÑ sabbabuddhapaccekabuddha-
buddhasÈvakÈnaÑ visesÈdhigamadiÔÔhadhammasukhavihÈrapadaÔÔhÈnaÑ
ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnaÑ itthi purisahatthi-assÈdisaddasamÈkulaÑ
gÈmantaÑ apariccajitvÈ na sukaraÑ bhÈvetuÑ saddakaÓÔakattÈ jhÈnassa.
AgÈmake pana araÒÒe sukaraÑ yogÈvacarena idaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
pariggahetvÈ ÈnÈpÈnacatukkajjhÈnaÑ nibbattetvÈ tadeva pÈdakaÑ katvÈ
sa~khÈre sammasitvÈ aggaphalaÑ arahattaÑ pÈpuÓituÑ. TasmÈ tassa
anur|paÑ senÈsanaÑ upadisanto BhagavÈ “araÒÒagato vÈ”ti-ÈdimÈha,
tatheva thero.
VatthuvijjÈcariyo viya hi BhagavÈ, so yathÈ vatthuvijjÈcariyo
nagarabh|miÑ passitvÈ suÔÔhu upaparikkhitvÈ “ettha nagaraÑ mÈpethÈ”ti
upadisati, sotthinÈ ca nagare niÔÔhite rÈjakulato mahÈsakkÈraÑ labhati,
evamevaÑ yogÈvacarassa anur|paÑ senÈsanaÑ upaparikkhitvÈ “ettha
kammaÔÔhÈnaÑ anuyuÒjitabban”ti upadisati, tato tattha
kammaÔÔhÈnamanuyuttena yoginÈ
______________________________________________________________
1. DammaÑ (SÊ)
2. Visuddhi 1. 261; Vi-®Ôha 2. 12; DÊ-®Ôha 2. 353; Ma-®Ôha 1. 252 piÔÔhesu.
kamena arahatte patte “SammÈsambuddho vata so BhagavÈ”ti mahantaÑ

sakkÈraÑ labhati. AyaÑ pana bhikkhu “dÊpisadiso”ti vuccati. YathÈ hi
MahÈdÊpirÈjÈ araÒÒe tiÓagahanaÑ vÈ vanagahanaÑ vÈ pabbatagahanaÑ vÈ
nissÈya nilÊyitvÈ vanamahiÑsagokaÓÓas|karÈdayo mige gaÓhÈti, evamevaÑ
ayaÑ araÒÒÈdÊsu kammaÔÔhÈnamanuyuÒjanto bhikkhu yathÈkkamena
sotÈpattisakadÈgÈmi-anÈgÈmi-arahattamagge ceva ariyaphalÈni ca gaÓhÈtÊti
veditabbo. TenÈhu porÈÓÈ–
“YathÈpi DÊpiko nÈma, nilÊyitvÈ gaÓhate1 mige.
TathevÈyaÑ Buddhaputto, yuttayogo vipassako.
AraÒÒaÑ pavisitvÈna, gaÓhÈti phalamuttaman”ti2.
Tenassa parakkamajavayoggabh|miÑ araÒÒasenÈsanaÑ dassento
“araÒÒagato vÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha araÒÒagatoti upari vuttalakkhaÓaÑ yaÑkiÒci pavivekasukhaÑ
araÒÒaÑ gato. Rukkham|lagatoti rukkhasamÊpaÑ gato. SuÒÒÈgÈragatoti
suÒÒaÑ vivitthokÈsaÑ gato. Ettha ca ÔhapetvÈ araÒÒaÒca rukkham|laÒca
avasesasattavidhasenÈsanaÑ gatopi “suÒÒÈgÈragato”ti vattuÑ vaÔÔati.
NavavidhaÑ hi senÈsanaÑ. YathÈha “so vivittaÑ senÈsanaÑ bhajati
araÒÒaÑ rukkham|laÑ pabbataÑ kandaraÑ giriguhaÑ susÈnaÑ
vanapatthaÑ abbhokÈsaÑ palÈlapuÒjan”ti3. Evamassa ututtayÈnuk|laÑ
dhÈtucariyÈnuk|laÒca ÈnÈpÈnassatibhÈvanÈnur|paÑ senÈsanaÑ upadisitvÈ
alÊnÈnuddhaccapakkhikaÑ santamiriyÈpathaÑ upadisanto nisÊdatÊti Èha.
Athassa nisajjÈya daÄhabhÈvaÑ assÈsapassÈsÈnaÑ pavattanasamatthataÑ4
ÈrammaÓapariggah|pÈyaÒca dassento palla~kaÑ ÈbhujitvÈti-ÈdimÈha.
Tattha palla~kanti samantato |rubaddhÈsanaÑ. ŒbhujitvÈti bandhitvÈ. UjuÑ
kÈyaÑ paÓidhÈyÈti uparimasarÊraÑ ujukaÑ ÔhapetvÈ aÔÔhÈrasa piÔÔhikaÓÔake
koÔiyÈ koÔiÑ paÔipÈdetvÈ. EvaÑ hi nisinnassa cammamaÑsanhÈr|ni na
paÓamanti. Athassa yÈ tesaÑ paÓamanapaccayÈ khaÓe khaÓe vedanÈ
uppajjeyyuÑ, tÈ na uppajjanti. TÈsu anuppajjamÈnÈsu cittaÑ ekaggaÑ hoti,
kammaÔÔhÈnaÑ na paripatati, vuddhiÑ phÈtiÑ upagacchati.
______________________________________________________________
1. GaÓhatÊ (SÊ) 2. Khu 11. 352 piÔÔhe MilindapaÒhe.
3. Abhi 2. 253 piÔÔhe. 4. PavattanasukhataÑ (Visuddhi 1. 262 piÔÔhe.)
90 KhuddakanikÈya
ParimukhaÑ satiÑ upaÔÔhapetvÈti kammaÔÔhÈbhimukhaÑ satiÑ

ÔhapayitvÈ. So satova assasati sato passasatÊti so bhikkhu evaÑ nisÊditvÈ
evaÒca satiÑ upaÔÔhapetvÈ taÑ satiÑ avijahanto sato eva assasati sato
passasati, satokÈrÊ hotÊti vuttaÑ hoti.
IdÈni yehi pakÈrehi satokÈrÊ hoti, te pakÈre dassetuÑ dÊghaÑ vÈ
assasantoti-ÈdimÈha. Tattha dÊghaÑ vÈ assasantoti dÊghaÑ vÈ assÈsaÑ
pavattayanto. TathÈ rassaÑ. YÈ pana nesaÑ dÊgharassatÈ, sÈ kÈlavasena
veditabbÈ. KadÈci hi manussÈ hatthi-ahi-Èdayo viya kÈlavasena dÊghaÑ
assasanti ca passasanti ca, kadÈci sunakhasasÈdayo viya rassaÑ. AÒÒathÈ hi
cuÓÓavicuÓÓÈ assÈsapassÈsÈ dÊgharassÈ nÈma na honti. TasmÈ te dÊghaÑ
kÈlaÑ pavisantÈ ca nikkhamantÈ ca dÊghÈ, rassaÑ kÈlaÑ pavisantÈ ca
nikkhamantÈ ca rassÈti veditabbÈ. TatrÈyaÑ bhikkhu upari vuttehi
navahÈkÈrehi dÊghaÑ assasanto ca passasanto ca dÊghaÑ assasÈmi,
passasÈmÊti pajÈnÈti, tathÈ rassaÑ.
EvaÑ pajÈnato ca–
DÊgho rasso ca assÈso,
PassÈsopi ca tÈdiso.
CattÈro vaÓÓÈ vattanti,
NÈsikaggeva bhikkhunoti.
NavannaÒcassa1 ÈkÈrÈnaÑ ekenÈkÈrena
kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnabhÈvanÈ sampajjatÊti veditabbÈ.
SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ assasissÈmÊti sikkhati. SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ
passasissÈmÊti sikkhatÊti sakalassa assÈsakÈyassÈdimajjhapariyosÈnaÑ
viditaÑ karonto pÈkaÔaÑ karonto assasissÈmÊti sikkhati. Sakalassa
passÈsakÈyassÈdimajjhapariyosÈnaÑ viditaÑ karonto pÈkaÔaÑ karonto
passasissÈmÊti sikkhati. EvaÑ viditaÑ karonto pÈkaÔaÑ karonto
ÒÈÓasampayuttacittena assasati ceva passasati ca. TasmÈ “assasissÈmi
passasissÈmÊti
______________________________________________________________
1. CatunnaÒcassa (Ka) Visuddhi 1. 264 piÔÔhe pana passitabbaÑ.
sikkhatÊ”ti vuccati. Ekassa hi bhikkhuno cuÓÓavicuÓÓavisaÔe1 assÈsakÈye,

passÈsakÈye vÈ Èdi pÈkaÔo hoti, na majjhapariyosÈnaÑ. So Èdimeva
pariggahetuÑ sakkoti, majjhapariyosÈne kilamati. Ekassa majjhaÑ pÈkaÔaÑ
hoti, na ÈdipariyosÈnaÑ. So majjhameva pariggahetuÑ sakkoti,
ÈdipariyosÈne kilamati. Ekassa pariyosÈnaÑ pÈkaÔaÑ hoti, na ÈdimajjhaÑ.
So pariyosÈnaÑyeva pariggahetuÑ sakkoti, Èdimajjhe kilamati. Ekassa
sabbaÑ pÈkaÔaÑ hoti, so sabbampi pariggahetuÑ sakkoti, na katthaci
kilamati. TÈdisena bhavitabbanti dassento Èha “sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ”ti-
Èdi.
Tattha sikkhatÊti evaÑ ghaÔati vÈyamati. Yo vÈ tathÈbh|tassa saÑvaro,
ayamettha adhisÊlasikkhÈ. Yo tathÈbh|tassa samÈdhi, ayaÑ adhicittasikkhÈ.
YÈ tathÈbh|tassa paÒÒÈ, ayaÑ adhipaÒÒÈsikkhÈti imÈ tisso sikkhÈyo tasmiÑ
ÈrammaÓe tÈya satiyÈ tena manasikÈrena sikkhati Èsevati bhÈveti
bahulÊkarotÊti evamettha attho daÔÔhabbo. Tattha yasmÈ purimanayena
kevalaÑ assasitabbaÑ passasitabbameva ca, na aÒÒaÑ kiÒci kÈtabbaÑ, ito
paÔÔhÈya pana ÒÈÓuppÈdanÈdÊsu yogo karaÓÊyo. TasmÈ tattha “assasÈmÊti
pajÈnÈti passasÈmÊti pajÈnÈti “cceva vattamÈnakÈlavasena PÈÄiÑ vatvÈ ito
paÔÔhÈya kattabbassa ÒÈÓuppÈdanÈdino ÈkÈrassa dassanatthaÑ
“sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ assasissÈmÊ”ti-ÈdinÈ nayena anÈgatakÈlavasena PÈÄi
ÈropitÈti veditabbÈ.
PassambhayaÑ kÈyasa~khÈraÑ -pa- sikkhatÊti oÄÈrikaÑ
assÈsapassÈsasa~khÈtaÑ kÈyasa~khÈraÑ passambhento paÔippassambhento
nirodhento v|pasamento assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhati.
TatrevaÑ oÄÈrikasukhumatÈ ca passaddhi ca veditabbÈ–imassa hi
bhikkhuno pubbe apariggahitakÈle kÈyo ca cittaÒca sadarathÈ honti oÄÈrikÈ.
KÈyacittÈnaÑ oÄÈrikatte av|pasante assÈsapassÈsÈpi oÄÈrikÈ honti, balavatarÈ
hutvÈ pavattanti, nÈsikÈ nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi
tiÔÔhati. YadÈ panassa
______________________________________________________________
1. CuÓÓavitate (GaÓÔhipade) Visuddhi 1. 265 piÔÔhe pana passitabbaÑ.
92 KhuddakanikÈya
kÈyopi cittampi pariggahitÈ honti, tadÈ te santÈ honti v|pasantÈ. Tesu

v|pasantesu assÈsapassÈsÈ sukhumÈ hutvÈ pavattanti, “atthi nu kho, natthÊ”ti
vicetabbÈkÈrappattÈ honti. SeyyathÈpi purisassa dhÈvitvÈ pabbatÈ vÈ
orohitvÈ mahÈbhÈraÑ vÈ sÊsato oropetvÈ Ôhitassa oÄÈrikÈ assÈsapassÈsÈ
honti, nÈsikÈ nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi tiÔÔhati. YadÈ
panesa taÑ parissamaÑ vinodetvÈ nhatvÈ ca pivitvÈ ca allasÈÔakaÑ hadaye
katvÈ sÊtÈya chÈyÈya nipanno hoti, athassa te assÈsapassÈsÈ sukhumÈ honti
“atthi nu kho, natthÊ”ti vicetabbÈkÈrappattÈ, evamevaÑ imassa bhikkhuno
apariggahitakÈleti vitthÈretabbaÑ. TathÈ hissa pubbe apariggahitakÈle
“oÄÈrikoÄÈrike kÈyasa~khÈre passambhemÊ”ti
ÈbhogasamannÈhÈramanasikÈro natthi, pariggahitakÈle pana atthi. Tenassa
apariggahitakÈlato pariggahitakÈle kÈyasa~khÈro sukhumo hoti. TenÈhu
porÈÓÈ–
“SÈraddhe kÈye citte ca, adhimattaÑ pavattati.
AsÈraddhamhi kÈyamhi, sukhumaÑ sampavattatÊ”ti1.
Pariggahepi2 oÄÈriko, paÔhamajjhÈn|pacÈre sukhumo. Tasmimpi
oÄÈriko, paÔhamajjhÈne sukhumo. PaÔhamajjhÈne ca dutiyajjhÈn|pacÈre ca
oÄÈriko, dutiyajjhÈne sukhumo. DutiyajjhÈne ca tatiyajjhÈn|pacÈre ca
oÄÈriko, tatiyajjhÈne sukhumo. TatiyajjhÈne ca catutthajjhÈn|pacÈre ca
oÄÈriko, catutthajjhÈne atisukhumo appavattimeva pÈpuÓÈti. IdaÑ tÈva
DÊghabhÈÓakasaÑyuttabhÈÓakÈnaÑ mataÑ.
MajjhimabhÈÓakÈ pana “paÔhamajjhÈne oÄÈriko, dutiyajjhÈn|pacÈre
sukhumo”ti evaÑ heÔÔhimaheÔÔhimajjhÈnato upar|parijjhÈn|pacÈrepi
sukhumataraÑ icchanti. SabbesaÑyeva pana matena apariggahitakÈle
pavattakÈyasa~khÈro pariggahitakÈle paÔippassambhati, pariggahitakÈle
pavattakÈyasa~khÈro paÔhamajjhÈn|pacÈre -pa- catutthajjhÈn|pacÈre
pavattakÈyasa~khÈro catutthajjhÈne paÔippassambhati. AyaÑ tÈva samathe
nayo.
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 267; Vi-®Ôha 2. 17 piÔÔhesu. 2. PariggahitakÈlepi (Ka)
VipassanÈyaÑ pana apariggahitakÈle pavattakÈyasa~khÈro oÄÈriko,

mahÈbh|tapariggahe sukhumo. Sopi oÄÈriko, upÈdÈr|papariggahe sukhumo.
Sopi oÄÈriko, sakalar|papariggahe sukhumo. Sopi oÄÈriko, ar|papariggahe
sukhumo. Sopi oÄÈriko, r|pÈr|papariggahe sukhumo. Sopi oÄÈriko,
paccayapariggahe sukhumo. Sopi oÄÈriko, sappaccayanÈmar|padassane
sukhumo. Sopi oÄÈriko, lakkhaÓÈrammaÓika1 vipassanÈya sukhumo. Sopi
dubbalavipassanÈya oÄÈriko, balavavipassanÈya sukhumo. Tattha pubbe
vuttanayeneva purimassa purimassa pacchimena pacchimena paÔippassaddhi
veditabbÈ. Evamettha oÄÈrikasukhumatÈ paÔippassaddhi ca veditabbÈ. AyaÑ
tÈvettha kÈyÈnupassanÈvasena vuttassa paÔhamacatukkassa
anupubbapadavaÓÓanÈ.
YasmÈ panettha idameva catukkaÑ Èdikammikassa kammaÔÔhÈnavasena
vuttaÑ, itarÈni pana tÊÓi catukkÈni ettha pattajjhÈnassa
vedanÈcittadhammÈnupassanÈvasena, tasmÈ imaÑ kammaÔÔhÈnaÑ bhÈvetvÈ
ÈnÈpÈnacatukkajjhÈnapadaÔÔhÈnÈya vipassanÈya saha paÔisambhidÈhi
arahattaÑ pÈpuÓitukÈmena Èdikammikena kulaputtena Visuddhimagge
vuttanayena sÊlaparisodhanÈdÊni sabbakiccÈni katvÈ satta~gasamannÈgatassa
Ècariyassa santike paÒcasandhikaÑ kammaÔÔhÈnaÑ uggahetabbaÑ. Tatrime
paÒca sandhayo uggaho paripucchÈ upaÔÔhÈnaÑ appanÈ lakkhaÓanti. Tattha
uggaho nÈma kammaÔÔhÈnassa uggaÓhanaÑ. ParipucchÈ nÈma
kammaÔÔhÈnassa paripucchanaÑ2. UpaÔÔhÈnaÑ nÈma kammaÔÔhÈnassa
upaÔÔhÈnaÑ. AppanÈ nÈma kammaÔÔhÈnassa appanÈ. LakkhaÓaÑ nÈma
kammaÔÔhÈnassa lakkhaÓaÑ, “evaÑ lakkhaÓamidaÑ kammaÔÔhÈnan”ti
kammaÔÔhÈnasabhÈv|padhÈraÓanti vuttaÑ hoti.
EvaÑ paÒcasandhikaÑ kammaÔÔhÈnaÑ uggaÓhanto attanÈpi na kilamati,
Ècariyampi na viheseti3. TasmÈ thokaÑ uddisÈpetvÈ bahuÑ kÈlaÑ
sajjhÈyitvÈ evaÑ paÒcasandhikaÑ kammaÔÔhÈnaÑ uggahetvÈ Ècariyassa
santike vÈ aÒÒattha vÈ aÔÔhÈrasa dosayutte vihÈre vajjetvÈ
paÒca~gasamannÈgate senÈsane vasantena upacchinnakhuddakapalibodhena
katabhattakiccena bhattasammadaÑ paÔivinodetvÈ sukhanisinnena
ratanattayaguÓÈnussaraÓena cittaÑ sampahaÑsetvÈ
______________________________________________________________
1. TilakkhaÓÈrammaÓika (GaÓÔhipade) 2. ParipucchanÈ (Visuddhi 1. 270 piÔÔhe)
3. Na viheÔheti (Ka)
94 KhuddakanikÈya
Ècariyuggahato ekapadampi aparihÈpentena idaÑ

ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnaÑ manasi kÈtabbaÑ. TatrÈyaÑ manasikÈravidhi–
“GaÓanÈ anubandhanÈ, phusanÈ ÔhapanÈ sallakkhaÓÈ.
VivaÔÔanÈ pÈrisuddhi, tesaÒca paÔipassanÈ”ti.
Tattha gaÓanÈti gaÓanÈyeva. AnubandhanÈti anugamanÈ. PhusanÈti
phuÔÔhaÔÔhÈnaÑ. ®hapanÈti appanÈ. SallakkhaÓÈti vipassanÈ. VivaÔÔanÈti
maggo. PÈrisuddhÊti phalaÑ. TesaÒca paÔipassanÈti paccavekkhaÓÈ. Tattha
iminÈ Èdikammikena kulaputtena paÔhamaÑ gaÓanÈya idaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
manasi kÈtabbaÑ. GaÓentena pana paÒcannaÑ heÔÔhÈ na ÔhapetabbaÑ,
dasannaÑ upari na netabbaÑ, antarÈ khaÓÉaÑ na dassetabbaÑ. PaÒcannaÑ
heÔÔhÈ Ôhapentassa hi sambÈdhe okÈse cittuppÈdo vipphandati sambÈdhe vaje
sanniruddhagogaÓo viya. DasannaÑ upari nentassa gaÓananissitova
cittuppÈdo hoti. AntarÈ khaÓÉaÑ dassentassa “sikhÈppattaÑ nu kho me
kammaÔÔhÈnaÑ, no”ti cittaÑ vikampati, tasmÈ ete dose vajjetvÈ gaÓetabbaÑ.
GaÓentena ca paÔhamaÑ dandhagaÓanÈya dhaÒÒamÈpakagaÓanÈya
gaÓetabbaÑ. DhaÒÒamÈpako hi nÈÄiÑ p|retvÈ “ekan”ti vatvÈ okirati, puna
p|rento kiÒci kacavaraÑ disvÈ chaÉÉento “ekaÑ ekan”ti vadati. Eseva nayo
dve dveti-ÈdÊsu. EvamevaÑ iminÈpi assÈsapassÈsesu yo upaÔÔhÈti, taÑ
gahetvÈ “ekaÑ ekan”ti-ÈdiÑ katvÈ yÈva “dasa dasÈ”ti pavattamÈnaÑ
pavattamÈnaÑ upalakkhetvÈva gaÓetabbaÑ. Tassa evaÑ gaÓayato
nikkhamantÈca pavisantÈ ca assÈsapassÈsÈ pÈkaÔÈ honti.
AthÈnena taÑ dandhagaÓanaÑ dhaÒÒamÈpakagaÓanaÑ pahÈya
sÊghagaÓanÈya gopÈlakagaÓanÈya gaÓetabbaÑ. Cheko hi gopÈlako
sakkharÈdayo uccha~gena gahetvÈ rajjudaÓÉahattho pÈtova vajaÑ gantvÈ
gÈvo piÔÔhiyaÑ paharitvÈ palighatthambhamatthake nisinno dvÈraÑ pattaÑ
pattaÑyeva gÈvaÑ “eko dve”ti sakkharaÑ khipitvÈ khipitvÈ gaÓeti.
TiyÈmarattiÑ sambÈdhe okÈse dukkhaÑ vutthagogaÓo nikkhamanto
aÒÒamaÒÒaÑ upanighaÑsanto1 vegena vegena puÒjapuÒjo hutvÈ
nikkhamati. So vegena vegena “tÊÓi cattÈri paÒca dasÈ”ti gaÓetiyeva,
evamassÈpi purimanayena
______________________________________________________________
1. UpanighaÑsento (SÊ)
gaÓayato assÈsapassÈsÈ pÈkaÔÈ hutvÈ sÊghaÑ sÊghaÑ punappunaÑ

saÒcaranti. Tato tena “punappunaÑ saÒcarantÊ”ti ÒatvÈ anto ca bahi ca
aggahetvÈ dvÈrappattaÑ dvÈrappattaÑyeva gahetvÈ “eko dve tÊÓi cattÈri
paÒca, eko dve tÊÓi cattÈri paÒca cha, eko dve tÊÓi cattÈri paÒca cha satta
-pa- aÔÔha nava dasÈ”ti sÊghaÑ sÊghaÑ gaÓetabbameva. GaÓanÈpaÔibaddhe hi
kammaÔÔhÈne gaÓanabaleneva cittaÑ ekaggaÑ hoti
arittupatthambhanavasena caÓÉasote nÈvÈÔhapanamiva.
TassevaÑ sÊghaÑ sÊghaÑ gaÓayato kammaÔÔhÈnaÑ nirantaraÑ
pavattaÑ viya hutvÈ upaÔÔhÈti. Atha “nirantaraÑ pavattatÊ”ti ÒatvÈ anto ca
bahi ca vÈtaÑ apariggahetvÈ purimanayeneva vegena vegena gaÓetabbaÑ.
AntopavisanavÈtena hi saddhiÑ cittaÑ pavesayato abbhantaraÑ
vÈtabbhÈhataÑ medap|ritaÑ viya hoti. BahinikkhamanavÈtena saddhiÑ
cittaÑ nÊharato bahiddhÈ puthuttÈrammaÓe cittaÑ vikkhipati.
PhuÔÔhaphuÔÔhokÈse pana satiÑ ÔhapetvÈ bhÈventasseva bhÈvanÈ sampajjati.
Tena vuttaÑ “anto ca bahi ca vÈtaÑ apariggahetvÈ purimanayeneva vegena
vegena gaÓetabban”ti.
KÊvaciraÑ panetaÑ gaÓetabbanti? YÈva vinÈ gaÓanÈya
assÈsapassÈsÈrammaÓe sati santiÔÔhati. Bahi visaÔavitakkavicchedaÑ katvÈ
assÈsapassÈsÈrammaÓe sati saÓÔhÈpanatthaÑyeva hi gaÓanÈti.
EvaÑ gaÓanÈya manasi katvÈ anubandhanÈya1 manasi kÈtabbaÑ.
AnubandhanÈ nÈma gaÓanaÑ paÔisaÑharitvÈ satiyÈ nirantaraÑ
assÈsapassÈsÈnaÑ anugamanaÑ. TaÒca kho na
ÈdimajjhapariyosÈnÈnugamanavasena. ŒdimajjhapariyosÈnÈni
tassÈnugamane ÈdÊnavÈ ca heÔÔhÈ vuttÈyeva.
TasmÈ anubandhanÈya manasikarontena na ÈdimajjhapariyosÈnavasena
manasi kÈtabbaÑ, apica kho phusanÈvasena ca ÔhapanÈvasena ca manasi
kÈtabbaÑ. GaÓanÈnubandhanÈvasena viya hi phusanÈÔhapanÈvasena visuÑ
manasikÈro natthi, phuÔÔhaphuÔÔhaÔÔhÈneyeva pana gaÓento gaÓanÈya ca
phusanÈya ca manasi karoti, tattheva gaÓanaÑ paÔisaÑharitvÈ te satiyÈ
anubandhanto, appanÈvasena ca cittaÑ Ôhapento “anubandhanÈya ca
phusanÈya ca ÔhapanÈya ca
______________________________________________________________
1. AnubandhanÈvasena (SÊ)
96 KhuddakanikÈya
manasi karotÊ”ti vuccati. SvÈyamattho AÔÔhakathÈsu

vuttapa~guÄadovÈrikopamÈhi idheva PÈÄiyaÑ vuttakakac|pamÈya ca
veditabbo.
TatrÈyaÑ pa~guÄopamÈ–seyyathÈpi pa~guÄo dolÈya kÊÄataÑ
mÈtÈputtÈnaÑ dolaÑ khipitvÈ tattheva dolÈthambham|le nisinno kamena
Ègacchantassa ca gacchantassa ca dolÈphalakassa ubho koÔiyo majjhaÒca
passati, na ca ubhokoÔimajjhÈnaÑ dassanatthaÑ byÈvaÔo hoti, evameva
bhikkhu sativasena upanibandhanatthambham|le ÔhatvÈ assÈsapassÈsadolaÑ
khipitvÈ tattheva nimitte satiyÈ nisÊdanto kamena ÈgacchantÈnaÒca
gacchantÈnaÒca phuÔÔhaÔÔhÈna assÈsapassÈsÈnaÑ ÈdimajjhapariyosÈnaÑ
satiyÈ anugacchanto tattheva1 cittaÑ ÔhapetvÈ passati, na ca tesaÑ
dassanatthaÑ byÈvaÔo hoti. AyaÑ pa~guÄopamÈ.
AyaÑ pana dovÈrikopamÈ–seyyathÈpi dovÈriko nagarassa anto ca bahi
ca purise “ko tvaÑ, kuto vÈ Ègato, kuhiÑ vÈ gacchasi, kiÑ vÈ te hatthe”ti na
vÊmaÑsati. Na hi tassa te bhÈrÈ, dvÈrappattaÑ dvÈrappattaÑyeva pana
vÊmaÑsati, evameva imassa bhikkhuno antopaviÔÔhavÈtÈ ca
bahinikkhantavÈtÈ ca na bhÈrÈ honti, dvÈrappattÈ dvÈrappattÈyeva bhÈrÈti
ayaÑ dovÈrikopamÈ.
Kakac|pamÈ pana “nimittaÑ assÈsapassÈsÈ”ti-ÈdinÈ2 nayena idha
vuttÈyeva. Idha panassa ÈgatÈgatavasena amanasikÈramattameva payojananti
veditabbaÑ.
IdaÑ kammaÔÔhÈnaÑ manasikaroto kassaci na cireneva nimittaÒca
uppajjati, avasesajhÈna~gapaÔimaÓÉitÈ appanÈsa~khÈtÈ ÔhapanÈ ca
sampajjati. Kassaci pana gaÓanÈvaseneva manasikÈrakÈlato pabhuti ( )3
yathÈ sÈraddhakÈyassa maÒce vÈ pÊÔhe vÈ nisÊdato maÒcapÊÔhaÑ onamati
vik|jati, paccattharaÓaÑ valiÑ gaÓhÈti, asÈraddhakÈyassa pana nisÊdato
neva maÒcapÊÔhaÑ onamati na vik|jati, na paccattharaÓaÑ valiÑ gaÓhÈti,
t|lapicup|ritaÑ viya maÒcapÊÔhaÑ
______________________________________________________________
1. Tattha ca (Visuddhi 1. 272 piÔÔhe) 2. Khu 9. 169 piÔÔhe.
3. (Anukkamato oÄÈrika-assÈsapassÈsanirodhavasena kÈyadarathe v|pasante kÈyopi
cittampi lahukaÑ hoti, sarÊraÑ ÈkÈse la~ghanÈkÈrappattaÑ viya hoti.)
(Visuddhi 1. 274 piÔÔhe)
hoti. KasmÈ? YasmÈ asÈraddho kÈyo lahuko hoti, cavamevaÑ gaÓanÈvasena

manasikÈrakÈlato pabhuti anukkamato oÄÈrika-assÈsapassÈsanirodhavasena
kÈyadarathe v|pasante kÈyopi cittampi lahukaÑ hoti, sarÊraÑ ÈkÈse
la~ghanÈkÈrappattaÑ viya hoti.
Tassa oÄÈrike assÈsapassÈse niruddhe sukhuma-assÈsapassÈsa-
nimittÈrammaÓaÑ cittaÑ pavattati. Tasmimpi niruddhe aparÈparaÑ tato
sukhumataraÑ sukhumataraÑ assÈsapassÈsanimittÈrammaÓaÑ
pavattatiyeva. SvÈyamattho upari vuttakaÑsathÈlopamÈya veditabbo.
YathÈ hi aÒÒÈni kammaÔÔhÈnÈni upar|pari vibh|tÈni honti, na tathÈ
idaÑ. IdaÑ pana upar|pari bhÈventassa1 sukhumattaÑ gacchati,
upaÔÔhÈnampi na upagacchati. EvaÑ anupaÔÔhahante pana tasmiÑ tena
bhikkhunÈ “ÈcariyaÑ pucchissÈmÊ”ti vÈ “naÔÔhaÑ dÈni me kammaÔÔhÈnan”ti
vÈ uÔÔhÈyÈsanÈ na gantabbaÑ. IriyÈpathaÑ vikopetvÈ gacchato hi
kammaÔÔhÈnaÑ navanavameva hoti. TasmÈ yathÈnisinneneva desato
ÈharitabbaÑ.
TatrÈyaÑ ÈharaÓ|pÈyo–tena bhikkhunÈ kammaÔÔhÈnassa
anupaÔÔhÈnabhÈvaÑ ÒatvÈ iti paÔisaÒcikkhitabbaÑ “ime assÈsapassÈsÈ nÈma
kattha atthi, kattha natthi. Kassa vÈ atthi, kassa vÈ natthÊ”ti. AthevaÑ
paÔisaÒcikkhato2 “ime antomÈtukucchiyaÑ natthi, udake nimuggÈnaÑ
natthi, tathÈ asaÒÒÊbh|tÈnaÑ matÈnaÑ catutthajjhÈnasamÈpannÈnaÑ
r|pÈr|pabhavasama~gÊnaÑ nirodhasamÈpannÈnan”ti ÒatvÈ evaÑ attanÈva
attÈ paÔicodetabbo “nanu tvaÑ paÓÉita neva mÈtukucchigato, na udake
nimuggo, na asaÒÒÊbh|to, na mato, na catutthajjhÈnasamÈpanno, na
r|pÈr|pabhavasama~gÊ, na nirodhasamÈpanno. Atthiyeva te assÈsapassÈsÈ,
mandapaÒÒatÈya pana pariggahetuÑ na sakkosÊ”ti. AthÈnena
pakatiphuÔÔhavasena cittaÑ ÔhapetvÈ manasikÈro pavattetabbo. Ime hi
dÊghanÈsikassa nÈsÈpuÔaÑ ghaÔÔentÈ pavattanti, rassanÈsikassa uttaroÔÔaÑ.
TasmÈnena imaÑ nÈma ÔhÈnaÑ ghaÔÔentÊti nimittaÑ ÔhapetabbaÑ. Imameva
hi atthavasaÑ paÔicca vuttaÑ BhagavatÈ “nÈhaÑ bhikkhave muÔÔhassatissa
asampajÈnassa ÈnÈpÈnassatibhÈvanaÑ vadÈmÊ”ti3. KiÒcÈpi
______________________________________________________________
1. BhÈventassa bhÈventassa (SÊ) 2. PaÔisaÒcikkhathÈ (Ka)
3. Ma 3. 127; SaÑ 3. 294 piÔÔhesu.
98 KhuddakanikÈya
hi yaÑkiÒci kammaÔÔhÈnaÑ satassa sampajÈnasseva sampajjati, ito aÒÒaÑ

pana manasikarontassa pÈkaÔaÑ hoti. IdaÑ pana ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnaÑ
garukaÑ garukabhÈvanaÑ BuddhapaccekabuddhabuddhaputtÈnaÑ
mahÈpurisÈnaÑyeva manasikÈrabh|mibh|taÑ, na ceva ittaraÑ, na ca
ittarasattasamÈsevitaÑ. YathÈ yathÈ manasi karÊyati, tathÈ tathÈ santaÒceva
hoti sukhumaÒca. TasmÈ ettha balavatÊ sati ca paÒÒÈ ca icchitabbÈ.
YathÈ hi maÔÔhasÈÔakassa tunnakaraÓakÈle s|cipi sukhumÈ icchitabbÈ,

s|cipÈsavedhanampi tato sukhumataraÑ, evamevaÑ maÔÔhasÈÔakasadisassa
imassa kammaÔÔhÈnassa bhÈvanÈkÈle s|cipaÔibhÈgÈ satipi
s|cipÈsavedhanapaÔibhÈgÈ taÑsampayuttÈ paÒÒÈpi balavatÊ icchitabbÈ. TÈhi
ca pana satipaÒÒÈhi samannÈgatena bhikkhunÈ na te assÈsapassÈsÈ aÒÒatra
pakatiphuÔÔhokÈsÈ pariyesitabbÈ.
YathÈ hi kassako khettaÑ kasitvÈ balÊbadde muÒcitvÈ gocaramukhe

katvÈ chÈyÈya nisinno vissameyya, athassa te balÊbaddhÈ vegena aÔaviÑ
paviseyyuÑ. Yo hoti cheko kassako, so puna te gahetvÈ hojetukÈmo na
tesaÑ anupadaÑ gantvÈ aÔaviÑ ÈhiÓÉati, atha kho rasmiÒca patodaÒca
gahetvÈ ujutameva tesaÑ nipÈtanatitthaÑ gantvÈ nisÊdati vÈ nipajjati vÈ,
atha te goÓe divasabhÈgaÑ caritvÈ nipÈtanatitthaÑ otaritvÈ nhÈtvÈ ca pivitvÈ
ca paccuttaritvÈ Ôhite disvÈ rasmiyÈ bandhitvÈ patodena vijjhanto ÈnetvÈ
yojetvÈ puna kammaÑ karoti, evamevaÑ tena bhikkhunÈ na te
assÈsapassÈsÈ aÒÒatra pakatiphuÔÔhokÈsÈ pariyesitabbÈ. SatirasmiÑ pana
paÒÒÈpatodaÒca gahetvÈ pakatiphuÔÔhokÈse cittaÑ ÔhapetvÈ manasikÈro
pavattetabbo. EvaÑ hissa manasikaroto na cirasseva te upaÔÔhahanti
nipÈtanatitthe viya goÓÈ. Tato tena satirasmiyÈ bandhitvÈ tasmiÑyeva ÔhÈne
yojetvÈ paÒÒÈpatodena vijjhantena punappunaÑ kammaÔÔhÈnaÑ
anuyuÒjitabbaÑ. TassevamanuyuÒjato na cirasseva nimittaÑ upaÔÔhÈti. TaÑ
panetaÑ na sabbesaÑ ekasadisaÑ hoti, apica kho kassaci sukhasamphassaÑ
uppÈdayamÈno t|lapicu viya kappÈsapicu viya vÈtadhÈrÈ viya ca upaÔÔhÈtÊti
ekacce Èhu.
AyaÑ pana AÔÔhakathÈsu vinicchayo–idaÑ hi kassaci tÈrakar|paÑ

viya maÓiguÄikÈ viya muttÈguÄikÈ viya ca, kassaci kharasamphassaÑ hutvÈ
kappÈsaÔÔhi viya dÈrusÈras|ci viya ca, kassaci dÊghapÈma~gasuttaÑ viya
kusumadÈmaÑ viya dh|masikhÈ viya ca, kassaci vitthataÑ
makkaÔakasuttaÑ viya valÈhakapaÔalaÑ viya padumapupphaÑ viya
rathacakkaÑ viya candamaÓÉalaÑ viya s|riyamaÓÉalaÑ viya ca upaÔÔhÈti,
taÒca panetaÑ yathÈ sambahulesu bhikkh|su suttantaÑ sajjhÈyitvÈ nisinnesu
ekena bhikkhunÈ “tumhÈkaÑ kÊdisaÑ hutvÈ idaÑ suttaÑ upaÔÔhÈtÊ”ti vutte
eko “mayhaÑ mahatÊ pabbateyyÈ nadÊ viya hutvÈ upaÔÔhÈtÊ”ti Èha. Aparo
“mayhaÑ ekÈ vanarÈji viya”. AÒÒo “mayhaÑ eko sÊtacchÈyo
sÈkhÈsampanno phalabhÈrabharito rukkho viyÈ”ti. TesaÑ hi taÑ ekameva
suttaÑ saÒÒÈnÈnatÈya nÈnato upaÔÔhÈti. EvaÑ ekameva kammaÔÔhÈnaÑ
saÒÒÈnÈnatÈya nÈnato upaÔÔhÈti. SaÒÒajaÑ hi etaÑ saÒÒÈnidÈnaÑ
saÒÒÈpabhavaÑ, tasmÈ saÒÒÈnÈnatÈya nÈnato upaÔÔhÈtÊti veditabbaÑ.
EvaÑ upaÔÔhite pana nimitte tena bhikkhunÈ Ècariyassa santikaÑ gantvÈ
ÈrocetabbaÑ “mayhaÑ bhante evar|paÑ nÈma upaÔÔhÈtÊ”ti. Œcariyena pana
“nimittamidaÑ Èvuso, kammaÔÔhÈnaÑ punappunaÑ manasi karohi
sappurisÈ”ti vattabbo. AthÈnena nimitteyeva cittaÑ ÔhapetabbaÑ.
EvamassÈyaÑ ito pabhuti ÔhapanÈvasena bhÈvanÈ hoti. VuttaÑ hetaÑ
porÈÓehi–
“Nimitte ÔhapayaÑ cittaÑ, nÈnÈkÈraÑ vibhÈvayaÑ.
DhÊro assÈsapassÈse, sakaÑ cittaÑ nibandhatÊ”ti1.
TassevaÑ nimittupaÔÔhÈnato pabhuti nÊvaraÓÈni vikkhambhitÈneva
honti, kilesÈ sannisinnÈva, cittaÑ upacÈrasamÈdhinÈ samÈhitameva.
AthÈnena taÑ nimittaÑ neva vaÓÓato manasi kÈtabbaÑ, na lakkhaÓato
paccavekkhitabbaÑ, apica kho khattiyamahesiyÈ cakkavattigabbho viya
kassakena sÈliyavagabbho viya ca ÈvÈsÈdÊni satta asappÈyÈni vajjetvÈ tÈneva
satta sappÈyÈni sevantena sÈdhukaÑ rakkhitabbaÑ, atha naÑ evaÑ
rakkhitvÈ punappunaÑ manasikÈravasena vuddhiÑ vir|ÄhiÑ gamayitvÈ
dasavidhaÑ appanÈkosallaÑ sampÈdetabbaÑ, vÊriyasamatÈ yojetabbÈ.
TassevaÑ
______________________________________________________________
1. Vi-®Ôha 2. 30; Visuddhi 1. 278 piÔÔhesu.
100 KhuddakanikÈya
ghaÔentassa Visuddhimagge vuttÈnukkamena tasmiÑ nimitte

catukkapaÒcakajjhÈnÈni nibbattanti. EvaÑ nibbattacatukkapaÒcakajjhÈno
panettha bhikkhu sallakkhaÓavivaÔÔanÈvasena kammaÔÔhÈnaÑ vaÉÉhetvÈ
pÈrisuddhiÑ pattukÈmo tadeva jhÈnaÑ paÒcahÈkÈrehi vasippattaÑ paguÓaÑ
katvÈ nÈmar|paÑ vavatthapetvÈ vipassanaÑ paÔÔhapeti. KathaÑ? So hi
samÈpattito vuÔÔhÈya assÈsapassÈsÈnaÑ samudayo karajakÈyo ca cittaÒjÈti
passati. YathÈ hi kammÈragaggariyÈ dhamamÈnÈya bhastaÒca purisassa ca
tajjaÑ vÈyÈmaÑ paÔicca vÈto saÒcarati, evamevaÑ kÈyaÒca cittaÒca paÔicca
assÈsapassÈsÈti. Tato assÈsapassÈse ca kÈyaÒca r|panti, cittaÒca
taÑsampayutte ca dhamme ar|panti vavatthapeti.
EvaÑ nÈmar|paÑ vavatthapetvÈ tassa paccayaÑ pariyesati, pariyesanto
ca taÑ disvÈ tÊsupi addhÈsu nÈmar|passa pavattiÑ Èrabbha ka~khaÑ
vitarati, vitiÓÓaka~kho kalÈpasammasanavasena “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti
tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ udayabbayÈnupassanÈya pubbabhÈge uppanne
obhÈsÈdayo dasa vipassanupakkilese pahÈya upakkilesavimuttaÑ
udayabbayÈnupassanÈÒÈÓaÑ “maggo”ti vavatthapetvÈ udayaÑ pahÈya
bha~gÈnupassanaÑ patvÈ nirantaraÑ bha~gÈnupassanena bhayato
upaÔÔhitesu sabbasa~khÈresu nibbindanto virajjanto vimuccanto
yathÈkkamena cattÈro ariyamagge pÈpuÓitvÈ arahattaphale patiÔÔhÈya
ek|navÊsatibhedassa paccavekkhaÓÈÒÈÓassa pariyantaÑ patto sadevakassa
lokassa aggadakkhiÓeyyo hoti. EttÈvatÈ cassa gaÓanaÑ ÈdiÑ katvÈ
vipassanÈpariyosÈnÈ ÈnÈpÈnassatisamÈdhibhÈvanÈ samattÈ hotÊti ayaÑ
sabbÈkÈrato paÔhamacatukkavaÓÓanÈ.
Itaresu pana tÊsu catukkesu yasmÈ visuÑ kammaÔÔhÈnabhÈvanÈnayo
nÈma natthi, tasmÈ anupadavaÓÓanÈnayeneva tesaÑ evamattho veditabbo.
PÊtipaÔisaÑvedÊti pÊtiÑ paÔisaÑviditaÑ karonto pÈkaÔaÑ karonto assasissÈmi
passasissÈmÊti sikkhati. Tattha dvÊhÈkÈrehi pÊti paÔisaÑviditÈ hoti
ÈrammaÓato ca asammohato ca.
KathaÑ ÈrammaÓato pÊti paÔisaÑviditÈ hoti? SappÊtike dve jhÈne
samÈpajjati, tassa samÈpattikkhaÓe jhÈnapaÔilÈbhena ÈrammaÓato pÊti
paÔisaÑviditÈ hoti ÈrammaÓassa paÔisaÑviditattÈ.
KathaÑ asammohato? SappÊtike dve jhÈne samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya

jhÈnasampayuttaÑ pÊtiÑ khayato vayato sammasati, tassa vipassanÈkkhaÓe
lakkhaÓapaÔivedhena asammohato pÊti paÔisaÑviditÈ hoti. Eteneva nayena
avasesapadÈnipi atthato veditabbÈni. IdaÑ panettha visesamattaÑ–tiÓÓaÑ
jhÈnÈnaÑ vasena sukhapaÔisaÑviditÈ hoti. Catunnampi jhÈnÈnaÑ vasena
cittasa~khÈrapaÔisaÑviditÈ veditabbÈ. Cittasa~khÈroti
vedanÈsaÒÒÈkkhandhÈ. PassambhayaÑ cittasa~khÈranti oÄÈrikaÑ oÄÈrikaÑ
cittasa~khÈraÑ passambhento, nirodhentoti attho. So vitthÈrato
kÈyasa~khÈre vuttanayena veditabbo. Apicettha pÊtipade pÊtisÊsena vedanÈ
vuttÈ, sukhapade sar|peneva vedanÈ. DvÊsu cittasa~khÈrapadesu “saÒÒÈ ca
vedanÈ ca cetasikÈ ete dhammÈ cittapaÔibaddhÈ cittasa~khÈrÈ”ti1 vacanato
saÒÒÈsampayuttÈ vedanÈti evaÑ vedanÈnupassanÈnayena idaÑ catukkaÑ
bhÈsitanti veditabbaÑ.
Tatiyacatukkepi catunnaÑ jhÈnÈnaÑ vasena cittapaÔisaÑviditÈ
veditabbÈ. AbhippamodayaÑ cittanti cittaÑ modento pamodento hÈsento
pahÈsento assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhati. Tattha dvÊhÈkÈrehi
abhippamodo hoti samÈdhivasena ca vipassanÈvasena ca.
KathaÑ samÈdhivasena? SappÊtike dve jhÈne samÈpajjati, so
samÈpattikkhaÓe sampayuttÈya pÊtiyÈ cittaÑ Èmodeti pamodeti. KathaÑ
vipassanÈvasena? SappÊtike dve jhÈne samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya
jhÈnasampayuttaÑ pÊtiÑ khayato vayato sammasati. EvaÑ vipassanÈkkhaÓe
jhÈnasampayuttaÑ pÊtiÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cittaÑ Èmodeti pamodeti. EvaÑ
paÔipanno “abhippamodayaÑ cittaÑ assasissÈmi passÈsissÈmÊti sikkhatÊ”ti
vuccati.
SamÈdahaÑ cittanti paÔhamajjhÈnÈdivasena ÈrammaÓe cittaÑ samaÑ
Èdahanto samaÑ Ôhapento, tÈni vÈ pana jhÈnÈni samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya
jhÈnasampayuttaÑ cittaÑ khayato vayato sammasato vipassanÈkkhaÓe
lakkhaÓapaÔivedhena uppajjati khaÓikacittekaggatÈ, evaÑ uppannÈya
khaÓikacittekaggatÈya vasenapi ÈrammaÓe cittaÑ samaÑ Èdahanto samaÑ
Ôhapento “samÈdahaÑ cittaÑ assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti vuccati.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 187; Ma 1. 376 piÔÔhesu.
102 KhuddakanikÈya
VimocayaÑ cittanti paÔhamajjhÈnena nÊvaraÓehi cittaÑ mocento

vimocento, dutiyena vitakkavicÈrehi, tatiyena pÊtiyÈ, catutthena
sukhadukkhehi cittaÑ mocento vimocento, tÈni vÈ pana jhÈnÈni
samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya jhÈnasampayuttaÑ cittaÑ khayato vayato sammasati.
So vipassanÈkkhaÓe aniccÈnupassanÈya niccasaÒÒÈto cittaÑ mocento
vimocento, dukkhÈnupassanÈya sukhasaÒÒÈto, anattÈnupassanÈya
attasaÒÒÈto, nibbidÈnupassanÈya nandito, virÈgÈnupassanÈya rÈgato,
nirodhÈnupassanÈya samudayato, paÔinissaggÈnupassanÈya ÈdÈnato cittaÑ
mocento vimocento assasati ceva passasati ca. Tena vuccati “vimocayaÑ
cittaÑ assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti. EvaÑ cittÈnupassanÈvasena
idaÑ catukkaÑ bhÈsitanti veditabbaÑ.
Catutthacatukke pana aniccÈnupassÊti ettha tÈva aniccaÑ veditabbaÑ,
aniccatÈ veditabbÈ, aniccÈnupassanÈ veditabbÈ, aniccÈnupassÊ veditabbo.
Tattha aniccanti paÒcakkhandhÈ. KasmÈ? UppÈdavayaÒÒathattabhÈvÈ.
AniccatÈti tesaÑyeva uppÈdavayaÒÒathattaÑ, hutvÈ abhÈvo vÈ, nibbattÈnaÑ
tenevÈkÈrena aÔÔhatvÈ khaÓabha~gena bhedoti attho. AniccÈnupassanÈti
tassÈ aniccatÈya vasena r|pÈdÊsu “aniccan”ti anupassanÈ. AniccÈnupassÊti
tÈya anupassanÈya samannÈgato. TasmÈ evaÑbh|to assasanto ca passasanto
ca idha “aniccÈnupassÊ assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti veditabbo.
VirÈgÈnupassÊti ettha pana dve virÈgÈ khayavirÈgo ca accantavirÈgo ca.
Tattha khayavirÈgoti sa~khÈrÈnaÑ khaÓabha~go. AccantavirÈgoti
nibbÈnaÑ. VirÈgÈnupassanÈti tadubhayadassanavasena pavattÈ vipassanÈ ca
maggo ca. TÈya duvidhÈyapi anupassanÈya samannÈgato hutvÈ assasanto ca
passasanto ca “virÈgÈnupassÊ assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti
veditabbo. NirodhÈnupassÊpadepi eseva nayo.
PaÔinissaggÈnupassÊti etthÈpi dve paÔinissaggÈ pariccÈgapaÔinissaggo ca
pakkhandanapaÔinissaggo ca, paÔinissaggoyeva anupassanÈ
paÔinissaggÈnupassanÈ, vipassanÈmaggÈnametaÑ adhivacanaÑ. VipassanÈ
hi tada~gavasena saddhiÑ khandhÈbhisa~khÈrehi kilese pariccajati,
sa~khatadosadassanena ca tabbiparÊte
nibbÈne tanninnatÈya pakkhandatÊti pariccÈgapaÔinissaggo ceva

pakkhandanapaÔinissaggo cÈti vuccati. Maggo samucchedavasena saddhiÑ
khandhÈbhisa~khÈrehi kilese pariccajati, ÈrammaÓakaraÓena ca nibbÈne
pakkhandatÊti pariccÈgapaÔinissaggo ceva pakkhandanapaÔinissaggo cÈti
vuccati. Ubhayampi pana purimapurimaÒÈÓÈnaÑ anu-anu passanato
anupassanÈti vuccati. TÈya duvidhÈyapi paÔinissaggÈnupassanÈya
samannÈgato hutvÈ assasanto ca passasanto ca “paÔinissaggÈnupassÊ
assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhatÊ”ti veditabbo.
Ettha ca “aniccÈnupassÊ”ti karuÓavipassanÈya vasena vuttaÑ,
“virÈgÈnupassÊ”ti tato balavatarÈya sa~khÈresu virajjanasamatthÈya
vipassanÈya vasena, “nirodhÈnupassÊ”ti tato balavatarÈya
kilesanirodhanasamatthÈya vipassanÈya vasena, “paÔinissaggÈnupassÊ”ti
maggassa Èsannabh|tÈya atitikkhÈya vipassanÈya vasena vuttanti
veditabbaÑ. Yattha pana maggopi labbhati, so abhinnoyeva. EvamidaÑ
catukkaÑ suddhavipassanÈvasena vuttaÑ, purimÈni pana tÊÓi
samathavipassanÈvasenÈti.
ŒnÈpÈnassatimÈtikÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
164. IdÈni yathÈnikkhittaÑ mÈtikaÑ paÔipÈÔiyÈ bhÈjetvÈ dassetuÑ idhÈti

imissÈ diÔÔhiyÈti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha imissÈ diÔÔhiyÈti-ÈdÊhi dasahi padehi
sikkhattayasa~khÈtaÑ sabbaÒÒubuddhasÈsanameva kathitaÑ. TaÑ hi
Buddhena BhagavatÈ diÔÔhattÈ diÔÔhÊti vuccati, tasseva1 khamanavasena
khanti, ruccanavasena ruci, gahaÓavasena ÈdÈyo, sabhÈvaÔÔhena dhammo,
sikkhitabbaÔÔhena vinayo, tadubhayenapi dhammavinayo, pavuttavasena
pÈvacanaÑ, seÔÔhacariyaÔÔhena brahmacariyaÑ, anusiÔÔhidÈnavasena
SatthusÈsananti vuccati. TasmÈ “imissÈ diÔÔhiyÈ”ti-ÈdÊsu imissÈ
BuddhadiÔÔhiyÈ imissÈ BuddhakhantiyÈ imissÈ BuddharuciyÈ imasmiÑ
Buddha-ÈdÈye imasmiÑ Buddhadhamme imasmiÑ Buddhavinaye imasmiÑ
Buddhadhammavinaye imasmiÑ BuddhapÈvacane imasmiÑ
Buddhabrahmacariye imasmiÑ BuddhasatthusÈsaneti attho veditabbo.
ApicetaÑ2 sikkhattayasa~khÈtaÑ sakalaÑ pÈvacanaÑ BhagavatÈ diÔÔhattÈ
sammÈdiÔÔhipaccayattÈ sammÈdiÔÔhipubba~gamattÈ ca diÔÔhi. Bhagavato
khamanavasena khanti. Ruccanavasena ruci. GahaÓavasena
______________________________________________________________
1. TaÒÒeva (SÊ) 2. Apicettha (SÊ)
104 KhuddakanikÈya
ÈdÈyo. Attano kÈrakaÑ apÈye apatamÈnaÑ dhÈretÊti dhammo. Sova

saÑkilesapakkhaÑ vinetÊti vinayo. Dhammo ca so vinayo cÈti
dhammavinayo, kusaladhammehi vÈ akusaladhammÈnaÑ esa vinayoti
dhammavinayo. Teneva vuttaÑ “ye ca kho tvaÑ Gotami dhamme jÈneyyÈsi
ime dhammÈ virÈgÈya saÑvattanti, no sarÈgÈya -pa- ekaÑsena Gotami
dhÈreyyÈsi eso dhammo eso vinayo etaÑ SatthusÈsanan”ti1. Dhammena vÈ
vinayo, na daÓÉÈdÊhÊti dhammavinayo. Vuttampi cetaÑ–
“DaÓÉeneke damayanti, a~kusehi kasÈhi ca.
AdaÓÉena asatthena, nÈgo danto MahesinÈ”ti2.
TathÈ “dhammena nayamÈnÈnaÑ, kÈ us|yÈ vijÈnatan”ti3. DhammÈya vÈ
vinayo dhammavinayo. AnavajjadhammatthaÑ hesa vinayo, na
bhavabhogÈmisatthaÑ. TenÈha BhagavÈ “nayidaÑ bhikkhave
brahmacariyaÑ vussati janakuhanatthan”ti4 vitthÈro. PuÓÓattheropi Èha
“anupÈdÈparinibbÈnatthaÑ kho Èvuso Bhagavati brahmacariyaÑ vussatÊ”ti5.
VisuddhaÑ vÈ nayatÊti vinayo, dhammato vinayo dhammavinayo.
SaÑsÈradhammato hi sokÈdidhammato vÈ esa visuddhaÑ nibbÈnaÑ nayati,
dhammassa vÈ vinayo, na titthakarÈnanti dhammavinayo. Dhammabh|to hi
BhagavÈ, tasseva esa vinayo. YasmÈ vÈ dhammÈ eva abhiÒÒeyyÈ pariÒÒeyyÈ
pahÈtabbÈ bhÈvetabbÈ sacchikÈtabbÈ ca, tasmÈ esa dhammesu vinayo, na
sattesu na jÊvesu cÈti dhammavinayo. SÈtthasabyaÒjanatÈdÊhi aÒÒesaÑ
vacanato padhÈnaÑ vacananti pavacanaÑ, pavacanameva pÈvacanaÑ.
SabbacariyÈhi visiÔÔhacariyabhÈvena brahmacariyaÑ. DevamanussÈnaÑ
Satthubh|tassa Bhagavato sÈsananti SatthusÈsanaÑ, Satthubh|taÑ vÈ
sÈsanantipi SatthusÈsanaÑ. “Yo vo Œnanda mayÈ dhammo ca vinayo ca
desito paÒÒatto, so vo mamaccayena SatthÈ”ti6 hi dhammavinayova SatthÈti
vutto. EvametesaÑ padÈnaÑ attho veditabbo. YasmÈ pana imasmiÑyeva
sÈsane sabbÈkÈra-ÈnÈpÈnassatisamÈdhinibbattako bhikkhu vijjati, na aÒÒatra,
tasmÈ tattha tattha “imissÈ”ti ca “imasmin”ti ca ayaÑ niyamo katoti
veditabbo. AyaÑ “idhÈ”ti mÈtikÈya niddesassa attho.
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 107; Vi 4. 449 piÔÔhesu. 2. Ma 2. 308; Vi 4. 357 piÔÔhesu.
3. Vi 3. 55 piÔÔhe. 4. Khu 1. 214; AÑ 1. 334 piÔÔhesu.
5. Ma 1. 204 piÔÔhe. 6. DÊ 2. 126 piÔÔhe.
PuthujjanakalyÈÓako vÈti-ÈdinÈ ca bhikkhusaddassa vacanatthaÑ avatvÈ

idhÈdhippetabhikkhuyeva dassito. Tattha puthujjano ca so kilesÈnaÑ
asamucchinnattÈ, kalyÈÓo ca sÊlÈdipaÔipattiyuttattÈni puthujjanakalyÈÓo,
puthujjanakalyÈÓova puthujjanakalyÈÓako. AdhisÊlÈdÊni sikkhatÊti sekkho.
SotÈpanno vÈ sakadÈgÈmÊ vÈ anÈgÈmÊ vÈ. Akuppo calayitumasakkuÓeyyo
arahattaphaladhammo assÈti akuppadhammo. Sopi hi imaÑ samÈdhiÑ
bhÈveti.
AraÒÒaniddese vinayapariyÈyena tÈva “ÔhapetvÈ gÈmaÒca
gÈm|pacÈraÒca avasesaÑ araÒÒan”ti1 ÈgataÑ. SuttantapariyÈyena
ÈraÒÒakaÑ bhikkhuÑ sandhÈya “ÈraÒÒakaÑ nÈma senÈsanaÑ
paÒcadhanusatikaÑ pacchiman”ti2 ÈgataÑ. VinayasuttantÈ pana ubhopi
pariyÈyadesanÈ nÈma, abhidhammo nippariyÈyadesanÈti
abhidhammapariyÈyena3 araÒÒaÑ dassetuÑ nikkhamitvÈ bahi indakhÊlÈti
vuttaÑ, indakhÊlato bahi nikkhamitvÈti attho. NikkhamitvÈ bahi
indakhÊlantipi pÈÔho, indakhÊlaÑ atikkamitvÈ bahÊti vuttaÑ hoti. IndakhÊloti
cettha gÈmassa vÈ nagarassa vÈ ummÈro.
Rukkham|laniddese rukkham|lassa pÈkaÔattÈ taÑ avatvÈva yatthÈti-
ÈdimÈha. Tattha yatthÈti yasmiÑ rukkham|le. Œsanti nisÊdanti etthÈti
ÈsanaÑ. PaÒÒattanti ÔhapitaÑ. MaÒco vÈti-ÈdÊni Èsanassa pabhedavacanÈni.
MaÒcopi hi nÊsajjÈyapi okÈsattÈ idha Èsanesu vutto. So pana
masÈrakabundikÈbaddhakuÄÊrapÈdaka-ÈhaccapÈdakÈnaÑ aÒÒataro. PÊÔhaÑ
tesaÑ aÒÒatarameva. BhisÊti uÓÓÈbhisicoÄabhisivÈkabhisitiÓabhisi-
paÓÓabhisÊnaÑ aÒÒatarÈ. TaÔÔikÈti tÈlapaÓÓÈdÊhi cinitvÈ katÈ.
CammakhaÓÉoti nisajjÈraho yo koci cammakhaÓÉo. TiÓasantharÈdayo
tiÓÈdÊni gumbetvÈ katÈ. TatthÈti tasmiÑ rukkham|le. Ca~kamati vÈti-ÈdÊhi
rukkham|lassa catu-iriyÈpathapavattanayogyatÈ kathitÈ. “YatthÈ”ti-ÈdÊhi
sabbapadehi rukkham|lassa sandacchÈyatÈ janavivittatÈ4 ca vuttÈ hoti.
KenacÊti kenaci sam|hena. TaÑ sam|haÑ bhinditvÈ vitthÈrento gahaÔÔhehi
vÈ pabbajitehi vÈti Èha. AnÈkiÓÓanti asaÑkiÓÓaÑ asambÈdhaÑ. Yassa
senÈsanassa samantÈ gÈvatampi aÉÉhayojanampi pabbatagahanaÑ
vanagahanaÑ
______________________________________________________________
1. Vi 1. 57 piÔÔhe. 2. Vi 2. 236 piÔÔhe. 3. Abhi 2. 260 piÔÔhe. 4. VivittatÈ (Ka)
106 KhuddakanikÈya
nadÊgahanaÑ hoti, na koci avelÈya upasa~kamituÑ sakkoti, idaÑ santikepi

anÈkiÓÓaÑ nÈma. YaÑ pana aÉÉhayojanikaÑ vÈ yojanikaÑ vÈ hoti, idaÑ
d|ratÈya eva anÈkiÓÓaÑ nÈma.
VihÈroti aÉÉhayogÈdimuttako avasesÈvÈso. AÉÉhayogoti
supaÓÓava~kagehaÑ. PÈsÈdoti dve kaÓÓikÈ gahetvÈ kato dÊghapÈsÈdo.
Tammiyanti upari-ÈkÈsatale patiÔÔhitak|ÔÈgÈrapÈsÈdoyeva. GuhÈti
iÔÔhakÈguhÈ silÈguhÈ dÈruguhÈ paÑsuguhÈti evaÑ hi
KhandhakaÔÔhakathÈyaÑ1 vuttaÑ. Vibha~gaÔÔhakathÈyaÑ2 pana vihÈroti
samantÈ parihÈrapathaÑ antoyeva rattiÔÔhÈnadivÈÔÔhÈnÈni ca dassetvÈ
katasenÈsanaÑ. GuhÈti bh|miguhÈ, yattha rattindivaÑ dÊpaÑ laddhuÑ
vaÔÔati. PabbataguhÈ vÈ bh|miguhÈ vÈti idaÑ dvayaÑ visesetvÈ vuttaÑ.
MÈtikÈya sabbakÈlasÈdhÈraÓalakkhaÓavasena “nisÊdatÊ”ti vattamÈnavacanaÑ
kataÑ, idha pana nisinnassa bhÈvanÈrambhasabbhÈvato
nisajjÈrambhapariyosÈnadassanatthaÑ nisinnoti niÔÔhÈnavacanaÑ kataÑ.
YasmÈ pana ujuÑ kÈyaÑ paÓidhÈya nisinnassa kÈyo ujuko hoti, tasmÈ
byaÒjane ÈdaraÑ akatvÈ adhippetameva dassento ujukoti-ÈdimÈha. Tattha
Ôhito supaÓihitoti ujukaÑ paÓihitattÈ3 ujuko hutvÈ Ôhito, na sayamevÈti
attho. PariggahaÔÔhoti pariggahitaÔÔho. KiÑ pariggahitaÑ? NiyyÈnaÑ. KiÑ
niyyÈnaÑ? ŒnÈpÈnassatisamÈdhiyeva yÈva arahattamaggÈ niyyÈnaÑ.
TenÈha niyyÈnaÔÔhoti. Mukhasaddassa jeÔÔhakatthavasena saÑsÈrato
niyyÈnaÔÔho vutto. UpaÔÔhÈnaÔÔhoti sabhÈvaÔÔhoyeva. Sabbehi panetehi
padehi pariggahitaniyyÈnaÑ satiÑ katvÈti attho vutto hoti. Keci pana
“pariggahaÔÔhoti satiyÈ pariggahaÔÔho, niyyÈnaÔÔhoti assÈsapassÈsÈnaÑ
pavisananikkhamanadvÈraÔÔho”ti vaÓÓayanti. Pariggahita-
assÈsapassÈsaniyyÈnaÑ satiÑ upaÔÔhapetvÈti vuttaÑ hoti.
165. BÈttiÑsÈya ÈkÈrehÊti tÈsu tÈsu avatthÈsu yathÈkkamena

labbhamÈnÈnaÑ anavasesapariyÈdÈnavasena vuttaÑ. DÊghaÑ assÈsavasenÈti
mÈtikÈya “dÊghan”ti vutta-assÈsavasena. EvaÑ sesesu. Ekaggatanti
ekaggabhÈvaÑ. Avikkhepanti avikkhipanaÑ. EkaggatÈ
______________________________________________________________
1. Vi-®Ôha 4. 50 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 2. 349 piÔÔhe. 3. PaÓihitattÈ ÔhapitattÈ (SÊ)
eva hi nÈnÈrammaÓesu cittassa avikkhipanato avikkhepoti vuccati.

PajÈnatoti asammohavasena pajÈnantassa, vindantassÈti vÈ attho.
“Avikkhepo me paÔiladdho”ti ÈrammaÓakaraÓavasena pajÈnantassa vÈ. TÈya
satiyÈti tÈya upaÔÔhitÈya satiyÈ. Tena ÒÈÓenÈti tena avikkhepajÈnanaÒÈÓena.
Sato kÈrÊ hotÊti ettha yasmÈ ÒÈÓasampayuttÈ eva sati satÊti adhippetÈ,
yathÈha “satimÈ hoti paramena satinepakkena samannÈgato”ti1. TasmÈ
“sato”tivacaneneva ÒÈÓampi gahitameva hoti.
166. AddhÈnasa~khÈteti dÊghasa~khÈte kÈle. DÊgho hi maggo addhÈnoti

vuccati. Ayampi kÈlo dÊghattÈ addhÈno viya addhÈnoti vutto. “AssasahÊ”ti
ca “passasatÊ”ti ca assÈsaÒca passÈsaÒca visuÑ visuÑ vatvÈpi bhÈvanÈya
nirantarappavattidassanatthaÑ “assasatipi passasatipÊ”ti puna samÈsetvÈ
vuttaÑ. Chando uppajjatÊti bhÈvanÈbhivuddhiyÈ bhiyyobhÈvÈya chando
jÈyati. Sukhumataranti passambhanasabbhÈvato vuttaÑ. PÈmojjaÑ
uppajjatÊti bhÈvanÈpÈrip|riyÈ pÊti jÈyati. AssÈsapassÈsÈpi cittaÑ vivattatÊti
assÈsapassÈse nissÈya paÔibhÈganimitte uppajjante pakati-assÈsapassÈsato
cittaÑ nivattati. UpekkhÈ saÓÔhÈtÊti tasmiÑ paÔibhÈganimitte
upacÈrappanÈsamÈdhipattiyÈ puna samÈdhÈne byÈpÈrÈbhÈvato
tatramajjhattupekkhÈ saÓÔhÈti nÈma. NavahÈkÈrehÊti ettha bhÈvanÈrambhato
pabhuti pure chanduppÈdÈ “assasatipi passasatipÊ”ti vuttÈ tayo ÈkÈrÈ,
chanduppÈdato pabhuti pure pÈmojjappÈdÈ tayo, pÈmojjuppÈdato pabhuti
tayoti nava ÈkÈrÈ. KÈyoti cuÓÓavicuÓÓÈpi assÈsapassÈsÈ sam|haÔÔhena kÈyo.
Pakati-assÈsapakatipassÈse nissÈya uppannanimittampi assÈsapassÈsÈti
nÈmaÑ labhati. UpaÔÔhÈnaÑ satÊti taÑ ÈrammaÓaÑ upecca tiÔÔhatÊti sati
upaÔÔhÈnaÑ nÈma. AnupassanÈ ÒÈÓanti samathavasena
nimittakÈyÈnupassanÈ, vipassanÈvasena nÈmakÈyar|pakÈyÈnupassanÈ
ÒÈÓanti attho. KÈyo upaÔÔhÈnanti so kÈyo upecca tiÔÔhati ettha satÊti
upaÔÔhÈnaÑ nÈma. No satÊti so kÈyo sati nÈma na hotÊti attho. TÈya satiyÈti
idÈni vuttÈya satiyÈ. Tena ÒÈÓenÈti
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 236 piÔÔhe.
108 KhuddakanikÈya
idÈneva vuttena ÒÈÓena. TaÑ kÈyaÑ anupassatÊti samathavipassanÈvasena

yathÈvuttaÑ kÈyaÑ anugantvÈ jhÈnasampayuttaÒÈÓena vÈ vipassanÈÒÈÓena
vÈ passati.
MÈtikÈya kÈyÈdÊnaÑ padÈnaÑ abhÈvepi imassa catukkassa
kÈyÈnupassanÈvasena vuttattÈ idÈni vattabbaÑ “kÈye
kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnabhÈvanÈ”tivacanaÑ sandhÈya kÈyapadaniddeso
kato. KÈye kÈyÈnupassanÈti bahuvidhe kÈye tassa tassa kÈyassa anupassanÈ.
Atha vÈ kÈye kÈyÈnupassanÈ, na aÒÒadhammÈnupassanÈti vuttaÑ hoti.
AniccadukkhÈnattÈsubhabh|te kÈye na niccasukhattasubhÈnupassanÈ, atha
kho aniccadukkhÈnattÈsubhato kÈyasseva anupassanÈ. Atha vÈ kÈye ahanti
vÈ mamanti vÈ itthÊti vÈ purisoti vÈ gahetabbassa kassaci ananupassanato
tasseva kÈyamattassa anupassanÈti vuttaÑ hoti. Upari vedanÈsu
vedanÈnupassanÈti-ÈdÊsu tÊsupi eseva nayo. Satiyeva upaÔÔhÈnaÑ
satipaÔÔhÈnaÑ, kÈyÈnupassanÈya sampayuttaÑ satipaÔÔhÈnaÑ
kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, tassa bhÈvanÈ
kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnabhÈvanÈ.
167. TaÑ kÈyanti aniddiÔÔhepi nÈmar|pakÈye kÈyasaddena tassÈpi

sa~gahitattÈ niddiÔÔhaÑ viya katvÈ vuttaÑ. AniccÈnupassanÈdayo hi
nÈmar|pakÈye eva labbhanti, na nimittakÈye. AnupassanÈ ca bhÈvanÈ ca
vuttatthÈ eva. DÊghaÑ assÈsapassÈsavasenÈti-Èdi ÈnÈpÈnassatibhÈvanÈya
ÈnisaÑsaÑ dassetuÑ vuttaÑ. TassÈ hi sativepullatÈÒÈÓavepullatÈ ca
ÈnisaÑso. Tattha cittassa ekaggataÑ avikkhepaÑ pajÈnatoti
paÔiladdhajjhÈnassa vipassanÈkÈle cittekaggataÑ sandhÈya vuttaÑ. ViditÈ
vedanÈti sÈmaÒÒato udayadassanena viditÈ vedanÈ. ViditÈ upaÔÔhahantÊti
khayato vayato suÒÒato viditÈ upaÔÔhahanti. ViditÈ abbhatthaÑ gacchantÊti
sÈmaÒÒato vayadassanena viditÈ vinÈsaÑ gacchanti, bhijjantÊti attho.
SaÒÒÈvitakkesupi eseva nayo. Imesu pana tÊsu vuttesu sesÈ r|padhammÈpi
vuttÈ honti. KasmÈ pana ime tayo eva vuttÈti ce? DuppariggahattÈ.
VedanÈsu tÈva sukhadukkhÈ pÈkaÔÈ, upekkhÈ pana sukhumÈ duppariggahÈ,
na suÔÔhu pÈkaÔÈ. SÈpi cassa pÈkaÔÈ hoti, saÒÒÈ ÈkÈramattaggÈhakattÈ na
yathÈsabhÈvaggÈhinÊ. SÈ ca sabhÈvasÈmaÒÒalakkhaÓaggÈhakena
vipassanÈÒÈÓena sampayuttÈ ati viya apÈkaÔÈ. SÈpi cassa pÈkaÔÈ hoti,
vitakko ÒÈÓapatir|pakattÈ ÒÈÓato visuÑ katvÈ duppariggaho.
©ÈÓapatir|pako hi vitakko. YathÈha “yÈ cÈvuso VisÈkha sammÈdiÔÔhi yo ca
sammÈsa~kappo, ime dhammÈ paÒÒÈkkhandhe sa~gahitÈ”ti1. Sopi cassa
vitakko pÈkaÔo hotÊti evaÑ duppariggahesu vuttesu sesÈ vuttÈva hontÊti.
ImesaÑ pana padÈnaÑ niddese kathaÑ viditÈ vedanÈ uppajjantÊti pucchitvÈ
taÑ avissajjetvÈva vedanuppÈdassa viditatteyeva vissajjite vedanÈya
viditattaÑ vissajjitaÑ hotÊti kathaÑ vedanÈya uppÈdo vidito hotÊti-ÈdimÈha.
Sesesupi eseva nayo. AvijjÈsamudayÈ avijjÈnirodhÈti-Èdayo heÔÔhÈ vuttatthÈ
eva. IminÈva nayena saÒÒÈvitakkÈpi veditabbÈ. VitakkavÈre pana
“phassasamudayÈ phassanirodhÈ”ti avatvÈ phassaÔÔhÈne saÒÒÈsamudayÈ
saÒÒÈnirodhÈti vuttaÑ. TaÑ kasmÈ iti ce? SaÒÒÈm|lakattÈ vitakkassa.
“SaÒÒÈnÈnattaÑ paÔicca uppajjati sa~kappanÈnattan”ti2 hi vuttaÑ.
Aniccato manasikarototi-ÈdÊsu ca “vedanaÑ aniccato manasikaroto”ti-
ÈdinÈ nayena tasmiÑ tasmiÑ vÈre so soyeva dhammo yojetabbo. YasmÈ
pana vipassanÈsampayuttÈ vedanÈ vipassanÈkiccakaraÓe asamatthattÈ
vipassanÈya anupakÈrikÈ, tasmÈyeva ca bodhipakkhiyadhammesu nÈgatÈ.
VipassanÈsampayuttÈya pana saÒÒÈya kiccameva aparibyattaÑ, tasmÈ sÈ
vipassanÈya ekantamanupakÈrikÈ eva. VitakkaÑ pana vinÈ
vipassanÈkiccameva natthi. VitakkasahÈyÈ hi vipassanÈ sakakiccaÑ karoti.
YathÈha–
PaÒÒÈ attano dhammatÈya aniccaÑ dukkhamanattÈti ÈrammaÓaÑ
nicchetuÑ na sakkoti, vitakke pana ÈkoÔetvÈ ÈkoÔetvÈ dente sakkoti.
KathaÑ? YathÈ hi heraÒÒiko kahÈpaÓaÑ hatthe ÔhapetvÈ sabbabhÈgesu
oloketukÈmo samÈnopi na cakkhutaleneva3 parivattetuÑ sakkoti,
a~gulipabbehi pana parivattetvÈ parivattetvÈ ito cito ca oloketuÑ
sakkoti, evameva na paÒÒÈ attano dhammatÈya
______________________________________________________________
1. Ma 1. 375 piÔÔhe. 2. DÊ 3. 254 piÔÔhe. 3. Cakkhudaleneva (Ka)
110 KhuddakanikÈya
aniccÈdivasena ÈrammaÓaÑ nicchetuÑ sakkoti, abhiniropanalakkhaÓena

pana ÈhananapariyÈhananarasena vitakkena ÈkoÔentena viya
parivattentena viya ca ÈdÈyÈdÈya1 dinnameva nicchetuÑ sakkotÊ”ti2.
TasmÈ vedanÈsaÒÒÈnaÑ vipassanÈya anupakÈrattÈ lakkhaÓamattavaseneva
dassetuÑ “vedanÈya saÒÒÈyÈ”ti tattha tattha ekavacanena niddeso kato.
Yattako pana vipassanÈya bhedo, tattako eva vitakkassÈti dassetuÑ
“vitakkÈnan”ti tattha tattha bahuvacanena niddeso katoti vatthuÑ yujjati.
168. Puna dÊghaÑ assÈsapassÈsavasenÈti-Èdi ÈnÈpÈnassatibhÈvanÈya

sampattiÑ bhÈvanÈphalaÒca dassetuÑ vuttaÑ. Tattha samodhÈnetÊti
ÈrammaÓaÑ Ôhapeti, ÈrammaÓaÑ patiÔÔhÈpetÊti vÈ attho.
SamodahanabyÈpÈrÈbhÈvepi bhÈvanÈpÈrip|riyÈ eva samodahati nÈma.
Gocaranti vipassanÈkkhaÓe sa~khÈrÈrammaÓaÑ maggakkhaÓe phalakkhaÓe
ca nibbÈnÈrammaÓaÑ. Samatthanti samameva attho, samassa vÈ atthoti
samattho. TaÑ samatthaÑ. Sesesupi eseva nayo. MaggaÑ lamodhÈnetÊti
maggaphalakkhaÓeyeva gocaraÑ nibbÈnameva. AyaÑ puggaloti
ÈnÈpÈnassatibhÈvanaÑ anuyutto yogÈvacarova. ImasmiÑ ÈrammaÓeti ettha
pana “kÈye”tipadena sa~gahite nÈmar|pakÈyasa~khÈte sa~khatÈrammaÓe
teneva kamena magge nibbÈnÈrammaÓe ca. YaÑ tassÈti-ÈdÊhi
ÈrammaÓagocarasaddÈnaÑ ekatthatÈ vuttÈ. TassÈti tassa puggalassa.
PajÈnÈtÊti puggalo pajÈnanÈ paÒÒÈti puggalo paÒÒÈya pajÈnÈtÊti vuttaÑ hoti.
ŒrammaÓassa upaÔÔhÈnanti vipassanÈkkhaÓe sa~khÈrÈrammaÓassa,
maggaphalakkhaÓe nibbÈnÈrammaÓassa upaÔÔhÈnaÑ sati. Ettha ca
kammatthe sÈmivacanaÑ yathÈ raÒÒo upaÔÔhÈnanti. Avikkhepoti samÈdhi.
AdhiÔÔhÈnanti yathÈvuttasa~khÈrÈrammaÓaÑ nibbÈnÈrammaÓaÒca. TaÑ hi
adhiÔÔhÈti ettha cittanti adhiÔÔhÈnaÑ. VodÈnanti ÒÈÓaÑ. TaÑ hi vodÈyati
visujjhati tena cittanti vodÈnaÑ. LÊnapakkhiko samÈdhi alÊnabhÈvappattiyÈ
samabh|tattÈ samaÑ, uddhaccapakkhikaÑ ÒÈÓaÑ anuddhatabhÈvappattiyÈ
samabh|tattÈ samaÑ. Tena vipassanÈmaggaphalakkhaÓesu
______________________________________________________________
1. ŒdÈya (Ka) 2. Visuddhi 2. 146 piÔÔhe.
samathavipassanÈnaÑ yuganaddhatÈ vuttÈ hoti. Sati pana sabbatthikattÈ

tadubhayasamatÈya upakÈrikÈti samaÑ, ÈrammaÓaÑ samatÈdhiÔÔhÈnattÈ1
samaÑ. AnavajjaÔÔhoti vipassanÈya anavajjasabhÈvo. NiklesaÔÔhoti
maggassa nikkilesasabhÈvo. NikkilesaÔÔhoti vÈ pÈÔho. VodÈnaÔÔhoti phalassa
parisuddhasabhÈvo. ParamaÔÔhoti nibbÈnassa sabbadhammuttamasabhÈvo.
PaÔivijjhatÊti taÑ taÑ sabhÈvaÑ asammohato paÔivijjhati. Ettha ca
“ÈrammaÓassa upaÔÔhÈnan”ti-ÈdÊhi sammÈ paÔivedho2 vutto. Ettheva ca
vodÈnaÔÔhapaÔivedhassa vuttattÈ tena ekalakkhaÓÈ
anavajjaÔÔhanikkilesaÔÔhaparamaÔÔhÈ lakkhaÓahÈravasena vuttÈyeva honti.
YathÈha–
“Vuttamhi ekadhamme, ye dhammÈ ekalakkhaÓÈ keci.
VuttÈ bhavanti sabbe, so hÈro lakkhaÓo nÈmÈ”ti3.
AnavajjaÔÔho nikkilesaÔÔho cettha avikkhepasa~khÈtassa samassa attho
payojananti samattho, vodÈnaÔÔho vipassanÈmaggavodÈnaÑ sandhÈya
samameva atthoti samattho, phalavodÈnaÑ sandhÈya
maggavodÈnasa~khÈtassa samassa atthoti samattho, paramaÔÔho pana
samameva atthoti vÈ nibbÈnapayojanattÈ sabbassa samassa atthoti vÈ
samattho, taÑ vuttappakÈraÑ samaÒca samatthaÒca ekadesasar|pekasesaÑ
katvÈ samatthaÒca paÔivijjhatÊti vuttaÑ. Indriyabalabojjha~gadhammÈ
vipassanÈmaggaphalakkhaÓepi labbhanti, maggo ca tisso ca visuddhiyo
maggaphalakkhaÓeyeva, vimokkho ca vijjÈ ca khaye ÒÈÓaÒca
maggakkhaÓeyeva, vimutti ca anuppÈde ÒÈÓaÒca phalakkhaÓeyeva, sesÈ
vipassanÈkkhaÓepÊti. DhammavÈre ime dhamme imasmiÑ ÈrammaÓe
samodhÈnetÊti nibbÈnaÑ ÔhapetvÈ sesÈ yathÈyogaÑ veditabbÈ. IdaÑ pana
yebhuyyavasena vuttaÑ. AvuttatthÈ panettha heÔÔhÈ vuttÈ eva.
Ekekacatukkavasenettha niyyÈne dassitepi catukkantogadhassa ekekassÈpi
bhÈgassa niyyÈnassa upanissayattÈ ekekabhÈgavasena niyyÈnaÑ dassitaÑ.
Na hi ekekaÑ vinÈ niyyÈnaÑ hotÊti.
DÊghaÑassÈsapassÈsaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
169. Rassaniddese ittarasa~khÈteti parittasa~khÈte kÈle. Sesamettha

vuttanayena veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. SamathÈdhiÔÔhÈnattÈ (SÊ) 2. SamapaÔivedho (SÊ) 3. Khu 10. 3 piÔÔhe NettiyaÑ.
112 KhuddakanikÈya
170. SabbakÈyapaÔisaÑvediniddese ar|padhammesu vedanÈya oÄÈrikattÈ

sukhaggahaÓatthaÑ paÔhamaÑ iÔÔhÈniÔÔhÈrammaÓasaÑvedikÈ vedanÈ vuttÈ
tato yaÑ vedeti, taÑ saÒjÈnÈtÊti evaÑ vedanÈvisayassa ÈkÈraggÈhikÈ saÒÒÈ,
tato saÒÒÈvasena abhisa~khÈrikÈ cetanÈ, tato “phuÔÔho vedeti, phuÔÔho
saÒjÈnÈti, phuÔÔho cetetÊ”ti1 vacanato phasso, tato sabbesaÑ
sÈdhÈraÓalakkhaÓo manasikÈro, cetanÈdÊhi sa~khÈrakkhandho vutto. EvaÑ
tÊsu khandhesu vuttesu taÑnissayo viÒÒÈÓakkhandho vuttova hoti.
NÈmaÒcÈti vuttappakÈraÑ nÈmaÒca. NÈmakÈyo cÈti idaÑ pana nÈmena
nibbÈnassapi sa~gahitattÈ lokuttarÈnaÒca avipaÑssanupagattÈ taÑ apanetuÑ
vuttaÑ. “KÈyo”ti hi vacanena nibbÈnaÑ apanÊtaÑ hoti nibbÈnassa
rÈsivinimuttattÈ. Ye ca vuccanti cittasa~khÈrÈti “saÒÒÈ ca vedanÈ ca
cetasikÈ ete dhammÈ cittapaÔibaddhÈ cittasa~khÈrÈ”ti2 evaÑ vuccamÈnÈpi
cittasa~khÈrÈ idha nÈmakÈyeneva sa~gahitÈti vuttaÑ hoti. MahÈbh|tÈti
mahantapÈtubhÈvato mahÈbh|tasÈmaÒÒato mahÈparihÈrato mahÈvikÈrato
mahantabh|tattÈ cÈti mahÈbh|tÈ. Te pana pathavÊ Èpo tejo vÈyoti cattÈro.
CatunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyar|panti upayogatthe sÈmivacanaÑ,
cattÈro mahÈbh|te upÈdÈya nissÈya amuÒcitvÈ pavattar|panti attho. TaÑ
pana cakkhu sotaÑ ghÈnaÑ jivhÈ kÈyo r|paÑ saddo gandho raso
itthindriyaÑ purisindriyaÑ jÊvitindriyaÑ hadayavatthu ojÈ kÈyaviÒÒatti
vacÊviÒÒatti ÈkÈsadhÈtu r|passa lahutÈ mudutÈ kammaÒÒatÈ upacayo santati
jaratÈ aniccatÈti catuvÊsatividhaÑ. AssÈso ca passÈso cÈti pÈkatikoyeva.
AssÈsapassÈse nissÈya uppannaÑ paÔibhÈganimittampi tadeva nÈmaÑ
labhati pathavÊkasiÓÈdÊni viya. R|pasarikkhakattÈ r|panti ca nÈmaÑ labhati
“bahiddhÈ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdÊsu3 viya. NimittaÒca upanibandhanÈti sati-
upanibandhanÈya nimittabh|taÑ assÈsapassÈsÈnaÑ phusanaÔÔhÈnaÑ. Ye ca
vuccanti kÈyasa~khÈrÈti “assÈsapassÈsÈ kÈyikÈ ete dhammÈ kÈyapaÔibaddhÈ
kÈyasa~khÈrÈ”ti4 evaÑ vuccamÈnÈpi kÈyasa~khÈrÈ idha r|pakÈyeneva
sa~gahitÈti vuttaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 292 piÔÔhe. 2. Khu 9. 187; Ma 1. 376 piÔÔhesu.
3. Abhi 1. 55; DÊ 3. 216 piÔÔhÈdÊsu. 4. Khu 9. 183; Ma 1. 376 piÔÔhesu.
Te kÈyÈ paÔividitÈ hontÊti jhÈnakkhaÓe assÈsapassÈsanimittakÈyÈ

vipassanÈkkhaÓe avasesar|pÈr|pakÈyÈ ÈrammaÓato paÔividitÈ honti,
maggakkhaÓe asammohato paÔividitÈ honti. AssÈsapassÈsavasena
paÔiladdhajjhÈnassa yogissa uppannavipassanÈmaggepi sandhÈya dÊghaÑ
assÈsapassÈsavasenÈti-Èdi vuttaÑ.
Œvajjato pajÈnatoti-ÈdÊni sÊlakathÈyaÑ vuttatthÈni. Te vuttappakÈre
kÈye antokaritvÈ “sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ”ti vuttaÑ.
SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ assÈsapassÈsÈnaÑ saÑvaraÔÔhenÈti-ÈdÊsu
“sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ”ti vutta-assÈsapassÈsato
uppannajjhÈnavipassanÈmaggesu saÑvaroyeva saÑvaraÔÔhena sÊlavisuddhi.
Avikkhepoyeva avikkhepaÔÔhena cittavisuddhi. PaÒÒÈyeva dassanaÔÔhena
diÔÔhivisuddhi. JhÈnavipassanÈsu viraki-abhÈvepi pÈpÈbhÈvamattameva
saÑvaro nÈmÈti veditabbaÑ.
171. Passambhayanti-ÈdÊnaÑ niddese kÈyikÈti r|pakÈye bhavÈ.

KÈyapaÔibaddhÈti kÈyaÑ paÔibaddhÈ kÈyaÑ nissitÈ, kÈye sati honti, asati na
honti, tasmÈyeva te kÈyena sa~kharÊyantÊti kÈyasa~khÈrÈ. Passambhentoti
nibbÈpento sannisÊdÈpento. Passambhanavacaneneva oÄÈrikÈnaÑ
passambhanaÑ siddhaÑ. Nirodhentoti oÄÈrikÈnaÑ anuppÈdanena
nirodhento. V|pasamentoti oÄÈrikeyeva ekasantatipariÓÈmanayena
santabhÈvaÑ nayanto. SikkhatÊti adhikÈravasena assasissÈmÊti sikkhatÊti
sambandho, tisso sikkhÈ sikkhatÊti vÈ attho.
IdÈni oÄÈrikapassambhanaÑ dassetuÑ yathÈr|pehÊti-ÈdimÈha. Tattha
yathÈr|pahÊti yÈdisehi. ŒnamanÈti pacchato namanÈ. VinamanÈti
ubhayapassato namanÈ. SannamanÈti sabbatopi namantassa suÔÔhu namanÈ.
PaÓamanÈti purato namanÈ. IÒjanÈti kampanÈ. PhandanÈti ÊsakaÑ calanÈ.
PakampanÈti bhusaÑ kampanÈ. YathÈr|pehi kÈyasa~khÈrehi kÈyassa
ÈnamanÈ -pa- pakampanÈ, tathÈr|paÑ kÈyasa~khÈraÑ passambhayanti ca,
yÈ kÈyassa ÈnamanÈ -pa- pakampanÈ, taÒca passambhayanti ca, sambandho
kÈtabbo. KÈyasa~khÈresu hi passambhitesu kÈyassa ÈnamanÈdayo ca
passambhitÈyeva hontÊti. YathÈr|pehi kÈyasa~khÈrehi
114 KhuddakanikÈya
kÈyassa na ÈnamanÈdikÈ hoti, tathÈr|paÑ santaÑ sukhumampi

kÈyasa~khÈraÑ passambhayanti ca, yÈ kÈyassa na ÈnamanÈdikÈ, taÒca1
santaÑ sukhumaÑ passambhayanti ca sambandhato veditabbaÑ. SantaÑ
sukhumanti ca bhÈvanapuÑsakavacanametaÑ. Iti kirÈti ettha iti evamatthe,
kira yadi-atthe. Yadi evaÑ sukhumakepi assÈsapassÈse passambhayaÑ
assasissÈmi passasissÈmÊti sikkhatÊti codakena codanÈ ÈraddhÈ hoti. Atha vÈ
kirÈti codakavacanattÈ asaddahanatthe asahanatthe parokkhatthe2 ca
yujjatiyeva, evaÑ sukhumÈnampi passambhanaÑ sikkhatÊti na saddahÈmi na
ahÈmi apaccakkhaÑ meti vuttaÑ hoti.
EvaÑ santeti evaÑ sukhumÈnaÑ passambhane sante. VÈt|paladdhiyÈ
ca pabhÈvanÈ na hotÊti assÈsapassÈsavÈtassa upaladdhiyÈ. UpaladdhÊti
viÒÒÈÓaÑ. AssÈsapassÈsavÈtaÑ upalabbhamÈnassa tadÈrammaÓassa
bhÈvanÈviÒÒÈÓassa pabhÈvanÈ uppÈdanÈ na hoti, tassa ÈrammaÓassa
bhÈvanÈ na hotÊti attho. AssÈsapassÈsÈnaÒca pabhÈvanÈ na hotÊti bhÈvanÈya
sukhumakÈnampi assÈsapassÈsÈnaÑ nirodhanato tesaÒca uppÈdanÈ
pavattanÈ na hotÊti attho. ŒnÈpÈnassatiyÈ ca pabhÈvanÈ na hotÊti
assÈsapassÈsÈbhÈvatoyeva tadÈrammaÓÈya bhÈvanaviÒÒÈÓasampayuttÈya
satiyÈ ca pavattanÈ na hoti. TasmÈyeva taÑsampayuttassa
ÈnÈpÈnassatisamÈdhissa ca bhÈvanÈ na hoti. Na ca naÑ tanti ettha ca nanti
nipÈtamattaÑ “bhikkhu ca nan”ti-ÈdÊsu3 viya. TaÑ vuttavidhiÑ samÈpattiÑ
paÓÉitÈ na samÈpajjantipi tato na vuÔÔhahantipÊti sambandho.
CodanÈpakkhassa parihÈravacane iti kirÈti evameva. Ettha evakÈratthe
kirasaddo daÔÔhabbo. EvaÑ santeti evaÑ passambhane sante eva.
YathÈ kathaÑ viyÈti yathÈ taÑ guttavidhÈnaÑ hoti, tathÈ taÑ kathaÑ
viyÈti upamaÑ pucchati. IdÈni seyyathÈpÊti taÑ upamaÑ dasseti. KaÑseti
kaÑsamayabhÈjane. Nimittanti tesaÑ saddÈnaÑ ÈkÈraÑ. “Nimittan”ti ca
sÈmi-atthe upayogavacanaÑ, nimittassÈti attho. SaddanimittaÒca saddato
anaÒÒaÑ. SuggahitattÈti suÔÔhu uggahitattÈ. SugahitattÈtipi pÈÔho, suÔÔhu
______________________________________________________________
1. TathÈr|paÑ (SÊ) 2. Asaddahanatthe parokkhatthe (SÊ) 3. Vi 1. 175 piÔÔhe.
gahitattÈti attho. SumanasikatattÈti suÔÔhu ÈvajjitattÈ. S|padhÈritattÈti suÔÔhu

citte ÔhapitattÈ. SukhumasaddanimittÈrammaÓatÈpÊti tadÈ sukhumÈnampi
saddÈnaÑ niruddhattÈ anuggahitasaddanimittassa anÈrammaÓampi
sukhumataraÑ saddanimittaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ sukhumataraÑ
saddanimittÈrammaÓampi cittaÑ pavattati,
sukhumatarasaddanimittÈrammaÓabhÈvatopÊti vÈ attho. IminÈva nayena
appanÈyampi attho veditabbo.
Passambhayanti-ÈdÊsu “passambhayaÑ kÈyasa~khÈran”ti vuttÈ
assÈsapassÈsÈ kÈyoti vÈ “passambhayaÑ kÈyasa~khÈran”ti ettha
assÈsapassÈsÈ kÈyoti vÈ yojanÈ veditabbÈ. BhÈvanÈvisuddhiyÈ kÈyasa~khÈre
passambhamÈnepi oÄÈrikaÑ kÈyasa~khÈraÑ passambhemÊti yogino Èbhoge
sati tenÈdarena ativiya passambhati. AnupaÔÔhahantampi sukhumaÑ su-
ÈnayaÑ hoti.
AÔÔha anupassanÈÒÈÓÈnÊti “dÊghaÑ rassaÑ sabbakÈyapaÔisaÑvedÊ
passambhayaÑ kÈyasa~khÈran”ti vuttesu cat|su vatth|su assÈsavasena
catasso, passÈsavasena catassoti aÔÔha anupassanaÒÈÓÈni. AÔÔha ca
upaÔÔhÈnÈnussatiyoti “dÊghaÑ assÈsavasena cittassa ekaggataÑ avikkhepaÑ
pajÈnato sati upaÔÔhitÈ hotÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttesu cat|su vatth|su
assÈsavasena catasso, passÈsavasena catassoti aÔÔha ca upaÔÔhÈnÈnussatiyo.
AÔÔha cupaÔÔhÈnÈnussatiyotipi pÈÔho. CattÈri suttantikavatth|nÊti BhagavatÈ
ŒnÈpÈnassatisuttante2 vuttattÈ paÔhamacatukkavasena cattÈri
suttantikavatth|nÊti.
PaÔhamacatukkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
172. Dutiyacatukkassa pÊtipaÔisaÑvediniddese uppajjati pÊti pÈmojjanti

ettha pÊtiti m|lapadaÑ. PÈmojjanti tassa atthapadaÑ, pamuditabhÈvoti attho.
YÈ pÊti pÈmojjanti-ÈdÊsu yÈ “pÊtÊ”ti ca “pÈmojjan”ti ca evamÈdÊni nÈmÈni
labhati, sÈ pÊtÊti vuttaÑ hoti. Tattha pÊtÊti sabhÈvapadaÑ. Pamuditassa
bhÈvo3 pÈmojjaÑ. ŒmodanÈkÈro ÈmodanÈ. PamodanÈkÈro pamodanÈ.
YathÈ vÈ
______________________________________________________________
1. Khu 9. 181 piÔÔhe. 2. Ma 3. 122 piÔÔhe. 3. PamuditabhÈvo (SÊ)
116 KhuddakanikÈya
bhesajjÈnaÑ vÈ telÈnaÑ vÈ uÓhodakasÊtodakÈnaÑ vÈ ekatokaraÓaÑ

modanÈti vuccati, evamayampi dhammÈnaÑ ekatokaraÓena modanÈ,
upasaggavasena pana padaÑ maÓÉetvÈ1 ÈmodanÈ pamodanÈti vuttaÑ.
HÈsetÊti hÈso, pahÈsetÊti pahÈso, haÔÔhapahaÔÔhÈkÈrÈnametaÑ adhivacanaÑ.
VittÊti vittaÑ, dhanassetaÑ nÈmaÑ. AyaÑ pana somanassapaccayattÈ
vittisarikkhatÈya vitti. YathÈ hi dhanino dhanaÑ paÔicca somanassaÑ
uppajjati, evaÑ pÊtimatopi pÊtiÑ paÔicca somanassaÑ uppajjati. TasmÈ
“vittÊ”ti vuttÈ. TuÔÔhisabhÈvasaÓÔhitÈya hi pÊtiyÈ etaÑ nÈmaÑ. PÊtimÈ pana
puggalo kÈyacittÈnaÑ uggatattÈ abbhuggatattÈ “udaggo”ti vuccati,
udaggassa bhÈgo odagyaÑ. Attano manatÈ attamanatÈ. Anabhiraddhassa hi
mano dukkhapadaÔÔhÈnattÈ na attano mano nÈma hoti, abhiraddhassa
sukhapadaÔÔhÈnattÈ attano mano nÈma hoti, iti attano manatÈ attamanatÈ,
sakamanatÈ sakamanassa bhÈvoti attho. SÈ pana yasmÈ na aÒÒassa kassaci
attano manatÈ, cittasseva paneso bhÈvo cetasiko dhammo, tasmÈ attamanatÈ
cittassÈti vuttÈ. Sesamettha ca upari ca heÔÔhÈ vuttanayena yojetvÈ
veditabbaÑ.
173. SukhapaÔisaÑvediniddese dve sukhÈnÊti

samathavipassanÈbh|midassanatthaÑ vuttaÑ. KÈyikaÑ hi sukhaÑ
vipassanÈya bh|mi, cetasikaÑ sukhaÑ samathassa ca vipassanÈya ca bh|mi.
KÈyikanti pasÈdakÈyaÑ vinÈ2 anuppattito kÈye niyuttanti kÈyikaÑ.
Cetasikanti avippayogavasena cetasi niyuttanti cetasikaÑ. Tattha
kÈyikapadena vetasikaÑ sukhaÑ paÔikkhipati, sukhapadena kÈyikaÑ
dukkhaÑ. TathÈ cetasikapadena kÈyikaÑ sukhaÑ paÔikkhipati, sukhapadena
cetasikaÑ dukkhaÑ. SÈtanti madhuraÑ sumadhuraÑ. Sukhanti sukhameva,
na dukkhaÑ. KÈyasamphassajanti kÈyasamphasse jÈtaÑ. SÈtaÑ sukhaÑ
vedayitanti sÈtaÑ vedayitaÑ, na asÈtaÑ vedayitaÑ. SukhaÑ vedayitaÑ, na
dukkhaÑ vedayitaÑ. Parato tÊÓi padÈni itthili~gavasena vuttÈni. SÈtÈ
vedanÈ, na asÈtÈ. SukhÈ vedanÈ, na dukkhÈti ayameva panettha attho.
Cetasikasukhaniddeso vuttapaÔipakkhanayena yojetabbo. Te sukhÈti
li~gavipallÈso kato, tÈni sukhÈnÊti vuttaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. VaÉÉhetvÈ (SÊ) 2. PasÈdakÈyaÑ, taÑ vinÈ (SÊ)
Sesamettha catukke heÔÔhÈ paÔhamacatukke vuttanayeneva veditabbaÑ.

CattÈri suttantikavatth|ni dutiyacatukkavasena veditabbÈnÊti.
DutiyacatukkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
176. Tatiyacatukkaniddese cittanti m|lapadaÑ. ViÒÒÈÓanti atthapadaÑ.

YaÑ cittanti-Èdi pÊtiyaÑ vuttanayena yojetabbaÑ. Tattha cittanti-ÈdÊsu
cittavicittatÈya cittaÑ. ŒrammaÓaÑ minamÈnaÑ jÈnÈtÊti mano. MÈnasanti
manoyeva. “Antalikkhacaro pÈso, yvÈyaÑ carati mÈnaso”ti1 hi ettha pana
sampayuttakadhammo2 mÈnasoti vutto.
“KathaÑ hi BhagavÈ tuyhaÑ, sÈvako sÈsane rato.
AppattamÈnaso sekkho, kÈlaÑ kayirÈ jane sutÈ”ti3–
ettha arahattaÑ mÈnasanti vuttaÑ. Idha pana manova mÈnasaÑ.
ByaÒjanavasena hetaÑ padaÑ vaÉÉhitaÑ.
Hadayanti cittaÑ. “CittaÑ vÈ te khipissÈmi, hadayaÑ vÈ te
phÈlessÈmÊ”ti4 ettha uro hadayanti vuttaÑ. “HadayÈ hadayaÑ maÒÒe aÒÒÈya
tacchatÊ”ti5 ettha cittaÑ. “VakkaÑ hadayan”ti6 ettha hadayavatthu. Idha
pana cittameva abbhantaraÔÔhena “hadayan”ti vuttaÑ. Tadeva
parisuddhaÔÔhena paÓÉaraÑ. Bhava~gaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ. YathÈha
“pabhassaramidaÑ bhikkhave cittaÑ, taÒca kho Ègantukehi upakkilesehi
upakkiliÔÔhan”ti7. Tato nikkhantattÈ pana akusalampi Ga~gÈya nikkhantÈ
nadÊ Ga~gÈ viya, GodhÈvarito8 nikkhantÈ GodhÈvarÊ viya ca
“paÓÉaran”tveva vuttaÑ. YasmÈ pana ÈrammaÓavijÈnanalakkhaÓaÑ cittaÑ
upakkilesena kileso na hoti, sabhÈvato parisuddhameva hoti, upakkilesayoge
pana sati upakkiliÔÔhaÑ nÈma hoti, tasmÈpi “paÓÉaran”ti vattuÑ yujjati.
Mano manÈyatananti idha pana manogahaÓaÑ manasseva
ÈyatanabhÈvadÊpanatthaÑ. TenetaÑ dÊpeti “na yidaÑ devÈyatanaÑ viya
manassa ÈyatanattÈ manÈyatanaÑ, atha kho mano eva ÈyatanaÑ
manÈyatanan”ti.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 113; Vi 3. 28 piÔÔhesu. 2. Manasampayuttakadhammo (Ka)
3. SaÑ 1. 122 piÔÔhe. 4. SaÑ 1. 209; Khu 1. 306 piÔÔhesu.
5. Ma 1. 38 piÔÔhe. 6. DÊ 2. 233; Ma 1. 72 piÔÔhÈdÊsu.
7. AÑ 1. 9 piÔÔhe. 8. GodÈvarito (SÊ)
118 KhuddakanikÈya
ŒyatanaÔÔho heÔÔhÈ vuttoyeva. Manate iti mano, vijÈnÈtÊti attho.

AÔÔhakathÈcariyÈ panÈhu–nÈÄiyÈ minamÈno viya mahÈtulÈya dhÈrayamÈno
viya ca ÈrammaÓaÑ jÈnÈtÊti mano, tadeva mananalakkhaÓe indaÔÔhaÑ
kÈretÊti1 indriyaÑ, manova indriyaÑ manindriyaÑ.
VijÈnÈtÊti viÒÒÈÓaÑ. ViÒÒÈÓameva khandho viÒÒÈÓakkhandho. RuÄhito
khandho vutto. RÈsaÔÔhena hi viÒÒÈÓakkhandhassa ekadeso ekaÑ viÒÒÈÓaÑ.
TasmÈ yathÈ rukkhassa ekadesaÑ chindanto rukkhaÑ chindatÊti vuccati,
evameva viÒÒÈÓakkhandhassa ekadesabh|taÑ ekampi viÒÒÈÓaÑ ruÄhito
“viÒÒÈÓakkhandho”ti vuttaÑ. YasmÈ pana rÈsaÔÔhoyeva khandhaÔÔho na hoti,
koÔÔhÈsaÔÔhopi khandhaÔÔhoyeva, tasmÈ koÔÔhÈsaÔÔhena viÒÒÈÓakoÔÔhÈsotipi
attho. TajjÈ manoviÒÒÈÓadhÈt|ti tesaÑ phassÈdÊnaÑ
sampayuttadhammÈnaÑ anucchavikÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu. ImasmiÑ hi pade
ekameva cittaÑ minanaÔÔhena mano, vijÈnanaÔÔhena viÒÒÈÓaÑ,
sabhÈvaÔÔhena, nissattaÔÔhena vÈ dhÈt|ti tÊhi nÈmehi vuttaÑ.
177. Abhippamodoti adhikÈ tuÔÔhi.
178. SamÈdhiniddese acalabhÈvena ÈrammaÓe tiÔÔhatÊti Ôhiti. Parato

padadvayaÑ upasaggavasena vaÉÉhitaÑ. Apica sampayuttadhamme
ÈrammaÓamhi sampiÓÉetvÈ tiÔÔhatÊti saÓÔhiti. ŒrammaÓaÑ ogÈhetvÈ
anupavisitvÈ tiÔÔhatÊti avaÔÔhiti. KusalapakkhasmiÑ hi cattÈro dhammÈ
ÈrammaÓaÑ ogÈhanti saddhÈ sati samÈdhi paÒÒÈti. Teneva saddhÈ
“okappanÈ”ti vuttÈ, sati “apilÈpanatÈ”ti, samÈdhi “avaÔÔhitÊ”ti, paÒÒÈ
“pariyogÈhanÈ”ti. Akusalapakkhe pana tayo dhammÈ ÈrammaÓaÑ ogÈhanti
taÓhÈ diÔÔhi avijjÈti. Teneva te “oghÈ”ti vuttÈ. UddhaccavicikicchÈvasena
pavattassa visÈhÈrassa paÔipakkhato avisÈhÈro, avisÈharaÓanti atho.
UddhaccavicikicchÈvaseneva gacchantaÑ cittaÑ vikkhipati nÈma, ayaÑ
pana tathÈ2 na hotÊti avikkhepo. UddhaccavicikicchÈvaseneva cittaÑ
visÈhaÔaÑ nÈma hoti, ito cito ca harÊyati, ayaÑ pana avisÈhaÔassa mÈnasassa
bhÈvoti avisÈhaÔamÈnasatÈ.
_____________________________________________________________
1. KarotÊti (SÊ) 2. TathÈvidho (Abhi-®Ôha 1. 188 piÔÔhe)
Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaraÓasamatho

sabbasa~khÈrasamathoti. Tatha aÔÔhasu samÈpattÊsu cittekaggatÈ
cittasamatho nÈma. TaÑ hi Ègamma cittacalanaÑ cittavipphandanaÑ
sammati v|pasammati, tasmÈ so “cittasamatho”ti vuccati.
SammukhÈvinayÈdisattavidho adhikaraÓasamatho nÈma. TaÑ hi Ègamma
tÈni tÈni adhikaraÓÈni sammanti v|pasammanti, tasmÈ so
“adhikaraÓasamatho”ti vuccati. YasmÈ pana sabbe sa~khÈrÈ nibbÈnaÑ
Ègamma sammanti v|pasammanti, tasmÈ taÑ sabbasa~khÈrasamathoti
vuccati. ImasmiÑ atthe cittasamatho adhippeto. SamÈdhilakkhaÓe indaÔÔhaÑ
kÈretÊti samÈdhindriyaÑ. Uddhacce1 na kampatÊti samÈdhibalaÑ.
SammÈsamÈdhÊti yÈthÈvasamÈdhi niyyÈnikasamÈdhi kusalasamÈdhi.
179. RÈgato vimocayaÑ cittanti-ÈdÊhi dasahi kilesavatth|hi vimocanaÑ

vuttaÑ. ThinaggahaÓeneva cettha middhaggahaÓaÑ, uddhaccaggahaÓeneva
ca kukkuccaggahaÓaÑ kataÑ hotÊti aÒÒesu pÈÔhesu sahacÈrittÈ
kilesavatthuto vimocanavacaneneva paÔhamajjhÈnÈdÊhi nÊvaraÓÈdito
vimocanaÑ, aniccÈnupassanÈdÊhi niccasaÒÒÈdito ca vimocanaÑ vuttameva
hotÊti. KathaÑ taÑ cittaÑ anupassatÊti ettha peyyÈle ca aniccÈnupassanÈdÊhi
niccasaÒÒÈdÊnaÑ pahÈnaÑ vuttameva. CattÈri suttantikavatth|ni
tatiyacatukkavasena veditabbÈnÊti.
TatiyacatukkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
180. Catutthacatukkaniddese “aniddiÔÔhe napuÑsakan”tivacanato

asukanti aniddiÔÔhattÈ “aniccanti kiÑ aniccan”ti napuÑsakavacanena pucchÈ
katÈ. UppÈdavayaÔÔhenÈti uppÈdavayasa~khÈtena atthena,
uppÈdavayasabhÈvenÈti attho. Ettha ca paÒcakkhandhÈ sabhÈvalakkhaÓaÑ,
paÒcannaÑ khandhÈnaÑ uppÈdavayÈ vikÈralakkhaÓaÑ. Etena hutvÈ
abhÈvena aniccÈti vuttaÑ hoti. Teneva ca AÔÔhakathÈyaÑ
“sa~khatalakkhaÓavasena aniccatÈti tesaÑyeva uppÈdavayaÒÒathattan”ti ca
vatvÈpi “hutvÈ abhÈvo vÈ”ti vuttaÑ. Etena hutvÈ abhÈvÈkÈro
aniccalakkhaÓanti vuttaÑ hoti. “PaÒcannaÑ khandhÈnaÑ udayabbayaÑ
passanto imÈni paÒÒÈsa lakkhaÓÈnÊ”ti peyyÈlaÑ katvÈ vuttaÑ. DhammÈti
r|pakkhandhÈdayo2 yathÈvuttadhammÈ.
______________________________________________________________
1. Uddhaccena (SÊ) 2. SaÒÒÈkkhandhÈdayo (SÊ)
120 KhuddakanikÈya
VirÈgÈnupassÊniddese r|pe ÈdÊnavaÑ disvÈti bha~gÈnupassanato

paÔÔhÈya parato vuttehi aniccaÔÔhÈdÊhi r|pakkhandhe ÈdÊnavaÑ disvÈ.
R|pavirÈgeti nibbÈne. NibbÈnaÑ hi Ègamma r|paÑ virajjati
apunaruppattidhammataÑ Èpajjanena nirujjhati, tasmÈ nibbÈnaÑ
“r|pavirÈgo”ti vuccati. ChandajÈto hotÊti anussavavasena
uppannadhammacchando hoti. SaddhÈdhimuttoti tasmiÑyeva nibbÈne
saddhÈya ca adhimutto nicchito. CittaÒcassa svÈdhiÔÔhitanti assa yogissa
cittaÑ khayavirÈgasa~khÈte r|pabha~ge ÈrammaÓavasena,
paccantavirÈgasa~khÈte r|pavirÈge nibbÈne anussavavasena suÔÔhu
adhiÔÔhitaÑ suÔÔhu patiÔÔhitaÑ hotÊti sambandhato veditabbaÑ. R|pe
virÈgÈnupassÊti r|passa khayavirÈgo r|pe virÈgoti pakatibhummavacanena
vutto. R|passa accantavirÈgo r|pe virÈgoti nimittatthe bhummavacanena
vutto. TaÑ duvidhampi virÈgaÑ ÈrammaÓato ajjhÈsayato ca anupassanasÊlo
“r|pe virÈgÈnupassÊ”ti vutto. Esa nayo vedanÈdÊsu.
NirodhÈnupassÊpadaniddesepi eseva nayo.
181. KatihÈkÈrehÊti-Èdi panettha viseso–tattha avijjÈdÊnaÑ

paÔiccasamuppÈda~gÈnaÑ ÈdÊnavanirodhadassaneneva r|pÈdÊnampi
ÈdÊnavanirodhÈ dassitÈ honti tesampi paÔiccasamuppÈda~gÈnativattanato.
IminÈ eva ca visesavacanena virÈgÈnupassanato nirodhÈnupassanÈya
visiÔÔhabhÈvo vutto hoti. Tattha aniccaÔÔhenÈti khayaÔÔhena, hutvÈ
abhÈvaÔÔhena vÈ. DukkhaÔÔhenÈti bhayaÔÔhena, paÔipÊÄanaÔÔhena vÈ.
AnattaÔÔhenÈti asÈrakaÔÔhena, avasavattanaÔÔhena vÈ. SantÈpaÔÔhenÈti
kilesasantÈpanaÔÔhena. VipariÓÈmaÔÔhenÈti jarÈbha~gavasena dvidhÈ
pariÓÈmanaÔÔhena. NidÈnanirodhenÈti m|lapaccayÈbhÈvena. NirujjhatÊti na
bhavati. SamudayanirodhenÈti ÈsannapaccayÈbhÈvena. M|lapaccayo hi
byÈdhissa asappÈyabhojanaÑ viya nidÈnanti vutto, Èsannapaccayo byÈdhissa
vÈtapittasemhÈ viya samudayoti vutto. NidÈnaÑ hi nicchayena dadÈti
phalamiti nidÈnaÑ, samudayo pana suÔÔhu udeti etasmÈ phalamiti samudayo.
JÈtinirodhenÈti m|lapaccayassa uppatti-abhÈvena. PabhavanirodhenÈti
Èsannapaccayassa uppatti-abhÈvena. JÈtiyeva hi pabhavati etasmÈ dukkhanti
pabhavoti vattuÑ yujjati. HetunirodhenÈti janakapaccayÈbhÈvena.
PaccayanirodhenÈti upatthambhakapaccayÈbhÈvena. M|lapaccayopi hi
Èsannapaccayo ca janakapaccayo ca upatthambhakapaccayo ca hotiyeva.
Etehi
tikkhavipassanÈkkhaÓe tada~ganirodho, maggakkhaÓa samucchedanirodho

vutto hoti. ©ÈÓuppÈdenÈti tikkhavipassanÈÒÈÓassa vÈ maggaÒÈÓassa vÈ
uppÈdena. NirodhupaÔÔhÈnenÈti vipassanÈkkhaÓe paccakkhato
khayanirodhassa anussavavasena nirodhasa~khÈtassa nibbÈnassa
upaÔÔhÈnena, maggakkhaÓe paccakkhato ca nibbÈnassa upaÔÔhÈnena. Etehi
visayavisayiniyamova kato hoti, tada~gasamucchedanirodho ca vutto hoti.
182. PaÔinissaggÈnupassÊpadaniddese r|paÑ pariccajalÊti

ÈdÊnavadassanena nirapekkhatÈya r|pakkhandhaÑ pariccajati.
PariccÈgapaÔinissaggoti pariccÈgaÔÔhena paÔinissaggoti vuttaÑ hoti. Etena
paÔinissaggapadassa pariccÈgaÔÔho vutto, tasmÈ kilesÈnaÑ pajahananti attho.
Ettha ca vuÔÔhÈnagÈminÊ vipassanÈ kilese tada~gavasena pariccajati, maggo
samucchedavasena. R|panirodhe nibbÈne cittaÑ pakkhandatÊti
vuÔÔhÈnagÈminÊ taÑninnatÈya pakkhandati, maggo ÈrammaÓakaraÓena.
PakkhandanapaÔinissaggoti pakkhandanaÔÔhena paÔinissaggoti vuttaÑ hoti.
Etena paÔinissaggapadassa pakkhandanaÔÔho vutto, tasmÈ cittassa nibbÈne
vissajjananti attho. CattÈri suttantikavatth|ni catutthacatukkavasena
veditabbÈni. ImasmiÑ catukke jarÈmaraÓe vattabbaÑ heÔÔhÈ vuttanayeneva
veditabbaÑ. SatipaÔÔhÈnesu ca “kÈye kÈyÈnupassanÈ, citte cittÈnupassanÈ”ti
kÈyacittÈnaÑ ekattavohÈravasena ekavacananiddeso kato. “VedanÈsu
vedanÈnupassanÈ, dhammesu dhammÈnupassanÈ”ti vedanÈdhammÈnaÑ
nÈnattavohÈravasena bahuvacananiddeso katoti veditabboti.
CatutthacatukkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhitÈ ca satokÈriÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ.
_____
6. ©ÈÓarÈsichakkaniddesavaÓÓanÈ
183. IdÈni chahi rÈsÊhi uddiÔÔhaÒÈÓesu catuvÊsatisamÈdhiÒÈÓaniddese
tÈva kÈyÈnupassanÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ catukkÈnaÑ vasena dvÈdasannaÑ
vatth|naÑ ekekasmiÑ assÈsavasena eko, passÈsavasena ekoti
122 KhuddakanikÈya
dve dve samÈdhÊti dvÈdasasu vatth|su catuvÊsati samÈdhayo honti.

JhÈnakkhaÓe tehi sampayuttÈni catuvÊsatisamÈdhivasena ÒÈÓÈni.
DvÈsattativipassanÈÒÈÓaniddese dÊghaÑ assÈsÈti “dÊghan”ti vutta-
assÈsato. KiÑ vuttaÑ hoti? DÊghaÑ assÈsahetu jhÈnaÑ paÔilabhitvÈ
samÈhitena cittena vipassanÈkkhaÓe aniccato anupassanaÔÔhena vipassanÈti
vuttaÑ hoti. Esa nayo uttaratrÈpi1. TesaÑyeva dvÈdasannaÑ vatth|naÑ
ekekasmiÑ assÈsavasena tisso, passÈsavasena tissoti cha cha anupassanÈti
dvÈdasasu vatth|su dvÈsattati anupassanÈ honti. TÈ eva dvÈsattati
anupassanÈ dvÈsattativipassanÈvasena ÒÈÓÈni.
NibbidÈÒÈÓaniddese aniccÈnupassÊ assasanti aniccÈnupassÊ hutvÈ
assasanto, aniccÈnupassÊ hutvÈ vattentoti attho. “Assasan”ti ca idaÑ
vacanaÑ hetu-atthe daÔÔhabbaÑ. YathÈbh|taÑ jÈnÈti passatÊti
nibbidÈÒÈÓanti kalÈpasammasanato paÔÔhÈya yÈva bha~gÈnupassanÈ
pavattavipassanÈÒÈÓena sa~khÈrÈnaÑ yathÈsabhÈvaÑ jÈnÈti, cakkhunÈ
diÔÔhamiva ca teneva ÒÈÓacakkhunÈ passati. TasmÈ nibbidÈÒÈÓaÑ nÈmÈti
attho, sa~khÈresu nibbindaÒÈÓaÑ2 nÈmÈti vuttaÑ hoti. Upari
bhayat|paÔÔhÈnÈdÊnaÑ muÒcitukamyatÈdÊnaÒca ÒÈÓÈnaÑ visuÑ ÈgatattÈ
idha yathÈvuttÈneva vipassanaÒÈÓÈni nibbidÈÒÈÓÈnÊti veditabbÈni.
NibbidÈnulomaÒÈÓaniddese aniccÈnupassÊ assasanti aniccÈnupassino
assasantassa. SÈmi-atthe paccattavacanaÑ. BhayatupaÔÔhÈne
paÒÒÈtivacaneneva bhayatupaÔÔhÈna-
ÈdÊnavÈnupassanÈnibbidÈnupassanÈÒÈÓÈni vuttÈni honti tiÓÓaÑ
ekalakkhaÓattÈ. ImÈni tÊÓi ÒÈÓÈni anantarÈ vuttÈnaÑ nibbidÈÒÈÓÈnaÑ
anuk|labhÈvena anulomato nibbidÈnulomaÒÈÓÈnÊti vuttÈni.
NibbidÈpaÔippassaddhiÒÈÓaniddese aniccÈnupassÊ assasanti
anantarasadisameva. PaÔisa~khÈ santiÔÔhanÈ paÒÒÈbhivacaneneva
muÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈnupassanÈsa~khÈrupekkhÈÒÈÓÈni vuttÈni honti
tiÓÓaÑ ekalakkhaÓattÈ. “PaÔisa~khÈ santiÔÔhanÈ”tivacaneneva
anulomaÒÈÓamaggaÒÈÓÈnipi gahitÈni
______________________________________________________________
1. UttaratthÈpi (Ka) 2. NibbidÈÒÈÓaÑ (SÊ)
honti. Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓa-anulomaÒÈÓÈnipi hi nibbidÈya sikhÈppattattÈ

nibbidÈjananabyÈpÈrappahÈnena nibbidÈpaÔippassaddhiÒÈÓÈni nÈma honti.
MaggaÒÈÓaÑ pana nibbidÈpaÔippassaddhante uppajjanato
nibbidÈpaÔippassaddhiÒÈÓaÑ nÈma hotÊti ativiya yujjatÊti.
NibbidÈnulomaÒÈÓesu viya Èdibh|taÑ muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ aggahetvÈ
“paÔisa~khÈ santiÔÔhanÈ”ti ante ÒÈÓadvayaggahaÓaÑ
maggaÒÈÓasa~gahaÓatthaÑ. MuÒcitukamyatÈti hi vutte anulomaÒÈÓaÑ
sa~gayhati, na maggaÒÈÓaÑ. MaggaÒÈÓaÑ hi muÒcitukamyatÈ nÈma na
hoti, kiccasiddhiyaÑ santiÔÔhanato pana santiÔÔhanÈ nÈma hoti.
AÔÔhakathÈyampi ca “phusanÈti appanÈ”ti vuttaÑ. IdaÒca maggaÒÈÓaÑ
nibbÈne appanÈti katvÈ santiÔÔhanÈ nÈma hotÊti “santiÔÔhanÈ”tivacanena
maggaÒÈÓampi sa~gayhati. NibbidÈnulomaÒÈÓÈnipi atthato
nibbidÈÒÈÓÈneva1 hontÊti tÈnipi nibbidÈÒÈÓehi sa~gahetvÈ
nibbidÈpaÔippassaddhiÒÈÓÈnÊti nibbidÈgahaÓameva kataÑ, na
nibbidÈnulomaggahaÓaÑ. TÊsupi cetesu ÒÈÓaÔÔhakaniddesesu catutthassa
dhammÈnupassanÈcatukkassa vasena vuttÈnaÑ catunnaÑ vatth|naÑ
ekekasmiÑ assÈsavasena ekaÑ, passÈsavasena ekanti dve dve ÒÈÓÈnÊti
cat|su vatth|su aÔÔhaÒÈÓÈni honti.
VimuttisukhaÒÈÓaniddese pahÊnattÈti pahÈnaÑ dassetvÈ tassa pahÈnassa
samucchedappahÈnattaÑ dassento samucchinnattÈti Èha. Vimuttisukhe
ÒÈÓanti phalavimuttisukhasampayuttaÒÈÓaÒca
phalavimuttisukhÈrammaÓapaccavekkhaÓaÒÈÓaÒca. Anusayavatthussa
kilesassa pahÈnena pariyuÔÔhÈnaduccaritavatthuppahÈnaÑ hotÊti
dassanatthaÑ puna anusayÈnaÑ pahÈnaÑ vuttaÑ. EkavÊsatiphalaÒÈÓaÑ
sandhÈya pahÊnakilesagaÓanÈyapi ÒÈÓagaÓanÈ katÈ hoti,
paccavekkhaÓaÒÈÓaÒca sandhÈya pahÊnakilesapaccavekkhaÓagaÓanÈya
phalapaccavekkhaÓaÒÈÓagaÓanÈ katÈ hotÊti.
©ÈÓarÈsichakkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
ŒnÈpÈnassatikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. NibbidÈÒÈÓeneva (SÊ)
124 KhuddakanikÈya
4. IndriyakathÈ
1. PaÔhamasuttantaniddesavaÓÓanÈ
184. IdÈni ÈnÈpÈnassatikathÈnantaraÑ kathitÈya indriyakathÈya
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ anuppattÈ. AyaÑ hi indriyakathÈ
ÈnÈpÈnassatibhÈvanÈya upakÈrakÈnaÑ indriyÈnaÑ abhÈve
ÈnÈpÈnassatibhÈvanÈya abhÈvato tadupakÈrakÈnaÑ indriyÈnaÑ
visodhanÈdividhidassanatthaÑ ÈnÈpÈnassatikathÈnantaraÑ kathitÈti taÒca
kathetabbaÑ indriyakathaÑ attanÈ Bhagavato sammukhÈ sutaÑ
viÒÒÈtÈdhippÈyasuttantikadesanaÑ pubba~gamaÑ katvÈ
tadatthappakÈsanavasena kathetukÈmo paÔhamaÑ tÈva evaÑ me sutanti-
ÈdimÈha.
Tattha evanti nipÈtapadaÑ. Meti-ÈdÊni nÈmapadÈni. ViharatÊti ettha vi-
iti upasaggapadaÑ, haratÊti ÈkhyÈtapadanti iminÈ tÈva nayena padavibhÈgo
veditabbo.
Atthato pana upam|padesagarahapasaÑsanÈkÈravacanaggahaÓesu
evaÑsaddo dissati nidassanatthe ca avadhÈraÓatthe ca. Idha pana evaÑsaddo
ÈkÈratthe nidassanatthe ca viÒÒujanena pavutto1, tatheva avadhÈraÓatthe ca.
Tattha ÈkÈratthena evaÑsaddena etamatthaÑ dÊpeti–
nÈnÈnayanipuÓamanekajjhÈsayasamuÔÔhÈnaÑ atthabyaÒjanasampannaÑ
vividhapÈÔihÈriyaÑ dhammatthadesanÈpaÔivedhagambhÊraÑ sabbasattÈnaÑ
sakasakabhÈsÈnur|pato sotapathamÈgacchantaÑ tassa Bhagavato vacanaÑ
sabbappakÈrena ko samattho viÒÒÈtuÑ, sabbathÈmena pana sotukÈmataÑ
janetvÈpi evaÑ me sutaÑ, mayÈpi ekenÈkÈrena sutanti.
Nidassanatthena “nÈhaÑ sayambh|, na mayÈ idaÑ sacchikatan”ti
attÈnaÑ parimocento “evaÑ me sutaÑ, mayÈpi evaÑ sutan”ti idÈni
vattabbaÑ sakalaÑ suttaÑ nidasseti.
AvadhÈraÓatthena thero SÈriputto “etadaggaÑ bhikkhave
mamasÈvakÈnaÑ bhikkh|naÑ mahÈpaÒÒÈnaÑ yadidaÑ SÈriputto”ti2,
“nÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ
______________________________________________________________
1. PaÒÒatto (SÊ) 2. AÑ 1. 23 piÔÔhe.
ekapuggalampi samanupassÈmi, yo evaÑ TathÈgatena anuttaraÑ

dhammacakkaÑ pavattiyaÑ sammadeva anuppavatteti. YathayidaÑ
bhikkhave SÈriputto. SÈriputto bhikkhave TathÈgatena anuttaraÑ
dhammacakkaÑ pavattitaÑ sammadeva anuppavattetÊ”ti evamÈdinÈ1 nayena
BhagavatÈ pasatthabhÈvÈnur|paÑ attano dhÈraÓabalaÑ dassento sattÈnaÑ
sotukÈmataÑ janeti “evaÑ me sutaÑ, taÒca kho atthato vÈ byaÒjanato vÈ
an|namanadhikaÑ, evameva, na aÒÒathÈ daÔÔhabban”ti.
Mesaddo karaÓasampadÈnasÈmi-atthesu dissati. Idha pana “mayÈ
sutaÑ, mama sutan”ti ca atthadvaye yujjati.
Sutanti ayaÑsaddo sa-upasaggo anupasaggo ca vissutagamanakilinna-
upacita-anuyogasotaviÒÒeyyesu dissati viÒÒÈtepi ca sotadvÈrÈnusÈrena. Idha
panassa sotadvÈrÈnusÈrena upadhÈritanti vÈ upadhÈraÓanti vÈ attho.
Mesaddassa hi mayÈti-atthe sati “evaÑ mayÈ sutaÑ sotadvÈrÈnusÈrena
upadhÈritan”ti yujjati, mamÈti-atthe sati “evaÑ mama sutaÑ
sotadvÈrÈnusÈrena upadhÈraÓan”ti yujjati.
Apica “evaÑ me sutan”ti attanÈ uppÈditabhÈvaÑ appaÔijÈnanto
purimasavanaÑ vivaranto “sammukhÈ paÔiggahitamidaÑ mayÈ tassa
Bhagavato CatuvesÈrajjavisÈradassa Dasabaladharassa ŒsabhaÔÔhÈnaÔÔhÈyino
SÊhanÈdanÈdino Sabbasattuttamassa Dhammissarassa DhammarÈjassa
DhammÈdhipatino DhammadÊpassa DhammasaraÓassa
Saddhammavaracakkavattino SammÈsambuddhassa vacanaÑ, na ettha atthe
vÈ dhamme vÈ pade vÈ byaÒjane vÈ ka~khÈ vÈ vimati vÈ kÈtabbÈ”ti
imasmiÑ dhamme assaddhiyaÑ vinÈseti, saddhÈsampadaÑ uppÈdetÊti.
TenetaÑ vuccati–
“VinÈsayati assaddhaÑ, saddhaÑ vaÉÉheti sÈsane.
EvaÑ me sutamiccevaÑ, padaÑ GotamasÈvako”ti.
Ekanti gaÓanaparicchedaniddeso. Samayanti paricchinnaniddeso. EkaÑ
samayanti aniyamitaparidÊpanaÑ. Tattha samayasaddo–
SamavÈye khaÓe kÈle, sam|he hetudiÔÔhisu.
PaÔilÈbhe pahÈne ca, paÔivedhe ca dissati.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 23 piÔÔhe.
126 KhuddakanikÈya
Idha panassa kÈlo attho. Tena saÑvacchara-utumÈsaddhamÈsarattindiva-

pubbaÓhamajjhanhikasÈyanhapaÔhamamajjhimapacchimapacchimayÈmamuh
uttÈdÊsu kÈlappabhedabh|tesu samayesu ekaÑ samayanti dÊpeti.
Tattha kiÒcÈpi etesu saÑvaccharÈdÊsu samayesu yaÑ yaÑ suttaÑ yamhi
yamhi saÑvacchare utumhi mÈse pakkhe rattibhÈge divasabhÈge vÈ vuttaÑ,
sabbaÑ taÑ therassa suviditaÑ suvavatthÈpitaÑ paÒÒÈya. YasmÈ pana
“evaÑ me subhaÑ asukasaÑvacchare asuka-utumhi asukamÈse asukapakkhe
asukarattibhÈge asukadivasabhÈge vÈ”ti evaÑ vutte na sakkÈ sukhena
dhÈretuÑ vÈ uddisituÑ vÈ uddisÈpetuÑ vÈ, bahu ca vattabbaÑ hoti, tasmÈ
ekeneva padena tamatthaÑ samodhÈnetvÈ “ekaÑ samayan”ti Èha.
Ye vÈ ime gabbhokkantisamayo jÈtisamayo saÑvegasamayo
abhinikkhamanasamayo dukkarakÈrikasamayo mÈravijayasamayo
abhisambodhisamayo diÔÔhadhammasukhavihÈrasamayo desanÈsamayo
parinibbÈnasamayoti evamÈdayo Bhagavato devamanussesu ativiya pakÈsÈ
anekakÈlappabhedÈ eva samayÈ, tesu samayesu desanÈsamayasa~khÈtaÑ
ekaÑ samayantÊ dÊpeti. Yo cÈyaÑ ÒÈÓakaruÓÈkiccasamayesu
karuÓÈkiccasamayo, attahitaparahitapaÔipattisamayesu
parahitapaÔipattisamayo, sannipatitÈnaÑ karaÓÊyadvayasamayesu
dhammikathÈsamayo, desanÈpaÔipattisamayesu desanÈsamayo, tesupi
samayesu aÒÒataraÑ samayaÑ sandhÈya “ekaÑ samayan”ti Èha.
YasmÈ pana “ekaÑ samayan”ti accantasaÑyogattho sambhavati. YaÑ
hi samayaÑ BhagavÈ imaÑ aÒÒaÑ vÈ suttantaÑ desesi, accantameva taÑ
samayaÑ karuÓÈvihÈrena vihÈsi, tasmÈ tadatthajotanatthaÑ idha
upayogavacananiddeso katoti.
TenetaÑ vuccati–
“TaÑ taÑ atthamapekkhitvÈ, bhummena karaÓena ca.
AÒÒatra samayo vutto, upayogena so idhÈ”ti.
PorÈÓÈ pana vaÓÓayanti–“tasmiÑ samaye”ti vÈ “tena samayenÈ”ti vÈ
“taÑ samayan”ti vÈ abhilÈpamattabhedo esa, sabbattha bhummamevatthoti.
TasmÈ “ekaÑ samayan”ti vuttepi “ekasmiÑ samaye”ti attho veditabbo.

BhagavÈti garu. GaruÑ hi loke “BhagavÈ”ti vadanti. AyaÒca
sabbaguÓavisiÔÔhatÈya sabbasattÈnaÑ garu, tasmÈ “BhagavÈ”ti veditabbo.
PorÈÓehipi vuttaÑ–
“BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ, BhagavÈti vacanamuttamaÑ.
Garu gÈravayutto so, BhagavÈ tena vuccatÊ”ti.
Apica–
“BhÈgyavÈ BhaggavÈ yutto, bhagehi ca vibhattavÈ.
BhattavÈ vantagamano, bhavesu BhagavÈ tato”ti–
imissÈpi gÈthÈya vasena assa padassa vitthÈrato attho veditabbo. So ca
Visuddhimagge BuddhÈnussatiniddese1 vuttoyeva.
EttÈvatÈ cettha evanti vacanena desanÈsampattiÑ niddisati, me sutanti
sÈvakasampattiÑ, ekaÑ samayanti kÈlasampattiÑ, BhagavÈti
desakasampattiÑ.
SÈvatthiyanti ettha ca savatthassa isino nivÈsaÔÔhÈnabh|tÈ nagarÊ
SÈvatthÊ, yathÈ kÈkandÊ mÈkandÊti evaÑ tÈva akkharacintakÈ.
AÔÔhakathÈcariyÈ pana bhaÓanti–yaÑ kiÒci manussÈnaÑ
upabhogaparibhogaÑ sabbamettha atthÊti SÈvatthÊ, satthasamÈyoge ca kiÑ
bhaÓÉamatthÊti pucchite sabbamatthÊtipi vacanamupÈdÈya SÈvatthÊ.
“SabbÈdÈ sabb|pakaraÓaÑ, SÈvatthiyaÑ samohitaÑ.
TasmÈ sabbamupÈdÈya, SÈvatthÊti pavuccatÊ”ti.
TassaÑ SÈvatthiyaÑ. SamÊpatthe bhummavacanaÑ. ViharatÊti avisesena
iriyÈpathadibbabrahma-ariyavihÈresu aÒÒataravihÈrasama~gi-
paridÊpanametaÑ, idha pana ÔhÈnagamanÈsanasayanappabhedesu
iriyÈpathesu aÒÒatara-iriyÈpathasamÈyogaparidÊpanaÑ. Tena Ôhitopi
gacchantopi nisinnopi sayÈnopi BhagavÈ “viharati”cceva veditabbo. So hi
BhagavÈ ekaÑ iriyÈpathapayogaÑ aÒÒena iriyÈpathena vicchinditvÈ
aparipatantamattabhÈvaÑ harati pavatteti, tasmÈ “viharatÊ”ti vuccati.
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 192 piÔÔhÈdÊsu.
128 KhuddakanikÈya
Jetavaneti ettha attano paccatthikajanaÑ jinÈtÊti jeto raÒÒo vÈ attano

paccatthikajane jite jÈtoti jeto, ma~galakamyatÈya vÈ tassa evaÑ nÈmameva
katanti jeto, vanayatÊti vanaÑ, attasampadÈya sattÈnaÑ bhattiÑ1 kÈreti,
attani sinehaÑ uppÈdetÊti attho. Vanute iti vÈ vanaÑ,
nÈnÈvidhakusumagandhasammodamattako- kilÈdiviha~gÈbhirutehi2
mandamÈrutacalitarukkhasÈkhÈviÔapapallavapalÈsehi “etha maÑ
paribhuÒjathÈ”ti pÈÓino yÈcati viyÈti attho. Jetassa vanaÑ JetavanaÑ. TaÒhi
Jetena rÈjakumÈrena ropitaÑ saÑvaddhitaÑ paripÈlitaÑ, so ca tassa sÈmÊ
ahosi, tasmÈ Jetavananta vuccati. TasmiÑ Jetavane. VanaÒca nÈma ropimaÑ
sayaÑjÈtanti duvidhaÑ. IdaÒca veÄuvanÈdÊni ca ropimÈni,
andhavanamahÈvanÈdÊni sayaÑjÈtÈni.
AnÈthapiÓÉikassa ÈrÈmeti Sudatto nÈma so gahapati mÈtÈpit|hi
katanÈmavasena. SabbakÈmasamiddhatÈya pana vigatamaccheratÈya
karuÓÈdiguÓasama~gitÈya ca niccakÈlaÑ anÈthÈnaÑ piÓÉamadÈsi, tena
AnÈthapiÓÉikoti sa~khaÑ gato. Œramanti ettha pÈÓino, visesena vÈ
pabbajitÈti ÈrÈmo, tassa pupphaphalÈdisobhÈya
nÈtid|ranaccÈsannahÈdipaÒcavidhasenÈsana~gasampattiyÈ ca tato tato
Ègamma ramanti abhiramanti, anukkaÓÔhitÈ hutvÈ nivasantÊti attho.
VuttappakÈrÈya vÈ sampattiyÈ tattha tattha gatepi attano abbhantaraÑ ÈnetvÈ
ramÈpetÊti ÈrÈmo. So hi AnÈthapiÓÉikena gahapatinÈ Jetassa rÈjakumÈrassa
tatthato aÔÔhÈrasahi hiraÒÒakoÔÊhi koÔisantharena kÊÓitvÈ aÔÔhÈrasahi
hiraÒÒakoÔÊhi senÈsanÈni kÈrÈpetvÈ aÔÔhÈrasahi hiraÒÒakoÔÊhi vihÈramahaÑ
niÔÔhÈpetvÈ evaÑ catupaÒÒÈsahiraÒÒakoÔipariccÈgena Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa niyyÈdito, tasmÈ “AnÈthapiÓÉikassa ÈrÈmo”ti vuccati.
TasmiÑ AnÈthapiÓÉikassa ÈrÈme.
Ettha ca “Jetavane”tivacanaÑ purimasÈmiparikittanaÑ,
“AnÈthapiÓÉikassa ÈrÈme”ti pacchimasÈmiparikittanaÑ. KimetesaÑ
parikittane payojananti? PuÒÒakÈmÈnaÑ diÔÔhÈnugati-ÈpajjanaÑ. Tattha hi
dvÈrakoÔÔhakapÈsÈdamÈpane bh|mivikkayaladdhÈ aÔÔhÈrasa hiraÒÒakoÔiyo
anekakoÔi-agghanakÈ rukkhÈ ca Jetassa pariccÈgo, catupaÒÒÈsa
hiraÒÒakoÔiyo
______________________________________________________________
1. RatiÑ (Ka) 2. ...viha~gamavirutehi (SÊ)
AnÈthapiÓÉikassa. Iti tesaÑ parikittanena evaÑ puÒÒakÈmÈ puÒÒÈni

karontÊti dassento ÈyasmÈ SÈriputto aÒÒepi puÒÒakÈme tesaÑ diÔÔhÈnugati-
Èpajjane niyojeti.
Tattha siyÈ–yadi tÈva BhagavÈ SÈvatthiyaÑ viharati, “Jetavane
AnÈthapiÓÉikassa ÈrÈme”ti na vattabbaÑ. Atha tattha viharati,
“SÈvatthiyan”ti na vattabbaÑ. Na hi sakkÈ ubhayattha ekaÑ samayaÑ
viharitunti. Na kho panetaÑ evaÑ daÔÔhabbaÑ, nanu avocumha “samÊpatthe
bhummavacanan”ti. TasmÈ yathÈ Ga~gÈyamunÈdÊnaÑ samÊpe goy|thÈni
carantÈni “Ga~gÈya caranti, YamunÈya carantÊ”ti vuccanti, evamidhÈpi
yadidaÑ SÈvatthiyÈ samÊpe JetavanaÑ AnÈthapiÓÉikassa ÈrÈmo, tattha
viharanto vuccati “SÈvatthiyaÑ viharati Jetavane AnÈthapiÓÉikassa
ÈrÈme”ti. GocaragÈmanidassanatthÑ hissa SÈvatthivacanaÑ,
pabbajitÈnur|panivÈsaÔÔhÈnanidassanatthaÑ sesavacanaÑ.
Tattha SÈvatthikittanena ÈyasmÈ SÈriputto Bhagavato
gahaÔÔhÈnuggahakaraÓaÑ dasseti, JetavanÈdikittanena
pabbajitÈnuggahakaraÓaÑ. TathÈ purimena paccayaggahaÓato
attakilamathÈnuyogavivajjanaÑ, pacchimena vatthukÈmappahÈnato
kÈmasukhallikÈnuyogavivajjan|pÈyaÑ. Atha vÈ purimena ca
dhammadesanÈbhiyogaÑ, pacchimena vivekÈdhimuttiÑ. Purimena karuÓÈya
upagamanaÑ, pacchimena paÒÒÈya apagamanaÑ. Purimena sattÈnaÑ
hitasukhanippÈdanÈdhimuttataÑ, pacchimena parahitasukhakaraÓe
nirupalepataÑ. Purimena dhammikasukhÈpariccÈganimittaÑ phÈsuvihÈraÑ,
pacchimena uttarimanassadhammÈnuyoganimittaÑ. Purimena manussÈnaÑ
upakÈrabahulataÑ, pacchimena devÈnaÑ. Purimena loke jÈtassa loke
saÑvaddhabhÈvaÑ, pacchimena lokena anupalittataÑ. Purimena
“ekapuggalo bhikkhave loke uppajjamÈno uppajjati bahujanahitÈya
bahujanasukhÈya lokÈnukampÈya atthÈya hitÈya sukhÈya devamanussÈnaÑ.
Katamo ekapuggalo, TathÈgato ArahaÑ SammÈsambuddho”ti1 vacanato
yadatthaÑ BhagavÈ uppanno, tadatthaparidÊpanaÑ2, pacchimena yattha
uppanno, tadanur|pavihÈraparidÊpanaÑ. BhagavÈ hi paÔhamaÑ
Lumbinivane, dutiyaÑ BodhimaÓÉeti lokiyalokuttarassa uppattiyÈ vaneyeva
uppanno, tenassa vaneyeva vihÈraÑ dassetÊti evamÈdinÈ nayenettha
atthayojanÈ veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 21 piÔÔhe. 2. TadatthaparinipphÈdanaÑ (AÑ-®Ôha 1. 12 piÔÔhe.)
130 KhuddakanikÈya
TatrÈti desakÈlaparidÊpanaÑ. TaÑ hi yaÑ samayaÑ viharati, tatra

samaye, yasmiÑ ca Jetavane viharati, tatra Jetavaneti dÊpeti.
BhÈsitabbayutte vÈ desakÈle dipeti. Na hi BhagavÈ ayutte dese kÈle vÈ
dhammaÑ deseti. “AkÈlo kho tÈva bÈhiyÈ”ti-Èdi1 cettha sÈdhakaÑ. Khoti
padap|raÓamatte avadhÈraÓatthe ÈdikÈlatthe vÈ nipÈto. BhagavÈti
lokagarudÊpanaÑ. Bhikkh|ti kathÈsavanayuttapuggalavacanaÑ. Apicettha
“bhikkhakoti bhikkhu, bhikkhÈcariyaÑ ajjhupagatoti bhikkh|”ti-ÈdinÈ2
nayena vacanattho veditabbo. ŒmantesÊti Èlapi abhÈsi sambodhesi,
ayamettha attho. AÒÒatra pana ÒÈpanepi pakkosanepi. Bhikkhavoti
ÈmantanÈkÈradÊpanaÑ. Tena tesaÑ bhikkh|naÑ
bhikkhanasÊlatÈbhikkhanadhammatÈbhikkhanesÈdhukÈritÈdiguÓayogasiddhe
na vacanena hÊnÈdhikajanasevitaÑ vuttiÑ pakÈsento
uddhatadÊnabhÈvaniggahaÑ karoti. “Bhikkhavo”ti iminÈ ca
karuÓÈvipphÈrasommahadayanayananipÈtapubba~gamena vacanena te attano
mukhÈbhimukhe karonto teneva kathetukamyatÈdÊpakena vacanena nesaÑ
sotukamyataÑ janeti. Teneva ca sambodhanatthena vacanena
sÈdhukasavanamanasikÈrepi te niyojeti. SÈdhukasavanamanasikÈrÈyattÈ hi
sÈsanasampatti.
Aparesu devamanussesu vijjamÈnesu kasmÈ bhikkh|yeva ÈmantesÊti ce?
JeÔÔhaseÔÔhÈsannasadÈsannihitabhÈjanabhÈvato. SabbaparisasÈdhÈraÓÈ hi
Bhagavato dhammadesanÈ. ParisÈya ca jeÔÔhÈ bhikkh| paÔhamuppannattÈ,
seÔÔhÈ anagÈriyabhÈvaÑ ÈdiÑ katvÈ Satthu cariyÈnuvidhÈyakattÈ
sakalasÈsanapaÔiggÈhakattÈ ca, ÈsannÈ tattha nisinnesu SatthusannikattÈ,
sadÈsannihitÈ SatthusantikÈvacarattÈ, dhammadesanÈya ca te eva bhÈjanaÑ
yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipattisabbhÈvato.
Tattha siyÈ–kimatthaÑ pana BhagavÈ dhammaÑ desento paÔhamaÑ
bhikkh| Èmantesi, na dhammameva desesÊti? SatijananatthaÑ. ParisÈya hi
bhikkh| aÒÒaÑ cintentÈpi vikkhittacittÈpi dhammaÑ paccavekkhantÈpi
kammaÔÔhÈnaÑ manasikarontÈpi nisinnÈ honti, te anÈmantetvÈ dhamme
desiyamÈne “ayaÑ desanÈ kiÑnidÈnÈ kiÑpaccayÈ katamÈya atthuppattiyÈ
desitÈ”ti sallakkhetuÑ asakkontÈ vikkhepaÑ ÈpajjeyyuÑ, duggahitaÑ vÈ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 85 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 254; Vi 1. 28 piÔÔhesu.
gaÓheyyuÑ. Tena tesaÑ satijananatthaÑ BhagavÈ paÔhamaÑ ÈmantetvÈ

pacchÈ dhammaÑ deseti.
Bhadanteti gÈravavacanametaÑ, Satthuno paÔivacanadÈnaÑ vÈ.
Apicettha “bhikkhavo”ti vadamÈno BhagavÈ te bhikkh| Èlapati,
“bhadante”ti vadamÈnÈ te BhagavantaÑ paccÈlapanti. TathÈ “bhikkhavo”ti
BhagavÈ ÈbhÈsati, “bhadante”ti te paccÈbhÈsanti. “Bhikkhavo”ti
paÔivacanaÑ dÈpeti, bhadanteti paÔivacanaÑ denti. Te bhikkh|ti ye BhagavÈ
Èmantesi. Bhagavato paccassosunti Bhagavato ÈmantanaÑ paÔi-assosuÑ,
abhimukhÈ hutvÈ suÓiÑsu sampaÔicchiÑsu paÔiggahesunti attho. BhagavÈ
etadavocÈti BhagavÈ etaÑ idÈni vattabbaÑ sakalasuttaÑ avoca.
EttÈvatÈ ca yaÑ ÈyasmatÈ SÈriputtena
kamalakuvalayujjalavimalasÈdurasasalilÈya pokkharaÓiyÈ
sukhÈvataraÓatthaÑ nimmalasilÈtalaracanavilÈsasopÈnaÑ1
vippakiÓÓamuttÈjÈlasadisavÈlikÈkiÓÓapaÓÉarabh|mibhÈgaÑ titthaÑ viya,
suvibhattabhittivicitravedikÈparikkhittassa nakkhattapathaÑ
phusitukÈmatÈya viya, vijambhitasamussayassa pÈsÈdavarassa
sukhÈrohaÓatthaÑ dantamayasaÓhamuduphalakakaÒcanalatÈvinaddhamaÓi-
gaÓappabhÈsamudayujjalasobhaÑ sopÈnaÑ viya, suvaÓÓavalayan|purÈdi-
saÑghaÔÔanasaddasammissitakathitahasitamadhurassaragehajanavicaritassa
uÄÈrissariyavibhavasobhitassa mahÈgharassa sukhappavesanatthaÑ
suvaÓÓarajatamaÓimuttÈpavÈÄÈdijutivisadavijjotitasuppatiÔÔhitavisÈladvÈraka
vÈÔaÑ mahÈdvÈraÑ viya atthabyaÒjanasampannassa BuddhÈnaÑ
desanÈÒÈÓagambhÊrabhÈvasaÑs|cakassa imassa suttassa
sukhÈvagÈhaÓatthaÑ kÈladesadesakaparisÈpadesapaÔimaÓÉitaÑ nidÈnaÑ
bhÈsitaÑ, tassa atthavaÓÓanÈ samattÈ.
Suttante paÒcÈti gaÓanaparicchedo. ImÈni indriyÈnÊti
paricchinnadhammanidassanaÑ. IndriyaÔÔho heÔÔhÈ vutto.
185. IdÈni imaÑ suttantaÑ dassetvÈ imasmiÑ suttante vuttÈnaÑ

indriyÈnaÑ visuddhibhÈvanÈvidhÈnaÑ bhÈvitattaÑ paÔippassaddhiÒca
dassetukÈmo imÈni paÒcindriyÈnÊti-ÈdimÈha. Tattha visujjhantÊti visuddhiÑ
pÈpuÓanti. Assaddheti tÊsu ratanesu saddhÈvirahite. Saddheti tÊsu ratanesu
saddhÈsampanne.
______________________________________________________________
1. ...racanavilÈsasobhitaratanasopÈnaÑ (Ma-®Ôha 1. 16 piÔÔhe)
132 KhuddakanikÈya
Sevatoti cittena sevantassa. Bhajatoti upasa~kamantassa. PayirupÈsatoti

sakkaccaÑ upanisÊdantassa. PasÈdanÊye suttanteti pasÈdajanake
ratanattayaguÓapaÔisaÑyutte suttante. KusÊteti kucchitena ÈkÈrena sÊdantÊti
kusÊdÈ, kusÊdÈ eva kusÊtÈ. Te kusÊte. SammappadhÈneti
catukiccasÈdhakavÊriyapaÔisaÑyuttasuttente. MuÔÔhassatÊti naÔÔhassatike.
SatipaÔÔhÈneti satipaÔÔhÈnÈdhikÈrake suttante. JhÈnavimokkheti
catutthajjhÈna-aÔÔhavimokkhatividhavimokkhÈdhikÈrake suttante.
DuppaÒÒeti nippaÒÒe, paÒÒÈbhÈvato vÈ duÔÔhÈ paÒÒÈ etesanti duppaÒÒÈ. Te
duppaÒÒe. GambhÊraÒÈÓacariyanti catusaccapaÔiccasamuppÈdÈdi-
paÔisaÑyutte suttante, ÒÈÓakathÈsadise vÈ. Suttantakkhandheti
suttantakoÔÔhÈse. Assaddhiyanti-ÈdÊsu assaddhiyanti assaddhabhÈvaÑ.
Assaddhiye ÈdÊnavadassavÊ assaddhiyaÑ pajahanto saddhindriyaÑ bhÈveti,
saddhindriye ÈnisaÑsadassÈvi saddhindriyaÑ bhÈvento assaddhiyaÑ
pajahati. Esa nayo sesesu. Kosajjanti kusÊtabhÈvaÑ. PamÈdanti
sativippavÈsaÑ. Uddhaccanti uddhatabhÈvaÑ, vikkhepanti attho. PahÊnattÈti
appanÈvasena jhÈnapÈrip|riyÈ pahÊnattÈ. SuppahÊnattÈti
vuÔÔhÈnagÈminivasena vipassanÈpÈrip|riyÈ suÔÔhu pahÊnattÈ. BhÈvitaÑ hoti
subhÈvitanti vuttakkameneva yojetabbaÑ. VipassanÈya hi vipakkhavasena
pahÊnattÈ “suppahÊnattÈ”ti1 vatthuÑ yujjati. TasmÈyeva ca “subhÈvitan”ti, na
tathÈ jhÈnena. YasmÈ pana pahÈtabbÈnaÑ pahÈnena bhÈvanÈsiddhi,
bhÈvanÈsiddhiyÈ ca pahÈtabbÈnaÑ pahÈnasiddhi hoti, tasmÈ yamakaÑ katvÈ
niddiÔÔhaÑ.
186. PaÔippassaddhivÈre bhÈvitÈni ceva honti subhÈvitÈni cÈti

bhÈvitÈnaÑyeva subhÈvitatÈ. PaÔippassaddhÈni ca suppaÔippassaddhÈni cÈti
paÔippassaddhÈnaÑyeva suppaÔippassaddhatÈ vuttÈ. PhalakkhaÓe
maggakiccanibbattivasena bhÈvitatÈ paÔippassaddhatÈ ca veditabbÈ.
Samucchedavisuddhiyoti maggavisuddhiyoyeva. PaÔippassaddhivisuddhiyoti
phalavisuddhiyo eva.
IdÈni2 tathÈ vuttavidhÈnÈni indriyÈni kÈrakapuggalavasena yojetvÈ
dassetuÑ katinaÑ puggalÈnanti-ÈdimÈha. Tattha savanena Buddhoti
SammÈsambuddhato dhammakathÈsavanena catusaccaÑ BuddhavÈ, ÒÈtavÈti
attho.
______________________________________________________________
1. SuppahÊnattÈ supahÊnanti (Ka) 2. EvaÑ idÈni (SÊ)
IdaÑ bhÈvitindriyabhÈvassa kÈraÓavacanaÑ. BhÈvanÈbhisamayavasena hi

maggassa BuddhattÈ phalakkhaÓe bhÈvitindriyo hoti. AÔÔhannampi ariyÈnaÑ
TathÈgatassa sÈvakattÈ visesetvÈ arahattaphalaÔÔhameva dassento
khÊÓÈsavoti Èha. Soyeva hi sabbakiccanipphattiyÈ bhÈvitindriyoti vutto.
Itarepi pana taÑtaÑmaggakiccanipphattiyÈ pariyÈyena bhÈvitindriyÈ eva.
TasmÈ eva ca cat|su phalakkhaÓesu “paÒcindriyÈni bhÈvitÈni ceva honti
subhÈvitÈni cÈ”ti vuttaÑ. YasmÈ pana tesaÑ uparimaggatthÈya
indriyabhÈvanÈ atthiyeva, tasmÈ te na nippariyÈyena bhÈvitindriyÈ. SayaÑ
bh|taÔÔhenati anÈcariyo hutvÈ sayameva ariyÈya jÈtiyÈ bh|taÔÔhena
jÈtaÔÔhena BhagavÈ. Sopi hi bhÈvanÈsiddhivasena phalakkhaÓe sayambh|
nÈma hoti. EvaÑ sayaÑ bh|taÔÔhena bhÈvitindriyo. AppameyyaÔÔhenÈti
anantaguÓayogato pamÈÓetuÑ asakkuÓeyyaÔÔhena. BhagavÈ phalakkhaÓe
bhÈvanÈsiddhito appameyyoti. TasmÈyeva bhÈvitindriyo.
PaÔhamasuttantaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. DutiyasuttantaniddesavaÓÓanÈ
187. Puna aÒÒaÑ suttantaÑ nikkhipitvÈ indriyavidhÈnaÑ niddisitukÈmo
paÒcimÈni bhikkhaveti-ÈdikaÑ suttantaÑ dasseti. Tattha ye hi kecÊti
anavasesapariyÈdÈnaÑ, hikÈro padap|raÓamatte nipÈto. SamaÓÈ vÈ
brÈhmaÓÈ vÈti lokavohÈravasena vuttaÑ. Samudayanti paccayaÑ.
Attha~gamanti uppannÈnaÑ abhÈvagamanaÑ, anuppannÈnaÑ anuppÈdaÑ
vÈ. AssÈdanti ÈnisaÑsaÑ. ŒdÊnavanti dosaÑ. NissaraÓanti niggamanaÑ.
YathÈbh|tanti yathÈsabhÈvaÑ. SamaÓes|ti samitapÈpesu. SamaÓasammatÈti
na mayÈ samaÓÈti sammatÈ. “SammatÈ”ti vattamÈnakÈlavasena vuccamÈne
saddalakkhaÓavasena “me”ti ettha sÈmivacanameva hoti. BrÈhmaÓes|ti
bÈhitapÈpesu. SÈmaÒÒatthanti samaÓabhÈvassa atthaÑ. BrahmaÒÒatthanti
brÈhmaÓabhÈvassa atthaÑ. DvayenÈpi arahattaphalameva vuttaÑ. Atha vÈ
sÈmaÒÒatthanti heÔÔhÈ tÊÓi phalÈni. BrahmaÒÒatthanti arahattaphalaÑ.
SÈmaÒÒabrahmaÒÒanti hi ariyamaggoyeva. DiÔÔheva dhammeti
paccakkheyeva attabhÈve. SayaÑ abhiÒÒÈ sacchikatvÈti attanÈyeva adhikena
ÒÈÓena paccakkhaÑ katvÈ. UpasampajjÈti pÈpuÓitvÈ, nipphÈdetvÈ vÈ.
134 KhuddakanikÈya
188. Suttantaniddese paÔhamaÑ indriyasamudayÈdÊnaÑ

pabhedagaÓanaÑ pucchitvÈ puna pabhedagaÓanÈ vissajjitÈ. Tattha
asÊtisatanti asÊti-uttaraÑ sataÑ. PaÓÉitehi “asÊtisatan”ti vuttehi ÈkÈrehÊti
yojanÈ.
Puna pabhedagaÓanÈpucchÈpubba~game gaÓanÈniddese
adhimokkhatthÈyÈti adhimuccanatthÈya saddahanatthÈya. ŒvajjanÈya
samudayoti manodvÈrÈvajjanacittassa samudayo. Saddhindriyassa
samudayoti saddhindriyassa paccayo, saddhaÑ uppÈdassÈmÊti
pubbabhÈgÈvajjanaÑ saddhindriyassa upanissayapaccayo,
saddhindriyajavanassa ÈvajjanaÑ paÔhamassa javanassa anantarapaccayo,
dutiyajavanÈdÊnaÑ upanissayapaccayo. AdhimokkhavasenÈti
chandasampayutta-adhimokkhavasena. Chandassa samudayoti
pubbabhÈgÈvajjanapaccayÈ uppannassa adhimokkhasampayuttassa
yevÈpanakabh|tassa dhammacchandassa samudayo. So pana
saddhindriyassa sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayasampayutta-atthi-avigatavasena
paccayo hoti, chandÈdhipatikÈle adhipatipaccayo ca hoti, soyeva dutiyassa
anantarasamanantara-anantar|panissayÈsevananatthivigatavasena paccayo
hoti. IminÈva nayena manasikÈrassapi yojanÈ kÈtabbÈ. KevalaÑ hettha
manasikÈroti sÈraÓalakkhaÓo yevÈpanakamanasikÈro. AdhipatipaccayatÈ
panassa na hoti. Sampayuttesu imesaÑ dvinnaÑyeva gahaÓaÑ
balavapaccayattÈti veditabbaÑ. Saddhindriyassa vasenÈti
bhÈvanÈbhivuddhiyÈ indriyabhÈvaÑ pattassa saddhindriyassa vasena.
EkattupaÔÔhÈnanti ekÈrammaÓe acalabhÈvena bhusaÑ ÔhÈnaÑ upar|pari
saddhindriyassa paccayo hoti. Saddhindriye vuttanayeneva sesindriyÈnipi
veditabbÈni. Evame kekassa indriyassa cattÈro cattÈro samudayÈti
paÒcannaÑ indriyÈnaÑ vÊsati samudayÈ honti. Puna catunnaÑ
samudayÈnaÑ ekekasmiÑ samudaye paÒca paÒca indriyÈni yojetvÈ vÊsati
samudayÈ vuttÈ. PaÔhamavÊsati nÈnÈmaggavasena daÔÔhabbÈ, dutiyavÊsati
ekamaggavasena daÔÔhabbÈti vadanti. EvaÑ cattÈlÊsa ÈkÈrÈ honti.
Attha~gamavÈropi iminÈva nayena veditabbo. So pana attha~gamo
indriyabhÈvanaÑ ananuyuttassa appaÔiladdhÈ paÔilÈbhattha~gamo,
indriyabhÈvanÈya parihÊnassa paÔiladdhaparihÈni attha~gamo, phalappattassa
paÔippassaddhi-attha~gamo. Ekatta-anupaÔÔhÈnanti ekatte anupaÔÔhÈnaÑ.
(Ka) AssÈdaniddesavaÓÓanÈ
189. AssÈdaniddese assaddhiyassa anupaÔÔhÈnanti assaddhe puggale

parivajjayato saddhe puggale sevato pasÈdanÊyasuttante paccavekkhato
tattha yonisomanasikÈraÑ bahulÊkaroto ca assaddhiyassa anupaÔÔhÈnaÑ hoti.
AssaddhiyapariÄÈhassa anupaÔÔhÈnanti ettha assaddhassa saddhÈkathÈya
pavattamÈnÈya dukkhaÑ domanassaÑ uppajjati. AyaÑ assaddhiyapariÄÈho.
AdhimokkhacariyÈya vesÈrajjanti saddhÈvatthuvasena vÈ bhÈvanÈya vÈ
vasippattassa saddhÈpavattiyÈ visÈradabhÈvo hoti. Santo ca vihÈrÈdhigamoti
samathassa vÈ vipassanÈya vÈ paÔilÈbho. SukhaÑ somanassanti ettha
cetasikasukhabhÈvadassanatthaÑ somanassavacanaÑ.
SaddhindriyasamuÔÔhitapaÓÊtar|paphuÔÔhakÈyassa kÈyikasukhampi
labbhatiyeva. Sukhasomanassassa padhÈnassÈdattÈ “ayaÑ saddhindriyassa
assÈdo”ti visesetvÈ vuttaÑ. IminÈva nayena sesindriyassÈdÈpi yojetvÈ
veditabbÈ.
(Kha) ŒdÊnavaniddesavaÓÓanÈ
190. ŒdÊnavaniddese aniccaÔÔhenÈti saddhindriyassa aniccaÔÔhena. So

aniccaÔÔho saddhindriyassa ÈdÊnavoti vuttaÑ hoti. Itaradvayepi eseva nayo.
Ime samudayattha~gamassÈdÈdÊnavÈ lokiya-indriyÈnamevÈti veditabbÈ.
(Ga) NissaraÓaniddesavaÓÓanÈ
191. NissaraÓaniddese adhimokkhaÔÔhenÈti-ÈdÊsu ekekasmiÑ indriye

paÒca paÒca katvÈ paÒcannaÑ indriyÈnaÑ paÒcavÊsati nissaraÓÈni
maggaphalavasena niddiÔÔhÈni. Tattha tato paÓÊtatarasaddhindriyassa
paÔilÈbhÈti tato vipassanÈkkhaÓe pavattasaddhindriyato maggakkhaÓe
paÓÊtatarassa saddhindriyassa paÔilÈbhavasena. PurimatarasaddhindriyÈ
nissaÔaÑ hotÊti tasmiÑ maggakkhaÓe saddhindriyaÑ purimatarato
vipassanÈkkhaÓe pavattasaddhindriyato nikkhantaÑ hoti. IminÈva nayena
phalakkhaÓe saddhindriyampi ubhayattha sesindriyÈnipi yojetabbÈni.
136 KhuddakanikÈya
192. PubbabhÈge paÒcahi indriyehÊti paÔhamajjhÈn|pacÈre paÒcahi

indriyehi paÔhamajjhÈnÈdi-aÔÔhasamÈpattivasena aÔÔha nissaraÓÈni,
aniccÈnupassanÈdi-aÔÔhÈrasamahÈvipassanÈvasena aÔÔhÈrasa nissaraÓÈni,
sotÈpattimaggÈdivasena aÔÔha lokuttaranissaraÓÈni. EvaÑ
jhÈnasamÈpattimahÈvipassanÈmaggaphalavasena catuttiÑsa nissaraÓÈni
purimapurimasamatikkamato niddiÔÔhÈni. Nekkhamme paÒcindriyÈnÊti-ÈdÊni
pana sattatiÑsa nissaraÓÈni paÔipakkhapahÈnavasena paÔipakkhato
niddiÔÔhÈni. Tattha nekkhammÈdÊsu sattasu satta nissaraÓÈni
upacÈrabh|mivasena vuttÈni, phalÈni pana paÔipakkhapahÈnÈbhÈvato na
vuttÈni.
193. DiÔÔhekaÔÔhehÊti yÈva sotÈpattimaggÈ diÔÔhiyÈ saha ekasmiÑ

puggale ÔhitÈti diÔÔhekaÔÔhÈ. Tehi diÔÔhekaÔÔhehi. OÄÈrikehÊti th|lehi
kÈmarÈgabyÈpÈdehi. AÓusahagatehÊti sukhumabh|tehi
kÈmarÈgabyÈpÈdehiyeva. SabbakilesehÊti r|parÈgÈdÊhi. Tesu hi pahÊnesu
sabbakilesÈ pahÊnÈ honti, tasmÈ “sabbakilesehÊ”ti vuttaÑ. AvuttatthÈni
panettha padÈni heÔÔhÈ vuttatthÈnevÈti. SabbesaÒÒeva khÊÓÈsavÈnaÑ tattha
tattha paÒcindriyÈnÊti “adhimokkhaÔÔhenÈ”ti-ÈdÊsu pubbe vuttesu ÔhÈnesu
tasmiÑ tasmiÑ ÔhÈne paÒcindriyÈni BuddhapaccekabuddhasÈvakÈnaÑ
khÊÓÈsavÈnaÑ yathÈyogaÑ tato tato nissaÔÈni honti. ImasmiÑ vÈre
paÔhamaÑ vuttanayÈ eva yathÈyogaÑ khÊÓÈsavavasena vuttÈ.
KathaÑ panetÈni nissaraÓÈni asÊtisataÑ hontÊti? Vuccate–
maggaphalavasena vuttÈni paÒcavÊsati, samatikkamavasena vuttÈni
catutthiÑsa, paÔipakkhavasena vuttÈni sattatiÑsÈti paÔhamavÈre sabbÈni
channavuti nissaraÓÈni honti, etÈniyeva dutiyavÈre khÊÓÈsavÈnaÑ vasena
dvÈdasasu apanÊtesu caturÈsÊti honti. Iti purimÈni channavuti, imÈni ca
caturÈsÊtÊti asÊtisataÑ honti. KatamÈni pana dvÈdasa khÊÓÈsavÈnaÑ
apanetabbÈni? Samatikkamato vuttesu maggaphalavasena vuttÈni aÔÔha
nissaraÓÈni, paÔipakkhato vuttesu maggavasena vuttÈni cattÈrÊti imÈni
dvÈdasa apanetabbÈni. Arahattaphalavasena vuttÈni kasmÈ apanetabbÈnÊti
ce? SabbapaÔhamaÑ vuttÈnaÑ paÒcavÊsatiyÈ nissaraÓÈnaÑ
maggaphalavaseneva labbhanato. Arahattaphalavasena nissaraÓÈni vuttÈneva
honti. HeÔÔhimaÑ heÔÔhimaÑ pana phalasamÈpattiÑ uparimÈ uparimÈ na

samÈpajjantiyevÈti heÔÔhÈ tÊÓipi phalÈni na labbhantiyeva.
JhÈnasamÈpattivipassanÈnekkhammÈdÊni ca kiriyÈvasena labbhanti. PaÒcapi
cetÈni indriyÈni pubbameva paÔipakkhÈnaÑ paÔippassaddhattÈ paÔipakkhato
nissaÔÈneva hontÊti.
DutiyasuttantaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. TatiyasuttantaniddesavaÓÓanÈ
194. Puna aÒÒaÑ suttantaÑ nikkhipitvÈ indriyavidhÈnaÑ niddisitukÈmo
paÒcimÈni bhikkhaveti-ÈdimÈha. Tattha sotÈpattiya~ges|ti ettha soto ariyo
aÔÔha~giko maggo, sotassa Èpatti bhusaÑ pÈpuÓanaÑ sotÈpatti, sotÈpattiyÈ
a~gÈni sambhÈrÈni sotÈpatti-a~gÈni. SotÈpannatÈya pubbabhÈgapaÔilÈbha-
a~gÈni. SappurisasaÑsevo sotÈpatti-a~gaÑ, saddhammassavanaÑ sotÈpatti-
a~gaÑ, yonisomanasikÈro sotÈpatti-a~gaÑ, dhammÈnudhammapaÔipatti
sotÈpatti-a~gaÑ, imÈni cattÈri sotÈpatti-a~gÈni. SesÈ heÔÔhÈ vuttÈ eva. IdaÒca
imesaÑ indriyÈnaÑ sakavisaye jeÔÔhakabhÈvadassanatthaÑ vuttaÑ. YathÈ hi
cattÈro seÔÔhiputtÈ rÈjÈtirÈjapaÒcamesu sahÈyesu “nakkhattaÑ kÊÄissÈmÈ”ti
vÊthiÑ otiÓÓesu ekassa seÔÔhiputtassa gehaÑ gatakÈle itare cattÈro tuÓhÊ
nisÊdanti, gehasÈmikova “imesaÑ khÈdanÊyaÑ bhojanÊyaÑ detha, imesaÑ
gandhamÈlÈla~kÈrÈdÊni dethÈ”ti gehe vicÈreti, dutiyassa tatiyassa catutthassa
gehaÑ gatakÈle itare cattÈro tuÓhÊ nisÊdanti, gehasÈmikova “imesaÑ
khÈdanÊyaÑ bhojanÊyaÑ detha, imesaÑ gandhamÈlÈla~kÈrÈdÊni dethÈ”ti
gehe vicÈreti, atha sabbapacchÈ raÒÒo gehaÑ gatakÈle kiÒcÈpi rÈjÈ sabbattha
issarova1, imasmiÑ pana kÈle attano geheyeva “imesaÑ khÈdanÊyaÑ
bhojanÊyaÑ detha, imesaÑ gandhamÈlÈla~kÈrÈdÊni dethÈ”ti vicÈreti,
evameva saddhÈpaÒcamakesu indriyesu tesu sahÈyesu ekato vÊthiÑ
otarantesu viya ekÈrammaÓe uppajjamÈnesupi yathÈ paÔhamassa gehe itare
cattÈro tuÓhÊ nisÊdanti, gehasÈmikova
______________________________________________________________
1. Issaropi (SÊ)
138 KhuddakanikÈya
vicÈreti, evaÑ sotÈpatti-a~gÈni patvÈ adhimokkhalakkhaÓaÑ

saddhindriyameva jeÔÔhakaÑ hoti pubba~gamaÑ, sesÈni tadanvayÈni honti.
YathÈ dutiyassa gehe itare cattÈro tuÓhÊ nisÊdanti, gehasÈmikova vicÈreti,
evaÑ sammappadhÈnÈni patvÈ paggahaÓalakkhaÓaÑ vÊriyindriyameva
jeÔÔhakaÑ hoti pubba~gamaÑ, sesÈni tadanvayÈni honti. YathÈ tatiyassa
gehe itare cattÈro tuÓhÊ nisÊdanti, gehasÈmikova vicÈreti, evaÑ
satipaÔÔhÈnÈni patvÈ upaÔÔhÈnalakkhaÓaÑ satindriyameva jeÔÔhakaÑ hoti
pubba~gamaÑ, sesÈni tadanvayÈni honti. YathÈ catutthassa gehe itare
cattÈro tuÓhÊ nisÊdanti, gehasÈmikova vicÈreti, evaÑ jhÈnÈni patvÈ
avikkhepalakkhaÓaÑ samÈdhindriyameva jeÔÔhakaÑ hoti pubba~gamaÑ,
sesÈni tadanvayÈni honti. SabbapacchÈ raÒÒo gahaÑ gatakÈle pana yathÈ
itare cattÈro tuÓhÊ nisÊdanti, rÈjÈva vicÈreti, evaÑ ariyasaccÈni patvÈ
pajÈnanalakkhaÓaÑ paÒÒindriyameva jeÔÔhakaÑ hoti pubba~gamaÑ, sesÈni
tadanvayÈni hontÊti.
(Ka) PabhedagaÓananiddesavaÓÓanÈ
195. Suttantassa pabhedagaÓanÈpucchÈpubba~gameva
pabhedagaÓananiddese sappurisasaÑseveti sobhanÈnaÑ purisÈnaÑ sammÈ
sevane. AdhimokkhÈdhipateyyaÔÔhenÈti adhimokkhasa~khÈtena sesindriyesu
adhipatibhÈvaÔÔhena, sesindriyÈnaÑ pubba~gamaÔÔhenÈti attho.
Saddhammasavaneti sataÑ dhammo, sobhano vÈ dhammoti saddhammo.
Tassa saddhammassa savane. YonisomanasikÈreti upÈyena manasikÈre.
DhammÈnudhammapaÔipattiyÈti ettha nava lokuttaradhamme anugato
dhammo dhammÈnudhammo, sÊlasamÈdhipaÒÒÈsa~khÈtassa
dhammÈnudhammassa paÔipatti paÔipajjanaÑ dhammÈnudhammapaÔipatti.
SammappadhÈnÈdÊsupi eseva nayo.
(Kha) CariyÈvÈravaÓÓanÈ
196. CariyÈvÈrepi iminÈva nayena attho veditabbo. KevalaÑ
paÔhamavÈro indriyÈnaÑ uppÈdanakÈlavasena vutto, cariyÈvÈro
uppannÈnaÑ ÈsevanakÈlavasena ca pÈrip|rikÈlavasena ca vutto. CariyÈ
pakati ussannatÈti hi atthato ekaÑ.
CÈravihÈraniddesavaÓÓanÈ
197. IdÈni cariyÈsambandheneva cÈravihÈraniddesavasena aparena
pariyÈyena indriyavidhÈnaÑ niddisitukÈmo cÈro ca vihÈro cÈti-ÈdikaÑ
uddesaÑ uddisitvÈ tassa niddesamÈha. Tattha uddese tÈva yathÈ carantaÑ
viharantaÑ viÒÒ| sabrahmacÈrÊ gambhÊresu ÔhÈnesu okappeyyuÑ–addhÈ
ayamÈyasmÈ patto vÈ pÈpuÓissati vÈti1, tathÈ indriyasampannassa cÈro ca
vihÈro ca viÒÒ|hi sabrahmacÈrÊhi anubuddho hoti paÔividdhoti uddesassa
sambandho veditabbo. Uddesaniddese cariyÈ cÈroyeva. CÈro cariyÈti hi
atthato ekaÑ. TasmÈ “cÈro”tipadassa niddese “cariyÈ”ti vuttaÑ.
IriyÈpathacariyÈti iriyÈpathÈnaÑ cariyÈ, pavattananti attho. Sesesupi eseva
nayo. ŒyatanacariyÈ pana Èyatanesu satisampajaÒÒÈnaÑ cariyÈ. PattÊti
phalÈni. TÈni hi pÈpuÓiyantÊti “pattÊ”ti vuttÈ. Sattalokassa
diÔÔhadhammikasamparÈyikÈ atthÈ lokatthÈti ayaÑ viseso.
IdÈni tÈsaÑ cariyÈnaÑ bh|miÑ dassento cat|su iriyÈpathes|ti-ÈdimÈha.
SatipaÔÔhÈnes|ti ÈrammaÓasatipaÔÔhÈnesu. SatipaÔÔhÈnesupi vuccamÈnesu
satito anaÒÒÈni vohÈravasena aÒÒÈni viya katvÈ vuttaÑ. Ariyasacces|ti
pubbabhÈgalokiyasaccaÒÈÓena visuÑ visuÑ saccapariggahavasena vuttaÑ.
Ariyamaggesu sÈmaÒÒaphales|ti ca vohÈravaseneva vuttaÑ. Padeseti
lokatthacariyÈya ekadese. Nippadesato hi lokatthacariyaÑ BuddhÈ eva
karonti. Puna tÈ eva cariyÈyo kÈrakapuggalavasena dassento
paÓidhisampannÈnanti-ÈdimÈha. Tattha paÓidhisampannÈ nÈma
iriyÈpathÈnaÑ santattÈ iriyÈpathaguttiyÈ sampannÈ akampita-iriyÈpathÈ
bhikkhubhÈvÈnur|pena santena iriyÈpathena sampannÈ. Indriyesu
guttadvÈrÈnanti cakkhÈdÊsu chasu indriyesu attano attano visaye pavatta-
ekekadvÈravasena guttaÑ dvÈraÑ etesanti guttadvÈrÈ. TesaÑ
guttadvÈrÈnaÑ. DvÈranti cettha uppattidvÈravasena cakkhÈdayo eva.
AppamÈdavihÈrÊnanti sÊlÈdÊsu appamÈdavihÈravataÑ.
AdhicittamanuyuttÈnanti vipassanÈya pÈdakabhÈvena adhicittasa~khÈtaÑ
samÈdhimanuyuttÈnaÑ. BuddhisampannÈnanti nÈmar|pavavatthÈnaÑ ÈdiÑ
katvÈ yÈva gotrabhu, tÈva pavattena
______________________________________________________________
1. PÈpuÓissati vÈ (Ka)
140 KhuddakanikÈya
ÒÈÓena sampannÈnaÑ. SammÈpaÔipannÈnanti catumaggakkhaÓe.

AdhigataphalÈnanti catuphalakkhaÓe.
Adhimuccantoti adhimokkhaÑ karonto. SaddhÈya caratÊti saddhÈvasena
pavattati. PaggaÓhantoti catusammappadhÈnavÊriyena padahanto.
UpaÔÔhÈpentoti satiyÈ ÈrammaÓaÑ upaÔÔhÈpento. AvikkhepaÑ karontoti
samÈdhivasena vikkhepaÑ akaronto. PajÈnantoti catusaccapajÈnanapaÒÒÈya
pakÈrena jÈnanto. VijÈnantoti indriyasampayuttajavanapubba~gamena
ÈvajjanaviÒÒÈÓena ÈrammaÓaÑ vijÈnanto. ViÒÒÈÓacariyÈyÈti
ÈvajjanaviÒÒÈÓacariyavasena. EvaÑ paÔipannassÈti sahajavanÈya
indriyacariyÈya paÔipannassa. KusalÈ dhammÈ ÈyÈpentÊti
samathavipassanÈvasena pavattÈ kusalÈ dhammÈ bhusaÑ yÈpenti,
pavattantÊti attho. ŒyatanacariyÈyÈti kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ bhusaÑ
yatanacariyÈya, ghaÔanacariyÈya pavattanacariyÈyÈti vuttaÑ hoti.
VisesamadhigacchatÊti vikkhambhanatada~gasamucchedapaÔippassaddhi-
vasena visesaÑ adhigacchati. DassanacariyÈdayo vuttatthÈyeva.
SaddhÈya viharatÊti-ÈdÊsu saddhÈdisama~gissa iriyÈpathavihÈro
daÔÔhabbo. Anubuddhoti anumÈnabuddhiyÈ. PaÔividdhoti
paccakkhabuddhiyÈ. YasmÈ adhimokkhaÔÔhÈdÊsu anubuddhesu paÔividdhesu
ca cÈro ca vihÈro ca anubuddho hoti paÔividdho, tasmÈ
anubodhapaÔivedhesu adhimokkhaÔÔhÈdayo ca niddiÔÔhÈ.
EvaÑ saddhÈya carantanti-ÈdÊsu evanti vuttappakÈraÑ niddisanto
yathÈsaddassa atthaÑ niddisati. ViÒÒ|ti-ÈdÊsupi yathÈsabhÈvaÑ jÈnantÊti
viÒÒ|. ViÒÒÈtaÑ sabhÈvaÑ vibhÈventi pÈkaÔaÑ karontÊti vibhÈvÊ. Asani
viya siluccaye kilese medhati hiÑsatÊti medhÈ, khippaÑ
gahaÓadhÈraÓaÔÔhena vÈ medhÈ, medhÈ etesaÑ atthÊti medhÈvÊ. ©ÈÓagatiyÈ
paÓÉanti gacchanti pavattantÊti paÓÉitÈ. BuddhisampadÈya samannÈgatattÈ
buddhisampannÈ. Saha brahmaÑ cariyaÑ uttamaÑ paÔipadaÑ carantÊti
sabrahmacÈrino. ApalokanakammÈdicatubbidhaÑ kammaÑ ekato
karaÓavasena ekaÑ kammaÑ. TathÈ paÒcavidho pÈtimokkhuddeso
ekuddeso. SamÈ sikkhÈ etesanti samasikkhÈ, samasikkhÈnaÑ bhÈvo
samasikkhatÈ. SamasikkhÈtÈtipi paÔhanti. YesaÑ ekaÑ kammaÑ eko uddeso
samasikkhatÈ, te sabrahmacÈrÊti vuttaÑ hoti.
“JhÈnÈnÊ”ti vattabbe jhÈnÈti li~gavipallÈso kato. VimokkhÈti tayo vÈ aÔÔha

vÈ vimokkhÈ. SamÈdhÊti savitakkasavicÈra-avitakkavicÈramatta-
avitakkÈvicÈrÈ tayo samÈdhÊ. SamÈpattiyoti suÒÒatÈnimittÈppaÓihitÈ.
AbhiÒÒÈyoti cha abhiÒÒÈ.
Eko aÑso bhÈgo, na dutiyoti ekaÑso, ekaÑsassa atthassa vacanaÑ
ekaÑsavacanaÑ. EvaÑ sesesupi yojanÈ kÈtabbÈ. Visesato pana samaÑ,
samantÈ vÈ seti pavattatÊti saÑsayo, natthettha saÑsayoti nissaÑsayo.
EkasmiÑyeva anicchayatÈ hutvÈ itarampi ka~khatÊti ka~khÈ, natthettha
ka~khÈti nikka~kho. DvidhÈ bhÈvo dvejjhaÑ, natthettha dvejjhanti advejjho.
DvidhÈ elayati1 kampetÊti dveÄhakaÑ, natthettha dveÄhakanti adveÄhako.
Niyogena niyamena vacanaÑ niyogavacanaÑ. Niyyogavacanantipi paÔhanti.
ApaÓÓakassa aviraddhassa niyyÈnikassa atthassa vacanaÑ
apaÓÓakavacanaÑ. AvatthÈpanavacananti nicchayavacanaÑ. Sabbampi
hetaÑ vicikicchÈbhÈvassa vevacanaÑ. Piyassa atthassa sabbhÈvato
vacanaÑ, piyamevÈti piyavacanaÑ. TathÈ garuvacanaÑ. Saha gÈravena
garubhÈvena sagÈravaÑ. PatissayanaÑ patissayo, paraÑ garuÑ katvÈ
nissayanaÑ apassayananti attho. PatissavanaÑ vÈ patissavo, nivÈtavuttitÈya
paravacanasavananti attho. UbhayathÈpi parajeÔÔhakabhÈvassetaÑ nÈmaÑ.
Saha gÈravena vattatÊti sagÈravaÑ. Saha patissayena, patissavena vÈ vattatÊti
sappatissayaÑ. “Sappatissavan”ti vÈ vattabbe yakÈraÑ, vakÈraÑ vÈ lopaÑ
katvÈ “sappatissan”ti vuttaÑ. AdhikaÑ visiÔÔhaÑ vacanaÑ adhivacanaÑ,
sagÈravaÒca taÑ sappatissaÒcÈti sagÈravasappatissaÑ, sagÈravasappatissaÑ
adhivacanaÑ sagÈravasappatissÈdhivacanaÑ. UbhayatthÈpi
vevacanavikappanÈnattavasena punappunaÑ etanti vuttaÑ. Patto vÈ
pÈpuÓissati vÈti jhÈnÈdÊniyevÈti.
TatiyasuttantaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. CatutthasuttantaniddesavaÓÓanÈ
198. Puna paÔhamasuttameva nikkhipitvÈ aparena ÈkÈrena indriyÈni
niddisati. Tattha katihÈkÈrehi kenaÔÔhena daÔÔhabbÈnÊti katihi
______________________________________________________________
1. Calayati (SÊ)
142 KhuddakanikÈya
ÈkÈrehi daÔÔhabbÈni. KenaÔÔhena daÔÔhabbÈnÊti daÔÔhabbÈkÈre ca

daÔÔhabbaÔÔhaÒca pucchati. ChahÈkÈrehi tenaÔÔhena daÔÔhabbÈnÊti chahi
ÈkÈrehi daÔÔhabbÈni, teneva cha-ÈkÈrasa~khÈtenaÔÔhena daÔÔhabbÈni.
ŒdhipateyyaÔÔhenÈti adhipatibhÈvaÔÔhena. ŒdivisodhanaÔÔhenÈti kusalÈnaÑ
dhammÈnaÑ Èdibh|tassa sÊlassa visodhanaÔÔhena. AdhimattaÔÔhenÈti
balavaÔÔhena. BalavaÑ hi adhikÈ mattÈ pamÈÓaÑ assÈti adhimattanti vuccati.
AdhiÔÔhÈnaÔÔhenÈti patiÔÔhÈnaÔÔhena. PariyÈdÈnaÔÔhenÈti khepanaÔÔhena.
PatiÔÔhÈpakaÔÔhenÈti patiÔÔhÈpanaÔÔhena.
(Ka) ŒdhipateyyaÔÔhaniddesavaÓÓanÈ
199. ŒdhipateyyaÔÔhaniddese assaddhiyaÑ pajahatoti-Èdi ekekasseva
indriyassa paÔipakkhapajahanavacanaÑ ekakkhaÓepi attano attano
paÔipakkhapahÈnakiccasÈdhane adhipatibhÈvasÈdhanatthaÑ vuttaÑ. SesÈni
cattÈri indriyÈni taÑsampayuttÈneva vuttÈni. NÈnÈkkhaÓesu vÈ ekekaÑ
indriyaÑ dhuraÑ katvÈ tassa tassa paÔipakkhassa taÑ taÑ indriyaÑ
jeÔÔhakaÑ katvÈ sesÈni tadanvayÈni katvÈ vuttantipi veditabbaÑ.
KÈmacchandaÑ pajahatoti-Èdi pana ekakkhaÓavaseneva vuttaÑ.
(Kha) ŒdivisodhanaÔÔhaniddesavaÓÓanÈ
200. ŒdivisodhanaÔÔhaniddese assaddhiyasaÑvaraÔÔhena sÊlavisuddhÊti
assaddhiyassa nivÈraÓaÔÔhena virati-atthena sÊlamalavisodhanato sÊlavisuddhi
nÈma. Saddhindriyassa ÈdivisodhanÈti saddhindriyassa upanissayavasena
Èdibh|tassa sÊlassa visodhanÈ. IminÈva nayena sesÈnipi
kÈmacchandÈdisaÑvaraÓam|lakÈni ca indriyÈni veditabbÈni.
(Ga) AdhimattaÔÔhaniddesavaÓÓanÈ
201. AdhimattaÔÔhaniddese saddhindriyassa bhÈvanÈya chando
uppajjatÊti saddhassa puggalassa saddhÈpaÔisaÑyuttaÑ dhammaÑ sutvÈ vÈ
saddhindriyabhÈvanÈya assÈdaÑ disvÈ vÈ saddhindriye kusalo
dhammacchando jÈyati. PÈmojjaÑ uppajjatÊti chandajÈtattÈ dubbalapÊti
uppajjati. PÊti uppajjatÊti pamuditattÈ balavapÊti uppajjati. Passaddhi
uppajjatÊti pÊtiyÈ pÊÓitattÈ kÈyacittapassaddhi uppajjati. SukhaÑ uppajjatÊti
passaddhakÈyacittattÈ cetasikaÑ sukhaÑ
uppajjati. ObhÈso uppajjatÊti sukhena abhisannattÈ ÒÈÓobhÈso uppajjati.

SaÑvego uppajjatÊti ÒÈÓobhÈsena viditasa~khÈrÈdÊnavattÈ
sa~khÈrapavattiyaÑ saÑvego uppajjati. SaÑvejetvÈ cittaÑ samÈdahatÊti
saÑvegaÑ uppÈdetvÈ teneva saÑvegena cittaÑ samÈhitaÑ karoti.
SÈdhukaÑ paggaÓhÈtÊti lÊnuddhatabhÈvaÑ mocetvÈ suÔÔhu paggaÓhÈti.
SÈdhukaÑ ajjhupekkhatÊti vÊriyassa samaÑ hutvÈ pavattattÈ puna
vÊriyasamatÈniyojane byÈpÈraÑ akaronto tatramajjhattupekkhÈvasena
sÈdhukaÑ ajjhupekkhati nÈma. UpekkhÈvasenÈti samavÈhitalakkhaÓÈya
tatramajjhattupekkhÈya vasena. NÈnattakilesehÊti vipassanÈya
paÔipakkhabh|tehi nÈnÈsabhÈvehi kilesehi. VimokkhavasenÈti
bha~gÈnupassanato paÔÔhÈya nÈnattakilesehi vimuccanavasena. VimuttattÈti
nÈnattakilesehi vimuttattÈ.
Te dhammÈti chandÈdayo dhammÈ. EkarasÈ hontÊti vimuttirasena
ekarasÈ honti. BhÈvanÈvasenÈti ekarasabhÈvanÈvasena. Tato paÓÊtatare
vivaÔÔantÊti tena kÈraÓena vipassanÈrammaÓato paÓÊthatare nibbÈnÈrammaÓe
vivaÔÔanÈnupassanÈsa~khÈtena gotrabhuÒÈÓena chandÈdayo dhammÈ
nivattanti, sa~khÈrÈrammaÓato apagantvÈ nibbÈnÈrammaÓe pavattantÊti
attho. VipaÔÔanÈvasenÈti evaÑ gotrabhukhaÓe sa~khÈrÈrammaÓato
vivaÔÔanavasena. VivaÔÔitattÈ tato vosajjatÊti maggasama~gipuggalo
maggassa uppÈdakkhaÓeyeva dubhatovuÔÔhÈnavasena vivaÔÔitattÈ teneva
kÈraÓena kilese ca khandhe ca vosajjati. VosajjitattÈ tato nirujjhantÊti
maggassa uppÈdakkhaÓeyeva kilese ca khandhe ca vosajjitattÈ teneva
kÈraÓena kilesÈ ca khandhÈ ca anuppattinirodhavasena nirujjhanti.
VosajjitattÈti ca ÈsaÑsÈyaÑ bh|tavacanaÑ kataÑ. Kilesanirodhe sati
khandhanirodhasabbhÈvato ca khandhanirodho vutto. NirodhavasenÈti
yathÈvuttanirodhavasena. Tasseva maggassa uppÈdakkhaÓe dve vosagge
dassetukÈmo nirodhavasena dve vosaggÈti-ÈdimÈha. Dvepi heÔÔhÈ vuttatthÈ
eva. Assaddhiyassa pahÈnÈya chando uppajjatÊti-ÈdÊsupi iminÈva nayena
vitthÈrato attho veditabbo. VÊriyindriyÈdim|lakesupi vÈresu eseva nayo.
IminÈva nayena adhiÔÔhÈnaÔÔhaniddesopi vitthÈrato veditabbo. KevalaÑ
hettha adhiÔÔhÈtÊti viseso, patiÔÔhÈtÊti attho.
144 KhuddakanikÈya
(Gha-^a) PariyÈdÈnaÔÔhapatiÔÔhÈpakaÔÔhaniddesavaÓÓanÈ
202-203. PariyÈdÈnaÔÔhaniddese pariyÈdiyatÊti khepeti.
PatiÔÔhÈpakaÔÔhaniddese saddho saddhindriyaÑ adhimokkhe patiÔÔhÈpetÊti
saddhÈsampanno “sabbe sa~khÈrÈ aniccÈ dukkhÈ anattÈ”ti adhimuccanto
saddhindriyaÑ adhimokkhe patiÔÔhÈpeti. IminÈ puggalavisesena
indriyabhÈvanÈviseso niddiÔÔho. Saddhassa saddhindriyaÑ adhimokkhe
patiÔÔhÈpetÊti saddhÈsampannassa puggalassa saddhindriyaÑ taÑyeva
saddhaÑ patiÔÔhÈpeti. TathÈ adhimuccantaÑ adhimokkhe patiÔÔhÈpetÊti.
IminÈ indriyabhÈvanÈvisesena puggalaviseso niddiÔÔho. EvaÑ cittaÑ
paggaÓhanto paggahe patiÔÔhÈpeti, satiÑ upaÔÔhÈpento upaÔÔhÈne patiÔÔhÈpeti,
cittaÑ samÈdahanto avikkhepe patiÔÔhÈpeti, aniccaÑ dukkhaÑ anattÈti
passanto dassane patiÔÔhÈpetÊti sesesupi yojanÈ veditabbÈ. YogÈvacaroti
samathayoge, vipassanÈyoge vÈ avacaratÊti yogÈvacaro. AvacaratÊti
pavisitvÈ1 caratÊti.
CatutthasuttantaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. IndriyasamodhÈnavaÓÓanÈ
204. IdÈni samÈdhiÑ bhÈvayato vipassanaÑ bhÈvayato ca
indriyasamodhÈnaÑ2 dassebhukÈmo paÔhamaÑ tÈva
upaÔÔhÈnakosallappabhedaÑ niddisituÑ puthujjano samÈdhiÑ bhÈventoti-
ÈdimÈha. Tattha puthujjano samÈdhiÑ bhÈventoti nibbedhabhÈgiyaÑ
samÈdhiÑ bhÈvento. Sekkhassa vÊtarÈgassa ca pana lokuttaropi samÈdhi
labbhati. ŒvajjitattÈti kasiÓÈdinimittassa ÈvajjitattÈ, kasiÓÈdiparikammaÑ
katvÈ tattha uppÈditanimittattÈti vuttaÑ hoti. ŒrammaÓ|paÔÔhÈnakusaloti
tassa uppÈditassa nimittasseva upaÔÔhÈne kusalo.
Samathanimitt|paÔÔhÈnakusaloti accÈraddhavÊriyatÈdÊhi uddhate citte
passaddhisamÈdhi-upekkhÈsambojjha~gabhÈvanÈvasena
cittopasamanimittassa upaÔÔhÈne kusalo. Paggahanimitt|paÔÔhÈnakusaloti
atisithilavÊriyatÈdÊhi lÊne citte dhammavicayavÊriyapÊtisambojjha~ga-
bhÈvanÈvasena cittapaggahanimittassa upaÔÔhÈne kusalo.
______________________________________________________________
1. PavisetvÈ (Ka) 2. IndriyasamÈdhÈnaÑ (SÊ)
Avikkhep|paÔÔhÈnakusaloti anuddhatÈlÊnacittassa sampayuttassa samÈdhissa

upaÔÔhÈne kusalo. ObhÈs|paÔÔhÈnakusaloti paÒÒÈpayogamandatÈya nirassÈde
citte aÔÔhasaÑvegavatthupaccavekkhaÓena cittaÑ saÑvejetvÈ ÒÈÓobhÈsassa
upaÔÔhÈne kusalo. AÔÔhaÑ saÑvegavatt|ni nÈma jÈtijarÈbyÈdhimaraÓÈni
cattÈri, apÈyadukkhaÑ paÒcamaÑ, atÊte vaÔÔam|lakaÑ dukkhaÑ, anÈgate
vaÔÔam|lakaÑ dukkhaÑ, paccuppanne ÈhÈrapariyeÔÔhim|lakaÑ dukkhanti.
SampahaÑsan|paÔÔhÈnakusaloti upasamasukhÈnadhigamena nirassÈde citte
BuddhadhammasaÑghaguÓÈnussaraÓena cittaÑ pasÈdento sampahaÑsanassa
upaÔÔhÈne kusalo. Upekkh|paÔÔhÈnakusaloti uddhatÈdidosavirahite citte
niggahapaggahÈdÊsu byÈpÈrÈbhÈvakaraÓena upekkhÈya upaÔÔhÈne kusalo.
Sekkhoti tisso sikkhÈ sikkhatÊti sekkho. Ekatt|paÔÔhÈnakusaloti
sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ pahÊnattÈ nekkhammÈdino ekattassa upaÔÔhÈne kusalo.
VÊtarÈgoti sabbaso pahÊnarÈgattÈ vÊtarÈgo khÊÓÈsavo.
©ÈÓ|paÔÔhÈnakusaloti arahÈ dhammesu vigatasammohattÈ tattha tattha
asammohaÒÈÓassa upaÔÔhÈne kusalo. Vimutt|paÔÔhÈnakusaloti
arahattaphalavimuttiyÈ upaÔÔhÈne kusalo. VimuttÊti hi sabbakilesehi
vimuttattÈ arahattaphalavimutti adhippetÈ.
205. VipassanÈbhÈvanÈya upaÔÔhÈnÈnupaÔÔhÈnesu aniccatoti-ÈdÊni

niccatoti-ÈdÊni ca sÊlakathÈyaÑ vuttanayeneva veditabbÈni. PÈÔhato pana
“Èy|hanÈnupaÔÔhÈnakusalo vipariÓÈm|paÔÔhÈnakusalo
animitt|paÔÔhÈnakusalo nimittÈnupaÔÔhÈnakusalo appaÓihit|paÔÔhÈnakusalo
paÓidhi-anupaÔÔhÈnakusalo abhinivesÈnupaÔÔhÈnakusalo”ti etesu
sÈmivacanena samÈsapadacchedo kÈtabbo. Sesesu pana nissakkavacanena
pÈÔho.
206. SuÒÒat|paÔÔhÈnakusaloti panettha suÒÒato upaÔÔhÈnakusaloti vÈ

suÒÒatÈya upaÔÔhÈnakusaloti vÈ padacchedo kÈtabbo. YasmÈ pana
nibbidÈvirÈganirodhapaÔinissaggÈnupassanÈ adhipaÒÒÈdhammavipassanÈ
yathÈbh|taÒÈÓadassanaÑ paÔisa~khÈnupassanÈ vivaÔÔanÈnupassanÈti imÈ
aÔÔha
146 KhuddakanikÈya
mahÈvipassanÈ attano sabhÈvavisesena visesitÈ, na ÈrammaÓavisesena,

tasmÈ imÈsaÑ aÔÔhannaÑ “aniccato upaÔÔhÈnakusalo hotÊ”ti-ÈdÊni vacanÈni
viya “nibbidÈto upaÔÔhÈnakusalo hotÊ”ti-ÈdÊni vacanÈni na yujjanti. TasmÈ
eva imÈ aÔÔha na yojitÈ. ŒdÊnavÈnupassanÈ pana “suÒÒat|paÔÔhÈnakusalo
hoti, abhinivesÈnupaÔÔhÈnakusalo hotÊ”ti iminÈ yugalakavacaneneva atthato
“ÈdÊnavato upaÔÔhÈnakusalo hoti, ÈlayÈbhinivesÈnupaÔÔhÈnakusalo hotÊ”ti
yojitÈva hotÊti sar|pena na yojitÈ. Iti purimÈ ca aÔÔha, ayaÒca
ÈdÊnavÈnupassanÈti aÔÔhÈrasasu mahÈvipassanÈsu imÈ nava ayojetvÈ itarÈ
eva nava yojitÈti veditabbÈ. ©ÈÓ|paÔÔhÈnakusaloti sekkho
vipassan|pakkilesÈnaÑ abhÈvato vipassanÈbhÈvanÈya ÒÈÓassa upaÔÔhÈne
kusalo. SamÈdhibhÈvanÈya pana nikantisabbhÈvato ÒÈÓ|paÔÔhÈne kusaloti na
vutto.
VisaÒÒog|paÔÔhÈnakusaloti “kÈmayogavisaÒÒogo bhavayogavisaÒÒogo
diÔÔhiyogavisaÒÒogo avijjÈyogavisaÒÒogo”ti1 catudhÈ vuttassa visaÒÒogassa
upaÔÔhÈne kusalo. SaÒÒogÈnupaÔÔhÈnakusaloti kÈmayogabhavayoga-
diÔÔhiyogÈvijjÈyogavasena catudhÈ vuttassa saÒÒogassa anupaÔÔhÈne kusalo.
Nirodh|paÔÔhÈnakusaloti “puna caparaÑ bhikkhave khÊÓÈsavassa bhikkhuno
nibbÈnaninnaÑ cittaÑ hoti nibbÈnapoÓaÑ nibbÈnapabbhÈraÑ vivekaÔÔhaÑ
nekkhammÈbhirataÑ byantÊbh|taÑ sabbaso ÈsavaÔÔhÈniyehi dhammehÊ”ti2
vuttakhÊÓÈsavabalavasena nibbÈnaninnacittattÈ khÊÓÈsavova
nirodhasa~khÈtassa nibbÈnassa upaÔÔhÈne kusalo.
ŒrammaÓ|paÔÔhÈnakusalavasenÈti-ÈdÊsu kusalanti ÒÈÓaÑ. ©ÈÓampi hi
kusalapuggalayogato kusalaÑ yathÈ paÓÉitapuggalayogato “paÓÉitÈ
dhammÈ”ti3. TasmÈ kosallavasenÈti attho.
207. IdÈni catusaÔÔhiyÈ ÈkÈrehÊti-Èdi ÒÈÓakathÈyaÑ4 vuttampi

indriyakathÈsambandhena idhÈnetvÈ vuttaÑ. TaÑ heÔÔhÈ vuttanayeneva
veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 192 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 397; Khu 9. 355 piÔÔhesu (Atthato samÈnaÑ)
3. Abhi 1. 13 piÔÔhe. 4. Khu 9. 111 piÔÔhe.
208. Puna samantacakkhusambandhena indriyavidhÈnaÑ vattukÈmo na

tassa addiÔÔhamidhatthi kiÒcÊti-ÈdÊmÈha. Tattha samantacakkh|ti
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ. PaÒÒindriyassa vasenÈti-ÈdinÈ paÒcannaÑ indriyÈnaÑ
aviyogitaÑ dasseti. Saddahanto paggaÓhÈtÊti-ÈdÊhi ekekindriyam|lakehi
paÒcahi catukkehi paÒcannaÑ indriyÈnaÑ ninnapayopakÈle vÈ
maggakkhaÓe vÈ ekarasabhÈvaÑ aÒÒamaÒÒapaccayabhÈvaÒca dasseti.
SaddahitattÈ paggahitanti-ÈdÊhi ekekindriyam|lakehi paÒcahi catukkehi
paÒcannaÑ indriyÈnaÑ nibbattikÈle vÈ phalakÈle vÈ ekarasabhÈvaÑ
aÒÒamaÒÒapaccayabhÈvaÒca dasseti. Puna Buddhacakkhusambandhena
indriyavidhÈnaÑ vattukÈmo yaÑ Buddhacakkh|ti-ÈdimÈha. Tattha
Buddhacakkh|ti indriyaparopariyattaÒÈÓaÑ ÈsayÈnusayaÒÈÓaÒca.
BuddhaÒÈÓanti ca idaÑ1 tadeva dvayaÑ, sesaÑ heÔÔhÈ vuttatthamevÈti.
IndriyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. VimokkhakathÈ
1. VimokkhuddesavaÓÓanÈ
209. IdÈni indriyakathÈnantaraÑ kathitÈya vimokkhakathÈya
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ anuppattÈ. AyaÑ hi vimokkhakathÈ
indriyabhÈvanÈnuyuttassa vimokkhasabbhÈvato indriyakathÈnantaraÑ
kathitÈ. TaÒca kathento Bhagavato sammukhÈ sutasuttantadesanÈ-
pubba~gamaÑ katvÈ kathesi. Tattha suttante tÈva suÒÒato vimokkhoti-ÈdÊsu
suÒÒatÈkÈrena nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavatto ariyamaggo suÒÒato
vimokkho. So hi suÒÒatÈya dhÈtuyÈ uppannattÈ suÒÒato, kilesehi vimuttattÈ
vimokkho. Eteneva nayena animittÈkÈrena nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
pavatto animitto, appaÓihitÈkÈrena nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavatto
appaÓihitoti veditabbo.
______________________________________________________________
1. Idha (Ka)
148 KhuddakanikÈya
Eko hi Èditova aniccato sa~khÈre sammasati. YasmÈ pana na aniccato

sammasanamatteneva maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, dukkhatopi anattatopi
sammasitabbameva, tasmÈ dukkhatopi anattatopi sammasati. Tassa evaÑ
paÔipannassa aniccato ce sammasanakÈle maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, ayaÑ
aniccato abhinivisitvÈ aniccato vuÔÔhÈti nÈma. Sace panassa dukkhato
anattato sammasanakÈle maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, ayaÑ aniccato abhinivisitvÈ
dukkhato, anattato vuÔÔhÈti nÈma. Esa nayo dukkhato anattato abhinivisitvÈ
vuÔÔhÈnesupi. Ettha ca yopi aniccato abhiniviÔÔho, yopi dukkhato, yopi
anattato. VuÔÔhÈnakÈle ce1 aniccato vuÔÔhÈnaÑ hoti, tayopi janÈ
adhimokkhabahulÈ honti, saddhindriyaÑ paÔilabhanti, animittavimokkhena
vimuccanti, paÔhamamaggakkhaÓe saddhÈnusÈrino honti, sattasu ÔhÈnesu
saddhÈvimuttÈ. Sace pana dukkhato vuÔÔhÈnaÑ hoti, tayopi janÈ
passaddhibahulÈ honti, samÈdhindriyaÑ paÔilabhanti, appaÓihitavimokkhena
vimuccanti, sabbattha kÈyasakkhino honti. Yassa panettha ar|pajjhÈnaÑ
pÈdakaÑ hoti, so aggaphale ubhatobhÈgavimutto hoti. Atha nesaÑ anattato
vuÔÔhÈnaÑ hoti, tayopi janÈ vedabahulÈ honti, paÒÒindriyaÑ paÔilabhanti,
suÒÒatavimokkhena vimuccanti, paÔhamamaggakkhaÓe dhammÈnusÈrino
honti, chasu ÔhÈnesu diÔÔhippattÈ, aggaphale paÒÒÈvimuttÈti.
Apica maggo nÈma paÒcahi kÈraÓehi nÈmaÑ labhati sarasena vÈ
paccanÊkena vÈ saguÓena vÈ ÈrammaÓena vÈ Ègamanena vÈ. Sace hi
sa~khÈrupekkhÈ aniccato sa~khÈre sammasitvÈ vuÔÔhÈti,
animittavimokkhena vimuccati. Sace dukkhato sammasitvÈ vuÔÔhÈti,
appaÓihitavimokkhena vimuccati. Sace anattato sammasitvÈ vuÔÔhÈti,
suÒÒatavimokkhena vimuccati. IdaÑ sarasato nÈmaÑ nÈma.
AniccÈnupassanÈya pana sa~khÈrÈnaÑ ghanavinibbhogaÑ katvÈ
niccanimittadhuvanimittasassatanimittÈni pahÈya ÈgatattÈ animitto,
dukkhÈnupassanÈya sukhasaÒÒaÑ pahÈya paÓidhipatthanaÑ sukkhÈpetvÈ
ÈgatattÈ appaÓihito, anattÈnupassanÈya attasattapuggalasaÒÒaÑ pahÈya
sa~khÈre suÒÒato diÔÔhattÈ suÒÒatoti idaÑ paccanÊkato nÈmaÑ nÈma.
RÈgÈdÊhi pana suÒÒattÈ suÒÒato, r|panimittÈdÊnaÑ,
______________________________________________________________
1. Ca (SÊ, Visuddhi 2. 301 piÔÔhe ca)
rÈganimittÈdÊnaÑyeva vÈ abhÈvena animitto, rÈgapaÓidhi-ÈdÊnaÑ abhÈvato

appaÓihitoti idamassa saguÓato nÈmaÑ nÈma. SoyaÑ suÒÒaÑ animittaÑ
appaÓihitaÒca nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ karotÊtipi suÒÒato animitto
appaÓihitoti vuccati. Idamassa ÈrammaÓato nÈmaÑ nÈma. ŒgamanaÑ pana
duvidhaÑ vipassanÈgamanaÑ maggÈgamanaÒca. Tattha magge
vipassanÈgamanaÑ labbhati, phale maggÈgamanaÑ. AnattÈnupassanÈ hi
suÒÒatÈ nÈma, suÒÒatavipassanÈya maggo suÒÒato, suÒÒatamaggassa phalaÑ
suÒÒataÑ. AniccÈnupassanÈ animittÈ nÈma, animittavipassanÈya1 maggo
animitto. IdaÑ pana nÈmaÑ abhidhammapariyÈye na labbhati,
suttantapariyÈye pana labbhati. Tattha hi gotrabhuÒÈÓaÑ animittaÑ
nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ animittanÈmakaÑ hutvÈ sayaÑ
ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ maggassa nÈmaÑ detÊti vadanti. Tena maggo
animittoti vutto. MaggÈgamanena phalaÑ animittanti yujjatiyeva.
DukkhÈnupassanÈ sa~khÈresu paÓidhiÑ sukkhÈpetvÈ ÈgatattÈ appaÓihitÈ
nÈma, appaÓihitavipassanÈya maggo appaÓihito, appaÓihitamaggassa phalaÑ
appaÓihitanti evaÑ vipassanÈ attano nÈmaÑ maggassa deti, maggo
phalassÈti idaÑ Ègamanato nÈmaÑ nÈma. EvaÑ sa~khÈrupekkhÈ
vimokkhavisesaÑ niyametÊti.
EvaÑ BhagavatÈ desite tayo mahÈvatthuke vimokkhe uddisitvÈ
taÑniddesavaseneva aparepi vimokkhe niddisitukÈmo apica aÔÔhasaÔÔhi
vimokkhÈti-ÈdimÈha. Tattha apicÈti aparapariyÈyadassanaÑ. KathaÑ te
aÔÔhasaÔÔhi honti, nanu te paÒcasattatÊti? SaccaÑ yathÈrutavasena
paÒcasattati. BhagavatÈ pana desite tayo vimokkhe ÔhapetvÈ aÒÒavimokkhe
niddisanato imesaÑ tadavarodhato ca ime tayo na gaÓetabbÈ,
ajjhattavimokkhÈdayo tayopi vimokkhÈ catudhÈ vitthÈravacaneyeva
antogadhattÈ na gaÓetabbÈ, “paÓihito vimokkho, appaÓihito vimokkho”ti
ettha appaÓihito vimokkho paÔhamaÑ uddiÔÔhena ekanÈmikattÈ na
gaÓetabbo, evaÑ imesu sattasu apanÊtesu sesÈ aÔÔhasaÔÔhi vimokkhÈ honti.
EvaÑ sante suÒÒatavimokkhÈdayo tayo puna kasmÈ uddiÔÔhÈti ce? Uddesena
sa~gahetvÈ tesampi niddesakaraÓatthaÑ. AjjhattavuÔÔhÈnÈdayo pana tayo
pabhedaÑ vinÈ
______________________________________________________________
1. AnimittÈnupassanÈya (SÊ)
150 KhuddakanikÈya
m|larÈsivasena uddiÔÔhÈ, paÓihitavimokkhapaÔipakkhavasena puna

appaÓihito vimokkho uddiÔÔhoti veditabbo.
AjjhattavuÔÔhÈnÈdÊsu ajjhattato vuÔÔhÈtÊti ajjhattavuÔÔhÈno. AnulomentÊti
anulomÈ. AjjhattavuÔÔhÈnÈnaÑ paÔippassaddhi apagamÈ
ajjhattavuÔÔhÈnapaÔippassaddhi. R|pÊti ajjhattaÑ kesÈdÊsu uppÈditaÑ
r|pajjhÈnaÑ r|paÑ, taÑ r|pamassa atthÊti r|pÊ. R|pÈni passatÊti bahiddhÈ
nÊlakasiÓÈdir|pÈni jhÈnacakkhunÈ passati. IminÈ ajjhattabahiddhÈvatthukesu
kasiÓesu jhÈnapaÔilÈbho dassito. AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊti ajjhattaÑ na
r|pasaÒÒÊ, attano kesÈdÊsu anuppÈditar|pÈvacarajjhÈnoti attho. IminÈ
bahiddhÈ parikammaÑ katvÈ bahiddhÈva paÔiladdhajjhÈnatÈ dassitÈ.
Subhanteva adhimuttoti “subham”icceva ÈrammaÓe adhimutto. Tattha
kiÒcÈpi anto-appanÈyaÑ “subhan”ti Èbhogo natthi, yo pana appaÔik|lÈkÈrena
sattÈrammaÓaÑ pharanto viharati, so yasmÈ “subhan”teva adhimutto hoti,
tasmÈ evaÑ uddeso katoti. Appitappitasamaye eva
vikkhambhanavimuttisabbhÈvato1 samayavimokkho. Soyeva
sakiccakaraÓavasena appitasamaye eva niyuttoti sÈmayiko. SÈmÈyikotipi
pÈÔho. KopetuÑ bhaÒcituÑ sakkuÓeyyatÈya kuppo. LokaÑ anatikkamanato
loke niyuttoti lokiko. Lokiyotipi pÈÔho. LokaÑ uttarati, uttiÓÓoti vÈ
lokuttaro. ŒrammaÓakaraÓavasena saha ÈsavehÊti sÈsavo.
ŒrammaÓakaraÓavasena sampayogavasena ca natthettha ÈsavÈti anÈsavo.
R|pasa~khÈtena saha ÈmisenÈti sÈmiso. Sabbaso r|pÈr|pappahÈnÈ
nirÈmisatopi nirÈmisataroti nirÈmisÈ nirÈmisataro. PaÓihitoti taÓhÈvasena
paÓihito patthito. ŒrammaÓakaraÓavasena saÒÒojanehi saÑyuttattÈ saÒÒutto.
Ekattavimokkhoti kilesehi anajjhÈruÄhattÈ ekasabhÈvo vimokkho.
SaÒÒÈvimokkhoti vipassanÈÒÈÓameva viparÊtasaÒÒÈya vimuccanato
saÒÒÈvimokkho. Tadeva vipassanÈÒÈÓaÑ sammohato vimuccanavasena
ÒÈÓameva vimokkhoti ÒÈÓavimokkho. SÊtisiyÈvimokkhoti
vipassanÈÒÈÓameva sÊti
______________________________________________________________
1. VikkhambhanavimuttisabhÈvato (Ka)
bhaveyyÈti pavatto vimokkho sÊtisiyÈvimokkho. SÊtisikÈvimokkhotipi1

pÈÔho, sÊtibhÈvikÈya vimokkhoti tassa atthaÑ vaÓÓayanti. JhÈnavimokkhoti
upacÈrappanÈbhedaÑ lokiyalokuttarabhedaÒca jhÈnameva vimokkho.
AnupÈdÈ cittassa vimokkhoti anupÈdiyitvÈ gahaÓaÑ akatvÈ cittassa
vimokkho. SesaÑ vuttanayeneva veditabbanti.
VimokkhuddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. VimokkhaniddesavaÓÓanÈ
210. Katamoti-Èdike uddesassa niddese iti paÔisaÒcikkhatÊti evaÑ
upaparikkhati. SuÒÒamidanti idaÑ khandhapaÒcakaÑ suÒÒaÑ. Kena
suÒÒaÑ? Attena vÈ attaniyena vÈ. Tattha attena vÈti bÈlajanaparikappitassa
attano abhÈvÈ tena attanÈ ca suÒÒaÑ. Attaniyena vÈti tassa parikappitassa
attano santakena ca suÒÒaÑ. Attano abhÈveneva attaniyÈbhÈvo. AttaniyaÒca
nÈma niccaÑ vÈ siyÈ sukhaÑ vÈ, tadubhayampi natthi. Tena
niccapaÔikkhepena aniccÈnupassÈnÈ, sukhapaÔikkhepena dukkhÈnupassanÈ
ca vuttÈ hoti. SuÒÒamidaÑ attena vÈti anattÈnupassanÈyeva vuttÈ. Soti so
evaÑ tÊhi anupassanÈhi vipassamÈno bhikkhu. AbhinivesaÑ na karotÊti
anattÈnupassanÈvasena attÈbhinivesaÑ na karoti.
NimittaÑ na karotÊti aniccÈnupassanÈvasena niccanimittaÑ na karoti.
PaÓidhiÑ na karotÊti dukkhÈnupassanÈvasena paÓidhiÑ na karoti. Ime tayo
vimokkhÈ pariyÈyena vipassanÈkkhaÓe tada~gavasenÈpi labbhanti,
nippariyÈyena pana samucchedavasena maggakkhaÓeyeva. CattÈri jhÈnÈni
ajjhattaÑ nÊvaraÓÈdÊhi vuÔÔhÈnato ajjhattavuÔÔhÈno vimokkho. Catasso
ar|pasamÈpattiyo ÈrammaÓehi vuÔÔhÈnato bahiddhÈ vuÔÔhÈno vimokkho.
ŒrammaÓampi hi bÈhirÈyatanÈni viya idha “bahiddhÈ”ti vuttaÑ. Ime dve
vikkhambhanavimokkhÈ, dubhato vuÔÔhÈno pana samucchedavimokkho.
NÊvaraÓehi vuÔÔhÈtÊti-ÈdÊhi ajjhattavuÔÔhÈnaÑ sar|pato vuttaÑ.
R|pasaÒÒÈyati-ÈdÊhi kasiÓÈdi-ÈrammaÓasamatikkamassa2 pÈkaÔattÈ
______________________________________________________________
1. SÊtisitÈvimokkhotipi (SÊ) 2. ŒrammaÓe samatikkamassa (Ka)
152 KhuddakanikÈya
taÑ avatvÈ suttantesu vuttar|pasaÒÒÈdisamatikkamo vuttÈ.

SakkÈsadiÔÔhivicikicchÈsÊlabbataparÈmÈsÈti samÈsapadaÑ, sakkÈyadiÔÔhiyÈ
vicikicchÈya sÊlabbataparÈmÈsÈti vicchedo. Ayameva vÈ pÈÔho.
211. Vitakko cÈti-ÈdÊhi jhÈnÈnaÑ samÈpattÊnaÒca upacÈrabh|miyo

vuttÈ. AniccÈnupassanÈti-ÈdÊhi catunnaÑ maggÈnaÑ pubbabhÈgavipassanÈ
vuttÈ. PaÔilÈbho vÈti paÒcavidhavasippattiyÈ byÈpito patthaÔo lÈbhoti
paÔilÈbho. VasippattiyÈ hi sabbo jhÈnapayogo ca samÈpattipayogo ca
paÔippassaddho hoti, tasmÈ paÔilÈbho “paÔippassaddhivimokkho”ti vutto.
VipÈko pana jhÈnassa samÈpattiyÈ ca paÔippassaddhi hotÊti ujukameva. Keci
pana “upacÈrapayogassa paÔippassaddhattÈ jhÈnassa samÈpattiyÈ ca
paÔilÈbho hoti, tasmÈ jhÈnasamÈpattipaÔilÈbho ‘paÔippassaddhivimokkho’ti
vuccatÊ”ti vadanti.
212. Ajjhattanti attÈnaÑ adhikicca pavattaÑ. Paccattanti attÈnaÑ

paÔicca pavattaÑ. UbhayenÈpi niyakajjhattameva dÊpeti. NÊlanimittanti
nÊlameva. NÊlasaÒÒaÑ paÔilabhatÊti tasmiÑ nÊlanimitte nÊlamitisaÒÒaÑ
paÔilabhati. SuggahitaÑ karotÊti parikammabh|miyaÑ suÔÔhu uggahitaÑ
karoti. S|padhÈritaÑ upadhÈretÊti upacÈrabh|miyaÑ suÔÔhu upadhÈritaÑ
katvÈ upadhÈreti. SvÈvatthitaÑ avatthÈpetÊti appanÈbh|miyaÑ suÔÔhu
nicchitaÑ nicchinÈti. VavatthÈpetÊtipi pÈÔho. AjjhattaÑ hi nÊlaparikammaÑ
karonto kese vÈ pitte vÈ akkhitÈrakÈyaÑ vÈ karoti. BahiddhÈ nÊlanimitteti
nÊlapupphanÊlavatthanÊladhÈt|naÑ aÒÒatare nÊlakasiÓe. CittaÑ
upasaÑharatÊti cittaÑ upaneti. PÊtÈdÊsupi eseva nayo. ŒsevatÊti tameva
saÒÒaÑ Èdito sevati. BhÈvetÊti vaÉÉheti. BahulÊkarotÊti punappunaÑ karoti.
R|panti nÊlanimittaÑ r|paÑ. R|pasaÒÒÊti tasmiÑ r|pe saÒÒÈ r|pasaÒÒÈ, sÈ
assa atthÊti r|pasaÒÒÊ. AjjhattaÑ pÊtanimittÈdÊsu pÊtaparikammaÑ karonto
mede vÈ chaviyÈ vÈ akkhÊnaÑ pÊtaÔÔhÈne vÈ karoti. LohitaparikammaÑ
karonto maÑse vÈ lohite vÈ jivhÈya vÈ hatthatalapÈdatalesu vÈ akkhÊnaÑ
rattaÔÔhÈne vÈ karoti. OdÈtaparikammaÑ karonto aÔÔhimhi vÈ dante vÈ nakhe
vÈ akkhÊnaÑ setaÔÔhÈne vÈ karoti. AjjhattaÑ ar|panti ajjhattaÑ
r|panimittaÑ natthÊti attho.
MettÈsahagatenÈti paÔhamadutiyatatiyajjhÈnavasena mettÈya

samannÈgatena. CetasÈti cittena. EkaÑ disanti ekaÑ ekissÈ disÈya
paÔhamapariggahitaÑ sattaÑ upÈdÈya
ekadisÈpariyÈpannasattapharaÓavasena vuttaÑ. PharitvÈti phusitvÈ
ÈrammaÓaÑ katvÈ. ViharatÊti brahmavihÈrÈdhiÔÔhitaÑ iriyÈpathavihÈraÑ
pavatteti. TathÈ dutiyanti yathÈ puratthimÈdÊsu yaÑkiÒci ekaÑ disaÑ
pharitvÈ viharati, tatheva tadanantaraÑ dutiyaÑ tatiyaÑ catutthaÑ vÈti
attho. Iti uddhanti eteneva nayena uparimaÑ disanti vuttaÑ hoti. Adho
tiriyanti adhodisampi tiriyaÑ disampi evameva. Tattha ca adhoti heÔÔhÈ.
Tiriyanti anudisÈ. EvaÑ sabbadisÈsu assamaÓÉalikÈya assamiva
mettÈsahagataÑ cittaÑ sÈretipi paccÈsÈretipÊti. EttÈvatÈ ekamekaÑ disaÑ
pariggahetvÈ odhiso mettÈpharaÓaÑ dassitaÑ. SabbadhÊti-Èdi pana anodhiso
dassanatthaÑ vuttaÑ. Tattha sabbadhÊti sabbattha. SabbattatÈyÈti sabbesu
hÊnamajjhimukkaÔÔhamittasapattamajjhattÈdippabhedesu attatÈya, “ayaÑ
parasatto”ti vibhÈgaÑ akatvÈ attasamatÈyÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ
sabbattatÈyÈti sabbena cittabhÈvena, Êsakampi bahi avikkhipamÈnoti vuttaÑ
hoti. SabbÈvantanti sabbasattavantaÑ, sabbasattayuttanti attho.
Sabbavantantipi pÈÔho. Lokanti sattalokaÑ.
VipulenÈti evamÈdipariyÈyadassanato panettha puna
“mettÈsahagatenÈ”ti vuttaÑ. YasmÈ vÈ ettha odhiso pharaÓe viya puna
tathÈsaddo vÈ iti-saddo vÈ na vutto, tasmÈ puna “mettÈsahagatena cetasÈ”ti
vuttaÑ, nigamanavasena vÈ etaÑ vuttaÑ. VipulenÈti ettha pharaÓavasena
vipulatÈ daÔÔhabbÈ. Bh|mivasena pana taÑ mahaggataÑ. TaÑ hi
kilesavikkhambhanasamatthatÈya vipulaphalatÈya dÊghasantÈnatÈya ca
mahantabhÈvaÑ gataÑ, mahantehi vÈ uÄÈracchandavÊriyacittapaÒÒehi gataÑ
paÔipannanti mahaggataÑ. PaguÓavasena appamÈÓasattÈrammaÓavasena ca
appamÈÓaÑ. ByÈpÈdapaccatthikappahÈnena averaÑ. DomanassappahÈnato
abyÈpajjaÑ1, niddukkhanti vuttaÑ hoti. AppaÔik|lÈ hontÊti bhikkhuno
cittassa appaÔik|lÈ hutvÈ upaÔÔhahanti. Sesesupi vuttanayeneva
karuÓÈmuditÈ-upekkhÈvasena yojetabbaÑ. KaruÓÈya
vihesÈpaccatthikappahÈnena2 averaÑ, muditÈya aratipaccatthikappahÈnena.
______________________________________________________________
1. AbyÈpajjhaÑ (SÊ) 2. CittavihesapaccatthikappahÈnena (SÊ)
154 KhuddakanikÈya
UpekkhÈsahagatenÈti catutthajjhÈnavasena upekkhÈya samannÈgatena.

RÈgapaccatthikappahÈnena averaÑ, gehasitasomanassappahÈnato
abyÈpajjaÑ. Sabbampi hi akusalaÑ kilesapariÄÈhayogato sabyÈpajjamevÈti
ayametesaÑ viseso.
213. Sabbasoti sabbÈkÈrena, sabbÈsaÑ vÈ, anavasesÈnanti attho.

R|pasaÒÒÈnanti saÒÒÈsÊsena vuttar|pÈvacarajjhÈnÈnaÒceva
tadÈrammaÓÈnaÒca. R|pÈvacarajjhÈnampi hi r|panti vuccati “r|pÊ r|pÈni
passatÊ”ti-ÈdÊsu1, tassa ÈrammaÓampi bahiddhÈ r|pÈni passati
“suvaÓÓadubbaÓÓÈnÊ”ti-ÈdÊsu2. TasmÈ idha r|pe saÒÒÈ r|pasaÒÒÈti evaÑ
saÒÒÈsÊsena vuttar|pÈvacarajjhÈnassetaÑ adhivacanaÑ. R|paÑ saÒÒÈ assÈti
r|pasaÒÒaÑ, r|pamassa nÈmanti vuttaÑ hoti. EvaÑ
pathavÊkasiÓÈdibhedassa tadÈrammaÓassa cetaÑ adhivacananti veditabbaÑ.
SamatikkamÈti virÈgÈ nirodhÈ ca. KiÑ vuttaÑ hoti? EtÈsaÑ
kusalavipÈkakiriyÈvasena paÒcadasannaÑ jhÈnasa~khÈtÈnaÑ r|pasaÒÒÈnaÑ,
etesaÒca pathavÊkasiÓÈdivasena navannaÑ ÈrammaÓasa~khÈtÈnaÑ
r|pasaÒÒÈnaÑ sabbÈkÈrena, anavasesÈnaÑ vÈ virÈgÈ ca nirodhÈ ca
virÈgahetu ceva nirodhahetu ca ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ upasampajja viharati.
Na hi sakkÈ sabbaso anatikkantar|pasaÒÒena etaÑ upasampajja viharitunti.
YasmÈ pana ÈrammaÓasamatikkamena pattabbÈ etÈ samÈpattiyo, na
ekasmiÑyeva ÈrammaÓe paÔhamajjhÈnÈdÊni viya. ŒrammaÓe aviratthassa ca
saÒÒÈsamatikkamo na hoti, tasmÈ ayaÑ ÈrammaÓasamatikkamavasenÈpi
atthavaÓÓanÈ katÈti veditabbÈ.
PaÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈti cakkhÈdÊnaÑ vatth|naÑ r|pÈdÊnaÑ
ÈrammaÓÈnaÒca paÔighÈtena uppannÈ saÒÒÈ paÔighasaÒÒÈ, r|pasaÒÒÈdÊnaÑ
etaÑ adhivacanaÑ. TÈsaÑ kusalavipÈkÈnaÑ paÒcannaÑ, akusalavipÈkÈnaÑ
paÒcannanti sabbaso dasannampi paÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈ pahÈnÈ
asamuppÈdÈ, appavattiÑ katvÈti vuttaÑ hoti. KÈmaÒcetÈ paÔhamajjhÈnÈdÊni
samÈpannassapi na santi, na hi tasmiÑ samaye paÒcadvÈravasena cittaÑ
pavattati, evaÑ santepi aÒÒattha pahÊnÈnaÑ sukhadukkhÈnaÑ catutthajjhÈne
viya sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ tatiyamagge viya ca imasmiÑ jhÈne
ussÈhajananatthaÑ imassa jhÈnassa pasaÑsÈvasena etÈsaÑ
______________________________________________________________
1. Khu 9. 231; Abhi 1. 65 piÔÔhesu. 2. Abhi 1. 59 piÔÔhe.
ettha vacanaÑ veditabbaÑ. Atha vÈ kiÒcÈpi tÈ r|pÈvacaraÑ samÈpannassa

na santi, atha kho na pahÊnattÈ na santi. Na hi r|pavirÈgÈya
r|pÈvacarabhÈvanÈ saÑvattati, r|pÈyattÈyeva ca etÈsaÑ pavatti. AyaÑ pana
bhÈvanÈ r|pavirÈgÈya saÑvattati, tasmÈ tÈ ettha pahÊnÈti vattuÑ vaÔÔati. Na
kevalaÒca vattuÑ, ekaÑseneva evaÑ dhÈretumpi vaÔÔati. TÈsaÑ hi ito pubbe
appahÊnattÈyeva “paÔhamajjhÈnaÑ samÈpannassa saddo kaÓÔako”ti1 vutto
BhagavatÈ. Idha ca pahÊnattÈyeva ar|pasamÈpattÊnaÑ ÈneÒjatÈ
santavimokkhatÈ ca vuttÈ.
NÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈti nÈnatte vÈ gocare pavattÈnaÑ
saÒÒÈnaÑ, nÈnattÈnaÑ vÈ saÒÒÈnaÑ. YasmÈ hetÈ r|pasaddÈdibhede nÈnatte
nÈnÈsabhÈve gocare pavattanti, yasmÈ cetÈ aÔÔha kÈmÈvacarakusalasaÒÒÈ,
dvÈdasa akusalasaÒÒÈ, ekÈdasa kÈmÈvacarakusalavipÈkasaÒÒÈ, dve
akusalavipÈkasaÒÒÈ, ekÈdasa kÈmÈvacarakiriyÈsaÒÒÈti evaÑ
catucattÈlÊsampi saÒÒÈ nÈnattÈ nÈnÈsabhÈvÈ aÒÒamaÒÒavisadisÈ, tasmÈ
“nÈnattasaÒÒÈ”ti vuttÈ. TÈsaÑ sabbaso nÈnattasaÒÒÈnaÑ amanasikÈrÈ
anÈvajjanÈ citte ca anuppÈdanÈ2. YasmÈ tÈ nÈvajjati citte ca na uppÈdeti na
manasikaroti na paccavekkhati, tasmÈti vuttaÑ hoti. YasmÈ cettha purimÈ
r|pasaÒÒÈ paÔighasaÒÒÈ ca iminÈ jhÈnena nibbatte bhavepi na vijjanti,
pageva tasmiÑ bhave imaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharaÓakÈle, tasmÈ tÈsaÑ
samatikkamÈ attha~gamÈti dvedhÈpi abhÈvoyeva vutto. NÈnattasaÒÒÈsu
pana yasmÈ aÔÔha kÈmÈvacarakusalasaÒÒÈ, nava kiriyÈsaÒÒÈ,
dasÈkusalasaÒÒÈti imÈ sattavÊsati saÒÒÈ iminÈ jhÈnena nibbatte bhave
vijjanti, tasmÈ tÈsaÑ amanasikÈrÈti vuttanti veditabbaÑ. TatthÈpi hi imaÑ
jhÈnaÑ upasampajja viharanto tÈsaÑ amanasikÈroyeva upasampajja
viharati. TÈ pana manasikaronto asamÈpanno hotÊti. Sa~khepato cettha
“r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ”ti-iminÈ sabbar|pÈvacaradhammÈnaÑ
pahÈnaÑ vuttaÑ. “PaÔighasaÒÒÈnaÑ attha~gamÈ nÈnattasaÒÒÈnaÑ
amanasikÈrÈ”ti-iminÈ sabbesaÑ kÈmÈvacaracittacetasikÈnaÑ pahÈnaÒca
amanasikÈro ca vuttoti veditabbo.
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 363 piÔÔhe. 2. AnuppÈdanÈya (SÊ)
156 KhuddakanikÈya
Ananto ÈkÈsoti ettha paÒÒattimattattÈ nÈssa uppÈdanto vÈ vayanto vÈ

paÒÒÈyatÊti ananto, anantapharaÓavasenÈpi ananto. Na hi so yogÊ
ekadesavasena pharati, sakalavaseneva pharati. ŒkÈsoti
kasiÓugghÈÔimÈkÈso. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanÈdÊni vuttattÈni. Upasampajja
viharatÊti taÑ patvÈ nipphÈdetvÈ tadanur|pena iriyÈpathena viharati. Tadeva
samÈpajjitabbato samÈpatti.
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samatikkammÈti pubbe vuttanayena jhÈnampi
ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ ÈrammaÓampi. ŒrammaÓampi hi pubbe vuttanayeneva
ÈkÈsÈnaÒcaÑ ca taÑ paÔhamassa ÈruppajjhÈnassa ÈrammaÓattÈ devÈnaÑ
devÈyatanaÑ viya adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ, tathÈ
ÈkÈsÈnaÒcaÑ ca taÑ tassa jhÈnassa saÒjÈtihetuttÈ “KambojÈ assÈnaÑ
Èyatanan”ti-ÈdÊni viya saÒjÈtidesaÔÔhena ÈyatanaÒcÈtipi ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ.
EvametaÑ jhÈnaÒca ÈrammaÓaÒcÈti ubhayampi appavattikaraÓena ca
amanasikaraÓena ca samatikkamitvÈva yasmÈ idaÑ viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ
upasampajja vihÈtabbaÑ, tasmÈ ubhayampetamekajjhaÑ katvÈ
“ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ samatikkammÈ”ti idaÑ vuttanti veditabbaÑ. AnantaÑ
viÒÒÈÓanti taÑyeva “ananto ÈkÈso”ti pharitvÈ pavattaÑ viÒÒÈÓaÑ “anantaÑ
viÒÒÈÓan”ti manasikarontoti vuttaÑ hoti. ManasikÈravasena vÈ anantaÑ. So
hi taÑ ÈkÈsÈrammaÓaÑ viÒÒÈÓaÑ anavasesato manasikaronto anantaÑ
manasi karoti.
ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkammÈti etthÈpi ca pubbe vuttanayeneva
jhÈnampi viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ ÈrammaÓampi. ŒrammaÓampi hi pubbe
vuttanayeneva viÒÒÈÓaÒcaÑ ca taÑ dutiyassa ÈruppajjhÈnassa ÈrammaÓattÈ
adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ, tathÈ viÒÒÈÓaÒcaÑ ca
taÑ tasseva jhÈnassa saÒjÈtihetuttÈ saÒjÈtidesaÔÔhena ÈyatanaÒcÈtipi
viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ. EvametaÑ jhÈnaÒca ÈrammaÓaÒcÈti ubhayampi
appavattikaraÓena ca amanasikaraÓena ca samatikkamitvÈva yasmÈ idaÑ
ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ upasampajja vihÈtabbaÑ, tasmÈ ubhayampetamekajjhaÑ
katvÈ “viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samatikkammÈ”ti idaÑ vuttanti veditabbaÑ.
Natthi kiÒcÊti natthi natthi, suÒÒaÑ suÒÒaÑ, vivittaÑ vivittanti evaÑ
manasikarontoti vuttaÑ hoti.
ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samatikkammÈti etthÈpi pubbe vuttanayeneva

jhÈnampi ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ ÈrammaÓampi. ŒrammaÓampi hi pubbe
vuttanayeneva ÈkiÒcaÒÒaÒca taÑ tatiyassa ÈruppajjhÈnassa ÈrammaÓattÈ
adhiÔÔhÈnaÔÔhena ÈyatanaÒcÈti ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ, tathÈ ÈkiÒcaÒÒaÒca taÑ
tasseva jhÈnassa saÒjÈtihetuttÈ saÒjÈtidesaÔÔhena ÈyatanaÒcÈtipi
ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ. EvametaÑ jhÈnaÒca ÈrammaÓaÒcÈti ubhayampi
appavattikaraÓena ca amanasikaraÓena ca samatikkamitvÈva yasmÈ idaÑ
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ upasampajja vihÈtabbaÑ, tasmÈ
ubhayampetamekajjhaÑ katvÈ “ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samatikkammÈ”ti idaÑ
vuttanti veditabbaÑ. SaÒÒÈvedayitanirodhakathÈ heÔÔhÈ kathitÈva.
“R|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdikÈ satta vimokkhÈ paccanÊkadhammehi
suÔÔhu vimuccanaÔÔhena ÈrammaÓe abhirativasena suÔÔhu muccanaÔÔhena ca
vimokkhÈ, nirodhasamÈpatti pana cittacetasikehi vimuttaÔÔhena vimokkho.
SamÈpattisamÈpannasamaye vimutto hoti, vuÔÔhitasamaye avimutto hotÊti
samayavimokkho. Samucchedavimuttivasena accantavimuttattÈ ariyamaggÈ,
paÔippassaddhivimuttivasena accantavimuttattÈ sÈmaÒÒaphalÈni,
nissaraÓavimuttivasena accantavimuttattÈ nibbÈnaÑ asamayavimokkho.
TathÈ sÈmayikÈsÈmayikavimokkhÈ.
PamÈdaÑ Ègamma parihÈyatÊti kuppo. TathÈ na parihÈyatÊti akuppo.
LokÈya saÑvattatÊti lokiyo. AriyamaggÈ lokaÑ uttarantÊti lokuttarÈ,
sÈmaÒÒaphalÈni nibbÈnaÒca lokato uttiÓÓÈti lokuttarÈ. ŒdittaÑ ayoguÄaÑ
makkhikÈ viya tejussadaÑ lokuttaraÑ dhammaÑ ÈsavÈ nÈlambantÊti
anÈsavo. R|pappaÔisaÒÒuttoti r|pajjhÈnÈni. Ar|pappaÔisaÒÒuttoti
ar|pasamÈpattiyo. TaÓhÈya Èlambito paÓihito. AnÈlambito appaÓihito.
MaggaphalÈni ekÈrammaÓattÈ ekaniÔÔhattÈ ca ekattavimokkho, nibbÈnaÑ
adutiyattÈ ekattavimokkho, ÈrammaÓanÈnattÈ vipÈkanÈnattÈ ca
nÈnattavimokkho.
214. SiyÈti bhaveyya, dasa hontÊti ca eko hotÊti ca bhaveyyÈti attho.

“SiyÈ”ti ca etaÑ vidhivacanaÑ, na pucchÈvacanaÑ. VatthuvasenÈti
niccasaÒÒÈdidasavatthuvasena dasa honti. PariyÈyenÈti
158 KhuddakanikÈya
vimuccanapariyÈyena eko hoti. SiyÈti kathaÒca siyÈti yaÑ vÈ siyÈti vihitaÑ,

taÑ kathaÑ siyÈti pucchati. AniccÈnupassanaÒÈÓanti samÈsapadaÑ.
AniccÈnupassanÈÒÈÓanti vÈ pÈÔho. TathÈ sesesupi. Niccato saÒÒÈyÈti niccato
pavattÈya saÒÒÈya, “niccan”ti pavattÈya saÒÒÈyÈti attho. Esa nayo sukhato
attato nimittato saÒÒÈyÈti etthÈpi. Nimittatoti ca niccanimittato. NandiyÈ
saÒÒÈyÈti nandivasena pavattÈya saÒÒÈya, nandisampayuttÈya saÒÒÈyÈti
attho. Esa nayo rÈgato samudayato ÈdÈnato paÓidhito abhinivesato
saÒÒÈyÈti etthÈpi. YasmÈ pana khayavayavipariÓÈmÈnupassanÈ tisso
aniccÈnupassanÈdÊnaÑ balavabhÈvÈya balavapaccayabh|tÈ
bha~gÈnupassanÈvisesÈ. Bha~gadassanena hi aniccÈnupassanÈ balavatÊ hoti.
AniccÈnupassanÈya ca balavatiyÈ jÈtÈya “yadaniccaÑ taÑ dukkhaÑ, yaÑ
dukkhaÑ tadanattÈ”ti1 dukkhÈnattÈnupassanÈpi balavatiyo honti. TasmÈ
aniccÈnupassanÈdÊsu vuttÈsu tÈpi tisso vuttÈva honti. YasmÈ ca
suÒÒatÈnupassanÈ2 “abhinivesato saÒÒÈya muccatÊ”tivacaneneva
sÈrÈdÈnÈbhinivesasammohÈbhinivesa-ÈlayÈbhinivesasaÒÒogÈbhinivesato
saÒÒÈya muccatÊti vuttameva hoti, abhinivesÈbhÈveneva appaÔisa~khÈto
saÒÒÈya muccatÊti vuttameva hoti, tasmÈ adhipaÒÒÈdhammavipassanÈdayo
paÒcapi anupassanÈ na vuttÈti veditabbÈ. EvaÑ aÔÔhÈrasasu mahÈvipassanÈsu
etÈ aÔÔha anupassanÈ avatvÈ daseva anupassanÈ vuttÈti veditabbÈ.
215. AniccÈnupassanÈ yathÈbh|taÑ ÒÈÓanti aniccÈnupassanÈyeva

yathÈbh|taÒÈÓaÑ. Ubhayampi paccattavacanaÑ. YathÈbh|taÒÈÓanti
ÒÈÓattho vutto. EvaÑ sesesupi. SammohÈ aÒÒÈÓÈti sammohabh|tÈ aÒÒÈÓÈ.
MuccatÊti vimokkhattho vutto.
216. AniccÈnupassanÈ anuttaraÑ sÊtibhÈvaÒÈÓanti ettha sÈsaneyeva

sabbhÈvato uttamaÔÔhena anuttaraÑ, anuttarassa paccayattÈ vÈ anuttaraÑ,
sÊtibhÈvo eva ÒÈÓaÑ sÊtibhÈvaÒÈÓaÑ. TaÑ aniccÈnupassanÈsa~khÈtaÑ
anuttaraÑ sÊtibhÈvaÒÈÓaÑ. “Chahi bhikkhave dhammehi samannÈgato
bhikkhu
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 19 piÔÔhe. 2. SuÒÒatÈnupassanÈya (Ka)
bhabbo anuttaraÑ sÊtibhÈvaÑ sacchikÈtun”ti1 ettha nibbÈnaÑ anuttaro

sÊtibhÈvo nÈma. Idha pana vipassanÈ anuttaro sÊtibhÈvo. Niccato
santÈpapariÄÈhadarathÈ muccatÊti etthÈpi “niccan”ti pavattakilesÈ eva idha
cÈmutra ca santÈpanaÔÔhena santÈpo, paridahanaÔÔhena pariÄÈho, uÓhaÔÔhena
darathoti vuccanti.
217. NekkhammaÑ jhÈyatÊti jhÈnanti-Èdayo heÔÔhÈ vuttatthÈ.

NekkhammÈdÊni cettha aÔÔha samÈpattiyo ca nibbedhabhÈgiyÈneva.
218. AnupÈdÈ cittassa vimokkhoti idha vipassanÈyeva. “EtadatthÈ

kathÈ, etadatthÈ mantanÈ, yadidaÑ anupÈdÈ cittassa vimokkho”ti2 ettha pana
nibbÈnaÑ anupÈdÈ cittassa vimokkho. KatihupÈdÈnehÊti katihi upÈdÈnehi.
KatamÈ ekupÈdÈnÈti katamato ekupÈdÈnato. IdaÑ ekupÈdÈnÈti ito ekato
upÈdÈnato. Idanti pubbaÒÈÓÈpekkhaÑ vÈ. UpÈdÈnato muccanesu yasmÈ
Èdito sa~khÈrÈnaÑ udayabbayaÑ passitvÈ passitvÈ aniccÈnupassanÈya
vipassati, pacchÈ sa~khÈrÈnaÑ bha~gameva passitvÈ animittÈnupassanÈya
vipassati. AniccÈnupassanÈvisesoyeva hi animittÈnupassanÈ. Sa~khÈrÈnaÑ
udayabbayadassanena ca bha~gadassanena ca attÈbhÈvo pÈkaÔo hoti. Tena
diÔÔhupÈdÈnassa ca attavÈdupÈdÈnassa ca pahÈnaÑ hoti. DiÔÔhippahÈneneva
ca “sÊlabbatena attÈ sujjhatÊ”ti dassanassa abhÈvato sÊlabbatupÈdÈnassa
pahÈnaÑ hoti. YasmÈ ca anattÈnupassanÈya ujukameva attÈbhÈvaÑ passati,
anattÈnupassanÈvisesoyeva ca suÒÒatÈnupassanÈ, tasmÈ imÈni cattÈri ÒÈÓÈni
diÔÔhupÈdÈnÈdÊhi tÊhi upÈdÈnehi muccanti. DukkhÈnupassanÈdÊnaÑyeva pana
catassannaÑ taÓhÈya ujuvipaccanÊkattÈ aniccÈnupassanÈdÊnaÑ catassannaÑ3
kÈmupÈdÈnato muccanaÑ na vuttaÑ. YasmÈ Èdito dukkhÈnupassanÈya
“sa~khÈrÈ dukkhÈ”ti passato pacchÈ appaÓihitÈnupassanÈya ca “sa~khÈrÈ
dukkhÈ”ti passato sa~khÈrÈnaÑ patthanÈ pahÊyati.
DukkhÈnupassanÈvisesoyeva hi appaÓihitÈnupassanÈ. YasmÈ ca sa~khÈresu
nibbidÈnupassanÈya nibbindantassa
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 379 piÔÔhe. 2. Vi 5. 289; AÑ 1. 199 piÔÔhesu. 3. TissannaÑ (SÊ)
160 KhuddakanikÈya
virÈgÈnupassanÈya virajjantassa sa~khÈrÈnaÑ patthanÈ pahÊyati, tasmÈ

imÈni cattÈri ÒÈÓÈni kÈmupÈdÈnato muccanti. YasmÈ nirodhÈnupassanÈya
kilese nirodheti, paÔinissaggÈnupassanÈya kilese pariccajati, tasmÈ imÈni dve
ÒÈÓÈni cat|hi upÈdÈnehi muccantÊti evaÑ sabhÈvanÈnattena ca
ÈkÈranÈnattena ca aÔÔhasaÔÔhi vimokkhÈ niddiÔÔhÈ.
219. IdÈni Èdito uddiÔÔhÈnaÑ tiÓÓaÑ vimokkhÈnaÑ mukhÈni dassetvÈ

vimokkhamukhapubba~gamaÑ indriyavisesaÑ puggalavisesaÒca
dassetukÈmo tÊÓi kho panimÈnÊti-ÈdimÈha. Tattha vimokkhamukhÈnÊti
tiÓÓaÑ vimokkhÈnaÑ mukhÈni. LokaniyyÈnÈya saÑvattantÊti
tedhÈtukalokato niyyÈnÈya niggamanÈya saÑvattanti. Sabbasa~khÈre
paricchedaparivaÔumato samanupassanatÈyÈti sabbesaÑ sa~khÈrÈnaÑ
udayabbayavasena paricchedato ceva parivaÔumato ca samanupassanatÈya.
LokaniyyÈnaÑ hotÊti pÈÔhaseso. AniccÈnupassanÈ hi udayato pubbe
sa~khÈrÈ natthÊti paricchinditvÈ tesaÑ gatiÑ samannesamÈnÈ vayato paraÑ
na gacchanti, ettheva antaradhÈyantÊti parivaÔumato pariyantato
samanupassati. Sabbasa~khÈrÈ hi udayena pubbantaparicchinnÈ, vayena
aparantaparicchinnÈ. AnimittÈya ca dhÈtuyÈ cittasampakkhandanatÈyÈti
vipassanÈkkhaÓepi nibbÈnaninnatÈya animittÈkÈrena upaÔÔhÈnato
animittasa~khÈtÈya nibbÈnadhÈtuyÈ cittapavisanatÈya ca lokaniyyÈnaÑ hoti.
ManosamuttejanatÈyÈti cittasaÑvejanatÈya. DukkhÈnupassanÈya hi
sa~khÈresu cittaÑ saÑvijjati. AppaÓihitÈya ca dhÈtuyÈti vipassanÈkkhaÓepi
nibbÈnaninnatÈya appaÓi hitÈkÈrena upaÔÔhÈnato appaÓihitasa~khÈtÈya
nibbÈnadhÈtuyÈ. Sabbadhammeti nibbÈnassa avipassanupagattepi
anattasabhÈvasabbhÈvato “sabbasa~khÈre”ti avatvÈ “sabbadhamme”ti
vuttaÑ. Parato samanupassanatÈyÈti paccayÈyattattÈ avasatÈya
avidheyyatÈya ca “nÈhaÑ na maman”ti evaÑ anattato samanupassanatÈya.
SuÒÒatÈya ca dhÈtuyÈti vipassanÈkkhaÓepi nibbÈnaninnatÈya suÒÒatÈkÈrena
upaÔÔhÈnato suÒÒatÈsa~khÈtÈya nibbÈnadhÈtuyÈ. Iti imÈni tÊÓi vacanÈni
aniccadukkhÈnattÈnupassanÈnaÑ vasena vuttÈni. Teneva tadanantaraÑ
aniccato manasikarototi-Èdi vuttaÑ. Tattha khayatoti khÊyanato. Bhayatoti
sabhayato. SuÒÒatoti attarahitato.
Adhimokkhabahulanti aniccÈnupassanÈya “khaÓabha~gavasena

sa~khÈrÈ bhijjantÊ”ti saddhÈya paÔipannassa paccakkhato
khaÓabha~gadassanena “saccaÑ vatÈha BhagavÈ”ti Bhagavati saddhÈya
saddhÈbahulaÑ cittaÑ hoti. Atha vÈ paccuppannÈnaÑ padesasa~khÈrÈnaÑ
aniccataÑ passitvÈ “evaÑ aniccÈ atÊtÈnÈgatapaccuppannÈ sabbe sa~khÈrÈ”ti
adhimuccanato adhimokkhabahulaÑ cittaÑ hoti. Passaddhibahulanti
dukkhÈnupassanÈya cittakkhobhakarÈya paÓidhiyÈ pajahanato
cittadarathÈbhÈvena passaddhibahulaÑ cittaÑ hoti. Atha vÈ
dukkhÈnupassanÈya saÑvegajananato saÑviggassa ca yoniso padahanato
vikkhepÈbhÈvena passaddhibahulaÑ cittaÑ hoti. Vedabahulanti
anattÈnupassanÈya bÈhirakehi adiÔÔhaÑ gambhÊraÑ anattalakkhaÓaÑ passato
ÒÈÓabahulaÑ cittaÑ hoti. Atha vÈ “sadevakena lokena adiÔÔhaÑ
anattalakkhaÓaÑ diÔÔhan”ti tuÔÔhassa tuÔÔhibahulaÑ cittaÑ hoti.
Adhimokkhabahulo saddhindriyaÑ paÔilabhatÊti pubbabhÈge
adhimokkho bahulaÑ pavattamÈno bhÈvanÈpÈrip|riyÈ saddhindriyaÑ nÈma
hoti, taÑ so paÔilabhati nÈma. Passaddhibahulo samÈdhindriyaÑ
paÔilabhatÊti pubbabhÈge passaddhibahulassa “passaddhakÈyo sukhaÑ
vedeti, sukhino cittaÑ samÈdhiyatÊ”ti1 vacanato bhÈvanÈpÈrip|riyÈ
passaddhipaccayÈ samÈdhindriyaÑ hoti, taÑ so paÔilabhati nÈma.
Vedabahulo paÒÒindriyaÑ paÔilabhatÊti pubbabhÈge vedo bahulaÑ
pavattamÈno bhÈvanÈpÈrip|riyÈ paÒÒindriyaÑ nÈma hoti, taÑ so paÔilabhati
nÈma.
ŒdhipateyyaÑ hotÊti chandÈdike adhipatibh|tepi
sakiccanipphÈdanavasena adhipati hoti padhÈno hoti. BhÈvanÈyÈti
bhummavacanaÑ, upar|pari bhÈvanatthÈya vÈ. TadanvayÈ hontÊti taÑ
anugÈminÊ taÑ anuvattinÊ honti. SahajÈtapaccayÈ hontÊti uppajjamÈnÈ ca
saha-uppÈdanabhÈvena upakÈrakÈ honti pakÈsassa padÊpo viya.
AÒÒamaÒÒapaccayÈ hontÊti aÒÒamaÒÒaÑ uppÈdanupatthambhanabhÈvena
upakÈrakÈ honti aÒÒamaÒÒ|patthambhakaÑ tidaÓÉaÑ viya. NissayapaccayÈ
hontÊti adhiÔÔhÈnÈkÈrena nissÈyÈtÈrena ca upakÈrakÈ honti
tarucittakammÈnaÑ pathavÊpaÔÈdi viya. SampayuttapaccayÈ hontÊti
ekavatthuka-ekÈrammaÓa-ekuppÈda-ekanirodhasa~khÈtena
sampayuttabhÈvena upakÈrakÈ honti.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 83; AÑ 2. 18 piÔÔhÈdÊsu.
162 KhuddakanikÈya
220. PaÔivedhakÈleti maggakkhaÓe saccapaÔivedhakÈle. PaÒÒindriyaÑ

ÈdhipateyyaÑ hotÊti maggakkhaÓe nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
saccadassanakiccakaraÓavasena ca kilesappahÈnakiccakaraÓavasena ca
paÒÒindriyameva jeÔÔhakaÑ hoti. PaÔivedhÈyÈti saccapaÔivijjhanatthÈya.
EkarasÈti vimuttirasena. DassanaÔÔhenÈti saccadassanaÔÔhena. EvaÑ
paÔivijjhantopi bhÈveti, bhÈventopi paÔivijjhatÊti maggakkhaÓe sakiÑyeva
bhÈvanÈya ca paÔivedhassa ca sabbhÈvadassanatthaÑ vuttaÑ.
AnattÈnupassanÈya vipassanÈkkhaÓepi paÒÒindriyasseva ÈdhipateyyattÈ
“paÔivedhakÈlepÊ”ti apisaddo payutto.
221. Aniccato manasikaroto katamindriyaÑ adhimattaÑ hotÊti-Èdi

indriyavisesena puggalavisesaÑ dassetuÑ vuttaÑ. Tattha adhimattanti
adhikaÑ. Tattha saddhindriyasamÈdhindriyapaÒÒindriyÈnaÑ adhimattatÈ
sa~khÈrupekkhÈya veditabbÈ. SaddhÈvimuttoti ettha avisesetvÈ vuttepi upari
visesetvÈ vuttattÈ sotÈpattimaggaÑ ÔhapetvÈ sesesu sattasu ÔhÈnesu
saddhÈvimuttoti vuttaÑ hoti. SaddhÈvimutto saddhindriyassa adhimattattÈ
hoti, na saddhindriyassa adhimattattÈ sabbattha saddhÈvimuttotipi vuttaÑ
hoti. SotÈpattimaggakkhaÓe saddhindriyassa adhimattattÈyeva sesesu
samÈdhindriyapaÒÒindriyÈdhimattattepi sati saddhÈvimuttoyeva nÈma hotÊti
vadanti. KÈyasakkhÊ hotÊti aÔÔhasupi ÔhÈnesu kÈyasakkhÊ nÈma hoti.
DiÔÔhippatto hotÊti saddhÈvimutte vuttanayeneva veditabbaÑ.
Saddahanto vimuttoti saddhÈvimuttoti saddhindriyassa adhimattattÈ
sotÈpattimaggakkhaÓe saddahanto cat|supi phalakkhaÓesu vimuttoti
saddhÈvimuttoti vuttaÑ hoti. UparimaggattayakkhaÓe saddhÈvimuttattaÑ
idÈni vakkhati. SotÈpattimaggakkhaÓe pana saddhÈnusÈrittaÑ pacchÈ
vakkhati. PhuÔÔhattÈ sacchikatoti kÈyasakkhÊti sukkhavipassakatte sati
upacÈrajjhÈnaphassassa r|pÈr|pajjhÈnalÈbhitte sati r|pÈr|pajjhÈnaphassassa
phuÔÔhattÈ nibbÈnaÑ sacchikatoti kÈyasakkhÊ, nÈmakÈyena vuttappakÈre
jhÈnaphasse ca nibbÈne ca sakkhÊti vuttaÑ hoti. DiÔÔhattÈ pattoti
diÔÔhippattoti sotÈpattimaggakkhaÓe sampayuttena paÒÒindriyena paÔhamaÑ
nibbÈnassa diÔÔhattÈ pacchÈsotÈpattiphalÈdivasena nibbÈnaÑ pattoti
diÔÔhippatto, paÒÒindriyasa~khÈtÈya
diÔÔhiyÈ nibbÈnaÑ pattoti vuttaÑ hoti. SotÈpattimaggakkhaÓe pana

dhammÈnusÈrittaÑ pacchÈ vakkhati. Saddahanto vimuccatÊti
saddhÈvimuttoti saddhindriyassa adhimattattÈ sakadÈgÈmi-anÈgÈmi-
arahattamaggakkhaÓesu saddahanto vimuccatÊti saddhÈvimutto. Ettha
vimuccamÈnopi ÈsaÑsÈya bh|tavacanavasena “vimutto”ti vutto.
JhÈnaphassanti tividhaÑ jhÈnaphassaÑ. “JhÈnaphassan”ti-ÈdÊni “dukkhÈ
sa~khÈrÈ”ti-ÈdÊni ca paÔhamaÑ vuttaÑ dvayameva visesetvÈ vuttÈni. ©ÈtaÑ
hotÊti-ÈdÊni heÔÔhÈ vuttatthÈni. Ettha ca jhÈnalÈbhÊ puggalo samÈdhindriyassa
anuk|lÈya dukkhÈnupassanÈya eva vuÔÔhahitvÈ maggaphalÈni pÈpuÓÈtÊti
ÈcariyÈnaÑ adhippÈyo.
SiyÈti siyuÑ, bhaveyyunti attho. “SiyÈ”ti etaÑ vidhivacanameva. Tayo
puggalÈti vipassanÈniyamena indriyaniyamena ca vuttÈ tayo puggalÈ.
VatthuvasenÈti tÊsu anupassanÈsu ekeka-indriyavatthuvasena. PariyÈyenÈti
teneva pariyÈyena. IminÈ vÈrena kiÑ dassitaÑ hoti? HeÔÔhÈ ekekissÈ
anupassanÈya ekekassa indriyassa ÈdhipaccaÑ yebhuyyavasena vuttanti ca,
kadÈci tÊsupi anupassanÈsu ekekasseva indriyassa ÈdhipaccaÑ hotÊti ca
dassitaÑ hoti. Atha vÈ pubbabhÈgavipassanÈkkhaÓe tissannampi
anupassanÈnaÑ sabbhÈvato tÈsu pubbabhÈgavipassanÈsu tesaÑ tesaÑ
indriyÈnaÑ ÈdhipaccaÑ apekkhitvÈ maggaphalakkhaÓesu saddhÈvimuttÈdÊni
nÈmÈni hontÊti. EvaÑ hi vuccamÈne heÔÔhÈ vuÔÔhÈnagÈminivipassanÈya upari
ca kato indriyÈdhipaccapuggalaniyamo sukatoyeva niccaloyeva ca hoti.
AnantaravÈre siyÈti aÒÒoyevÈti evaÑ1 siyÈti attho. Ettha pubbe vuttoyeva
niyamo.
IdÈni maggaphalavasena puggalavisesaÑ vibhajitvÈ dassetuÑ aniccato
manasikaroto -pa- sotÈpattimaggaÑ paÔilabhatÊti-ÈdimÈha. Tattha saddhaÑ
anussarati anugacchati, saddhÈya vÈ nibbÈnaÑ anussarati anugacchatÊti
saddhÈnusÈri. Sacchikatanti paccakkhakataÑ. Arahattanti arahattaphalaÑ.
PaÒÒÈsa~khÈtaÑ dhammaÑ anussarati, tena vÈ dhammena nibbÈnaÑ
anussaratÊti dhammÈnusÈrÊ.
______________________________________________________________
1. EtaÑ (Ka)
164 KhuddakanikÈya
222. Puna aparehi pariyÈyehi indriyattayavisesena puggalavisesaÑ

vaÓÓetukÈmo ye hi kecÊti-ÈdimÈha. Tattha bhÈvitÈ vÈti atÊte bhÈvayiÑsu vÈ.
BhÈventi vÈti paccuppanne. BhÈvissanti vÈti anÈgate. AdhigatÈ vÈti-Èdi
ekekantikaÑ purimassa purimassa atthavivaraÓatthaÑ vuttaÑ. PhassitÈ vÈti
ÒÈÓaphusanÈya phusiÑsu vÈ. VasippattÈti issarabhÈvaÑ pattÈ.
PÈramippattÈti vosÈnaÑ pattÈ. VesÈrajjappattÈti visÈradabhÈvaÑ pattÈ.
Sabbattha saddhÈvimuttÈdayo heÔÔhÈ vuttakkhaÓesuyeva, satipaÔÔhÈnÈdayo
maggakkhaÓeyeva. AÔÔha vimokkheti “r|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-Èdike1
paÔisambhidÈmaggappattiyÈ eva pattÈ.
Tisso sikkhÈti adhisÊlasikkhÈ adhicittasikkhÈ adhipaÒÒÈsikkhÈ
maggappattÈ eva sikkhamÈnÈ. DukkhaÑ parijÈnantÊti-ÈdÊni
maggakkhaÓeyeva. PariÒÒÈpaÔivedhaÑ paÔivijjhatÊti pariÒÒÈpaÔivedhena
paÔivijjhati, pariÒÒÈya paÔivijjhitabbanti vÈ pariÒÒÈpaÔivedhaÑ. EvaÑ
sesesupi. SabbadhammÈdÊhi visesetvÈ abhiÒÒÈpaÔivedhÈdayo vuttÈ.
SacchikiriyÈpaÔivedho pana maggakkhaÓeyeva
nibbÈnapaccavekkhaÓaÒÈÓasiddhivasena veditabboti. Evamidha paÒca
ariyapuggalÈ niddiÔÔhÈ honti, ubhatobhÈgavimutto ca paÒÒÈvimutto cÈti ime
dve aniddiÔÔhÈ. AÒÒattha2 pana “yo pana dukkhato manasikaronto
passaddhibahulo samÈdhindriyaÑ paÔilabhati, so sabbattha kÈyasakkhÊ nÈma
hoti, ar|pajjhÈnaÑ pana patvÈ aggaphalaÑ3 patto ubhatobhÈgavimutto nÈma
hoti. Yo pana anattato manasikaronto vedabahulo paÒÒindriyaÑ paÔilabhati,
sotÈpattimaggakkhaÓe dhammÈnusÈrÊ hoti, chasu ÔhÈnesu diÔÔhippatto,
aggaphale paÒÒÈvimutto”ti vuttaÑ. Te idha kÈyasakkhidiÔÔhippattehiyeva
sa~gahitÈ. Atthato pana ar|pajjhÈnena ceva ariyamaggena cÈti
ubhatobhÈgena vimuttoti ubhatobhÈgavimutto. PajÈnanto vimuttoti
paÒÒÈvimuttoti. EttÈvatÈ indriyapuggalavisesÈ niddiÔÔhÈ honti.
223-226. IdÈni vimokkhapubba~gamameva vimokkhavisesaÑ

puggalavisesaÒca dassetukÈmo aniccato manasikarototi-ÈdimÈha. Tattha dve
vimokkhÈti appaÓihitasuÒÒatavimokkhÈ. AniccÈnupassanÈgamanavasena hi
animittavimokkhoti laddhanÈmo maggo rÈgadosamohapaÓidhÊnaÑ
______________________________________________________________
1. Khu 9. 231; Abhi 1. 65 piÔÔhesu. 2. Visuddhi 2. 297 piÔÔhe. 3. MaggaphalaÑ (SÊ)
abhÈvÈ saguÓato ca tesaÑyeva paÓidhÊnaÑ abhÈvÈ appaÓihitanti

laddhanÈmaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ karotÊti ÈrammaÓato ca
appaÓihitavimokkhoti nÈmampi labhati. TathÈ rÈgadosamohehi suÒÒattÈ
saguÓato ca rÈgÈdÊhiyeva suÒÒattÈ suÒÒatanti laddhanÈmaÑ nibbÈnaÑ
ÈrammaÓaÑ karotÊti ÈrammaÓato ca suÒÒatavimokkhoti nÈmampi labhati.
TasmÈ te dve vimokkhÈ animittavimokkhanvayÈ nÈma honti.
Animittamaggato anaÒÒepi aÔÔhannaÑ magga~gÈnaÑ ekekassa magga~gassa
vasena sahajÈtÈdipaccayÈ ca hontÊti veditabbÈ. Puna dve vimokkhÈti
suÒÒatÈnimittavimokkhÈ. DukkhÈnupassanÈgamanavasena hi
appaÓihitavimokkhoti laddhanÈmo maggo r|panimittÈdÊnaÑ
rÈganimittÈdÊnaÑ niccanimittÈdÊnaÒca abhÈvÈ saguÓato ca tesaÑyeva
nimittÈnaÑ abhÈvÈ animittasa~khÈtaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ karotÊti
ÈrammaÓato ca animittavimokkhoti nÈmampi labhati. SesaÑ vuttanayeneva
yojetabbaÑ. Puna dve vimokkhÈti animitta-appaÓihitavimokkhÈ. YojanÈ
panettha vuttanayÈ eva.
PaÔivedhakÈleti indriyÈnaÑ vuttakkameneva vuttaÑ. MaggakkhaÓaÑ
pana muÒcitvÈ vipassanÈkkhaÓe vimokkho nÈma natthi. PaÔhamaÑ
vuttoyevapana maggavimokkho “paÔivedhakÈle”tivacanena visesetvÈ
dassito. “Yo cÈyaÑ puggalo saddhÈvimutto”ti-ÈdikÈ dve vÈrÈ ca “aniccato
manasikaronto sotÈpattimaggaÑ paÔilabhatÊ”ti-Èdiko vÈro ca sa~khitto,
vimokkhavasena pana yojetvÈ vitthÈrato veditabbo. Ye hi keci
nekkhammanti-Èdiko vÈro vuttanayeneva veditabboti. EttÈvatÈ
vimokkhapuggalavisesÈ niddiÔÔhÈ hontÊti.
227. Puna vimokkhamukhÈni ca vimokkhe ca anekadhÈ niddisitukÈmo

aniccato manasikarontoti-ÈdimÈha. Tattha yathÈbh|tanti yathÈsabhÈvena.
JÈnÈtÊti ÒÈÓena jÈnÈti. PassatÊti teneva ÒÈÓena cakkhunÈ viya passati.
TadanvayenÈti tadanugamanena, tassa paccakkhato ÒÈÓena diÔÔhassa
anugamanenÈti1 attho. Ka~khÈ pahÊyatÊti aniccÈnupassanÈya
niccÈniccaka~khÈ, itarÈhi itaraka~khÈ. Nimittanti santatighanavinibbhogena
niccasaÒÒÈya pahÊnattÈ ÈrammaÓabh|taÑ sa~khÈranimittaÑ yathÈbh|taÑ
jÈnÈti. Tena vuccati sammÈdassananti tena yathÈbh|tajÈnanena taÑ ÒÈÓaÑ
______________________________________________________________
1. AnumÈnenÈti (Ka)
166 KhuddakanikÈya
“sammÈdassanan”ti vuccati. Pavattanti dukkhappattÈkÈre sukhasaÒÒaÑ

ugghÈÔetvÈ sukhasaÒÒÈya pahÈnena paÓidhisa~khÈtÈya taÓhÈya pahÊnattÈ
sukhasammatampi vipÈkapavattaÑ yathÈbh|taÑ jÈnÈti. NimittaÒca
pavattaÒcÈti nÈnÈdhÈtumanasikÈrasambhavena sam|haghanavinibbhogena
ubhayathÈpi attasaÒÒÈya pahÊnattÈ sa~khÈranimittaÒca vipÈkapavattaÒca
yathÈbh|taÑ jÈnÈti. YaÒca yathÈbh|taÑ ÒÈÓanti-ÈdittayaÑ idÈni vuttameva,
na aÒÒaÑ. Bhayato upaÔÔhÈtÊti niccasukha-attÈbhÈvadassanato yathÈkkamaÑ
taÑ taÑ bhayato upaÔÔhÈti. YÈca bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈti1 ÈdinÈ
“udayabbayÈnupassanÈÒÈÓaÑ bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ
bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ ÈdÊnavÈnupassanÈÒÈÓaÑ nibbidÈnupassanÈÒÈÓaÑ
muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓaÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ
anulomaÒÈÓan”ti vuttesu paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhisa~khÈtesu navasu
vipassanÈÒÈÓesu bhayatupaÔÔhÈnasambandhena avatthÈbhedena bhinnÈni
ekaÔÔhÈni tÊÓi ÒÈÓÈni vuttÈni, na sesÈni.
Puna tÊsu anupassanÈsu ante ÔhitÈya anantarÈya anattÈnupassanÈya
sambandhena tÈya saha suÒÒatÈnupassanÈya ekaÔÔhataÑ dassetuÑ yÈ ca
anattÈnupassanÈ yÈ ca suÒÒatÈnupassanÈti-ÈdimÈha. ImÈni hi dve ÒÈÓÈni
atthato ekameva, avatthÈbhedena pana bhinnÈni. YathÈ ca imÈni, tathÈ
aniccÈnupassÈnÈ ca animittÈnupassanÈ ca atthato ekameva ÒÈÓaÑ,
dukkhÈnupassanÈ ca appaÓihitÈnupassanÈ ca atthato ekameva ÒÈÓaÑ,
kevalaÑ avatthÈbhedeneva bhinnÈni.
AnattÈnupassanÈsuÒÒatÈnupassanÈnaÒca ekaÔÔhatÈya vuttÈya tesaÑ dvinnaÑ
dvinnampi ÒÈÓÈnaÑ ekalakkhaÓattÈ ekaÔÔhatÈ vuttÈva hotÊti. NimittaÑ
paÔisa~khÈ ÒÈÓaÑ uppajjatÊti “sa~khÈranimittaÑ addhuvaÑ tÈvakÈlikan”ti
aniccalakkhaÓavasena jÈnitvÈ ÒÈÓaÑ uppajjati. KÈmaÒca na paÔhamaÑ
jÈnitvÈ pacchÈ ÒÈÓaÑ uppajjati, vohÈravasena pana “manaÒca paÔicca
dhamme ca uppajjati manoviÒÒÈÓan”ti-ÈdÊni2 viya evaÑ vuccati.
Saddasatthavid|pi ca “ÈdiccaÑ pÈpuÓitvÈ tamo vigacchatÊ”ti-ÈdÊsu viya
samÈnakÈlepi imaÑ padaÑ icchanti. Ekattanayena vÈ purimaÒca
pacchimaÒca ekaÑ katvÈ evaÑ vuttanti veditabbaÑ. IminÈ nayena
itarasmimpi padadvaye attho veditabbo. MuÒcitukamyatÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ
ÒÈÓÈnaÑ ekaÔÔhatÈ heÔÔhÈ vuttanayÈ eva.
______________________________________________________________
1. YaÒca bhayatupaÔÔhÈne ÒÈÓanti (SÊ) 2. SaÑ 2. 261; Ma 1. 326; Ma 3. 328 piÔÔhÈdÊsu.
NimittÈ cittaÑ vuÔÔhÈtÊti sa~khÈranimitte dosadassanena tattha

anallÊnatÈya sa~khÈranimittÈ cittaÑ vuÔÔhÈti nÈma. Animitte cittaÑ
pakkhandatÊti sa~khÈranimittapaÔipakkhena animittasa~khÈte nibbÈne
tanninnatÈya cittaÑ pavisati. SesÈnupassanÈdvayepi iminÈ nayena attho
veditabbo. Nirodhe nibbÈnadhÈtuyÈti1 idha vutteneva
paÔhamÈnupassanÈdvayampi vuttameva hoti. Nirodhetipi pÈÔho.
BahiddhÈvuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈti vuÔÔhÈnasambandhena gotrabhuÒÈÓaÑ
vuttaÑ. Gotrabh| dhammÈti gotrabhuÒÈÓameva. ItarathÈ hi ekaÔÔhatÈ na
yujjati. “Asa~khatÈ dhammÈ, appaccayÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu2 viya vÈ
catumaggavasena vÈ bahuvacanaÑ katanti veditabbaÑ. YasmÈ vimokkhoti
maggo, maggo ca dubhatovuÔÔhÈno, tasmÈ tena sambandhena yÈ ca
dubhatovuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈti-Èdi vuttaÑ.
228. Puna vimokkhÈnaÑ nÈnÈkkhaÓÈnaÑ ekakkhaÓapariyÈyaÑ

dassetukÈmo katihÈkÈrehÊti-ÈdimÈha. Tattha ÈdhipateyyaÔÔhenÈti
jeÔÔhakaÔÔhena. AdhiÔÔhÈnaÔÔhenÈti patiÔÔhÈnaÔÔhena. AbhinÊhÈraÔÔhenÈti
vipassanÈvÊthito nÊharaÓaÔÔhena1. NiyyÈnaÔÔhenÈti nibbÈnupagamanaÔÔhena.
Aniccato manasikarototi vuÔÔhÈnagÈminivipassanÈkkhaÓeyeva. Animitto
vimokkhoti maggakkhaÓeyeva. Esa nayo sesesu. CittaÑ adhiÔÔhÈtÊti cittaÑ
adhikaÑ katvÈ ÔhÈti, cittaÑ patiÔÔhÈpetÊti adhippÈyo. CittaÑ abhinÊharatÊti
vipassanÈvÊthito4 cittaÑ nÊharati. NirodhaÑ nibbÈnaÑ niyyÈtÊti
nirodhasa~khÈtaÑ nibbÈnaÑ upagacchatÊti evaÑ ÈkÈranÈnattato catudhÈ
nÈnÈkkhaÓatÈ dassitÈ.
EkakkhaÓatÈya samodhÈnaÔÔhenÈti ekajjhaÑ samosaraÓaÔÔhena.
AdhigamanaÔÔhenÈti vindanaÔÔhena. PaÔilÈbhaÔÔhenÈti pÈpuÓanaÔÔhena.
PaÔivedhaÔÔhenÈti ÒÈÓena paÔivijjhanaÔÔhena. SacchikiriyaÔÔhenÈti
paccakkhakaraÓaÔÔhena. PhassanaÔÔhenÈti5 ÒÈÓaphusanÈya phusanaÔÔhena.
AbhisamayaÔÔhenÈti abhimukhaÑ samÈgamanaÔÔhena. Ettha
“samodhÈnaÔÔhenÈ”ti m|lapadaÑ, sesÈni adhigamavevacanÈni. TasmÈyeva
hi sabbesaÑ ekato vissajjanaÑ kataÑ. NimittÈ muccatÊti niccanimittato
muccati. IminÈ vimokkhaÔÔho vutto. Yato muccatÊti yato nimittato muccati.
Tattha na paÓidahatÊti tasmiÑ
______________________________________________________________
1. NirodhanibbÈnadhÈtuyÈti (SÊ) 2. Abhi 1. 4 piÔÔhe.
3. VipassanÈvidhito nÊhÈraÔÔhena (SÊ) 4. VipassanÈvidhito (SÊ) 5. PhusanaÔÔhenÈti (SÊ)
168 KhuddakanikÈya
nimitte patthanaÑ na karoti. Yattha na paÓidahatÊti yasmiÑ nimitte na

paÓidahati. Tena suÒÒoti tena nimittena suÒÒo. Yena suÒÒoti yena nimittena
suÒÒo. Tena nimittena animittoti iminÈ animittaÔÔho vutto.
PaÓidhiyÈ muccatÊti paÓidhito muccati. “PaÓidhi muccatÊ”ti pÈÔho1
nissakkatthoyeva. IminÈ vimokkhaÔÔho vutto. Yattha na paÓidahatÊti yasmiÑ
dukkhe na paÓidahati. Tena suÒÒoti tena dukkhena suÒÒo. Yena suÒÒoti
yena dukkhanimittena suÒÒo. Yena nimittenÈti yena dukkhanimittena.
Tattha na paÓidahatÊti-iminÈ appaÓihitaÔÔho vutto. AbhinivesÈ muccatÊti-
iminÈ vimokkhaÔÔho vutto. Yena suÒÒoti yena abhinivesanimittena suÒÒo.
Yena nimittenÈti yena abhinivesanimittena. Yattha na paÓidahati, tena
suÒÒoti yasmiÑ abhinivesanimitte na paÓidahati, tena abhinivesanimittena
suÒÒo. IminÈ suÒÒataÔÔho vutto.
229. Puna aÔÔhavimokkhÈdÊni niddisitukÈmo atthi vimokkhoti-ÈdimÈha.

Tattha niccato abhinivesÈti-ÈdÊni saÒÒÈvimokkhe vuttanayena veditabbÈni.
SabbÈbhinivesehÊti vuttappakÈrehi abhinivesehi. Iti
abhinivesamuccanavasena suÒÒatavimokkhÈ nÈma jÈtÈ, teyeva
niccÈdinimittamuccanavasena animittavimokkhÈ, niccanti-ÈdipaÓidhÊhi
muccanavasena appaÓihitavimokkhÈ. Ettha ca paÓidhi muccatÊti sabbattha
nissakkattho veditabbo. PaÓidhiyÈ muccatÊti vÈ pÈÔho. “SabbapaÓidhÊhi
muccatÊ”ti cettha sÈdhakaÑ. EvaÑ tisso anupassanÈ tada~gavimokkhattÈ ca
samucchedavimokkhassa paccayattÈ ca pariyÈyena vimokkhÈti vuttÈ.
230. Tattha jÈtÈti anantare vipassanÈvimokkhepi sati imissÈ kathÈya

maggavimokkhÈdhikÈrattÈ tasmiÑ maggavimokkhe jÈtÈti vuttaÑ hoti.
AnavajjakusalÈti rÈgÈdivajjavirahitÈ kusalÈ. VicchedaÑ katvÈ vÈ pÈÔho.
BodhipakkhiyÈ dhammÈti “cattÈro satipaÔÔhÈnÈ cattÈro sammappadhÈnÈ
cattÈro iddhipÈdÈ paÒcindriyÈni paÒca balÈni satta
______________________________________________________________
1. PÈÔhe (Ka)
bojjha~gÈ ariyo aÔÔha~giko maggo”ti1 vuttÈ sattatiÑsa

bodhipakkhiyadhammÈ. IdaÑ mukhanti idaÑ vuttappakÈraÑ dhammajÈtaÑ
ÈrammaÓato nibbÈnapavesÈya mukhattÈ mukhaÑ nÈmÈti vuttaÑ hoti. TesaÑ
dhammÈnanti tesaÑ bodhipakkhiyÈnaÑ dhammÈnaÑ. IdaÑ
vimokkhamukhanti nibbÈnaÑ vikkhambhanatada~gasamuccheda-
paÔippassaddhinissaraÓavimokkhesu nissaraÓavimokkhova, “yÈvatÈ
bhikkhave dhammÈ sa~khatÈ vÈ asa~khatÈ vÈ, virÈgo tesaÑ dhammÈnaÑ
aggamakkhÈyatÊ”ti2 vuttattÈ uttamaÔÔhena mukhaÒcÈti vimokkhamukhaÑ.
VimokkhaÒca taÑ mukhaÒca vimokkhamukhanti
kammadhÈrayasamÈsavasena ayameva attho vutto. VimokkhaÒcÈti ettha
li~gavipallÈso kato. TÊÓi akusalam|lÈnÊti lobhadosamohÈ. TÊÓi duccaritÈnÊti
kÈyavacÊmanoduccaritÈni. Sabbepi akusalÈ dhammÈti akusalam|lehi
sampayuttÈ duccaritehi sampayuttÈ ca asampayuttÈ ca
sevitabbadomanassÈdÊni ÔhapetvÈ sabbepi akusalÈ dhammÈ.
Kusalam|lasucaritÈni vuttapaÔipakkhena veditabbÈni. Sabbepi kusalÈ
dhammÈti vuttanayeneva sampayuttÈ asampayuttÈ ca vimokkhassa
upanissayabh|tÈ sabbepi kusalÈ dhammÈ. VivaÔÔakathÈ heÔÔhÈ vuttÈ.
VimokkhavivaÔÔasambandhena panettha sesavivaÔÔÈpi vuttÈ. ŒsevanÈti-Èdito
sevanÈ. BhÈvanÈti tasseva vaÉÉhanÈ. BahulÊkammanti tasseva vasippattiyÈ
punappunaÑ karaÓaÑ. Maggassa pana ekakkhaÓeyeva kiccasÈdhanavasena
ÈsevanÈdÊni veditabbÈni. PaÔilÈbho vÈ vipÈko vÈti-ÈdÊni heÔÔhÈ
vuttatthÈnevÈti.
VimokkhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
6. GatikathÈvaÓÓanÈ
231. IdÈni tassÈ vimokkhuppattiyÈ hetubh|taÑ hetusampattiÑ
dassentena kathitÈya gatikathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ.
DuhetukapaÔisandhikassÈpi hi “natthi jhÈnaÑ apaÒÒassÈ”ti3 vacanato
jhÈnampi na uppajjati,
______________________________________________________________
1. Ma 3. 27, 33; Khu 8. 75; Khu 11. 319 piÔÔhÈdÊsu.
2. Khu 1. 254; AÑ 1. 343 piÔÔhesu. 3. Khu 1. 66 piÔÔhe Dhammapade.
170 KhuddakanikÈya
kiÑ pana vimokkho. Tattha gatisampattiyÈti nirayatiracchÈnayoni-

pettivisayamanussadevasa~khÈtÈsu paÒcasu gatÊsu manussadevasa~khÈtÈya
gatisampattiyÈ. Etena purimÈ tisso gativipattiyo paÔikkhipati. GatiyÈ
sampatti gatisampatti, sugatÊti vuttaÑ hoti. GatÊti ca sahokÈsÈ khandhÈ.
PaÒcasu ca gatÊsu pettivisayaggahaÓeneva asurakÈyopi gahito. DevÈti cha
kÈmÈvacaradevÈ brahmÈno ca. DevaggahaÓena asurÈpi sa~gahitÈ.
©ÈÓasampayutteti ÒÈÓasampayuttapaÔisandhikkhaÓe. KhaÓopi hi
ÒÈÓasampayuttayogena teneva vohÈrena vuttoti veditabbo. KatinaÑ
het|nanti alobhÈdosÈmohahet|su katinaÑ het|naÑ. UpapattÊti upapajjanaÑ,
nibbattÊti attho.
YasmÈ pana suddakulajÈtÈpi tihetukÈ honti, tasmÈ te sandhÈya
paÔhamapucchÈ. YasmÈ ca yebhuyyena mahÈpuÒÒÈ tÊsu mahÈsÈlakulesu
jÈyanti, tasmÈ tesaÑ tiÓÓaÑ kulÈnaÑ vasena tisso pucchÈ. PÈÔho pana
sa~khitto. MahatÊ sÈlÈ etesanti mahÈsÈlÈ, mahÈgharÈ1 mahÈvibhavÈti attho.
Atha vÈ mahÈ sÈro etesanti mahÈsÈrÈti vattabbe ra-kÈrassa la-kÈraÑ katvÈ
“mahÈsÈlÈ”ti vuttaÑ. KhattiyÈ mahÈsÈlÈ, khattiyesu vÈ mahÈsÈlÈti
khattiyamahÈsÈlÈ. Sesesupi eseva nayo. Tattha yassa khattiyassa gehe
pacchimantena koÔisataÑ dhanaÑ nidhÈnagataÑ hoti, kahÈpaÓÈnaÒca vÊsati
ambaÓÈni divasaÑ valaÒje nikkhamanti, ayaÑ khattiyamahÈsÈlo nÈma.
Yassa brÈhmaÓassa gehe pacchimantena asÊtikoÔidhanaÑ nidhÈnagataÑ hoti,
kahÈpaÓÈnaÒca dasa ambaÓÈni divasaÑ valaÒje nikkhamanti, ayaÑ
brÈhmaÓamahÈsÈlo nÈma. Yassa gahapatissa gehe pacchimantena
cattÈlÊsakoÔidhanaÑ nidhÈnagataÑ hoti, kahÈpaÓÈnaÒca paÒca ambaÓÈni
divasaÑ valaÒje nikkhamanti, ayaÑ gahapatimahÈsÈlo nÈma.
R|pÈvacarÈnaÑ ar|pÈvacarÈnaÒca ekantatihetukattÈ “ÒÈÓasampayutte”ti
na vuttaÑ, manussesu pana duhetukÈhetukÈnaÒca sabbhÈvato, kÈmÈvacaresu
devesu duhetukÈnaÒca sabbhÈvato sesesu “ÒÈÓasampayutte”ti vuttaÑ. Ettha
ca kÈmÈvacaradevÈ paÒcakÈmaguÓaratiyÈ kÊÄanti, sarÊrajutiyÈ ca jotantÊti
devÈ, r|pÈvacarabrahmÈno jhÈnaratiyÈ
______________________________________________________________
1. MahÈsÈrÈ (SÊ)
kÊÄanti, sarÊrajutiyÈ ca jotantÊti devÈ, ar|pÈvacarabrahmÈno jhÈnaratiyÈ

kÊÄanti, ÒÈÓajutiyÈ ca jotantÊti devÈ.
232. Kusalakammassa javanakkhaÓeti atÊtajÈtiyÈ idha

tihetukapaÔisandhijanakassa tihetukÈmÈvarakusalakammassa ca
javanavÊthiyaÑ punappunaÑ uppattivasena sattavÈraÑ javanakkhaÓe,
pavattanakÈleti attho. Tayo het| kusalÈti alobho kusalahetu adoso
kusalahetu amoho kusalahetu. GasmiÑ khaÓe jÈtacetanÈyÈti tasmiÑ
vuttakkhaÓeyeva jÈtÈya kusalacetanÈya. SahajÈtapaccayÈ hontÊti
uppajjamÈnÈ ca saha-uppÈdanabhÈvena upakÈrakÈ honti. Tena vuccatÊti tena
sahajÈtapaccayabhÈveneva vuccati. Kusalam|lapaccayÈpi sa~khÈrÈti
ekacittakkhaÓikapaccayÈkÈranayena vuttaÑ. “Sa~khÈrÈ”ti ca bahuvacanena
tattha sa~khÈrakkhandhasa~gahitÈ sabbe cetasikÈ gahitÈti veditabbaÑ.
Apisaddena sa~khÈrapaccayÈpi kusalam|lÈnÊtipi vuttaÑ hoti.
NikantikkhaÓeti attano vipÈkaÑ dÈtuÑ paccupaÔÔhitakamme vÈ tathÈ
paccupaÔÔhitakammena upaÔÔhÈpite kammanimitte vÈ gatinimitte vÈ
uppajjamÈnÈnaÑ nikantikkhaÓe. NikantÊti nikÈmanÈ patthanÈ.
ŒsannamaraÓassa hi mohena ÈkulacittattÈ avÊcijÈlÈyapi nikanti uppajjati,
kiÑ pana sesesu nimittesu. Dve het|ti lobho akusalahetu moho akusalahetu.
Bhavanikanti pana paÔisandhi-anantaraÑ pavattabhava~gavÊthito
vuÔÔhitamattasseva attano khandhasantÈnaÑ Èrabbha sabbesampi uppajjati.
“Yassa vÈ pana yattha akusalÈ dhammÈ na uppajjittha, tassa tattha kusalÈ
dhammÈ na uppajjitthÈti ÈmantÈ”ti evamÈdi1 idameva sandhÈya vuttaÑ.
TasmiÑ khaÓe jÈtacetanÈyÈti akusalacetanÈya.
PaÔisandhikkhaÓeti tena kammena gahitapaÔisandhikkhaÓe. Tayo het|ti
alobho abyÈkatahetu adoso abyÈkatahetu amoho abyÈkatahetu. TasmiÑ
khaÓe jÈtacetanÈyÈti vipÈkÈbyÈkatacetanÈya. NÈmar|papaccayÈpi
viÒÒÈÓanti ettha tasmiÑ paÔisandhikkhaÓe tayo vipÈkahet| sesacetasikÈ ca
nÈmaÑ, hadayavatthu r|paÑ.
______________________________________________________________
1. Abhi 7. 15 piÔÔhe Dhammayamake.
172 KhuddakanikÈya
Tato nÈmar|papaccayatopi paÔisandhiviÒÒÈÓaÑ pavattati. ViÒÒÈÓapaccayÈpi

nÈmar|panti etthÈpi nÈmaÑ vuttappakÈrameva, r|paÑ pana idha
sahetukamanussapaÔisandhiyÈ adhippetattÈ gabbhaseyyakÈnaÑ
vatthudasakaÑ kÈyadasakaÑ bhÈvadasakanti samatiÑsa r|pÈni,
saÑsedajÈnaÑ opapÈtikÈnaÒca paripuÓÓÈyatanÈnaÑ cakkhudasakaÑ
sotadasakaÑ ghÈnadasakaÑ jivhÈdasakaÒcÈti samasattati r|pÈni. TaÑ
vuttappakÈraÑ nÈmar|paÑ paÔisandhikkhaÓe paÔisandhiviÒÒÈÓapaccayÈ
pavattati.
PaÒcakkhandhÈti ettha paÔisandhicittena paÔisandhikkhaÓe
labbhamÈnÈni r|pÈni r|pakkhandho, sahajÈtÈ vedanÈ vedanÈkkhandho,
saÒÒÈ saÒÒÈkkhandho, sesacetasikÈ sa~khÈrakkhandho, paÔisandhicittaÑ
viÒÒÈÓakkhandho. SahajÈtapaccayÈ hontÊti cattÈro ar|pino khandhÈ
aÒÒamaÒÒaÑ sahajÈtapaccayÈ honti, r|pakkhandhe cattÈro mahÈbh|tÈ
aÒÒamaÒÒaÑ sahajÈtapaccayÈ honti, ar|pino khandhÈ ca hadayar|paÒca
aÒÒamaÒÒaÑ sahajÈtapaccayÈ honti, mahÈbh|tÈpi upÈdÈr|pÈnaÑ
sahajÈtapaccayÈ honti. AÒÒamaÒÒapaccayÈ hontÊti aÒÒamaÒÒaÑ
uppÈdanupatthambhanabhÈvena upakÈrakÈ honti, cattÈro ar|pino khandhÈ
ca aÒÒamaÒÒapaccayÈ honti, cattÈro mahÈbh|tÈ aÒÒamaÒÒapaccayÈ honti.
NissayapaccayÈ hontÊti adhiÔÔhÈnÈkÈrena nissayÈkÈrena ca upakÈrakÈ honti,
cattÈro ar|pino khandhÈ ca aÒÒamaÒÒaÑ nissayapaccayÈ hontÊti sahajÈtÈ
viya vitthÈretabbÈ. VippayuttapaccayÈ hontÊti
ekavatthukÈdibhÈvÈnupagamanena vipayuttabhÈvena upakÈrakÈ honti,
ar|pino khandhÈ paÔisandhir|pÈnaÑ vippayuttapaccayÈ honti, hadayar|paÑ
ar|pÊnaÑ khandhÈnaÑ vippayuttapaccayo hoti. “PaÒcakkhandhÈ”ti hettha
evaÑ yathÈlÈbhavasena vuttaÑ.
CattÈro mahÈbh|tÈti ettha tayo paccayÈ paÔhamaÑ vuttÈyeva. Tayo
jÊvitasa~khÈrÈti Èyu ca usmÈ ca viÒÒÈÓaÒca. Œy|ti r|pajÊvitindriyaÑ
ar|pajÊvitindriyaÒca. UsmÈti tejodhÈtu. ViÒÒÈÓanti paÔisandhiviÒÒÈÓaÑ.
EtÈni hi upar|pari jÊvitasa~khÈraÑ sa~kharonti pavattentÊti jÊvitasa~khÈrÈ.
SahajÈtapaccayÈ hontÊti ar|pajÊvitindriyaÑ paÔisandhiviÒÒÈÓaÒca
sampayuttakÈnaÑ khandhÈnaÒca hadayar|passa ca
aÒÒamaÒÒasahajÈtapaccayÈ honti, tejodhÈtu tiÓÓaÑ mahÈbh|tÈnaÑ
aÒÒamaÒÒasahajÈtapaccayo hoti, upÈdÈr|pÈnaÑ sahajÈtapaccayova,
r|pajÊvitindriyaÑ sahajÈtar|pÈnaÑ pariyÈyena sahajÈtapaccayo hotÊti

veditabbaÑ. AÒÒamaÒÒapaccayÈ honti, nissayapaccayÈ hontÊti dvayaÑ
ar|pajÊvitindriyaÑ paÔisandhiviÒÒÈÓaÒca sampayuttakhandhÈnaÑ
aÒÒamaÒÒapaccayÈ honti. AÒÒamaÒÒanissayapaccayÈ hontÊti vuttanayeneva
yojetvÈ veditabbaÑ. VippayuttapaccayÈ hontÊti ar|pajÊvitindriyaÑ
paÔisandhiviÒÒÈÓaÒca paÔisandhir|pÈnaÑ vippayuttapaccayÈ honti.
R|pajÊvitindriyaÑ pana aÒÒamaÒÒanissayavippayuttapaccayatte na yujjati.
TasmÈ “tayo jÊvitasa~khÈrÈ”ti yathÈlÈbhavasena vuttaÑ. NÈmaÒca r|paÒca
vuttanayeneva catupaccayatte yojetabbaÑ. Cuddasa dhammÈti
paÒcakkhandhÈ, cattÈro mahÈbh|tÈ, tayo jÊvitasa~khÈrÈ, nÈmaÒca r|paÒcÈti
evaÑ gaÓanÈvasena cuddasa dhammÈ. TesaÒca upari aÒÒesaÒca
sahajÈtÈdipaccayabhÈvo vuttanayo eva. SampayuttapaccayÈ hontÊti puna
ekavatthuka-ekÈrammaÓa-ekuppÈda-ekanirodhasa~khÈtena
sampayuttabhÈvena upakÈrakÈ honti.
PaÒcindriyÈnÊti saddhindriyÈdÊni. NÈmaÒcÈti idha vedanÈdayo tayo
khandhÈ. ViÒÒÈÓaÒcÈti paÔisandhiviÒÒÈÓaÑ. Puna cuddasa dhammÈti cattÈro
khandhÈ, paÒcindriyÈni, tayo het|, nÈmaÒca viÒÒÈÓaÒcÈti evaÑ
gaÓanÈvasena cuddasa dhammÈ. AÔÔhavÊsati dhammÈti purimÈ ca cuddasa,
ime ca cuddasÈti aÔÔhavÊsati. Idha r|passÈpi paviÔÔhattÈ sampayuttapaccayaÑ
apanetvÈ vippayuttapaccayo vutto.
EvaÑ paÔisandhikkhaÓe vijjamÈnassa tassa tassa paccayuppannassa
dhammassa taÑ taÑ paccayabhedaÑ dassetvÈ paÔhamaÑ niddiÔÔhe het|
nigametvÈ dassento imesaÑ aÔÔhannaÑ het|naÑ paccayÈ upapatti hotÊti Èha.
KammÈy|hanakkhaÓe tayo kusalahet|, nikantikkhaÓe dve akusalahet|,
paÔisandhikkhaÓe tayo abyÈkatahet|ti evaÑ aÔÔha het|. Tattha tayo
kusalahet|, dve akusalahet| ca idha paÔisandhikkhaÓe pavattiyÈ
upanissayapaccayÈ honti. Tayo abyÈkatahet| yathÈyogaÑ
hetupaccayasahajÈtapaccayavasena paccayÈ honti. SesavÈresupi eseva nayo.
Ar|pÈvacarÈnaÑ pana r|pÈbhÈvÈ nÈmapaccayÈpi viÒÒÈÓaÑ,
viÒÒÈÓapaccayÈpi nÈmanti vuttaÑ. R|pamissakacuddasakopi ca parihÊno.
Tassa parihÊnattÈ “aÔÔhavÊsati dhammÈ”ti vÈro ca na labbhati.
174 KhuddakanikÈya
233. IdÈni vimokkhassa paccayabh|taÑ tihetukapaÔisandhiÑ dassetvÈ

teneva sambandhena duhetukapaÔisandhivisesaÒca dassetukÈmo
gatisampattiyÈ ÒÈÓavippayutteti-ÈdimÈha. Kusalakammassa javanakkhaÓeti
atÊtajÈtiyÈ idha paÔisandhijanakassa duhetukakusalakammassa vuttanayeneva
javanakkhaÓe. Dve het|ti ÒÈÓavippayuttattÈ alobho kusalahetu adoso
kusalahetu. Dve abyÈkatahet|pi alobhÈdosÈyeva.
CattÈri indriyÈnÊti paÒÒindriyavajjÈni saddhindriyÈdÊni catthÈri.
DvÈdasa dhammÈti paÒÒindriyassa amohahetussa ca parihÊnattÈ dvÈdasa.
TesaÑ dvinnaÑyeva parihÊnattÈ chabbÊsati. ChannaÑ het|nanti dvinnaÑ
kusalahet|naÑ, dvinnaÑ akusalahet|naÑ, dvinnaÑ vipÈkahet|nanti evaÑ
channaÑ het|naÑ. R|pÈr|pÈvacarÈ panettha ekantatihetukattÈ na gahitÈ.
SesaÑ paÔhamavÈre vuttanayeneva veditabbaÑ. ImasmiÑ vÈre
duhetukapaÔisandhiyÈ duhetukakammasseva vuttattÈ tihetukakammena
duhetukapaÔisandhi na hotÊti vuttaÑ hoti. TasmÈ yaÑ
Dhammasa~gahaÔÔhakathÈyaÑ1 TipiÔakamahÈdhammarakkhitattheravÈde
“tihetukakammena paÔisandhi tihetukÈva hoti, duhetukÈhetukÈ na hoti.
Duhetukakammena duhetukÈhetukÈ hoti, tihetukÈ na hotÊ”ti vuttaÑ, taÑ
imÈya PÈÄiyÈ sameti. YaÑ pana TipiÔakac|ÄanÈgattherassa ca
MoravÈpivÈsimahÈdattattherassa ca vÈdesu “tihetukakammena paÔisandhi
tihetukÈpi hoti duhetukÈpi, ahetukÈ na hoti. Duhetukakammena duhetukÈpi
hoti ahetukÈpi, tihetukÈ na hotÊ”ti vuttaÑ, taÑ imÈya PÈÄiyÈ viruddhaÑ viya
dissati. ImissÈ kathÈya hetu-adhikÈrattÈ ahetukapaÔisandhi na vuttÈti.
GatikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
7. KammakathÈvaÓÓanÈ
234. IdÈni tassÈ hetusampattiyÈ paccayabh|taÑ kammaÑ dassentena
kathitÈya kammakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha ahosi kammaÑ ahosi
kammavipÈkoti-ÈdÊsu atÊtabhavesu katassa kammassa
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 307 piÔÔhÈdÊsu.
atÊtabhavesuyeva vipakkavipÈkaÑ gahetvÈ “ahosi kammaÑ ahosi

kammavipÈko”ti vuttaÑ. Tasseva atÊtassa kammassa
diÔÔhadhammavedanÊyassa upapajjavedanÊyassa ca paccayavekallena
atÊtabhavesuyeva avipakkavipÈkaÒca atÊteyeva parinibbutassa ca
diÔÔhadhammavedanÊya-upapajjavedanÊya-aparapariyÈyavedanÊyassa1
kammassa avipakkavipÈkaÒca gahetvÈ ahosi kammaÑ nÈhosi
kammavipÈkoti vuttaÑ. AtÊtasseva kammassa avipakkavipÈkassa
paccuppannabhave paccayasampattiyÈ vipaccamÈnaÑ vipÈkaÑ gahetvÈ
ahosi kammaÑ atthi kammavipÈkoti vuttaÑ. AtÊtasseva kammassa
atikkantavipÈkakÈlassa ca paccuppannabhave parinibbÈyantassa ca
avipaccamÈnaÑ vipÈkaÑ gahetvÈ ahosi kammaÑ natthi kammavipÈkoti
vuttaÑ. AtÊtasseva kammassa vipÈkÈrahassa avipakkavipÈkassa anÈgate
bhave paccayasampattiyÈ vipaccitabbaÑ vipÈkaÑ gahetvÈ ahosi kammaÑ
bhavissati kammavipÈkoti vuttaÑ. AtÊtasseva kammassa
atikkantavipÈkakÈlassa ca anÈgatabhave parinibbÈyitabbassa ca2
avipaccitabbaÑ vipÈkaÑ gahetvÈ3 ahosi kammaÑ na bhavissati
kammavipÈkoti vuttaÑ. EvaÑ atÊtakammaÑ
atÊtapaccuppannÈnÈgatavipÈkÈvipÈkavasena chadhÈ dassitaÑ.
Paccuppannabhave katassa diÔÔhadhammavedanÊyassa kammassa idheva
vipaccamÈnaÑ vipÈkaÑ gahetvÈ atthi kammaÑ atthi kammavipÈkoti
vuttaÑ. Tasseva paccuppannassa kammassa paccayavekallena idha
avipaccamÈnaÒca diÔÔheva dhamme parinibbÈyantassa idha
avipaccamÈnaÒca vipÈkaÑ gahetvÈ atthi kammaÑ natthi kammavipÈkoti
vuttaÑ. Paccuppannasseva kammassa upapajjavedanÊyassa ca
aparapariyÈyavedanÊyassa ca anÈgatabhave vipaccitabbaÑ vipÈkaÑ gahetvÈ
atthi kammaÑ bhavissati kammavipÈkoti vuttaÑ. Paccuppannasseva
kammassa upapajjavedanÊyassa paccayavekallena anÈgatabhave
avipaccitabbaÒca anÈgatabhave parinibbÈyitabbassa
aparapariyÈyavedanÊyassa avipaccitabbaÒca vipÈkaÑ gahetvÈ atthi kammaÑ
na bhavissati kammavipÈkoti vuttaÑ. EvaÑ paccuppannakammaÑ
paccuppannÈnÈgatavipÈkÈvipÈkavasena catudhÈ dassitaÑ.
AnÈgatabhave kÈtabbassa kammassa anÈgatabhave vipaccitabbaÑ
vipÈkaÑ gahetvÈ bhavissati kammaÑ bhavissati kammavipÈkoti vuttaÑ.
Tasseva
______________________________________________________________
1. AparÈpariyavedanÊyassa (SÊ, Ka, Visuddhi 2. 236 piÔÔhe ca)
2. ParinibbÈyantassa ca (SÊ) 3. AvipÈkaÑ gahetvÈ (SÊ)
176 KhuddakanikÈya
anÈgatassa kammassa paccayavekallena avipaccitabbaÒca anÈgatabhave

parinibbÈyitabbassa avipaccitabbaÒca vipÈkaÑ gahetvÈ bhavissati kammaÑ
na bhavissati kammavipÈkoti vuttaÑ. EvaÑ anÈgatakammaÑ
anÈgatavipÈkÈvipÈkavasena dvidhÈ dassitaÑ. TaÑ sabbaÑ ekato katvÈ
dvÈdasavine kammaÑ dassitaÑ hoti.
ImasmiÑ ÔhÈne ÔhatvÈ tÊÓi kammacatukkÈni ÈharitvÈ vuccanti–tesu hi
vuttesu ayamattho pÈkaÔataro bhavissatÊti. CatubbidhaÑ hi kammaÑ
diÔÔhadhammavedanÊyaÑ upapajjavedanÊyaÑ aparapariyÈyavedanÊyaÑ
ahosikammanti. Tesu ekajavanavÊthiyaÑ sattasu cittesu kusalÈ vÈ akusalÈ vÈ
paÔhamajavanacetanÈ diÔÔhadhammavedanÊyakammaÑ nÈma. TaÑ
imasmiÑyeva attabhÈve vipÈkaÑ deti. TathÈ asakkontaÑ pana “ahosi
kammaÑ nÈhosi kammavipÈko, na bhavissati kammavipÈko, natthi
kammavipÈko”ti imassa tikassa vasena ahosikammaÑ nÈma hoti.
AtthasÈdhikÈ pana sattamajavanacetanÈ upapajjavedanÊyakammaÑ nÈma.
TaÑ anantare attabhÈve vipÈkaÑ deti. TathÈ asakkontaÑ vuttanayeneva
ahosikammaÑ nÈma hoti. UbhinnaÑ antare pana paÒcajavanacetanÈ
aparapariyÈyavedanÊyakammaÑ nÈma. TaÑ anÈgate yadÈ okÈsaÑ labhati,
tadÈ vipÈkaÑ deti. Sati saÑsÈrappavattiyÈ ahosikammaÑ nÈma na hoti.
Aparampi catubbidhaÑ kammaÑ yaggarukaÑ yabbahulaÑ yadÈsannaÑ
kaÔattÈ vÈ pana kammanti. Tattha kusalaÑ vÈ hotu akusalaÑ vÈ,
garukÈgarukesu yaÑ garukaÑ mÈtughÈtÈdikammaÑ vÈ mahaggatakammaÑ
vÈ, tadeva paÔhamaÑ vipaccati. TathÈ bahulÈbahulesupi yaÑ bahulaÑ hoti
susÊlyaÑ vÈ dussÊlyaÑ vÈ, tadeva paÔhamaÑ vipaccati. YadÈsannaÑ nÈma
maraÓakÈle anussaritakammaÑ vÈ katakammaÑ vÈ. YaÑ hi ÈsannamaraÓe1
anussarituÑ sakkoti kÈtuÑ vÈ, teneva upapajjati. Etehi pana tÊhi muttaÑ
punappunaÑ laddhÈsevanaÑ kaÔattÈ vÈ pana kammaÑ nÈma hoti. TesaÑ
abhÈve taÑ paÔisandhiÑ ÈkaÉÉhati.
AparaÑ vÈ catubbidhaÑ kammaÑ janakaÑ upatthambhakaÑ
upapÊÄakaÑ upaghÈtakanti. Tattha janakaÑ nÈma kusalampi hoti
akusalampi. TaÑ paÔisandhiyaÑ pavattepi
______________________________________________________________
1. ŒsannamaraÓo (SÊ, Ka)
r|pÈr|pavipÈkaÑ janeti. UpatthambhakaÑ pana janetuÑ na sakkoti, aÒÒena

kammena dinnÈya paÔisandhiyÈ janite vipÈke uppajjanakasukhadukkhaÑ
upatthambheti, addhÈnaÑ pavatteti. UpapÊÄakaÑ aÒÒena kammena dinnÈya
paÔisandhiyÈ janite vipÈke uppajjanakasukhadukkhaÑ pÊÄeti bÈdhati,
addhÈnaÑ pavattituÑ na deti. UpaghÈtakaÑ pana kusalampi akusalampi
samÈnaÑ aÒÒaÑ dubbalakammaÑ ghÈtetvÈ tassa vipÈkaÑ paÔibÈhitvÈ attano
vipÈkassa okÈsaÑ karoti. EvaÑ pana kammena kate okÈse taÑ vipÈkaÑ
uppannaÑ nÈma vuccati.
Iti imesaÑ dvÈdasannaÑ kammÈnaÑ kammantaraÒca vipÈkantaraÒca
BuddhÈnaÑ kammavipÈkaÒÈÓasseva yÈthÈvasarasato pÈkaÔaÑ hoti
asÈdhÈraÓaÑ sÈvakehi. Vipassakena pana kammantaraÑ vipÈkantaraÒca
ekadesato jÈnitabbaÑ. TasmÈ ayaÑ mukhamatthadassanena kammaviseso
pakÈsitoti.
235. EvaÑ suddhikakammavasena paÔhamavÈraÑ vatvÈ tadeva

kammaÑ dvidhÈ vibhajitvÈ kusalÈkusalÈdiyugalavasena dasahi pariyÈyehi
apare dasa vÈrÈ vuttÈ. Tattha ÈrogyaÔÔhena kusalaÑ, anÈrogyaÔÔhena
akusalaÑ, idaÑ dukaÑ jÈtivasena vuttaÑ. Akusalameva
rÈgÈdidosasaÑyogena sÈvajjaÑ, kusalaÑ tadabhÈvena anavajjaÑ. AkusalaÑ
aparisuddhattÈ, kaÓhÈbhijÈtihetuttÈ vÈ kaÓhaÑ, kusalaÑ parisuddhattÈ,
sukkÈbhijÈtihetuttÈ vÈ sukkaÑ. KusalaÑ sukhavuddhimattÈ sukhudrayaÑ,
akusalaÑ dukkhavuddhimattÈ dukkhudrayaÑ. KusalaÑ sukhaphalavattÈ
sukhavipÈkaÑ, akusalaÑ dukkhaphalavattÈ dukkhavipÈkanti evametesaÑ
nÈnÈkÈro veditabboti.
KammakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
8. VipallÈsakathÈvaÓÓanÈ
236. IdÈni tassa kammassa paccayabh|te vipallÈse dassentena kathitÈya
suttantapubba~gamÈya vipallÈsakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Suttante tÈva
saÒÒÈvipallÈsÈti saÒÒÈya vipallatthabhÈvÈ viparÊtabhÈvÈ, viparÊtasaÒÒÈti
attho. Sesadvayesupi eseva nayo. Cittakiccassa dubbalaÔÔhÈne
diÔÔhivirahitÈya akusalasaÒÒÈya sakakiccassa balavakÈle saÒÒÈvipallÈso.
DiÔÔhivirahitasseva akusalacittassa
178 KhuddakanikÈya
sakakiccassa balavakÈle cittavipallÈso. DiÔÔhisampayutte citte

diÔÔhivipallÈso. TasmÈ sabbadubbalo saÒÒÈvipallÈso, tato balavataro
cittavipallÈso, sabbabalavataro diÔÔhivipallÈso. AjÈtabuddhidÈrakassa
kahÈpaÓadassanaÑ viya hi saÒÒÈ ÈrammaÓassa
upaÔÔhÈnÈkÈramattaggahaÓato. GÈmikapurisassa kahÈpaÓadassanaÑ viya
cittaÑ lakkhaÓapaÔivedhassÈpi sampÈpanato. KammÈrassa mahÈsaÓÉÈsena
ayogahaÓaÑ viya diÔÔhi abhinivissa parÈmasanato. Anicce niccanti
saÒÒÈvipallÈsoti anicce vatthusmiÑ “niccaÑ idan”ti evaÑ gahetvÈ
uppajjanakasaÒÒÈ saÒÒÈvipallÈso. IminÈ nayena sabbapadesu attho
veditabbo. Na saÒÒÈvipallÈso na cittavipallÈso na diÔÔhivipallÈsoti cat|su
vatth|su dvÈdasannaÑ vipallÈsaggÈhÈnaÑ abhÈvÈ yÈthÈvaggahaÓaÑ vuttaÑ.
GÈthÈsu anattani ca attÈti anattani attÈni evaÑsaÒÒinoti attho.
MicchÈdiÔÔhihatÈti na kevalaÑ saÒÒinova, saÒÒÈya viya uppajjamÈnÈya
micchÈdiÔÔhiyÈpi hatÈ. KhittacittÈti saÒÒÈdiÔÔhÊhi viya uppajjamÈnena
khittena vibbhantena cittena samannÈgatÈ. VisaÒÒinoti desanÈmattametaÑ,
viparÊtasaÒÒÈcittadiÔÔhinoti attho. Atha vÈ saÒÒÈpubba~gamattÈ diÔÔhiyÈ
paÔhamaÑ cat|hi padehi saÒÒÈvipallÈso vutto, tato micchÈdiÔÔhihatÈti
diÔÔhivipallÈso, khittacittÈti cittavipallÈso. VisaÒÒinoti tÊhi vipallÈsaggÈhehi
pakatisaÒÒÈvirahitÈ mohaÑ gatÈ “mucchito visavegena, visaÒÒÊ
samapajjathÈ”ti ettha1 viya. Te yogayuttÈ mÈrassÈti te janÈ sattÈ mÈrassa
yoge yuttÈ nÈma honti. Ayogakkheminoti cat|hi yogehi ÊtÊhi khemaÑ
nibbÈnaÑ appattÈ. SattÈ gacchanti saÑsÈranti teyeva puggalÈ saÑsÈraÑ
saÑsaranti. KasmÈ? JÈtimaraÓagÈmino hi te, tasmÈ saÑsarantÊti attho.
BuddhÈti catusaccabuddhÈ sabbaÒÒuno. KÈlattayasÈdhÈraÓavasena
bahuvacanaÑ. Lokasminti okÈsaloke. Pabha~karÈti lokassa paÒÒÈlokaÑ
karÈ. ImaÑ dhammaÑ pakÈsentÊti vipallÈsappahÈnaÑ dhammaÑ jotenti.
Dukkh|pasamagÈminanti dukkhav|pasamaÑ nibbÈnaÑ gacchantaÑ. TesaÑ
sutvÈnÈti tesaÑ BuddhÈnaÑ dhammaÑ sutvÈna. SappaÒÒÈti bhabbabh|tÈ
paÒÒavanto. SacittaÑ paccaladdh|ti vipallÈsavajjitaÑ sakacittaÑ
paÔilabhitvÈ. PaÔi-aladdh|ti padacchedo. Atha vÈ paÔilabhiÑsu
______________________________________________________________
1. Khu 6. 177 piÔÔhe JÈtake.
paÔi-aladdhunti padacchedo. Aniccato dakkhunti1 aniccavaseneva

addasaÑsu. Anattani anattÈti anattÈnaÑ anattÈti addakkhuÑ. Atha vÈ
anattani vatthusmiÑ attÈ natthÊti addakkhuÑ. SammÈdiÔÔhisamÈdÈnÈti
gahitasammÈdassanÈ. SabbaÑ dukkhaÑ upaccagunti sakalaÑ vaÔÔadukkhaÑ
samatikkantÈ.
PahÊnÈpahÊnapucchÈya diÔÔhisampannassÈti sotÈpannassa. Dukkhe
sukhanti saÒÒÈ uppajjati. CittaÑ uppajjatÊti mohakÈlussiyassa appahÊnattÈ
saÒÒÈmattaÑ vÈ cittamattaÑ vÈ uppajjati, anÈgÈmissapi uppajjati, kiÑ pana
sotÈpannassa. Ime dve Arahatoyeva pahÊnÈ. Asubhe subhanti saÒÒÈ
uppajjati. CittaÑ uppajjatÊti sakadÈgÈmissapi uppajjati, kiÑ pana
sotÈpannassa. Ime dve anÈgÈmissa pahÊnÈti AÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ. TasmÈ
idaÑ dvayaÑ sotÈpannasakadÈgÈmino sandhÈya vuttanti veditabbaÑ.
AnÈgÈmino kÈmarÈgassa pahÊnattÈ “asubhe subhan”ti
saÒÒÈcittavipallÈsÈnaÒca pahÈnaÑ vuttanti veditabbaÑ. DvÊsu vatth|s|ti-
ÈdÊhi padehi pahÊnÈpahÊne nigametvÈ dasseti. Tattha “anicca niccan”ti,
“anattani attÈ”ti imesu dvÊsu vatth|su cha vipallÈsÈ pahÊnÈ. “Dukkhe
sukhan”ti, “asubhe subhan”ti imesu dvÊsu vatth|su dve diÔÔhivipallÈsÈ
pahÊnÈ. Kesuci potthakesu dveti paÔhamaÑ likhÊtaÑ, pacchÈ chÈti. Cat|su
vatth|s|ti cattÈri ekato katvÈ vuttaÑ. AÔÔhÈti dvÊsu cha, dvÊsu dveti aÔÔha.
CattÈroti dukkhÈsubhavatth|su ekekasmiÑ dve dve saÒÒÈcittavipallÈsÈti
cattÈro. Kesuci potthakesu “cha dvÊs|”ti vuttaÔÔhÈnesupi evameva likhitanti.
VipallÈsakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
9. MaggakathÈvaÓÓanÈ
237. IdÈni tesaÑ tiÓÓaÑ vipallÈsÈnaÑ pahÈnakaraÑ ariyamaggaÑ
dassentena kathitÈya maggakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha maggoti
kenaÔÔhena maggoti yo BuddhasÈsane maggoti vuccati, so kenaÔÔhena maggo
nÈma hotÊti attho. MicchÈdiÔÔhiyÈ pahÈnÈyÈti-ÈdÊsu
______________________________________________________________
1. Aniccataddakkhunti (Ka)
180 KhuddakanikÈya
dasasu pariyÈyesu paÔhamo paÔhamo tassa tassa magga~gassa

ujuvipaccanÊkavasena vutto. Maggo ceva hetu cÈti tassa tassa kiccassa
karaÓÈya paÔipadaÔÔhena maggo, sampÈpakaÔÔhena hetu. Tena maggassa
paÔipadaÔÔho sampÈpakaÔÔho ca vutto hoti. “AyaÑ maggo ayaÑ paÔipadÈ”ti-
ÈdÊsu1 hi paÔipadÈ maggo, “maggassa niyyÈnaÔÔho hetuÔÔho”ti-ÈdÊsu2
sampÈpako hetu. EvaÑ dvÊhi dvÊhi padehi “maggoti kenaÔÔhena maggo”ti
pucchÈya vissajjanaÑ kataÑ hoti. SahajÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ
upatthambhanÈyÈti attanÈ sahajÈtÈnaÑ ar|padhammÈnaÑ sahajÈta-
aÒÒamaÒÒanissayÈdibhÈvena upatthambhanabhÈvÈya. KilesÈnaÑ
pariyÈdÈnÈyÈti taÑtaÑmaggavajjhÈnaÑ vuttÈvasesakilesÈnaÑ khepanÈya.
PaÔivedhÈdivisodhanÈyÈti ettha yasmÈ “ko cÈdi kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ,
sÊlaÒca suvisuddhaÑ diÔÔhi ca ujukÈ”ti3 vacanato sÊlaÒca diÔÔhi ca
saccapaÔivedhassa Èdi. So ca ÈdimaggakkhaÓe visujjhati. TasmÈ
“paÔivedhÈdivisodhanÈyÈ”ti vuttaÑ. Cittassa adhiÔÔhÈnÈyÈti
sampayuttacittassa sakakicce patiÔÔhÈnÈya. Cittassa vodÈnÈyÈti cittassa
parisuddhabhÈvÈya. VisesÈdhigamÈyÈti lokiyato visesapaÔilÈbhÈya. Uttari
paÔivedhÈyÈti lokiyato uttari paÔivijjhanatthÈya. SaccÈbhisamayÈyÈti
catunnaÑ saccÈnaÑ ekÈbhisamayÈya kiccanipphattivasena ekapaÔivedhÈya.
Nirodhe patiÔÔhÈpanÈyÈti cittassa vÈ puggalassa vÈ nibbÈne
patiÔÔhÈpanatthÈya. SakadÈgÈmimaggakkhaÓÈdÊsu aÔÔha magga~gÈni ekato
katvÈ taÑtaÑmaggavajjhakilesappahÈnaÑ vuttaÑ. EvaÑ vacane kÈraÓaÑ
heÔÔhÈ vuttameva. YasmÈ upar|parimaggenÈpi suÔÔhu ÈdivisodhanÈ suÔÔhu
cittavodÈnaÒca hoti, tasmÈ tÈnipi padÈni vuttÈni.
Dassanamaggoti-ÈdÊhi yÈva pariyosÈnÈ tassa dhammassa
lakkhaÓavasena maggaÔÔho vutto. TÈni sabbÈnipi padÈni abhiÒÒeyyaniddese
vuttatthÈneva. Evamettha yathÈsambhavaÑ lokiyalokuttaro maggo niddiÔÔho.
HetuÔÔhena maggoti ca aÔÔha~giko maggo niddiÔÔho. NippariyÈyamaggattÈ
cassa puna “maggo”ti na vuttaÑ. ŒdhipateyyaÔÔhena indriyÈti-ÈdÊni ca
indriyÈdÊnaÑ atthavasena vuttÈni, na maggaÔÔhavasena. SaccÈnÊti cettha
saccaÒÈÓÈni. Sabbepi te dhammÈ nibbÈnassa paÔipadaÔÔhena maggo. Ante
vuttaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 6, 23 piÔÔhÈdÊsu. 2. Khu 9. 294 piÔÔhe. 3. SaÑ 3. 124, 143 piÔÔhÈdÊsu.
nibbÈnaÑ pana saÑsÈradukkhÈbhibh|tehi dukkhanissaraÓatthikehi

sappurisehi maggÊyati gavesÊyatÊti maggoti vuttanti veditabbanti.
MaggakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
10. MaÓÉapeyyakathÈvaÓÓanÈ
238. IdÈni tassa maggassa maÓÉapeyyattaÑ dassentena kathitÈya
Bhagavato vacanekadesapubba~gamÈya maÓÉapeyyakathÈya
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha maÓÉapeyyanti yathÈ sampannaÑ nimmalaÑ
vippasannaÑ sappi sappimaÓÉoti vuccati, evaÑ vippasannaÔÔhena maÓÉo,
pÈtabbaÔÔhena peyyaÑ1. YaÑ hi pivitvÈ antaravÊthiyaÑ patitÈ visaÒÒino
attano sÈÔakÈdÊnampi assÈmikÈ honti, taÑ pasannampi na pÈtabbaÑ.
MayhaÑ pana idaÑ sikkhattayasa~gahitaÑ sÈsanabrahmacariyaÑ
sampannattÈ nimmalattÈ vippasannattÈ maÓÉaÒca hitasukhÈvahattÈ
peyyaÒcÈti maÓÉapeyyanti dÊpeti. MaÓÉo peyyo etthÈti maÓÉapeyyaÑ. KiÑ
taÑ? SÈsanabrahmacariyaÑ. KasmÈ sikkhattayaÑ brahmacariyaÑ nÈma?
UttamaÔÔhena nibbÈnaÑ brahmaÑ nÈma, sikkhattayaÑ nibbÈnatthÈya
pavattanato brahmatthÈya cariyÈti brahmacariyanti vuccati.
SÈsanabrahmacariyanti taÑyeva. SatthÈ sammukhÊbh|toti idamettha
kÈraÓavacanaÑ. YasmÈ pana SatthÈ sammukhÊbh|to, tasmÈ vÊriyapayogaÑ
katvÈ pivathetaÑ maÓÉaÑ. BÈhirakaÑ hi bhesajjamaÓÉaÑ vejjassa
asammukhÈ pivantÈnaÑ pamÈÓaÑ vÈ uggamananiggamanaÑ vÈ na jÈnÈmÈti
Èsa~kÈ hoti. Vejjassa sammukhÈ pana vejjo jÈnissatÊti nirÈsa~kÈ pivanti.
EvamevaÑ amhÈkaÒca DhammassÈmÊ SatthÈ sammukhÊbh|toti vÊriyaÑ
katvÈ pivathÈti maÓÉapÈne sanniyojeti.
DiÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthehi yathÈrahaÑ anusÈsatÊti SatthÈ.
Apica “SatthÈ BhagavÈ satthavÈho”ti-ÈdinÈ2 niddesanayenapettha attho
veditabbo. SandissamÈno mukho bh|toti sammukhÊbh|to.
MaÓÉapeyyaniddese tidhattamaÓÉoti tidhÈbhÈvo tidhattaÑ. Tidhattena
maÓÉo tidhattamaÓÉo, tividhena maÓÉoti attho. Satthari sammukhÊbh|teti
idaÑ sabbÈkÈraparipuÓÓamaÓÉattayadassanatthaÑ vuttaÑ. Parinibbutepi
______________________________________________________________
1. Peyyo (Ka) 2. Khu 7. 353 piÔÔhe MahÈniddese.
182 KhuddakanikÈya
pana Satthari ekadesena maÓÉattayaÑ pavattatiyeva. Teneva cassa niddese

“Satthari sammukhÊbh|te”ti avatvÈ katamo desanÈmaÓÉoti-Èdi vuttanti
veditabbaÑ.
DesanÈmaÓÉoti dhammadesanÈ eva maÓÉo. PaÔiggahamaÓÉoti
desanÈpaÔiggÈhako eva maÓÉo. BrÈhmacariyamaÓÉoti
maggabrahmacariyameva maÓÉo.
ŒcikkhanÈti desetabbÈnaÑ saccÈdÊnaÑ imÈni nÈmÈnÊti nÈmavasena
kathanÈ. DesanÈti dassanÈ. PaÒÒÈpanÈti jÈnÈpanÈ, ÒÈÓamukhe ÔhapanÈ vÈ.
ŒsanaÑ Ôhapento hi “ÈsanaÑ paÒÒÈpetÊ”ti vuccati. PaÔÔhapanÈti paÒÒapanÈ,
pavattanÈti attho, ÒÈÓamukhe ÔhapanÈ vÈ. VivaraÓÈti vivaÔakaraÓaÑ,
vivaritvÈ dassanÈti attho. VibhajanÈti vibhÈgakiriyÈ, vibhÈgato dassanÈti
attho. UttÈnÊkammanti pÈkaÔabhÈvakaraÓaÑ. Atha vÈ ÈcikkhanÈti
desanÈdÊnaÑ channaÑ padÈnaÑ m|lapadaÑ. DesanÈdÊni cha padÈni tassa
atthavivaraÓatthaÑ vuttÈni. Tattha desanÈti ugghaÔitaÒÒ|naÑ vasena
sa~khepato paÔhamaÑ uddesavasena desanÈ. UgghaÔitaÒÒu hi sa~khepena
vuttaÑ paÔhamaÑ vuttaÒca paÔivijjhanti. PaÒÒÈpanÈti vipaÒcitaÒÒ|naÑ
vasena tesaÑ cittatosanena buddhinisÈnena ca1 paÔhamaÑ sa~khittassa
vitthÈrato niddesavasena paÒÒÈpanÈ. PaÔÔhapanÈti tesaÑyeva niddiÔÔhassa
niddesassa paÔiniddesavasena vitthÈrataravacanena2 paÒÒÈpanÈ. VivaraÓÈti
niddiÔÔhassÈpi punappunaÑ vacanena vivaraÓÈ. VibhajanÈti punappunaÑ
vuttassÈpi vibhÈgakaraÓena vibhajanÈ. UttÈnÊkammanti vivaÔassa
vitthÈrataravacanena, vibhattassa ca nidassanavacanena uttÈnÊkaraÓaÑ.
AyaÑ desanÈ neyyÈnampi paÔivedhÈya hoti. YevÈpanaÒÒepi kecÊti
Piya~karamÈtÈdikÈ vinipÈtikÈ gahitÈ. ViÒÒÈtÈroti paÔivedhavasena
lokuttaradhammaÑ viÒÒÈtÈro. Ete hi bhikkhu-Èdayo paÔivedhavasena
dhammadesanaÑ paÔiggaÓhantÊti paÔiggahÈ. AyamevÈti-ÈdÊni
paÔhamaÒÈÓaniddese vuttatthÈni. Ariyamaggo nibbÈnena saÑsandanato
brahmatthÈya cariyÈti brahmacariyanti vuccati.
239. IdÈni adhimokkhamaÓÉoti-ÈdÊhi tasmiÑ maggakkhaÓe vijjamÈnÈni

indriyabalabojjha~gamagga~gÈni maÓÉapeyyavidhÈne yojetvÈ dasseti.
______________________________________________________________
1. BuddhinisÈmanena ca (GaÓÔhipade) 2. VitthÈrakaraÓena (SÊ)
Tattha adhimokkhamaÓÉoti adhimokkhasa~khÈto maÓÉo. KasaÔoti

pasÈdavirahito Èvilo. ChaÉÉetvÈti samucchedavasena pahÈya.
Saddhindriyassa adhimokkhamaÓÉaÑ pivatÊti maÓÉapeyyanti
saddhindriyato adhimokkhamaÓÉassa anaÒÒattepi sati aÒÒaÑ viya katvÈ
vohÈravasena vuccati, yathÈ loke nisadapotako nisadapotasarÊrassa
anaÒÒattepi sati nisadapotassa sarÊranti vuccati, yathÈ ca PÈÄiyaÑ
“phusitattan”ti-ÈdÊsu1 dhammato anaÒÒopi bhÈvo aÒÒo viya vutto, yathÈ ca
AÔÔhakathÈyaÑ “phusanalakkhaÓo phasso”ti-ÈdÊsu2 dhammato anaÒÒampi
lakkhaÓaÑ aÒÒaÑ viya vuttaÑ, evamidanti veditabbaÑ. PivatÊti cettha
taÑsama~gipuggaloti vuttaÑ hoti. TaÑsama~gipuggalo taÑ maÓÉaÑ
pivatÊti katvÈ tena puggalena so maÓÉo pÈtabbato maÓÉapeyyaÑ nÈma hotÊti
vuttaÑ hoti. “MaÓÉapeyyo”ti ca vattabbe “maÓÉapeyyan”ti li~gavipallÈso
kato. SesÈnampi iminÈ nayena attho veditabbo. Apubbesu pana pariÄÈhoti
pÊÓanalakkhaÓÈya pÊtiyÈ paÔipakkho kilesasantÈpo. DuÔÔhullanti
upasamapaÔipakkho kilesavasena oÄÈrikabhÈvo asantabhÈvo. AppaÔisa~khÈti
paÔisa~khÈnapaÔipakkho kilesavasena asamavÈhitabhÈvo.
240. Puna aÒÒena pariyÈyena maÓÉapeyyavidhiÑ niddisitukÈmo atthi

maÓÉoti-ÈdimÈha. Tattha tatthÈti tasmiÑ saddhindriye. Attharasoti-ÈdÊsu
saddhindriyassa adhimuccanaÑ attho, saddhindriyaÑ dhammo, tadeva
nÈnÈkilesehi vimuttattÈ vimutti, tassa atthassa sampatti attharaso. Tassa
dhammassa sampatti dhammaraso. TassÈ vimuttiyÈ sampatti vimuttiraso.
Atha vÈ atthapaÔilÈbharati attharaso, dhammapaÔilÈbharati dhammaraso,
vimuttipaÔilÈbharati vimuttiraso. RatÊti ca taÑsampayuttÈ, tadÈrammaÓÈ vÈ
pÊti. IminÈ nayena sesapadesupi attho veditabbo. ImasmiÑ pariyÈye
maÓÉassa peyyaÑ maÓÉapeyyanti attho vutto hoti.
EvaÑ indriyÈdibodhipakkhiyadhammapaÔipÈÔiyÈ
indriyabalabojjha~gamagga~gÈnaÑ vasena maÓÉapeyyaÑ dassetvÈ puna
ante ÔhitaÑ brahmacariyamaÓÉaÑ dassento maggassa padhÈnattÈ maggaÑ
pubba~gamaÑ katvÈ uppaÔipÈÔivasena magga~gabojjha~gabala-indriyÈni
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 18, 91 piÔÔhÈdÊsu. 2. Abhi-®Ôha 1. 151 piÔÔhe.
184 KhuddakanikÈya
dassesi. ŒdhipateyyaÔÔhena indriyÈ maÓÉoti-Èdayo yathÈyogaÑ

lokiyalokuttarÈ maÓÉÈ. TaÑ heÔÔhÈ vuttanayena veditabbaÑ. TathaÔÔhena
saccÈ maÓÉoti ettha pana dukkhasamudayÈnaÑ maÓÉattÈbhÈvÈ
MahÈhatthipadasutte1 viya saccaÒÈÓÈni saccÈti vuttanti veditabbaÑ.
MaÓÉapeyyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhitÈ ca MahÈvaggavaÓÓanÈ.
______________________________________________________________
2. Yuganaddhavagga
1. YuganaddhakathÈvaÓÓanÈ
1. IdÈni maÓÉapeyyaguÓassa ariyamaggassa yuganaddhaguÓaÑ
dassentena kathitÈya suttantapubba~gamÈya yuganaddhakathÈya
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. YasmÈ pana DhammasenÈpati DhammarÈje
dharamÈneyeva DhammarÈjassa parinibbÈnasaÑvacchare parinibbuto, tasmÈ
dhammarÈje dharamÈneyeva DhammabhaÓÉÈgÈrikena desitaÑ idaÑ
suttantaÑ tasseva sammukhÈ sutvÈ evaÑ me sutanti-ÈdimÈhÈti veditabbaÑ.
Tattha ÈyasmÈti piyavacanaÑ garuvacanaÑ1 sagÈravasappatissavacanaÑ2,
ÈyumÈti attho. Œnandoti tassa therassa nÈmaÑ. So hi jÈyamÈnoyeva kule
ŒnandaÑ bhusaÑ tuÔÔhiÑ akÈsi. TasmÈssa “Œnando”ti nÈmaÑ katanti
veditabbaÑ. Kosambiyanti evaÑnÈmake nagare. Tassa hi nagarassa
ÈrÈmapokkharaÓÊ-ÈdÊsu tesu tesu ÔhÈnesu kosambarukkhÈ ussannÈ ahesuÑ,
tasmÈ taÑ KosambÊti sa~khaÑ agamÈsi. “Kusambassa isino assamato
avid|re mÈpitattÈ”ti eke.
GhositÈrÈmeti GhositaseÔÔhinÈ kÈrite ÈrÈme. KosambiyaÑ hi tayo
seÔÔhino ahesuÑ GhositaseÔÔhi KukkuÔaseÔÔhi PÈvÈrikaseÔÔhÊti. Te tayopi
“loke Buddho uppanno”ti sutvÈ paÒcahi paÒcahi sakaÔasatehi
dÈn|pakaraÓÈni gÈhÈpetvÈ SÈvatthiÑ gantvÈ JetavanusamÊpe khandhÈvÈraÑ
bandhitvÈ Satthu santikaÑ gantvÈ vanditvÈ paÔisanthÈraÑ katvÈ nisinnÈ
Satthu dhammadesanaÑ sutvÈ sotÈpattiphale patiÔÔhahitvÈ SatthÈraÑ
nimantetvÈ Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa aÉÉhamÈsamattaÑ
mahÈdÈnaÑ datvÈ Bhagavato pÈdam|le nipajjitvÈ sakajanapadagamanatthaÑ
BhagavantaÑ yÈcitvÈ “suÒÒÈgÈre kho gahapatayo TathÈgatÈ abhiramantÊ”ti
BhagavatÈ vutte “dinnÈ no BhagavatÈ paÔiÒÒÈ”ti ÒatvÈ ativiya tuÔÔhÈ
DasabalaÑ vanditvÈ nikkhantÈ antarÈmagge yojane yojane Bhagavato
nivÈsatthaÑ vihÈraÑ karentÈ anupubbena KosambiÑ patvÈ attano attano
ÈrÈme mahantaÑ dhanapariccÈgaÑ katvÈ Bhagavato
______________________________________________________________
1. GuruvacanaÑ (SÊ, Ka) 2. SagÈravasappatissavavacanaÑ (SÊ)
186 KhuddakanikÈya
vihÈre kÈrÈpayiÑsu. Tattha GhositaseÔÔhinÈ kÈrito GhositÈrÈmo nÈma ahosi,

KukkuÔaseÔÔhinÈ kÈrito KukkuÔÈrÈmo nÈma, PÈvÈrikaseÔÔhinÈ ambavane
kÈrito PÈvÈrikambavanaÑ nÈma. TaÑ sandhÈya vuttaÑ “GhositaseÔÔhinÈ
kÈrite ÈrÈme”ti.
Œvuso bhikkhavoti ettha BuddhÈ Bhagavanto sÈvake ÈlapantÈ
“bhikkhavo”ti Èlapanti. SÈvakÈ pana “Buddhehi sadisÈ mÈ homÈ”ti “Èvuso”ti
paÔhamaÑ vatvÈ pacchÈ “bhikkhavo”ti vadanti. Buddhehi ca Èlapite
bhikkhusaÑgho “bhadante”ti paÔivacanaÑ deti, sÈvakehi Èlapite “Èvuso”ti.
Yo hi kocÊti aniyamavacanaÑ. Etena tÈdisÈnaÑ sabbabhikkh|naÑ
pariyÈdÈnaÑ. Mama santiketi mama samÊpe. Arahattappattanti attanÈ
arahattassa pattaÑ. NapuÑsake bhÈve siddhavacanaÑ. ArahattaÑ pattanti
vÈ padacchedo, attanÈ pattaÑ arahattanti attho. ArahattappattaÑ attÈnanti vÈ
pÈÔhaseso. Cat|hi maggehÊti upari vuccamÈnehi cat|hi paÔipadÈmaggehi, na
ariyamaggehi. “Catuhi maggehÊ”ti visuÑ ca vuttattÈ kassaci Arahato
paÔhamassa ariyamaggassa dhammuddhaccapubba~gamo maggo, ekassa
ariyamaggassa samathapubba~gamo, ekassa vipassanÈpubba~gamo, ekassa
yuganaddhapubba~gamoti evaÑ cattÈropi paÔipadÈ maggÈ hontÊti
veditabbaÑ. EtesaÑ vÈ aÒÒatarenÈti etesaÑ catunnaÑ paÔipadÈnaÑ
maggÈnaÑ ekena vÈ, paÔipadÈmaggena arahattappattaÑ byÈkarotÊti attho.
Sukkhavipassakassa hi Arahato dhammuddhaccapubba~gamaÑ
sotÈpattimaggaÑ patvÈ sesamaggattayampi suddhavipassanÈhiyeva pattassa
arahattappatti dhammuddhaccapubba~gamamaggÈ hoti.
DhammuddhaccaviggahaÑ patvÈ vÈ appatvÈ vÈ samathapubba~gamÈdÊnaÑ
tiÓÓaÑ paÔipadÈnaÑ maggÈnaÑ ekekassa vasena pattacatumaggassa Arahato
arahattappatti itara-ekekamaggapubba~gamÈ hoti. TasmÈ Èha “etesaÑ vÈ
aÒÒatarenÈ”ti.
Samathapubba~gamaÑ vipassanaÑ bhÈvetÊti samathaÑ pubba~gamaÑ
purecÈrikaÑ katvÈ vipassanaÑ bhÈveti, paÔhamaÑ samÈdhiÑ uppÈdetvÈ
pacchÈ vipassanaÑ bhÈvetÊti attho. Maggo saÒjÈyatÊti paÔhamo
lokuttaramaggo nibbattati. So taÑ magganti-ÈdÊsu ekacittakkhaÓikassa
maggassa ÈsevanÈdÊni nÈma natthi, dutiyamaggÈdayo pana uppÈdento
tameva maggaÑ “Èsevati
bhÈveti bahulÊkarotÊ”ti vuccati. SaÒÒojanÈni pahÊyanti, anusayÈ byantÊhontÊti

yÈva arahattamaggÈ kamena sabbe saÒÒojanÈ pahÊyanti, anusayÈ
byantÊhonti. AnusayÈ byantÊhontÊti ca puna anuppattiyÈ vigatantÈ hontÊti
attho.
Puna caparanti puna ca aparaÑ kÈraÓaÑ. VipassanÈpubba~gamaÑ
samathaÑ bhÈvetÊti vipassanaÑ pubba~gamaÑ purecÈrikaÑ katvÈ
samathaÑ bhÈveti, paÔhamaÑ vipassanaÑ uppÈdetvÈ pacchÈ samÈdhiÑ
bhÈvetÊti attho. YuganaddhaÑ bhÈvetÊti yuganaddhaÑ katvÈ bhÈveti. Ettha
teneva cittena samÈpattiÑ samÈpajjitvÈ teneva sa~khÈre sammasituÑ na
sakkÈ. AyaÑ pana yÈvatÈ samÈpattiyo samÈpajjati, tÈvatÈ sa~khÈre
sammasati. YÈvatÈ sa~khÈre sammasati, tÈvatÈ samÈpattiyo samÈpajjati.
KathaÑ? PaÔhamajjhÈnaÑ samÈpajjati, tato vuÔÔhÈya sa~khÈre sammasati.
Sa~khÈre sammasitvÈ dutiyajjhÈnaÑ samÈpajjati, tato vuÔÔhÈya sa~khÈre
sammasati. Sa~khÈre sammasitvÈ tatiyajjhÈnaÑ -pa-
nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiÑ samÈpajjati, tato vuÔÔhÈye sa~khÈre
sammasati. EvaÑ samathavipassanaÑ yuganaddhaÑ bhÈveti nÈma.
DhammuddhaccaviggahitaÑ mÈnasaÑ hotÊti ettha mandapaÒÒÈnaÑ
vipassakÈnaÑ upakkilesavatthuttÈ vipassanupakkilesasaÒÒitesu obhÈsÈdÊsu
dasasu dhammesu bhantatÈvasena uddhaccasahagatacittuppattiyÈ
vikkhepasa~khÈtaÑ uddhaccaÑ dhammuddhaccaÑ, tena dhammuddhaccena
viggahitaÑ vir|paggahitaÑ virodhamÈpÈditaÑ mÈnasaÑ cittaÑ
dhammuddhaccaviggahitaÑ mÈnasaÑ hoti, tena vÈ dhammuddhaccena
kÈraÓabh|tena tamm|lakataÓhÈmÈnadiÔÔhuppattiyÈ viggahitaÑ mÈnasaÑ
hoti. DhammuddhaccaviggahitamÈnasanti vÈ pÈÔho. Hoti so Èvuso samayoti
iminÈ maggÈmaggavavatthÈnena taÑ dhammuddhaccaÑ paÔibÈhitvÈ puna
vipassanÈvÊthiÑ paÔipannakÈlaÑ dasseti. YaÑ taÑ cittanti yasmiÑ samaye
taÑ vipassanÈvÊthiÑ okkamitvÈ pavattaÑ cittaÑ. Ajjhattameva santiÔÔhatÊti
vipassanÈvÊthiÑ paccotaritvÈ tasmiÑ samaye gocarajjhattasa~khÈte
ÈrammaÓe santiÔÔhati patiÔÔhÈti. SannisÊdatÊti tattheva pavattivasena sammÈ
nisÊdati. Ekodi hotÊti ekaggaÑ hoti. SamÈdhiyatÊti sammÈ Èdhiyati suÔÔhu
ÔhitaÑ hotÊti.
AyaÑ suttantavaÓÓanÈ.
188 KhuddakanikÈya
1. SuttantaniddesavaÓÓanÈ
2. Tassa suttantassa niddesakathÈya tattha jÈte dhammeti tasmi
samÈdhismiÑ jÈte cittacetasike dhamme. Aniccato anupassanaÔÔhenÈti-ÈdinÈ
vipassanÈya bhedaÑ dasseti. SammÈdiÔÔhi maggoti sammÈdiÔÔhisa~khÈto
maggo. AÔÔhasu magga~gesu ekekopi hi maggoti vuccati. ŒsevatÊti
sotÈpattimaggavasena. BhÈvetÊti sakadÈgÈmimagguppÈdanena.
BahulÊkarotÊti anÈgÈmi-arahattamagguppÈdanena. ImesaÑ tiÓÓaÑ
avatthÈbhedepi sati ÈvajjanÈdÊnaÑ sÈdhÈraÓattÈ sadisameva vissajjanaÑ
kataÑ.
3. ŒlokasaÒÒÈpaÔinissaggÈnupassanÈnaÑ antarÈpeyyÈle avikkhepÈdÊni

ca jhÈnasamÈpattikasiÓÈnussati-asubhÈ ca dÊghaÑ assÈsÈdÊni ca
ÈnantarikasamÈdhiÒÈÓaniddese1 niddiÔÔhattÈ sa~khittÈni. Tattha ca
avikkhepavasenÈti pubbabhÈgÈvikkhepavasena gahetabbaÑ. AniccÈnupassÊ
assÈsavasenÈti-Èdike suddhavipassanÈvasena vuttacatukke pana
taruÓavipassanÈkÈle vipassanÈsampayuttasamÈdhipubba~gamÈ
balavavipassanÈ veditabbÈ.
4. VipassanÈpubba~gamavÈre paÔhamaÑ aniccatoti-ÈdinÈ ÈrammaÓaÑ

aniyametvÈ vipassanÈ vuttÈ, pacchÈ r|paÑ aniccatoti-ÈdinÈ ÈrammaÓaÑ
niyametvÈ vuttÈ. Tattha jÈtÈnanti tassÈ vipassanÈya jÈtÈnaÑ
cittacetasikÈnaÑ dhammÈnaÑ. VosaggÈrammaÓatÈti2 ettha vosaggo3
nibbÈnaÑ. NibbÈnaÑ hi sa~khatavosaggato pariccÈgato “vosaggo”ti vutto.
VipassanÈ ca taÑsampayuttadhammÈ ca nibbÈnaninnatÈya ajjhÈsayavasena
nibbÈne patiÔÔhitattÈ nibbÈnapatiÔÔhÈ nibbÈnÈrammaÓÈ. PatiÔÔhÈpi hi
ÈlambÊyatÊti ÈrammaÓaÑ nÈma hoti, nibbÈne patiÔÔhaÔÔheneva
nibbÈnÈrammaÓÈ. AÒÒattha PÈÄiyampi hi patiÔÔhÈ “ÈrammaÓan”ti vuccanti.
YathÈha “seyyathÈpi Èvuso naÄÈgÈraÑ vÈ tiÓÈgÈraÑ vÈ sukkhaÑ koÄÈpaÑ
terovassikaÑ puratthimÈya cepi disÈya puriso ÈdittÈya tiÓukkÈya
upasa~kameyya, labhetha aggi otÈraÑ, labhetha aggi ÈrammaÓan”ti-Èdi4.
TasmÈ tattha jÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ vosaggÈrammaÓatÈya
nibbÈnapatiÔÔhÈbhÈvena hetubh|tena uppÈdito yo cittassa ekaggatÈsa~khÈto
upacÈrappanÈbhedo avikkhepo,
______________________________________________________________
1. Khu 9. 92 piÔÔhe. 2. VavassaggÈrammaÓatÈti (SÊ, Ka)
3. Vavassaggo (SÊ, Ka, GaÓÔhipade ca) 4. SaÑ 2. 391 piÔÔhe.
so samÈdhÊti vipassanÈto pacchÈ uppÈdito nibbedhabhÈgiyo samÈdhi

niddiÔÔho hoti. TasmÈyeva hi iti paÔhamaÑ vipassanÈ, pacchÈ samathoti
vuttaÑ.
5. Yuganaddhaniddese yasmÈ heÔÔhÈ suttantavaÓÓanÈyaÑ vutto

yuganaddhakkamo purimadvayaniddesanayeneva pÈkaÔo, maggakkhaÓe
yuganaddhakkamo pana na pÈkaÔo, tasmÈ pubbabhÈge anekantikaÑ
yuganaddhabhÈvanaÑ avatvÈ maggakkhaÓe ekantena
labbhamÈnayuganaddhabhÈvanameva dassento soÄasahi ÈkÈrehÊti-ÈdimÈha.
Tattha ÈrammaÓaÔÔhenÈti-ÈdÊsu sattarasasu ÈkÈresu ante uddiÔÔhaÑ
yuganaddhaÑ m|lapadena ekaÔÔhattÈ taÑ vippahÈya sesÈnaÑ vasena
“soÄasahÊ”ti vuttaÑ. ŒrammaÓaÔÔhenÈti ÈlambanaÔÔhena, ÈrammaÓavasenÈti
attho. EvaÑ sesesupi. GocaraÔÔhenÈti ÈrammaÓaÔÔhepi sati
nissayitabbaÔÔhÈnaÔÔhena. PahÈnaÔÔhenÈti pajahanaÔÔhena. PariccÈgaÔÔhenÈti
pahÈnepi sati puna anÈdiyanena pariccÈgaÔÔhena. VuÔÔhÈnaÔÔhenÈti
uggamanaÔÔhena. VivaÔÔanaÔÔhenÈti uggamanepi sati apunarÈvaÔÔanena
nivattanaÔÔhena. SantaÔÔhenÈti nibbutaÔÔhena. PaÓÊtaÔÔhenÈti nibbutaÔÔhepi sati
uttamaÔÔhena, atappakaÔÔhena vÈ. VimuttaÔÔhenÈti bandhanÈpagataÔÔhena.
AnÈsavaÔÔhenÈti bandhanamokkhepi sati ÈrammaÓaÑ katvÈ
pavattamÈnÈsavavirahitaÔÔhena1. TaraÓaÔÔhenÈti anosÊditvÈ pilavanaÔÔhena,
atikkamanaÔÔhena vÈ. AnimittaÔÔhenÈti sa~khÈranimittavirahitaÔÔhena.
AppaÓihitaÔÔhenÈti paÓidhivirahitaÔÔhena. SuÒÒataÔÔhenÈti
abhinivesavirahitaÔÔhena. EkarasaÔÔhenÈti ekakiccaÔÔhena.
AnativattanaÔÔhenÈti aÒÒamaÒÒaÑ anatikkamanaÔÔhena. YuganaddhaÔÔhenÈti
yugalakaÔÔhena.
UddhaccaÑ pajahato, avijjaÑ pajahatoti yogino tassa tassa
paÔipakkhappahÈnavasena vuttaÑ. Nirodho cettha nibbÈnameva.
AÒÒamaÒÒaÑ nÈtivattantÊti samatho ce vipassanaÑ ativatteyya,
lÊnapakkhikattÈ samathassa cittaÑ kosajjÈya saÑvatteyya. VipassanÈ ce
samathaÑ ativatteyya, uddhaccapakkhikattÈ vipassanÈya cittaÑ uddhaccÈya
saÑvatteyya. TasmÈ samatho ca vipassanaÑ anativattamÈno kosajjapÈtaÑ
na karoti, vipassanÈ samathaÑ anativattamÈnÈ uddhaccapÈtaÑ na karoti.
Samatho samaÑ
______________________________________________________________
1. PavattamÈnÈsavÈ virahitaÔÔhena (Ka)
190 KhuddakanikÈya
pavattamÈno vipassanaÑ uddhaccapÈtato rakkhati, vipassanÈ samaÑ

pavattamÈnÈ samathaÑ kosajjapÈtato rakkhati. Evamime ubho aÒÒamaÒÒaÑ
anativattanakiccena ekakiccÈ, samÈ hutvÈ pavattamÈnena1 aÒÒamaÒÒaÑ
anativattamÈnÈ atthasiddhikarÈ honti. TesaÑ maggakkhaÓe yuganaddhattaÑ
vuÔÔhÈnagÈminivipassanÈkkhaÓe yuganaddhattÈyeva hoti.
PahÈnapariccÈgavuÔÔhÈnavivaÔÔanakaraÓÈnaÑ maggakiccavasena vuttattÈ
sakalassa maggakiccassa dassanatthaÑ uddhaccasahagatakilesÈ ca khandhÈ
ca avijjÈsahagatakilesÈ ca khandhÈ ca niddiÔÔhÈ. SesÈnaÑ na tathÈ vuttattÈ
paÔipakkhadhammamattadassanavasena uddhaccÈvijjÈ eva niddiÔÔhÈ.
VivaÔÔatoti nivattantassa.
SamÈdhi kÈmÈsavÈ vimutto hotÊti samÈdhissa
kÈmacchandapaÔipakkhattÈ vuttaÑ. RÈgavirÈgÈti rÈgassa virÈgo
samatikkamo etissÈ atthÊti rÈgavirÈgÈ, “rÈgavirÈgato”ti nissakkavacanaÑ vÈ.
TathÈ avijjÈvirÈgÈ. CetovimuttÊti maggasampayutto samÈdhi. PaÒÒÈvimuttÊti
maggasampayuttÈ paÒÒÈ. Taratoti tarantassa. SabbapaÓidhÊhÊti
rÈgadosamohapaÓidhÊhi, sabbapatthanÈhi vÈ. EvaÑ cuddasa ÈkÈre vissajjitvÈ
ekarasaÔÔhaÒca anativattanaÔÔhaÒca avibhajitvÈva2 imehi soÄasahi ÈkÈrehÊti
Èha. KasmÈ? TesaÑ cuddasannaÑ ÈkÈrÈnaÑ ekekassa avasÈne “ekarasÈ
honti, yuganaddhÈ honti, aÒÒamaÒÒaÑ nÈtivattantÊ”ti niddiÔÔhattÈ te dvepi
ÈkÈre niddiÔÔhÈve honti. TasmÈ “soÄasahÊ”ti Èha. YuganaddhaÔÔho pana
uddesepi na bhaÓitoyevÈti.
2. DhammuddhaccavÈraniddesavaÓÓanÈ
6. DhammuddhaccavÈre aniccato manasikaroto obhÈso uppajjatÊti
udayabbayÈnupassanÈya Ôhitassa tÊhi anupassanÈhi punappunaÑ sa~khÈre
vipassantassa vipassantassa vipassanÈÒÈÓesu paripÈkagatesu tada~gavasena
kilesappahÈnena parisuddhacittassa aniccato vÈ dukkhato vÈ anattato vÈ
manasikÈrakkhaÓe vipassanÈÒÈÓÈnubhÈvena pakatiyÈva obhÈso uppajjatÊti
paÔhamaÑ tÈva aniccato manasikaroto obhÈso kathito. Akusalo vipassako
tasmiÑ obhÈse uppanne “na ca vata me ito pubbe evar|po obhÈso
uppannapubbo, addhÈ maggaÑ pattomhi, phalaÑ
______________________________________________________________
1. PavattamÈnÈ (SÊ) 2. AvissajjitvÈva (SÊ)
pattomhÊ”ti amaggaÑyeva “maggo”ti, aphalameva “phalan”ti gaÓhÈti. Tassa

amaggaÑ “maggo”ti, aphalaÑ “phalan”ti gaÓhato vipassanÈvÊthi ukkantÈ
hoti. So attano vipassanÈvÊthiÑ vissajjetvÈ vikkhepamÈpanno vÈ
obhÈsameva taÓhÈdiÔÔhimaÒÒanÈhi maÒÒamÈno vÈ nisÊdati. So kho panÈyaÑ
obhÈso kassaci bhikkhuno palla~kaÔÔhÈnamattameva obhÈsento uppajjati,
kassaci antogabbhaÑ, kassaci bahigabbhampi, kassaci sakalavihÈraÑ,
gÈvutaÑ aÉÉhayojanaÑ yojanaÑ dviyojanaÑ -pa- kassaci pathavitalato yÈva
AkaniÔÔhabrahmalokÈ ekÈlokaÑ kurumÈno. Bhagavato pana
dasasahassilokadhÈtuÑ obhÈsento udapÈdi. AyaÑ hi obhÈso
catura~gasamannÈgatepi andhakÈre taÑ taÑ ÔhÈnaÑ obhÈsento uppajjati.
ObhÈso dhammoti obhÈsaÑ ÈvajjatÊti ayaÑ obhÈso maggadhammo
phaladhammoti vÈ taÑ taÑ obhÈsaÑ manasi karoti. Tato vikkhepo
uddhaccanti tato obhÈsato dhammoti ÈvajjanakaraÓato vÈ yo uppajjati
vikkhepo, so uddhaccaÑ nÈmÈti attho. Tena uddhaccena viggahitamÈnasoti
tena evaÑ uppajjamÈnena uddhaccena virodhitacitto, tena vÈ uddhaccena
kÈraÓabh|tena tamm|lakakilesuppattiyÈ virodhitacitto vipassako
vipassanÈvÊthiÑ okkamitvÈ vikkhepaÑ vÈ tamm|lakakilesesu vÈ ÔhitattÈ
aniccato dukkhato anattato upaÔÔhÈnÈni yathÈbh|taÑ nappajÈnÈti. “Tena
vuccati dhammuddhaccaviggahitamÈnasoti” evaÑ itisaddo yojetabbo. Hoti
so samayoti evaÑ assÈdavasena upakkiliÔÔhacittassÈpi yogino sace
upaparikkhÈ uppajjati, so evaÑ pajÈnÈti–vipassanÈ nÈma
sa~khÈrÈrammaÓÈ, maggaphalÈni nibbÈnÈrammaÓÈni, imÈni ca cittÈni
sa~khÈrÈrammaÓÈni, tasmÈ nÈyamobhÈso maggo,
udayabbayÈnupassanÈyeva nibbÈnassa lokiko maggoti maggÈmaggaÑ
vavatthapetvÈ taÑ vikkhepaÑ parivajjayitvÈ udayabbayÈnupassanÈya ÔhatvÈ
sÈdhukaÑ sa~khÈre aniccato dukkhato anattato vipassati. EvaÑ
upaparikkhantassa so samayo hoti. EvaÑ apassanto pana
“maggaphalappattomhÊ”ti adhimÈniko hoti.
YaÑ yaÑ cittanti yaÑ taÑ vipassanÈcittaÑ. AjjhattamevÈti
aniccÈnupassanÈya ÈrammaÓe gocarajjhatteyeva. ©ÈÓaÑ uppajjatÊti tasseva
yogÈvacarassa r|pÈr|padhamme tulayantassa tÊrayantassa vissaÔÔha-
indavajiramiva
192 KhuddakanikÈya
avihatavegaÑ tikhiÓaÑ s|ramativisadaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ uppajjati. PÊti

uppajjatÊti tasseva tasmiÑ samaye khuddikÈ pÊti khaÓikÈ pÊti okkantikÈ pÊti
ubbegÈ pÊti pharaÓÈ pÊtÊti ayaÑ paÒcavidhÈ vipassanÈsampayuttÈ pÊti
sakalasarÊraÑ p|rayamÈnÈ uppajjati. Passaddhi uppajjatÊti tasseva tasmiÑ
samaye kÈyacittÈnaÑ neva daratho na gÈravatÈ na kakkhaÄatÈ na
akammaÒÒatÈ na gelaÒÒatÈ na va~katÈ hoti, atha kho panassa kÈyacittÈni
passaddhÈni lah|ni mud|ni kammaÒÒÈni paguÓÈni suvisadÈni ujukÈniyeva
honti. So imehi passaddhÈdÊhi anuggahitakÈyacitto tasmiÑ samaye
amÈnusiÑ nÈma ratiÑ anubhavati. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–
“SuÒÒÈgÈraÑ paviÔÔhassa, santacittassa bhikkhuno.
AmÈnusÊ ratÊ hoti, sammÈ dhammaÑ vipassato.
Yato yato sammasati, khandhÈnaÑ udayabbayaÑ.
LabhatÊ pÊtipÈmojjaÑ, amataÑ taÑ vijÈnatan”ti1.
Evamassa imaÑ amÈnusiÑ ratiÑ sÈdhayamÈnÈ lahutÈdÊhi sahitÈ
vipassanÈsampayuttÈ kÈyacittapassaddhi uppajjati. SukhaÑ uppajjatÊti
tasseva tasmiÑ samaye sakalasarÊraÑ abhisandayamÈnaÑ
vipassanÈsampayuttaÑ sukhaÑ uppajjati. Adhimokkho uppajjatÊti tasseva
tasmiÑ samaye cittacetasikÈnaÑ atisayapasÈdabh|tÈ vipassanÈsampayuttÈ
saddhÈ uppajjati. Paggaho uppajjatÊti tasseva tasmiÑ samaye
asithilamanaccÈraddhaÑ supaggahitaÑ vipassanÈsampayuttaÑ vÊriyaÑ
uppajjati. UpaÔÔhÈnaÑ uppajjatÊti tasseva tasmiÑ samaye s|paÔÔhitÈ
suppatiÔÔhitÈ nikhÈtÈ acalÈ pabbatarÈjasadisÈ vipassanÈsampayuttÈ sati
uppajjati. So yaÑ yaÑ ÔhÈnaÑ Èvajjati samannÈharati manasi karoti
paccavekkhati, taÑ taÑ ÔhÈnamassa okkantitvÈ2 pakkhanditvÈ
dibbacakkhuno paraloko viya satiyÈ upaÔÔhÈti.
UpekkhÈti vipassanupekkhÈ ceva ÈvajjanupekkhÈ ca. TasmiÑ hi
samaye sabbasa~khÈresu majjhattabh|tÈ vipassanupekkhÈpi balavatÊ
uppajjati, manodvÈre ÈvajjanupekkhÈpi. SÈ hissa taÑ taÑ ÔhÈnaÑ
Èvajjantassa vissaÔÔha-indavajiramiva pattapuÔe pakkhandatattanÈrÈco viya
ca s|rÈ tikhiÓÈ hutvÈ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 67 piÔÔhe Dhammapade. 2. OkkhanditvÈ (SÊ, Visuddhi 2. 272 piÔÔhe ca)
vahati. EvaÑ hi Visuddhimagge1 vuttaÑ. VipassanupekkhÈti cettha

“vipassanÈlampayuttÈ tatramajjhattupekkhÈ”ti ÈcariyÈ vadanti.
VipassanÈÒÈÓe hi gayhamÈne “ÒÈÓaÑ uppajjatÊ”ti vipassanÈÒÈÓassa ÈgatattÈ
punaruttidoso hoti. TatiyajjhÈnavaÓÓanÈyaÒca “sa~khÈrupekkhÈ-
vipassanupekkhÈnampi atthato ekÊbhÈvo. PaÒÒÈ eva hi sÈ, kiccavasena
dvidhÈ bhinnÈ”ti2 vuttaÑ. TasmÈ vipassanÈsampayuttÈya
tatramajjhattupekkhÈya vuccamÈnÈya punaruttidoso ca na hoti,
tatiyajjhÈnavaÓÓanÈya ca sameti. YasmÈ ca paÒcasu indriyesu “ÒÈÓaÑ
adhimokkho paggaho upaÔÔhÈnan”ti paÒÒindriyasaddhindriyavÊriyindriya-
satindriyÈni niddiÔÔhÈni, samÈdhindriyaÑ pana aniddiÔÔhaÑ hoti,
yuganaddhavasenÈpi ca samÈdhindriyaÑ niddisitabbameva hoti, tasmÈ
samappavatto samÈdhi puna samÈdhÈne byÈpÈrappahÈnakaraÓena
“upekkhÈ”ti vuttoti veditabbaÑ.
Nikanti uppajjatÊti evaÑ obhÈsÈdipaÔimaÓÉitÈya vipassanÈya ÈlayaÑ
kurumÈnÈ sukhumÈ santÈkÈrÈ nikanti uppajjati, yÈ kilesoti pariggahetumpi
na sakkÈ hoti. YathÈ ca obhÈse, evaÑ etesupi aÒÒatarasmiÑ uppanne
yogÈvacaro “na ca vata me ito pubbe evar|paÑ ÒÈÓaÑ uppannapubbaÑ,
evar|pÈ pÊti passaddhi sukhaÑ adhimokkho paggaho upaÔÔhÈnaÑ upekkhÈ
nikanti uppannapubbÈ, addhÈ maggaÑ pattomhi, phalaÑ pattomhÊ”ti
amaggameva “maggo”ti, aphalameva “phalan”ti gaÓhÈti. Tassa amaggaÑ
“maggo”ti, aphalaÒca “phalan”ti gaÓhato vipassanÈvÊthi ukkantÈ hoti. So
attano m|lakammaÔÔhÈnaÑ vissajjetvÈ nikantimeva assÈdento nisÊdati. Ettha
ca obhÈsÈdayo upakkilesavatthutÈya upakkilesÈti vuttÈ, na akusalattÈ.
Nikanti pana upakkileso ceva upakkilesavatthu ca. Vatthuvaseneva cete
dasa, gÈhavasena pana samatiÑsa honti. KathaÑ? “Mama obhÈso
uppanno”ti gaÓhato hi diÔÔhiggÈho hoti, “manÈpo vata obhÈso uppanno”ti
gaÓhato mÈnaggÈho, obhÈsaÑ assÈdayato taÓhÈggÈho. Iti obhÈse
diÔÔhimÈnataÓhÈvasena tayo gÈhÈ. TathÈ sesesupÊti evaÑ gÈhavasena
samatiÑsa upakkilesÈ honti. Dukkhato manasikaroto, anattato
manasikarototi
______________________________________________________________
1. Visuddhi 2. 273 piÔÔhe. 2. Visuddhi 2. 157 piÔÔhe.
194 KhuddakanikÈya
vÈresupi iminÈva nayena attho veditabbo. Ekeka-anupassanÈvasena hettha

ekekassa vipassanupakkilesuppatti veditabbÈ, na ekasseva.
TÊsu anupassanÈsu. EvaÑ abhedato vipassanÈvasena upakkilese
dassetvÈ puna bhedavasena dassento r|paÑ aniccato manasikarototi-
ÈdimÈha. Tattha jarÈmaraÓaÑ aniccato upaÔÔhÈnanti jarÈmaraÓassa aniccato
upaÔÔhÈnaÑ.
7. YasmÈ pubbe vuttÈnaÑ samatiÑsÈya upakkilesÈnaÑ vasena akusalo

abyatto yogÈvacaro obhÈsÈdÊsu vikampati, obhÈsÈdÊsu ekekaÑ “etaÑ mama,
esohamasmi, eso me attÈ”ti samanupassati, tasmÈ tamatthaÑ dassento
obhÈse ceva ÒÈÓe cÈti-ÈdigÈthÈdvayamÈha. Tattha vikampatÊti obhÈsÈdike
ÈrammaÓe nÈnÈkilesavasena vividhÈ kampati vedhati. Yehi cittaÑ
pavedhatÊti yehi passaddhisukhehi cittaÑ nÈnÈkilesavasena nÈnappakÈrena
vedhati kampati. TasmÈ passaddhiyÈ sukhe ceva yogÈvacaro vikampatÊti
sambandho veditabbo. UpekkhÈvajjanÈya cevÈti upekkhÈsa~khÈtÈya
ÈvajjanÈya ceva vikampati, ÈvajjanupekkhÈya ceva vikampatÊti attho.
Visuddhimagge1 pana “upekkhÈvajjanÈyaÒcÈ”ti vuttaÑ. UpekkhÈya cÈti
heÔÔhÈ vuttappakÈrÈya upekkhÈya ca vikampati, nikantiyÈ ca vikampatÊti
attho. Ettha ca dvinnaÑ upekkhÈnaÑ niddiÔÔhattÈ heÔÔhÈ “upekkhÈ
uppajjatÊ”ti vuttaÔÔhÈne ca ubhayathÈ attho vutto. AniccÈnupassanÈdÊsu ca
ekekissÈyeva ÈvajjanupekkhÈya sabbhÈvato ekekÈyeva anupassanÈ aniccaÑ
aniccaÑ, dukkhaÑ dukkhaÑ, anattÈ anattÈti punappunaÑ bhÈvÊyatÊtu vuttaÑ
hoti. YasmÈ pana kusalo paÓÉito byatto buddhisampanno yogÈvacaro
obhÈsÈdÊsu uppannesu “ayaÑ kho me obhÈso uppanno, so kho panÈyaÑ
anicco sa~khato paÔiccasamuppanno khayadhammo vayadhammo
virÈgadhammo nirodhadhammo”ti iti vÈ naÑ paÒÒÈya paricchindati
upaparikkhati. Atha vÈ panassa evaÑ hoti–sace obhÈso attÈ bhaveyya,
“attÈ”ti gahetuÑ vaÔÔeyya. AnattÈva panÈyaÑ “attÈ”ti gahito. TasmÈyaÑ
avasavattanaÔÔhena anattÈti passanto diÔÔhiÑ ugghÈÔeti. Sace obhÈso
______________________________________________________________
1. Visuddhi 2. 274 piÔÔhe.
nicco bhaveyya, “nicco”ti gahetuÑ vaÔÔeyya. Aniccova panÈyaÑ “nicco”ti

gahito. TasmÈyaÑ hutvÈ abhÈvaÔÔhena aniccoti passanto mÈnaÑ
samugghÈÔeti. Sace obhÈso sukho bhaveyya, “sukho”ti gahetuÑ vaÔÔeyya.
Dukkhova panÈyaÑ “sukho”ti gahito. TasmÈyaÑ
uppÈdavayapaÔipÊÄanaÔÔhena dukkhoti passanto nikantiÑ pariyÈdiyati. YathÈ
ca obhÈse, evaÑ sesesupi.
EvaÑ upaparikkhitvÈ obhÈsaÑ “netaÑ mama, nesohamasmi, na meso
attÈ”ti samanupassati. ©ÈÓaÑ -pa- nikantiÑ “netaÑ mama, nesohamasmi, na
meso attÈ”ti samanupassati. EvaÑ samanupassanto obhÈsÈdÊsu na kampati
na vedhati. TasmÈ tamatthÑ dassento imÈni dasa ÔhÈnÈnÊti gÈthamÈha.
Tattha dasa ÔhÈnÈnÊti obhÈsÈdÊni. PaÒÒÈ yassa pariccitÈti yassa
upakkilesavimuttÈya paÒÒÈya paricitÈni punappunaÑ phuÔÔhÈni
paribhÈvitÈni. Dhammuddhaccakusalo hotÊti so paÒÒÈya paricitadasaÔÔhÈno
yogÈvacaro pubbe vuttappakÈrassa dhammuddhaccassa
yathÈsabhÈvapaÔivedhena cheko hoti. Na ca sammoha gacchatÊti
dhammuddhaccakusalattÈyeva taÓhÈmÈnadiÔÔhugghÈÔavasena1 sammohaÒca
na gacchati.
IdÈni pubbe vuttameva vidhiÑ aparena pariyÈyena vibhÈvetvÈ dassento
vikkhipati ceva kilissati cÈti-ÈdigÈthamÈha. Tattha mandapaÒÒo yogÈvacaro
obhÈsÈdÊsu vikkhepaÒca avasesakilesuppattiÒca pÈpuÓÈti. MajjhimapaÒÒo
vikkhepameva pÈpuÓÈti, nÈvasesakilesuppattiÑ, so adhimÈniko hoti.
TikkhapaÒÒo vikkhepaÑ pÈpuÓitvÈpi taÑ adhimÈnaÑ pahÈya vipassanaÑ
Èrabhati. AtitikkhapaÒÒo na vikkhepaÑ pÈpuÓÈti, na cÈvasesakilesuppattiÑ.
Vikkhippati cevÈti tesu mandapaÒÒo dhammuddhaccasa~khÈtaÑ
vikkhepaÒceva pÈpuÓÊyati. Kilissati cÈti taÓhÈmÈnadiÔÔhikilesehi kilesÊyati
ca, upatÈpÊyati vibÈdhÊyatÊti attho. Cavati cittabhÈvanÈti tassa
mandapaÒÒassa vipassanÈcittabhÈvanÈ kilesesuyeva ÔhÈnato
paÔipakkhÈvihatattÈ cavati, paripatatÊti attho. Vikkhipati na kilissatÊti
majjhimapaÒÒo vikkhepena vikkhipati, kilesehi na kilissati. BhÈvanÈ
parihÈyatÊti tassa majjhimapaÒÒassa adhimÈnikattÈ vipassanÈrambhÈbhÈvena
vipassanÈ parihÈyati,
______________________________________________________________
1. TaÓhÈmÈnadiÔÔhuppÈdavasena (Ka) VisuddhimaggamahÈÔÊkÈ passitabbÈ.
196 KhuddakanikÈya
nappavattatÊti attho. Vikkhipati na kilissatÊti tikkhapaÒÒopi vikkhepena

vikkhipati, kilesehi na kilissati. BhavanÈ na parihÈyatÊti tassa
tikkhapaÒÒassa santepi vikkhepe taÑ adhimÈnavikkhepaÑ pahÈya
vipassanÈrambhasambhÈvena vipassanÈbhÈvanÈ na parihÈyati, pavattatÊti
attho. Na ca vikkhipate cittaÑ na kilissatÊti atitikkhapaÒÒassa cittaÑ na
vikkhepena vikkhipati, na ca kilesehi kilissati. Na cavati cittabhÈvanÈti tassa
vipassanÈcittabhÈvanÈ na cavati, vikkhepakilesÈbhÈvena yathÈÔhÈne tiÔÔhatÊti
attho.
Imehi cat|hi ÔhÈnehÊti-ÈdÊsu idÈni vuttehi imehi cat|hi ÔhÈnehi
hetubh|tehi, karaÓabh|tehi vÈ obhÈsÈdike dasa ÔhÈne cittassa sa~khepena ca
vikkhepena ca viggahitaÑ mÈnasaÑ vikkhepakilesuppattivirahito catuttho
kusalo mahÈpaÒÒo yogÈvacaro mandapaÒÒÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ yogÈvacarÈnaÑ
mÈnasaÑ evaÒca evaÒca hotÊti nÈnappakÈrato jÈnÈtÊti sambandhato
atthavaÓÓanÈ veditabbÈ. Sa~khepoti cettha vikkhepassa1 ceva kilesÈnaÒca
uppattivasena cittassa lÊnabhÈvo veditabbo. Vikkhepoti “vikkhipati na
kilissatÊ”ti dvÊsu ÔhÈnesu vuttavikkhepavasena cittassa uddhatabhÈvo
veditabboti.
YuganaddhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. SaccakathÈvaÓÓanÈ
8. IdÈni yuganaddhaguÓassa ariyamaggassa vasena saccaÔÔhaÑ
saccapaÔivedhavisesaÑ saccalakkhaÓÈdividhÈnaÒca dassentena kathitÈya
suttantapubba~gamÈya saccakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha suttante
tÈva tathÈnÊti yathÈsabhÈvavasena tacchÈni2. YathÈsabhÈvabh|tÈneva hi
dhammajÈtÈni saccaÔÔhena saccÈni. SaccaÔÔho
paÔhamaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈyaÑ vutto. AvitathÈnÊti vuttasabhÈve
vipariyÈyavirahitÈni. Na hi saccÈni asaccÈni nÈma honti. AnaÒÒathÈnÊti
aÒÒasabhÈvavirahitÈni. Na hi asaccÈni saccÈni nÈma honti. IdaÑ dukkhanti
bhikkhave tathametanti bhikkhave
______________________________________________________________
1. Cittavikkhepassa (SÊ) 2. SaccÈni (Ka)
idaÑ dukkhanti yaÑ vuccati, etaÑ yathÈsabhÈvattÈ tathaÑ. Dukkhameva hi

dukkhaÑ. VuttasabhÈve vipariyÈyÈbhÈvato avitathaÑ. Na hi dukkhaÑ
adukkhaÑ nÈma hoti. AÒÒasabhÈvavirahitattÈ anaÒÒathaÑ. Na hi dukkhaÑ
samudayÈdisabhÈvaÑ hoti. SamudayÈdÊsupi eseva nayo.
1. PaÔhamasuttantaniddesavaÓÓanÈ
TathaÔÔhenÈti yathÈsabhÈvaÔÔhena. PÊÄanaÔÔhÈdayo ÒÈÓakathÈyaÑ
vuttatthÈyeva.
9. EkappaÔivedhÈnÊti ekena maggaÒÈÓena paÔivedho, ekato vÈ paÔivedho

etesanti ekappaÔivedhÈni. AnattaÔÔhenÈti catunnampi saccÈnaÑ
attavirahitattÈ anakkaÔÔhena. VuttaÑ hetaÑ Visuddhimagge1–paramatthato
hi sabbÈneva saccÈni vedakakÈrakanibbutagamakÈbhÈvato suÒÒÈnÊti
veditabbÈni. TenetaÑ vuccati–
“Dukkhameva hi, na koci dukkhito,
KÈrako na, kiriyÈva vijjati.
Atthi nibbuti, na nibbuto pumÈ,
Maggamatthi, gamako na vijjatÊ”ti.
Atha vÈ–
“DhuvasubhasukhattasuÒÒaÑ,
Purimadvaya’mattasuÒÒa’mamatapadaÑ.
Dhuvasukha-attavirahito,
Maggo-iti suÒÒato tes|”ti.
SaccaÔÔhenÈti avisaÑvÈdakaÔÔhena. PaÔivedhaÔÔhenÈti maggakkhaÓe
paÔivijjhitabbaÔÔhena. Ekasa~gahitÈnÊti tathaÔÔhÈdinÈ ekekeneva atthena
sa~gahitÈni, ekegaÓanaÑ gatÈnÊti attho. YaÑ ekasa~gahitaÑ, taÑ ekattanti
yasmÈ ekena sa~gahitaÑ, tasmÈ ekattanti attho. SaccÈnaÑ bahuttepi
ekattamapekkhitvÈ ekavacanaÑ kataÑ. EkattaÑ ekena ÒÈÓena paÔivijjhatÊti
pubbabhÈge catunnaÑ saccÈnaÑ nÈnattekattaÑ svÈvatthitaÑ vavatthapetvÈ
Ôhito
______________________________________________________________
198 KhuddakanikÈya
maggakkhaÓe ekena maggaÒÈÓena tathaÔÔhÈditaÑtaÑekattaÑ1 paÔivijjhati.

KathaÑ? Nirodhasaccassa tathaÔÔhÈdike ekatte paÔividdhe sesasaccÈnampi
tathaÔÔhÈdikaÑ ekattaÑ paÔividdhameva hoti. YathÈ pubbabhÈge paÒcannaÑ
khandhÈnaÑ nÈnattekattaÑ svÈvatthitaÑ vavatthapetvÈ Ôhitassa
maggavuÔÔhÈnakÈle aniccato vÈ dukkhato vÈ anattato vÈ vuÔÔhahantassa
ekasmimpi khandhe aniccÈdito diÔÔhe sesakhandhÈpi aniccÈdito diÔÔhÈva
honti, evamidanti daÔÔhabbaÑ. Dukkhassa dukkhaÔÔho tathÈÔÔhoti
dukkhasaccassa pÊÄanaÔÔhÈdiko catubbidho attho sabhÈvaÔÔhena tathaÔÔho.
Sesasaccesupi eseva nayo. Soyeva catubbidho attho attÈbhÈvato anattaÔÔho.
VuttasabhÈve avisaÑvÈdakato saccaÔÔho. MaggakkhaÓe paÔivijjhitabbato
paÔivedhaÔÔho vuttoti veditabbaÑ.
10. YaÑ aniccanti-Èdi sÈmaÒÒalakkhaÓapubba~gamaÑ katvÈ dassitaÑ.

Tattha yaÑ aniccaÑ, taÑ dukkhaÑ. YaÑ dukkhaÑ, taÑ aniccanti
dukkhasamudayamaggÈ gahitÈ. TÈni hi tÊÓi saccÈni aniccÈni ceva aniccattÈ
dukkhÈni ca. YaÑ aniccaÒca dukkhaÒca, taÑ anattÈti tÈniyeva tÊÓi gahitÈni.
YaÑ aniccaÒca dukkhaÒca anattÈ cÈti tehi tÊhi saha nirodhasaccaÒca
sa~gahitaÑ. CattÈripi hi anattÈyeva. TaÑ tathanti taÑ saccacatukkaÑ
sabhÈvabh|taÑ. TaÑ saccanti tadeva saccacatukkaÑ yathÈsabhÈve
avisaÑvÈdakaÑ. NavahÈkÈrehÊti-ÈdÊsu “sabbaÑ bhikkhave abhiÒÒeyyan”ti2
vacanato abhiÒÒaÔÔhena, dukkhassa pariÒÒaÔÔhe, samudayassa pahÈnaÔÔhe,
maggassa bhÈvanaÔÔhe, nirodhassa sacchikiriyaÔÔhe Èvenikepi idha cat|supi
saccesu ÒÈtapariÒÒÈsabbhÈvato pariÒÒaÔÔhena, catusaccadassanena
pahÈnasabbhÈvato pahÈnaÔÔhena, catusaccabhÈvanÈsabbhÈvato
bhÈvanaÔÔhena, catunnaÑ saccÈnaÑ sacchikiriyasabbhÈvato
sacchikiriyaÔÔhenÈti niddiÔÔhanti veditabbaÑ. NavahÈkÈrehi tathaÔÔhenÈti-
ÈdÊsu paÔhamaÑ vuttanayeneva yojanÈ kÈtabbÈ.
11. DvÈdasahi ÈkÈrehÊti-ÈdÊsu tathaÔÔhÈdayo ÒÈÓakathÈyaÑ vuttatthÈ.

EtesaÑ niddesepi vuttanayeneva yojanÈ veditabbÈ.
12. SaccÈnaÑ kati lakkhaÓÈnÊti-ÈdÊsu upari vattabbÈni cha lakkhaÓÈni

sa~khatÈsa~khatavasena dvidhÈ bhinditvÈ dve lakkhaÓÈnÊti Èha.
______________________________________________________________
1. TathaÔÔhÈditattaÑ ekattaÑ (SÊ) 2. Khu 9. 6; SaÑ 2. 258 piÔÔhesu.
Tattha sa~khatalakkhaÓaÒca asa~khatalakkhaÓaÒcÈti “tÊÓimÈni bhikkhave

sa~khatassa sa~khatalakkhaÓÈni uppÈdo paÒÒÈyati, vayo paÒÒÈyati, Ôhitassa
aÒÒathattaÑ paÒÒÈyati. TÊÓimÈni bhikkhave asa~khatassa
asa~khatalakkhaÓÈni na uppÈdo paÒÒÈyati, na vayo paÒÒÈyati, na Ôhitassa
aÒÒathattaÑ paÒÒÈyatÊ”ti1 evaÑ vuttaÑ sa~khatassa sa~khatamiti
lakkhaÓaÒca asa~khatassa asa~khatamiti lakkhaÓaÒca. Sa~khataÑ pana na
lakkhaÓaÑ, lakkhaÓaÑ na sa~khataÑ. Na ca sa~khataÑ vinÈ lakkhaÓaÑ
paÒÒÈpetuÑ sakkÈ, napi lakkhaÓaÑ vinÈ sa~khataÑ. LakkhaÓena pana
sa~khataÑ pÈkaÔaÑ hoti.
Puna tadeva lakkhaÓadvayaÑ vitthÈrato dassento cha lakkhaÓÈnÊti Èha.
Sa~khatÈnaÑ saccÈnanti dukkhasamudayamaggasaccÈnaÑ. TÈni hi
paccayehi sa~gamma katattÈ sa~khatÈni. UppÈdoti jÈti. PaÒÒÈyatÊti jÈnÊyati.
Vayoti bha~go. ®hitÈnaÑ aÒÒathattanti ÔhitippattÈnaÑ aÒÒathÈbhÈvo jarÈ.
TiÓÓaÑ sa~khatasaccÈnaÑ nipphannattÈ uppÈdavayaÒÒathattaÑ vuttaÑ,
tesaÑyeva pana uppÈdassa, jarÈya bha~gassa ca anipphannattÈ
uppÈdavayaÒÒathattaÑ na vattabbaÑ. Sa~khatanissitattÈ
uppÈdavayaÒÒathattaÑ na paÒÒÈyatÊti na vattabbaÑ. Sa~khatavikÈrattÈ pana
sa~khatanti vattabbaÑ. DukkhasamudayÈnaÑ uppÈdajarÈbha~gÈ
saccapariyÈpannÈ2, maggasaccassa uppÈdajarÈbha~gÈ na saccapariyÈpannÈti
vadanti. Tattha “sa~khatÈnaÑ uppÈdakkhaÓe sa~khatÈpi uppÈdalakkhaÓampi
kÈlasa~khÈto tassa khaÓopi paÒÒÈyati, uppÈde vÊtivatte sa~khatÈpi
jarÈlakkhaÓampi kÈlasa~khÈto tassa khaÓopi paÒÒÈyati, bha~gakkhaÓe
sa~khatÈpi jarÈpi bha~galakkhaÓampi kÈlasa~khÈto tassa khaÓopi
paÒÒÈyatÊ”ti KhandhakavaggaÔÔhakathÈyaÑ3 vuttaÑ. Asa~khatassa
saccassÈti nirodhasaccassa. TaÑ hi paccayehi samÈgamma akatattÈ
sayameva nipphannanti asa~khataÑ. ®hitassÈti niccattÈ Ôhitassa, na
ÔhÈnappattattÈ. Puna tadeva lakkhaÓadvayaÑ vitthÈrato dassento dvÈdasa
lakkhaÓÈnÊti Èha.
CatunnaÑ saccÈnaÑ kati kusalÈti-ÈdÊsu abyÈkatanti vipÈkÈbyÈkataÑ
kiriyÈbyÈkataÑ r|pÈbyÈkataÑ nibbÈnÈbyÈkatanti cat|su abyÈkatesu
nibbÈnÈbyÈkataÑ. CattÈripi hi kusalÈkusalalakkhaÓena na byÈkatattÈ
abyÈkatÈni. SiyÈ kusalanti kÈmÈvacarar|pÈvacarÈr|pÈvacarakusalÈnaÑ
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 150 piÔÔhe. 2. DukkhasaccapariyÈpannÈ (Ka) 3. SaÑ-®Ôha 2. 246 piÔÔhe.
200 KhuddakanikÈya
vasena kusalampi bhaveyya. SiyÈ akusalanti taÓhaÑ ÔhapetvÈ

sesÈkusalavasena. SiyÈ abyÈkatanti
kÈmÈvacarar|pÈvacarÈr|pÈvacaravipÈkakiriyÈnaÑ r|pÈnaÒca vasena. SiyÈ
tÊÓi saccÈnÊti-ÈdÊsu sa~gahitÈnÊti gaÓitÈni. VatthuvasenÈti
akusalakusalÈbyÈkatadukkhasamudayanirodhamaggasa~khÈtavatthuvasena.
YaÑ dukkhasaccaÑ akusalanti ÔhapetvÈ taÓhaÑ avasesaÑ akusalaÑ.
AkusalaÔÔhena dve saccÈni ekasaccena sa~gahitÈnÊti imÈni dve
dukkhasamudayasaccÈni akusalaÔÔhena ekasaccena sa~gahitÈni,
akusalasaccaÑ nÈma hotÊti attho. EkasaccaÑ dvÊhi saccehi sa~gahitanti
ekaÑ akusalasaccaÑ dvÊhi dukkhasamudayasaccehi sa~gahitaÑ. YaÑ
dukkhasaccaÑ kusalanti tebh|makaÑ kusalaÑ. ImÈni dve
dukkhamaggasaccÈni kusalaÔÔhena ekasaccena sa~gahitÈni, kusalasaccaÑ
nÈma hoti. EkaÑ kusalasaccaÑ dvÊhi dukkhamaggasaccehi sa~gahitaÑ.
YaÑ dukkhasaccaÑ abyÈkatanti tebh|makavipÈkakiriyÈ r|paÒca. ImÈni dve
dukkhanirodhasaccÈni abyÈkataÔÔhena ekasaccena sa~gahitÈni, ekaÑ
abyÈkatasaccaÑ nÈma hoti. EkaÑ abyÈkatasaccaÑ dvÊhi
dukkhanirodhasaccehi sa~gahitaÑ. TÊÓi saccÈni ekasaccena sa~gahitÈnÊti
samudayamagganirodhasaccÈni ekena akusalakusalÈbyÈkatabh|tena
dukkhasaccena sa~gahitÈni. EkaÑ saccaÑ tÊhi saccehi sa~gahitanti ekaÑ
dukkhasaccaÑ visuÑ akusalakusala-abyÈkatabh|tehi
samudayamagganirodhasaccehi sa~gahitaÑ. Keci pana
“dukkhasamudayasaccÈni akusalaÔÔhena samudayasaccena sa~gahitÈni,
dukkhamaggasaccÈni kusalaÔÔhena maggasaccena sa~gahitÈni, na
dassanaÔÔhena. DukkhanirodhasaccÈni abyÈkataÔÔhena nirodhasaccena
sa~gahitÈni, na asa~khataÔÔhenÈ”ti vaÓÓayanti.
2. DutiyasuttantapÈÄivaÓÓanÈ
13. Puna aÒÒassa suttantassa atthavasena saccappaÔivedhaÑ
niddisitukÈmo pubbe me bhikkhaveti-ÈdikaÑ suttantaÑ ÈharitvÈ dassesi.
Tattha pubbe me bhikkhave sambodhÈti bhikkhave mama sambodhito
sabbaÒÒutaÒÒÈÓato pubbe. AnabhisambuddhassÈti sabbadhamme
appaÔividdhassa. Bodhisattasseva satoti bodhisattabh|tasseva. EtadahosÊti
Bodhipalla~ke nisinnassa etaÑ parivitakkitaÑ ahosi. AssÈdoti assÈdÊyatÊti
assÈdo. ŒdÊnavoti doso. NissaraÓanti apagamanaÑ.
Sukhanti sukhayatÊti sukhaÑ, yassuppajjati, taÑ sukhitaÑ karotÊti attho.

Somanassanti pÊtisomanassayogato sobhanaÑ mano assÈti sumano,
sumanassa bhÈvo somanassaÑ, sukhameva pÊtiyogato visesitaÑ. Aniccanti
addhuvaÑ. Dukkhanti dukkhavatthuttÈ sa~khÈradukkhattÈ ca dukkhaÑ.
VipariÓÈmadhammanti avasÊ hutvÈ jarÈbha~gavasena parivattanapakatikaÑ.
Etena anattabhÈvo vutto hoti. ChandarÈgavinayoti chandasa~khÈtassa
rÈgassa saÑvaraÓaÑ, na vaÓÓarÈgassa. ChandarÈgappahÈnanti tasseva
chandarÈgassa pajahanaÑ.
YÈvakÊvaÒcÈti-ÈdÊsu yÈva imesaÑ paÒcannaÑ upÈdÈnakkhandhÈnaÑ
-pa- yathÈbh|taÑ nÈbbhaÒÒÈsiÑ na adhikena ÒÈÓena paÔivijjhiÑ, tÈva
anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ anuttaraÑ sabbaÒÒubhÈvaÑ abhisambuddho
abhisametÈvÊ arahanti1 nevÈhaÑ paccaÒÒÈsiÑ neva paÔiÒÒaÑ akÈsinti
sambandhato attho. KÊvaÒcÈti nipÈtamattaÑ. Yatoti yasmÈ, yadÈ vÈ. AthÈti
anantaraÑ. ©ÈÓaÒca pana me dassanaÑ udapÈdÊti dassanakiccakaraÓena
dassanasa~khÈtaÑ paccavekkhaÓaÒÈÓaÒca me uppajji. AkuppÈti kopetuÑ
cÈletuÑ asakkuÓeyyÈ. VimuttÊti arahattaphalavimutti. EtÈya eva
phalapaccavekkhaÓÈya magganibbÈnapaccavekkhaÓÈpi vuttÈva honti.
AyamantimÈ jÈtÊti ayaÑ pacchimÈ khandhappavatti. NatthidÈni
punabbhavoti idÈni puna uppatti natthi. Etena pahÊnakilesapaccavekkhaÓÈ
vuttÈ. Arahato hi avasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓÈ na hoti.
3. DutiyasuttantaniddesavaÓÓanÈ
14. SaccappaÔivedhaÒÈÓayojanakkame ca ayaÑ r|passa assÈdoti
pahÈnappaÔivedhoti pubbabhÈge “ayaÑ taÓhÈsampayutto r|passa assÈdo”ti
ÒatvÈ maggakkhaÓe samudayappahÈnasa~khÈto samudayasaccappaÔivedho.
Samudayasaccanti samudayasaccappaÔivedhaÒÈÓaÑ.
AriyasaccÈrammaÓaÒÈÓampi hi “yekeci kusalÈ dhammÈ, sabbe te cat|su
ariyasaccesu sa~gahaÑ pacchantÊ”ti-ÈdÊsu2 viya “saccan”ti vuccati. AyaÑ
r|passa ÈdÊnavoti pariÒÒÈpaÔivedhoti pubbabhÈge “ayaÑ r|passa ÈdÊnavo”ti
ÒatvÈ maggakkhaÓe dukkhapariÒÒÈsa~khÈto dukkhasaccappaÔivedho.
Dukkhasaccanti dukkhasaccappaÔivedhaÒÈÓaÑ. IdaÑ r|passa nissaraÓanti
sacchikiriyÈpaÔivedhoti pubbabhÈge “idaÑ r|passa
______________________________________________________________
1. Ahanti (Ka) 2. Ma 1. 242 piÔÔhe.
202 KhuddakanikÈya
nissaraÓan”ti ÒatvÈ maggakkhaÓe nirodhasacchikiriyÈsa~khÈto

nirodhasaccappaÔivedho. Nirodhasaccanti nirodhasaccÈrammaÓaÑ
nirodhasaccappaÔivedhaÒÈÓaÑ. YÈ imesu tÊsu ÔhÈnes|ti imesu yathÈvuttesu
tÊsu samudayadukkhanirodhesu paÔivedhavasena pavattÈ yÈ diÔÔhi yo
sa~kappoti yojanÈ. BhÈvanÈpaÔivedhoti ayaÑ maggabhÈvanÈsa~khÈto
maggasaccappaÔivedho. Maggasaccanti maggasaccappaÔivedhaÒÈÓaÑ.
15. Puna aparena pariyÈyena saccÈni ca saccappaÔivedhaÒca dassento

saccanti katihÈkÈrehi saccanti-ÈdimÈha. Tattha yasmÈ sabbepi
sabbaÒÒubodhisattÈ Bodhipalla~ke nisinnÈ jarÈmaraÓÈdikassa
dukkhasaccassa jÈti-ÈdikaÑ samudayasaccaÑ “kiÑ nu kho”ti esanti, tathÈ
esantÈ ca jarÈmaraÓÈdikassa dukkhasaccassa jÈti-ÈdikaÑ samudayasaccaÑ
“paccayo”ti vavatthapento pariggaÓhanti, tasmÈ sÈ ca esanÈ so ca pariggaho
saccÈnaÑ esanattÈ pariggahattÈ ca “saccan”ti katvÈ esanaÔÔhena
pariggahaÔÔhenÈti vuttaÑ. AyaÒca vidhi PaccekabuddhÈnampi
paccayapariggahe labbhatiyeva, sÈvakÈnaÑ pana anussavavasena
paccayapariggahe1 labbhati. PaÔivedhaÔÔhenÈti pubbabhÈge tathÈ esitÈnaÑ
pariggahitÈnaÒca maggakkhaÓe ekapaÔivedhaÔÔhena.
KiÑnidÈnanti-ÈdÊsu nidÈnÈdÊni sabbÈni kÈraÓavevacanÈni. KÈraÓaÑ hi
yasmÈ phalaÑ nideti “handa naÑ gaÓhathÈ”ti appeti viya, tasmÈ “nidÈnan”ti
vuccati. YasmÈ phalaÑ tato samudeti, jÈyati, pabhavati, tasmÈ samudayo,
jÈti, pabhavoti vuccati. AyaÑ panettha attho–kiÑ nidÈnaÑ etassÈti
kiÑnidÈnaÑ. Ko samudayo etassÈti kiÑsamudayaÑ. KÈ jÈti etassÈti
kiÑjÈtikaÑ. Ko pabhavo etassÈti kiÑpabhavaÑ. YasmÈ pana tassa jÈti
yathÈvuttena atthena nidÈnaÒceva samudayo ca jÈti ca pabhavo ca, tasmÈ
jÈtinidÈnanti-ÈdimÈha. JarÈmaraÓanti dukkhasaccaÑ.
JarÈmaraÓasamudayanti tassa paccayaÑ samudayasaccaÑ.
JarÈmaraÓanirodhanti nirodhasaccaÑ. JarÈmaraÓanirodhagÈminiÑ
paÔipadanti maggasaccaÑ. IminÈva nayena sabbapadesu attho veditabbo.
16. NirodhappajÈnanÈti ÈrammaÓakaraÓena nirodhassa pajÈnanÈ. JÈti

siyÈ dukkhasaccaÑ, siyÈ samudayasaccanti bhavapaccayÈ paÒÒÈyanaÔÔhena
______________________________________________________________
1. Paccayapariggato (SÊ)
dukkhasaccaÑ, jarÈmaraÓassa paccayaÔÔhena samudayasaccaÑ. Esa nayo

sesesupi. AvijjÈ siyÈ dukkhasaccanti pana ÈsavasamudayÈ
avijjÈsamudayaÔÔhenÈti1.
SaccakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. Bojjha~gakathÈvaÓÓanÈ
17. IdÈni saccappaÔivedhasiddhaÑ bojjha~gavisesaÑ dassentena
kathitÈya suttantapubba~gamÈya bojjha~gakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ.
Tattha suttante tÈva bojjha~gÈti bodhiyÈ, bodhissa vÈ a~gÈti bojjha~gÈ. KiÑ
vuttaÑ hoti2–yÈ hi ayaÑ dhammasÈmaggÊ, yÈya lokuttaramaggakkhaÓe
uppajjamÈnÈya lÊnuddhaccapatiÔÔhÈnÈy|hanakÈmasukhattakilamathÈnuyoga
ucchedasassatÈbhinivesÈdÊnaÑ anekesaÑ upaddavÈnaÑ paÔipakkhabh|tÈya
satidhammavicayavÊriyapÊtipassaddhisamÈdhi-upekkhÈsa~khÈtÈya
dhammasÈmaggiyÈ ariyasÈvako bujjhatÊti katvÈ bodhÊti vuccati, bujjhatÊti
kilesasantÈnaniddÈya vuÔÔhahati, cattÈri vÈ ariyasaccÈni paÔivijjhati,
nibbÈnameva vÈ sacchikarotÊti vuttaÑ hoti. YathÈha “satta bojjha~ge
bhÈvetvÈ anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ abhisambuddho”ti3. TassÈ
dhammasÈmaggÊsa~khÈtÈya bodhiyÈ a~gÈti bojjha~gÈ
jhÈna~gamagga~gÈdayo viya. Yopesa yathÈvuttappakÈrÈya etÈya
dhammasÈmaggiyÈ bujjhatÊti katvÈ ariyasÈvako bodhÊti vuccati, tassa
bodhissa a~gÈtipi bojjha~gÈ sena~garatha~gÈdayo viya. TenÈhu
AÔÔhakathÈcariyÈ “bujjhanakassa puggalassa a~gÈti bojjha~gÈ”ti.
Satisambojjha~gÈdÊnaÑ attho abhiÒÒeyyaniddese vutto.
Bojjha~gatthaniddese bodhÈya saÑvattantÊti bujjhanatthÈya saÑvattanti.
Kassa bujjhanatthÈya? Maggaphalehi nibbÈnassa paccavekkhaÓÈya
katakiccassa bujjhanatthÈya, maggena vÈ kilesaniddÈto pabujjhanatthÈya
phalena pabuddhabhÈvatthÈyÈpÊti vuttaÑ hoti. BalavavipassanÈyapi
bojjha~gÈ bodhÈya
______________________________________________________________
1. AvijjÈsamudayo samudayaÔÔhenÈti (SÊ)
2. Bojjha~gÈti vuttaÑ hoti (SÊ, Ka), idaÑ vuttaÑ hoti (Abhi-®Ôha 2. 296 piÔÔhe)
SaÑ-®Ôha 3. 176 piÔÔhe pana passitabbaÑ.
3. SaÑ 3. 139; DÊ 3. 83 piÔÔhÈdÊsu.
204 KhuddakanikÈya
saÑvattanti. TasmÈ ayaÑ vipassanÈmaggaphalabojjha~gÈnaÑ sÈdhÈraÓattho.

TÊsupi hi ÔhÈnesu bodhÈya nibbÈnapaÔivedhÈya saÑvattanti. Etena bodhiyÈ
a~gÈti bojjha~gÈti vuttaÑ hoti. BujjhantÊti bojjha~gÈti-ÈdÊhi paÒcahi
catukkehi vuttÈnaÑ bojjha~gÈnaÑ uppattiÔÔhÈnaÑ abhiÒÒeyyaniddese
vuttaÑ. Api ca bujjhantÊti bojjha~gÈnaÑ sakiccakaraÓe
samatthabhÈvadassanatthaÑ kattuniddeso. BujjhanaÔÔhenÈti
sakiccakaraÓasamatthattepi sati kattuno abhÈvadassanatthaÑ bhÈvaniddeso.
BodhentÊti bojjha~gabhÈvanÈya bujjhantÈnaÑ yogÊnaÑ payojakattÈ
bojjha~gÈnaÑ hetukattuniddeso. BodhanaÔÔhenÈti paÔhamaÑ vuttanayeneva
payojakahetukattunÈ hÈvaniddeso. Etehi bodhiyÈ a~gÈ bojjha~gÈti vuttaÑ
hoti. BodhipakkhiyaÔÔhenÈti bujjhanaÔÔhena bodhÊti laddhanÈmassa yogissa
pakkhe bhavattÈ. AyametesaÑ yogino upakÈrakattaniddeso. Etehi bodhissa
a~gÈti bojjha~gÈti vuttaÑ hoti. BuddhilabhanaÔÔhenÈti-Èdike chakke
buddhilabhanaÔÔhenÈti yogÈvacarena buddhiyÈ pÈpuÓanaÔÔhena.
RopanaÔÔhenÈti sattÈnaÑ patiÔÔhÈpanaÔÔhena. PÈpanaÔÔhenÈti patiÔÔhÈpitÈya
niÔÔhÈpanaÔÔhena. Ime vipassanÈbojjha~gÈ pati-abhi-saÑ-iti tÊhi upasaggehi
visesitÈ maggaphalabojjha~gÈti vadanti. Sabbesampi dhammavohÈrena
niddiÔÔhÈnaÑ bojjha~gÈnaÑ bodhiyÈ a~gÈti bojjha~gÈti vuttaÑ hotÊti
veditabbaÑ.
M|lam|lakÈdidasakavaÓÓanÈ
18. M|laÔÔhenÈti-Èdike m|lam|lake dasake m|laÔÔhenÈti vipassanÈdÊsu
purimÈ purimÈ bojjha~gÈ pacchimÈnaÑ pacchimÈnaÑ bojjha~gÈnaÒca
sahajÈtadhammÈnaÒca aÒÒamaÒÒaÒca m|laÔÔhena. M|lacariyaÔÔhenÈti
m|laÑ hutvÈ cariyÈ pavatti m|lacariyÈ. Tena m|lacariyaÔÔhena, m|laÑ
hutvÈ pavattanaÔÔhenÈti attho. M|lapariggahaÔÔhenÈti te eva bojjha~gÈ Èdito
pabhuti uppÈdanatthÈya parigayhamÈnattÈ pariggahÈ, m|lÈniyeva pariggahÈ
m|lapariggahÈ. Tena m|lapariggahaÔÔhena. Te eva aÒÒamaÒÒaÑ
parivÈravasena parivÈraÔÔhena. BhÈvanÈpÈrip|rivasena parip|raÓaÔÔhena.
NiÔÔhaÑ pÈpuÓanavasena paripÈkaÔÔhena. Te eva m|lÈni ca chabbidhÈ
pabhedabhinnattÈ paÔisambhidÈ cÈti m|lapaÔisambhidÈ. Tena
m|lapaÔisambhidaÔÔhena. M|lapaÔisambhidÈpÈpanaÔÔhenÈti
bojjha~gabhÈvanÈnuyuttassa yogino taÑ m|lapaÔisambhidaÑ
pÈpanaÔÔhena. Tasseva yogino tassÈ m|lapaÔisambhidÈya vasÊbhÈvaÔÔhena.

Sesesupi Êdisesu puggalavohÈresu bodhissa a~gÈti bojjha~gÈti vuttaÑ hotÊti
veditabbaÑ. M|lapaÔisambhidÈya vasÊbhÈvappattÈnampÊti Êdisesupi
niÔÔhÈvacanesu phalabojjha~gÈti veditabbaÑ. VasÊbhÈvaÑ pattÈnantipi
pÈÔho.
M|lam|lakadasakaÑ niÔÔhitaÑ.
Sesesupi hetum|lakÈdÊsu navasu dasakesu iminÈva nayena

sÈdhÈraÓavacanÈnaÑ attho veditabbo. AsÈdhÈraÓesu pana yathÈvuttÈ eva
bojjha~gÈ yathÈvuttÈnaÑ dhammÈnaÑ janakattÈ het| nÈma honti.
UpatthambhakattÈ paccayÈ nÈma. Te eva tada~gasamuccheda-
paÔippassaddhivisuddhibh|tattÈ visuddhi nÈma. VajjavirahitattÈ anavajjÈ
nÈma. “Sabbepi kusalÈ dhammÈ nekkhamman”ti1 vacanato nekkhammaÑ
nÈma. Kilesehi vimuttattÈ tada~gavimutti-Èdivasena vimutti nÈma.
Maggaphalabojjha~gÈ visayÊbh|tehi Èsavehi virahitattÈ anÈsavÈ. TividhÈpi
bojjha~gÈ kilesehi suÒÒattÈ tada~gavivekÈdivasena vivekÈ.
VipassanÈmaggabojjha~gÈ pariccÈgavosaggattÈ pakkhandanavosaggattÈ ca
vosaggÈ. Phalabojjha~gÈ pakkhandanavosaggattÈ vosaggÈ.
19. M|laÔÔhaÑ bujjhantÊti-Èdayo ekekapadavasena niddiÔÔhÈ nava

dasakÈ vuttanayeneva veditabbÈ. VasÊbhÈvappattÈnanti padaÑ pana
vattamÈnavacanÈbhÈvena na yojitaÑ. PariggahaÔÔhÈdayo abhiÒÒeyyaniddese
vuttatthÈ.
20. Puna thero attanÈ desitaÑ suttantaÑ uddisitvÈ tassa niddesavasena

bojjha~gavidhiÑ dassetukÈmo ekaÑ samayanti-ÈdikaÑ nidÈnaÑ vatvÈ
suttantaÑ tÈva uddisi. AttanÈ desitasuttattÈ eva cettha evaÑ me sutanti na
vuttaÑ. ŒyasmÈ SÈriputtoti panettha desakabyattibhÈvatthaÑ attÈnaÑ paraÑ
viya katvÈ vuttaÑ. ¢disaÑ hi vacanaÑ loke ganthesu payujjanti2.
PubbaÓhasamayanti sakalaÑ pubbaÓhasamayaÑ. AccantasaÑyogatthe
upayogavacanaÑ. Sesadvayepi eseva nayo. Satisambojjha~go iti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 271 NadÊsotasuttaÔÔhakathÈyaÑ. 2. Bahu yujjantÊ (SÊ)
206 KhuddakanikÈya
ce me hotÊti satisambojjha~goti evaÒce1 mayhaÑ hoti. AppamÈÓoti me

hotÊti appamÈÓoti evaÑ me hoti. SusamÈraddhoti me hotÊti suÔÔhu
paripuÓÓoti evaÑ me hoti. TiÔÔhantanti nibbÈnÈrammaÓe pavattivasena
tiÔÔhantaÑ. CavatÊti nibbÈnÈrammaÓato apagacchati. Sesabojjha~gesupi
eseva nayo.
RÈjamahÈmattassÈti raÒÒo mahÈ-amaccassa, mahatiyÈ vÈ bhogamattÈya
bhogappamÈÓena samannÈgatassa. NÈnÈrattÈnanti nÈnÈra~garattÈnaÑ,
p|raÓatthe sÈmivacanaÑ, nÈnÈrattehÊti attho. DussakaraÓÉakoti dussapeÄÈ.
Dussayuganti vatthayugalaÑ. PÈrupitunti acchÈdetuÑ. ImasmiÑ suttante
therassa phalabojjha~gÈ kathitÈ. YadÈ hi thero satisambojjha~gaÑ sÊsaÑ
katvÈ phalasamÈpattiÑ samÈpajjati, tadÈ itare tadanvayÈ honti. YadÈ
dammavicayÈdÊsu aÒÒataraÑ, tadÈ sesÈpi tadanvayÈ hontÊti evaÑ
phalasamÈpattiyÈ attano ciÓÓavasÊbhÈvaÑ dassento thero imaÑ suttantaÑ
kathesÊti.
SuttantaniddesavaÓÓanÈ
21. KathaÑ satisambojjha~go iti ce hotÊti bojjha~goti
satisambojjha~gaÑ sÊsaÑ katvÈ phalasamÈpattiÑ samÈpajjantassa aÒÒesu
bojjha~gesu vijjamÈnesu evaÑ ayaÑ satisambojjha~go hotÊti iti ce
pavattassa kathaÑ so satisambojjha~go hotÊti attho. YÈvatÈ nirodh|paÔÔhÈtÊti
yattakena kÈlena nirodho upaÔÔhÈti, yattake kÈle ÈrammaÓato nibbÈnaÑ
upaÔÔhÈtÊti attho. YÈvatÈ accÊti yattakena parimÈÓena jÈlÈ. KathaÑ
appamÈÓo iti ce hotÊti bojjha~goti na appamÈÓepi satisambojjha~ge
vijjamÈne evaÑ ayaÑ appamÈÓo hotÊti iti ce pavattassa so appamÈÓo
satisambojjha~go kathaÑ hotÊti attho. PamÈÓabaddhÈti kilesÈ ca
pariyuÔÔhÈnÈ ca ponobhavikasa~khÈrÈ ca pamÈÓabaddhÈ nÈma honti. “RÈgo
pamÈÓakaraÓo, doso pamÈÓakaraÓo, moho pamÈÓakaraÓo”ti2 vacanato
rÈgÈdayo yassa uppajjanti, “ayaÑ ettako”ti tassa pamÈÓakaraÓato pamÈÓaÑ
nÈma. TasmiÑ pamÈÓe baddhÈ paÔibaddhÈ
______________________________________________________________
1. EvaÒca (SÊ) 2. Ma 1. 372 piÔÔhe.
ÈyattÈti kilesÈdayo pamÈÓabaddhÈ nÈma honti. KilesÈti anusayabh|tÈ,

pariyuÔÔhÈnÈti samudÈcÈrappattakilesÈ. Sa~khÈrÈ ponobhavikÈti
punappunaÑ bhavakaraÓaÑ punabhavo, punabhavo sÊlametesanti
ponabhavikÈ, ponabhavikÈ eva ponobhavikÈ. KusalÈkusalakammasa~khÈtÈ
sa~khÈrÈ. AppamÈÓoti vuttappakÈrassa pamÈÓassa abhÈvena appamÈÓo.
MaggaphalÈnampi appamÈÓattÈ tato visesanatthaÑ acalaÔÔhena
asa~khataÔÔhenÈti vuttaÑ. Bha~gÈbhÈvato acalo, paccayÈbhÈvato asa~khato.
Yo hi acalo asa~khato ca, so ativiya pamÈÓavirahito hoti.
KathaÑ susamÈraddho iti ce hotÊti bojjha~goti anantaraÑ vuttanayena
yojetabbaÑ. VisamÈti sayaÒca visamattÈ, visamassa ca bhÈvassa hetuttÈ
visamÈ. Samadhammoti santaÔÔhena paÓÊtaÔÔhena samo dhammo.
PamÈÓÈbhÈvato santo. “YÈvatÈ bhikkhave dhammÈ sa~khatÈ vÈ asa~khatÈ
vÈ, virÈgo tesaÑ dhammÈnaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti1 vacanato
sabbadhammuttamaÔÔhena paÓÊto. TasmiÑ samadhammoti vutte susame
Èraddho susamÈraddho. ŒvajjitattÈti phalasamÈpattiyÈ pavattakÈlaÑ
sandhÈya vuttaÑ. AnuppÈdÈdisa~khÈte nibbÈne manodvÈrÈvajjanassa
uppannattÈti vuttaÑ hoti. TiÔÔhatÊti pavattati. UppÈdÈdÊni heÔÔhÈ vuttatthÈni.
Sesabojjha~gam|lakesupi vÈresu eseva nayo.
Bojjha~gakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. MettÈkathÈvaÓÓanÈ
22. IdÈni bojjha~gakathÈnantaraÑ kathitÈya bojjha~gakathÈgatiyÈ
suttantapubba~gamÈya mettÈkathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha suttante
tÈva ÈsevitÈyÈti Èdarena sevitÈya. BhÈvitÈyÈti vaÉÉhitÈya. BahulÊkatÈyÈti
punappunaÑ katÈya. YÈnÊkatÈyÈti yuttayÈnasadisÈya katÈya. VatthukatÈyÈti
patiÔÔhÈnaÔÔhena vatthu viya katÈya. AnuÔÔhitÈyÈti paccupaÔÔhitÈya.
ParicitÈyÈti samantato citÈya upacitÈya. SusamÈraddhÈyÈti suÔÔhu
samÈraddhÈya
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 343; Khu 1. 254 piÔÔhesu.
208 KhuddakanikÈya
sukatÈya. ŒnisaÑsÈti guÓÈ. PÈÔika~khÈti paÔika~khitabbÈ icchitabbÈ.

SukhaÑ supatÊti yathÈ sesajanÈ samparivattamÈnÈ kÈkacchamÈnÈ dukkhaÑ
supanti, evaÑ asupitvÈ sukhaÑ supati. NiddaÑ okkantopi samÈpattiÑ
samÈpanno viya hoti. SukhaÑ paÔibujjhatÊti yathÈ aÒÒe nitthunantÈ
vijambhantÈ samparivattantÈ dukkhaÑ paÔibujjhanti, evaÑ apaÔibujjhitvÈ
vikasamÈnamiva padumaÑ sukhaÑ nibbikÈraÑ paÔibujjhati. Na pÈpakaÑ
supinaÑ passatÊti supinaÑ passantopi bhaddakameva supinaÑ passati.
CetiyaÑ vandanto viya p|jaÑ karonto viya dhammaÑ suÓanto viya ca hoti.
YathÈ panaÒÒe attÈnaÑ corehi parivÈritaÑ viya vÈÄehi upaddutaÑ viya
papÈte patantaÑ viya ca passanti, na evaÑ pÈpakaÑ supinaÑ passati.
ManussÈnaÑ piyo hotÊti ure ÈmuttamuttÈhÈro viya sÊse piÄandhamÈlÈ viya
ca manussÈnaÑ piyo hoti manÈpo. AmanussÈnaÑ piyo hotÊti yatheva ca
manussÈnaÑ, evaÑ amanussÈnampi piyo hoti. DevatÈ rakkhantÊti puttamiva
mÈtÈpitaro devatÈ rakkhanti. NÈssa aggi vÈ visaÑ vÈ satthaÑ vÈ kamatÊti
mettÈvihÈrissa kÈye aggi vÈ visaÑ vÈ satthaÑ vÈ na kamati na pavisati,
nÈssa kÈyaÑ vikopetÊti vuttaÑ hoti. TuvaÔaÑ cittaÑ samÈdhiyatÊti
mettÈvihÈrino khippameva cittaÑ samÈdhiyati, natthi tassa dandhÈyitattaÑ.
MukhavaÓÓo vippasÊdatÊti bandhanÈ pamuttatÈlapakkaÑ viya cassa
vippasannavaÓÓaÑ mukhaÑ hoti. Asamm|Äho kÈlaÑ karotÊti mettÈvihÈrino
sammohamaraÓaÑ nÈma natthi, asamm|Äho niddaÑ okkamanto viya kÈlaÑ
karoti. Uttari appaÔivijjhantoti mettÈsamÈpattito uttariÑ arahattaÑ
adhigantuÑ asakkonto ito cavitvÈ suttappabuddho viya brahmalok|pago
hotÊti brÈhmalokaÑ upapajjatÊti attho.
MettÈniddese anodhiso pharaÓÈti odhi mariyÈdÈ, na odhi anodhi. Tato
anodhiso, anodhitoti attho, nippadesato phusanÈti vuttaÑ hoti. Odhisoti
padesavasena. DisÈpharaÓÈti disÈsu pharaÓÈ. Sabbeti
anavasesapariyÈdÈnaÑ. SattÈtipadassa attho ÒÈÓakathÈmÈtikÈvaÓÓanÈyaÑ
vutto, ruÄhÊsaddena pana vÊtarÈgesupi ayaÑ vohÈro vattati vilÊvamayepi
bÊjanivisese tÈlavaÓÔavohÈro viya. AverÈti verarahitÈ. AbyÈpajjÈti
byÈpÈdarahitÈ. AnÊghÈti niddukkhÈ. AnigghÈtipi pÈÔho. SukhÊ attÈnaÑ
pariharant|ti sukhitÈ hutvÈ attabhÈvaÑ vattayantu. “AverÈ”ti ca sakasantÈne

ca pare paÔicca, parasantÈne ca itare paÔicca verÈbhÈvo dassito,
“abyÈpajjÈ”ti-ÈdÊsu verÈbhÈvÈ tamm|lakabyÈpÈdÈbhÈvo, “anÊghÈ”ti
byÈpÈdÈbhÈvÈ tamm|lakadukkhÈbhÈvo, “sukhÊ attÈnaÑ pariharant|”ti
dukkhÈbhÈvÈ sukhena attabhÈvapariharaÓaÑ dassitanti evamettha
vacanasambandho veditabboti. Imesu ca “averÈ hont|”ti-ÈdÊsu cat|supi
vacanesu yaÑ yaÑ pÈkaÔaÑ hoti, tassa tassa vasena mettÈya pharati.
PÈÓÈti-ÈdÊsu pÈÓanatÈya1 pÈÓÈ, assÈsapassÈsÈyattavuttitÈyÈti attho.

Bh|tattÈ bh|tÈ, abhinibbattÈti attho. PuÑ vuccati nirayo, taÑ puÑ2 galanti
gacchantÊti puggalÈ. AttabhÈvo vuccati sarÊraÑ, khandhapaÒcakameva vÈ,
taÑ upÈdÈya paÒÒattimattasabbhÈvato, tasmiÑ attabhÈve pariyÈpannÈ
paricchinnÈ antogadhÈti attabhÈvapariyÈpannÈ. YathÈ ca sattÈti vacanaÑ,
evaÑ sesÈnipi ruÄhÊvasena ÈropetvÈ sabbÈnetÈni sabbasattavevacanÈnÊti
veditabbÈni. KÈmaÒca aÒÒÈnipi “sabbe jant| sabbe jÊvÈ”ti-ÈdÊni
sabbasattavevacanÈni atthi, pÈkaÔavasena pana imÈneva paÒca gahetvÈ
“paÒcahÈkÈrehi anodhiso pharaÓÈ mettÈcetovimuttÊ”ti vuccati. Ye pana
“sattÈ pÈÓÈ”ti-ÈdÊnaÑ na kevalaÑ vacanamattatova, atha kho atthatopi
nÈnattameva iccheyyuÑ, tesaÑ anodhiso pharaÓÈ virujjhati. TasmÈ tathÈ
atthaÑ aggahetvÈ imesu paÒcasu ÈkÈresu aÒÒataravasena anodiso mettÈya
pharati.
Odhiso pharaÓe pana itthiyo purisÈti li~gavasena vuttaÑ, ariyÈ

anariyÈti ariyaputhujjanavasena, devÈmanussÈ vinipÈtikÈti upapattivasena.
DisÈpharaÓepi disÈvibhÈgaÑ akatvÈ sabbadisÈsu “sabbe sattÈ”ti-ÈdinÈ
nayena pharaÓato anodhiso pharaÓÈ hoti, sabbadisÈsu “sabbÈ itthiyo”ti-ÈdinÈ
nayena pharaÓato odhiso pharaÓÈ.
YasmÈ pana ayaÑ tividhÈpi mettÈpharaÓÈ appanÈpattacittassa vasena

vuttÈ, tasmÈ tÊsu vÈresu appanÈ gahetabbÈ. Anodhiso pharaÓe
______________________________________________________________
1. PÈÓatÈya (SÊ) 2. TasmiÑ (SÊ, Visuddhi 1. 303 piÔÔhe ca)
210 KhuddakanikÈya
tÈva “sabbe sattÈ averÈ hont|”ti ekÈ, “abyÈpajjÈ hont|”ti ekÈ, “anÊghÈ
hont|”ti ekÈ, “sukhÊ attÈnaÑ pariharant|”ti ekÈ. TÈnipi hi cattÈri
hitopasaÑhÈravaseneva vuttÈni. HitopasaÑhÈralakkhaÓÈ hi mettÈ. Iti
“sattÈ”ti-ÈdÊsu paÒcasu ÈkÈresu catassannaÑ catassannaÑ appanÈnaÑ
vasena vÊsati appanÈ honti, odhiso pharaÓe “sabbÈ itthiyo”ti-ÈdÊsu sattasu
ÈkÈresu catassannaÑ catassannaÑ vasena aÔÔhavÊsati appanÈ. DisÈpharaÓe
pana “sabbe puratthimÈya disÈya sattÈ”ti-ÈdinÈ nayena ekamekissÈ disÈya
vÊsati vÊsati katvÈ dve satÈni, “sabbÈ puratthimÈya disÈya itthiyo”ti-ÈdinÈ
nayena ekamekissÈ disÈya aÔÔhavÊsati aÔÔhavÊsati katvÈ asÊti dve satÈnÊti
cattÈri satÈni asÊti ca appanÈ. Iti sabbÈnipi idha vuttÈni aÔÔhavÊsÈdhikÈni
paÒca appanÈsatÈni honti. YathÈ ca mettÈya tividhena pharaÓÈ vuttÈ, tathÈ
karuÓÈmuditÈ-upekkhÈnampi vuttÈva hotÊti veditabbaÑ.
1. IndriyavÈravaÓÓanÈ
23. Atha mett|pasaÑhÈrÈkÈraÑ indriyÈdiparibhÈvanaÒca dassetuÑ
sabbesaÑ sattÈnaÑ pÊÄanaÑ vajjetvÈti-ÈdimÈha. Tattha pÊÄananti
abbhantarato sarÊrapÊÄanaÑ. UpaghÈtanti bÈhirato sarÊropaghÈtaÑ.
SantÈpanti yathÈ tathÈ vÈ cittasantÈpanaÑ. PariyÈdÈnanti pakatiyÈ
jÊvitÈdiparikkhayaÑ. Vihesanti parato jÊvitaviheÔhanaÑ. VajjetvÈti
pÊÄanÈdÊsu ekekaÑ attano citteneva apanetvÈ. ImÈni pÊÄanÈdÊni paÒca padÈni
mettopasaÑhÈrassa paÔipakkhavivajjanavasena vuttÈni, apÊÄanÈyÈti-ÈdÊni
mettopasaÑhÈravasena. ApÊÄanÈyÈti apÊÄanÈkÈrena, sabbe satte mettÈyatÊti
sambandho. EvaÑ sesesupi. MÈ verino mÈ dukkhino mÈ dukkhitattÈti
imÈnipi tÊÓi mettopasaÑhÈrassa paÔipakkhapaÔikkhepavacanÈni. MÈ-
vacanassa mÈ hont|ti attho. Averino sukhino sukhitattÈti imÈni tÊÓi
mettopasaÑhÈravacanÈni. “AbyÈpajjÈ anÊghÈ”ti idaÑ dvayaÑ
“sukhino”tivacanena sa~gahitanti veditabbaÑ. SukhitattÈti tasseva sukhassa
niccappavattidassanaÑ. “SukhitattÈ”ti ca “sukhÊ attÈnaÑ pariharant|”ti ca
atthato ekaÑ. “ApÊÄanÈyÈ”ti-ÈdÊhi vÈ abyÈpajjÈnÊghavacanÈni sa~gahitÈni.
AÔÔhahÈkÈrehÊti “apÊÄanÈyÈ”ti-Èdayo
paÒca mettopasaÑhÈrÈkÈrÈ “averino hont|”ti-Èdayo tayo

mettopasaÑhÈrÈkÈrÈti imehi aÔÔhahÈkÈrehi. MettÈyatÊti siniyhati. TaÑ
dhammaÑ cetayatÊti taÑ hitopasaÑhÈraÑ cetayati abhisandahati, pavattetÊti
attho. SabbabyÈpÈdapariyuÔÔhÈnehi vimuccatÊti mettÈya paÔipakkhabh|tehi
sabbehi byÈpÈdasamudÈcÈrehi vikkhambhanato vimuccati. MettÈ ca ceto ca
vimutti cÈti ekÈyeva mettÈ tidhÈ vaÓÓitÈ.
Averino khemino sukhinoti imÈni tÊÓi padÈni pubbe vutte ÈkÈre
sa~khepena sa~gahetvÈ vuttÈni. SaddhÈya adhimuccatÊti-ÈdinÈ nayena
vuttÈni paÒcindriyÈni mettÈya sampayuttÈniyeva. ŒsevanÈti-ÈdÊsu chasu
vÈresu ÈsevÊyati etehi mettÈti ÈsevanÈ. TathÈ bhÈvanÈ bahulÊkammaÑ.
Ala~kÈrÈti vibh|sanÈ. SvÈla~katÈti suÔÔhu ala~katÈ bh|sitÈ. ParikkhÈrÈti
sambhÈrÈ. SuparikkhatÈti suÔÔhu sambhatÈ1. ParivÈrÈti rakkhanaÔÔhena. Puna
ÈsevanÈdÊni aÔÔhavÊsati padÈni mettÈya vaÓÓabhaÓanatthaÑ vuttÈni. Tattha
pÈrip|rÊti paripuÓÓabhÈvÈ. SahagatÈti mettÈya sahagatÈ. TathÈ sahajÈtÈdayo.
PakkhandanÈti mettÈya pavisanÈ, pakkhandati etehi mettÈti vÈ pakkhandanÈ.
TathÈ saÑsÊdanÈdayo. EtaÑ santanti phassanÈti esÈ mettÈ santÈti etehi
phassanÈ hotÊti etaÑ santanti phassanÈ “etadaggan”ti-ÈdÊsu2 viya
napuÑsakavacanaÑ. SvÈdhiÔÔhitÈti suÔÔhu patiÔÔhitÈ. SusamuggatÈti suÔÔhu
samussitÈ. SuvimuttÈti attano attano paccanÊkehi suÔÔhu vimuttÈ.
NibbattentÊti mettÈsampayuttÈ hutvÈ mettaÑ nibbattenti. JotentÊti pÈkaÔaÑ
karonti. PatÈpentÊti3 virocenti.
2-4. BalÈdivÈrattayavaÓÓanÈ
24-27. IndriyavÈre vuttanayeneva balavÈropi veditabbo.
Bojjha~gamagga~gavÈrÈ pariyÈyena vuttÈ, na yathÈlakkhaÓavasena.
Magga~gavÈre sammÈvÈcÈkammantÈjÊvÈ mettÈya pubbabhÈgavasena vuttÈ,
na appanÈvasena. Na hi ete mettÈya saha bhavanti. SabbesaÑ pÈÓÈnanti-
ÈdÊnaÑ
______________________________________________________________
1. Sambh|tÈ (SÊ) 2. AÑ 1. 23 piÔÔhe. 3. PakÈsentÊti (SÊ)
212 KhuddakanikÈya
sesavÈrÈnampi sattavÈre vuttanayeneva attho veditabbo.

MettÈbhÈvanÈvidhÈnaÑ pana Visuddhimaggato1 gahetabbanti.
MettÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. VirÈgakathÈvaÓÓanÈ
28. IdÈni maggapayojanapariyosÈnÈya mettÈkathÈya anantaraÑ
kathitÈya virÈgasa~khÈtamaggapubba~gamÈya virÈgakathÈya
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha paÔhamaÑ tÈva “nibbindaÑ virajjati virÈgÈ
vimuccatÊ”ti2 vuttÈnaÑ dvinnaÑ suttantapadÈnaÑ atthaÑ niddisitukÈmena
virÈgo maggo, vimuttiphalanti uddeso Ôhapito. Tattha paÔhamaÑ
vacanatthaÑ tÈva niddisitukÈmo kathaÑ virÈgo maggoti-ÈdimÈha. Tattha
virajjatÊti virattÈ hoti. SesÈni maggaÒÈÓaniddese vuttatthÈni. VirÈgoti yasmÈ
sammÈdiÔÔhi virajjati, tasmÈ virÈgo nÈmÈti attho. So ca virÈgo yasmÈ
virÈgÈrammaÓo -pa- virÈge patiÔÔhito, tasmÈ ca virÈgoti evaÑ
“virÈgÈrammaÓo”ti-ÈdÊnaÑ paÒcannaÑ vacanÈnaÑ sambandho veditabbo.
Tattha virÈgÈrammaÓoti nibbÈnÈrammaÓo. VirÈgagocaroti nibbÈnavisayo.
VirÈge samudÈgatoti nibbÈne samuppanno. VirÈge Ôhitoti pavattivasena
nibbÈne Ôhito. VirÈge patiÔÔhitoti anivattanavasena nibbÈne patiÔÔhito.
NibbÈnaÒca virÈgoti nibbÈnaÑ virÈgahetuttÈ virÈgo.
NibbÈnÈrammaÓatÈjÈtÈti nibbÈnÈrammaÓe jÈtÈ, nibbÈnÈrammaÓabhÈvena vÈ
jÈtÈ. Te maggasampayuttÈ sabbeva phassÈdayo dhammÈ virajjanaÔÔhena
virÈgÈ hontÊti virÈgÈ nÈma honti. SahajÈtÈnÊti sammÈdiÔÔhisahajÈtÈni
sammÈsa~kappÈdÊni satta magga~gÈni. VirÈgaÑ gacchantÊti virÈgo maggoti
virÈgaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ gacchantÊti virÈgÈrammaÓattÈ virÈgo
nÈma, magganaÔÔhena maggo nÈma hotÊti attho. Ekekampi magga~gaÑ
maggoti nÈmaÑ labhati. Iti ekekassa a~gassa maggatte vutte
sammÈdiÔÔhiyÈpi maggattaÑ vuttameva hoti. TasmÈyeva ca etena maggenÈti
aÔÔha magga~gÈni gahetvÈ vuttaÑ. BuddhÈ cÈti PaccekabuddhÈpi sa~gahitÈ.
Tepi hi “dveme bhikkhave BuddhÈ TathÈgato ca ArahaÑ SammÈsambuddho
Paccekabuddho cÈ”ti3 vuttattÈ
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 287 piÔÔhÈdÊsu. 2. Vi 3. 20; SaÑ 2. 55 piÔÔhÈdÊsu. 3. AÑ 1. 76 piÔÔhe.
BuddhÈyeva. Agatanti anamatagge saÑsÈre agatapubbaÑ. Disanti sakalÈya

paÔipattiyÈ dissati apadissati abhisandahÊyatÊti disÈ, sabbabuddhehi vÈ
paramaÑ sukhanti dissati apadissati kathÊyatÊti disÈ, sabbadukkhaÑ vÈ
dissanti vissajjenti ujjhanti etÈyÈti disÈ. TaÑ disaÑ. AÔÔha~giko maggoti
kiÑ vuttaÑ hoti? Yo so aÔÔha~giko dhammasam|ho, so etena nibbÈnaÑ
gacchantÊti gamanaÔÔhena maggo nÈmÈti vuttaÑ hoti.
PuthusamaÓabrÈhmaÓÈnaÑ parappavÈdÈnanti visuÑ visuÑ samaÓÈnaÑ
brÈhmaÓÈnaÒca ito aÒÒaladdhikÈnaÑ. Aggoti tesaÑ sesamaggÈnaÑ visiÔÔho.
SeÔÔhoti sesamaggato ativiya pasaÑsanÊyo. Mokkhoti mukhe sÈdhu,
sesamaggÈnaÑ abhimukhe ayameva sÈdh|ti attho. Uttamoti sesamagge
ativiya uttiÓÓo. Pavaroti sesamaggato nÈnappakÈrehi saÑbhajanÊyo. ItÊti
kÈraÓatthe nipÈto. TasmÈ BhagavatÈ “maggÈnaÑ aÔÔha~giko seÔÔho”ti vuttoti
adhippÈyo. VuttaÑ hi BhagavatÈ–
“MaggÈnaÔÔha~giko seÔÔho, saccÈnaÑ caturo padÈ.
VirÈgo seÔÔho dhammÈnaÑ, dvipadÈnaÒca cakkhumÈ”ti1.
TaÑ idha vicchinditvÈ “maggÈnaÑ aÔÔha~giko seÔÔho”ti vuttaÑ.
SesavÈresupi iminÈ ca nayena heÔÔhÈ vuttanayena ca attho veditabbo.
DassanavirÈgoti-ÈdÊsu dassanasa~khÈto virÈgo dassanavirÈgo.
IndriyaÔÔhato balassa visiÔÔhattÈ idha indriyato balaÑ paÔhamaÑ vuttanti
veditabbaÑ. ŒdhipateyyaÔÔhena indriyÈnÊti-Èdi indriyÈdÊnaÑ
atthavibhÈvanÈ, na virÈgassa. TathaÔÔhena saccÈti saccaÒÈÓaÑ veditabbaÑ.
SÊlavisuddhÊti sammÈvÈcÈkammantÈjÊvÈ. CittavisuddhÊti sammÈsamÈdhi.
DiÔÔhivisuddhÊti sammÈdiÔÔhisa~kappÈ. VimuttaÔÔhenÈti
taÑtaÑmaggavajjhakilesehi muttaÔÔhena. VijjÈti sammÈdiÔÔhi. VimuttÊti
samucchedavimutti. Amato gadhaÑ nibbÈnaÑ pariyosÈnaÔÔhena maggoti
maggaphalapaccavekkhaÓÈhi maggÊyatÊti maggo.
ImasmiÑ virÈganiddese vuttÈ dhammÈ sabbepi maggakkhaÓeyeva.
Vimuttiniddese phalakkhaÓe. TasmÈ chandamanasikÈrÈpi
maggaphalasampayuttÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 52 piÔÔhe Dhammapade.
214 KhuddakanikÈya
29. VirÈganiddese vuttanayeneva vimuttiniddesepi attho veditabbo.

PhalaÑ panettha paÔippassaddhivimuttattÈ vimutti, nibbÈnaÑ
nissaraÓavimuttattÈ vimutti. “SahajÈtÈni satta~gÈnÊ”ti-ÈdÊni vacanÈni idha na
labbhantÊti na vuttÈni. SayaÑ phalavimuttattÈ pariccÈgaÔÔhena vimuttÊti
ettakameva vuttaÑ. SesaÑ vuttanayamevÈti.
VirÈgakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
6. PaÔisambhidÈkathÈ
1. DhammacakkapavattanavÈravaÓÓanÈ
30. IdÈni virÈgasa~khÈtamaggavasena siddhaÑ paÔisambhidÈpabhedaÑ
dassentena kathitÈya dhammacakkappavattanasuttantapubba~gamÈya
paÔisambhidÈkathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Suttante tÈva BÈrÈÓasiyanti
BÈrÈÓasÈ nÈma nadÊ, BÈrÈÓasÈya avid|re bhavÈ nagarÊ BÈrÈÓasÊ. TassaÑ
BÈrÈÓasiyaÑ. Isipatane MigadÈyeti isÊnaÑ patanuppatanavasena
evaÑladdhanÈme migÈnaÑ abhayadÈnadinnaÔÔhÈnattÈ MigadÈyasa~khÈte
ÈrÈme. Tattha hi uppannuppannÈ sabbaÒÒu-isayo patanti,
dhammacakkappavattanatthaÑ nisÊdantÊti attho. Nandam|lakapabbhÈrato
sattÈhaccayena nirodhasamÈpattito vuÔÔhitÈ Anotattadahe
katamukhadhovanakiccÈ ÈkÈsena ÈgantvÈ Paccekabuddha-isayopettha
samosaraÓavasena patanti, uposathatthaÒca anuposathatthaÒca sannipatanti,
GandhamÈdanaÑ paÔigacchantÈ ca tato ca1 uppatantÊtipi iminÈ isÊnaÑ
patanuppatanavasena taÑ “Isipatanan”ti vuccati. “Isipadanan”tipi pÈÔho.
PaÒcavaggiyeti–
“KoÓÉaÒÒo Bhaddiyo Vappo, MahÈnÈmo ca Assaji.
Ete paÒca mahÈtherÈ, paÒcavaggÈti vuccare”ti–
evaÑ vuttÈnaÑ paÒcannaÑ bhikkh|naÑ vaggo paÒcavaggo. TasmiÑ
paÒcavagge bhavÈ taÑpariyÈpannattÈti paÒcavaggiyÈ. Te paÒcavaggiye.
Bhikkh| ÈmantesÊti DÊpa~karadasabalassa pÈdam|le katÈbhinÊhÈrato
paÔÔhÈya pÈramiyo
______________________________________________________________
1. Tatova (SaÑ-®Ôha 3. 327 piÔÔhe)
p|rento anupubbena pacchimabhavaÑ patvÈ pacchimabhave ca

katÈbhinikkhamano anupubbena BodhimaÓÉaÑ patvÈ tattha
AparÈjitapalla~ke nisinneva mÈrabalaÑ bhinditvÈ paÔhamayÈme
pubbenivÈsaÑ anussaritvÈ majjhimayÈme dibbacakkhuÑ visodhetvÈ
pacchimayÈmÈvasÈne dasasahassilokadhÈtuÑ unnÈdento sampakampento
sabbaÒÒutaÑ patvÈ satta sattÈhÈni BodhimaÓÉe vÊtinÈmetvÈ MahÈbrahmunÈ
ÈyÈcitadhammadesano BuddhacakkhunÈ lokaÑ voloketvÈ lokÈnuggahena
BÈrÈÓasiÑ gantvÈ paÒcavaggiye bhikkh| saÒÒÈpetvÈ dhammacakkaÑ
pavattetukÈmo Èmantesi.
Dveme bhikkhave antÈti dveme bhikkhave koÔÔhÈsÈ. Imassa pana
vacanassa samudÈhÈrena samudÈhÈranigghoso heÔÔhÈ AviciÑ upari
bhavaggaÑ patvÈ dasasahassiÑ lokadhÈtuÑ pattharitvÈ aÔÔhÈsi, tasmiÑyeva
samaye aÔÔhÈrasakoÔisa~khÈ brahmÈno samÈgacchiÑsu. PacchimadisÈya
s|riyo attha~gameti, puratthimÈya disÈya uttarÈsÈÄhanakkhattena yutto
puÓÓacando uggacchati, tasmiÑ samaye BhagavÈ
DhammacakkappavattanasuttantaÑ Èrabhanto “dveme bhikkhave antÈ”ti-
ÈdimÈha.
Tattha pabbajitenÈti gihisaÑyojanaÑ vatthukÈmaÑ chetvÈ pabbajitena.
Na sevitabbÈti na valaÒjetabbÈ. PabbajitÈnaÑyeva visesato paÔipattiyÈ
bhÈjanabh|tattÈ “pabbajitena na sevitabbÈ”ti vuttaÑ. Yo cÈyaÑ kÈmesu
kÈmasukhallikÈnuyogoti yo ca ayaÑ vatthukÈmesu kilesakÈmasukhassa,
kilesakÈmasukhanissayassa vÈ anuyogo. HÊnoti lÈmako. Gammoti
gÈmavÈsÊnaÑ santako. Pothujjanikoti puthujjanena andhabÈlajanena ÈciÓÓo.
Anariyoti na ariyo. Atha vÈ na visuddhÈnaÑ uttamÈnaÑ ariyÈnaÑ santako.
AnatthasaÑhitoti na atthasaÑhito, sukhÈvahakÈraÓaÑ anissitoti attho.
AttakilamathÈnuyogoti attano kilamathassa anuyogo, attano
dukkhakaraÓanti attho. Dukkhoti kaÓÔakÈpassayaseyyÈdÊhi attamÈraÓehi
dukkhÈvaho. TapassÊhi “uttamaÑ tapo”ti gahitattÈ tesaÑ
cittÈnurakkhanatthaÑ idha “hÊno”ti na vuttaÑ, pabbajitÈnaÑ dhammattÈ
“gammo”ti ca, gihÊhi asÈdhÈraÓattÈ “pothujjaniko”ti ca na vuttaÑ. Tattha
pana kehici pabbajitapaÔiÒÒehi diÔÔhadhammanibbÈnavÈdehi “yato kho
216 KhuddakanikÈya
bho ayaÑ attÈ paÒcahi kÈmaguÓehi samappito sama~gibh|to paricÈreti,

ettÈvatÈ kho bho ayaÑ attÈ diÔÔhadhammanibbÈnappatto hotÊ”ti1 gahitattÈ
tesaÑ cittÈnurakkhanatthaÒca paccuppanne sukhattÈ ca tassa
dhammasamÈdÈnassa “dukkho”ti na vuttaÑ. KÈmasukhallikÈnuyogo
paccuppanne taÓhÈdiÔÔhisaÑkiliÔÔhasukhattÈ ÈyatiÒca dukkhavipÈkattÈ
tadanuyuttÈnaÑ taÓhÈdiÔÔhibandhanabaddhattÈ ca na sevitabbo,
attakilamathÈnuyogo paccuppanne diÔÔhisaÑkiliÔÔhadukkhattÈ ÈyatiÒca
dukkhavipÈkattÈ tadanuyuttÈnaÑ diÔÔhibandhanabaddhattÈ ca na sevitabbo,
ete khoti2 te ete. AnupagammÈti na upagantvÈ. MajjhimÈti
saÑkiliÔÔhasukhadukkhÈnaÑ abhÈvÈ majjhe bhavÈti majjhimÈ. SÈ eva
nibbÈnaÑ paÔipajjanti etÈyÈti paÔipadÈ. AbhisambuddhÈti paÔividdhÈ.
CakkhukaraÓÊti-ÈdÊsu paÒÒÈcakkhuÑ karotÊti cakkhukaraÓÊ. ©ÈÓakaraÓÊti
tasseva vevacanaÑ. UpasamÈyÈti kiles|pasamÈya. AbhiÒÒÈyÈti catunnaÑ
saccÈnaÑ abhijÈnanatthÈya. SambodhÈyÈti tesaÑyeva sambujjhanatthÈya.
NibbÈnÈyÈti nibbÈnasacchikiriyatthÈya. Atha vÈ dassanamaggaÒÈÓaÑ
karotÊti cakkhukaraÓÊ. BhÈvanÈmaggaÒÈÓaÑ karotÊti ÒÈÓakaraÓÊ.
SabbakilesÈnaÑ upasamÈya. SabbadhammÈnaÑ abhiÒÒÈya.
ArahattaphalasambodhÈya. KilesÈnaÒca khandhÈnaÒca nibbÈnÈya.
SaccakathÈ abhiÒÒeyyaniddese vuttÈ.
EvaÑ BhagavÈ saccÈni pakÈsetvÈ attani katabahumÈnÈnaÑ tesaÑ attano
paÔivedhakkamaÑ sutvÈ paÔipattiyÈ bahumÈnÈropanena paÔipattiyaÑ ÔhatvÈ
saccappaÔivedhaÑ passanto idaÑ dukkhaÑ ariyasaccanti me bhikkhaveti-
ÈdinÈ attano paÔivedhakkamaÑ dassesi. Tattha ananussutes|ti na anussutesu,
paraÑ anugantvÈ assutes|ti attho. Cakkh|ti-ÈdÊnaÑ attho parato Èvi
bhavissati. IdaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ, idaÑ dukkhasamudayaÑ, idaÑ
dukkhanirodhaÑ, idaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ ariyasaccanti
catunnaÑ saccÈnaÑ dassanapaÔivedho sekhabh|miyaÑ. PariÒÒeyyaÑ
pahÈtabbaÑ sacchikÈtabbaÑ bhÈvetabbanti catunnaÑ saccÈnaÑ
bhÈvanÈpaÔivedho sekhabh|miyaÑyeva. PariÒÒÈtaÑ pahÊnaÑ sacchikataÑ
bhÈvitanti catunnaÑ saccÈnaÑ paccavekkhaÓÈ asekhabh|miyaÑ.
TiparivaÔÔanti saccaÒÈÓakiccaÒÈÓakataÒÈÓasa~khÈtÈnaÑ tiÓÓaÑ
parivaÔÔÈnaÑ vasena tayo parivaÔÔÈ assÈti tiparivaÔÔaÑ. Ettha hi “idaÑ
dukkhaÑ, idaÑ
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 33 piÔÔhe. 2. Ete tehi (SÊ, Ka)
dukkhasamudayaÑ, idaÑ dukkhanirodhaÑ, idaÑ dukkhanirodhagÈminÊ

paÔipadÈ ariyasaccan”ti evaÑ cat|su saccesu yathÈbh|taÒÈÓaÑ saccaÒÈÓaÑ
nÈma. Tesuyeva “pariÒÒeyyaÑ pahÈtabbaÑ sacchikÈtabbaÑ bhÈvetabban”ti
evaÑ kattabbakiccajÈnanaÒÈÓaÑ kiccaÒÈÓaÑ nÈma. “PariÒÒÈtaÑ pahÊnaÑ
sacchikataÑ bhÈvitan”ti evaÑ tassa kiccassa katabhÈvajÈnanaÒÈÓaÑ
kataÒÈÓaÑ nÈma. DvÈdasÈkÈranti tesaÑyeva ekekasmiÑ sacce tiÓÓaÑ
tiÓÓaÑ ÈkÈrÈnaÑ vasena dvÈdasa ÈkÈrÈ assÈti dvÈdasÈkÈraÑ.
©ÈÓadassananti etesaÑ tiparivaÔÔÈnaÑ dvÈdasannaÑ ÈkÈrÈnaÑ vasena
uppannaÑ ÒÈÓasa~khÈtaÑ dassanaÑ. AttamanÈti sakamanÈ. SattÈnaÑ hi
sukhakÈmattÈ dukkhapaÔik|lattÈ pÊtisomanassayuttamano sakamano nÈma,
pÊtisomanassehi attamanÈ gahitamanÈ byÈpitamanÈti vÈ attho. Abhinandunti
abhimukhÈ hutvÈ nandiÑsu. VeyyÈkaraÓeti suttante. NiggÈthako hi suttanto
kevalaÑ atthassa byÈkaraÓato veyyÈkaraÓaÑ nÈma. BhaÒÒamÈneti
kathiyamÈne. VattamÈnasamÊpe vattamÈnavacanaÑ kataÑ, bhaÓiteti attho.
Virajanti vigatarÈgÈdirajaÑ. VÊtamalanti vigatarÈgÈdimalaÑ. RÈgÈdayo hi
ajjhottharaÓaÔÔhena rajo nÈma, d|sanaÔÔhena malaÑ nÈma.
Dhammacakkhunti katthaci paÔhamamaggaÒÈÓaÑ, katthaci ÈdÊni1 tÊÓi
maggaÒÈÓÈni, katthaci catutthamaggaÒÈÓampi. Idha pana
paÔhamamaggaÒÈÓameva. YaÑ kiÒci samudayadhammaÑ, sabbaÑ taÑ
nirodhadhammanti vipassanÈvasena evaÑ pavattassa dhammacakkhuÑ
udapÈdÊti attho.
Dhammacakketi paÔivedhaÒÈÓe ca desanÈÒÈÓe ca. Bodhipalla~ke
nisinnassa hi Bhagavato cat|su saccesu dvÈdasÈkÈraÑ paÔivedhaÒÈÓampi
Isipatane nisinnassa dvÈdasÈkÈrameva saccadesanÈya
pavattakadesanÈÒÈÓampi dhammacakkaÑ nÈma. Ubhayampi hetaÑ
Dasabalassa pavattaÒÈÓameva. TaÑ imÈya desanÈya pakÈsentena BhagavatÈ
dhammacakkaÑ pavattitaÑ nÈma. TaÑ panetaÑ dhammacakkaÑ yÈva
AÒÒÈtakoÓÉaÒÒatthero aÔÔhÈrasahi brahmakoÔÊhi saddhiÑ sotÈpattiphale na
patiÔÔhÈti, tÈva BhagavÈ pavatteti nÈma, patiÔÔhite pana pavattitaÑ nÈma.
TaÑ sandhÈya “pavattite ca BhagavatÈ dhammacakke”ti vuttaÑ.
BhummÈ devÈti bh|maÔÔhakÈ devÈ. SaddamanussÈvesunti
ekappahÈreneva sÈdhukÈraÑ datvÈ etaÑ BhagavatÈti-ÈdÊni vadantÈ saddaÑ
anussÈvayiÑsu.
______________________________________________________________
1. Œdi (Ka)
218 KhuddakanikÈya
AppaÔivattiyanti “nayidaÑ tathÈ”ti paÔilomaÑ vattetuÑ asakkuÓeyyaÑ.

SannipatitÈ cettha devabrahmÈno desanÈpariyosÈne ekappahÈreneva
sÈdhukÈraÑ adaÑsu, sannipÈtaÑ anÈgatÈ pana bhummadevÈdayo tesaÑ
tesaÑ saddaÑ sutvÈ sÈdhukÈramadaÑs|ti veditabbaÑ. Tesu pana
pabbatarukkhÈdÊsu nibbattÈ bhummadevÈ. Te CÈtumahÈrÈjikapariyÈpannÈ
hontÈpi idha visuÑ katvÈ vuttÈ. CÈtumahÈrÈjikÈti ca
DhataraÔÔhavir|Ähakavir|pakkhakuverasa~khÈtÈ catumahÈrÈjÈ devatÈ
etesanti CÈtumahÈrÈjikÈ. Te Sineruvemajjhe honti. Tesu pabbataÔÔhakÈpi
atthi ÈkÈsaÔÔhakÈpi. TesaÑ paramparÈ cakkavÈÄapabbataÑ pattÈ.
KhiÉÉÈpadosikÈ manopadosikÈ sÊtavalÈhakÈ uÓhavalÈhakÈ candimÈ
devaputto s|riyo devaputtoti ete sabbepi CÈtumahÈrÈjikadevalokaÔÔhÈ eva.
TettiÑsa janÈ tattha uppannÈti TÈvatiÑsÈ. Apica “TÈvatiÑsÈ”ti tesaÑ
devÈnaÑ nÈmamevÈtipi vuttaÑ. Tepi atthi pabbataÔÔhakÈ atthi ÈkÈsaÔÔhakÈ.
TesaÑ paramparÈ cakkavÈÄapabbataÑ pattÈ, tathÈ YÈmÈdÊnaÑ.
Ekadevalokepi hi devÈnaÑ paramparÈ cakkavÈÄapabbataÑ appattÈ nÈma
natthi. DibbaÑ sukhaÑ yÈtÈ pahÈyÈ sampattÈti YÈmÈ. TuÔÔhÈ pahaÔÔhÈti
TusitÈ. PakatipaÔiyattÈrammaÓato atirekena ramitukÈmakÈle yathÈrucite
bhoge nimminitvÈ nimminitvÈ ramantÊti NimmÈnaratÊ. CittÈcÈraÑ ÒatvÈ
paranimmitesu bhogesu vasaÑ vattentÊti ParanimmitavasavattÊ. BrahmakÈye
brahmaghaÔÈya niyuttÈti brahmakÈyikÈ. Sabbepi paÒcavokÈrabrahmÈno
gahitÈ.
Tena khaÓenÈti vacanaÑ visesetvÈ tena muhuttenÈti vuttaÑ.
Muhuttasa~khÈtena khaÓena, na paramatthakhaÓenÈti vuttaÑ hoti. YÈva
brahmalokÈti brahmalokaÑ antokatvÈ. Saddoti sÈdhukÈrasaddo.
DasasahassÊti dasasahassacakkavÈÄavatÊ. Sa~kampÊti uddhaÑ uggacchantÊ
suÔÔhu kampi. SampakampÊti uddhaÑ uggacchantÊ adho okkamantÊ suÔÔhu
pakampi. SampavedhÊti catudisÈ gacchantÊ suÔÔhu pavedhi.
SambuddhabhÈvÈya mÈtukucchiÑ okkamante ca bodhisatte tato
nikkhamante ca mahÈpathavÊ puÒÒatejena akampittha, abhisambodhiyaÑ
paÔivedhaÒÈÓatejena. Dhammacakkappavattane desanÈÒÈÓatejena
sÈdhukÈraÑ dÈtukÈmÈ viya pathavÊ devatÈnubhÈvena akampittha,
Èyusa~khÈrossajjane mahÈparinibbÈne ca kÈruÒÒena cittasa~khobhaÑ
asahamÈnÈ viya pathavÊ devatÈnubhÈvena akampittha. AppamÈÓoti

vuddhappamÈÓo. UÄÈroti ettha “uÄÈrÈni uÄÈrÈni khÈdanÊyÈni khÈdantÊ”ti-
ÈdÊsu1 madhuraÑ uÄÈranti vuttaÑ. “UÄÈrÈya vatthabhogÈya cittaÑ na
namatÊ”ti-ÈdÊsu2 paÓÊtaÑ uÄÈranti vuttaÑ. “UÄÈrÈya khalu bhavaÑ
vacchÈyano samaÓaÑ GotamaÑ pasaÑsÈya pasaÑsatÊ”ti-ÈdÊsu3 seÔÔhaÑ
uÄÈranti vuttaÑ. Idha pana “vipulo uÄÈro”ti vutto. ObhÈsoti
desanÈÒÈÓÈnubhÈvena ca devatÈnubhÈvena ca jÈta-obhÈso. Loketi
cakkavÈÄassa dasasahassiyaÑyeva. Atikkammeva devÈnaÑ devÈnubhÈvanti
devÈnaÑ ayamÈnubhÈvo–nivatthavatthappabhÈ dvÈdasa yojanÈni pharati,
tathÈ sarÊrassa ala~kÈrassa vimÈnassa ca. TaÑ devÈnaÑ devÈnubhÈvaÑ
atikkamitvÈyevÈti attho. UdÈnanti somanassaÒÈÓamayikaÑ udÈhÈraÑ.
UdÈnesÊti udÈhari. AÒÒÈsi vata bho KoÓÉaÒÒoti imassapi udÈnassa
udÈharaÓaghoso dasasahassilokadhÈtuÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi. AÒÒÈsikoÓÉaÒÒoti4
bhusaÑ ÒÈtakoÓÉaÒÒoti attho.
Cakkhu-ÈdÊnaÑ niddese dassanaÔÔhenÈti-ÈdÊsu ekameva ÒÈÓaÑ
yathÈvuttassa neyyassa cakkhuviya dassanakiccakaraÓena cakkhu.
©ÈÓakiccakaraÓena ÒÈÓaÑ. NÈnappakÈrato jÈnanakiccakaraÓena paÒÒÈ.
AnavasesapaÔivedhakaraÓena vijjÈ. SabbathÈ obhÈsakiccakaraÓena Èloko
nÈmÈti attho. CakkhuÑ dhammoti-ÈdÊsupi ekaÑyeva ÒÈÓaÑ kiccanÈnattena
paÒcadhÈ vaÓÓitaÑ. ŒrammaÓÈti upatthambhanaÔÔhena. GocarÈti
visayaÔÔhena. DassanaÔÔhenÈti-ÈdÊsu ÒÈÓakiccaÑ paÒcadhÈ vuttaÑ. IminÈ
nayena tÊsu vÈresu ekekasmiÑ paÒca paÒca katvÈ pannarasa dhammÈ,
pannarasa atthÈ, dvÊsu pannarasakesu tiÑsa niruttiyo, pannarasasu
dhammesu pannarasasu atthesu tiÑsÈya niruttÊs|ti saÔÔhi ÒÈÓÈni veditabbÈni.
Sesa-ariyasaccesupi eseva nayo. Cat|su ariyasaccesu ekekasmiÑ ariyasacce
pannarasannaÑ pannarasannaÑ dhammÈnaÑ atthÈnaÒca vasena saÔÔhi
dhammÈ, saÔÔhi atthÈ, saÔÔhiyÈ dhammesu saÔÔhiyÈ atthesu ca vÊsasataÑ
niruttiyo, vÊsÈdhikaÑ satanti attho. SaÔÔhiyÈ dhammesu saÔÔhiyÈ atthesu
vÊsuttarasate niruttÊs|ti evaÑ cattÈrÊsaÒca dve ca ÒÈÓasatÈni.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 301 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 195 piÔÔhe.
3. Ma 3. 233 piÔÔhe. 4. AÒÒÈkoÓÉhaÒÒoti (SÊ)
220 KhuddakanikÈya
2-3. SatipaÔÔhÈnavÈrÈdivaÓÓanÈ
31-32. SatipaÔÔhÈnasuttantapubba~game iddhipÈdasuttantapubba~game
ca paÔisambhidÈniddese iminÈva nayena attho ca gaÓanÈ ca veditabbÈ.
4-8. SattabodhisattavÈrÈdivaÓÓanÈ
33-37. SattannaÑ bodhisattÈnaÑ suttantesu ekekasmiÑyeva samudaye
cakkhÈdayo paÒca, nirodhe paÒcÈti dasa dhammÈ, samudaye
dassanaÔÔhÈdayo paÒca, nirodhe paÒcÈti dasa atthÈ, tesaÑ vasena vÊsati
niruttiyo cattÈrÊsaÑ ÒÈÓÈni. Satta ekato katvÈ vuttagaÓanÈ suviÒÒeyyÈ eva.
SabbaÒÒutaÒÒÈÓavasena vuttapaÔisambhidÈniddese ekekam|lakesu “ÒÈto
diÔÔho vidito sacchikato phassito paÒÒÈyÈ”ti1 imesu paÒcasu vacanesu
ekekasmiÑyeva cakkhÈdayo paÒca, dassanaÔÔhÈdayo paÒcÈti
paÒcapaÒcakÈnaÑ vasena paÒcavÊsati dhammÈ, paÒcavÊsati atthÈ, taddiguÓÈ
niruttiyo, taddiguÓÈni ÒÈÓÈni ÒeyyÈni. PaÒca ekato katvÈ vuttavÈrepi
paÒcakkhattuÑ paÒca paÒcavÊsati katvÈ paÒcavÊsasataÑ dhammÈ,
paÒcavÊsasataÑ atthÈ, taddiguÓÈ niruttiyo, taddiguÓÈni ÒÈÓÈni ÒeyyÈni.
AÉÉhateyyÈnÊti cettha dve satÈni ca paÒÒÈsaÒca. KhandhÈdÊsupi eseva nayo.
IminÈva nayena saccavÈrapaÔisambhidÈvÈre ca dhammÈdigaÓanÈ veditabbÈ.
9. ChabuddhadhammavÈravaÓÓanÈ
38. BuddhadhammavÈre diyaÉÉhasatanti chakkhattuÑ paÒcavÊsati
sataÒca paÒÒÈsaÒca honti, taddiguÓÈ niruttiyo tiddiguÓÈni ÒÈÓÈti.
PaÔisambhidÈdhikaraÓeti paÔisambhidÈdhikÈre. AÉÉhanavadhammasatÈnÊti
paÔhamaÑ vuttesu cat|su saccesu saÔÔhi, cat|su satipaÔÔhÈnesu saÔÔhi, cat|su
sammappadhÈnesu saÔÔhi, sattabodhisattaveyyÈkaraÓesu sattati,
abhiÒÒaÔÔhÈdÊsu paÒcasu paÒcavÊsasataÑ, khandhaÔÔhÈdÊsu paÒcasu
paÒcavÊsasataÑ, puna cat|su ariyasaccesu sataÑ, cat|su paÔisambhidÈsu
sataÑ, chasu Buddhadhammesu diyaÉÉhasatanti evaÑ aÔÔhasatÈni ca
paÒÒÈsaÒca dhammÈ honti. EvaÑ atthÈpi tattakÈ eva honti. Evameva
saccÈdÊsu2 tÊsu ÔhÈnesu vÊsasataÑ niruttiyo, sattasu veyyÈkaraÓesu
cattÈrÊsasataÑ niruttiyo, abhiÒÒaÔÔhÈdÊsu khandhaÔÔhÈdÊsu ca
______________________________________________________________
1. Khu 9. 128 piÔÔhe. 2. SaddhÈdÊsu (SÊ)
aÉÉhateyyÈni aÉÉhateyyÈni niruttisatÈni, ariyasaccesu paÔisambhidÈsu ca dve

dve niruttisatÈni, Buddhadhammesu tÊÓi niruttisatÈnÊti evaÑ
niruttisahassaÒca sattaniruttisatÈni ca honti. Evameva saccÈdÊsu tÊsu ÔhÈnesu
cattÈrÊsÈdhikÈni dve dve ÒÈÓasatÈni, sattasu veyyÈkaraÓesu asÊti-adhikÈni
dve ÒÈÓasatÈni, abhiÒÒaÔÔhÈdÊsu khandhaÔÔhÈdÊsu ca paÒcapaÒcaÒÈÓasatÈni,
saccesu paÔisambhidÈsu ca cattÈri cattÈri ÒÈÓasatÈni, Buddhadhammesu cha
ÒÈÓasatÈnÊti evaÑ tÊÓi ca ÒÈÓasahassÈni cattÈri ca ÒÈÓasatÈni hontÊti.
PaÔisambhidÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
7. DhammacakkakathÈ
1. SaccavÈravaÓÓanÈ
39. Puna Dhammacakkappavattanasuttantameva pubba~gamaÑ katvÈ
kathitÈya dhammacakkakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha
dukkhavatthukÈti ekÈbhisamayavasena dukkhaÑ vatthu etesanti
dukkhavatthukÈ. Tadeva dukkhaÑ visesetvÈ saccavatthukÈti-ÈdimÈha.
Tattha saccaÑ ÈrammaÓaÑ upatthambho etesanti saccÈrammaÓÈ. SaccaÑ
gocaro visayo etesanti saccagocarÈ. Saccasa~gahitÈti maggasaccena
sa~gahitÈ. SaccapariyÈpannÈti maggasaccÈyattÈ. Sacce samudÈgatÈti
dukkhaparijÈnanena dukkhasacce samuppannÈ. TathÈ tattheva ÔhitÈ patiÔÔhitÈ
ca.
40. IdÈni “pavattite ca BhagavatÈ dhammacakke”ti vuttaÑ

dhammacakkaÑ niddisitukÈmo dhammacakkanti-ÈdimÈha. Tattha duvidhaÑ
dhammacakkaÑ paÔivedhadhammacakkaÑ desanÈdhammacakkaÒca.
PaÔivedhadhammacakkaÑ Bodhipalla~ke, desanÈdhammacakkaÑ Isipatane.
DhammaÒca pavatteti cakkaÒcÈti paÔivedhadhammacakkaÑ vuttaÑ,
cakkaÒca pavatteti dhammaÒcÈti desanÈdhammacakkaÑ. KathaÑ? BhagavÈ
hi Bodhipalla~ke nisinno maggakkhaÓe1 indriyabalabojjha~gamagga~gÈdi-
bhedaÑ dhammaÒca pavatteti, soyeva ca dhammo kilesasattughÈtÈya
pavattanato paharaÓacakkaÑ
______________________________________________________________
1. Nisinno (Ka)
222 KhuddakanikÈya
viyÈti cakkaÒca. DhammaÑ pavattentoyeva BhagavÈ taÑ cakkaÑ pavatteti

nÈma. Etena dhammoyeva cakkanti kammadhÈrayasamÈsatÈ vuttÈ hoti.
Isipatane nisinno BhagavÈ dhammadesanakkhaÓe veneyyasantÈne
kilesasattughÈtÈya pavattanato paharaÓacakkasadisaÑ desanÈcakkaÒca
pavatteti, veneyyasantÈne indriyabalabojjha~gamagga~gÈdibhedaÑ
dhammacakkaÒca pavatteti. Etena dhammo ca cakkaÒca dhammacakkanti
dvandasamÈsatÈ vuttÈ hoti. YasmÈ pana pavattake sati pavattanÈ nÈma hoti,
tasmÈ sabbatthÈpi “pavattetÊ”ti vuttaÑ, pavattanaÔÔhena pana “cakkan”ti
vuttaÑ hotÊti veditabbaÑ. Dhammena pavattetÊti dhammacakkanti-ÈdÊni
desanÈdhammacakkameva sandhÈya vuttÈnÊti veditabbÈni.
Tattha dhammena pavattetÊti yathÈsabhÈvattÈ dhammena pavattaÑ
cakkanti dhammacakkanti vuttaÑ hoti. DhammacariyÈya pavattetÊti
veneyyasantÈne dhammatthÈya pavattaÑ cakkanti dhammacakkanti vuttaÑ
hoti. Dhamme Ôhitoti-ÈdÊhi Bhagavato dhammabh|tatÈ dhammassÈmitÈ ca
vuttÈ hoti. YathÈha “so hÈvuso BhagavÈ jÈnaÑ jÈnÈti passaÑ passati
cakkhubh|to ÒÈÓabh|to dhammabh|to brahmabh|to vattÈ pavattÈ atthassa
ninnetÈ amatassa dÈtÈ DhammassÈmÊ TathÈgato”ti1. TasmÈ tehi dhammassa
cakkanti dhammacakkanti vuttaÑ hoti. ®hitoti visayÊbhÈvena Ôhito.
PatiÔÔhitoti acalabhÈvena patiÔÔhito. Vasippattoti issarabhÈvaÑ patto.
PÈramippattoti koÔippatto. VesÈrajjappattoti visÈradabhÈvaÑ patto.
Dhamme patiÔÔhÈpentoti-ÈdÊhi veneyyasantÈnamapekkhitvÈ vuttehi pana
vacanehi DhammassÈmitÈya ca dhammatthÈya cakkanti vuttaÑ hoti.
DhammaÑ sakkarontoti-ÈdÊhi dhammatthÈya cakkanti vuttaÑ hoti. Yo hi
dhammaÑ sakkÈrÈdivasena pavatteti, so dhammatthaÑ pavatteti. DhammaÑ
sakkarontoti yathÈ kato so dhammo sukato hoti, evameva naÑ karonto.
DhammaÑ garuÑ karontoti tasmiÑ gÈravuppattiyÈ taÑ garuÑ karonto.
DhammaÑ mÈnentoti dhammaÑ piyaÒca bhÈvanÊyaÒca katvÈ viharanto.
DhammaÑ p|jentoti taÑ apadisitvÈ desanÈpaÔipattip|jÈya p|jaÑ karonto.
DhammaÑ apacÈyamÈnoti tasseva dhammassa sakkÈragarukÈrehi
nÊcavuttitaÑ karonto. Dhammaddhajo dhammaket|ti taÑ dhammaÑ
dhajamiva purakkhatvÈ ketumiva ukkhipitvÈ pavattiyÈ dhammaddhajo
______________________________________________________________
dhammaketu ca hutvÈti attho. DhammÈdhipateyyoti dhammÈdhipatito Ègato

bhÈvanÈdhammavaseneva ca sabbakiriyÈnaÑ karaÓena dhammÈdhipateyyo
hutvÈ. TaÑ kho pana dhammacakkaÑ appaÔivattiyanti kenaci nivattetuÑ
asakkuÓeyyatÈya appaÔihatapavattitÈ vuttÈ. TasmÈ so dhammo
pavattanaÔÔhena cakkanti vuttaÑ hoti.
SaddhindriyaÑ dhammo, taÑ dhammaÑ pavattetÊti veneyyasantÈne
maggasampayuttasaddhindriyuppÈdanena taÑ saddhindriyaÑ dhammaÑ
pavattetÊti attho. Eseva nayo sesesupi. SaccÈti saccaÒÈÓÈni. VipassanÈ ca
vijjÈ ca maggaÒÈÓameva. AnuppÈde ÒÈÓanti arahattaphale ÒÈÓaÑ. Tampi
veneyyasantÈne pavattetiyeva, nibbÈnaÒca paÔivedhaÑ karonto pavattetiyeva
nÈma.
SamudayavÈrÈdÊsu samudayavatthukÈ nirodhavatthukÈ maggavatthukÈti
visesapadaÑ dassetvÈ sa~khitattÈ. EtthÈpi vuttasadisaÑ paÔhamaÑ
vuttanayeneva veditabbaÑ.
2-3. SatipaÔÔhÈnavÈrÈdivaÓÓanÈ
41-42. SatipaÔÔhÈna-iddhipÈdapubba~gamavÈrÈpi maggakkhaÓavasena
vuttÈ. Tepi tattha tattha visesapadaÑ dassetvÈ sa~khitattÈti.
DhammacakkakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
8. LokuttarakathÈvaÓÓanÈ
43. IdÈni lokuttaradhammavatiyÈ dhammacakkakathÈya anantaraÑ
kathitÈya lokuttarakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha lokuttarapadassa
attho niddesavÈre Èvi bhavissati. CattÈro satipaÔÔhÈnÈti-Èdayo sattatiÑsa
bodhipakkhiyadhammÈ yathÈyogaÑ maggaphalasampayuttÈ. Te
bujjhanaÔÔhena bodhÊti evaÑladdhanÈmassa ariyassa pakkhe bhavattÈ
bodhipakkhiyÈ nÈma. Pakkhe bhavattÈti upakÈrabhÈve ÔhitattÈ. Tesu
ÈrammaÓesu okkantitvÈ pakkhanditvÈ upaÔÔhÈnato upaÔÔhÈnaÑ, satiyeva
upaÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnaÑ. KÈyavedanÈcittadhammesu panassa
asubhadukkhÈniccÈnattÈkÈragahaÓavasena subhasukhanicca-
attasaÒÒÈpahÈnakiccasÈdhanavasena ca pavattito catudhÈ bhedo hoti. TasmÈ
cattÈro satipaÔÔhÈnÈti vuccati.
224 KhuddakanikÈya
Padahanti etenÈti padhÈnaÑ, sobhanaÑ padhÈnaÑ sammappadhÈnaÑ,

sammÈ vÈ padahanti etenÈti sammappadhÈnaÑ, sobhanaÑ vÈ taÑ
kilesavir|papavattavirahitato1 padhÈnaÒca hitasukhanipphÈdakaÔÔhena
seÔÔhabhÈvÈvahanato padhÈnabhÈvakaraÓato vÈti sammappadhÈnaÑ.
VÊriyassetaÑ adhivacanaÑ. TayidaÑ uppannÈnuppannÈnaÑ akusalÈnaÑ
pahÈnÈnuppattikiccaÑ, anuppannuppannÈnaÒca kusalÈnaÑ
uppattiÔÔhitikiccaÑ sÈdhayatÊti catubbidhaÑ hoti. TasmÈ cattÈro
sammappadhÈnÈti vuccati. NipphattipariyÈyena ijjhanaÔÔhena, ijjhanti etÈya
sattÈ iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti iminÈ vÈ pariyÈyena iddhi, tassÈ
sampayuttÈya pubba~gamaÔÔhena phalabh|tÈya pubbabhÈgakÈraÓaÔÔhena ca
iddhiyÈ pÈdoti iddhipÈdo. So chandavÊriyacittavÊmaÑsÈvasena catubbidhova
hoti. TasmÈ cattÈro iddhipÈdÈti vuccati. AssaddhiyakosajjapamÈdavikkhepa-
sammohÈnaÑ abhibhavanato abhibhavanasa~khÈtena adhipatiyaÔÔhena
indriyaÑ. AssaddhiyÈdÊhi anabhibhavanÊyato akampiyaÔÔhena balaÑ.
Tadubhayampi saddhÈvÊriyasatisamÈdhipaÒÒÈvasena paÒcavidhaÑ hoti.
TasmÈ paÒcindriyÈni paÒca balÈnÊti vuccanti. Bujjhanakasattassa pana
a~gabhÈvena sati-Èdayo satta dhammÈ bojjha~gÈ, niyyÈnaÔÔhena ca
sammÈdiÔÔhi-Èdayo aÔÔha magga~gÈ honti. Tena vuccati satta bojjha~gÈ
ariyo aÔÔha~giko maggo”ti.
Iti ime sattatiÑsa bodhipakkhiyÈ dhammÈ pubbabhÈge
lokiyavipassanÈya vattamÈnÈya cuddasavidhena kÈyaÑ pariggaÓhato ca
kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, navavidhena vedanaÑ pariggaÓhato ca
vedanÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, soÄasavidhena cittaÑ pariggaÓhato ca
cittÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, paÒcavidhena dhamme pariggaÓhato ca
dhammÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ. Iti imasmiÑ attabhÈve anuppannapubbaÑ
parassa uppannaÑ akusalaÑ disvÈ “yathÈ paÔipannassa tassa taÑ uppannaÑ,
na tathÈ paÔipajjissÈmi, evaÑ me etaÑ nuppajjissatÊ”ti tassa anuppÈdÈya
vÈyamanakÈle paÔhamaÑ sammappadhÈnaÑ, attano
samudÈcÈrappattamakusalaÑ disvÈ tassa pahÈnÈya vÈyamanakÈle dutiyaÑ,
imasmiÑ attabhÈve anuppannapubbaÑ jhÈnaÑ vÈ vipassanaÑ vÈ uppÈdetuÑ
vÈyamantassa tatiyaÑ, uppannaÑ yathÈ na parihÈyati, evaÑ punappunaÑ
uppÈdentassa catutthaÑ sammappadhÈnaÑ. ChandaÑ dhuraÑ katvÈ
kusaluppÈdanakÈle chandiddhipÈdo, vÊriyaÑ, cittaÑ, vÊmaÑsaÑ dhuraÑ
katvÈ kusaluppÈdanakÈle vÊmaÑsiddhipÈdo. MicchÈvÈcÈya viramaÓakÈle
______________________________________________________________
1. Kilesapir|pattavirahato (Visuddhi 2. 319 piÔÔhe)
sammÈvÈcÈ, micchÈkammantÈ, micchÈjÊvÈ viramaÓakÈle sammÈjÊvoti evaÑ

nÈnÈcittesu labbhanti. CatumaggakkhaÓe pana ekacitte labbhanti,
phalakkhaÓe ÔhapetvÈ cattÈro sammappadhÈne avasesÈ tettiÑsa labbhanti.
EvaÑ ekacitte labbhamÈnesu cetesu ekÈva nibbÈnÈrammaÓÈ sati kÈyÈdÊsu
subhasaÒÒÈdipahÈnakiccasÈdhanavasena “cattÈro satipaÔÔhÈnÈ”ti vuccati.
Ekameva ca vÊriyaÑ anuppannuppannÈnaÑ anuppÈdÈdikiccasÈdhanavasena
“cattÈro sammappadhÈnÈ”ti vuccati. Sesesu hÈpanavaÉÉhanaÑ natthi.
Apica tesu–
Nava ekavidhÈ eko, dvedhÈtha catupaÒcadhÈ.

AÔÔhadhÈ navadhÈ ceva, iti chaddhÈ bhavanti te.
Nava ekavidhÈti chando cittaÑ pÊti passaddhi upekkhÈ sa~kappo vÈcÈ
kammanto ÈjÊvoti ime nava chandiddhipÈdÈdivasena ekavidhÈva honti,
aÒÒakoÔÔhÈsaÑ na bhajanti. Eko dvedhÈti saddhÈ indriyabalavasena dvedhÈ
ÔhitÈ. Atha catupaÒcadhÈti athaÒÒo eko catudhÈ, aÒÒo paÒcadhÈ Ôhitoti attho.
Tattha samÈdhi eko indriyabalabojjha~gamagga~gavasena catudhÈ Ôhito,
paÒÒÈ tesaÑ catunnaÑ iddhipÈdakoÔÔhÈsassa ca vasena paÒcadhÈ. AÔÔhadhÈ
navadhÈ cevÈti aparo eko aÔÔhadhÈ, eko navadhÈ Ôhitoti attho.
CatusatipaÔÔhÈna-indriyabalabojjha~gamagga~gavasena sati aÔÔhadhÈ ÔhitÈ,
catusammappadhÈna-iddhipÈda-indriyabalabojjha~gamagga~gavasena
vÊriyaÑ navadhÈti. EvaÑ–
Cuddaseva asambhinnÈ, hontete bodhipakkhiyÈ.
KoÔÔhÈsato sattavidhÈ, sattatiÑsa pabhedato.
SakiccanipphÈdanato, sar|pena ca vuttito.
Sabbeva ariyamaggassa, sambhave sambhavanti te.
EvaÑ maggaphalasampayutte sattatiÑsabodhipakkhiyadhamme
dassetvÈ puna te maggaphalesu sa~khipitvÈ cattÈro ariyamaggÈ cattÈri ca
sÈmaÒÒaphalÈnÊti Èha. SamaÓabhÈvo sÈmaÒÒaÑ, catunnaÑ
ariyamaggÈnametaÑ nÈmaÑ. SÈmaÒÒÈnaÑ phalÈni sÈmaÒÒaphalÈni.
NibbÈnaÑ pana sabbehi asammissameva. Iti vitthÈrato
sattatiÑsabodhipakkhiyacatumaggacatuphalanibbÈnÈnaÑ vasena
226 KhuddakanikÈya
chacattÈlÊsa lokuttaradhammÈ, tato sa~khepena

catumaggacatuphalanibbÈnÈnaÑ vasena nava lokuttaradhammÈ, tatopi
sa~khepena maggaphalanibbÈnÈnaÑ vasena tayo lokuttaradhammÈti
veditabbaÑ. SatipaÔÔhÈnÈdÊnaÑ maggaphalÈnaÒca lokuttaratte vutte
taÑsampayuttÈnaÑ phassÈdÊnampi lokuttarattaÑ vuttameva hoti.
PadhÈnadhammavasena pana satipaÔÔhÈnÈdayova vuttÈ. Abhidhamme1 ca
lokuttaradhammaniddese maggaphalasampayuttÈnaÑ phassÈdÊnaÑ
lokuttarattaÑ vuttamevÈti.
LokaÑ tarantÊti lokaÑ atikkamanti. Sabbamidha ÊdisaÑ
vattamÈnakÈlavacanaÑ cattÈro ariyamagge sandhÈya vuttaÑ.
SotÈpattimaggo hi apÈyalokaÑ tarati, sakadÈgÈmimaggo
kÈmÈvacaralokekadesaÑ tarati, anÈgÈmimaggo kÈmÈvacaralokaÑ tarati,
arahattamaggo r|pÈr|pÈvacaralokaÑ tarati. LokÈ uttarantÊti lokÈ
uggacchanti. Lokatoti ca lokamhÈti ca tadeva nissakkavacanaÑ visesetvÈ
dassitaÑ. LokaÑ samatikkamantÊti paÔhamaÑ vuttatthameva. Tattha
upasaggatthaÑ anapekkhitvÈ vuttaÑ, idha saha upasaggatthena vuttaÑ.
LokaÑ samatikkantÈti yathÈvuttaÑ lokaÑ sammÈ atikkantÈ. Sabbamidha
ÊdisaÑ atÊtakÈlavacanaÑ phalanibbÈnÈni sandhÈya vuttaÑ, sotÈpattiphalÈdÊni
hi yathÈvuttaÑ lokaÑ atikkamitvÈ ÔhitÈni, sadÈ nibbÈnaÑ sabbalokaÑ
atikkamitvÈ ÔhitaÑ. Lokena atirekÈti lokato adhikabh|tÈ. IdaÑ sabbepi
lokuttaradhamme sandhÈya vuttaÑ. NissarantÊti niggacchanti. NissaÔÈti
niggatÈ. Loke na tiÔÔhantÊti-ÈdÊni aÔÔhÈrasa vacanÈni sabbalokuttaresupi
yujjanti. Na tiÔÔhantÊti loke apariyÈpannattÈ vuttaÑ. Loke na limpantÊti
khandhasantÈne vattamÈnÈpi tasmiÑ na limpantÊti attho. Lokena na
limpantÊti akatapaÔivedhÈnaÑ kenaci cittena, katapaÔivedhÈnaÑ akusalena
appamattenapi cittena na limpantÊti attho. AsaÑlittÈ anupalittÈti upasaggena
visesitaÑ.
VippamuttÈti alittattameva nÈnÈbyaÒjanena visesitaÑ. Ye keci hi yattha
yena vÈ alittÈ, te tattha tena vÈ vippamuttÈ honti. LokÈ vippamuttÈti-ÈdÊni
tÊÓi nissakkavasena vuttÈni. VisaÒÒuttÈti vippamuttattavisesanaÑ. Ye keci hi
yattha yena yato vippamuttÈ, te
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 72, 118 piÔÔhÈdÊsu.
tattha tena tato visaÒÒuttÈ nÈma honti. LokÈ sujjhantÊti lokamalaÑ dhovitvÈ
lokÈ sujjhanti. VisujjhantÊti tadeva upasaggena visesitaÑ. VuÔÔhahantÊti
uÔÔhitÈ honti. VivaÔÔantÊti nivaÔÔanti. Na sajjantÊti1 na lagganti. Na gayhantÊti
na gaÓhÊyanti. Na bajjhantÊti na bÈdhÊyanti. SamucchindantÊti appavattiÑ
karonti. YathÈ ca lokaÑ samucchinnattÈti, tatheva “lokÈ visuddhattÈ”ti-Èdi
vuttameva hoti. PaÔippassambhentÊti nirodhenti. ApathÈti-ÈdÊni cattÈri
sabbesupi lokuttaresu yujjanti. ApathÈti amaggÈ. AgatÊti appatiÔÔhÈ.
AvisayÈti anÈyattÈ. AsÈdhÈraÓÈti asamÈnÈ. VamantÊti uggilanti. Na
paccÈvamantÊti vuttapaÔipakkhanayena vuttaÑ, vantaÑ puna na adantÊti
attho. Etena vantassa suvantabhÈvo vutto hoti. Anantaradukattayepi eseva
nayo. VisÊnentÊti vikiranti vimuccanti, na bandhantÊti attho. Na ussÊnentÊti
na vikiranti na vimuccanti. “VisinentÊ”ti “na ussinentÊ”ti rassaÑ katvÈ pÈÔho
sundaro. Vidh|pentÊti nibbÈpenti. Na saÑdh|pentÊti na ujjalanti. LokaÑ
samatikkamma abhibhuyya tiÔÔhantÊti sabbepi lokuttarÈ dhammÈ lokaÑ
sammÈ atikkamitvÈ abhibhavitvÈ ca tiÔÔhantÊti lokuttarÈ. Sabbehipi imehi
yathÈvuttehi pakÈrehi lokuttarÈnaÑ, lokato uttarabhÈvo adhikabhÈvo ca
vutto hotÊti.
LokuttarakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
9. BalakathÈvaÓÓanÈ
44. IdÈni lokuttarakathÈya anantaraÑ kathitÈya lokuttarakathÈvatiyÈ
suttantapubba~gamÈya balakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha Èdito
suttantavasena paÒca balÈni dassetvÈ tadaÒÒÈnipi balÈni dassetukÈmo apica
aÔÔhasaÔÔhi balÈnÊti-ÈdimÈha. SabbÈnipi taÑtaÑpaÔipakkhehi akampiyaÔÔhena
balÈni nÈma honti. Hiribalanti-ÈdÊsu pÈpato hirÊyanti etÈyÈti hirÊ, lajjÈyetaÑ
nÈmaÑ. PÈpato ottappanti etenÈti ottappaÑ, pÈpato ubbegassetaÑ nÈmaÑ.
AjjhattasamuÔÔhÈnÈ hirÊ, bahiddhÈsamuÔÔhÈnaÑ ottappaÑ. AttÈdhipati hirÊ,
lokÈdhipati
______________________________________________________________
1. NissajantÊti (SÊ, Ka)
228 KhuddakanikÈya
ottappaÑ. LajjÈsabhÈvasaÓÔhitÈ1 hirÊ, bhayasabhÈvasaÓÔhitaÑ ottappaÑ.

SappatissavalakkhaÓÈ hirÊ, vajjabhÊrukabhayadassÈvilakkhaÓaÑ ottappaÑ.
SÈ eva hirÊ ahirikena na kampatÊti hiribalaÑ. Tadeva ottappaÑ anottappena
na kampatÊti ottappabalaÑ. AppaÔisa~khÈnena na kampatÊti
paÔisa~khÈnabalaÑ. UpaparikkhaÓapaÒÒÈyetaÑ nÈmaÑ. VÊriyasÊsena satta
bojjha~ge bhÈventassa uppannabalaÑ bhÈvanÈbalaÑ. TathÈpavattÈnaÑ
catunnaÑ khandhÈnametaÑ nÈmaÑ. ParisuddhÈni sÊlÈdÊni anavajjabalaÑ.
CattÈri sa~gahavatth|ni sa~gahabalaÑ. Sa~gahe balantipi pÈÔho.
DukkhamÈnaÑ adhivÈsanaÑ khantibalaÑ. DhammakathÈya paresaÑ
tosanaÑ paÒÒattibalaÑ. Adhitassa2 atthassa adhigamÈpanaÑ nijjhattibalaÑ.
Kusalesu bahubhÈvo issariyabalaÑ. Kusalesu yathÈruci patiÔÔhÈnaÑ
adhiÔÔhÈnabalaÑ. HiribalÈdÊnaÑ attho mÈtikÈpadesu byaÒjanavasena
visesato yujjamÈnaÑ gahetvÈ vutto. SamathabalaÑ vipassanÈbalanti
balappattÈ samathavipassanÈ eva.
MÈtikÈniddese assaddhiye na kampatÊti saddhÈbalanti m|labalaÔÔhaÑ
vatvÈ tameva aparehi navahi pariyÈyehi visesetvÈ dassesi. Yo hi dhammo
akampiyo balappatto hoti, so sahajÈte upatthambheti, attano paÔipakkhe
kilese pariyÈdiyati, paÔivedhassa Èdibh|taÑ sÊlaÑ diÔÔhiÒca visodheti, cittaÑ
ÈrammaÓe patiÔÔhÈpeti, cittaÑ pabhassaraÑ karonto vodÈpeti, vasiÑ pÈpento
visesaÑ adhigamÈpeti, tato uttariÑ pÈpento uttaripaÔivedhaÑ kÈreti, kamena
ariyamaggaÑ pÈpetvÈ saccÈbhisamayaÑ kÈreti, phalappattiyÈ nirodhe
patiÔÔhÈpeti. TasmÈ navadhÈ balaÔÔho visesito. Esa nayo vÊriyabalÈdÊsu
cat|su.
KÈmacchandaÑ hirÊyatÊti nekkhammayutto yogÊ nekkhammena
kÈmacchandato hirÊyati. Ottappepi eseva nayo. Etehi sabbÈkusalehipi
hirÊyanÈ ottappanÈ vuttÈyeva honti. ByÈpÈdanti-ÈdÊnampi iminÈva nayena
attho veditabbo. PaÔisa~khÈtÊti asammohavasena ÈdÊnavato upaparikkhati.
BhÈvetÊti vaÉÉheti. Vajjanti rÈgÈdivajjaÑ. Sa~gaÓhÈtÊti bandhati. KhamatÊti
tassa yogissa khamati ruccati. PaÒÒÈpetÊti toseti. NijjhÈpetÊti cintÈpeti.
VasaÑ vattetÊti citte pahu3 hutvÈ cittaÑ
______________________________________________________________
1. LajjÊsabhÈvasaÓÔhitÈ (SÊ) 2. Kathitassa (SÊ) 3. Bahu (Ka)
attano vasaÑ katvÈ pavatteti. AdhiÔÔhÈtÊti vidahati. BhÈvanÈbalÈdÊni

sabbÈnipi nekkhammÈdÊniyeva. MÈtikÈvaÓÓanÈya aÒÒathÈ vutto, attho pana
byaÒjanavaseneva pÈkaÔattÈ idha na vuttoti veditabbaÑ. SamathabalaÑ
vipassanÈbalaÒca vitthÈrato niddisitvÈ avasÈne uddhaccasahagatakilese ca
khandhe ca na kampatÊti-Èdi ca avijjÈsahagatakilese ca khandhe ca na
kampatÊti-Èdi ca samathabalavipassanÈbalÈnaÑ lakkhaÓadassanatthaÑ
vuttaÑ.
SekhÈsekhabalesu sammÈdiÔÔhiÑ sikkhatÊti sekhabalanti sekhapuggalo
sammÈdiÔÔhiÑ sikkhatÊti sekho, sÈ sammÈdiÔÔhi tassa sekhassa balanti
sekhabalanti attho. Tattha sikkhitattÈ asekhabalanti asekhapuggalo tattha
sammÈdiÔÔhiyÈ sikkhitattÈ na sikkhatÊti asekho, sÈyeva sammÈdiÔÔhi tassa
asekhassa balanti asekhabalaÑ. Eseva nayo sammÈsa~kappÈdÊsu.
SammÈÒÈÓanti paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ. Tampi hi lokikampi hontaÑ sekhassa
pavattattÈ sekhabalaÑ, asekhassa pavattattÈ asekhabalanti vuttaÑ.
SammÈvimuttÊti aÔÔha magga~gÈni ÔhapetvÈ sesÈ phalasampayuttÈ dhammÈ.
Keci pana “ÔhapetvÈ lokuttaravimuttiÑ avasesÈ vimuttiyo sammÈvimuttÊ”ti
vadanti. Tassa sekhÈsekhabalattaÑ vuttanayameva.
KhÊÓÈsavabalesu sabbÈnipi ÒÈÓabalÈni. KhÊÓÈsavassa bhikkhunoti
karaÓatthe sÈmivacanaÑ, khÊÓÈsavena bhikkhunÈti attho. Aniccatoti hutvÈ
abhÈvÈkÈrena aniccato. YathÈbh|tanti yathÈsabhÈvato. PaÒÒÈyÈti
sahavipassanÈya maggapaÒÒÈya. Aniccato sudiÔÔhÈ dukkhato anattato
sudiÔÔhÈ honti tamm|lakattÈ. Yanti bhÈvanapuÑsakavacanaÑ, yena
kÈraÓenÈti vÈ attho. ŒgammÈti paÔicca. PaÔijÈnÈtÊti sampaÔicchati paÔiÒÒaÑ
karoti. A~gÈrakÈs|pamÈti mahÈbhitÈpaÔÔhena a~gÈrakÈsuyÈ upamitÈ.
KÈmÈti vatthukÈmÈ ca kilesakÈmÈ ca.
Vivekaninnanti phalasamÈpattivasena upadhivivekasa~khÈtanibbÈna-
ninnaÑ. Tayo hi vivekÈ kÈyaviveko cittaviveko upadhivivekoti. KÈyaviveko
ca vivekaÔÔhakÈyÈnaÑ nekkhammÈbhiratÈnaÑ. Cittaviveko ca
adhicittamanuyuttÈnaÑ. Upadhiviveko ca nirupadhÊnaÑ puggalÈnaÑ
visa~khÈragatÈnaÑ, nissaraÓavivekasa~khÈtanibbÈnaninnaÑ vÈ. PaÒca hi
vivekÈ vikkhambhanaviveko
230 KhuddakanikÈya
tada~gaviveko samucchedaviveko paÔippassaddhiviveko nissaraÓavivekoti.

Vivekaninnanti viveke ninnaÑ. VivekapoÓanti viveke nataÑ.
VivekapabbhÈranti vivekasÊsabhÈraÑ. Dvepi purimasseva vevacanÈni.
VivekaÔÔhanti kilesehi vajjitaÑ, d|rÊbh|taÑ vÈ. NekkhammÈbhiratanti
nibbÈne abhirataÑ, pabbajjÈya abhirataÑ vÈ. ByantÊbh|tanti
vigatantÊbh|taÑ, ekadesenÈpi anallÊnaÑ vippamuttaÑ visaÑsaÔÔhaÑ.
Sabbasoti sabbathÈ. ŒsavaÔÔhÈniyehi dhammehÊti saÑyogavasena ÈsavÈnaÑ
kÈraÓabh|tehi kilesadhammehÊti attho. Atha vÈ byantÊbh|tanti
vigatanikantibh|taÑ, nittaÓhanti attho. Kuto? Sabbaso ÈsavaÔÔhÈniyehi
dhammehi sabbehi tebh|makadhammehÊti attho. Idha dasahi
khÊÓÈsavabalehi khÊÓÈsavassa lokiyalokuttaro maggo kathito. “Aniccato
sabbe sa~khÈrÈ”ti dukkhapariÒÒÈbalaÑ, “a~gÈrakÈs|pamÈ kÈmÈ”ti
samudayapahÈnabalaÑ, “vivekaninnaÑ cittaÑ hotÊ”ti
nirodhasacchikiriyÈbalaÑ, “cattÈro satipaÔÔhÈnÈ”ti-Èdi sattavidhaÑ
maggabhÈvanÈbalantipi vadanti. Dasa iddhibalÈni iddhikathÈya Èvi
bhavissanti.
TathÈgatabalaniddese TathÈgatabalÈnÊti aÒÒehi asÈdhÈraÓÈni
TathÈgatasseva balÈni. YathÈ vÈ pubbabuddhÈnaÑ balÈni
puÒÒussayasampattiyÈ ÈgatÈni, tathÈ ÈgatabalÈnÊtipi attho. Tattha duvidhaÑ
TathÈgatabalaÑ kÈyabalaÑ ÒÈÓabalaÒca. Tesu kÈyabalaÑ
hatthikulÈnusÈrena veditabbaÑ. VuttaÑ hetaÑ porÈÓehi–
“KÈÄÈvakaÒca Ga~geyyaÑ, PaÓÉaraÑ Tambapi~galaÑ.
Gandhama~galahemaÒca, Uposathachaddantime dasÈ”ti1.
ImÈni dasa hatthikulÈni. Tattha KÈÄÈvakanti pakatihatthikulaÑ daÔÔhabbaÑ.
YaÑ dasannaÑ purisÈnaÑ kÈyabalaÑ, taÑ ekassa KÈÄÈvakassa hatthino
balaÑ. YaÑ dasannaÑ KÈÄÈvakÈnaÑ balaÑ, taÑ ekassa Ga~geyyassa
balaÑ. YaÑ dasannaÑ Ga~geyyÈnaÑ, taÑ ekassa PaÓÉarassa. YaÑ
dasannaÑ PaÓÉarÈnaÑ, taÑ ekassa Tambassa. YaÑ dasannaÑ TambÈnaÑ,
taÑ ekassa Pi~galassa. YaÑ dasannaÑ Pi~galÈnaÑ, taÑ ekassa
Gandhahatthino. YaÑ dasannaÑ GandhahatthÊnaÑ, taÑ ekassa
Ma~galahatthino. YaÑ dasannaÑ Ma~galahatthÊnaÑ, taÑ ekassa
Hemavatassa. YaÑ
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 380; Ma-®Ôha 1. 331; SaÑ-®Ôha 2. 41 piÔÔhesu.
dasannaÑ HemavatÈnaÑ, taÑ etassa Uposathassa. YaÑ dasannaÑ

UposathÈnaÑ, taÑ ekassa Chaddantassa. YaÑ dasannaÑ ChaddantÈnaÑ,
taÑ ekassa TathÈgatassa balaÑ. NÈrÈyanasa~ghÈtabalantipi1 idameva
vuccati. TadetaÑ pakatihatthino gaÓanÈya hatthÊnaÑ koÔisahassassa,
purisagaÓanÈya dasannaÑ purisakoÔisahassÈnaÑ balaÑ hoti. IdaÑ tÈva
TathÈgatassa kÈyabalaÑ.
©ÈÓabalaÑ pana idha tÈva aÒÒattha ca PÈÄiyaÑ Ègatameva
dasabalaÒÈÓaÑ, majjhime2 ÈgataÑ catuvesÈrajjaÒÈÓaÑ, aÔÔhasu parisÈsu
akampanaÒÈÓaÑ, catuyoniparicchedakaÒÈÓaÑ,
paÒcagatiparicchedakaÒÈÓaÑ, saÑyuttake3 ÈgatÈni tesattati ÒÈÓÈni,
sattasattati ÒÈÓÈnÊti evamaÒÒÈnipi anekÈni ÒÈÓasahassÈni. EtaÑ ÒÈÓabalaÑ
nÈma. IdhÈpi ÒÈÓabalameva adhippetaÑ. ©ÈÓaÑ hi akampiyaÔÔhena
upatthambhanaÔÔhena ca balanti vuttaÑ.
®hÈnaÒca ÔhÈnatoti kÈraÓaÒca kÈraÓato. KÈraÓaÑ hi yasmÈ tattha
phalaÑ tiÔÔhati tadÈyattavuttitÈya uppajjati ceva pavattati ca, tasmÈ ÔhÈnanti
vuccati. TaÑ BhagavÈ ye ye dhammÈ yesaÑ yesaÑ dhammÈnaÑ het|
paccayÈ uppÈdÈya, taÑ taÑ ÔhÈnanti, ye ye dhammÈ yesaÑ yesaÑ
dhammÈnaÑ na het| na paccayÈ uppÈdÈya, taÑ taÑ aÔÔhÈnanti pajÈnanto
ÔhÈnaÒca ÔhÈnato aÔÔhÈnaÒca aÔÔhÈnato yathÈbh|taÑ pajÈnÈti. YampÊti yena
ÒÈÓena. IdampÊti idampi ÔhÈnÈÔÔhÈnaÒÈÓaÑ, TathÈgatassa TathÈgatabalaÑ
nÈma hotÊti attho. EvaÑ sesapadesupi yojanÈ veditabbÈ. (1)
ŒsataÑ ÔhÈnanti seÔÔhaÔÔhÈnaÑ uttamaÔÔhÈnaÑ, ÈsabhÈ vÈ pubbabuddhÈ,
tesaÑ ÔhÈnanti attho. Apica gavasatajeÔÔhako usabho, gavasahassajeÔÔhako
vasabho, vajasatajeÔÔhako vÈ usabho, vajasahassajeÔÔhako vasabho,
sabbagavaseÔÔho sabbaparissayasaho seto pÈsÈdiko mahÈbhÈravaho
asanisatasaddehipi asantasanÊyo4 nisabho, so idha usabhoti adhippeto.
Idampi hi tassa pariyÈyavacanaÑ. Usabhassa idanti ÈsabhaÑ. ®hÈnanti
cat|hi pÈdehi pathaviÑ uppÊÄetvÈ avaÔÔhÈnaÑ5. IdaÑ pana ÈsabhaÑ viyÈti
ÈsabhaÑ. Yatheva hi nisabhasa~khÈto usabho usabhabalena samannÈgato
cat|hi pÈdehi pathaviÑ
______________________________________________________________
1. ...sa~khÈtabalantipi (GaÓÔhipade) 2. Ma 1. 103 piÔÔhe. 3. SaÑ 1. 290 piÔÔhe.
4. Asampakampiyo (SaÑ-®Ôha 2. 43; Ma-®Ôha 1. 332; Abhi-®Ôha 2. 381 piÔÔhesu)
5. AcalaÔÔhÈnaÑ (SÊ, Ma-®Ôha 1. 332; Abhi-®Ôha 2. 381 piÔÔhesu ca)
232 KhuddakanikÈya
uppÊÄetvÈ acalaÔÔhÈnena1 tiÔÔhati, evaÑ TathÈgatopi dasahi TathÈgatabalehi

samannÈgato cat|hi vessÈrajjapÈdehi aÔÔhaparisapathaviÑ uppÊÄetvÈ
sadevake loke kenaci paccatthikena paccÈmittena akampiyo acalaÔÔhÈnena
tiÔÔhati, evaÑ tiÔÔhamÈno ca taÑ ÈsabhaÑ ÔhÈnaÑ paÔijÈnÈti upagacchati na
paccakkhÈti, attani Èropeti. Tena vuttaÑ “ÈsabhaÑ ÔhÈnaÑ paÔijÈnÈtÊ”ti.
ParisÈs|ti khattiya brÈhmaÓa gahapati samaÓa CÈtumahÈrÈjika
TÈvatiÑsa mÈra brahmÈnaÑ vasena aÔÔhasu parisÈsu. SÊhanÈdaÑ nadatÊti
seÔÔhanÈdaÑ achambhitanÈdaÑ nadati, sÊhanÈdasadisaÑ vÈ nÈdaÑ nadati.
Ayamattho SÊhanÈdasuttena2 dÊpetabbo. YathÈ vÈ sÊho sahanato hananato ca
sÊhoti vuccati, evaÑ TathÈgato lokadhammÈnaÑ sahanato parappavÈdÈnaÑ
hananato sÊhoti vuccati. EvaÑ vuttassa sÊhassa nÈdaÑ sÊhanÈdaÑ. Tattha
yathÈ sÊho sÊhabalena samannÈgato sabbattha visÈrado vigatalomahaÑso
sÊhanÈdaÑ nadati, evaÑ TathÈgatasÊhopi TathÈgatabalehi samannÈgato
aÔÔhasu parisÈsu visÈrado vigatalomahaÑso “iti r|pan”ti-ÈdinÈ3 nayena
nÈnÈvidhadesanÈvilÈsasampannaÑ sÊhanÈdaÑ nadati. Tena vuttaÑ “parisÈsu
sÊhanÈdaÑ nadatÊ”ti.
BrahmacakkaÑ pavattetÊti ettha brahmanti seÔÔhaÑ uttamaÑ
visuddhaÑ. Cakkasaddo panÈyaÑ–
SampattiyaÑ lakkhaÓe ca, ratha~ge iriyÈpathe.
DÈne ratanadhamm|ra, cakkÈdÊsu ca dissati.
Dhammacakke idha mato, tampi dvedhÈ vibhÈvaye.
“CattÈrimÈni bhikkhave cakkÈni, yehi samannÈgatÈnaÑ
devamanussÈnan”ti-ÈdÊsu4 hi ayaÑ sampattiyaÑ dissati. “HeÔÔhÈ pÈdatalesu
cakkÈni jÈtÈni hontÊ”ti5 ettha lakkhaÓe. “CakkaÑva vahato padan”ti6 ettha
ratha~ge. “CatucakkaÑ navadvÈran”ti7 ettha iriyÈpathe. “DadaÑ bhuÒja mÈ
ca
______________________________________________________________
1. AcalaÔÔhÈne (Ka) 2. Ma 1. 97; DÊ 1. 153 piÔÔhesu. 3. SaÑ 2. 70 piÔÔhe.
4. AÑ 1. 341 piÔÔhe. 5. DÊ 2. 14 piÔÔhe.
6. Khu 1. 13 piÔÔhe. 7. SaÑ 1. 15 piÔÔhe.
pamÈdo, cakkaÑ vattaya kosalÈdhipÈ”ti1 ettha dÈne. “DibbaÑ cakkaratanaÑ

pÈturahosÊ”ti2 ettha ratanacakke. “MayÈ pavattitaÑ cakkan”ti3 ettha
dhammacakke. “IcchÈhatassa posassa, cakkaÑ bhamati matthake”ti4 ettha
uracakke. “Khurapariyantena cepi cakkenÈ”ti5 ettha paharaÓacakke.
“Asanivicakkan”ti6 ettha asanimaÓÉale. Idha panÈyaÑ dhammacakke mato.
TaÑ panetaÑ dhammacakkaÑ duvidhaÑ hoti paÔivedhaÒÈÓaÒca
desanÈÒÈÓaÒca. Tattha paÒÒÈpabhÈvitaÑ attano ariyaphalÈvahaÑ
paÔivedhaÒÈÓaÑ, karuÓÈpabhÈvitaÑ sÈvakÈnaÑ ariyaphalÈvahaÑ
desanÈÒÈÓaÑ. Tattha paÔivedhaÒÈÓaÑ uppajjamÈnaÑ uppannanti duvidhaÑ.
TaÑ hi abhinikkhamanato yÈva arahattamaggÈ uppajjamÈnaÑ nÈma,
phalakkhaÓe uppannaÑ nÈma. Tusitabhavanato vÈ yÈva Bodhipalla~ke
arahattamaggÈ uppajjamÈnaÑ nÈma, phalakkhaÓe uppannaÑ nÈma.
DÊpa~karadasabalato vÈ paÔÔhÈya yÈva arahattamaggÈ uppajjamÈnaÑ nÈma,
phalakkhaÓe uppannaÑ nÈma. DesanÈÒÈÓampi pavattamÈnaÑ pavattanti
duvidhaÑ. TaÑ hi yÈva AÒÒÈtakoÓÉaÒÒattherassa arahattamaggÈ
pavattamÈnaÑ nÈma, phalakkhaÓe pavattaÑ nÈma. Tattha paÔivedhaÒÈÓaÑ
lokuttaraÑ, desanÈÒÈÓaÑ lokiyaÑ. Ubhayampi panetaÑ aÒÒehi
asÈdhÈraÓaÑ, BuddhÈnaÑyeva orasaÒÈÓaÑ. Tena vuttaÑ “brahmacakkaÑ
pavattetÊ”ti.
KammasamÈdÈnÈnanti samÈdiyitvÈ katÈnaÑ kusalÈkusalakammÈnaÑ,
kammameva vÈ kammasamÈdÈnaÑ. ®hÈnaso hetusoti paccayato ceva hetuto
ca. Tattha gati-upadhikÈlapayogÈ vipÈkassa ÔhÈnaÑ. KammaÑ hetu. (2)
SabbatthagÈmininti sabbagatigÈminiÒca agatigÈminiÒca. PaÔipadanti
maggaÑ. YathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊti bah|supi manussesu ekameva pÈÓaÑ
ghÈtentesu imassa cetanÈ nirayagÈminÊ bhavissati, imassa
tiracchÈnayonigÈminÊti iminÈ nayena ekavatthusmimpi
kusalÈkusalacetanÈsa~khÈtÈnaÑ paÔipattÊnaÑ aviparÊtato sabhÈvaÑ jÈnÈti.
(3)
______________________________________________________________
1. Khu 5. 173 piÔÔhe. 2. DÊ 2. 141 piÔÔhe. 3. Khu 1. 368 piÔÔhe.
4. Khu 5. 24, 132 piÔÔhesu. 5. DÊ 1. 49 piÔÔhe. 6. DÊ 3. 36; SaÑ 1. 427 piÔÔhesu.
234 KhuddakanikÈya
AnekadhÈtunti cakkhudhÈtu-ÈdÊhi, kÈmadhÈtu-ÈdÊhi vÈ dhÈt|hi

bahudhÈtuÑ. NÈnÈdhÈtunti tÈsaÑyeva dhÈt|naÑ vilakkhaÓattÈ
nÈnappakÈradhÈtuÑ. Lokanti khandhÈyatanadhÈtulokaÑ. YathÈbh|taÑ
pajÈnÈtÊti tÈsaÑ tÈsaÑ dhÈt|naÑ aviparÊtato sabhÈvaÑ paÔivijjhati. (4)
NÈnÈdhimuttikatanti hÊnapaÓÊtÈdi-adhimuttÊhi nÈnÈdhimuttikabhÈvaÑ.
(5)
ParasattÈnanti padhÈnasattÈnaÑ. ParapuggalÈnanti tato paresaÑ
hÊnasattÈnaÑ. Ekatthameva vÈ etaÑ padadvayaÑ veneyyavasena BhagavatÈ
dvedhÈ vuttaÑ. IdhÈpi BhagavatÈ vuttanayeneva vuttaÑ.
Indriyaparopariyattanti saddhÈdÊnaÑ indriyÈnaÑ parabhÈvaÒca
aparabhÈvaÒca, vuddhiÒca hÈniÒcÈti attho. (6)
JhÈnavimokkhasamÈdhisamÈpattÊnanti paÔhamÈdÊnaÑ catunnaÑ
jhÈnÈnaÑ, “r|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdÊnaÑ1 aÔÔhannaÑ vimokkhÈnaÑ,
savitakkasavicÈrÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ samÈdhÊnaÑ, paÔhamajjhÈnasamÈpatti-
ÈdÊnaÒca navannaÑ anupubbasamÈpattÊnaÑ. SaÑkilesanti
hÈnabhÈgiyadhammaÑ. VodÈnanti visesabhÈgiyadhammaÑ. VuÔÔhÈnanti
yena kÈraÓena jhÈnÈdÊhi vuÔÔhahanti, taÑ kÈraÓaÑ. TaÑ pana “vodÈnampi
vuÔÔhÈnaÑ, tamhÈ tamhÈ samÈdhimhÈ vuÔÔhÈnampi vuÔÔhÈnan”ti2 evaÑ
vuttaÑ paguÓajjhÈnaÒceva bhava~gaphalasamÈpattiyo ca. HeÔÔhimaÑ
heÔÔhimaÑ hi paguÓajjhÈnaÑ uparimassa uparimassa padaÔÔhÈnaÑ hoti,
tasmÈ “vodÈnampi vuÔÔhÈnan”ti vuttaÑ. Bhava~gena pana sabbajjhÈnehi
vuÔÔhÈnaÑ hoti, nirodhasamÈpattito phalasamÈpattiyÈ vuÔÔhÈnaÑ hoti. TaÑ
sandhÈya “tamhÈ tamhÈ samÈdhimhÈ vuÔÔhÈnampi vuÔÔhÈnan”ti vuttaÑ. (7)
PubbenivÈsadibbacakkhu-ÈsavakkhayaÒÈÓÈni heÔÔhÈ pakÈsitÈneva. (8, 9,
10)
Tattha ÈsavÈnaÑ khayÈti arahattamaggena sabbakilesÈnaÑ khayÈ.
AnÈsavanti ÈsavavirahitaÑ. CetovimuttiÑ paÒÒÈvimuttinti ettha
cetovacanena arahattaphalasampayutto samÈdhi, paÒÒÈvacanena
taÑsampayuttÈ ca paÒÒÈ vuttÈ. Tattha ca samÈdhi rÈgato vimuttattÈ
cetovimutti, paÒÒÈ avijjÈya vimuttattÈ paÒÒÈvimuttÊti veditabbÈ. VuttaÑ
hetaÑ BhagavatÈ “yo hissa bhikkhave samÈdhi, tadassa samÈdhindriyaÑ.
YÈ hissa bhikkhave paÒÒÈ, tadassa paÒÒindriyaÑ. Iti kho bhikkhave
rÈgavirÈgÈ cetovimutti
______________________________________________________________
1. Khu 9. 231 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 357 piÔÔhe.
avijjÈvirÈgÈ paÒÒÈvimuttÊ”ti1. Apicettha samathabalaÑ cetovimutti,

vipassanÈbalaÑ paÒÒÈvimuttÊti veditabbaÑ. DiÔÔheva dhammeti
imasmiÑyeva attabhÈve. SayaÑ abhiÒÒÈ sacchikatvÈti adhikÈya paÒÒÈya
attanÈyeva paccakkhaÑ katvÈ, aparappaccayena ÒatvÈti attho. UpasampajjÈti
adhigantvÈ, nipphÈdetvÈ vÈ. ImesaÑ pana dasannaÑ dasabalaÒÈÓÈnaÑ
vitthÈro abhidhamme2 vuttanayena veditabbo.
Tattha paravÈdikathÈ hoti–dasabalaÒÈÓaÑ nÈma pÈÔiyekkaÑ ÒÈÓaÑ
natthi, sabbaÒÒutaÒÒÈÓassevÈyaÑ pabhedoti. Na taÑ tathÈ daÔÔhabbaÑ.
AÒÒameva hi dasabalaÒÈÓaÑ, aÒÒaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ. DasabalaÒÈÓaÑ hi
sakasakakiccameva jÈnÈti, sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ tampi, tato avasesampi jÈnÈti.
DasabalaÒÈÓesu hi paÔhamaÑ kÈraÓÈkÈraÓameva jÈnÈti, dutiyaÑ
kammantaravipÈkantarameva, tatiyaÑ kammaparicchedameva, catutthaÑ
dhÈtunÈnattakÈraÓameva, paÒcamaÑ sattÈnaÑ ajjhÈsayÈdhimuttimeva,
chaÔÔhaÑ indriyÈnaÑ tikkhamudubhÈvameva, sattamaÑ jhÈnÈdÊhi saddhiÑ
tesaÑ saÑkilesÈdimeva, aÔÔhamaÑ pubbenivutthakhandhasantatimeva,
navamaÑ sattÈnaÑ cutipaÔisandhimeva, dasamaÑ saccaparicchedameva.
SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ pana etehi jÈnitabbaÒca, tato uttariÒca pajÈnÈti. EtesaÑ
pana kiccaÑ na sabbaÑ karoti. TaÑ hi jhÈnaÑ hutvÈ appetuÑ na sakkoti,
iddhi hutvÈ vikubbituÑ na sakkoti, maggo hutvÈ kilese khepetuÑ na
sakkoti.
Apica paravÈdÊ evaÑ pucchitabbo “dasabalaÒÈÓaÑ nÈmetaÑ
savitakkasavicÈraÑ avitakkavicÈramattaÑ avitakkÈvicÈraÑ kÈmÈvacaraÑ
r|pÈvacaraÑ ar|pÈvacaraÑ lokiyaÑ lokuttaran”ti. JÈnanto “paÔipÈÔiyÈ satta
ÒÈÓÈni savitakkasavicÈrÈnÊ”ti vakkhati. “Tato parÈni dve avitakka-
avicÈrÈnÊ”ti vakkhati. “ŒsavakkhayaÒÈÓaÑ siyÈ savitakkasavicÈraÑ, siyÈ
avitakkavicÈramattaÑ, siyÈ avitakka-avicÈran”ti vakkhati. TathÈ “paÔipÈÔiyÈ
satta kÈmÈvacarÈni, tato parÈni dve r|pÈvacarÈni tato avasÈne ekaÑ
lokuttaran”ti vakkhati. “SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ pana savitakkasavicÈrameva
kÈmÈvacarameva lokiyamevÈ”ti vakkhati.
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 195, 198; Khu 9. 290 piÔÔhesu, (atthato samÈnaÑ) 2. Abhi 2. 348 piÔÔhÈdÊsu.
236 KhuddakanikÈya
Evamettha apubbatthÈnuvaÓÓanaÑ ÒatvÈ idÈni yasmÈ TathÈgato

paÔhamaÑyeva ÔhÈnÈÔÔhÈnaÒÈÓena veneyyasattÈnaÑ ÈsavakkhayÈdhigamassa
ceva anadhigamassa ca ÔhÈnÈÔÔhÈnabh|taÑ kilesÈvaraÓÈbhÈvaÑ passati
lokiyasammÈdiÔÔhiÔÔhÈnadassanato niyatamicchÈdiÔÔhiÔÔhÈnÈbhÈvadassanato
ca. Atha nesaÑ kammavipÈkaÒÈÓena vipÈkÈvaraÓÈbhÈvaÑ passati
tihetukapaÔisandhidassanato. SabbatthagÈminipaÔipadÈÒÈÓena
kammÈvaraÓÈbhÈvaÑ passati ÈnantarikakammÈbhÈvadassanato. EvaÑ
anÈvaraÓÈnaÑ anekadhÈtunÈnÈdhÈtuÒÈÓena anuk|ladhammadesanatthaÑ
cariyÈvisesaÑ passati dhÈtuvemattadassanato. Atha nesaÑ
nÈnÈdhimuttikatÈÒÈÓena adhimuttiÑ passati payogaÑ anÈdiyitvÈpi
adhimuttivasena dhammadesanatthaÑ. AthevaÑ diÔÔha-adhimuttÊnaÑ
yathÈsatti yathÈbalaÑ dhammaÑ desetuÑ indriyaparopariyattaÒÈÓena
indriyaparopariyattaÑ passati saddhÈdÊnaÑ tikkhamudubhÈvadassanato.
EvaÑ pariÒÒÈtindriyaparopariyattÈpi panete sace d|re honti, atha
jhÈnÈdiÒÈÓena jhÈnÈdÊsu vasÊbh|tattÈ iddhivisesena khippaÑ upagacchati.
UpagantvÈ ca nesaÑ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓena pubbajÈtivibhÈvanaÑ
dibbacakkhÈnubhÈvato1 pattabbena cetopariyaÒÈÓena sampati cittavisesaÑ
passanto ÈsavakkhayaÒÈÓÈnubhÈvena ÈsavakkhayagÈminiyÈ paÔipadÈya
vigatasammohattÈ ÈsavakkhayÈya dhammaÑ deseti. TasmÈ
iminÈnukkamena imÈni dasa balÈni vuttÈnÊti veditabbÈnÊti.
45. IdÈni sabbabalÈni lakkhaÓato niddisitukÈmo kenaÔÔhena

saddhÈbalanti-ÈdinÈ nayena pucchaÑ katvÈ assaddhiye akampiyaÔÔhenÈti-
ÈdinÈ nayena vissajjanaÑ akÈsi. Tattha hirÊyatÊti-Èdi puggalÈdhiÔÔhÈnÈ
desanÈ. BhÈvanÈbalÈdÊsu adhiÔÔhÈnabalapariyantesu “tatthÈ”ti ca, “tenÈ”ti ca,
“tan”ti ca nekkhammÈdikameva sandhÈya vuttanti veditabbaÑ. Tena cittaÑ
ekagganti tena samÈdhinÈ cittaÑ ekaggaÑ hotÊti vuttaÑ hoti. Tattha jÈteti
tattha samathe sampayogavasena jÈte, tasmiÑ vÈ vipassanÈrammaÓaÑ hutvÈ
jÈte. Tattha bhikkhatÊti tattha sekhabale sekho sikkhatÊti sekhabalanti attho.
Tattha sikkhitattÈti tattha asekhabale asekhassa sikkhitattÈ asekhabalaÑ.
Tena ÈsavÈ khÊÓÈti tena lokiyalokuttarena ÒÈÓena ÈsavÈ khÊÓÈti taÑ ÒÈÓaÑ
______________________________________________________________
1. DibbacakkhuÒÈÓÈnubhÈvato (SÊ)
khÊÓÈsavabalaÑ. LokiyenÈpi hi ÒÈÓena ÈsavÈ khÊÓÈ nÈma vipassanÈya

abhÈve lokuttaramaggÈtÈvato. EvaÑ khÊÓÈsavassa balanti khÊÓÈsavabalaÑ.
Tassa ijjhatÊti iddhibalati tassa iddhimato ijjhatÊti iddhiyeva balaÑ
iddhibalaÑ. AppameyyaÔÔhenÈti yasmÈ sÈvakÈ ÔhÈnÈÔÔhÈnÈdÊni ekadesena
jÈnanti, sabbÈkÈrena pajÈnanaÑyeva sandhÈya “yathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊ”ti1
vuttaÑ. KiÒcÈpi tÊsu vijjÈsu “yathÈbh|taÑ pajÈnÈtÊ”ti na vuttaÑ, aÒÒattha
pana vuttattÈ tÈsupi vuttameva hoti. AÒÒatthÈti sesesu sattasu ÒÈÓabalesu ca
abhidhamme2 ca dasasupi balesu. IndriyaparopariyattaÒÈÓaÑ pana
sabbathÈpi sÈvakehi asÈdhÈraÓameva. TasmÈ dasapi balÈni sÈvakehi
asÈdhÈraÓÈnÊti. AdhimattaÔÔhena atuliyaÔÔhena appameyyÈni, tasmÈyeva ca
“appameyyaÔÔhena TathÈgatabalan”ti vuttanti.
BalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
10. SuÒÒakathÈvaÓÓanÈ
46. IdÈni lokuttarabalapariyosÈnÈya balakathÈya anantaraÑ kathitÈya
lokuttarasuÒÒatÈpariyosÈnÈya suttantapubba~gamÈya suÒÒatÈkathÈya
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Suttante tÈva athÈti vacanopÈdÈne nipÈto. Etena
ÈyasmÈti-Èdivacanassa upÈdÈnaÑ kataÑ hoti. Khoti padap|raÓatthe nipÈto.
Yena BhagavÈ tenupasa~kamÊti bhummatthe karaÓavacanaÑ. TasmÈ yattha
BhagavÈ, tattha upasa~kamÊti evamettha attho daÔÔhabbo. Yena vÈ kÈraÓena
BhagavÈ devamanussehi upasa~kamitabbo, teneva kÈraÓena upasa~kamÊti
evamettha attho daÔÔhabbo. Kena ca kÈraÓena BhagavÈ upasa~kamitabbo?
NÈnappakÈraguÓavisesÈdhigamÈdhippÈyena, sÈduphal|pabhogÈdhippÈyena
dijagaÓehi niccaphalitamahÈrukkho viya, tena kÈraÓena upasa~kamÊti
evamettha attho daÔÔhabbo. Upasa~kamÊti ca gatoti vuttaÑ hoti.
Upasa~kamitvÈti upasa~kamanapariyosÈnadÊpanaÑ. Atha vÈ evaÒca gato
tato ÈsannataraÑ ÔhÈnaÑ Bhagavato samÊpasa~khÈtaÑ gantvÈtipi vuttaÑ
hoti.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 356 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 329 piÔÔhÈdÊsu.
238 KhuddakanikÈya
AbhivÈdetvÈti paÒcapatiÔÔhitena vanditvÈ. IdÈni yenaÔÔhena loke

aggapuggalassa upaÔÔhÈnaÑ Ègato, taÑ pucchitukÈmo
dasanakhasamodhÈnasamujjalaÑ aÒjaliÑ sirasi patiÔÔhapetvÈ ekamantaÑ
nisÊdi. Ekamantanti ca bhÈvanapuÑsakaniddeso “visamaÑ candimas|riyÈ
pariharantÊ”ti1 ÈdÊsu viya. TasmÈ yathÈ nisinno ekamantaÑ nisinno hoti,
tathÈ nisÊdÊti evamettha attho daÔÔhabbo. Bhummatthe vÈ etaÑ
upayogavacanaÑ. NisÊdÊti nisajjaÑ kappesi. PaÓÉitÈ hi devamanussÈ
garuÔÔhÈnÊyaÑ upasa~kamitvÈ ÈsanakusalatÈya ekamantaÑ nisÊdanti, ayaÒca
thero tesaÑ aÒÒataro, tasmÈ ekamantaÑ nisÊdi.
KathaÑ nisinno pana ekamantaÑ nisinno hotÊti? Cha nisajjadose
vajjetvÈ. SeyyathidaÑ? Atid|raÑ accÈsannaÑ uparivÈtaÑ unnatappadesaÑ
atisammukhaÑ atipacchÈti. Atid|re nisinno hi sace kathetukÈmo hoti,
uccÈsaddena kathetabbaÑ hoti. AccÈsanne nisinno saÑghaÔÔanaÑ karoti.
UparivÈte nisinno sarÊragandhena bÈdhati. Unnatappadese nisinno agÈravaÑ
pakÈseti. AtisammukhÈ nisinno sace daÔÔhukÈmo hoti, cakkhunÈ cakkhuÑ
Èhacca daÔÔhabbaÑ hoti. AtipacchÈ nisinno sace daÔÔhukÈmo hoti, gÊvaÑ
pasÈretvÈ daÔÔhabbaÑ hoti. TasmÈ ayampi ete cha nisajjadose vajjetvÈ
nisÊdi. Tena vuttaÑ “ekamantaÑ nisÊdÊ”ti. EtadavocÈti etaÑ avoca.
SuÒÒo loko suÒÒo lokoti bhante vuccatÊti imasmiÑ sÈsane paÔipannehi
tehi tehi bhikkh|hi “suÒÒo loko suÒÒo loko”ti kathÊyatÊti attho. TahiÑ tahiÑ
tÈdisÈnaÑ vacanÈnaÑ bahukattÈ tesaÑ sabbesaÑ sa~gaÓhanatthaÑ
ÈmeÉitavacanaÑ kataÑ. EvaÑ hi vutte sabbÈni tÈni vacanÈni sa~gahitÈni
honti. KittÈvatÈti kittakena parimÈÓena. Nu-iti saÑsayatthe nipÈto. SuÒÒaÑ
attena vÈ attaniyena vÈti “kÈrako vedako sayaÑvasÊ”ti evaÑ
lokaparikappitena attanÈ ca attÈbhÈvatoyeva attano santakena parikkhÈrena
ca suÒÒaÑ. SabbaÑ cakkhÈdi lokiyaÑ dhammajÈtaÑ, taÑyeva
lujjanapalujjanaÔÔhena loko nÈma. YasmÈ ca attÈ ca ettha natthi, attaniyaÒca
ettha natthi, tasmÈ suÒÒo lokoti vuccatiti attho. Lokuttaropi
______________________________________________________________
ca dhammo attattaniyehi suÒÒo eva, pucchÈnur|pena pana lokiyova

dhammo vutto. SuÒÒoti ca dhammo natthÊti vuttaÑ na hoti, tasmiÑ dhamme
attattaniyasÈrassa natthibhÈvo vutto hoti. Loke ca “suÒÒaÑ gharaÑ, suÒÒo
ghaÔo”ti vutte gharassa ghaÔassa ca natthibhÈvo vutto na hoti, tasmiÑ ghare
ghaÔe ca aÒÒassa natthibhÈvo vutto hoti. BhagavatÈ ca “iti yaÑ hi kho tattha
na hoti, tena taÑ suÒÒaÑ samanupassati. YaÑ pana tattha avasiÔÔhaÑ hoti,
taÑ santaÑidamatthÊti pajÈnÈtÊ”ti ayameva attho vutto. TathÈ ÒÈyaganthe ca
saddaganthe ca ayameva attho. Iti imasmiÑ suttante anattalakkhaÓameva
kathitaÑ.
47. Suttantaniddese suÒÒasuÒÒanti-ÈdÊni paÒcavÊsati mÈtikÈpadÈni

suÒÒasambandhena uddisitvÈ tesaÑ niddeso kato. Tattha mÈtikÈya tÈva
suÒÒasa~khÈtaÑ suÒÒaÑ, na aÒÒena upapadena visesitanti suÒÒasuÒÒaÑ1.
Asukanti aniddiÔÔhattÈ cettha suÒÒattameva vÈ apekkhitvÈ
napuÑsakavacanaÑ kataÑ. EvaÑ sesesupi. Sa~khÈroyeva2 sesasa~khÈrehi
suÒÒoti sa~khÈrasuÒÒaÑ. JarÈbha~gavasena vir|po pariÓÈmo vipariÓÈmo,
tena vipariÓÈmena suÒÒaÑ vipariÓÈmasuÒÒaÑ. AggaÒca taÑ attattaniyehi,
sabbasa~khÈrehi vÈ suÒÒaÒcÈti aggasuÒÒaÑ. LakkhaÓameva sesalakkhaÓehi
suÒÒanti lakkhaÓasuÒÒaÑ. NekkhammÈdinÈ vikkhambhanena suÒÒaÑ
vikkhambhanasuÒÒaÑ. Tada~gasuÒÒÈdÊsupi cat|su eseva nayo. AjjhattaÒca
taÑ attattaniyÈdÊhi suÒÒaÒcÈti ajjhattasuÒÒaÑ. BahiddhÈ ca taÑ
attattaniyÈdÊhi suÒÒaÒcÈti bahiddhÈsuÒÒaÑ. TadubhayaÑ attattaniyÈdÊhi
suÒÒanti dubhatosuÒÒaÑ. SamÈno bhÈgo etassÈti sabhÈgaÑ, sabhÈgaÒca taÑ
attattaniyÈdÊhi suÒÒaÒcÈti sabhÈgasuÒÒaÑ, sadisasuÒÒanti attho. VigataÑ
sabhÈgaÑ visabhÈgaÑ, visabhÈgaÒca taÑ attattaniyÈdÊhi suÒÒaÒcÈti
visabhÈgasuÒÒaÑ, visadisasuÒÒanti attho. Kesuci potthakesu
sabhÈgasuÒÒaÑ visabhÈgasuÒÒaÑ nissaraÓasuÒÒÈnantaraÑ likhitaÑ.
NekkhammÈdi-esanÈ kÈmacchandÈdinÈ suÒÒÈti esanÈ suÒÒaÑ.
PariggahasuÒÒÈdÊsu tÊsupi eseva nayo. EkÈrammaÓe patiÔÔhitattÈ
nÈnÈrammaÓavikkhepÈbhÈvato ekattaÒca taÑ nÈnattena suÒÒaÒcÈti
ekattasuÒÒaÑ. TabbiparÊtena
______________________________________________________________
1. SuÒÒaÑ suÒÒaÑ (SÊ) 2. Sa~khÈrÈyeva (SÊ)
240 KhuddakanikÈya
nÈnattaÒca taÑ ekattena suÒÒaÒcÈti nÈnattasuÒÒaÑ. NekkhammÈdikhanti

kÈmacchandÈdinÈ suÒÒÈti khantisuÒÒaÑ. AdhiÔÔhÈnasuÒÒe
pariyogÈhanasuÒÒe ca eseva nayo. PariyogahanasuÒÒantipi pÈÔho.
SampajÈnassÈti sampajaÒÒena samannÈgatassa parinibbÈyantassa arahato.
PavattapariyÈdÈnanti anupÈdÈparinibbÈnaÑ. SabbasuÒÒatÈnanti
sabbasuÒÒÈnaÑ. ParamatthasuÒÒanti sabbasa~khÈrÈbhÈvato
uttamatthabh|taÑ suÒÒaÑ.
48. MÈtikÈniddese niccena vÈti bha~gaÑ atikkamitvÈ pavattamÈnassa

kassaci niccassa abhÈvato niccena ca suÒÒaÑ. Dhuvena vÈti vijjamÈnakÈlepi
paccayÈyattavuttitÈya thirassa kassaci abhÈvato dhuvena ca suÒÒaÑ.
Sassatena vÈti abbocchinnassa sabbakÈle vijjamÈnassa kassaci abhÈvato
sassatena ca suÒÒaÑ. AvipariÓÈmadhammena vÈti jarÈbha~gavasena1
avipariÓÈmapakatikassa kassaci abhÈvato avipariÓÈmadhammena ca
suÒÒaÑ. Suttante attasuÒÒatÈya eva vuttÈyapi niccasuÒÒataÒca
sukhasuÒÒataÒca dassetuÑ idha niccena vÈti-ÈdÊnipi vuttÈni. Aniccasseva hi
pÊÄÈyogena dukkhattÈ niccasuÒÒatÈya vuttÈya sukhasuÒÒatÈpi vuttÈva hoti.
R|pÈdayo panettha cha visayÈ, cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni cha viÒÒÈÓÈni,
cakkhusamphassÈdayo cha phassÈ, cakkhusamphassajÈ vedanÈdayo cha
vedanÈ ca sa~khittÈti veditabbaÑ.
PuÒÒÈbhisa~khÈroti-ÈdÊsu punÈti attano kÈrakaÑ, p|reti cassa
ajjhÈsayaÑ, pujjaÒca bhavaÑ nibbattetÊti puÒÒaÑ, abhisa~kharoti vipÈkaÑ
kaÔattÈr|paÒcÈti abhisa~khÈro, puÒÒaÑ abhisa~khÈro puÒÒÈbhisa~khÈro.
PuÒÒapaÔipakkhato apuÒÒaÑ abhisa~khÈro apuÒÒÈbhisa~khÈro. Na iÒjaÑ
aneÒjaÑ, aneÒjaÑ bhavaÑ abhisa~kharotÊti ÈneÒjÈbhisa~khÈro.
PuÒÒÈbhisa~khÈro dÈnasÊlabhÈvanÈvasena pavattÈ aÔÔha
kÈmÈvacarakusalacetanÈ, bhÈvanÈvaseneva pavattÈ paÒca
r|pÈvacarakusalacetanÈti terasa cetanÈ honti, apuÒÒÈbhisa~khÈro
pÈÓÈtipÈtÈdivasena pavattÈ dvÈdasa akusalacetanÈ, ÈneÒjÈbhisa~khÈro
bhÈvanÈvaseneva pavattÈ catasso ar|pÈvacaracetanÈti tayopi sa~khÈrÈ
ek|natiÑsa cetanÈ honti. KÈyasa~khÈroti-ÈdÊsu kÈyato vÈ pavatto, kÈyassa
vÈ sa~khÈroti kÈyasa~khÈro. VacÊsa~khÈracittasa~khÈresupi eseva nayo.
AyaÑ
______________________________________________________________
1. Bha~gavasena (SÊ)
tiko kammÈy|hanakkhaÓe puÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑ dvÈrato

pavattidassanatthaÑ vutto. KÈyaviÒÒattiÑ samuÔÔhÈpetvÈ hi kÈyadvÈrato
pavattÈ aÔÔha kÈmÈvacarakusalacetanÈ, dvÈdasa akusalacetanÈ,
abhiÒÒÈcetanÈ cÈti ekavÊsati cetanÈ kÈyasa~khÈro nÈma, tÈ eva ca
vacÊviÒÒattiÑ samuÔÔhÈpetvÈ vacÊdvÈrato pavattÈ vacÊsa~khÈro nÈma,
manodvÈre pavattÈ pana sabbÈpi ek|natiÑsa cetanÈ cittasa~khÈro nÈma.
AtÊtÈ sa~khÈrÈti-ÈdÊsu sabbepi sa~khatadhammÈ sakakkhaÓaÑ patvÈ
niruddhÈ atÊtÈ sa~khÈrÈ, sakakkhaÓaÑ appattÈ anÈgatÈ sa~khÈrÈ,
sakakkhaÓaÑ pattÈ paccuppannÈ sa~khÈrÈti.
VipariÓÈmasuÒÒe paccuppannaÑ dassetvÈ tassa tassa vipariÓÈmo
sukhena vattuÑ sakkÈti paÔhamaÑ paccuppannadhammÈ dassitÈ. Tattha
jÈtaÑ r|panti paccuppannaÑ r|paÑ. SabhÈvena suÒÒanti ettha sayaÑ bhÈvo
sabhÈvo, sayameva uppÈdoti attho. Sato vÈ1 bhÈvo sabhÈvo, attatoyeva2
uppÈdoti attho. PaccayÈyattavuttittÈ paccayaÑ vinÈ sayameva bhÈvo, attato
eva3 vÈ bhÈvo etasmiÑ natthÊti sabhÈvena suÒÒaÑ, sayameva bhÈvena,
attato eva3 vÈ bhÈvena suÒÒanti vuttaÑ hoti. Atha vÈ sakassa bhÈvo
sabhÈvo. PathavÊdhÈtu-ÈdÊsu hi anekesu r|pÈr|padhammesu ekeko dhammo
paraÑ upÈdÈya sako nÈma. BhÈvoti ca dhammapariyÈyavacanametaÑ.
Ekassa ca dhammassa aÒÒo bhÈvasa~khÈto dhammo natthi, tasmÈ sakassa
aÒÒena bhÈvena suÒÒaÑ, sako aÒÒena bhÈvena suÒÒoti attho. Tena ekassa
dhammassa ekasabhÈvatÈ vuttÈ hoti. Atha vÈ sabhÈvena suÒÒanti
suÒÒasabhÈveneva suÒÒaÑ. KiÑ vuttaÑ hoti? SuÒÒasuÒÒatÈya eva suÒÒaÑ,
na aÒÒÈhi pariyÈyasuÒÒatÈhi suÒÒanti vuttaÑ hoti.
Sace pana keci vadeyyuÑ “sako bhÈvo sabhÈvo, tena sabhÈvena
suÒÒan”ti. KiÑ vuttaÑ hoti? BhÈvoti dhammo, so paraÑ upÈdÈya sapadena
visesito sabhÈvo nÈma hoti. Dhammassa kassaci avijjamÈnattÈ “jÈtaÑ r|paÑ
sabhÈvena suÒÒan”ti r|passa avijjamÈnatÈ vuttÈ hotÊti. EvaÑ sati “jÈtaÑ
r|pan”tivacanena virujjhati. Na hi uppÈdarahitaÑ jÈtaÑ nÈma hoti.
NibbÈnaÑ hi uppÈdarahitaÑ, taÑ jÈtaÑ nÈma
______________________________________________________________
1. Sako vÈ (SÊ) 2. Attanoyeva (SÊ) 3. Attano eva (SÊ)
242 KhuddakanikÈya
na hoti, jÈtijarÈmaraÓÈni ca uppÈdarahitÈni jÈtÈni nÈma na honti. Tenevettha

“jÈtÈ jÈti sabhÈvena suÒÒÈ, jÈtaÑ jarÈmaraÓaÑ sabhÈvena suÒÒan”ti evaÑ
anuddharitvÈ bhavameva avasÈnaÑ katvÈ niddiÔÔhaÑ. Yadi
uppÈdarahitassÈpi “jÈtan”tivacanaÑ yujjeyya, “jÈtÈ jÈti, jÈtaÑ
jarÈmaraÓan”ti vattabbaÑ bhaveyya. YasmÈ uppÈdarahitesu
jÈtijarÈmaraÓesu “jÈtan”tivacanaÑ na vuttaÑ, tasmÈ “sabhÈvena suÒÒaÑ
avijjamÈnan”tivacanaÑ avijjamÈnassa uppÈdarahitattÈ “jÈtan”tivacanena
virujjhati. AvijjamÈnassa ca “suÒÒan”tivacanaÑ heÔÔhÈ vuttena
lokavacanena ca Bhagavato vacanena ca ÒÈyasaddaganthavacanena ca
virujjhati, anekÈhi ca yuttÊhi virujjhati, tasmÈ taÑ vacanaÑ kacavaramiva
chaÉÉitabbaÑ. “YaÑ bhikkhave atthisammataÑ loke paÓÉitÈnaÑ, ahampi
taÑ atthÊti vadÈmi. YaÑ bhikkhave natthisammataÑ loke paÓÉitÈnaÑ,
ahampi taÑ natthÊti vadÈmi. KiÒca bhikkhave atthisammataÑ loke
paÓÉitÈnaÑ, yamahaÑ atthÊti vadÈmi. R|paÑ bhikkhave aniccaÑ dukkhaÑ
vipariÓÈmadhammaÑ atthisammataÑ loke paÓÉitÈnaÑ, ahampi taÑ atthÊti
vadÈmÊ”ti1ÈdÊhi anekehi BuddhavacanappamÈÓehi anekÈhi ca yuttÊhi
dhammÈ sakakkhaÓe vijjamÈnÈ evÈti niÔÔhamettha gantabbaÑ.
VigataÑ r|panti uppajjitvÈ bha~gaÑ patvÈ niruddhaÑ atÊtaÑ r|paÑ.
VipariÓataÒceva suÒÒaÒcÈti jarÈbha~gavasena vir|paÑ pariÓÈmaÑ pattaÒca
vattamÈnassova vipariÓÈmasabbhÈvato atÊtassa vipariÓÈmÈbhÈvato tena
vipariÓÈmena suÒÒaÒcÈti attho. JÈtÈ vedanÈti-ÈdÊsupi eseva nayo.
JÈtijarÈmaraÓaÑ pana anipphannattÈ sakabhÈvena anupalabbhanÊyato idha
na yujjati, tasmÈ “jÈtÈ jÈti, jÈtaÑ jarÈmaraÓan”ti-Èdike dve naye pahÈya
bhavÈdikameva nayaÑ pariyosÈnaÑ katvÈ ÔhapitaÑ.
Agganti agge bhavaÑ. SeÔÔhanti ativiya pasaÑsanÊyaÑ. VisiÔÔhanti
atisayabh|taÑ. ViseÔÔhantipi pÈÔho. TidhÈpi pasatthaÑ nibbÈnaÑ
sammÈpaÔipadÈya paÔipajjitabbato padaÑ nÈma. Yadidanti yaÑ idaÑ. IdÈni
vattabbaÑ nibbÈnaÑ nidasseti. YasmÈ nibbÈnaÑ Ègamma
sabbasa~khÈrÈnaÑ samatho hoti, khandh|padhikiles|padhi-
abhisa~khÈr|padhikÈmaguÓ|padhisa~khÈtÈnaÑ upadhÊnaÑ paÔinissaggo
hoti, taÓhÈnaÑ khayo virÈgo nirodho ca hoti, tasmÈ sabbasa~khÈrasamatho
______________________________________________________________
sabb|padhipaÔinissaggo taÓhakkhayo virÈgo nirodhoti vuccati. NibbÈnanti

sabhÈvalakkhaÓena nigamitaÑ.
LakkhaÓesu hi “tÊÓimÈni bhikkhave bÈlassa bÈlalakkhaÓÈni
bÈlanimittÈni bÈlÈpadÈnÈni. KatamÈni tÊÓi, idha bhikkhave bÈlo
duccintitacintÊ ca hoti, dubbhÈsitabhÈsÊ ca dukkaÔakammakÈrÊ ca. ImÈni kho
bhikkhave tÊÓi bÈlassa bÈlalakkhaÓÈni bÈlanimittÈni bÈlÈpadÈnÈnÊ”ti1
vuttaÑ. PaÓÉitehi bÈlassa bÈloti sallakkhaÓato tividhaÑ bÈlalakkhaÓaÑ.
“TÊÓimÈni bhikkhave paÓÉitassa paÓÉitalakkhaÓÈni paÓÉitanimittÈni
paÓÉitÈpadÈnÈni. KatamÈni tÊÓi, idha bhikkhave paÓÉito sucintitacintÊ ca hoti
subhÈsitabhÈsÊ ca sukatakammakÈrÊ ca. ImÈni kho bhikkhave tÊÓi paÓÉitassa
paÓÉitalakkhaÓÈni paÓÉitanimittÈni paÓÉitÈpadÈnÈnÊ”ti2 vuttaÑ. PaÓÉitehi
paÓÉitassa paÓÉitoti sallakkhaÓato tividhaÑ paÓÉitalakkhaÓaÑ.
“TÊÓimÈni bhikkhave sa~khatassa sa~khatalakkhaÓÈni. KatamÈni tÊÓi,
uppÈdo paÒÒÈyati, vayo paÒÒÈyati, Ôhitassa aÒÒathattaÑ paÒÒÈyati. ImÈni
kho bhikkhave tÊÓi sa~khatassa sa~khatalakkhaÓÈnÊ”ti3 vuttaÑ. UppÈdo eva
sa~khatamiti lakkhaÓanti sa~khatalakkhaÓaÑ. Evamitaradvayehi attho
veditabbo. IminÈ uppÈdakkhaÓe sesadvinnaÑ4, ÔhitikkhaÓe sesadvinnaÑ4,
bha~gakkhaÓe ca sesadvinnaÑ4 abhÈvo dassito. YaÑ panettha
peyyÈlamukhena jÈtiyÈ ca jarÈmaraÓassa ca uppÈdÈdilakkhaÓaÑ vuttaÑ, taÑ
vipariÓÈmasuÒÒatÈya jÈtijarÈmaraÓÈni hitvÈ bhavapariyosÈnasseva nayassa
vacanena ca uppÈdÈdÊnaÑ uppÈdÈdi-avacanasamayena ca virujjhati.
LakkhaÓasote patitattÈ pana sotapatitaÑ katvÈ likhitanti veditabbaÑ. YathÈ
ca abhidhamme5 ahetukavipÈkamanodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈt|naÑ
sa~gahavÈre labbhamÈnampi jhÈna~gaÑ paÒcaviÒÒÈÓasote patitvÈ gatanti na
uddhaÔanti vuttaÑ, evamidhÈpi sotapatitatÈ veditabbÈ. Atha vÈ
jÈtijarÈmaraÓavantÈnaÑ sa~khÈrÈnaÑ uppÈdÈdayo “jÈtijarÈmaraÓaÑ
aniccato”ti-ÈdÊsu6 viya tesaÑ viya katvÈ vuttanti veditabbaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 101; Ma 3. 201 piÔÔhesu. 2. AÑ 1. 100; Ma 3. 208 piÔÔhesu.
3. AÑ 1. 150 piÔÔhe. 4. SesaÑ dvinnaÑ (SÊ)
5. Abhi 1. 137, 138 piÔÔhesu. 6. Khu 9. 83, 287 piÔÔhesu.
244 KhuddakanikÈya
Nekkhammena kÈmacchando vikkhambhito ceva suÒÒo cÈti

kÈmacchando nekkhammena vikkhambhito ceva nekkhammassa tattha
abhÈvato teneva vikkhambhanasa~khÈtena nekkhammena suÒÒo ca. EvaÑ
sesesupi yojanÈ kÈtabbÈ. Tada~gappahÈnasamucchedappahÈnesupi cettha
tada~gavasena ca samucchedavasena ca pahÊnaÑ d|rÊkatameva hotÊti iminÈ
d|rÊkaraÓaÔÔhena vikkhambhanaÑ vuttaÑ.
Nekkhammena kÈmacchando tada~gasuÒÒoti nekkhammena pahÊno
kÈmacchando tena nekkhammasa~khÈtena a~gena suÒÒo. Atha vÈ yo koci
kÈmacchando nekkhammassa tattha abhÈvato nekkhammena tena a~gena
suÒÒo. EvaÑ sesesupi yojanÈ kÈtabbÈ. Tassa tassa a~gassa tattha tattha
abhÈvamatteneva cettha upacÈrappanÈjhÈnavasena ca vipassanÈvasena ca
tada~gasuÒÒatÈ niddiÔÔhÈ. PahÈnadÊpakassa vacanassa abhÈvena pana
vivaÔÔanÈnupassanaÑyeva pariyosÈnaÑ katvÈ vipassanÈ niddiÔÔhÈ, cattÈro
maggÈ na niddiÔÔhÈ. Nekkhammena kÈmacchando samucchinno ceva suÒÒo
cÈti-ÈdÊsu vikkhambhane vuttanayeneva attho veditabbo.
Tada~gavikkhambhanavasena pahÊnÈnipi cettha samudÈcÈrÈbhÈvato
samucchinnÈni nÈma hontÊti iminÈ pariyÈyena samucchedo vutto,
taÑtaÑsamucchedakiccasÈdhanavasena vÈ maggasampayuttanekkhammÈdi-
vasena vuttantipi veditabbaÑ. PaÔippassaddhinissaraÓasuÒÒesu ca idha
vuttanayeneva attho veditabbo. Tada~gavikkhambhanasamucchedapahÈnesu
panettha paÔippassaddhimattattaÑ nissaÔamattattaÒca1 gahetvÈ vuttaÑ.
PaÒcasupi etesu suÒÒesu nekkhammÈdÊniyeva vikkhambhanatada~ga-
samucchedapaÔippassaddhinissaraÓanÈmena vuttÈti. Ajjhattanti
ajjhattabh|taÑ. BahiddhÈti bahiddhÈbh|taÑ. DubhatosuÒÒanti
ubhayasuÒÒaÑ. PaccattÈdÊsupi hi to-itivacanaÑ hotiyeva.
Cha ajjhattikÈyatanÈdÊni cha-ajjhattikÈyatanÈdÊnaÑ bhÈvena sabhÈgÈni.
Parehi visabhÈgÈni. ViÒÒÈÓakÈyÈti-ÈdÊsu cettha kÈyavacanena
viÒÒÈÓÈdÊniyeva vuttÈni. NekkhammesanÈdÊsu nekkhammÈdÊniyeva
tadatthikehi viÒÒ|hi esÊyantÊti esanÈ. Atha vÈ pubbabhÈge nekkhammÈdÊnaÑ
esanÈpi kÈmacchandÈdÊhi suÒÒÈ, kiÑ pana nekkhammÈdÊnÊtipi vuttaÑ hoti.
PariggahÈdÊsu nekkhammÈdÊniyeva pubbabhÈge esitÈni aparabhÈge
______________________________________________________________
1. PaÔippassaddhimattattÈ nissaÔattamattaÒca (SÊ)
pariggayhantÊti pariggahoti, pariggahitÈni pattivasena paÔilabbhantÊti

paÔilÈbhoti, paÔiladdhÈni ÒÈÓavasena paÔivijjhÊyantÊti1 paÔivedhoti ca vuttÈni.
EkattasuÒÒaÒca nÈnattasuÒÒaÒca sakiÑyeva pucchitvÈ ekattasuÒÒaÑ
vissajjetvÈ nÈnattasuÒÒaÑ avissajjetvÈva sakiÑ nigamanaÑ kataÑ. KasmÈ
na vissajjitanti ce? VuttapariyÈyenevettha yojanÈ ÒÈyatÊti na vissajjitanti
veditabbaÑ. AyaÑ panettha yojanÈ–nekkhammaÑ ekattaÑ, kÈmacchando
nÈnattaÑ, kÈmacchando nÈnattaÑ, nekkhammekattena suÒÒanti. EvaÑ
sesesupi yojanÈ veditabbÈ.
Khanti-ÈdÊsu nekkhammÈdÊniyeva khamanato ruccanato khantÊti,
rocitÈniyeva pavisitvÈ tiÔÔhanato adhiÔÔhÈnanti, pavisitvÈ ÔhitÈnaÑ
yathÈrucimeva sevanato pariyogÈhananti ca vuttÈni. Idha sampajÈnoti-Èdiko
paramatthasuÒÒaniddeso parinibbÈnaÒÈÓaniddese vaÓÓitoyeva.
Imesu ca sabbesu suÒÒesu sa~khÈrasuÒÒaÑ vipariÓÈmasuÒÒaÑ
lakkhaÓasuÒÒaÒca yathÈvuttÈnaÑ dhammÈnaÑ aÒÒamaÒÒa-
asammissatÈdassanatthaÑ. Yattha pana akusalapakkhikÈnaÑ
kusalapakkhikena suÒÒatÈ vuttÈ, tena akusale ÈdÊnavadassanatthaÑ. Yattha
pana kusalapakkhikÈnaÑ akusalapakkhikena suÒÒatÈ vuttÈ, tena kusale
ÈnisaÑsadassanatthaÑ. Yattha attattaniyÈdÊhi suÒÒatÈ vuttÈ, taÑ
sabbasa~khÈresu nibbidÈjananatthaÑ. AggasuÒÒaÑ paramatthasuÒÒaÒca
nibbÈne ussÈhajananatthaÑ vuttanti veditabbaÑ.
Tesu aggasuÒÒaÒca paramatthasuÒÒaÒcÈti dve suÒÒÈni atthato ekameva
nibbÈnaÑ aggaparamatthavasena sa-upÈdisesa-anupÈdisesavasena ca dvidhÈ
katvÈ vuttaÑ. TÈni dve attattaniyasuÒÒato2 sa~khÈrasuÒÒato ca sabhÈgÈni.
“SuÒÒasuÒÒaÑ ajjhattasuÒÒaÑ bahiddhÈsuÒÒaÑ dubhatosuÒÒaÑ
sabhÈgasuÒÒaÑ visabhÈgasuÒÒan”ti imÈni cha suÒÒÈni suÒÒasuÒÒameva
hoti. AjjhattÈdibhedato pana chadhÈ vuttÈni. TÈni cha ca
attattaniyÈdisuÒÒato sabhÈgÈni. Sa~khÈravipariÓÈmalakkhaÓasuÒÒÈni,
vikkhambhanatada~gasamucchedapaÔippassaddhinissaraÓasuÒÒÈni,
esanÈpariggahapaÔilÈbhapaÔivedhasuÒÒÈni, ekattanÈnattasuÒÒÈni, khanti-
adhiÔÔhÈnapariyogÈhanasuÒÒÈni cÈti sattarasa suÒÒÈni attani avijjamÈnehi
tehi tehi dhammehi suÒÒattÈ avijjamÈnÈnaÑ vasena visuÑ visuÑ vuttÈni.
Sa~khÈravipariÓÈmalakkhaÓasuÒÒÈni
______________________________________________________________
1. PaÔivijjhissantÊti (SÊ) 2. Attaniye suÒÒasuÒÒato (SÊ)
246 KhuddakanikÈya
pana itarena itarena asammissavasena sabhÈgÈni, vikkhambhanÈdÊni paÒca

kusalapakkhena suÒÒattÈ sabhÈgÈni, esanÈdÊni cattÈri, khanti-ÈdÊni ca tÊÓi
akusalapakkhena suÒÒattÈ sabhÈgÈni, ekattanÈnattasuÒÒÈni
aÒÒamaÒÒapaÔipakkhavasena sabhÈgÈni.
Sabbe dhammÈ samÈsena, tidhÈ dvedhÈ tathekadhÈ.
SuÒÒÈti suÒÒatthavid|, vaÓÓayantÊdha sÈsane.
KathaÑ? Sabbe tÈva lokiyÈ dhammÈ dhuvasubhasukha-attavirahitattÈ
dhuvasubhasukha-attasuÒÒÈ. MaggaphaladhammÈ dhuvasukhattavirahitattÈ
dhuvasukhattasuÒÒÈ. AniccattÈyeva sukhena suÒÒÈ. AnÈsavattÈ na subhena
suÒÒÈ. NibbÈnadhammo attasseva abhÈvato attasuÒÒo. LokiyalokuttarÈ pana
sabbepi sa~khatÈ dhammÈ sattassa kassaci abhÈvato sattasuÒÒÈ. Asa~khato
nibbÈnadhammo tesaÑ sa~khÈrÈnampi abhÈvato sa~khÈrasuÒÒo.
Sa~khatÈsa~khatÈ pana sabbepi dhammÈ attasa~khÈtassa puggalassa
abhÈvato attasuÒÒÈti.
SuÒÒakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
Yuganaddhavaggo.
NiÔÔhitÈ ca majjhimavaggassa apubbatthÈnuvaÓÓanÈ.

3. PaÒÒÈvagga
1. MahÈpaÒÒÈkathÈvaÓÓanÈ
1. IdÈni visesato paÒÒÈpadaÔÔhÈnabh|tÈya suÒÒakathÈya anantaraÑ
katitÈya paÒÒÈkathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha Èdito tÈva sattasu
anupassanÈsu ekekam|lakÈ satta paÒÒÈ pucchÈpubba~gamaÑ katvÈ
niddiÔÔhÈ, puna sattÈnupassanÈm|lakÈ ekekuttaram|lakÈ ca tisso paÒÒÈ
pucchaÑ akatvÈva niddiÔÔhÈ, evamÈdito dasapaÒÒÈpÈrip|rÊ niddiÔÔhÈ. Tattha
aniccÈnupassanÈ tÈva yasmÈ aniccato diÔÔhesu sa~khÈresu “yadaniccaÑ, taÑ
dukkhan”ti dukkhato ca “yaÑ dukkhaÑ, tadanattÈ”ti anattato ca javati,
tasmÈ sÈ bhÈvitÈ bahulÊkatÈ javanapaÒÒaÑ parip|reti. SÈ hi sakavisayesu
javatÊti javanÈ, javanÈ ca sÈ paÒÒÈ cÈti javanapaÒÒÈ. DukkhÈnupassanÈ
samÈdhindriyanissitattÈ balavatÊ hutvÈ paÓidhiÑ nibbijjhati padÈleti, tasmÈ
nibbedhikapaÒÒaÑ parip|reti. SÈ hi nibbijjhatÊti nibbedhikÈ, nibbedhikÈ ca
sÈ paÒÒÈ cÈti nibbedhikapaÒÒÈ. AnattÈnupassanÈ suÒÒatÈdassanena
vuddhippattiyÈ mahattappattattÈ mahÈpaÒÒaÑ parip|reti. SÈ hi
vuddhippattattÈ mahatÊ ca sÈ paÒÒÈ cÈti mahÈpaÒÒÈ. NibbidÈnupassanÈ
yasmÈ tissannaÑyeva anupassanÈnaÑ purimatopi ÈsevanÈya
balappattÈvatthattÈ sabbasa~khÈresu nibbindanasamatthÈ hutvÈ tikkhÈ hoti,
tasmÈ tikkhapaÒÒaÑ parip|reti. VirÈgÈnupassanÈti yasmÈ tissannaÑyeva
anupassanÈnaÑ purimatopi ÈsevanÈbalappattÈnaÑ vuddhatarÈvatthattÈ
sabbasa~khÈrehi virajjanasamatthÈ hutvÈ vipulÈ hoti, tasmÈ vipulapaÒÒaÑ
parip|reti.
NirodhÈnupassanÈti yasmÈ tissannaÑyeva anupassanÈnaÑ purimatopi
ÈsevanÈbalappattÈnaÑ vuddhatarÈvatthattÈ vayalakkhaÓavasena
sabbasa~khÈrÈnaÑ nirodhadassanasamatthÈ hutvÈ gambhÊrÈ hoti, tasmÈ
gambhÊrapaÒÒaÑ parip|reti. Nirodho hi uttÈnapaÒÒehi
alabbhaneyyapatiÔÔhattÈ gambhÊro, tasmiÑ gambhÊre gÈdhappattÈ paÒÒÈpi
gambhÊrÈ. PaÔinissaggÈnupassanÈpi yasmÈ tissannaÑyeva anupassanÈnaÑ
purimatopi ÈsevanÈbalappattÈnaÑ vuddhatarÈvatthattÈ vayalakkhavasena
sabbasa~khÈrapaÔinissajjanasamatthÈ hutvÈ asÈmantÈ hoti,
vuddhipariyantappattattÈ chahi paÒÒÈhi d|re hotÊti attho.
248 KhuddakanikÈya
TasmÈ sayaÑ asÈmantattÈ asÈmantapaÒÒaÑ parip|reti. SÈ hi

heÔÔhimapaÒÒÈhi d|rattÈ asÈmantÈ, asamÊpÈ vÈ paÒÒÈti asÈmantapaÒÒÈ.
PaÓÉiccaÑ parip|rentÊti paÓÉitabhÈvaÑ parip|renti. YasmÈ yathÈvuttÈ satta
paÒÒÈ paripuÓÓÈ bhÈvetvÈ paÓÉitalakkhaÓappatto
sikhappattavuÔÔhÈnagÈminivipassanÈsa~khÈtehi
sa~khÈrupekkhÈnulomagotrabhuÒÈÓehi paÓÉito hutvÈ paÓÉiccena
samannÈgato hoti, tasmÈ “paÓÉiccaÑ parip|rentÊ”ti vuttaÑ.
AÔÔha paÒÒÈti paÓÉiccasa~khÈtÈya paÒÒÈya saha sabbÈ aÔÔha paÒÒÈ.
PuthupaÒÒaÑ parip|rentÊti yasmÈ tena paÓÉiccena samannÈgato hutvÈ so
paÓÉito gotrabhuÒÈÓÈnantaraÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ
lokuttarabhÈvappattiyÈ lokiyato puthubh|tattÈ visuÑbh|tattÈ
puthupaÒÒÈtisa~khÈtaÑ maggaphalapaÒÒaÑ pÈpuÓÈti, tasmÈ “aÔÔha paÒÒÈ
puthupaÒÒaÑ parip|rentÊ”ti vuttaÑ.
ImÈ nava paÒÒÈti-ÈdÊsu tasseva kamena adhigatamaggaphalassa
ariyapuggalassa paÓÊtalokuttaradhammopayogena paÓÊtacittasantÈnattÈ
pahaÔÔhÈkÈreneva ca pavattamÈnacittasantÈnassa phalÈnantaraÑ
otiÓÓabhava~gato vuÔÔhitassa maggapaccavekkhaÓÈ, tato ca bhava~gaÑ
otaritvÈ vuÔÔhitassa phalapaccavekkhaÓÈ, iminÈva nayena
pahÊnakilesapaccavekkhaÓÈ, avasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓÈ,
nibbÈnapaccavekkhaÓÈti paÒca paccavekkhaÓÈ pavattanti. TÈsu
paccavekkhaÓÈsu maggapaccavekkhaÓÈ phalapaccavekkhaÓÈ ca
paÔibhÈnapaÔisambhidÈ hoti. KathaÑ? “YaÑkiÒci paccayasambh|taÑ
nibbÈnaÑ bhÈsitattho vipÈko kiriyÈti ime paÒca dhammÈ attho”ti
abhidhamme PÈÄiÑ anugantvÈ tadaÔÔhakathÈyaÑ1 vuttaÑ. NibbÈnassa ca
atthattÈ tadÈrammaÓaÑ maggaphalaÒÈÓaÑ “atthesu ÒÈÓaÑ
atthapaÔisambhidÈ”ti2 vacanato atthapaÔisambhidÈ hoti. Tassa
atthapaÔisambhidÈbh|tassa maggaphalaÒÈÓassa paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ
“ÒÈÓesu ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ”ti2 vacanato paÔibhÈnapaÔisambhidÈ
hoti. SÈ ca paccavekkhaÓapaÒÒÈ hÈsÈkÈrena pavattamÈnacittasantÈnassa
hÈsapaÒÒÈ nÈma hoti. TasmÈ nava paÒÒÈ hÈsapaÒÒaÑ parip|rentÊti ca
hÈsapaÒÒÈ paÔibhÈnapaÔisambhidÈti ca vuttaÑ. SabbappakÈrÈpi paÒÒÈ tassa
tassa atthassa pÈkaÔakaraÓasa~khÈtena paÒÒÈpanaÔÔhena paÒÒÈ, tena tena vÈ
pakÈrena dhamme jÈnÈtÊti paÒÒÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 371 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 307; Khu 9. 115 piÔÔhesu.
TassÈti tassa vuttappakÈrassa ariyapuggalassa. KaraÓatthe

sÈmivacanaÑ. AtthavavatthÈnatoti yathÈvuttassa paÒcavidhassa atthassa
vavatthÈpanavasena. Vuttampi cetaÑ samaÓakaraÓÊyakathÈyaÑ1
“hetuphalaÑ nibbÈnaÑ vacanattho atha vipÈkaÑ kiriyÈti atthe paÒca
pabhede paÔhamantapabhedagataÑ ÒÈÓan”ti. AdhigatÈ hotÊti paÔiladdhÈ hoti.
SÈyeva paÔilÈbhasacchikiriyÈya sacchikatÈ. PaÔilÈbhaphasseneva phassitÈ
paÒÒÈya. DhammavavatthÈnatoti “yo koci phalanibbattako hetu ariyamaggo
bhÈsitaÑ kusalaÑ akusalanti ime paÒca dhammÈ dhammo”ti2 abhidhamme
PÈÄiyÈnusÈrena vuttÈnaÑ paÒcannaÑ dhammÈnaÑ vavatthÈpanavasena.
Vuttampi cetaÑ samaÓakaraÓÊyakathÈyaÑ “hetu ariyamaggo vacanaÑ
kusalaÒca akusalaÒcÈti dhamme paÒca pabhede dutiyantapabhedagataÑ
ÒÈÓan”ti. NiruttivavatthÈnatoti tesaÑ tesaÑ atthadhammÈnaÑ
anur|paniruttÊnaÑ vavatthÈpanavasena. PaÔibhÈnavavatthÈnatoti
paÔibhÈnasa~khÈtÈnaÑ tiÓÓaÑ paÔisambhidÈÒÈÓÈnaÑ vavatthÈpanavasena.
TassimÈti nigamanavacanametaÑ.
2. EvaÑ sabbasa~gÈhakavasena anupassanÈnaÑ visesaÑ dassetvÈ idÈni

vatthubhedavasena dassento r|pe aniccÈnupassanÈti-ÈdimÈha. TaÑ heÔÔhÈ
vuttatthameva. Puna r|pÈdÊsuyeva atÊtÈnÈgatapaccuppannavasena
javanapaÒÒaÑ dassetukÈmo kevalaÑ r|pÈdivasena ca
atÊtÈnÈgatapaccuppannar|pÈdivasena ca pucchaÑ katvÈ pucchÈkameneva
vissajjanaÑ akÈsi. Tattha suddhar|pÈdivissajjanesu paÔhamaÑ niddiÔÔhÈ eva
paÒÒÈ atÊtÈnÈgatapaccuppannam|lakesu sabbavissajjanesu tesu atÊtÈdÊsu
javanavasena javanapaÒÒÈti niddiÔÔhÈ.
3. Puna anekasuttantapubba~gamaÑ paÒÒÈpabhedaÑ dassetukÈmo

paÔhamaÑ tÈva suttante uddisi. Tattha sappurisasaÑsevoti heÔÔhÈ
vuttappakÈrÈnaÑ sappurisÈnaÑ bhajanaÑ. Saddhammassavananti tesaÑ
sappurisÈnaÑ santike sÊlÈdipaÔipattidÊpakassa saddhammavacanassa
savanaÑ. YonisomanasikÈroti sutÈnaÑ dhammÈnaÑ atth|paparikkhaÓa-
vasena upÈyena manasikÈro. DhammÈnudhammapaÔipattÊti
lokuttaradhamme anugatassa sÊlÈdipaÔipadÈdhammassa paÔipajjanaÑ.
______________________________________________________________
1. SamaÓakaraÓÊyakathÈ nÈma MahÈnÈmatherena katÈ abhinavasaÑvaÓÓanÈti gaÓÔhipade
vuttaÑ. 2. Abhi-®Ôha 2. 370 piÔÔhe.
250 KhuddakanikÈya
PaÒÒÈpaÔilÈbhÈya paÒÒÈvuddhiyÈ paÒÒÈvepullÈya paÒÒÈbÈhullÈyÈti imÈni

cattÈri paÒÒÈvasena bhÈvavacanÈni. SesÈni dvÈdasa puggalavasena
bhÈvavacanÈni.
1. SoÄasapaÒÒÈniddesavaÓÓanÈ
4. Suttantaniddese channaÑ abhiÒÒÈÒÈÓÈnanti iddhividhadibba-
sotacetopariyapubbenivÈsadibbacakkhu-ÈsavÈnaÑ khayaÒÈÓÈnaÑ.
TesattatÊnaÑ ÒÈÓÈnanti ÒÈÓakathÈya niddiÔÔhÈnaÑ sÈvakasÈdhÈraÓÈnaÑ
ÒÈÓÈnaÑ. SattasattatÊnaÑ ÒÈÓÈnanti ettha–
Sattasattari vo bhikkhave ÒÈÓavatth|ni desessÈmi, taÑ suÓÈtha
sÈdhukaÑ manasi karotha, bhÈsissÈmÊti. KatamÈni bhikkhave
sattasattari ÒÈÓavatth|ni jÈtipaccayÈ jarÈmaraÓanti ÒÈÓaÑ, asati jÈtiyÈ
natthi jarÈmaraÓanti ÒÈÓaÑ. AtÊtampi addhÈnaÑ jÈtipaccayÈ
jarÈmaraÓanti ÒÈÓaÑ, asati jÈtiyÈ natthi jarÈmaraÓanti ÒÈÓaÑ,
anÈgatampi addhÈnaÑ jÈtipaccayÈ jarÈmaraÓanti ÒÈÓaÑ, asati jÈtiyÈ
natthi jarÈmaraÓanti ÒÈÓaÑ. Yampissa taÑ dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ, tampi
khayadhammaÑ vayadhammaÑ virÈgadhammaÑ nirodhadhammanti
ÒÈÓaÑ. BhavapaccayÈ jÈtÊti ÒÈÓaÑ -pa-. UpÈdÈnapaccayÈ bhavoti
ÒÈÓaÑ. TaÓhÈpaccayÈ upÈdÈnanti ÒÈÓaÑ. VedanÈpaccayÈ taÓhÈti
ÒÈÓaÑ. PhassapaccayÈ vedanÈti ÒÈÓaÑ. SaÄÈyatanapaccayÈ phassoti
ÒÈÓaÑ. NÈmar|papaccayÈ saÄÈyatananti ÒÈÓaÑ. ViÒÒÈÓapaccayÈ
nÈmar|panti ÒÈÓaÑ, sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓanti ÒÈÓaÑ. AvijjÈpaccayÈ
sa~khÈrÈti ÒÈÓaÑ, asati avijjÈya natthi sa~khÈrÈti ÒÈÓaÑ. AtÊtampi
addhÈnaÑ avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈtiÒÈÓaÑ, asati avijjÈya natthi
sa~khÈrÈti ÒÈÓaÑ. AnÈgatampi addhÈnaÑ avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti
ÒÈÓaÑ, asati avijjÈya natthi sa~khÈrÈti ÒÈÓaÑ. Yampissa taÑ
dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ, tampi khayadhammaÑ vayadhammaÑ
virÈgadhammaÑ nirodhadhammanti ÒÈÓaÑ, imÈni vuccanti bhikkhave
sattasattari ÒÈÓavatth|nÊti1–
______________________________________________________________
evaÑ BhagavatÈ NidÈnavagge vuttÈni sattasattati ÒÈÓÈni. “JarÈmaraÓe

ÒÈÓaÑ, jarÈmaraÓasamudaye ÒÈÓaÑ, jarÈmaraÓanirodhe ÒÈÓaÑ,
jarÈmaraÓanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓan”ti1 iminÈ nayena ekÈdasasu
a~gesu cattÈri cattÈri katvÈ vuttÈni catucattÈrÊsaÒÈÓavatth|ni pana idha na
gahitÈni. Ubhayattha ca ÒÈÓÈniyeva hitasukhassa vatth|nÊti ÒÈÓavatth|ni.
LÈbhoti-ÈdÊsu lÈbhoyeva upasaggena visesetvÈ paÔilÈbhoti vutto. Puna
tasseva atthavivaraÓavasena patti sampattÊti vuttaÑ. PhassanÈti
adhigamavasena phusanÈ. SacchikiriyÈti paÔilÈbhasacchikiriyÈ.
UpasampadÈti nipphÈdanÈ.
SattannaÑ ca sekkhÈnanti tisso sikkhÈ sikkhantÊti sekkhasaÒÒitÈnaÑ
sotÈpattimaggaÔÔhÈdÊnaÑ sattannaÑ. PuthujjanakalyÈÓakassa cÈti
nibbÈnagÈminiyÈ paÔipadÈya yuttattÈ sundaraÔÔhena kalyÈÓasaÒÒitassa
puthujjanassa. VaÉÉhitaÑ vaÉÉhanaÑ etÈyÈti vaÉÉhitavaÉÉhanÈ.
YathÈvuttÈnaÑ aÔÔhannampi paÒÒÈnaÑ vasena visesato ca Arahato
paÒÒÈvasena paÒÒÈvuddhiyÈ. TathÈ paÒÒÈvepullÈya. Mahante atthe
pariggaÓhÈtÊti-ÈdÊsu paÔisambhidappatto ariyasÈvako atthÈdayo
ÈrammaÓakaraÓena pariggaÓhÈti. SabbÈpi mahÈpaÒÒÈ ariyasÈvakÈnaÑyeva.
TassÈ ca paÒÒÈya visayÈ heÔÔhÈ vuttatthÈ eva.
PuthunÈnÈkhandhes|ti-ÈdÊsu nÈnÈsaddo puthusaddassa atthavacanaÑ.
©ÈÓaÑ pavattatÊti puthupaÒÒÈti tesu tathÈvuttesu khandhÈdÊsu ÒÈÓaÑ
pavattatÊti katvÈ taÑ ÒÈÓaÑ puthupaÒÒÈ nÈmÈti attho.
NÈnÈpaÔiccasamuppÈdes|ti paÔiccasamuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ vasena
paccayabahuttÈ vuttaÑ. NÈnÈsuÒÒatamanupalabbhes|ti upalabbhanaÑ
upalabbho, gahaÓanti attho. Na upalabbho anupalabbho, anupalabbhÈnaÑ
bahuttÈ bahuvacanena anupalabbhÈ, paÒcavÊsatisuÒÒatÈvasena vÈ
nÈnÈsuÒÒatÈsu attattaniyÈdÊnaÑ anupalabbhÈ nÈnÈsuÒÒatÈnupalabbhÈ. Tesu.
“NÈnÈsuÒÒatÈnupalabbhes|”ti vattabbe “adukkhamasukhÈ”ti-ÈdÊsu2 viya
ma-kÈro padasandhivasena vutto. ImÈ paÒca paÒÒÈ kalyÈÓaputhujjanehi
sÈdhÈraÓÈ, nÈnÈ-atthÈdÊsu paÒÒÈ ariyÈnaÑyeva. PuthujjanasÈdhÈraÓe
dhammeti lokiyadhamme. IminÈ
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 288 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 1 piÔÔhe.
252 KhuddakanikÈya
avasÈnapariyÈyena lokiyato puthubh|tanibbÈnÈrammaÓattÈ puthubh|tÈ

visuÑbh|tÈ paÒÒÈti puthupaÒÒÈ nÈmÈti vuttaÑ hoti.
VipulapaÒÒÈ mahÈpaÒÒÈnayena veditabbÈ. YathÈvutte dhamme
pariggaÓhantassa guÓamahantatÈya tesaÑ dhammÈnaÑ pariggÈhikÈya ca
paÒÒÈya mahantatÈ1, tesaÑ dhammÈnaÑ sayameva mahantattÈ uÄÈrattÈ
dhammÈnaÒca paÒÒÈya ca vipulatÈ veditabbÈ. GambhÊrapaÒÒÈ
puthupaÒÒÈnayena veditabbÈ. Te ca dhammÈ te ca anupalabbhÈ sÈ ca paÒÒÈ
pakatijanena alabbhaneyyÈpatiÔÔhattÈ gambhÊrÈ.
Yassa puggalassÈti ariyapuggalasseva. AÒÒo kocÊti puthujjano.
Abhisambhavitunti sampÈpuÓituÑ. AnabhisambhavanÊyoti sampÈpuÓituÑ
asakkuÓeyyo. AÒÒehÊti puthujjaneheva. AÔÔhamakassÈti arahattaphalaÔÔhato
paÔÔhÈya gaÓiyamÈne aÔÔhamabh|tassa sotÈpattimaggaÔÔhassa. D|reti
vippakaÔÔhe. Vid|reti visesena vippakaÔÔhe. Suvid|reti suÔÔhu visesena
vippakaÔÔhe. Na santiketi na samÊpe. Na sÈmantÈti na samÊpabhÈge. ImÈni
dve paÔisedhasahitÈni vacanÈni d|rabhÈvasseva niyamanÈni. UpÈdÈyÈti
paÔicca. SotÈpannassÈti sotÈpattiphalaÔÔhassa. Eteneva taÑtaÑmaggapaÒÒÈ
taÑtaÑphalapaÒÒÈya d|reti vuttaÑ hoti. Paccekasambuddhoti upasaggena
visesitaÑ. ItaradvayaÑ pana suddhameva ÈgataÑ.
5. “Paccekabuddhassa sadevakassa ca lokassa paÒÒÈ TathÈgatassa

paÒÒÈya d|re”ti-ÈdÊni vatvÈ tameva d|raÔÔhaÑ anekappakÈrato dassetukÈmo
paÒÒÈpabhedakusaloti-ÈdimÈha. Tattha paÒÒÈpabhedakusaloti attano
anantavikappe paÒÒÈpabhede cheko. PabhinnaÒÈÓoti
anantappabhedapattaÒÈÓo. Etena paÒÒÈpabhedakusalattepi sati tÈsaÑ
paÒÒÈnaÑ anantabhedattaÑ dasseti. AdhigatapaÔisambhidoti paÔiladdha-
aggacatupaÔisambhidÈÒÈÓo. CatuvesÈrajjappattoti cattÈri
visÈradabhÈvasa~khÈtÈni ÒÈÓÈni patto. YathÈha–
“SammÈsambuddhassa te paÔijÈnato ‘ime dhammÈ
anabhisambuddho’ti, tatra vata maÑ samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ devo
______________________________________________________________
1. MahantatÈya (SÊ)
vÈ mÈro vÈ brahmÈ vÈ koci vÈ lokasmiÑ saha dhammena

paÔicodessatÊti nimittametaÑ bhikkhave na samanupassÈmi, etamahaÑ
bhikkhave nimittaÑ asamanupassanto khemappatto abhayappatto
vessÈrajjappatto viharÈmi. KhÊÓÈsavassa te paÔijÈnato ‘ime ÈsavÈ
aparikkhÊÓÈ’ti, ‘ye kho pana te antarÈyikÈ dhammÈ vuttÈ, te paÔisevato
nÈlaÑ antarÈyÈyÈ’ti, ‘yassa kho pana te atthÈya dhammo desito, so na
niyyÈti takkarassa sammÈ dukkhakkhayÈyÈ’ti, tatra vata maÑ samaÓo
vÈ brÈhmaÓo vÈ devo vÈ mÈro vÈ brahmÈ vÈ koci vÈ lokasmiÑ saha
dhammena paÔicodessatÊti nimittametaÑ bhikkhave na samanupassÈmi,
etamahaÑ bhikkhave nimittaÑ asamanupassanto khemappatto
abhayappatto vesÈrajjappatto viharÈmÊ”ti1.
DasabalabaladhÈrÊti dasa balÈni etesanti dasabalÈ, dasabalÈnaÑ balÈni
dasabalabalÈni, tÈni dasabalabalÈni dhÈrayatÊti dasabalabaladhÈrÊ,
dasabalaÒÈÓabaladhÈrÊti attho. Etehi tÊhi vacanehi anantappabhedÈnaÑ
neyyÈnaÑ pabhedamukhamattaÑ dassitaÑ. Soyeva paÒÒÈpayogavasena
abhima~galasammataÔÔhena purisÈsabho. AsantÈsaÔÔhena purisasÊho.
MahantaÔÔhena purisanÈgo. PajÈnanaÔÔhena purisÈjaÒÒo.
LokakiccadhuravahanaÔÔhena purisadhorayho.
Atha tejÈdikaÑ anantaÒÈÓato laddhaÑ guÓavisesaÑ dassetukÈmo tesaÑ
tejÈdÊnaÑ anantaÒÈÓam|lakabhÈvaÑ dassento anantaÒÈÓoti vatvÈ
anantatejoti-ÈdimÈha. Tattha anantaÒÈÓoti gaÓanavasena ca pabhÈvavasena
ca2 antavirahitaÒÈÓo. Anantatejoti veneyyasantÈne mohatamavidhamanena
anantaÒÈÓatejo. Anantayasoti paÒÒÈguÓeheva
lokattayavitthatÈnantakittighoso. AÉÉhoti paÒÒÈdhanasamiddhiyÈ samiddho.
Mahaddhanoti paÒÒÈdhanavaÉÉhettepi pabhÈvamahattena3 mahantaÑ
paÒÒÈdhanamassÈti mahaddhano. MahÈdhanotipi pÈÔho. DhanavÈti
pasaÑsitabbapaÒÒÈdhanavattÈ niccayuttapaÒÒÈdhanavattÈ
atisayabh|tapaÒÒÈdhanavattÈ dhanavÈ. Etesupi hi tÊsu atthesu idaÑ vacanaÑ
saddavid| icchanti.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 315; Ma 1. 103 piÔÔhesu. 2. SabhÈvavasena ca (Ka)
3. SabhÈvamahattena (Ka)
254 KhuddakanikÈya
EvaÑ paÒÒÈguÓena Bhagavato attasampattisiddhiÑ dassetvÈ puna

paÒÒÈguÓeneva lokahitasampattisiddhiÑ dassento netÈti-ÈdimÈha. Tattha
veneyye saÑsÈrasa~khÈtabhayaÔÔhÈnato nibbÈnasa~khÈtakhemaÔÔhÈnaÑ netÈ.
Tattha nayanakÈle eva saÑvaravinayapahÈnavinayavasena veneyye vinetÈ.
DhammadesanÈkÈle eva saÑsayacchedanena anunetÈ. SaÑsayaÑ chinditvÈ
paÒÒÈpetabbaÑ atthaÑ paÒÒÈpetÈ. TathÈ paÒÒÈpitÈnaÑ nicchayakaraÓena
nijjhÈpetÈ. TathÈ nijjhÈyitassa atthassa paÔipattipayojanavasena pekkhetÈ.
TathÈpaÔipanne paÔipattiphalena pasÈdetÈ. So hi BhagavÈti ettha hi-kÈro
anantaraÑ vuttassa atthassa kÈraÓopadese nipÈto. Anuppannassa maggassa
uppÈdetÈti sakasantÈne na uppannapubbassa cha-
asÈdhÈraÓaÒÈÓahetubh|tassa ariyamaggassa bodhim|le lokahitatthaÑ
sakasantÈne uppÈdetÈ. AsaÒjÈtassa maggassa saÒjanetÈti1 veneyyasantÈne
asaÒjÈtapubbassa sÈvakapÈramiÒÈÓahetubh|tassa ariyamaggassa
dhammacakkappavattanato pabhuti yÈvajjakÈlÈ veneyyasantÈne saÒjanetÈ.
SÈvakaveneyyÈnampi hi santÈne Bhagavato vuttavacaneneva ariyamaggassa
saÒjananato BhagavÈ saÒjanetÈ nÈma hoti. AnakkhÈtassa maggassa
akkhÈtÈti aÔÔhadhammasamannÈgatÈnaÑ BuddhabhÈvÈya katÈbhinÊhÈrÈnaÑ
bodhisattÈnaÑ BuddhabhÈvÈya byÈkaraÓaÑ datvÈ anakkhÈtapubbassa
pÈramitÈmaggassa, “Buddho bhavissatÊ”ti byÈkaraÓamatteneva vÈ
bodhim|le uppajjitabbassa ariyamaggassa akkhÈtÈ. AyaÑ nayo
paccekabodhisattabyÈkaraÓepi labbhatiyeva.
MaggaÒÒ|ti paccavekkhaÓÈvasena attanÈ uppÈdita-ariyamaggassa ÒÈtÈ.
Maggavid|ti veneyyasantÈne janetabbassa ariyamaggassa kusalo.
Maggakovidoti bodhisattÈnaÑ akkhÈtabbamagge vicakkhaÓo. Atha vÈ
abhisambodhipaÔipattimaggaÒÒ|, paccekabodhipaÔipattimaggavid|,
sÈvakabodhipaÔipattimaggakovido. Atha vÈ “etena maggena ataÑsu pubbe,
tarissantiyeva taranti oghan”ti2 vacanato yathÈyogaÑ
atÊtÈnÈgatapaccuppannabuddhapaccekabuddhasÈvakÈnaÑ maggavasena ca
suÒÒatÈnimitta-appaÓihitamaggavasena ca ugghaÔitaÒÒ|vipaÒcitaÒÒ|neyya-
puggalÈnaÑ maggavasena ca yathÈkkamenatthayojanaÑ karonti.
MaggÈnugÈmÊ ca panÈti BhagavatÈ gatamaggÈnugÈmino
______________________________________________________________
1. SaÒjÈnetÈti (SÊ) 2. SaÑ 3. 162 piÔÔhe.
hutvÈ. Ettha ca-saddo hetu-atthe nipÈto. Etena ca Bhagavato

magguppÈdanÈdiguÓÈdhigamÈya hetu vutto hoti. Pana-saddo katatthe nipÈto.
Tena BhagavatÈ katamaggakaraÓaÑ vuttaÑ hoti. PacchÈ samannÈgatÈti
paÔhamaÑ gatassa Bhagavato pacchÈgatasÊlÈdiguÓena samannÈgatÈ. Iti thero
“anuppannassa maggassa uppÈdetÈ”ti-ÈdÊhi yasmÈ sabbepi Bhagavato
sÊlÈdayo guÓÈ arahattamaggameva nissÈya ÈgatÈ, tasmÈ arahattamaggameva
nissÈya guÓaÑ kathesi.
JÈnaÑ jÈnÈtÊti jÈnitabbaÑ jÈnÈti, sabbaÒÒutÈya yaÑkiÒci paÒÒÈya
jÈnitabbaÑ nÈma atthi, taÑ sabbaÑ paÒcaneyyapathabh|taÑ paÒÒÈya
jÈnÈtÊti attho. PassaÑ passatÊti passitabbaÑ passati, sabbadassÈvitÈya
taÑyeva neyyapathaÑ cakkhunÈ diÔÔhaÑ viya karonto paÒÒÈcakkhunÈ
passatÊti attho. YathÈ vÈ ekacco viparÊtaÑ gaÓhanto jÈnantopi na jÈnÈti,
passantopi na passati, na evaÑ BhagavÈ. BhagavÈ pana yathÈsabhÈvaÑ
gaÓhanto jÈnanto jÈnÈtiyeva, passanto passatiyeva. SvÈyaÑ
dassanapariÓÈyakaÔÔhena cakkhubh|to. ViditatÈdi-atthena ÒÈÓabh|to.
AviparÊtasabhÈvaÔÔhena vÈ pariyattidhammapavattanato hadayena cintetvÈ
vÈcÈya nicchÈritadhammamayoti vÈ dhammabh|to. SeÔÔhaÔÔhena
brahmabh|to. Atha vÈ cakkhu viya bh|toti cakkhubh|to. ©ÈÓaÑ viya
bh|toti ÒÈÓabh|to. Dhammo viya bh|toti dhammabh|to. BrahmÈ viya
bh|toti brahmabh|to. SvÈyaÑ dhammassa vacanato, vattanato vÈ vattÈ.
NÈnappakÈrehi vacanato, vattanato vÈ pavattÈ. AtthaÑ nÊharitvÈ nÊharitvÈ
nayanato atthassa ninnetÈ. AmatÈdhigamÈya paÔipattidesanato,
amatappakÈsanÈya vÈ dhammadesanÈya amatassa adhigamÈpanato amatassa
dÈtÈ. Lokuttaradhammassa uppÈditattÈ veneyyÈnur|pena yathÈsukhaÑ
lokuttaradhammassa dÈnena ca, dhammesu ca issaroti DhammassÈmÊ.
TathÈgatapadaÑ heÔÔhÈ vuttatthaÑ.
IdÈni “jÈnaÑ jÈnÈtÊ”ti-ÈdÊhi vuttaÑ guÓaÑ sabbaÒÒutÈya visesetvÈ
dassetukÈmo sabbaÒÒutaÑ sÈdhento natthÊti-ÈdimÈha. EvaÑbh|tassa hi tassa
Bhagavato pÈramitÈpuÒÒabalappabhÈvanipphannena arahattamaggaÒÈÓena
sabbadhammesu savÈsanassa sammohassa vihatattÈ asacchikataÑ nÈma
natthi. Asammohato sabbadhammÈnaÑ ÒÈtattÈ aÒÒÈtaÑ nÈma natthi.
256 KhuddakanikÈya
Tatheva ca sabbadhammÈnaÑ cakkhunÈ viya ÒÈÓacakkhunÈ diÔÔhattÈ

adiÔÔhaÑ nÈma natthi. ©ÈÓena pana pattattÈ aviditaÑ nÈma natthi.
Asammohasacchi kiriyÈya sacchikatattÈ asacchikataÑ nÈma natthi.
AsammohapaÒÒÈya phuÔÔhattÈ paÒÒÈya aphassitaÑ nÈma natthi.
Paccuppannanti paccuppannaÑ kÈlaÑ vÈ dhammaÑ vÈ. UpÈdÈyÈti ÈdÈya,
antokatvÈti attho. “UpÈdÈyÈ”tivacaneneva kÈlavinimuttaÑ nibbÈnampi
gahitameva hoti. “AtÊtÈ”divacanÈni ca “natthÊ”ti-Èdivacaneneva ghaÔÊyanti,
“sabbe”ti-Èdivacanena vÈ. Sabbe dhammÈti sabbasa~khatÈsa~khatadhamma-
pariyÈdÈnaÑ. SabbÈkÈrenÈti sabbadhammesu ekekasseva dhammassa
aniccÈkÈrÈdisabbÈkÈrapariyÈdÈnaÑ. ©ÈÓamukheti ÒÈÓabhimukhe. ŒpÈthaÑ
ÈgacchantÊti osaraÓaÑ upenti. “JÈnitabban”tipadaÑ “neyyan”tipadassa
atthavivaraÓatthaÑ vuttaÑ.
Attattho vÈti-ÈdÊsu vÈ-saddo samuccayattho. Attatthoti attano attho.
Paratthoti paresaÑ tiÓÓaÑ lokÈnaÑ attho. Ubhayatthoti attano ca
paresaÒcÈti sakiÑyeva ubhinnaÑ attho. DiÔÔhadhammikoti diÔÔhadhamme
niyutto, diÔÔhadhammappayojano vÈ attho. SamparÈye niyutto,
samparÈyappayojano vÈ samparÈyiko. UttÈnoti-ÈdÊsu vohÈravasena vattabbo
sukhapatiÔÔhattÈ uttÈno. VohÈraÑ atikkamitvÈ vattabbo suÒÒatÈpaÔisaÑyutto
dukkhapatiÔÔhattÈ gambhÊro. Lokuttaro accantatirokkhattÈ g|Äho.
AniccatÈdiko ghanÈdÊhi paÔicchannattÈ paÔicchanno. AppacuravohÈrena
vattabbo yathÈrutaÑ aggahetvÈ adhippÈyassa netabbattÈ neyyo.
PacuravohÈrena vattabbo vacanamattena adhippÈyassa nÊtattÈ nÊto.
SuparisuddhasÊlasamÈdhivipassanattho tada~gavikkhambhanavasena
vajjavirahitattÈ anavajjo. Kilesasamucchedanato ariyamaggattho nikkileso.
KilesapaÔippassaddhattÈ ariyaphalattho vodÈno. Sa~khatÈsa~khatesu
aggadhammattÈ nibbÈnaÑ paramattho. ParivattatÊti BuddhaÒÈÓassa
visayabhÈvato abahibh|tattÈ antobuddhaÒÈÓe byÈpitvÈ vÈ samantÈ vÈ
Èli~gitvÈ vÈ visesena vÈ vattati.
SabbaÑ kÈyakammanti-ÈdÊhi Bhagavato ÒÈÓamayataÑ dasseti.
©ÈÓÈnuparivattatÊti ÒÈÓaÑ anuparivattati, ÒÈÓavirahitaÑ na hotÊti attho.
AppaÔihatanti nirÈvaraÓataÑ dasseti. Puna sabbaÒÒutaÑ upamÈya
sÈdhetukÈmo yÈvatakanti-ÈdimÈha. Tattha jÈnitabbanti neyyaÑ,

neyyapariyanto neyyÈvasÈnamassa atthÊti neyyapariyantikaÑ.
AsabbaÒÒ|naÑ pana neyyÈvasÈnameva natthi. ©ÈÓapariyantikepi eseva
nayo. Purimayamake vuttatthameva iminÈ yamakena visesetvÈ dasseti,
tatiyayamakena paÔisedhavasena niyamitvÈ dasseti. Ettha ca neyyaÑ ÒÈÓassa
pathattÈ neyyapatho. AÒÒamaÒÒapariyantaÔÔhÈyinoti neyyaÒca ÒÈÓaÒca
khepetvÈ ÔhÈnato aÒÒamaÒÒassa pariyante ÔhÈnasÊlÈ. ŒvajjanappaÔibaddhÈti
manodvÈrÈvajjanÈyattÈ, ÈvajjitÈnantarameva jÈnÈtÊti attho.
Œka~khappaÔibaddhÈti1 ruci-ÈyattÈ, ÈvajjanÈnantaraÑ javanaÒÈÓena jÈnÈtÊti
attho. ItarÈni dve padÈni imesaÑ dvinnaÑ padÈnaÑ yathÈkkamena
atthappakÈsanatthaÑ vuttÈni. Buddho ÈsayaÑ jÈnÈtÊti-ÈdÊni ÒÈÓakathÈyaÑ
vaÓÓitÈni. MahÈniddese2 pana “BhagavÈ ÈsayaÑ jÈnÈtÊ”ti ÈgataÑ. Tattha
“Buddhassa Bhagavato”ti2 ÈgataÔÔhÈne ca idha katthaci “BuddhassÈ”ti
ÈgataÑ.
Antamasoti uparimantena. Timitimi~galanti ettha Timi nÈma ekÈ
macchajÈti, timiÑ gilituÑ3 samatthÈ tato mahantasarÊrÈ Timi~galÈ nÈma ekÈ
macchajÈti, Timi~galampi gilituÑ samatthÈ paÒcayojanasatikasarÊrÈ
Timitimi~galÈ nÈma ekÈ macchajÈti. Idha jÈtiggahaÓena ekavacanaÑ katanti
veditabbaÑ. GaruÄaÑ venateyyanti ettha garuÄoti jÈtivasena nÈmaÑ,
venateyyoti gottavasena. Padeseti ekadese. SÈriputtasamÈti
sabbabuddhÈnaÑ DhammasenÈpatitthere gahetvÈ vuttanti veditabbaÑ.
SesasÈvakÈ hi paÒÒÈya dhammasenÈpatittherena samÈ4 nÈma natthi. YathÈha
“etadaggaÑ bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ bhikkh|naÑ mahÈpaÒÒÈnaÑ
yadidaÑ SÈriputto”ti5. AÔÔhakathÈyaÒca vuttaÑ6–
“LokanÈthaÑ ÔhapetvÈna, ye caÒÒe santi pÈÓino.
PaÒÒÈya SÈriputtassa, kalaÑ nÈgghanti soÄasin”ti.
PharitvÈti BuddhaÒÈÓaÑ sabbadevamanussÈnampi paÒÒaÑ pÈpuÓitvÈ
ÔhÈnato tesaÑ paÒÒaÑ pharitvÈ byÈpitvÈ tiÔÔhati. AtighaÑsitvÈti
BuddhaÒÈÓaÑ sabbadevamanussÈnampi paÒÒaÑ atikkamitvÈ tesaÑ
avisayabh|tampi sabbaÑ neyyaÑ
______________________________________________________________
1. Œka~khanappaÔibaddhÈhi (SÊ) 2. Khu 7. 139 piÔÔhe. 3. GalituÑ (SÊ)
4. SamÈnÈ (SÊ) 5. AÑ 1. 23 piÔÔhe. 6. Visuddhi 1. 226 piÔÔhe.
258 KhuddakanikÈya
ghaÑsitvÈ bhaÒjitvÈ tiÔÔhati. MahÈniddese1 pana “abhibhavitvÈ”ti pÈÔho,

madditvÈtipi attho. Yepi teti-ÈdÊhi evaÑ pharitvÈ atighaÑsitvÈ ÔhÈnassa
paccakkhakÈraÓaÑ dasseti. Tattha paÓÉitÈti paÓÉiccena samannÈgatÈ.
NipuÓÈti saÓhasukhumabuddhino sukhume atthantare paÔivijjhanasamatthÈ.
KataparappavÈdÈti ÒÈtaparappavÈdÈ ceva parehi saddhiÑ katavÈdaparicayÈ
ca. VÈlavedhir|pÈti vÈlavedhidhanuggahasadisÈ. VobhindantÈ maÒÒe
caranti paÒÒÈgatena diÔÔhigatÈnÊti vÈlavedhÊ viya vÈlaÑ sukhumÈnipi
paresaÑ diÔÔhigamanÈni attano paÒÒÈgamanena bhindantÈ viya carantÊti
attho. Atha vÈ “g|thagataÑ muttagatan”ti-ÈdÊsu2 viya paÒÒÈ eva
paÒÒÈgatÈni, diÔÔhiyo eva diÔÔhigatÈni.
PaÒhaÑ abhisa~kharitvÈti dvipadampi tipadampi catuppadampi
pucchaÑ racayitvÈ. TesaÑ paÒhÈnaÑ atibahukattÈ3 sabbasa~gahatthaÑ
dvikkhattuÑ vuttaÑ. G|ÄhÈni ca paÔicchannÈni atthajÈtÈnÊti pÈÔhaseso.
TesaÑ tathÈ vinayaÑ disvÈ “attanÈ abhisa~khatapaÒhaÑ pucchat|”ti evaÑ
BhagavatÈ adhippetattÈ paÒhaÑ pucchanti. AÒÒesaÑ pana pucchÈya
okÈsameva adatvÈ BhagavÈ upasa~kamantÈnaÑ dhammaÑ deseti.
YathÈha–
“Te paÒhaÑ abhisa~kharonti ‘imaÑ mayaÑ paÒhaÑ samaÓaÑ
GotamaÑ upasa~kamitvÈ pucchissÈma, sace no samaÓo Gotamo evaÑ
puÔÔho evaÑ byÈkarissati, evamassa mayaÑ vÈdaÑ4 ÈropessÈma. EvaÑ
cepi no puÔÔho evaÑ byÈkarissati, evaÑpissa mayaÑ vÈdaÑ
ÈropessÈmÈ’ti. Te yena samaÓo Gotamo, tenupasa~kamanti, te samaÓo
Gotamo dhammiyÈ kathÈya sandasseti samÈdapeti samuttejeti
sampahaÑseti. Te samaÓena Gotamena dhammiyÈ kathÈya sandassitÈ
samÈdapitÈ samuttejitÈ sampahaÑsitÈ na ceva samaÓaÑ GotamaÑ
paÒhaÑ pucchanti, kutossa vÈdaÑ Èropessanti, aÒÒadatthu samaÓasseva
Gotamassa sÈvakÈ sampajjantÊ”ti5.
KasmÈ paÒhaÑ na pucchantÊti ce? BhagavÈ kira parisamajjhe
dhammaÑ desento parisÈya ajjhÈsayaÑ oloketi. Tato passati “ime paÓÉitÈ
g|ÄhaÑ rahassaÑ paÒhaÑ ovaÔÔikasÈraÑ katvÈ ÈgatÈ”ti. So tehi
______________________________________________________________
1. Khu 7. 139 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 181 piÔÔhe. 3. AtibahuÑ katvÈ (SÊ)
4. MayaÑ taÑ vÈdaÑ (SÊ) 5. Ma 1. 233 piÔÔhe.
apuÔÔhoyeva “paÒhapucchÈya ettakÈ dosÈ, vissajjane ettakÈ, atthepade

akkhare ettakÈti ime paÒhe pucchanto evaÑ puccheyya, vissajjento evaÑ
vissajjeyyÈ”ti iti ovaÔÔikasÈraÑ katvÈ ÈnÊte paÒhe dhammakathÈya antare
pakkhipitvÈ vidaÑseti. Te paÓÉhitÈ “seyyÈ vata no, ye mayaÑ ime paÒhe na
pucchÈma. Sacepi mayaÑ puccheyyÈma, appatiÔÔhite no katvÈ samaÓo
Gotamo khipeyyÈ”ti attamanÈ bhavanti. Apica BuddhÈ nÈma dhammaÑ
desentÈ parisaÑ mettÈya pharanti. MettÈya ca pharaÓena dasabalesu
mahÈjanassa cittaÑ pasÊdati. BuddhÈ nÈma r|paggappattÈ honti
dassanasampannÈ madhurassarÈ mudujivhÈ suphusitadantÈvaraÓÈ amatena
hadayaÑ siÒcantÈ viya dhammaÑ kathenti. Tatra nesaÑ mettÈpharaÓena
pasannacittÈnaÑ evaÑ hoti–evar|paÑ advejjhakathaÑ amoghakathaÑ
niyyÈnikakathaÑ kathentena BhagavatÈ saddhiÑ na sakkhissÈma
paccanÊkaggÈhaÑ gaÓhitunti attano pasannabhÈveneva paÒhaÑ na
pucchantÊti.
KathitÈ visajjitÈ cÈti evaÑ tumhe pucchathÈti pucchitapaÒhÈnaÑ
uccÈraÓena te paÒhÈ BhagavatÈ kathitÈ evaÑ honti. YathÈ ca te visajjetabbÈ,
tathÈ visajjitÈ eva honti. NiddiÔÔhakÈraÓÈti iminÈ kÈraÓena iminÈ hetunÈ
evaÑ hotÊti evaÑ sahetukaÑ katvÈ visajjanena BhagavatÈ niddiÔÔhakÈraÓÈ
eva honti te paÒhÈ. UpakkhittakÈ ca te Bhagavato sampajjantÊti te
khattiyapaÓÉitÈdayo Bhagavato paÒhavisajjaneneva Bhagavato samÊpe
khittakÈ pÈdakhittakÈ sampajjanti, sÈvakÈ vÈ sampajjanti upÈsakÈ vÈti attho,
sÈvakasampattiÑ vÈ pÈpuÓanti upÈsakasampattiÑ vÈti vuttaÑ hoti. AthÈti
anantaratthe, tesaÑ upakkhittakasampattisamanantaramevÈti attho. TatthÈti
tasmiÑ ÔhÈne, tasmiÑ adhikÈrevÈ. AtirocatÊti ativiya joteti pakÈsati.
YadidaÑ paÒÒÈyÈti yÈyaÑ Bhagavato paÒÒÈ, tÈya paÒÒÈya BhagavÈva
atirocatÊti attho. Itisaddo kÈraÓatthe, iminÈ kÈraÓena aggo asÈmantapaÒÒoti
attho.
6. RÈgaÑ abhibhuyyatÊti bh|ripaÒÒÈti sÈ sÈ maggapaÒÒÈ attanÈ vajjhaÑ

rÈgaÑ abhibhuyyati abhibhavati maddatÊti bh|ripaÒÒÈ. Bh|rÊti hi phuÔaÔÔho1
______________________________________________________________
1. PhuÔÔhaÔÔho (SÊ)
260 KhuddakanikÈya
visadattho. YÈ ca phuÔÈ1, sÈ paÔipakkhaÑ abhibhavati na aphuÔÈ2, tasmÈ

bh|ripaÒÒÈya abhibhavanattho vutto. AbhibhavitÈti sÈ sÈ phalapaÒÒÈ taÑ
taÑ rÈgaÑ abhibhavitavatÊ madditavatÊti bh|ripaÒÒÈ. AbhibhavatÈti vÈ
pÈÔho. Sesesupi eseva nayo. RÈgÈdÊsu pana rajjanalakkhaÓo rÈgo.
DussanalakkhaÓo doso. MuyhanalakkhaÓo moho. KujjhanalakkhaÓo kodho.
UpanandhanalakkhaÓo upanÈho. PubbakÈlaÑ kodho, aparakÈlaÑ upanÈho.
ParaguÓamakkhanalakkhaÓo makkho. YugaggÈhalakkhaÓo paÄÈso.
ParasampattikhÊyanalakkhaÓÈ issÈ. Attano sampattinig|haÓalakkhaÓaÑ
macchariyaÑ. AttanÈ katapÈpapaÔicchÈdanalakkhaÓÈ mÈyÈ. Attano
avijjamÈnaguÓappakÈsanalakkhaÓaÑ sÈÔheyyaÑ. Cittassa
uddhumÈtabhÈvalakkhaÓo thambho. KaraÓuttariyalakkhaÓo sÈrambho.
UnnatilakkhaÓo mÈno. AbbhunnatilakkhaÓo atimÈno. MattabhÈvalakkhaÓo
mado. PaÒcasu kÈmaguÓesu cittavosaggalakkhaÓo pamÈdo.
RÈgo ari, taÑ ariÑ maddanipaÒÒÈti-ÈdÊhi kiÑ vuttaÑ hoti? RÈvÈdiko
kileso cittasantÈne bh|to arÊti bh|-ari, padasandhivasena akÈralopaÑ katvÈ
bh|rÊti vutto. Tassa bh|rissa maddanÊ paÒÒÈ bh|rimaddanipaÒÒÈti vattabbe
maddanisaddalopaÑ katvÈ “bh|ripaÒÒÈ”ti vuttanti veditabbaÑ. TaÑ ariÑ
maddanÊti ca tesaÑ arÊnaÑ maddanÊti padacchedo kÈtabbo. PathavÊsamÈyÈti
vitthatavipulaÔÔheneva pathavÊsamÈya. VitthatÈyÈti pajÈnitabbe visaye
patthaÔÈya, na ekadese vattamÈnÈya. VipulÈyÈti oÄÈrikabh|tÈya.
MahÈniddese3 pana “vipulÈya vitthatÈyÈ”ti ÈgataÑ. SamannÈgatoti puggalo.
Itisaddo kÈraÓatthe, iminÈ kÈraÓena puggalassa bh|ripaÒÒÈya
samannÈgatattÈ tassa paÒÒÈ bh|ripaÒÒÈ nÈmÈti bh|te atthe ramatÊti attho.
Bh|ripaÒÒassa paÒÒÈ bh|ripaÒÒapaÒÒÈti vattabbe ekassa paÒÒÈsaddassa
lopaÑ katvÈ “bh|ripaÒÒÈ”ti vuttaÑ. Bh|risamÈ paÒÒÈti vÈ bh|ripaÒÒÈ.
ApicÈti aÒÒapariyÈyadassanatthaÑ vuttaÑ. PaÒÒÈyametanti paÒÒÈya etaÑ.
Adhivacananti adhikavacanaÑ. Bh|rÊti bh|te atthe ramatÊti bh|ri. MedhÈti
asani viya siluccaye kilese medhati hiÑsatÊti medhÈ, khippaÑ
gahaÓadhÈraÓaÔÔhena
______________________________________________________________
1. PhuÔÔhÈ (SÊ) 2. AphuÔÔhÈ (SÊ) 3. Khu 7. 73 piÔÔhe.
vÈ medhÈ. PariÓÈyikÈti yassuppajjati, taÑ sattaÑ hitapaÔipattiyaÑ

sampayuttadhamme ca yÈthÈvalakkhaÓapaÔivedhe ca parinetÊti pariÓÈyikÈ.
Imeheva aÒÒÈnipi paÒÒÈpariyÈyavacanÈni vuttÈni honti.
PaÒÒÈbÈhullanti paÒÒÈ bahulÈ assÈti paÒÒÈbahulo, tassa bhÈvo
paÒÒÈbÈhullaÑ. TaÒca bahulaÑ pavattamÈnÈ paÒÒÈ eva. Idhekaccoti-ÈdÊsu
puthujjanakalyÈÓako vÈ ariyo vÈ. PaÒÒÈ garukÈ assÈti paÒÒÈgaruko. PaÒÒÈ
caritaÑ pavattaÑ assÈti paÒÒÈcarito. PaÒÒÈ Èsayo assÈti paÒÒÈsayo.
PaÒÒÈya adhimuttoti paÒÒÈdhimutto. PaÒÒÈ eva dhajabh|tÈ assÈti
paÒÒÈdhajo. PaÒÒÈ eva ketubh|tÈ assÈti paÒÒÈketu. PaÒÒÈ eva adhipati
paÒÒÈdhipati, paÒÒÈdhipatito ÈgatattÈ paÒÒÈdhipateyyo.
DhammasabhÈvavicinanaÑ bahulamassÈti vicayabahulo. NÈnappakÈrena
dhammasabhÈvavicinanaÑ bahulamassÈti pavicayabahulo. PaÒÒÈya
ogÈhetvÈ tassa tassa dhammassa khÈyanaÑ pÈkaÔakaraÓaÑ okkhÈyanaÑ,
okkhÈyanaÑ bahulamassÈti okkhÈyanabahulo. PaÒÒÈya tassa tassa
dhammassa sammÈ pekkhaÓÈ sampekkhÈ, sampekkhÈya ayanaÑ pavattanaÑ
sampekkhÈyanaÑ, sampekkhÈyanaÑ dhammo pakati assÈti
sampekkhÈyanadhammo. TaÑ taÑ dhammaÑ vibh|taÑ pÈkaÔaÑ katvÈ
viharatÊti vibh|tavihÈrÊ, vibh|to vihÈro vÈ assa atthÊti vibh|tavihÈrÊ. SÈ
paÒÒÈ caritaÑ, garukÈ, bahulÈ assÈti taccarito taggaruko tabbahulo. TassaÑ
paÒÒÈyaÑ ninno, poÓo pabbhÈro, adhimuttoti tanninno tappoÓo
tappabbhÈro tadadhimutto. SÈ paÒÒÈ adhipati tadadhipati, tato Ègato
tadadhipateyyo. “PaÒÒÈgaruko”ti-ÈdÊni “kÈmaÑ sevantaÑyeva jÈnÈti ayaÑ
puggalo kÈmagaruko”ti-ÈdÊsu1 viya purimajÈtito pabhuti vuttÈni.
“Taccarito”ti-ÈdÊni imissÈ jÈtiyÈ vuttÈni.
SÊghapaÒÒÈ ca lahupaÒÒÈ ca hÈsapaÒÒÈ ca javanapaÒÒÈ ca
lokiyalokuttaramissakÈ. KhippaÔÔhena sÊghapaÒÒÈ. LahukaÔÔhena lahupaÒÒÈ.
HÈsabahulaÔÔhena hÈsapaÒÒÈ. Vipassan|pagasa~khÈresu ca visa~khÈre ca
javanaÔÔhena javanapaÒÒÈ. SÊghaÑ sÊghanti bahunnaÑ sÊlÈdÊnaÑ
sa~gahatthaÑ dvikkhattuÑ vuttaÑ. SÊlÈnÊti cÈrittavÈrittavasena paÒÒattÈni
pÈtimokkhasaÑvarasÊlÈni.
______________________________________________________________
262 KhuddakanikÈya
IndriyasaÑvaranti cakkhÈdÊnaÑ channaÑ indriyÈnaÑ rÈgapaÔighappavesaÑ

akatvÈ satikavÈÔena vÈraÓaÑ thakanaÑ. Bhojane mattaÒÒutanti
paccavekkhitaparibhogavasena bhojane pamÈÓaÒÒubhÈvaÑ.
JÈgariyÈnuyoganti divasassa tÊsu koÔÔhÈsesu, rattiyÈ
paÔhamapacchimakoÔÔhÈsesu ca jÈgarati na niddÈyati, samaÓadhammameva
ca karotÊti jÈgaro, jÈgarassa bhÈvo, kammaÑ vÈ jÈgariyaÑ, jÈgariyassa
anuyogo jÈgariyÈnuyogo. TaÑ jÈgariyÈnuyogaÑ. SÊlakkhandhanti sekkhaÑ
asekkhaÑ vÈ sÊlakkhandhaÑ. Evamitarepi khandhÈ veditabbÈ.
PaÒÒÈkkhandhanti maggapaÒÒaÒca sekkhÈsekkhÈnaÑ lokiyapaÒÒaÒca.
Vimuttikkhandhanti phalavimuttiÑ. VimuttiÒÈÓadassanakkhandhanti
paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ.
HÈsabahuloti m|lapadaÑ. Vedabahuloti tassÈ eva pÊtiyÈ
sampayuttasomanassavedanÈvasena niddesapadaÑ. TuÔÔhibahuloti
nÈtibalavapÊtiyÈ tuÔÔhÈkÈravasena. PÈmojjabahuloti balavapÊtiyÈ
pamuditabhÈvavasena.
7. YaÑ kiÒci r|panti-Èdi sammasanaÒÈÓaniddese vuttatthaÑ.

TulayitvÈti kalÈpasammasanavasena tuletvÈ. TÊrayitvÈti
udayabbayÈnupassanÈvasena tÊrayitvÈ. VibhÈvayitvÈti
bha~gÈnupassanÈdivasena pÈkaÔaÑ katvÈ. Vibh|taÑ katvÈti
sa~khÈrupekkhÈnulomavasena phuÔaÑ katvÈ. TikkhapaÒÒÈ lokuttarÈ eva.
Uppannanti samathavipassanÈvasena vikkhambhanatada~gavasena
pahÊnampi ariyamaggena asam|hatattÈ uppattidhammataÑ anatÊtatÈya
asam|hatuppannanti vuccati, taÑ idha adhippetaÑ. NÈdhivÈsetÊti santÈnaÑ
ÈropetvÈ na vÈseti. PajahatÊti samucchedavasena pajahati. VinodetÊti khipati.
ByantÊkarotÊti vigatantaÑ karoti. AnabhÈvaÑ gametÊti anu-abhÈvaÑ gameti,
vipassanÈnukkamena ariyamaggaÑ patvÈ samucchedavaseneva abhÈvaÑ
gamayatÊti attho. Ettha ca kÈmapaÔisaÑyutto vitakko kÈmavitakko. “Ime
sattÈ marant|”ti paresaÑ maraÓapaÔisaÑyutto vitakko byÈpÈdavitakko. “Ime
sattÈ vihiÑsÊyant|”ti paresaÑ vihiÑsÈpaÔisaÑyutto vitakko vihiÑsÈvitakko.
PÈpaketi lÈmake. Akusale dhammeti akosallasambh|te dhamme.
NibbedhikapaÒÒÈti nibbidÈbahulassa puggalassa uppannamaggapaÒÒÈ
eva. Ubbegabahuloti ÒÈÓabhayavasena bhayabahulo. UttÈsabahuloti
balavabhayabahulo. IdaÑ purimasseva atthavivaraÓaÑ. UkkaÓÔhanabahuloti

sa~khÈrato uddhaÑ visa~khÈrÈbhimukhatÈya ukkaÓÔhanabahulo.
Anabhiratibahuloti ukkaÓÔhanavaseneva abhirati-abhÈvaÑ dÊpeti. IdÈnipi
tamatthaÑ dvÊhi vacanehi vivarati. Tattha bahimukhoti sa~khÈrato
bahibh|tanibbÈnÈbhimukho. Na ramatÊti nÈbhiramati. Anibbiddhapubbanti
anamatagge saÑsÈre antaÑ pÈpetvÈ anibbiddhapubbaÑ. AppadÈlitapubbanti
tasseva atthavacanaÑ, antakaraÓeneva apadÈlitapubbanti attho.
Lobhakkhandhanti lobharÈsiÑ, lobhakoÔÔhÈsaÑ vÈ. ImÈhi soÄasahi paÒÒÈhi
samannÈgatoti ukkaÔÔhaparicchedena arahÈyeva vutto. Upari “eko
sekkhapaÔisambhidappatto”ti1 vuttattÈ sotÈpannasakadÈgÈmi-anÈgÈminopi
labbhantiyeva.
2. PuggalavisesaniddesavaÓÓanÈ
8. Dve puggalÈti-ÈdÊhi paÔisambhidappattapuggalavisesapaÔipÈÔiÑ
dasseti. Tattha pubbayogoti atÊtajÈtÊsu paÔisambhidappattihetubh|to
puÒÒapayogo. TenÈti tena pubbayogakÈraÓena. EvaÑ sesesupi. Atireko
hotÊti atiritto hoti, atirekayogato vÈ “atireko”ti vutto. Adhiko hotÊti aggo
hoti. Viseso hotÊti visiÔÔho hoti, visesayogato vÈ viseso. ©ÈÓaÑ pabhijjatÊti
paÔisambhidÈÒÈÓappabhedaÑ pÈpuÓÈti.
Bahussutoti Buddhavacanavasena. DesanÈbahuloti
dhammadesanÈvasena. Gar|panissitoti paÒÒÈya adhikaÑ garuÑ upanissito.
VihÈrabahuloti vipassanÈvihÈrabahulo, phalasamÈpattivihÈrabahulo vÈ.
PaccavekkhaÓÈbahuloti vipassanÈvihÈre sati
vipassanÈpaccavekkhaÓÈbahulo, phalasamÈpattivihÈre sati
phalasamÈpattipaccavekkhaÓÈbahulo. SekhapaÔisambhidappattoti sekho
hutvÈ paÔisambhidappatto. EvaÑ asekhapaÔisambhidappatto.
SÈvakapÈramippattoti ettha mahÈpaÒÒÈnaÑ aggassa mahÈsÈvakassa
sattasaÔÔhiyÈ sÈvakaÒÈÓÈnaÑ pÈragamanaÑ pÈramÊ, sÈvakassa pÈramÊ
sÈvakapÈramÊ, taÑ sÈvakapÈramiÑ pattoti sÈvakapÈramippatto.
SÈvakapÈramitÈppattoti vÈ pÈÔho.
______________________________________________________________
264 KhuddakanikÈya
SattasaÔÔhiyÈ sÈvakaÒÈÓÈnaÑ pÈlako p|rako ca so mahÈsÈvako paramo,

tassa paramassa ayaÑ sattasaÔÔhibhedÈ ÒÈÓakiriyÈ paramassa bhÈvo,
kammaÑ vÈti pÈramÊ, tassa sÈvakassa pÈramÊ sÈvakapÈramÊ, taÑ pattoti
sÈvakapÈramippatto. SÈvakapÈramippattoti MahÈmoggallÈnattherÈdiko yo
koci sÈvako. SÈvakapÈramippattasÈvakato atirekassa aÒÒassa sÈvakassa
abhÈvÈ eko paccekasambuddhoti Èha. Puna paÒÒÈpabhedakusaloti-ÈdÊhi
vuttatthameva nigametvÈ dassesÊti. ©ÈÓakathÈya yebhuyyena anekÈni ÒÈÓÈni
niddiÔÔhÈni. PaÒÒÈkathÈya yebhuyyena ekÈpi paÒÒÈ nÈnÈkÈravasena
nÈnÈkatvÈ vuttÈti ayaÑ viseso.
MahÈpaÒÒÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. IddhikathÈvaÓÓanÈ
9. IdÈni paÒÒÈkathÈya anantaraÑ paÒÒÈnubhÈvaÑ dassentena kathitÈya
iddhikathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha pucchÈsu tÈva kÈ iddhÊti
sabhÈvapucchÈ. Kati iddhiyoti pabhedapucchÈ. Kati bh|miyoti
sambhÈrapucchÈ. Kati pÈdÈti patiÔÔhapucchÈ. Kati padÈnÊti
ÈsannakÈraÓapucchÈ. Katim|lÈnÊti-ÈdikÈraÓapucchÈ. Visajjanesu
ijjhanaÔÔhena iddhÊti nipphatti-atthena paÔilÈbhaÔÔhena cÈti attho. YaÑ hi
nipphajjati paÔilabbhati ca, taÑ ijjhatÊti vuccati. YathÈha “kÈmaÑ
kÈmayamÈnassa, tassa cetaÑ samijjhatÊ”ti1. “NekkhammaÑ ijjhatÊti iddhi,
paÔiharatÊti pÈÔihÈriyan”ti-Èdi2. Aparo nayo–ijjhanaÔÔhena iddhi,
upÈyasampadÈyetaÑ adhivacanaÑ. UpÈyasampadÈ hi ijjhati
adhippetaphalappasavanato. YathÈha “ayaÑ kho Citto gahapati sÊlavÈ
kalyÈÓadhammo, sace paÓidahissati ‘anÈgatamaddhÈnaÑ rÈjÈ assaÑ
cakkavattÊ’ti. Ijjhissati hi sÊlavato cetopaÓidhi visuddhattÈ”ti3. Aparo nayo–
etÈya sattÈ ijjhantÊti iddhi. IjjhantÊti iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti
vuttaÑ hoti.
10. Dasasu iddhÊsu adhiÔÔhÈnavasena nipphannattÈ adhiÔÔhÈnÈ iddhi.

PakativaÓÓavijahanavikÈravasena pavattattÈ vikubbanÈ iddhi.
SarÊrabbhantare
______________________________________________________________
1. Khu 1. 399 piÔÔhe. 2. Khu 9. 404 piÔÔhe. 3. SaÑ 2. 491 piÔÔhe.
aÒÒassa manomayassa sarÊrassa nipphattivasena pavattattÈ manomayÈ iddhi.

©ÈÓappavattito pubbe vÈ pacchÈ vÈ taÑkhaÓe vÈ ÒÈÓÈnubhÈvanibbatto
viseso ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi. SamÈdhito pubbe vÈ pacchÈ vÈ taÑkhaÓe vÈ
samathÈnubhÈvanibbatto viseso samÈdhivipphÈrÈ iddhi. CetovasippattÈnaÑ
ariyÈnaÑyeva sambhavato ariyÈ iddhi. KammavipÈkavasena jÈto viseso
kammavipÈkajÈ iddhi. Pubbe katapuÒÒassa jÈto viseso puÒÒavato iddhi.
VijjÈya jÈto viseso vijjÈmayÈ iddhi. Tena tena sammÈpayogena tassa tassa
kammassa1 ijjhanaÑ tattha tattha sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhi.
IddhiyÈ catasso bh|miyoti avisesetvÈ vuttepi yathÈlÈbhavasena

adhiÔÔhÈnavikubbanamanomayiddhiyÈ eva bh|miyo, na sesÈnaÑ. VivekajÈ
bh|mÊti vivekato vÈ viveke vÈ jÈtÈ vivekajÈ bh|mi. PÊtisukhabh|mÊti
pÊtisukhayuttÈ bh|mi. UpekkhÈsukhabh|mÊti tatramajjhattupekkhÈya ca
sukhena ca yuttÈ bh|mi. AdukkhamasukhÈbh|mÊti
adukkhamasukhavedanÈyuttÈ bh|mi. Tesu paÔhamadutiyÈni jhÈnÈni
pÊtipharaÓatÈ, tÊÓi jhÈnÈni sukhapharaÓatÈ, catutthajjhÈnaÑ cetopharaÓatÈ.
Ettha ca purimÈni tÊÓi jhÈnÈni yasmÈ pÊtipharaÓena ca sukharaÓena ca
sukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamitvÈ lahumudukammaÒÒakÈyo hutvÈ
iddhiÑ pÈpuÓÈti, tasmÈ iminÈ pariyÈyena iddhilÈbhÈya saÑvattanato
sambhÈrabh|miyoti veditabbÈni. CatutthajjhÈnaÑ pana iddhilÈbhÈya
pakatibh|miyeva. IddhilÈbhÈyÈti attano santÈne pÈtubhÈvavasena iddhÊnaÑ
lÈbhÈya. IddhipaÔilÈbhÈyÈti parihÊnÈnaÑ vÈ iddhÊnaÑ vÊriyÈrambhavasena
puna lÈbhÈya, upasaggavasena vÈ padaÑ vaÉÉhitaÑ. IddhivikubbanatÈyÈti
iddhiyÈ vividhakaraÓabhÈvÈya. IddhivisavitÈyÈti vividhaÑ visesaÑ savati
janeti pavattetÊti visavÊ, vividhaÑ2 savanaÑ vÈ assa atthÊti visavÊ, tassa
bhÈvo visavitÈ. TassÈ visavitÈya, iddhiyÈ vividhavisesapavattanabhÈvÈyÈti
attho. IddhivasÊbhÈvÈyÈti iddhiyÈ issarabhÈvÈya. IddhivesÈrajjÈyÈti
iddhivisÈradabhÈvÈya. IddhipÈdÈ ÒÈÓakathÈyaÑ vuttatthÈ.
______________________________________________________________
1. Dhammassa (SÊ) 2. VividhÈ (Ka)
266 KhuddakanikÈya
ChandaÑ ce bhikkhu nissÈyÈti yadi bhikkhu chandaÑ nissÈya chandaÑ

adhipatiÑ karitvÈ. Labhati samÈdhinti samÈdhiÑ paÔilabhati nibbatteti.
Sesesupi eseva nayo. Tattha chandavÊriyacittavÊmaÑsÈ cattÈri padÈni,
taÑsampayuttÈ cattÈro samÈdhÊ cattÈri padÈnÊti evaÑ aÔÔha padÈni. YasmÈ
pana iddhimuppÈdetukÈmatÈchando samÈdhinÈ ekato niyuttova iddhilÈbhÈya
saÑvattati, tathÈ vÊriyÈdayo, tasmÈ imÈni aÔÔha padÈni vuttÈnÊti veditabbÈni.
YaÑ taÑ BhagavatÈ abhiÒÒÈ uppÈdetukÈmassa yogino
kattabbayogavidhiÑ dassentena “so evaÑ samÈhite citte parisuddhe
pariyodÈte ana~gaÓe vigat|pakkilese mudubh|te kammaniye Ôhite
ÈneÒjappatte”ti1 cittassa ÈneÒjaÑ vuttaÑ, taÑ thero soÄasadhÈ dassento
soÄasam|lÈnÊti-ÈdimÈha. Tattha anonatanti kosajjavasena anonataÑ,
asallÊnanti attho. Anunnatanti uddhaccavasena uddhaÑ na ÈruÄhaÑ,
anuddhatanti attho. Anabhinatanti lobhavasena na abhinataÑ, anallÊnanti
attho. AbhikÈmatÈya nataÑ abhinatanti, idaÑ tÈdisaÑ na hotÊti vuttaÑ hoti.
RÈgeti2 sa~khÈravatthukena lobhena. Anapanatanti dosavasena na
apanataÑ, na ghaÔÔananti attho. “NataÑ natÊ”ti atthato ekaÑ. Apagatanatanti
apanataÑ, idaÑ tÈdisaÑ na hotÊti vuttaÑ hoti. Anissitanti anattato diÔÔhattÈ
diÔÔhivasena “attho”ti vÈ “attaniyan”ti vÈ kiÒci na nissitaÑ. AppaÔibaddhanti
paccupakÈrÈsÈvasena nappaÔibaddhaÑ. ChandarÈgeti3 sattavatthukena
lobhena. Vippamuttanti vikkhambhanavimuttivasena kÈmarÈgato
vippamuttaÑ. Atha vÈ paÒcavimuttivasena kÈmarÈgato vippamuttaÑ. Atha
vÈ paÒcavimuttivasena tato tato paÔipakkhato vippamuttaÑ. IdaÑ
puthujjanasekhÈsekhÈnampi abhiÒÒÈya uppÈdanato nirodhasamÈpattiÒÈÓe
“soÄasahi ÒÈÓacariyÈhÊ”ti4 vuttanayena ukkaÔÔhaparicchedena vuttaÑ,
yathÈlÈbhavasena pana gahetabbaÑ. KÈmarÈgeti methunarÈgena.
VisaÒÒuttanti vikkhambhanato sesakilesehi visaÑyuttaÑ, ukkaÔÔhanayena
samucchedato vÈ vippayuttaÑ. Kileseti sesakilesena. VimariyÈdikatanti
vikkhambhi tabbamariyÈdavasena vigatakilesamariyÈdaÑ kataÑ, tena
______________________________________________________________
1. Vi 1. 1; DÊ 1. 73 piÔÔhÈdÊsu. 2. RÈgenÈti (SÊ)
3. ChandarÈgenÈti (SÊ) 4. Khu 9. 96 piÔÔhe.
tena maggena pahÈtabbamariyÈdavasena vÈ vigatakilesamariyÈdaÑ kataÑ.

KilesamariyÈdeti tena tena pahÊnena kilesamariyÈdena. Li~gavipallÈso
cettha daÔÔhabbo. Ekattagatanti ekÈrammaÓagataÑ. NÈnattakilesehÊti
nÈnÈrammaÓe pavattamÈnehi kilesehi. IdaÑ ÈrammaÓamapekkhitvÈ vuttaÑ,
“anonatan”ti-Èdi pana kilese eva apekkhitvÈ. ObhÈsagatanti paÒÒÈya
visadappavattivasena paÒÒobhÈsaÑ gataÑ. AvijjandhakÈreti balava-avijjÈya.
Catasso ca bh|miyo soÄasa ca m|lÈni iddhiyÈ pubbabhÈgavasena vuttÈni,
cattÈro ca pÈdÈ aÔÔha ca padÈni pubbabhÈgavasena ca sampayogavasena ca
vuttÈnÊti.
10. EvaÑ iddhiyÈ bh|mipÈdapadam|labh|te dhamme dassetvÈ idÈni tÈ

iddhiyo dassento katamÈ adhiÔÔhÈnÈ iddhÊti-ÈdimÈha. Tattha uddesapadÈnaÑ
attho iddhividhaÒÈÓaniddese vuttoyeva. Idha bhikkh|ti imasmiÑ sÈsane
bhikkhu. Tena sabbapakÈravasena iddhividhakÈrakassa aÒÒattha abhÈvaÑ
dÊpeti. ImesaÑ dvinnaÑ padÈnaÑ niddeso heÔÔhÈ vuttattho. Teneva ca
iddhiyÈ bh|mipÈdapadam|labh|tehi dhammehi samannÈgato
Visuddhimagge1 vuttehi cuddasahi pannarasahi vÈ ÈkÈrehi paridamitacittatÈ
ca chandÈdi-ekekÈdhipatisamÈpajjanavasena ÈvajjanÈdivasÊbhÈvavasena ca
mudukammaÒÒakatacittatÈ ca vuttÈ hoti. Balavapubbayogasampanno
pubbayogasampattiyÈ arahattapaÔilÈbheneva paÔiladdhÈbhiÒÒÈdiguÓo
bhikkhu bh|mi-ÈdÊhi dhammehi samannÈgato hotÊti katvÈ sopi vuttova hoti.
BahukaÑ ÈvajjatÊti pathavÊkasiÓÈrammaÓaÑ abhiÒÒÈpÈdakaÑ
catutthajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya sace sataÑ icchati, “sataÑ homi,
sataÑ homÊ”ti parikammakaraÓavasena Èvajjati. ŒvajjitvÈ ÒÈÓena
adhiÔÔhÈtÊti evaÑ parikammaÑ katvÈ abhiÒÒÈÒÈÓena adhiÔÔhÈti. Ettha
parikammaÑ katvÈ puna pÈdakajjhÈnasamÈpajjanaÑ na vuttaÑ. KiÒcÈpi na
vuttaÑ, atha kho AÔÔhakathÈyaÑ2 “ÈvajjatÊti parikammavaseneva vuttaÑ,
ÈvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈtÊti abhiÒÒÈÒÈÓavasena vuttaÑ, tasmÈ bahukaÑ
Èvajjati, tato tesaÑ parikammacittÈnaÑ avasÈne samÈpajjati, samÈpattito
vuÔÔhahitvÈ puna
______________________________________________________________
1. Visuddhi 2. 2 piÔÔhe. 2. Visuddhi 2. 15 piÔÔhe.
268 KhuddakanikÈya
‘bahuko homÊ’ti ÈvajjitvÈ tato paraÑ pavattÈnaÑ tiÓÓaÑ catunnaÑ vÈ

pubbabhÈgacittÈnaÑ anantarÈ uppannena sanniÔÔhÈpanavasena adhiÔÔhÈnanti
laddhanÈmena ekeneva abhiÒÒÈÒÈÓena adhiÔÔhÈtÊti evamettha attho
daÔÔhabbo”ti vuttattÈ evameva daÔÔhabbaÑ. YathÈ “bhuÒjitvÈ sayatÊ”ti vutte
pÈnÊyaÑ apivitvÈ hatthadhovanÈdÊni akatvÈ bhuttÈnantarameva sayatÊti attho
na hotÊti antarÈ santesupi aÒÒesu kiccesu “bhutvÈ sayatÊ”ti vuccati,
evamidhÈpÊti daÔÔhabbaÑ. PaÔhamaÑ pÈdakajjhÈnasamÈpajjanampi hi
PÈÄiyaÑ avuttamevÈti. Tena pana adhiÔÔhÈnaÒÈÓena saheva sataÑ hoti.
Sahassepi satasahassepi eseva nayo. Sace evaÑ na ijjhati, puna parikammaÑ
katvÈ dutiyampi samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya adhiÔÔhÈtabbaÑ.
SaÑyuttaÔÔhakathÈyaÑ1 hi “ekavÈraÑ dvivÈraÑ samÈpajjituÑ vaÔÔatÊ”ti
vuttaÑ. Tattha pÈdakajjhÈnacittaÑ nimittÈrammaÓaÑ, parikammacittÈni
satÈrammaÓÈni vÈ sahassÈrammaÓÈni vÈ. TÈni ca kho vaÓÓavasena, na
paÓÓattivasena. AdhiÔÔhÈnacittampi tatheva satÈrammaÓaÑ vÈ
sahassÈrammaÓaÑ vÈ. TaÑ pubbe vutta-appanÈcittamiva gotrabhu-
anantaraÑ ekameva uppajjati r|pÈvacaracatutthajjhÈnikaÑ.
YathÈyasmÈ C|Äapanthako ekopi hutvÈ bahudhÈ hotÊti
bahudhÈbhÈvassa kÈyasakkhidassanatthaÑ vuttaÑ. VattamÈnavacanaÑ
panettha therassa tathÈkaraÓapakatikattÈ tassa dharamÈnakÈlattÈ ca katanti
veditabbaÑ. Eko hotÊti vÈrepi eseva nayo.
TatridaÑ vatthu2–te dve bhÈtaro kira therÈ panthe jÈtattÈ “panthakÈ”ti
nÈmaÑ labhiÑsu. Tesu jeÔÔho MahÈpanthako pabbajitvÈ saha
paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓi. So arahÈ hutvÈ C|ÄapanthakaÑ
pabbÈjetvÈ–
“PadumaÑ yathÈ kokanadaÑ sugandhaÑ,
PÈto siyÈ phullamavÊtagandhaÑ.
A~gÊrasaÑ passa virocamÈnaÑ,
TapantamÈdiccamivantalikkhe”ti3–
______________________________________________________________
1. MahÈ-aÔÔhakathaÑ sandhÈya vuttaÑ.
2. Visuddhi 2. 15; AÑ-®Ôha 1. 164 piÔÔhesupi. 3. AÑ 2. 209; SaÑ 1. 81 piÔÔhesu.
imaÑ gÈthaÑ adÈsi. So taÑ cat|hi mÈsehi paguÓaÑ kÈtuÑ nÈsakkhi. Atha
naÑ thero “abhabbo tvaÑ imasmiÑ sÈsane, nikkhama ito”ti Èha. TasmiÒca
kÈle thero bhattuddesako hoti. JÊvako KomÈrabhacco bahuÑ
mÈlÈgandhavilepanaÑ ÈdÈya attano ambavanaÑ gantvÈ SatthÈraÑ p|jetvÈ
dhammaÑ sutvÈ DasabalaÑ vanditvÈ theraÑ upasa~kamitvÈ “sve bhante
BuddhappamukhÈni paÒca bhikkhusatÈni ÈdÈya amhÈkaÑ nivesane
bhikkhaÑ gaÓhathÈ”ti Èha. Theropi “ÔhapetvÈ C|ÄapanthakaÑ sesÈnaÑ
adhivÈsemÊ”ti Èha. TaÑ sutvÈ C|Äapanthako bhiyyoso mattÈya
domanassappatto hutvÈ punadivase pÈtova vihÈrÈ nikkhamitvÈ sÈsane
sÈpekkhatÈya vihÈradvÈrakoÔÔhake rodamÈno aÔÔhÈsi.
BhagavÈ tassa upanissayaÑ disvÈ taÑ upasa~kamitvÈ “kasmÈ rodasÊ”ti
Èha. So taÑ pavattiÑ Ècikkhi. BhagavÈ “na sajjhÈyaÑ kÈtuÑ asakkonto
mama sÈsane abhabbo nÈma hoti, mÈ soci panthakÈ”ti cakkacittatalena1
pÈÓinÈ tassa sÊsaÑ parÈmasitvÈ taÑ bÈhÈyaÑ gahetvÈ vihÈraÑ pavisitvÈ
GandhakuÔipamukhe nisÊdÈpetvÈ iddhiyÈ abhisa~khataÑ parisuddhaÑ
pilotikakhaÓÉaÑ “imaÑ pilotikaÑ ‘rajoharaÓaÑ rajoharaÓan’ti hatthena
parimajjanto nisÊda panthakÈ”ti vatvÈ tassa pilotikakhaÓÉaÑ datvÈ kÈle
Èrocite bhikkhusaÑghaparivuto JÊvakassa gehaÑ gantvÈ paÒÒattÈsane nisÊdi.
Tassa taÑ pilotikakhaÓÉaÑ tathÈparimajjantassa kiliÔÔhaÑ hutvÈ kamena
kÈÄavaÓÓaÑ ahosi. So “idaÑ parisuddhaÑ pilotikakhaÓÉaÑ, natthettha doso,
attabhÈvaÑ nissÈya panÈyaÑ doso”ti saÒÒaÑ paÔilabhitvÈ paÒcasu
khandhesu ÒÈÓaÑ otÈretvÈ vipassanaÑ vaÉÉhesi. Athassa BhagavÈ obhÈsaÑ
vissajjetvÈ purato nisinno viya paÒÒÈyamÈnar|po hutvÈ imÈ obhÈsagÈthÈ
abhÈsi–
“RÈgo rajo na ca pana reÓu vuccati,
RÈgassetaÑ adhivacanaÑ rajoti.
EtaÑ rajaÑ vippajahitva2 bhikkhavo,
Viharanti te vigatarajassa sÈsane.
Doso -pa- sÈsane.
______________________________________________________________
1. Cakka~kitatalena (SÊ) 2. VippajahitvÈna (Ka)
270 KhuddakanikÈya
Moho rajo na ca pana reÓu vuccati,

MohassetaÑ adhivacanaÑ rajoti.
EtaÑ rajaÑ vippajahitva1 bhikkhavo,
Viharanti te vigatarajassa sÈsane2.
Adhicetaso appamajjato,
Munino monapathesu sikkhato.
SokÈ na bhavanti tÈdino,
Upasantassa sadÈ satÊmato”ti3.
GÈthÈpariyosÈne thero saha paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓi. So
manomayajjhÈnalÈbhÊ hutvÈ eko hutvÈ bahudhÈ, bahudhÈ hutvÈ eko
bhavituÑ samattho ahosi. Arahattamaggenevassa tÊÓi piÔakÈni cha ca
abhiÒÒÈ ÈgamiÑsu.
JÊvakopi kho Dasabalassa dakkhiÓodakaÑ upanÈmesi. SatthÈ pattaÑ
hatthena pidahitvÈ “kiÑ bhante”ti puÔÔho “vihÈre eko bhikkhu atthi JÊvakÈ”ti
Èha. So purisaÑ pesesi “gaccha ayyaÑ gahetvÈ sÊghaÑ ehÊ”ti.
C|Äapanthakatthero tassa purisassa pure ÈgamanÈyeva bhÈtaraÑ attano
pattavisesaÑ ÒÈpetukÈmo bhikkhusahassaÑ nimminitvÈ ekampi ekena
asadisaÑ, ekassÈpi ca cÊvaravicÈraÓÈdisÈmaÓakakammaÑ aÒÒena asadisaÑ
akÈsi. Puriso gantvÈ vihÈre bah| bhikkh| disvÈ paccÈgantvÈ “bah| bhante
vihÈre bhikkh|, pakkositabbaÑ ayyaÑ na passÈmÊ”ti JÊvakassa kathesi.
JÊvako SatthÈraÑ pucchitvÈ tassa nÈmaÑ vatvÈ puna taÑ pesesi. So gantvÈ
“C|Äapanthako nÈma kataro bhante”ti pucchi. “AhaÑ C|Äapanthako, ahaÑ
C|Äapanthako”ti sakiÑyeva mukhasahassaÑ kathesi. So puna gantvÈ
“sabbepi kira C|ÄapanthakÈ, ahaÑ pakkositabbaÑ na jÈnÈmÊ”ti Èha. JÊvako
paÔividdhasaccatÈya “iddhimÈ bhikkh|”ti nayato aÒÒÈsi. BhagavÈ Èha
“gaccha, yaÑ paÔhamaÑ passasi, taÑ cÊvarakaÓÓe gahetvÈ SatthÈ taÑ
ÈmantetÊti vatvÈ ÈnehÊ”ti. So gantvÈ tathÈ akÈsi. TÈvadeva sabbepi nimmitÈ
antaradhÈyiÑsu. Thero taÑ uyyojetvÈ mukhadhovanÈdisarÊrakiccaÑ
niÔÔhapetvÈ paÔhamataraÑ gantvÈ
______________________________________________________________
1. VippajahitvÈna (Ka) 2. Khu 7. 406 piÔÔhe MahÈniddese. 3. Khu 1. 128 piÔÔhe.
paÒÒattÈsane nisÊdi. TasmiÑ khaÓe SatthÈ dakkhiÓodakaÑ gaÓhitvÈ

bhattakiccaÑ katvÈ C|Äapanthakatthereneva bhattÈnumodanaÑ
dhammakathaÑ kathÈpesi. Thero dÊghamajjhimÈgamappamÈÓaÑ
dhammakathaÑ kathesÊti.
AÒÒe bhikkh| adhiÔÔhÈnena manomayaÑ kÈyaÑ abhinimminitvÈ tayo
vÈ cattÈro vÈ abhinimminanti, bahuke ekasadiseyeva ca katvÈ nimminanti
ekavidhameva kammaÑ kurumÈne. C|Äapanthakatthero pana
ekÈvajjaneneva bhikkhusahassaÑ mÈpesi. Dvepi jane na ekasadise akÈsi, na
ekavidhaÑ kammaÑ kurumÈne. TasmÈ manomayaÑ kÈyaÑ
abhinimminantÈnaÑ aggo nÈma jÈto. AÒÒe pana bah| aniyametvÈ nimmitÈ
iddhimatÈ sadisÈva honti. ®hÈnanisajjÈdÊsu ca bhÈsitatuÓhÊbhÈvÈdÊsu ca yaÑ
yaÑ iddhimÈ karoti, taÑ tadeva karonti. Sace pana nÈnÈvaÓÓaÑ kÈtukÈmo
hoti keti paÔhamavaye keci majjhimavaye keci pacchimavaye, tathÈ
dÊghakese upaÉÉhamuÓÉe muÓÉe missakakese upaÉÉharattacÊvare
paÓÉukacÊvare padabhÈÓadhammakathÈsarabhaÒÒapaÒhÈpucchana-
paÒhÈvisajjanarajanapacanacÊvarasibbanadhovanÈdÊni karonte aparepi vÈ
nÈnappakÈrake kÈtukÈmo hoti, tena pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya “ettakÈ bhikkh|
paÔhamavayÈ hont|”ti-ÈdinÈ nayena parikammaÑ katvÈ puna samÈpajjitvÈ
vuÔÔhÈya adhiÔÔhÈtabbaÑ, adhiÔÔhÈnacittena saddhiÑ
icchiticchitappakÈrÈyeva hontÊti. Eseva nayo bahudhÈpi hutvÈ eko hotÊti-
ÈdÊsu.
AyaÑ pana viseso–pakatiyÈ bahukoti nimmitakÈlabbhantare
nimmitapakatiyÈ bahuko. IminÈ ca bhikkhunÈ evaÑ bahubhÈvaÑ
nimminitvÈ puna “ekova hutvÈ ca~kamissÈmi, sajjhÈyaÑ karissÈmi, paÒhaÑ
pucchissÈmÊ”ti cintetvÈ vÈ, “ayaÑ vihÈro appabhikkhuko, sace keci
Ègamissanti ‘kuto ime ettakÈ ekasadisÈ bhikkh|, addhÈ therassa esa
ÈnubhÈvo’ti1 maÑ jÈnissantÊ”ti appicchatÈya vÈ antarÈva “eko homÊ”ti
icchantena pÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “eko homÊ”ti parikammaÑ
katvÈ puna samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “eko homÊ”ti adhiÔÔhÈtabbaÑ.
AdhiÔÔhÈnacittena saddhiÑyeva eko hoti. EvaÑ akaronto pana
yathÈparicchinnakÈlavasena sayameva eko hoti.
______________________________________________________________
1. EvaÑ bahubhÈvoti (Ka)
272 KhuddakanikÈya
11. ŒvibhÈvanti padaÑ nikkhipitvÈ kenaci anÈvaÔaÑ hotÊti vuttattÈ

kenaci anÈvaÔapadena ÈvibhÈvapadassa pÈkaÔabhÈvattho vutto.
“HotÊ”tipadena “karotÊ”ti pÈÔhaseso vutto hoti. PÈkaÔaÑ hontaÑ hi ÈvibhÈve
kate hoti. Kenaci anÈvaÔanti kuÔÔadinÈ yena kenaci anÈvaÔaÑ
ÈvaraÓavirahitaÑ. AppaÔicchannanti uparito acchÈditaÑ. Tadeva anÈvaÔattÈ
vivaÔaÑ. AppaÔicchannattÈ pÈkaÔaÑ. TirobhÈvanti antaritabhÈvaÑ1 karoti.
ŒvaÔaÑyeva tena ÈvaraÓena pihitaÑ. PaÔicchannaÑyeva tena
paÔicchÈdanena paÔikujjitaÑ.
ŒkÈsakasiÓasamÈpattiyÈti paricchedÈkÈsakasiÓe uppÈditÈya
catutthajjhÈnasamÈpattiyÈ. LÈbhÊti lÈbho assa atthÊti lÈbhÊ. Aparikkhitteti
kenaci samantato aparikkhitte padese. Idha ÈkÈsakasiÓasseva vuttattÈ tattha
bhÈvitameva jhÈnaÑ ÈkÈsakaraÓassa2 paccayo hoti, na aÒÒanti daÔÔhabbaÑ.
Upari-ÈpokasiÓÈdÊsupi tadÈrammaÓameva jhÈnaÑ daÔÔhabbaÑ, na aÒÒaÑ.
PathaviÑ Èvajjati, udakaÑ Èvajjati, ÈkÈsaÑ avajjatÊti pakatipathavÊ-udaka-
ÈkÈse Èvajjati. Antalikkheti tassa ÈkÈsassa pathavito d|rÈkÈsabhÈvaÑ dÊpeti.
12. Candimas|riyaparimajjane kasiÓaniyamaÑ akatvÈ “iddhimÈ

cetovasippatto”ti avisesena vuttattÈ natthettha kasiÓasamÈpattiniyamoti
veditabbaÑ. Nisinnako vÈ nipannako vÈti nisinno vÈ nipanno vÈ. Imeheva
itara-iriyÈpathadvayampi vuttameva hoti. HatthapÈse hot|ti hatthasamÊpe
hotu. Hatthapasse hot|tipi pÈÔho. IdaÑ tathÈ kÈtukÈmassa vasena vuttaÑ.
AyaÑ pana tattha gantvÈpi hatthaÑ vaÉÉhetvÈpi Èmasati. ŒmasatÊti ÊsakaÑ
phusati. ParÈmasatÊti bÈÄaÑ phusati. ParimajjatÊti samantato phusati.
R|pagatanti hatthapÈse Ôhitar|pameva.
D|repi santike adhiÔÔhÈtÊti pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya d|re devalokaÑ vÈ
brahmalokaÑ vÈ Èvajjati “santike hot|”ti. ŒvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ
puna samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya ÒÈÓena adhiÔÔhÈti “santike hot|”ti. Santike hoti.
Esa nayo sesapadesupi.
______________________________________________________________
1. AntarikabhÈvaÑ (SÊ) 2. ŒkÈsakasiÓassa (SÊ)
BrahmalokaÑ pana gantukÈmassa d|rassa santikakaraÓaÑ vatvÈ

brahmalokagamanassa anupakÈrampi imÈya iddhiyÈ ijjhamÈnavisesaÑ
dassento santikepÊti-ÈdimÈha. Tattha na kevalaÑ
thokakaraÓabahukaraÓameva, “amadhuraÑ madhuran”ti-ÈdÊsupi yaÑ yaÑ
icchati, taÑ sabbaÑ iddhimato ijjhati. Aparo nayo–d|repi santike
adhiÔÔhÈtÊti d|re brahmalokaÑ vÈ manussalokassa santike adhiÔÔhÈti.
Santikepi d|re adhiÔÔhÈtÊti santike manussalokaÑ vÈ d|re brahmaloke
adhiÔÔhÈti. Bahukampi thokaÑ adhiÔÔhÈtÊti sace brahmÈno bah| sannipatitÈ
honti, mahÈ-attabhÈvattÈ dassan|pacÈraÑ savan|pacÈraÑ pajahanti,
dassan|pacÈre ca savan|pacÈre ca ekajjhaÑ sa~khipitvÈ bahukampi thokanti
adhiÔÔhÈti. Thokampi bahukaÑ adhiÔÔhÈtÊti sace mahÈparivÈrena gantukÈmo
hoti, ekakattÈ thokaÑ attÈnaÑ bahukaÑ adhiÔÔhahitvÈ mahÈparivÈro
gacchatÊti evamettha attho daÔÔhabbo. EvaÑ sati catubbidhampi taÑ
brahmalokagamane upakÈro hoti.
Dibbena cakkhunÈ tassa brahmuno r|paÑ passatÊti idha Ôhito ÈlokaÑ
vaÉÉhetvÈ yassa brahmuno r|paÑ daÔÔhukÈmo, dibbena cakkhunÈ tassa
brahmuno r|paÑ passati. Idheva Ôhito dibbÈya sotadhÈtuyÈ tassa brahmuno
bhÈsamÈnassa saddaÑ suÓÈti. CetopariyaÒÈÓena tassa brahmuno cittaÑ
pajÈnÈti. DissamÈnenÈti cakkhunÈ pekkhiyamÈnena. KÈyavasena cittaÑ
pariÓÈmetÊti r|pakÈyassa vasena cittaÑ pariÓÈmeti. PÈdakajjhÈnacittaÑ
gahetvÈ kÈye Èropeti, kÈyÈnugatikaÑ karoti dandhagamanaÑ.
KÈyagamanaÑ hi dandhaÑ hoti. AdhiÔÔhÈtÊti tasseva vevacanaÑ,
sanniÔÔhÈpetÊti attho. SukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamitvÈti
pÈdakajjhÈnÈrammaÓena iddhicittena sahajÈtaÑ sukhasaÒÒaÒca
lahusaÒÒaÒca okkamitvÈ pavisitvÈ phusitvÈ pÈpuÓitvÈ. SukhasaÒÒÈ ca nÈma
upekkhÈsampayuttasaÒÒÈ. UpekkhÈ hi santaÑ sukhanti vuttÈ, sÈyeva saÒÒÈ
nÊvaraÓehi ceva vitakkÈdipaccanÊkehi ca vimuttattÈ lahusaÒÒÈtipi veditabbÈ.
TaÑ okkantassa panassa karajakÈyopi t|lapicu viya sallahuko hoti. So evaÑ
vÈtakkhittat|lapicunÈ viya sallahukena dissamÈnena kÈyena brahmalokaÑ
gacchati. EvaÑ gacchanto ca sace icchati, pathavÊkasiÓavasena ÈkÈse
maggaÑ nimminitvÈ padasÈ gacchati. Sace icchati, ÈkÈse
274 KhuddakanikÈya
pathavÊkasiÓavaseneva pade pade padumaÑ nimminitvÈ padume padume

padaÑ nikkhipanto padasÈ gacchati. Sace icchati, vÈyokasiÓavasena vÈtaÑ
adhiÔÔhahitvÈ t|lapicu viya vÈyunÈ gacchati. Apica gantukÈmatÈva ettha
pamÈÓaÑ. Sati hi gantukÈmatÈya evaÑkatacittÈdhiÔÔhÈno
adhiÔÔhÈnavegakkhittova so jiyÈvegakkhitto saro viya dissamÈno gacchati.
Cittavasena kÈyaÑ pariÓÈmetÊti karajakÈyaÑ gahetvÈ pÈdakajjhÈnacitte
Èropeti, cittÈnugatikaÑ karoti sÊghagamanaÑ. CittagamanaÑ hi sÊghaÑ hoti.
SukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamitvÈti r|pakÈyÈrammaÓena iddhicittena
sahajÈtaÑ sukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca. SesaÑ vuttanayeneva veditabbaÑ.
IdaÑ pana cittagamanameva hoti. EvaÑ adissamÈnena kÈyena gacchanto
panÈyaÑ kiÑ tassÈdhiÔÔhÈnacittassa uppÈdakkhaÓe gacchati, udÈhu
ÔhitikkhaÓe bha~gakkhaÓe vÈti vutte “tÊsupi khaÓesu gacchatÊ”ti thero Èha.
KiÑ pana so sayaÑ gacchati, nimmitaÑ pesetÊti? YathÈruci karoti. Idha
panassa sayaÑ gamanameva ÈgataÑ.
Manomayanti adhiÔÔhÈnamanena nimmitattÈ manomayaÑ.
Sabba~gapacca~ganti sabba-a~gapacca~gavantaÑ. AhÊnindriyanti idaÑ
cakkhusotÈdÊnaÑ saÓÔhÈnavasena vuttaÑ, nimmitar|pe pana pasÈdo nÈma
natthi. Sace so iddhimÈ ca~kamati, nimmitopi tattha ca~kamatÊti-Èdi
sabbaÑ sÈvakanimmitaÑ sandhÈya vuttaÑ. BuddhanimmitÈ pana yaÑ yaÑ
BhagavÈ karoti, taÑ tampi karonti, Bhagavato cittavasena aÒÒampi karontÊti.
Dh|mÈyati pajjalatÊti tejokasiÓavasena. DhammaÑ bhÈsatÊti-ÈdÊni tÊÓi
aniyametvÈ vuttÈni. SantiÔÔhatÊti sa~gamma tiÔÔhati. SallapatÊti sa~gamma
lapati. SÈkacchaÑ samÈpajjatÊti aÒÒamaÒÒassa uttarapaccuttaradÈnavasena
saÑkathaÑ karoti. Ettha ca yaÑ so iddhimÈ idheva Ôhito dibbena cakkhunÈ
r|paÑ passati, dibbÈya sotadhÈtuyÈ saddaÑ suÓÈti, cetopariyaÒÈÓena cittaÑ
pajÈnÈti, yampi so idheva Ôhito tena brahmunÈ saddhiÑ santiÔÔhati, sallapati,
sÈkacchaÑ samÈpajjati, yampissa “d|repi santike adhiÔÔhÈtÊ”ti-ÈdikaÑ
adhiÔÔhÈnaÑ, yampi so dissamÈnena vÈ adissamÈnena vÈ kÈyena
brahmalokaÑ gacchati, ettÈvatÈ na kÈyena vasaÑ vatteti. YaÒca kho “so
tassa brahmuno purato r|piÑ abhinimminÈtÊ”ti-ÈdinÈ nayena vuttavidhÈnaÑ
Èpajjati, ettÈvatÈ
kÈyena vasaÑ vatteti nÈma. SesaÑ pana kÈyena vasavattanÈya

pubbabhÈgadassanatthaÑ vuttanti. AyaÑ tÈva adhiÔÔhÈnÈ iddhi.
13. Vikubbaniddhiniddese Sikhissa Bhagavato sÈvakanidassanaÑ

vikubbaniddhiyÈ kÈyasakkhipuggaladassanatthaÑ vuttaÑ. Tampi dassento
paÔhamaÑ tÈva brahmaloke Ôhito sahassilokadhÈtuÑ sarena viÒÒÈpesÊti
ativiya acchariya-abbhutabh|taÑ sahassilokadhÈtuyÈ saddasavanaÑ
adhiÔÔhÈniddhiÑ dassesi. IdÈni tassa vatthussa paridÊpanatthamidaÑ
vuccati–imasmÈ hi kappÈ ekatiÑse kappe SikhÊ BhagavÈ anantarajÈtiyÈ
Tusitapurato cavitvÈ AruÓavatÊnagare AruÓavato raÒÒo PabhÈvatiyÈ nÈma
mahesiyÈ kucchismiÑ nibbattitvÈ paripakkaÒÈÓo mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhamitvÈ BodhimaÓÉe sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔivijjhitvÈ
pavattavaradhammacakko AruÓavatiÑ nissÈya viharanto ekadivasaÑ pÈtova
sarÊrapaÔijagganaÑ katvÈ mahÈbhikkhusaÑghaparivÈro “AruÓavatiÑ
piÓÉÈya pavisissÈmÊ”ti nikkhamitvÈ vihÈradvÈrakoÔÔhakasamÊpe Ôhito
AbhibhuÑ nÈma aggasÈvakaÑ Èmantesi “atippago kho bhikkhu AruÓavatiÑ
piÓÉÈya pavisituÑ. Yena aÒÒataro brahmaloko tenupasa~kamissÈmÈ”ti.
YathÈha–
“Atha kho bhikkhave SikhÊ BhagavÈ ArahaÑ SammÈsambuddho
AbhibhuÑ bhikkhuÑ Èmantesi ‘ÈyÈma brÈhmaÓa yena aÒÒataro
brahmaloko, tenupasa~kamissÈma yÈva bhattassa kÈlo bhavissatÊ’ti.
‘EvaÑ bhante’ti kho bhikkhave Abhibh| bhikkhu Sikhissa Bhagavato
Arahato SammÈsambuddhassa paccassosi. Atha kho bhikkhave SikhÊ ca
BhagavÈ Abhibh| ca bhikkhu yena aÒÒataro brahmaloko,
tenupasa~kamiÑs|”ti1.
Tattha mahÈbrahmÈ SammÈsambuddhaÑ disvÈ attamano
paccuggamanaÑ katvÈ brahmÈsanaÑ paÒÒÈpetvÈ adÈsi. TherassÈpi
anucchavikaÑ ÈsanaÑ paÒÒÈpayiÑsu. NisÊdi BhagavÈ paÒÒatte Èsane,
theropi attano pattÈsane nisÊdi. MahÈbrahmÈpi DasabalaÑ vanditvÈ
ekamantaÑ nisÊdi. TenÈha–atha kho bhikkhave SikhÊ BhagavÈ ArahaÑ
SammÈsambuddho AbhibhuÑ bhikkhuÑ
______________________________________________________________
276 KhuddakanikÈya
Èmantesi “paÔibhÈtu brÈhmaÓa taÑ brahmuno ca brahmaparisÈya ca

brahmapÈrisajjÈnaÒca dhammÊ kathÈ”ti. “EvaÑ bhante”ti kho bhikkhave
Abhibh| bhikkhu Sikhissa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa
paÔissuÓitvÈ brahmuno ca brahmaparisÈya ca brahmapÈrisajjÈnaÒca
dhammakathaÑ kathesi. There dhammakathaÑ kathente brahmÈno
ujjhÈyiÑsu “cirassaÒca mayaÑ Satthu brahmalokÈgamanaÑ labhimhÈ,
ayaÒca bhikkhu ÔhapetvÈ SatthÈraÑ sayaÑ dhammakathaÑ ÈrabhÊ”ti. SatthÈ
tesaÑ anattamanabhÈvaÑ ÒatvÈ AbhibhuÑ bhikkhuÑ etadavo ca “ujjhÈyanti
kho te brÈhmaÓa brahmÈ ca brahmaparisÈ ca brahmapÈrisajjÈ ca. Tena hi
tvaÑ brÈhmaÓa bhiyyoso mattÈya saÑvejehÊ”ti. Thero Satthu vacanaÑ
sampaÔicchitvÈ anekavihitaÑ iddhivikubbanaÑ katvÈ sahassilokadhÈtuÑ
sarena viÒÒÈpento–
“Œrambhatha nikkamatha, yuÒjatha BuddhasÈsane.
DhunÈtha maccuno senaÑ, naÄÈgÈraÑva kuÒjaro.
Yo imasmiÑ dhammavinaye, appamatto vihassati.
PahÈya jÈtisaÑsÈraÑ, dukkhassantaÑ karissatÊ”ti1–
imaÑ gÈthÈdvayaÑ abhÈsi.
KiÑ pana katvÈ thero sahassilokadhÈtuÑ sarena viÒÒÈpesÊti?
NÊlakasiÓaÑ tÈva samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya abhiÒÒÈÒÈÓena cakkavÈÄasahasse
sabbattha andhakÈraÑ phari. Tato “kimidaÑ andhakÈran”ti sattÈnaÑ Èbhoge
uppanne ÈlokakasiÓaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya ÈlokaÑ dassesi. “KiÑ Èloko
ayan”ti vicinantÈnaÑ attÈnaÑ dassesi. CakkavÈÄasahasse ca devamanussÈ
aÒjaliÑ paggaÓhitvÈ theraÑyeva namassamÈnÈ aÔÔhaÑsu. Thero “mahÈjano
mayhaÑ dhammaÑ desentassa saddaÑ suÓÈt|”ti imÈ gÈthÈ abhÈsi. Sabbe
osaÔÈya parisÈya majjhe nisÊditvÈ dhammaÑ desentassa viya saddaÑ
assosuÑ. Atthopi tesaÑ pÈkaÔo ahosi. TaÑ viÒÒÈpanaÑ sandhÈya “sarena
viÒÒÈpesÊ”ti vuttaÑ. Tena kataÑ anekavihitaÑ iddhivikubbanaÑ sandhÈya
puna so dissamÈnenapÊti-Èdi vuttaÑ. Tattha dhammaÑ desesÊti paÔhamaÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 158, 159 piÔÔhesu.
vuttappakÈraÑ iddhivikubbanaÑ dassento dhammaÑ desesi, tato

yathÈvuttakkamena dve gÈthÈ bhÈsanto sarena viÒÒÈpesÊti veditabbaÑ.
DissamÈnenapi kÈyenÈti-ÈdÊsu ca itthaÑbh|talakkhaÓe karaÓavacanaÑ,
evaÑbh|takÈyo hutvÈti attho.
IdÈni taÑ vatthuÑ dassetvÈ aÒÒassÈpi iddhimato
vikubbaniddhikaraÓavidhÈnaÑ dassento so pakativaÓÓaÑ vijahitvÈti-
ÈdimÈha. Tattha soti heÔÔhÈ vuttavidhÈnena mudukammaÒÒakatacitto so
iddhimÈ bhikkhu. Sace vikubbaniddhiÑ kÈtukÈmo hoti, attano pakativaÓÓaÑ
pakatisaÓÔhÈnaÑ vijahitvÈ kumÈrakavaÓÓaÑ vÈ dasseti. KathaÑ?
PathavÊkasiÓÈrammaÓÈbhiÒÒÈpÈdakacatutthajjhÈnato vuÔÔhÈya “evar|po
kumÈrako homÊ”ti1 nimminitabbaÑ kumÈrakavaÓÓaÑ ÈvajjitvÈ
kataparikammÈvasÈne puna samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “evar|po nÈma kumÈrako
homÊ”ti abhiÒÒÈÒÈÓena adhiÔÔhÈti, saha adhiÔÔhÈnena kumÈrako hotÊti.
Visuddhimagge2 kasiÓaniddese “pathavÊkasiÓavasena ekopi hutvÈ bahudhÈ
hotÊti-ÈdibhÈvo -pa- evamÈdÊni ijjhantÊ”tivacanena idha
pathavÊkasiÓÈrammaÓaÑ padakajjhÈnaÑ yujjati. Tattheva pana
abhiÒÒÈniddese3 vikubbaniddhiyÈ “pathavÊkasiÓÈdÊsu aÒÒatarÈrammaÓato
abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈyÈ”ti vuttaÑ, tattheva3 ca “attano
kumÈrakavaÓÓo Èvajjitabbo”ti vuttaÑ, taÑ nÈgÈdinimmÈne na yujjati viya.
NÈgavaÓÓÈdinimmÈnepi eseva nayo.
Tattha nÈgavaÓÓanti sappasaÓÔhÈnaÑ. SupaÓÓavaÓÓanti
garuÄasaÓÔhÈnaÑ. IndavaÓÓanti sakkasaÓÔhÈnaÑ. DevavaÓÓanti
sesadevasaÓÔhÈnaÑ. SamuddavaÓÓaÑ pana ÈpokasiÓavasena ijjhati. Pattinti
padÈtiÑ. Vividhampi senÈby|hanti hatthi-ÈdÊnaÑ vasena anekavihitaÑ
senÈsam|haÑ. Visuddhimagge3 pana “hatthimpi dassetÊti-Èdi panettha
bahiddhÈpi hatthi-Èdidassanavasena vuttaÑ. Tattha ‘hatthÊ homÊ’ti
anadhiÔÔhahitvÈ ‘hatthÊ hot|’ti adhiÔÔhÈtabbaÑ. AssÈdÊsupi eseva nayo”ti
vuttaÑ, taÑ “pakativaÓÓaÑ vijahitvÈ”ti vuttam|lapadena ca
vikubbaniddhibhÈvena ca virujjhati. PÈÄiyaÑ vuttakkamena hi pakativaÓÓaÑ
avijahitvÈ adhiÔÔhÈnavasena aÒÒassa dassanaÑ adhiÔÔhÈniddhi nÈma,
pakativaÓÓaÑ vijahitvÈ adhiÔÔhÈnavasena attano aÒÒathÈdassanaÑ
vikubbaniddhi nÈma.
______________________________________________________________
1. Hot|ti (Ka) 2. Visuddhi 1. 170 piÔÔhe. 3. Visuddhi 2. 35 piÔÔhe.
278 KhuddakanikÈya
14. ManomayiddhiÒÈÓaniddese imamhÈ kÈyÈ aÒÒaÑ kÈyaÑ

abhinimminÈtÊti-ÈdÊsu iddhimÈ bhikkhu manomayiddhiÑ kÈtukÈmo
ÈkÈsakasiÓÈrammaÓapÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya attano r|pakÈyaÑ tÈva
ÈvajjitvÈ vuttanayeneva “susiro hot|”ti adhiÔÔhÈti, susiro hoti. Atha tassa
abbhantare pathavÊkasiÓavasena aÒÒaÑ kÈyaÑ ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ
vuttanayeneva adhiÔÔhÈti, tassa abbhantare aÒÒo kÈyo hoti. So taÑ mukhato
abb|hitvÈ bahi Ôhapeti. IdÈni tamatthaÑ upamÈhi pakÈsento seyyathÈpÊti-
ÈdimÈha. Tattha muÒjamhÈti muÒjatiÓamhÈ. ¢sikaÑ pavÈheyyÈti kaÄÊraÑ
luÒceyya. KosiyÈti kosakato. KaraÓÉÈti karaÓÉÈya, purÈÓatacakaÒcukatoti
attho. Tattha ca uddhareyyÈti cittenevassa uddharaÓaÑ veditabbaÑ. AyaÑ
hi ahi nÈma sajÈtiyaÑ Ôhito, kaÔÔhantaraÑ vÈ rukkhantaraÑ vÈ nissÈya,
tacato sarÊraÑ nikkaÉÉhanapayogasa~khÈtena thÈmena, sarÊraÑ
khÈdayamÈnaÑ1 viya purÈÓatacaÑ jigucchanto imehi cat|hi kÈraÓehi
sayameva kaÒcukaÑ pajahÈti.
Ettha ca yathÈ ÊsikÈdayo muÒjÈdÊhi sadisÈ honti, evamidaÑ
manomayaÑ r|paÑ iddhimatÈ sabbÈkÈrehi sadisameva hotÊti dassanatthaÑ
imÈ upamÈ vuttÈti. “Manomayena kÈyena, iddhiyÈ upasa~kamÊ”ti2 ettha
abhiÒÒÈmanena katakÈyo manomayakÈyo nÈma. “AÒÒataraÑ manomayaÑ
kÈyaÑ upapajjatÊ”ti3 ettha jhÈnamanena nibbittitakÈyo tena manena katattÈ
manomayakÈyo nÈma. Idha pana abhiÒÒÈmanena uppÈditakÈyo tena manena
katattÈ manomayakÈyo nÈma. EvaÑ sati adhiÔÔhÈniddhiyÈ vikubbaniddhiyÈ
ca kato manomayakÈyo nÈma hotÊti ce? Hotiyeva. Idha pana tÈsaÑ visuÑ
visuÑ visesena visesetvÈ adhiÔÔhÈniddhi vikubbaniddhÊti ca vuttattÈ
abbhantarato nimmÈnameva manomayiddhi nÈma.
15. ©ÈÓavipphÈriddhiniddese ÒÈÓassa vipphÈro vego assÈ atthÊti

ÒÈÓavipphÈrÈ. Ettha ca satta-anupassanÈvaseneva iddhiÑ dassetvÈ sesÈ yÈva
arahattamaggÈ sa~khittÈti veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. KhÈdamÈnaÑ (SÊ) 2. Khu 2. 336 piÔÔhe TheragÈthÈyaÑ. 3. Vi 4. 342 piÔÔhe.
Œyasmato BÈkulassa ÒÈÓavipphÈrÈ iddhÊti-ÈdÊsu BÈkulatthero tÈva

dvÊsu kulesu vaÉÉhitattÈ evaÑladdhanÈmo pubbabuddhesu katÈdhikÈro
puÒÒasampadÈya sampanno thero. So hi mahÈsampattiÑ anubhavamÈno
devamanussesu saÑsaranto amhÈkaÑ Dasabalassa nibbattito puretarameva
KosambiyaÑ seÔÔhikule nibbatti. TaÑ jÈtakÈle ma~galatthÈya
mahÈparivÈrena YamunaÑ netvÈ saparivÈrÈ dhÈtÊ
nimujjanummujjanavasena kÊÄÈpentÊ nhÈpeti. Eko mahÈmaccho “bhakkho
me ayan”ti maÒÒamÈno mukhaÑ vivaritvÈ upagato. DhÈtÊ dÈrakaÑ
chaÉÉetvÈ palÈtÈ. MahÈmaccho taÑ gili. PuÒÒavÈ satto sayanagabbhaÑ
pavisitvÈ nipanno viya na kiÒci dukkhaÑ pÈpuÓi. Maccho dÈrakassa tejena
tattakaÑ phÈlaÑ2 gilitvÈ3 viya dayhamÈno vegena tiÑsayojanaÑ gantvÈ
BÈrÈÓasivÈsino macchabandhassa jÈlaÑ pÈvisi. So dÈrakassa tejena jÈlato
nÊhaÔamattova mato. MacchabandhÈ taÑ sakalameva antarakÈjena ÈdÈya
“sahassena demÈ”ti nagare carantÈ asÊtikoÔidhanassa aputtakassa seÔÔhissa
gharadvÈraÑ gantvÈ seÔÔhibhariyÈya ekena kahÈpaÓena adaÑsu. SÈ taÑ
sayameva phalake ÔhapetvÈ piÔÔhito phÈlentÊ macchakucchiyaÑ
suvaÓÓavaÓÓaÑ dÈrakaÑ disvÈ “macchakucchiyaÑ me putto laddho”ti
nÈdaÑ naditvÈ dÈrakaÑ ÈdÈya sÈmikaÑ upagacchi. SeÔÔhi tÈvadeva bheriÑ
carÈpetvÈ dÈrakaÑ ÈdÈya raÒÒo santikaÑ ÈnetvÈ tamatthaÑ Èrocesi. RÈjÈ
“puÒÒavÈ dÈrako, posehi nan”ti Èha. Itarampi seÔÔhikulaÑ taÑ pavattiÑ
sutvÈ tattha gantvÈ “amhÈkaÑ putto”ti taÑ dÈrakaÑ gaÓhituÑ vivadi.
Ubhopi rÈjakulaÑ agamaÑsu. RÈjÈ “dvinnampi aputtakaÑ kÈtuÑ na sakkÈ,
dvinnampi dÈyÈdo hot|”ti Èha. Tato paÔÔhÈya dvepi kulÈni
lÈbhaggayasaggappattÈni ahesuÑ. Tassa dvÊhi kulehi vaÉÉhitattÈ
“BÈkulakumÈro”ti nÈmaÑ akaÑsu. Tassa viÒÒutaÑ pattassa dvÊsupi
nagaresu tayo tayo pÈsÈde kÈretvÈ nÈÔakÈni paccupaÔÔhapesuÑ. EkekasmiÑ
nagare cattÈro cattÈro mÈse vasi. TahiÑ ekasmiÑ nagare cattÈro mÈse
vuÔÔhassa4 sa~ghÈÔanÈvÈsu maÓÉapaÑ kÈretvÈ tattha naÑ nÈÔakehi saddhiÑ
ÈropetvÈ mahÈsampattiÑ anubhavamÈnaÑ dvÊhi mÈsehi itaraÑ nagaraÑ
upaÉÉhapathaÑ nenti. ItaranagaravÈsino nÈÔakÈpi “dvÊhi mÈsehi
upaÉÉhapathaÑ Ègato bhavissatÊ”ti
______________________________________________________________
1. Bakkulassa (SÊ), BÈkkulassa (Visuddhi 2. 7 piÔÔhe), AÑ-®Ôha 1. 236; Ma-®Ôha 3. 135
piÔÔhesupi.
2. TattakapÈlaÑ (SÊ, Ma-®Ôha 3. 136 piÔÔhe ca) 3. Gilito (Ka) 4. VutthatthaÑ (Ka)
280 KhuddakanikÈya
tatheva paccuggantvÈ dvÊhi mÈsehi attano nagaraÑ Ènenti. ItaranÈÔakÈ

majjhe nivattitvÈ attano nagarameva gacchanti. Tattha cattÈro mÈse vasitvÈ
teneva niyÈmena puna itaranagaraÑ gacchati. Evamassa sampattiÑ
anubhavantassa asÊti vassÈni paripuÓÓÈni.
TasmiÑ samaye amhÈkaÑ bodhisatto sabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ
pavattavaradhammacakko anukkamena cÈrikaÑ caranto KosambiÑ pÈpuÓi.
“BÈrÈÓasin”ti majjhimabhÈÓakÈ. BÈkulaseÔÔhipi kho “Dasabalo Ègato”ti
sutvÈ bahuÑ gandhamÈlaÑ ÈdÈya Satthu santikaÑ gantvÈ dhammakathaÑ
sutvÈ paÔiladdhasaddho pabbaji. So sattÈhameva puthujjano hutvÈ aÔÔhame
aruÓe saha paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓi. Athassa dvÊsu nagaresu
paricitamÈtugÈmÈ attano kulagharÈni ÈgantvÈ tattheva vasamÈnÈ cÊvarÈni
karitvÈ1 pahiÓiÑsu. Thero ekaÑ aÉÉhamÈsaÑ KosambivÈsÊhi pahitaÑ
cÊvaraÑ paribhuÒjati, ekaÑ aÉÉhamÈsaÑ BÈrÈÓasivÈsÊhÊti eteneva niyÈmena
dvÊsu nagaresu yaÑ yaÑ uttamaÑ, taÑ taÑ therasseva ÈharÊyati.
PabbajitassÈpissa sukheneva asÊti vassÈni agamaÑsu. UbhayatthÈpissa
muhuttamattampi appamattakopi ÈbÈdho na uppannapubbo. So pacchime
kÈle BÈkulasuttaÑ1 kathetvÈ parinibbÈyÊti. EvaÑ macchakucchiyaÑ
arogabhÈvo Èyasmato BÈkulassa pacchimabhavikassa tena attabhÈvena
paÔilabhitabba-arahatthaÒÈÓÈnubhÈvena nibbattattÈ ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi
nÈma. Sucaritakammaphalappattassa paÔisambhidÈÒÈÓassa ÈnubhÈvenÈtipi
vadanti.
SaÑkiccattheropi3 pubbe katapuÒÒo DhammasenÈpatittherassa
upaÔÔhÈkassa SÈvatthiyaÑ aÉÉhakulassa dhÊtu kucchismiÑ nibbatti. SÈ
tasmiÑ kucchigate ekena byÈdhinÈ taÑkhaÓaÑyeva kÈlamakÈsi, tassÈ sarÊre
jhÈpiyamÈne ÔhapetvÈ gabbhamaÑsaÑ sesamaÑsaÑ jhÈpayi. AthassÈ
gabbhamaÑsaÑ citakato otÈretvÈ dvÊsu tÊsu ÔhÈnesu s|lehi vijjhiÑsu.
S|lakoÔi dÈrakassa akkhikoÔiÑ phusi. EvaÑ gabbhamaÑsaÑ vijjhitvÈ
a~gÈrarÈsimhi pakkhipitvÈ a~gÈreheva paÔicchÈdetvÈ pakkamiÑsu.
GabbhamaÑsaÑ jhÈyi, a~gÈramatthake pana suvaÓÓabimbasadiso dÈrako
padumagabbhe nipanno viya ahosi. Pacchimabhavikasattassa hi SinerunÈ
otthariyamÈnassÈpi arahattaÑ appatvÈ
______________________________________________________________
1. KÈrÈpetvÈ (SÊ) 2. Ma 3. 165 piÔÔhe.
3. Visuddhi 2. 8; Dhammapada 8 vaggepi vitthÈro.
jÊvitakkhayo nÈma natthi. Punadivase “citakaÑ nibbÈpessÈmÈ”ti ÈgatÈ tathÈ

nipannaÑ dÈrakaÑ disvÈ acchariyabbhutacittajÈtÈ1 dÈrakaÑ ÈdÈya nagaraÑ
gantvÈ nemittake pucchiÑsu. NemittakÈ “sace ayaÑ dÈrako agÈraÑ
ajjhovasissati, yÈva sattamÈ kulaparivaÔÔÈ ÒÈtakÈ duggatÈ bhavissanti. Sace
pabbajissati, paÒcahi samaÓasatehi parivuto carissatÊ”ti ÈhaÑsu. AyyakÈ taÑ
dÈrakaÑ vaÉÉhesi. ©ÈtakÈpi vaÉÉhitakÈle “amhÈkaÑ ayyassa santike
pabbÈjessÈmÈ”ti posayiÑsu. So sattavassikakÈle “tava kucchiyÈ vasanakÈle
mÈtÈ te kÈlamakÈsi, tassÈ sarÊre jhÈpiyamÈnepi tvaÑ na jhÈyÊ”ti
kumÈrakÈnaÑ kathaÑ sutvÈ “ahaÑ kira evar|pÈ bhayÈ mutto, kiÑ me
gharÈvÈsena pabbajissÈmÊ”ti ÒÈtakÈnaÑ Èrocesi. Te “sÈdhu tÈtÈ”ti taÑ
DhammasenÈpatittherassa santikaÑ netvÈ “bhante imaÑ pabbÈjethÈ”ti
adaÑsu. Thero tacapaÒcakakammaÔÔhÈnaÑ datvÈ pabbÈjesi. So
khuraggeyeva saha paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓi. ParipuÓÓavasso ca
upasampadaÑ labhitvÈ dasavasso hutvÈ paÒcasatabhikkhuparivÈro vicarÊti.
EvaÑ vuttanayeneva dÈrucitakÈya arogabhÈvo Èyasmato SaÑkiccassa
ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi nÈma.
Bh|tapÈlattheropi2 pubbahetusampanno. Tassa pitÈ RÈjagahe
daliddamanusso. So taÑ dÈrakaÑ gahetvÈ dÈr|naÑ atthÈya sakaÔena aÔaviÑ
gantvÈ dÈrubhÈraÑ katvÈ sÈyaÑ nagaradvÈrasamÊpaÑ patto. Athassa goÓÈ
yugaÑ ossajitvÈ nagaraÑ pavisiÑsu. So sakaÔam|le puttakaÑ nisÊdÈpetvÈ
goÓÈnaÑ anupadaÑ gacchanto nagarameva pÈvisi. Tassa anikkhantasseva
dvÈraÑ pidahi. DÈrako sakalarattiÑ sakaÔassa heÔÔhÈ nipajjitvÈ niddaÑ
okkami. RÈjagahaÑ pakatiyÈpi amanussabahulaÑ, idaÑ pana
susÈnasamÊpaÔÔhÈnaÑ. Na ca koci yakkho tassa pacchimabhavikassa
dÈrakassa upaddavaÑ kÈtumasakkhi. So aparena samayena pabbajitvÈ
arahattaÑ pÈpuÓitvÈ Bh|tapÈlatthero nÈma ahosÊti. EvaÑ
vÈÄayakkhÈnucaritepi padese vuttanayeneva arogabhÈvo Èyasmato
Bh|tapÈlassa ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi nÈma.
______________________________________________________________
1. ...cittÈ jÈtÈ (SÊ) 2. Visuddhi 2. 8; Dhammapada. 21 Vaggepi vitthÈro.
282 KhuddakanikÈya
16. SamÈdhivipphÈriddhiniddese Èyasmato SÈriputtassa

samÈdhivipphÈrÈ iddhÊti-ÈdÊsu Èyasmato SÈriputtassa
MahÈmoggallÈnattherena saddhiÑ KapotakandarÈyaÑ viharato juÓhÈya
rattiyÈ navoropitehi kesehi ajjhokÈse nisinnassa eko duÔÔhayakkho
sahÈyakena yakkhena vÈriyamÈnopi sÊse pahÈraÑ adÈsi. Yassa meghassa
viya gajjato1 saddo ahosi, thero tassa paharaÓasamaye samÈpattiÑ appetvÈ
nisinno hoti. Athassa tena pahÈrena na koci ÈbÈdho ahosi. AyaÑ tassa
Èyasmato samÈdhivipphÈrÈ iddhi. YathÈha–
EvaÑ me sutaÑ2–ekaÑ samayaÑ BhagavÈ RÈjagahe viharati

VeÄuvane KalandakanivÈpe. Tena kho pana samayena ÈyasmÈ ca
SÈriputto ÈyasmÈ ca MahÈmoggallÈno KapotakandarÈyaÑ viharanti.
Tena kho pana samayena ÈyasmÈ SÈriputto juÓhÈya rattiyÈ navoropitehi
kesehi abbhokÈse nisinno hoti aÒÒataraÑ samÈdhiÑ samÈpajjitvÈ.
Tena kho pana samayena dve yakkhÈ sahÈyakÈ uttarÈya disÈya

dakkhiÓaÑ disaÑ gacchanti kenacideva karaÓÊyena. AddasaÑsu kho te
yakkhÈ ÈyasmantaÑ SÈriputtaÑ juÓhÈya rattiyÈ navoropitehi kesehi
abbhokÈse nisinnaÑ, disvÈna eko yakkho dutiyaÑ yakkhaÑ etadavoca
“paÔibhÈti maÑ samma imassa samaÓassa sÊse pahÈraÑ dÈtun”ti. EvaÑ
vutte so yakkho taÑ yakkhaÑ etadavoca “alaÑ samma mÈ samaÓaÑ
ÈsÈdesi, uÄÈro so samma samaÓo mahiddhiko mahÈnubhÈvo”ti.
Dutiyampi kho -pa-. Tatiyampi kho so yakkho taÑ yakkhaÑ

etadavoca “paÔibhÈti maÑ samma imassa samaÓassa sÊse pahÈraÑ
dÈtun”ti. Tatiyampi kho so yakkho taÑ yakkhaÑ etadavoca “alaÑ
samma mÈ samaÓaÑ ÈsÈdesi, uÄÈro so samma samaÓo mahiddhiko
mahÈnubhÈvo”ti.
______________________________________________________________
1. Gajjito (Ka) 2. Khu 1. 123 piÔÔhÈdÊsu.
Atha kho so yakkho taÑ yakkhaÑ anÈdiyitvÈ Èyasmato SÈriputtassa

sÊse pahÈraÑ adÈsi. TÈva mahÈpahÈro ahosi, api tena pahÈrena
sattaratanaÑ vÈ aÉÉhaÔÔhamaratanaÑ vÈ nÈgaÑ osÈreyya, mahantaÑ vÈ
pabbatak|ÔaÑ padÈleyya. Atha ca pana so yakkho “dayhÈmi dayhÈmÊ”ti
tattheva mahÈnirayaÑ apatÈsi1.
AddasÈ kho ÈyasmÈ MahÈmoggallÈno dibbena cakkhunÈ

visuddhena atikkantamÈnusakena tena yakkhena Èyasmato SÈriputtassa
sÊse pahÈraÑ dÊyamÈnaÑ, disvÈ yena ÈyasmÈ SÈriputto
tenupasa~kami, upasa~kamitvÈ ÈyasmantaÑ SÈriputtaÑ etadavoca
“kacci te Èvuso SÈriputta khamanÊyaÑ, kacci yÈpanÊyaÑ, kacci na kiÒci
dukkhan”ti. KhamanÊyaÑ me Èvuso MoggallÈna, yÈpanÊyaÑ me Èvuso
MoggallÈna, api ca me sÊsaÑ thokaÑ dukkhanti.
AcchariyaÑ Èvuso SÈriputta, abbhutaÑ Èvuso SÈriputta, yÈva

mahiddhiko ÈyasmÈ SÈriputto mahÈnubhÈvo, idha te Èvuso SÈriputta
aÒÒataro yakkho sÊse pahÈraÑ adÈsi. TÈva mahÈ pahÈro ahosi, api tena
pahÈrena sattaratanaÑ vÈ aÉÉhaÔÔhamaratanaÑ vÈ nÈgaÑ osÈreyya,
mahantaÑ vÈ pabbatak|ÔaÑ padÈleyya. Atha ca panÈyasmÈ SÈriputto
evamÈha “khamanÊyaÑ me Èvuso MoggallÈna, yÈpanÊyaÑ me Èvuso
MoggallÈna, api ca me sÊsaÑ thokaÑ dukkhan”ti.
AcchariyaÑ Èvuso MoggallÈna, abbhutaÑ Èvuso MoggallÈna, yÈva

mahiddhiko ÈyasmÈ MahÈmoggallÈno mahÈnubhÈvo, yatra hi
nÈma yakkhampi passissati, mayaÑ panetarahi paÑsupisÈcakampi na
passÈmÈti.
______________________________________________________________
1. AvatthÈsi (Ka, SÊ)
284 KhuddakanikÈya
Assosi kho BhagavÈ dibbÈya sotadhÈtuyÈ visuddhÈya

atikkantamÈnusikÈya tesaÑ ubhinnaÑ mahÈnÈgÈnaÑ imaÑ evar|paÑ
kathÈsallÈpaÑ.
Atha kho BhagavÈ etamatthaÑ viditvÈ tÈyaÑ velÈyaÑ imaÑ
udÈnaÑ udÈnesi–
“Yassa sel|pamaÑ cittaÑ, ÔhitaÑ nÈnupakampati.
VirattaÑ rajanÊyesu, kopanÊye na kuppati.
YassevaÑ bhÈvitaÑ cittaÑ, kuto taÑ dukkhamessatÊ”ti1.
Ettha ca “kuto taÑ dukkhamessatÊ”ti BhagavatÈ vuttavacanena “tena
pahÈrena na koci ÈbÈdho ahosÊ”ti AÔÔhakathÈvacanaÑ ativiya sameti. TasmÈ
“apica me sÊsaÑ thokaÑ dukkhan”tivacanena dukkhavedanÈ na hoti, sÊsassa
pana akammaÒÒabhÈvaÑ sandhÈya “dukkhan”ti vuttaÑ. Lokepi hi
akicchena pariharituÑ sakkuÓeyyo sukhasÊlo, kicchena pariharituÑ
sakkuÓeyyo dukkhasÊloti vuccati. Tampi kho akammaÒÒataÑ samÈpattito
vuÔÔhitasamayattÈ ahosÊti veditabbo. SamÈpatti-appitasamaye hi tampi na
bhaveyyÈti. “Etarahi paÑsupisÈcakampi na passÈmÈ”ti daÔÔhuÑ
asamatthatÈya na vuttaÑ, abhiÒÒÈsu byÈpÈrÈbhÈvena vuttaÑ. Thero kira
“pacchimÈ janatÈ pothujjanikÈya iddhiyÈ sÈrasaÒÒÈ mÈhesun”ti pacchimaÑ
janataÑ anukampamÈno yebhuyyena iddhiÑ na valaÒjesi. TheragÈthÈya
ca–
“Neva pubbenivÈsÈya, napi dibbassa cakkhuno.
CetopariyÈya iddhiyÈ, cutiyÈ upapattiyÈ.
SotadhÈtuvisuddhiyÈ, paÓidhi me na vijjatÊ”ti2–
therena sayameva abhiÒÒÈsu patthanÈbhÈvo vutto. Thero pana sattasaÔÔhiyÈ
sÈvakapÈramÊÒÈÓesu pÈramippattoti.
SaÒjÊvattheraÑ pana Kakusandhassa Bhagavato dutiya-aggasÈvakaÑ
nirodhasamÈpannaÑ “kÈla~kato”ti sallakkhetvÈ gopÈlakÈdayo tiÓakaÔÔhÈdÊni
saÑkaÉÉhitvÈ aggiÑ adaÑsu. Therassa cÊvare aÑsumattampi na jhÈyittha.
AyamassÈyasmato anupubbasamÈpattivasena
pavattasamathÈnubhÈvanibbattattÈ samadhivipphÈrÈ iddhi. YathÈha–
______________________________________________________________
1. Khu 1. 123 piÔÔhÈdÊsu. 2. Khu 2. 344 piÔÔhe.
Tena kho pana pÈpima samayena Kakusandho BhagavÈ ArahaÑ

SammÈsambuddho loke uppanno hoti. Kakusandhassa kho pana pÈpima
Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa VidhurasaÒjÊvaÑ nÈma
sÈvakayugaÑ ahosi aggaÑ bhaddayugaÑ. YÈvatÈ pana pÈpima
Kakusandhassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa sÈvakÈ. Tesu
na ca koci Èyasmato Vidhurena samasamo hoti yadidaÑ
dhammadesanÈya. IminÈ kho etaÑ pÈpima pariyÈyena Èyasmato
Vidhurassa Vidhuroteva samaÒÒÈ udapÈdi. ŒyasmÈ pana pÈpima
SaÒjÊvo araÒÒagatopi rukkham|lagatopi suÒÒÈgÈragatopi
appakasireneva aÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpajjati.
Bh|tapubbaÑ pÈpima ÈyasmÈ SaÒjÊvo aÒÒatarasmiÑ rukkham|le

saÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpanno nisinno hoti. AddasaÑsu kho
pÈpima gopÈlakÈ pasupÈlakÈ kassakÈ pathÈvino ÈyasmantaÑ SaÒjÊvaÑ
aÒÒatarasmiÑ rukkham|le saÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpannaÑ,
disvÈna tesaÑ etadahosi “acchariyaÑ vata bho, abbhutaÑ vata bho,
ayaÑ samaÓo nisinnako kÈla~kato, handa naÑ dahÈmÈ”ti.
Atha kho te pÈpima gopÈlakÈ pasupÈlakÈ kassakÈ pathÈvino tiÓaÒca

kaÔÔhaÒca gomayaÒca saÑkaÉÉhitvÈ Èyasmato SaÒjÊvassa kÈye
upacinitvÈ aggiÑ datvÈ pakkamiÑsu. Atha kho pÈpima ÈyasmÈ SaÒjÊvo
tassÈ rattiyÈ accayena tÈya samÈpattiyÈ vuÔÔhahitvÈ cÊvarÈni papphoÔetvÈ
pubbaÓhasamayaÑ nivÈsetvÈ pattacÊvaramÈdÈya gÈmaÑ piÓÉÈya pÈvisi.
AddasaÑsu kho te pÈpima gopÈlakÈ pasupÈlakÈ kassakÈ pathÈvino
ÈyasmantaÑ SaÒjÊvaÑ piÓÉÈya carantaÑ, disvÈna nesaÑ etadahosi
“acchariyaÑ vata bho, abbhutaÑ vata bho, ayaÑ samaÓo nisinnakova
kÈla~kato, svÈyaÑ paÔisaÒjÊvito”ti. IminÈ kho evaÑ pÈpima pariyÈyena
Èyasmato SaÒjÊvassa SaÒjÊvoteva samaÒÒÈ udapÈdÊti1.
______________________________________________________________
286 KhuddakanikÈya
KhÈÓukoÓÉaÒÒatthero1 pana pakatiyÈva samÈpattibahulo, so

aÒÒatarasmiÑ araÒÒe rattiÑ samÈpattiÑ appetvÈ nisÊdi, paÒcasatÈ corÈ
bhaÓÉakaÑ thenetvÈ gacchantÈ “idÈni amhÈkaÑ anupadaÑ gacchantÈ
natthÊ”ti vissamitukÈmÈ bhaÓÉhakaÑ oropayamÈnÈ “khÈÓuko ayan”ti
maÒÒamÈnÈ therasseva upari sabbabhaÓÉakÈni ÔhapesuÑ. TesaÑ vissamitvÈ
gacchantÈnaÑ paÔhamaÑ ÔhapitabhaÓÉakassa gahaÓakÈle
kÈlaparicchedavasena thero vuÔÔhÈsi. Te therassa calanÈkÈraÑ disvÈ bhÊtÈ
viraviÑsu. Thero “mÈ bhÈyatha upÈsakÈ, bhikkhu ahan”ti Èha. Te ÈgantvÈ
vanditvÈ theragatena pasÈdena pabbajitvÈ saha paÔisambhidÈhi arahattaÑ
pÈpuÓiÑsu. Tato pabhuti ca thero KhÈÓukoÓÉaÒÒatthero nÈma ahosi.
Ayamettha paÒcahi bhaÓÉakasatehi ajjhotthaÔassa tassÈyasmato
ÈbÈdhÈbhÈvo samÈdhivipphÈrÈ iddhi.
UttarÈ2 pana upÈsikÈ RÈjagahe mahÈdhanassa PuÓÓassa seÔÔhino dhÊtÈ,
kumÈrikakÈleyeva saddhiÑ mÈtÈpit|hi sotÈpattiphalaÑ pattÈ, sÈ vayappattÈ
RÈjagahaseÔÔhino mahatÈ nibandhena tassa puttassa micchÈdiÔÔhikassa dinnÈ.
SÈ BuddhadassanÈya dhammassavanÈya Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa dÈnaÒca dÈtuÑ dhammaÒca sotuÑ okÈsaÑ alabhamÈnÈ
upaddutÈ hutvÈ tasmiÑyeva nagare SirimaÑ nÈma gaÓikaÑ pakkosÈpetvÈ
okÈsakaraÓatthameva pitu gharÈva ÈnÊtÈni paÒcadasakahÈpaÓasahassÈni
tassÈ datvÈ “ime kahÈpaÓe gahetvÈ imaÑ aÉÉhamÈsaÑ seÔÔhiputtaÑ
paricarÈhÊ”ti taÑ sÈmikassa appetvÈ sayaÑ uposatha~gÈni adhiÔÔhÈya “imaÑ
aÉÉhamÈsaÑ BuddhadassanÈdÊni labhissÈmÊ”ti tuÔÔhamÈnasÈ yÈva
pavÈraÓÈya BuddhappamukhaÑ bhikkhusaÑghaÑ nimantÈpetvÈ
aÉÉhamÈsaÑ mahÈdÈnaÑ adÈsi, pacchÈbhattaÑ mahÈnase khajjabhojjÈdÊni
saÑvidahÈpeti. TassÈ sÈmiko “sve pavÈraÓÈ”ti SirimÈya saha vÈtapÈne
ÔhatvÈ bahi olokento taÑ tathÈvicarantiÑ sedakilinnaÑ chÈrikÈya okiÓÓaÑ
a~gÈramasimakkhitaÑ disvÈ “attano sampattiÑ abhuÒjitvÈ kusalaÑ nÈma
karoti bÈlÈ”ti hasi. UttarÈpi taÑ oloketvÈ “samparÈyatthaÑ kusalaÑ na
karoti bÈlo”ti hasi.
______________________________________________________________
1. Dhammapada 8 vagge vitthÈravatthu ÈgataÑ.
2. AÑ-®Ôha 1. 345; Dhammapada. 17 Vaggepi vitthÈravatthu.
SirimÈ ubhinnampi taÑ kiriyaÑ disvÈ “ahaÑ gharasÈminÊ”ti

maÒÒamÈnÈ issÈpakatÈ UttarÈya kujjhitvÈ “dukkhaÑ uppÈdessÈmÊ”ti pÈsÈdÈ
otarati. UttarÈ taÑ ÒatvÈ pÊÔhake nisÊditvÈ taÑ mettena cittena phari. SirimÈ
pÈsÈdÈ oruyha mahÈnasaÑ pavisitvÈ p|vapacanato uÄu~kap|raÑ
pakkuthitaÑ sappiÑ gahetvÈ tassÈ matthake okiri. TaÑ paduminipaÓÓe
sÊt|dakaÑ viya vinivaÔÔetvÈ agamÈsi. DÈsiyo SirimaÑ hatthehi pÈdehi
pothetvÈ bh|miyaÑ pÈtesuÑ. UttarÈ mettÈjhÈnato vuÔÔhÈya dÈsiyo vÈresi.
SirimÈ UttaraÑ khamÈpesi. UttarÈ “sve Satthu purato khamÈpehÊ”ti vatvÈ
tÈya kÈyaveyyÈvaÔikaÑ yÈcitÈya byaÒjanasampÈdanaÑ Ècikkhi. SÈ taÑ
sampÈdetvÈ attano parivÈrÈ paÒcasatÈ gaÓikÈyo sasaÑghaÑ SatthÈraÑ
parivisitvÈ “khamÈpanasahÈyikÈ hothÈ”ti vatvÈ punadivase tathÈ tÈhi
gaÓikÈhi saddhiÑ Satthu bhattakiccÈvasÈne SatthÈraÑ vanditvÈ “ahaÑ
BhagavÈ UttarÈya aparajjhiÑ, khamatu me UttarÈ”ti Èha. SatthÈ “khama
Uttare”ti vatvÈ “khamÈmi BhagavÈ”ti vutte “akkodhena jine kodhan”ti-
ÈdikaÑ1 dhammaÑ desesi. UttarÈ puretarameva sÈmikaÒca sassusasure ca
Satthu santike upanesi. DesanÈvasÈne te ca tayo janÈ, sabbÈ ca gaÓikÈyo
sotÈpattiphale patiÔÔhahiÑs|ti. EvaÑ UttarÈya upÈsikÈya pakkuthitasappinÈ
pÊÄÈbhÈvo samÈdhivipphÈrÈ iddhi.
SÈmÈvatÊ upÈsikÈ nÈma KosambiyaÑ Udenassa raÒÒo aggamahesÊ.
Tassa hi raÒÒo paÒcasatapaÒcasata-itthiparivÈrÈ tisso aggamahesiyo ahesuÑ.
TÈsaÑ SÈmÈvatÊ Bhaddiyanagare BhaddiyaseÔÔhino dhÊtÈ. Pitari kÈla~kate
pitu sahÈyakassa KosambiyaÑ GhositaseÔÔhino ghare paÒcasata-
itthiparivÈravaÉÉhitaÑ2 vayappattaÑ rÈjÈ disvÈ saÒjÈtasineho
saparivÈramattano gharaÑ netvÈ abhisekaÔÔhÈnaÑ adÈsi. CaÓÉapajjotassa
raÒÒo dhÊtÈ VÈsuladattÈ nÈma ekÈ mahesÊ. MÈgaÓÉiyabrÈhmaÓassa dhÊtÈ
Bhagavato pÈdaparicÈrikaÑ katvÈ pitarÈ diyyamÈnÈ–
“DisvÈna taÓhaÑ aratiÑ ragaÒca,
NÈhosi chando api methunasmiÑ.
KimevidaÑ muttakarÊsapuÓÓaÑ,
PÈdÈpi naÑ samphusituÑ na icche”ti3–
______________________________________________________________
1. Khu 1. 46 piÔÔhe Dhammapade. 2. PaÒcasata-itthiparivÈrÈva vaÉÉhitÈ (SÊ)
3. Khu 1. 409 piÔÔhe SuttanipÈte.
288 KhuddakanikÈya
BhagavatÈ bhÈsitaÑ gÈthaÑ sutvÈ Bhagavati ÈghÈtaÑ bandhi. TassÈ

mÈtÈpitaro MÈgaÓÉiyasuttadesanÈvasÈne anÈgÈmiphalaÑ patvÈ pabbajitvÈ
arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. TassÈ c|ÄipitÈ MÈgaÓÉiyo taÑ KosambiÑ netvÈ
raÒÒo adÈsi. SÈ raÒÒo ekÈ mahesÊ.
Atha kho GhositaseÔÔhi KukkuÔaseÔÔhi PÈvÈrikaseÔÔhÊti tayo seÔÔhino loke
TathÈgatuppÈdaÑ sutvÈ JetavanaÑ Satthu santikaÑ gantvÈ dhammaÑ sutvÈ
sotÈpattiphalaÑ patvÈ aÉÉhamÈsaÑ Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa
mahÈdÈnaÑ datvÈ Satthu KosambigamanaÑ ÈyÈcitvÈ KosambiÑ gantvÈ
GhositÈrÈmo KukkuÔÈrÈmo PÈvÈrikÈrÈmoti tayo janÈ tayo ÈrÈme kÈrÈpetvÈ
anupubbena tattha ÈgataÑ SatthÈraÑ paÔipÈÔiyÈ ekekasmiÑ divase
ekekasmiÑ vihÈre vasÈpetvÈ ekeko sasaÑghassa Bhagavato
mahÈdÈnamadÈsi. AthekadivasaÑ tesaÑ upaÔÔhÈko Sumano nÈma mÈlÈkÈro
seÔÔhino ÈyÈcitvÈ sasaÑghaÑ SatthÈraÑ bhojetuÑ attano ghare nisÊdÈpesi.
TasmiÑ khaÓe SÈmÈvatiyÈ paricÈrikÈ KhujjuttarÈ nÈma dÈsÊ aÔÔha kahÈpaÓe
gahetvÈ tassa gharaÑ agamÈsi. So “sasaÑghassa tÈva Satthuno
parivesanasahÈyÈ hohÊ”ti Èha. SÈ tathÈ katvÈ Satthu bhattakiccÈvasÈne
dhammadesanaÑ sutvÈ sotÈpannÈ hutvÈ aÒÒadÈ cattÈro kahÈpaÓe attano
ÈdiyantÊ adinnaÑ ÈdiyituÑ1 abhabbattÈ aÔÔhahi kahÈpaÓehi pupphÈni ÈdÈya
SÈmÈvatiyÈ upanÈmesi. TÈya pupphÈnaÑ bahubhÈvakÈraÓaÑ puÔÔhÈ musÈ
bhaÓituÑ abhabbattÈ yathÈsabhÈvaÑ Èha. “Ajja kasmÈ na gaÓhÊ”ti vuttÈ
“SammÈsambuddhassa dhammaÑ sutvÈ amataÑ sacchÈkÈsin”ti Èha. Amma
Uttare taÑ dhammaÑ amhÈkampi kathehÊti. Tena hi maÑ nhÈpetvÈ
suddhaÑ vatthayugaÑ datvÈ ucce Èsane nisÊdÈpetvÈ sabbÈ nÊcÈsanesu
nisÊdathÈti Èha. TÈ sabbÈpi tathÈ kariÑsu. SÈ sekhapaÔisambhidappattÈ
ariyasÈvikÈ ekaÑ vatthaÑ nivÈsetvÈ ekaÑ uttarÈsa~gaÑ katvÈ bÊjaniÑ
gahetvÈ tÈsaÑ dhammaÑ desesi. SÈmÈvatÊ ca paÒcasatÈ ca itthiyo
sotÈpattiphalaÑ pÈpuÓiÑsu. TÈ sabbÈpi KhujjuttaraÑ vanditvÈ “amma ajjato
paÔÔhÈya veyyÈvaccaÑ akatvÈ amhÈkaÑ mÈtuÔÔhÈne ÈcariyaÔÔhÈne ca ÔhatvÈ
______________________________________________________________
1. ŒdÈtuÑ (Ka)
SatthÈrÈ desitadesitaÑ dhammaÑ sutvÈ amhÈkaÑ kathehÊ”ti ÈhaÑsu. SÈ

tathÈ karontÊ aparabhÈge tipiÔakadharÈ hutvÈ SatthÈrÈ bahussutÈnaÑ
upÈsikÈnaÑ aggaÔÔhÈne ÔhapitÈ aggaÔÔhÈnaÑ labhi. SÈmÈvatimissikÈ
Buddhassa dassanaÑ pihenti, Dasabale antaravÊthiÑ paÔipanne vÈtapÈnesu
appahontesu bhittiÑ bhinditvÈ SatthÈraÑ olokenti, vandanap|janaÒca
karonti.
MÈgaÓÉiyÈ tattha gatÈ tÈni chiddÈni disvÈ tattha kÈraÓaÑ pucchantÊ
Satthu ÈgatabhÈvaÑ ÒatvÈ Bhagavati ÈghÈtena tÈsampi kujjhitvÈ “mahÈrÈja
SÈmÈvatimissikÈnaÑ bahiddhÈ patthanÈ atthi, bhittiÑ bhinditvÈ samaÓaÑ
GotamaÑ olokenti, katipÈhena taÑ mÈressantÊ”ti rÈjÈnaÑ Èha. RÈjÈ
chiddÈni disvÈpi tassÈ vacanaÑ na saddahi, uddhacchiddakavÈtapÈnÈni
kÈrÈpesi. Puna MÈgaÓÉiyÈ rÈjÈnaÑ tÈsu bhinditukÈmÈ aÔÔha sajÊvakukkuÔe
ÈharÈpetvÈ “mahÈrÈja tÈsaÑ vÊmaÑsanatthaÑ ime kukkuÔe mÈretvÈ
mamatthÈya pacÈhÊti pesehÊ”ti Èha. RÈjÈ tathÈ pesesi. TÈya “pÈÓÈtipÈtaÑ na
karomÈ”ti vutte puna “tassa samaÓassa Gotamassa pacitvÈ pesehÊ”ti Èha.
RaÒÒÈ tathÈ pesite MÈgaÓÉiyÈ aÔÔha mÈritakukkuÔe tathÈ vatvÈ pesesi.
SÈmÈvatÊ pacitvÈ Dasabalassa pÈhesi. MÈgaÓÉiyÈ tenapi rÈjÈnaÑ kopetuÑ
nÈsakkhi.
RÈjÈ pana tÊsu mahesÊsu ekekissÈ vasanaÔÔhÈne satta satta divasÈni
vasati. RÈjÈ attano gamanaÔÔhÈnaÑ hatthikantavÊÓaÑ ÈdÈya gacchati.
MÈgaÓÉiyÈ raÒÒo SÈmÈvatiyÈ pÈsÈdagamanakÈle dÈÔhÈ agadena dhovÈpetvÈ
veÄupabbe pakkhipÈpetvÈ ekaÑ kaÓhasappapotakaÑ ÈharÈpetvÈ antovÊÓÈya
pakkhipitvÈ mÈlÈguÄakena chiddaÑ pidahi. TaÑ raÒÒo tattha gatakÈle
aparÈparaÑ vicarantÊ viya hutvÈ vÊÓÈchiddato mÈlÈguÄakaÑ apanesi. Sappo
nikkhamitvÈ passasanto phaÓaÑ katvÈ sayanapiÔÔhe nipajji. SÈ Èha1 “dhÊ
sappo”ti mahÈsaddamakÈsi. RÈjÈ sappaÑ disvÈ kujjhi. SÈmÈvatÊ raÒÒo
kuddhabhÈvaÑ ÒatvÈ paÒcannaÑ itthisatÈnaÑ saÒÒamadÈsi “ajja
odhisakamettÈpharaÓena rÈjÈnaÑ pharathÈ”ti. Sayampi tathÈ akÈsi. RÈjÈ
sahassathÈmadhanuÑ ÈdÈya jiyaÑ poÔhetvÈ
______________________________________________________________
1. Hanta (SÊ)
290 KhuddakanikÈya
SÈmÈvatiÑ dhure katvÈ sabbÈ tÈ itthiyo paÔipÈÔiyÈ ÔhapÈpetvÈ1 visapÊtaÑ

khurappaÑ sannayhitvÈ dhanuÑ p|retvÈ aÔÔhÈsi. KhurappaÑ neva khipituÑ,
na oropituÑ sakkoti, gattehi sedÈ muccanti, sarÊraÑ vedhati, mukhato kheÄo
gatati, gaÓhitabbagahaÓaÑ na passati, atha naÑ SÈmÈvatÊ “kiÑ mahÈrÈja
kilamasÊ”ti Èha. Œma devi kilamÈmi, avassayo me hohÊti. SÈdhu mahÈrÈja
khurappaÑ pathavÊmukhaÑ karohÊti. RÈjÈ tathÈ akÈsi. SÈ “raÒÒo hatthato
khurappaÑ muccat|”ti adhiÔÔhÈsi. TasmiÑ khaÓe khurappaÑ mucci. RÈjÈ
taÑkhaÓaÒÒeva udake nimujjitvÈ allavattho allakeso SÈmÈvatiyÈ pÈdesu
nipatitvÈ “khama devi mayhaÑ–
SammuyhÈmi pamuyhÈmi, sabbÈ muyhanti me disÈ.
SÈmÈvatÊ maÑ tÈyassu, tvaÒca me saraÓaÑ bhavÈ”ti–
Èha.
SÈmÈvatÊ–
“MÈ maÑ tvaÑ saraÓaÑ gaccha, yamahaÑ saraÓaÑ gatÈ.
SaraÓaÑ gaccha taÑ BuddhaÑ, tvaÒca me saraÓaÑ bhavÈ”ti–
Èha. RÈjÈ “tena hi taÑ saraÓaÑ gacchÈmi SatthÈraÒca, varaÒca te dammÊ”ti
Èha. SÈ “varo gahito hotu mahÈrÈjÈ”ti Èha. RÈjÈ SatthÈraÑ upasa~kamitvÈ
saraÓaÑ gantvÈ nimantetvÈ Buddhappamukhassa saÑghassa sattÈhaÑ
mahÈdÈnaÑ datvÈ “SÈmÈvatiÑ varaÑ gaÓhÈhÊ”ti Èha. “SÈdhu mahÈrÈja
imaÑ me varaÑ dehi, SatthÈ paÒcahi bhikkhusatehi saddhiÑ idhÈgacchatu,
dhammaÑ sossÈmÊ”ti Èha. RÈjÈ SatthÈraÑ vanditvÈ “bhante paÒcahi
bhikkhusatehi saddhiÑ nibaddhaÑ idhÈgacchatha, SÈmÈvatimissikÈ
dhammaÑ sossÈmÈti vadantÊ”ti Èha. SatthÈ “mahÈrÈja BuddhÈnaÑ nÈma
ekaÔÔhÈnaÑ nibaddhaÑ gantuÑ na vaÔÔati, mahÈjanopi paccÈsÊsatÊ”ti Èha.
Tena hi bhante bhikkh| ÈÓÈpethÈti. SatthÈ ŒnandattheraÑ ÈÓÈpesi. Thero
paÒca bhikkhusatÈni ÈdÈya nibaddhaÑ rÈjakulaÑ gacchati. TÈpi
devÊpamukhÈ itthiyo theraÑ bhojetvÈ dhammaÑ suÓiÑsu. SÈmÈvatiÒca
SatthÈ mettÈvihÈrÊnaÑ upÈsikÈnaÑ aggaÔÔhÈne ÔhapesÊti. EvaÑ raÒÒo
khurappaÑ muÒcituÑ avisahanabhÈvo SÈmÈvatiyÈ upÈsikÈya
samÈdhivipphÈrÈ
______________________________________________________________
1. VasÈpetvÈ (Ka), ÔhapetvÈ (AÑ-®Ôha 1. 340 piÔÔhe)
iddhÊti. Ettha ca aveccappasÈdena vÈ okappanapasÈdena vÈ

ratanattayasaraÓagamanena vÈ ratanattayaÑ upÈsatÊti upÈsikÈti vuccatÊti.
17. Ariyiddhiniddese ariyÈ iddhÊti cetovasippattÈnaÑ khÊÓÈsava-

ariyÈnaÑyeva sambhavato ariyÈ iddhÊti vuccatÊti. Idha bhikkh|ti imasmiÑ
sÈsane khÊÓÈsavo bhikkhu. AniÔÔhe vatthusminti ÈrammaÓapakatiyÈ
amanÈpe vatthusmiÑ satte vÈ sa~khÈre vÈ. MettÈya vÈ pharatÊti satto ce
hoti, mettÈbhÈvanÈya pharati. DhÈtuto vÈ upasaÑharatÊti sa~khÈro ce hoti,
“dhÈtumattan”ti dhÈtumanasikÈraÑ upasaÑharati. Sattepi dhÈt|pasaÑhÈro
vaÔÔati. AsubhÈya vÈ pharatÊti satto ce, asubhabhÈvanÈya pharati. Aniccato
vÈ upasaÑharatÊti sa~khÈro ce, “aniccan”ti manasikÈraÑ upasaÑharati.
Tadubhayanti taÑ ubhayaÑ upekkhakoti chaÄa~gupekkhÈya upekkhako.
Satoti sativepullappattattÈ. SampajÈnoti paÒÒÈya sampajÈnakÈrittÈ.
CakkhunÈ r|paÑ disvÈti kÈraÓavasena cakkh|ti laddhavohÈrena
r|padassanasamatthena cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈ. PorÈÓÈ panÈhu
“cakkhu r|paÑ na passati acittakattÈ, cittaÑ na passati acakkhukattÈ,
dvÈrÈrammaÓasaÑghaÔÔane pana pasÈdavatthukena cittena passati. ¢disÊ
panesÈ ‘dhanunÈ vijjhatÊ’ti-ÈdÊsu viya sasambhÈrakathÈ nÈma hoti. TasmÈ
cakkhuviÒÒÈÓena r|paÑ disvÈti ayamettha attho”ti1. Atha vÈ cakkhunÈ
karaÓabh|tena2 r|paÑ disvÈti attho. Neva sumano hotÊti
gehasitasomanassapaÔikkhepo, na kiriyabh|tÈya somanassavedanÈya. Na
dummanoti sabbadomanassapaÔikkhepo. Upekkhako viharatÊti
iÔÔhÈniÔÔhÈrammaÓÈpÈthe parisuddhapakatibhÈvÈvijahanÈkÈrabh|tÈya chasu
dvÈresu pavattanato “chaÄa~gupekkhÈ”ti laddhanÈmÈya
tatramajjhattupekkhÈya upekkhako viharati. Sotena saddaÑ sutvÈti-ÈdÊsupi
eseva nayo.
18. KammavipÈkajiddhiniddese sabbesaÑ pakkhÊnanti sabbesaÑ

pakkhijÈtÈnaÑ jhÈnÈbhiÒÒÈ vinÈyeva ÈkÈsena gamanaÑ. TathÈ sabbesaÑ
devÈnaÑ ÈkÈsagamanaÑ dassanÈdÊni ca. EkaccÈnaÑ manussÈnanti
paÔhamakappikÈnaÑ manussÈnaÑ. EkaccÈnaÑ vinipÈtikÈnanti
Piya~karamÈtÈ PunabbasumÈtÈ
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 428 piÔÔhe. 2. KÈraÓabh|tena (Ka)
292 KhuddakanikÈya
PhussamittÈ DhammaguttÈti-evamÈdÊnaÑ sukhasamussayato vinipatitattÈ

vinipÈtikÈnaÑ aÒÒesaÒca petÈnaÑ nÈgasupaÓÓÈnaÒca ÈkÈsagamanÈdikaÑ
kammavipÈkajÈ iddhi.
PuÒÒavato iddhiniddese rÈjÈti dhammena paresaÑ raÒjanato rÈjÈ.
RatanacakkaÑ vattetÊti cakkavattÊ. VehÈsaÑ gacchatÊti accantasaÑyogatthe
upayogavacanaÑ. Catura~giniyÈti hatthi-assarathapattisa~khÈtacatu-
a~gavatiyÈ. SenÈti tesaÑ sam|hamattameva. Antamasoti heÔÔhimantato.
AssabandhÈ nÈma assÈnaÑ rakkhakÈ. GopurisÈ nÈma gunnaÑ rakkhakÈ.
UpÈdÈyÈti avissajjetvÈ. EvaÑ tesaÑ vehÈsagamanaÒca puÒÒavato iddhÊti
attho.
Jotikassa gahapatissa puÒÒavato iddhÊti Jotiko nÈma pubbe
Paccekabuddhesu katÈdhikÈro RÈjagahanagare seÔÔhi. Tassa kira jÈtadivase
sakalanagare sabbÈvudhÈni jaliÑsu, sabbesaÑ kÈyÈruÄhÈni ÈbharaÓÈnipi
pajjalitÈni viya obhÈsaÑ muÒciÑsu, nagaraÑ ekapajjotaÑ ahosi. Athassa
nÈmaggahaÓadivase sakalanagarassa ekajotibh|tattÈ Jotikoti nÈmaÑ
kariÑsu. Athassa vayappattakÈle gehakaraÓatthÈya bh|mitale sodhiyamÈne
Sakko devarÈjÈ ÈgantvÈ soÄasakarÊsamatte ÔhÈne pathaviÑ bhinditvÈ
sattaratanamayaÑ sattabh|mikaÑ pÈsÈdaÑ uÔÔhÈpesi, pÈsÈdaÑ parikkhipitvÈ
sattaratanamaye sattadvÈrakoÔÔhakayutte sattapÈkÈre uÔÔhÈpesi,
pÈkÈrapariyante catusaÔÔhi kapparukkhe uÔÔhÈpesi, pÈsÈdassa cat|su kaÓÓesu
yojanikatigÈvutikadvigÈvutika-ekagÈvutikÈ catasso nidhikumbhiyo uÔÔhÈpesi.
PÈsÈdassa cat|su kaÓÓesu taruÓatÈlakkhandhappamÈÓÈ catasso suvaÓÓamayÈ
ucchuyaÔÔhiyo nibbattiÑsu. TÈsaÑ maÓimayÈni pattÈni suvaÓÓamayÈni
pabbÈni ahesuÑ. Sattasu dvÈrakoÔÔhakesu ekekasmiÑ
ekadviticatupaÒcachasattayakkhasahassaparivÈrÈ satta yakkhÈ ÈrakkhaÑ
gaÓhiÑsu.
BimbisÈramahÈrÈjÈ pÈsÈdÈdÊnaÑ uÔÔhÈnaÑ sutvÈ seÔÔhichattaÑ pahiÓi.
So JotikaseÔÔhÊti sakalajambudÊpe pÈkaÔo hutvÈ Uttarakuruto devatÈhi ÈnetvÈ
sirigabbhe nisÊdÈpitÈya ekaÒca taÓÉulanÈÄiÑ tayo ca jotipÈsÈÓe gahetvÈ
ÈgatÈya bhariyÈya saddhiÑ tasmiÑ pÈsÈde mahÈsampattiÑ anubhavanto
vasi. TesaÑ yÈvajÊvaÑ tÈya
ekataÓÉulanÈÄiyÈ bhattaÑ pahosi. Sace kira te sakaÔasatampi taÓÉulÈnaÑ

p|retukÈmÈ honti, sÈ taÓÉulanÈÄiyeva hutvÈ tiÔÔhati. BhattapacanakÈle
taÓÉule ukkhaliyaÑ pakkhipitvÈ tesaÑ pÈsÈÓÈnaÑ upari Ôhapenti. PÈsÈÓÈ
tÈvadeva pajjalitvÈ bhatte pakkamatte nibbÈyanti. Teneva saÒÒÈÓena
bhattassa pakkabhÈvaÑ jÈnanti. S|peyyÈdipacanakÈlepi eseva nayo. EvaÑ
tesaÑ jotipÈsÈÓehi ÈhÈro paccati, maÓi-Èlokena vasanti. Aggissa vÈ dÊpassa
vÈ obhÈsameva na jÈniÑsu. Jotikassa kira evar|pÈ sampattÊti
sakalajambudÊpe pÈkaÔo ahosi. MahÈjano yÈnÈdÊhi dassanatthÈya Ègacchati.
JotikaseÔÔhi ÈgatÈgatÈnaÑ UttarakurutaÓÉulÈnaÑ bhattaÑ dÈpeti,
“kapparukkhehi vatthÈbharaÓÈni gaÓhant|”ti ÈÓÈpeti,
“gÈvutikanidhikumbhiyÈ mukhaÑ vivarÈpetvÈ yÈpanamattaÑ gaÓhant|”ti
ÈÓÈpeti. SakalajambudÊpavÈsikesu dhanaÑ gahetvÈ gacchantesu
nidhikumbhiyÈ a~gulamattampi |naÑ nÈhosÊti ayamassa puÒÒavato iddhi.
JaÔilassa gahapatissa puÒÒavato iddhÊti JaÔilo nÈma Kassapassa

Bhagavato dhÈtucetiye katÈdhikÈro TakkasilÈyaÑ seÔÔhi. Tassa kira mÈtÈ
BÈrÈÓasiyaÑ seÔÔhidhÊtÈ abhir|pÈ ahosi. TaÑ
pannarasasoÄasavassuddesikakÈle ÈrakkhanatthÈya sattabh|mikassa
pÈsÈdassa uparitale vÈsayiÑsu. TaÑ ekadivasaÑ vÈtapÈnaÑ vivaritvÈ bahi
olokiyamÈnaÑ ÈkÈsena gacchanto vijjÈdharo disvÈ uppannasineho
vÈtapÈnena pavisitvÈ tÈya saddhiÑ santhavamakÈsi. SÈ tena gabbhaÑ gaÓhi.
Atha naÑ dÈsÊ disvÈ “amma kiÑ idan”ti vatvÈ “hotu, kassaci mÈ ÈcikkhÊ”ti
vuttÈ bhayena tuÓhÊ ahosi. SÈpi dasame mÈse puttaÑ vijÈyitvÈ
navabhÈjanaÑ ÈharÈpetvÈ tattha taÑ dÈrakaÑ nipajjÈpetvÈ taÑ bhÈjanaÑ
pidahitvÈ upari pupphadÈmÈni ÔhapetvÈ “imaÑ sÊsena ukkhipitvÈ gantvÈ
Ga~gÈya vissajjehi, ‘kiÑ idan’ti ca puÔÔhÈ ‘ayyÈya me balikamman’ti
vadeyyÈsÊ”ti dÈsiÑ ÈÓÈpesi. SÈ tathÈ akÈsi. HeÔÔhÈga~gÈyapi dve itthiyo
nhÈyamÈnÈ taÑ bhÈjanaÑ udakena ÈhariyamÈnaÑ disvÈ ekÈ “mayhetaÑ
bhÈjanan”ti Èha. EkÈ “yaÑ etassa anto, taÑ mayhan”ti vatvÈ bhÈjane
sampatte taÑ ÈdÈya thale ÔhapetvÈ
294 KhuddakanikÈya
vivaritvÈ dÈrakaÑ disvÈ ekÈ “mama bhÈjanan”ti vuttattÈ “dÈrako mameva1

hotÊ”ti Èha. EkÈ “yaÑ bhÈjanassa anto, taÑ mamÈ”ti vuttattÈ “mama
dÈrako”ti Èha. TÈ vivadamÈnÈ vinicchayaÑ gantvÈ amaccesu vinicchituÑ
asakkontesu raÒÒo santikaÑ agamaÑsu. RÈjÈ tÈsaÑ vacanaÑ sutvÈ “tvaÑ
dÈrakaÑ gaÓha, tvaÑ bhÈjanan”ti Èha. YÈya pana dÈrako laddho, sÈ
MahÈkaccÈyanattherassa upaÔÔhÈyikÈ hoti. SÈ taÑ dÈrakaÑ “therassa santike
pabbÈjessÈmÊ”ti posesi. Tassa jÈtadivase gabbhamalassa dhovitvÈ
anapanÊtattÈ kesÈ jaÔitÈ hutvÈ aÔÔhaÑsu. Tenassa JaÔiloteva nÈmaÑ akaÑsu.
Tassa padasÈ vicaraÓakÈle thero taÑ gehaÑ piÓÉÈya pÈvisi. UpÈsikÈ
theraÑ nisÊdÈpetvÈ ÈhÈramadÈsi. Thero dÈrakaÑ disvÈ “upÈsike dÈrako te
laddho”ti pucchi. “Œma bhante imÈhaÑ tumhÈkaÑ santike pabbÈjessanti
posesin”ti Èha. Thero “sÈdh|”ti taÑ ÈdÈya gacchanto “atthi nu kho imassa
gihisampattiÑ anubhavituÑ puÒÒakamman”ti olokento “mahÈpuÒÒo satto
mahÈsampattiÑ anubhavissati, daharo eva ca tÈva, ÒÈÓampi tÈvassa2
paripÈkaÑ na gacchatÊ”ti cintetvÈ taÑ ÈdÈya TakkasilÈyaÑ ekassa
upaÔÔhÈkassa gehaÑ agamÈsi. So theraÑ vanditvÈ Ôhito dÈrakaÑ disvÈ
“dÈrako bhante laddho”ti pucchi. Œma upÈsaka, pabbajissati, daharo tÈva
tava santike hot|ti. So “sÈdhu bhante”ti taÑ puttaÔÔhÈne ÔhapetvÈ paÔijaggi.
Tassa pana gehe dvÈdasa vassÈni bhaÓÉakaÑ ussannaÑ hoti. So
gÈmantaraÑ gacchanto sabbampi taÑ bhaÓÉhakaÑ ÈpaÓaÑ ÈharitvÈ tassa
tassa bhaÓÉakassa m|laÑ ÈcikkhitvÈ “idaÒcidaÒca ettakaÑ nÈma dhanaÑ
gahetvÈ dadeyyÈsÊ”ti vatvÈ pakkÈmi.
TaÑ divasaÑ nagarapariggÈhikÈ devatÈ antamaso
jÊrakamaricamattakenÈpi atthike tasseva ÈpaÓÈbhimukhe kariÑsu. So
dvÈdasa vassÈni ussannabhaÓÉakaÑ ekadivaseneva vikkiÓi. KuÔumbiko
ÈgantvÈ ÈpaÓe kiÒci adisvÈ “sabbaÑ te tÈta bhaÓÉakaÑ nÈsitan”ti Èha. “Na
nÈsitaÑ tÈta, sabbaÑ tumhehi vuttanayena vikkiÓitaÑ, idaÑ asukassa
m|laÑ, idaÑ
______________________________________________________________
1. Mama gehassa (Ka) 2. TÈva tassa (SÊ)
asukassa m|lan”ti sabbam|laÑ tasseva1 appesi. KuÔumbiko pasÊditvÈ

“anaggho puriso yattha katthaci jÊvituÑ samattho”ti attano vayappattaÑ
dhÊtaraÑ tassa datvÈ “gehamassa karothÈ”ti purise ÈÓÈpetvÈ niÔÔhite gehe
“gacchatha tumhe, attano gehe vasathÈ”ti Èha. Athassa gehapavisanakÈle
ekena pÈdena ummÈre akkantamatte gehassa pacchimabhÈge bh|miÔÔhÈne
asÊtihattho suvaÓÓapabbato uÔÔhahi. RÈjÈ kira JaÔilassa gehe bh|miÑ
bhinditvÈ suvaÓÓapabbato uÔÔhitoti sutvÈ tassa seÔÔhichattaÑ pesesi. So
JaÔilaseÔÔhi nÈma ahosÊti ayamassa puÒÒavato iddhi.
MeÓÉakassa seÔÔhissa puÒÒavato iddhÊti2 MeÓÉako nÈma Vipassimhi
Bhagavati katÈdhikÈro MagadharaÔÔhe Bhaddiyanagare seÔÔhi. Tassa kira
pacchimagehe aÔÔhakarÊsamatte ÔhÈne hatthi-assa-usabhappamÈÓÈ
suvaÓÓameÓÉakÈ pathaviÑ bhinditvÈ piÔÔhiyÈ piÔÔhiÑ paharamÈnÈ
uÔÔhahiÑsu, tesaÑ mukhesu paÒcavaÓÓÈnaÑ suttÈnaÑ geÓÉukÈ pakkhittÈ
honti. SappitelamadhuphÈÓitÈdÊhi ca vatthacchÈdanahiraÒÒasuvaÓÓÈdÊhi ca
atthe sati tesaÑ mukhato geÓÉukaÑ apanenti. Ekassapi MeÓÉakassa
mukhato sakalajambudÊpavÈsÊnaÑ pahonakaÑ
sappitelamadhuphÈÓitavatthacchÈdanahiraÒÒasuvaÓÓaÑ nikkhamati. Tato
paÔÔhÈyesa MeÓÉakaseÔÔhÊti paÒÒÈyÊti ayamassa puÒÒavato iddhi.
Ghositassa gahapatissa puÒÒavato iddhÊti Ghosito3 nÈma
paccekasambuddhe katÈdhikÈro SakkaraÔÔhe KosambiyaÑ seÔÔhi. So kira
devalokato cavitvÈ KosambiyaÑ nagarasobhiniyÈ kucchismiÑ nibbatti. SÈ
taÑ vijÈtadivase suppe sayÈpetvÈ sa~kÈrak|Ôe chaÉÉÈpesi. DÈrakaÑ
kÈkasunakhÈ parivÈretvÈ nisÊdiÑsu. Eko puriso taÑ disvÈva puttasaÒÒaÑ
paÔilabhitvÈ “putto me laddho”ti gehaÑ nesi. TadÈ KosambikaseÔÔhi
purohitaÑ disvÈ “kiÑ Ècariya ajja te tithikaraÓanakkhattÈdayo olokitÈ”ti
pucchitvÈ “Èma mahÈseÔÔhÊ”ti vutte “janapadassa kiÑ bhavissatÊ”ti pucchi.
“ImasmiÑ nagare ajja jÈtadÈrako jeÔÔhaseÔÔhi bhavissatÊ”ti Èha. TadÈ seÔÔhino
bhariyÈ
______________________________________________________________
1. Tassa (Ka) 2. Vi 3. 337; Dhammapada. 18 Vaggepi vitthÈravatthu.
3. AÑ-®Ôha 1. 323 piÔÔhÈdÊsupi vitthÈravatthu.
296 KhuddakanikÈya
garugabbhÈ hoti, tasmÈ so sÊghaÑ gehaÑ pesesi “gaccha, jÈnÈhi naÑ vijÈtÈ
vÈ, na vÈ”ti. “Na vijÈtÈ”ti sutvÈ gehaÑ gantvÈ KÈÄiÑ nÈma dÈsiÑ
pakkositvÈ sahassaÑ datvÈ “gaccha, imasmiÑ nagare upadhÈretvÈ ajja
jÈtadÈrakaÑ gaÓhitvÈ ehÊ”ti Èha. SÈ upadhÈrentÊ taÑ gehaÑ gantvÈ taÑ
dÈrakaÑ taÑ divasaÑ jÈtaÑ1 ÒatvÈ sahassaÑ datvÈ ÈnetvÈ seÔÔhino dassesi.
SeÔÔhi “sace me dhÊtÈ jÈyissati, tÈya naÑ saddhiÑ nivÈsetvÈ seÔÔhiÔÔhÈnassa
sÈmikaÑ karissÈmi. Sace putto jÈyissati, ghÈtessÈmi nan”ti cintetvÈ taÑ
gehe vaÉÉhÈpesi.
Athassa bhariyÈ katipÈhaccayena puttaÑ vijÈyi. SeÔÔhi imasmiÑ asati
mama putto seÔÔhiÔÔhÈnaÑ labhissati. “IdÈneva naÑ mÈretuÑ vaÔÔatÊ”ti
KÈÄiÑ ÈmantetvÈ gaccha je, vajato gunnaÑ nikkhamanavelÈya
vajadvÈramajjhe imaÑ tiriyaÑ nipajjÈpehi, gÈviyo naÑ madditvÈ
mÈressanti, madditÈmadditabhÈvaÑ panassa ÒatvÈ ehÊ”ti Èha. SÈ gantvÈ
gopÈlakena vajadvÈre vivaÔamatteyeva taÑ tatÈ nipajjÈpesi. GogaÓajeÔÔhako
usabho aÒÒasmiÑ kÈle sabbapacchÈ nikkhamantopi taÑdivasaÑ
sabbapaÔhamaÑ nikkhamitvÈ dÈrakaÑ catunnaÑ pÈdÈnaÑ antare katvÈ
aÔÔhÈsi. AnekasatÈ gÈvo usabhassa dve passÈni ghaÑsantiyo nikkhamiÑsu.
GopÈlakopi “ayaÑ usabho pubbe sabbapacchÈ nikkhamati, ajja pana
paÔhamaÑ nikkhamitvÈ dvÈramajjhe niccalova Ôhito, kiÑ nu kho etan”ti
cintetvÈ gantvÈ tassa heÔÔhÈ nipannaÑ dÈrakaÑ disvÈ puttasinehaÑ
paÔilabhitvÈ “putto me laddho”ti gehaÑ nesi.
KÈÄÊ gantvÈ seÔÔhinÈ pucchitÈ tamatthaÑ ÈrocetvÈ “gaccha, naÑ puna
imaÑ sahassaÑ datvÈ ÈnehÊ”ti vuttÈ puna ÈnetvÈ adÈsi. Atha naÑ seÔÔhi Èha
“amma KÈÄi imasmiÑ nagare paÒcasakaÔasatÈni pacc|sakÈle uÔÔhÈya
vÈÓijjÈya gacchanti, tvaÑ imaÑ netvÈ cakkamagge nipajjÈpehi, goÓÈ vÈ naÑ
maddissanti, cakkaÑ vÈ chindissati, pavattiÒcassa ÒatvÈ ÈgaccheyyÈsÊ”ti. SÈ
gantvÈ cakkamagge nipajjÈpesi. SÈkaÔikajeÔÔhako purato ahosi. Athassa goÓÈ
taÑ ÔhÈnaÑ patvÈ dhuraÑ chaÉÉesuÑ, punappunaÑ ÈropetvÈ pÈjiyamÈnÈpi
purato na gacchiÑsu. EvaÑ tassa tehi saddhiÑ vÈyamantasseva aruÓaÑ
uÔÔhahi. So “kiÑ nÈma goÓÈ kariÑs|”ti maggaÑ olokento dÈrakaÑ disvÈ
“bhÈriyaÑ
______________________________________________________________
1. JÈtabhÈvaÑ (Ka)
vata kamman”ti cintetvÈ “putto me laddho”ti tuÔÔhamÈnaso taÑ gehaÑ nesi.
KÈÄÊpi gantvÈ seÔÔhinÈ pucchitÈ taÑ pavattiÑ ÈcikkhitvÈ “gaccha, naÑ

puna sahassaÑ datvÈ ÈnehÊ”ti vuttÈ tathÈ akÈsi. Atha naÑ seÔÔhi Èha “idÈni
naÑ ÈmakasusÈnaÑ netvÈ gacchantare nipajjÈpehi, tattha sunakhÈdÊhi
khÈdito, amanussena vÈ pahaÔÈ marissati, matÈmatabhÈvaÒcassa jÈnitvÈ
ÈgaccheyyÈsÊ”ti. SÈ taÑ netvÈ tattha nipajjÈpetvÈ ekamante aÔÔhÈsi. TaÑ
sunakhÈdayo vÈ amanusso vÈ upasa~kamituÑ nÈsakkhiÑsu. Atheko ajapÈlo
ajÈ gocaraÑ nento susÈnapassena gacchati. EkÈ ajÈ paÓÓÈni khÈdamÈnÈ
gacchantaraÑ pavisitvÈ dÈrakaÑ disvÈ jaÓÓukehi ÔhatvÈ dÈrakassa thanaÑ
adÈsi. AjapÈlakena “he he”ti sadde katepi na nikkhami. So “yaÔÔhiyÈ naÑ
paharitvÈ nÊharissÈmÊ”ti gacchantaraÑ paviÔÔho jaÓÓukehi ÔhatvÈ dÈrakaÑ
khÊraÑ pÈyantiÑ disvÈ dÈrake puttasinehaÑ paÔilabhitvÈ “putto me
laddho”ti ÈdÈya pakkÈmi.
KÈÄÊ gantvÈ seÔÔhinÈ pucchitÈ taÑ pavattiÑ ÈcikkhitvÈ “gaccha, naÑ

puna sahassaÑ datvÈ ÈnehÊ”ti vuttÈ tathÈ akÈsi. Atha naÑ seÔÔhi Èha “amma
imaÑ ÈdÈya corapapÈtapabbataÑ abhiruhitvÈ papÈte khipa,
pabbatakucchiyaÑ paÔihaÒÒamÈno khaÓÉÈkhaÓÉiko hutvÈ bh|miyaÑ
patissati, matÈmatabhÈvaÒcassa ÒatvÈ ÈgaccheyyÈsÊ”ti. SÈ taÑ tathÈ netvÈ
pabbatamatthake ÔhatvÈ khipi. TaÑ kho pana pabbatakucchiÑ nissÈya
mahÈveÄugumbo pabbatÈnusÈreneva vaÉÉhi, tassa matthakaÑ ghanajÈto
jiÒjukagumbo avatthari. DÈrako patanto kojave viya tasmiÑ pati. TaÑ
divasaÒca naÄakÈrajeÔÔhakassa veÓubali patto hoti. So puttena saddhiÑ
gantvÈ taÑ veÄugumbaÑ chindituÑ Èrabhi. TasmiÑ calite dÈrako
saddamakÈsi. So dÈrakasaddo viyÈti ekena passena abhiruhitvÈ taÑ disvÈ
“putto me laddho”ti tuÔÔhacitto ÈdÈya gato. KÈÄÊ gantvÈ seÔÔhinÈ pucchitÈ
taÑ pavattiÑ ÈcikkhitvÈ “gaccha, naÑ puna sahassaÑ datvÈ ÈnehÊ”ti vuttÈ
tathÈ akÈsi.
SeÔÔhino idaÒcidaÒca karontasseva dÈrako vaÉÉhito.

MahÈghosavacanattÈ cassa Ghositoteva nÈmaÑ ahosi. So seÔÔhino
298 KhuddakanikÈya
akkhimhi kaÓÔako viya khÈyi, ujukaÑ oloketumpi na visahi. Athassa

maraÓ|pÈyaÑ cintento attano kumbhakÈrassa santikaÑ gantvÈ tassa “kadÈ
ÈvÈpaÑ1 ÈlimpessasÊ”ti pucchitvÈ “sve”ti vutte “tena hi idaÑ sahassaÑ
gaÓhitvÈ mamekaÑ kammaÑ karohÊ”ti Èha. KiÑ sÈmÊti. Eko me
avajÈtaputto atthi, taÑ tava santikaÑ pesissÈmi, atha naÑ gabbhaÑ
pavesetvÈ tiÓhÈya vÈsiyÈ khaÓÉÈkhaÓÉikaÑ chinditvÈ cÈÔiyaÑ pakkhipitvÈ
ÈvÈpe2 paveseyyÈsÊti. IdaÑ te sahassaÑ saccakÈrasadisaÑ, uttariÑ pana te
kattabbayuttakaÑ pacchÈ karissÈmÊti. KumbhakÈro “sÈdh|”ti sampaÔicchi.
SeÔÔhi punadivase GhositaÑ pakkositvÈ “hiyyo mayÈ kumbhakÈro ekaÑ
kammaÑ ÈÓatto, ehi tvaÑ tÈta tassa santikaÑ gantvÈ evaÑ vadehi ‘hiyyo
kira me pitarÈ ÈÓattaÑ kammaÑ nipphÈdehÊ’ti” pahiÓi. So “sÈdh|”ti
agamÈsi. TaÑ tattha gacchantaÑ itaro seÔÔhino putto dÈrakehi saddhiÑ
guÄakakÊÄaÑ kÊÄanto disvÈ pakkositvÈ “kuhiÑ gacchasÊ”ti pucchitvÈ pitu
sÈsanaÑ gahetvÈ “kumbhakÈrassa santikan”ti vutte “ahaÑ tattha gamissÈmi,
ime maÑ dÈrakÈ bahulakkhaÑ jiniÑsu, taÑ me paÔijinitvÈ dehÊ”ti Èha.
AhaÑ pitu bhÈyÈmÊti. MÈ bhÈyi bhÈtika, ahaÑ taÑ sÈsanaÑ harissÈmÊti.
Bah|hi jito yÈvÈhaÑ ÈgacchÈmi, tÈva me lakkhaÑ paÔijinÈhÊti. Ghosito kira
guÄakakÊÄÈyaÑ cheko, tena naÑ evaÑ nibandhi. Sopi taÑ “tena gantvÈ
kumbhakÈraÑ vadehi “pitarÈ kira me hiyyo ekaÑ kammaÑ ÈÓattaÑ, taÑ
nipphÈdehÊ”ti uyyojesi. So tassa santikaÑ gantvÈ tathÈ avaca. Atha naÑ
kumbhakÈro seÔÔhinÈ vuttaniyÈmena mÈretvÈ ÈvÈpe khipi. Ghositopi
divasabhÈgaÑ kÊÄitvÈ sÈyanhasamayeva gehaÑ gantvÈ “kiÑ tÈta na gatosÊ”ti
vutte attano agatakÈraÓaÒca kaniÔÔhassa gatakÈraÓaÒca Èrocesi. SeÔÔhi “dhÊ
dhÊ”ti3 mahÈviravaÑ viravitvÈ sakalasarÊre pakkuthitalohito viya hutvÈ
“ambho kumbhakÈra mÈ nÈsayi, mÈ nÈsayÊ”ti bÈhÈ paggayha kandanto tassa
santikaÑ agamÈsi. KumbhakÈro taÑ tathÈ ÈgacchantaÑ disvÈ “sÈmi mÈ
saddaÑ kari, kammaÑ nipphannan”ti Èha. So pabbatena viya mahantena
sokena avatthaÔo hutvÈ anappakaÑ domanassaÑ paÔisaÑvedesi.
______________________________________________________________
1. ŒvÈÔaÑ (Ka) AÑ-®Ôha 1. 326 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 2. ŒvÈÔe (Ka)
3. HandhÊti (SÊ)
EvaÑ santepi pana seÔÔhi taÑ ujukaÑ oloketuÑ na sakkoti. “Kinti naÑ
mÈreyyan”ti cintento “mama gÈmasate Èyuttakassa santikaÑ pesetvÈ
mÈrÈpessÈmÊ”ti upÈyaÑ disvÈ “ayaÑ me avajÈtaputto, imaÑ mÈretvÈ
vaccak|pe khipatu, evaÒca kate ahaÑ mÈtulassa kattabbayuttakaÑ
jÈnissÈmÊ”ti tassa paÓÓaÑ likhitvÈ “tÈta Ghosita amhÈkaÑ gÈmasate
Èyuttako atthi, imaÑ paÓÓaÑ haritvÈ tassa dehÊ”ti vatvÈ paÓÓaÑ tassa
dussante1 bandhi. So pana akkharasamayaÑ na jÈnÈti. DaharakÈlato
paÔÔhÈya hi taÑ mÈrÈpentova seÔÔhi mÈretuÑ nÈsakkhi, kiÑ
akkharasamayaÑ sikkhÈpessati. So attano maraÓapaÓÓameva dussante
bandhitvÈ nikkhamanto Èha “pÈtheyyaÑ me tÈta natthÊ”ti. PÈtheyyena
kammaÑ natthi, antarÈmagge asukagÈme nÈma mama sahÈyako seÔÔhi atthi,
tassa ghare pÈtarÈsaÑ katvÈ purato gacchÈti. So “sÈdh|”ti pitaraÑ vanditvÈ
nikkhanto taÑ gÈmaÑ patvÈ seÔÔhigharaÑ pucchitvÈ gantvÈ seÔÔhijÈyaÑ
passi. “Kuto ÈgatosÊ”ti ca vutte “antonagarato”ti Èha. Kassa puttosÊti.
TumhÈkaÑ sahÈyaseÔÔhino ammÈti. TvaÑsi Ghosito nÈmÈti. Œma ammÈti.
TassÈ saha dassaneneva tasmiÑ puttasineho uppajji. SeÔÔhino panekÈ dhÊtÈ
atthi pannarasasoÄasavassuddesikÈ abhir|pÈ pÈsÈdikÈ, taÑ rakkhituÑ
ekameva pesanakÈrikaÑ dÈsiÑ datvÈ sattabh|mikassa pÈsÈdassa
uparimatale sirigabbhe vasÈpenti. SeÔÔhidhÊtÈ tasmiÑ khaÓe taÑ dÈsiÑ
antarÈpaÓaÑ pesesi. Atha naÑ seÔÔhijÈyÈ disvÈ “kuhiÑ gacchasÊ”ti pucchitvÈ
“ayyadhÊtÈya pesanenÈ”ti vutte “ito tÈva ehi, tiÔÔhatu pesanaÑ, puttassa me
pÊÔhakaÑ attharitvÈ udakaÑ ÈharitvÈ pÈde dhovitvÈ telaÑ makkhitvÈ
sayanaÑ attharitvÈ dehi, pacchÈ pesanaÑ karissasÊ”ti Èha. SÈ tathÈ akÈsi.
Atha naÑ cirenÈgataÑ seÔÔhidhÊtÈ santajjesi. Atha naÑ sÈ Èha “mÈ me
kujjhi, seÔÔhiputto Ghosito Ègato, tassa idaÒcidaÒca katvÈ tattha gantvÈ
ÈgatÈmhÊ”ti. SeÔÔhidhÊtÈya “seÔÔhiputto Ghosito”ti nÈmaÑ sutvÈva
pubbasannivÈsavasena pemaÑ chavi-ÈdÊni chinditvÈ aÔÔhimiÒjaÑ Èhacca
ÔhitaÑ. Atha naÑ pucchi “kuhiÑ so ammÈ”ti. Sayane nipanno
______________________________________________________________
1. Dasante (SÊ)
300 KhuddakanikÈya
niddÈyatÊti. Atthi panassa hatthe kiÒcÊti. Dussante1 paÓÓaÑ atthÊti. SÈ “kiÑ

paÓÓaÑ nu kho etan”ti tasmiÑ niddÈyante mÈtÈpit|naÑ aÒÒavihitatÈya
apassantÈnaÑ otaritvÈ tassa santikaÑ gantvÈ taÑ paÓÓaÑ mocetvÈ ÈdÈya
attano gabbhaÑ pavisitvÈ dvÈraÑ pidhÈya vÈtapÈnaÑ vivaritvÈ
akkharasamaye kusalatÈya taÑ paÓÓaÑ vÈcetvÈ “aho vata bÈlo attano
maraÓapaÓÓaÑ dussante bandhitvÈ vicarati, sace mayÈ na diÔÔhaÑ assa,
natthi tassa jÊvitan”ti taÑ paÓÓaÑ phÈletvÈ nÈsetvÈ seÔÔhissa vacanena
aparaÑ paÓÓaÑ likhi “ayaÑ mama putto Ghosito nÈma, gÈmasatato
paÓÓÈkÈraÑ ÈharÈpetvÈ imassa janapadaseÔÔhino dhÊtarÈ saddhiÑ ma~galaÑ
katvÈ attano vasanagÈmassa majjhe dvibh|mikaÑ gehaÑ kÈretvÈ
pÈkÈraparikkhepena ceva purisaguttÊhi ca susaÑvihitÈrakkhaÑ karotu,
mayhaÑ idaÒcidaÒca mayÈ katanti sÈsanaÑ pesetu. EvaÑ kate ahaÑ
mÈtulassa kattabbayuttakaÑ jÈnissÈmÊ”ti likhitvÈ ca paÓÓaÑ saÑgharitvÈ2
dussanteyevassa bandhi.
So divasabhÈgaÑ niddÈyitvÈ uÔÔhÈya bhuÒjitvÈ pakkÈmi, punadivase
pÈtova taÑ gÈmaÑ gantvÈ ÈyuttakaÑ gÈmakiccaÑ karontameva passi. So
taÑ disvÈ “kiÑ tÈtÈ”ti pucchitvÈ “pitarÈ me tumhÈkaÑ paÓÓaÑ pesitan”ti
vutte paÓÓaÑ gahetvÈ vÈcetvÈ tuÔÔhamÈnaso “passatha bho, mama sÈmino
mayi sinehaÑ katvÈ3 jeÔÔhaputtassa ma~galaÑ karot|”ti mama santikaÑ
pahiÓi. “SÊghaÑ dÈru-ÈdÊni ÈharathÈ”ti gahapatike ÈÓÈpetvÈ gÈmamajjhe
vuttappakÈraÑ gehaÑ kÈrÈpetvÈ gÈmasatato paÓÓÈkÈraÑ ÈharÈpetvÈ
janapadaseÔÔhino dhÊtaraÑ ÈnetvÈ ma~galaÑ katvÈ seÔÔhissa sÈsanaÑ pahiÓi
“idaÒcidaÒca mayÈ katan”ti.
TaÑ sutvÈ seÔÔhino “yaÑ kÈremi, taÑ na hoti. YaÑ na kÈremi, taÑ
hotÊ”ti mahantaÑ domanassaÑ uppajji. Puttasokena saddhiÑ so soko ekato
hutvÈ kucchidÈhaÑ uppÈdetvÈ atisÈraÑ janesi. SeÔÔhidhÊtÈpi “sace koci
seÔÔhino santikÈ Ègacchati, mama akathetvÈ seÔÔhiputtassa paÔhamataraÑ mÈ
kathethÈ”ti ÈÓÈpesi. SeÔÔhipi kho “na dÈni duÔÔhaputtaÑ mama sÈpateyyassa
sÈmikaÑ karissÈmÊ”ti cintetvÈ ekaÑ ÈyuttakaÑ Èha “mÈtula puttaÑ me
daÔÔhukÈmomhi, ekaÑ pÈdam|likaÑ
______________________________________________________________
1. Dasante (SÊ) 2. SaÑharitvÈ (SÊ) 3. Mayi sinehaÑ, (SÊ)
pesetvÈ ekaÑ paÓÓaÑ likhitvÈ pesetvÈ mama puttaÑ pakkosÈpehÊ”ti. So

“sÈdh|”ti paÓÓaÑ datvÈ ekaÑ purisaÑ pesesi. SeÔÔhidhÊtÈ seÔÔhissa
balavagilÈnakÈle GhositakumÈraÑ ÈdÈya agamÈsi. SeÔÔhi kÈlamakÈsi. RÈjÈ
pitari kÈla~kate pitarÈ bhuttabhogaÑ datvÈ sabbasatena seÔÔhiÔÔhÈnaÑ adÈsi.
GhositaseÔÔhi nÈma hutvÈ mahÈsampattiyaÑ Ôhito seÔÔhidhÊtÈya KÈÄiyÈ
vacanena Èdito paÔÔhÈya sattasu ÔhÈnesu attano maraÓamuttabhÈvaÑ ÒatvÈ
devasikaÑ satasahassaÑ1 vissajjetvÈ dÈnaÑ paÔÔhapesÊti. Evamassa sattasu
ÔhÈnesu arogabhÈvo puÒÒavato iddhi. Tattha gahanti gehaÑ vuccati, gahe
pati gahapati. MahÈsÈlakule adhipatissetaÑ nÈmaÑ. Kesuci potthakesu
GhositÈnantaraÑ MeÓÉako likhito.
PaÒcannaÑ mahÈpuÒÒÈnaÑ puÒÒavato iddhÊti ettha puÒÒiddhi
paÒcannaÑ mahÈpuÒÒÈnaÑ daÔÔhabbÈti attho. PaÒca mahÈpuÒÒÈ nÈma
MeÓÉakaseÔÔhi, tassa bhariyÈ CandapadumÈ, putto DhanaÒcayaseÔÔhi, suÓisÈ
SumanadevÊ, dÈso PuÓÓo nÈmÈti ime paÒca janÈ paccekasambuddhe
katÈdhikÈrÈ. Tesu MeÓÉakaseÔÔhi aÉÉhaterasÈni koÔÔhasatÈni sodhÈpetvÈ
sÊsaÑ nhÈto dvÈre nisÊditvÈ uddhaÑ ulloketi, ÈkÈsato rattasÈlidhÈrÈ opatitvÈ
sabbakoÔÔhe p|reti. Tassa bhariyÈ taÓÉulaÑ ekanÈÄimattaÑ gahetvÈ bhattaÑ2
pacÈpetvÈ ekasmiÑ s|pabyaÒjanake s|paÑ kÈretvÈ sabbÈla~kÈrapaÔimaÓÉitÈ
dvÈrakoÔÔhake paÒÒattÈsane nisÊditvÈ “sabbe bhattena atthikÈ Ègacchant|”ti
ghosÈpetvÈ pakkosÈpetvÈ suvaÓÓakaÔacchuÑ ÈdÈya ÈgatÈgatÈnaÑ
upanÊtabhÈjanÈni p|retvÈ deti, sakaladivasampi dentiyÈ kaÔacchunÈ sakiÑ
gahitaÔÔhÈnamattameva paÒÒÈyati. Tassa putto sÊsaÑ nhÈto sahassatthavikaÑ
ÈdÈya “kahÈpaÓehi atthikÈ Ègacchant|”ti ghosÈpetvÈ ÈgatÈgatÈnaÑ
gahitabhÈjanÈni p|retvÈ deti. ThavikÈya kahÈpaÓasahassameva hoti. Tassa
suÓisÈ sabbÈla~kÈrapaÔimaÓÉitÈ catudoÓikaÑ vÊhipiÔakaÑ ÈdÈya Èsane
nisinnÈ “bÊjabhattena atthikÈ Ègacchant|”ti ghosÈpetvÈ ÈgatÈgatÈnaÑ
gahitabhÈjanÈni p|retvÈ deti, piÔakaÑ yathÈp|ritameva hoti. Tassa dÈso
sabbÈla~kÈrapaÔimaÓÉito
______________________________________________________________
1. SahassaÑ (SÊ) 2. Tehi bhattaÑ (Ka)
302 KhuddakanikÈya
suvaÓÓayuge suvaÓÓayottehi goÓe yojetvÈ suvaÓÓapatodayaÔÔhiÑ1 ÈdÈya

goÓÈnaÑ gandhapaÒca~gulikÈni datvÈ visÈÓesu suvaÓÓakosake paÔimuÒcitvÈ
khettaÑ gantvÈ pÈjeti, ito tisso, ito tisso, majjhe ekÈti satta sÊtÈyo bhijjitvÈ
gacchanti. JambudÊpavÈsino bhattabÊjahiraÒÒasuvaÓÓÈdÊsu yathÈrucitaÑ
seÔÔhigehatoyeva gaÓhiÑsu. Anukkamena pana BhaddiyanagaraÑ anuppatte
Bhagavati Bhagavato dhammadesanÈya paÒca mahÈpuÒÒÈ ca
DhanaÒcayaseÔÔhissa dhÊtÈ VisÈkhÈ ca sotÈpattiphalaÑ pÈpuÓiÑsu. AyaÑ
pana nesaÑ paÒcannaÑ mahÈpuÒÒÈnaÑ puÒÒavato iddhi. Sa~khepena pana
paripÈkagate puÒÒasambhÈre ijjhanakaviseso puÒÒavato iddhi.
VijjÈmayiddhiniddese ijjhanÈkÈraÑ gandhÈrivijjaÑ vÈ upacÈrasiddhaÑ
patthitasiddhaÑ2 aÒÒaÑ vÈ vijjaÑ dhÈrentÊti vijjÈdharÈ. VijjaÑ
parijappetvÈti yathopacÈraÑ vijjaÑ mukhena parivattetvÈ. SesaÑ
vuttatthamevÈti.
SammÈpayogiddhiniddese ijjhanÈkÈramattaÑ pucchitvÈ aÒÒassa
visesassa abhÈvato “katamÈ”ti apucchitvÈ pakÈramattameva pucchantena
“kathan”ti pucchÈ katÈ3, tatheva “evan”ti nigamanaÑ kataÑ. Ettha ca
paÔipattisa~khÈtasseva sammÈpayogassa dÊpanavasena purimapÈÄisadisÈva
PÈÄi ÈgatÈ. AÔÔhakathÈyaÑ4 pana sakaÔaby|hÈdikaraÓavasena yaÑkiÒci
saÑvidahanaÑ yaÑkiÒci sippakammaÑ yaÑkiÒci vejjakammaÑ tiÓÓaÑ
devÈnaÑ uggahaÓaÑ tiÓÓaÑ piÔakÈnaÑ uggahaÓaÑ, antamaso
kasanavapanÈdÊni upÈdÈya taÑ taÑ kammaÑ katvÈ nibbattaviseso tattha
tattha sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhÊti ÈgatÈti.
IddhikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. AbhisamayakathÈvaÓÓanÈ
19. IdÈni iddhikathÈnantaraÑ paramiddhibh|taÑ abhisamayaÑ
dassentena kathitÈya abhisamayakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha
abhisamayoti saccÈnaÑ abhimukhena samÈgamo, paÔivedhoti attho.
______________________________________________________________
1. SuvaÓÓapatodalaÔÔhiÑ (SÊ) 2. PaÓÉitasiddhaÑ (SÊ)
3. PucchaÑ katvÈ (Ka) 4. MahÈ-aÔÔhakathaÑ sandhÈya vuttaÑ.
Kena abhisametÊti kiÑ vuttaÑ hoti? “EvaÑ mahatthiyo kho bhikkhave

dhammÈbhisamayo”ti-ÈdÊsu1 suttapadesu yo so abhisamayoti vutto, tasmiÑ
abhisamaye vattamÈne abhisametÈ2 puggalo kena dhammena saccÈni
abhisameti, abhimukho hutvÈ samÈgacchati, paÔivijjhatÊti vuttaÑ hotÊti.
AyaÑ tÈva codakassa pucchÈ. Cittena abhisametÊti cittaÑ vinÈ
abhisamayÈbhÈvato tathÈ vissajjanaÑ. HaÒcÊti-Èdi puna codanÈ. HaÒci yadÊti
attho. “CittenÈ”ti vuttattÈ tena hi aÒÒÈÓÊ abhisametÊti Èha. Na aÒÒÈÓÊ
abhisametÊti cittamatteneva abhisamayÈbhÈvato paÔikkhepo. ©ÈÓena
abhisametÊti paÔiÒÒÈ. Puna haÒcÊti-Èdi “ÒÈÓenÈ”ti vuttattÈ aÒÒÈÓÊ acittakoti
codanÈ. Na acittako abhisametÊti acittakassa abhisamayÈbhÈvato
paÔikkhepo. Cittena cÈti-Èdi paÔiÒÒÈ. Puna haÒcÊti-Èdi
sabbacittaÒÈÓasÈdhÈraÓavasena codanÈ. SesacodanÈvissajjanesupi eseva
nayo.
Parato pana kammassakatacittena ca ÒÈÓena cÈti kammassakÈ sattÈti
evaÑ kammassakatÈya pavattacittena ca ÒÈÓena ca. SaccÈnulomikacittena ca
ÒÈÓena cÈti saccapaÔivedhassa anuk|lattÈ saccÈnulomikasa~khÈtena
vipassanÈsampayuttacittena ca vipassanÈÒÈÓena ca. Kathanti yathÈ
abhisamayo hoti, tathÈ kathetukamyatÈ pucchÈ. UppÈdÈdhipateyyanti yasmÈ
cittassa uppÈde asati cetasikÈnaÑ uppÈdo natthi. ŒrammaÓaggahaÓaÑ hi
cittaÑ tena saha uppajjamÈnÈ cetasikÈ kathaÑ ÈrammaÓe aggahite
uppajjissanti. Abhidhammepi cittuppÈdeneva cetasikÈ vibhattÈ, tasmÈ
maggaÒÈÓassa uppÈde adhipatibh|taÑ cittanti attho. ©ÈÓassÈti
maggaÒÈÓassa. Hetu paccayo cÈti janako ca upatthambhako ca.
TaÑsampayuttanti tena ÒÈÓena sampayuttaÑ. Nirodhagocaranti
nibbÈnÈrammaÓaÑ. DassanÈdhipateyyanti sesÈnaÑ dassanakiccÈbhÈvÈ
nibbÈnadassane adhipatibh|taÑ. CittassÈti maggasampayuttacittassa.
TaÑsampayuttanti tena cittena sampayuttaÑ.
20. YasmÈ etampi pariyÈyaÑ, na kevalaÑ cittaÒÈÓehiyeva abhisamayo,

atha kho sabbepi maggasampayuttacittacetasikÈ dhammÈ
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 352 piÔÔhÈdÊsu. 2. Abhisameto (Ka)
304 KhuddakanikÈya
saccÈbhisamayakiccasÈdhanavasena abhisamayo nÈma honti, tasmÈ tampi

pariyÈyaÑ dassetukÈmo kiÑ nu ettakoyeva abhisamayoti pucchitvÈ na hÊti
vacanaÑ paÔikkhipitvÈ lokuttaramaggakkhaÓeti-ÈdimÈha.
DassanÈbhisamayoti dassanabh|to abhisamayo. Esa nayo sesesupi. SaccÈti
saccaÒÈÓÈni. MaggaÒÈÓameva nibbÈnÈnupassanaÔÔhena vipassanÈ.
Vimokkhoti maggavimokkho. VijjÈti maggaÒÈÓameva. VimuttÊti
samucchedavimutti. NibbÈnaÑ abhisamÊyatÊti abhisamayo, sesÈ abhisamenti
etehÊti abhisamayÈ.
21. Puna maggaphalavasena abhisamayaÑ bhinditvÈ dassetuÑ kiÑn|ti-

ÈdimÈha. PhalakkhaÓe panettha yasmÈ samucchedanaÔÔhena khaye ÒÈÓaÑ na
labbhati, tasmÈ paÔippassaddhaÔÔhena anuppÈde ÒÈÓanti vuttaÑ. SesaÑ pana
yathÈnur|paÑ veditabbanti. IdÈni yasmÈ kilesappahÈne sati abhisamayo
hoti, abhisamaye ca sati kilesappahÈnaÑ hoti, tasmÈ codanÈpubba~gamaÑ
kilesappahÈnaÑ dassetukÈmo yvÈyanti-ÈdimÈha. Tattha yvÈyanti yo ayaÑ
maggaÔÔho ariyapuggalo. EvamÈdikÈni panettha cattÈri vacanÈni codakassa
pucchÈ. Puna atÊte kilese pajahatÊti idaÑ codanÈya okÈsadÈnatthaÑ
vissajjanaÑ. KhÊÓanti bha~gavasena khÊÓaÑ. Niruddhanti santÈnavasena
punappunaÑ anuppattiyÈ niruddhaÑ. Vigatanti vattamÈnakkhaÓato
apagataÑ. VigametÊti apagamayati. Attha~gatanti abhÈvaÑ gataÑ.
Attha~gametÊti abhÈvaÑ gamayati. Tattha dosaÑ dassetvÈ na atÊte kilese
pajahatÊti paÔikkhittaÑ. AnÈgatacodanÈya ajÈtanti jÈtiÑ appattaÑ.
Anibbattanti sabhÈvaÑ appattaÑ. Anuppannanti uppÈdato pabhuti uddhaÑ
na paÔipannaÑ. ApÈtubh|tanti paccuppannabhÈvena cittassa apÈtubh|taÑ.
AtÊtÈnÈgate pajahato pahÈtabbÈnaÑ natthitÈya aphalo vÈyÈmo ÈpajjatÊti
tadubhayampi paÔikkhittaÑ. Ratto rÈgaÑ pajahatÊti vattamÈnena rÈgena
ratto tameva rÈgaÑ pajahati. VattamÈnakilesesupi eseva nayo. ThÈmagatoti
thirasabhÈvaÑ gato. KaÓhasukkÈti akusalÈ ca kusalÈ ca dhammÈ
yuganaddhÈ samameva vattantÊti ÈpajjatÊti attho. SaÑkilesikÈti evaÑ
saÑkilesÈnaÑ sampayuttabhÈve sati saÑkilese niyuttÈ maggabhÈvanÈ hotÊti
ÈpajjatÊti attho. EvaÑ paccuppanne pajahato vÈyÈmena saddhiÑ
pahÈtabbÈnaÑ atthitÈya saÑkilesikÈ ca maggabhÈvanÈ hoti, vÈyÈmo ca

aphalo hoti. Na hi paccuppannÈnaÑ kilesÈnaÑ cittavipayuttatÈ nÈma atthÊti.
Na hÊti catudhÈ vuttassa vacanassa paÔikkhepo. AtthÊti paÔijÈnananaÑ.
YathÈ kathaÑ viyÈti atthibhÈvassa udÈharaÓadassanatthaÑ pucchÈ. YathÈ
atthi, taÑ kena pakÈrena viya atthi, kiÑ viya atthÊti attho. SeyyathÈpÊti yathÈ
nÈma. TaruÓarukkhoti phaladÈyakabhÈvadÊpanatthaÑ taruÓaggahaÓaÑ.
AjÈtaphaloti phaladÈyakattepi sati phalaggahaÓato purekÈlaggahaÓaÑ.
Tamenanti taÑ rukkhaÑ. Enanti nipÈtamattaÑ, taÑ etanti vÈ attho. M|laÑ
chindeyyÈti m|lato chindeyya. AjÈtaphalÈti ajÈtÈni phalÈni. Evamevanti
evaÑ evaÑ. UppÈdo pavattaÑ nimittaÑ Èy|hanÈti cat|hipi
paccuppannakhandhasantÈnameva vuttaÑ. YasmiÑ hi khandhasantÈne yaÑ
yaÑ maggaÒÈÓaÑ uppajjati, tena tena maggaÒÈÓena pahÈtabbÈnaÑ
kilesÈnaÑ taÑ khandhasantÈnaÑ abÊjaÑ hoti, tassa abÊjabh|tattÈ tappaccayÈ
te te kilesÈ anuppannÈ eva na uppajjanti. ŒdÊnavaÑ disvÈti aniccÈdito
ÈdÊnavaÑ disvÈ. AnuppÈdoti-ÈdÊhi cat|hi nibbÈnameva vuttaÑ. CittaÑ
pakkhandatÊti maggasampayuttaÑ cittaÑ pakkhandati. HetunirodhÈ
dukkhanirodhoti kilesÈnaÑ bÊjabh|tassa santÈnassa anuppÈdanirodhÈ
anÈgatakkhandhabh|tassa dukkhassa hetubh|tÈnaÑ kilesÈnaÑ
anuppÈdanirodho hoti. EvaÑ dukkhassa hetubh|takilesÈnaÑ
anuppÈdanirodhÈ dukkhassa anuppÈdanirodho hoti. EvaÑ
kilesappahÈnayuttisabbhÈvato eva atthi maggabhÈvanÈti-ÈdimÈha.
AÔÔhakathÈyaÑ1 pana “etena kiÑ dÊpitaÑ hoti? Bh|miladdhÈnaÑ kilesÈnaÑ
pahÈnaÑ dÊpitaÑ hoti. Bh|miladdhÈ pana kiÑ atÊtÈ anÈgatÈ, udÈhu
paccuppannÈti? Bh|miladdhuppannÈyeva nÈmÈ”ti vatvÈ
kathitakilesappahÈnassa vitthÈrakathÈ sutamayaÒÈÓakathÈya
maggasaccaniddesavaÓÓanÈyaÑ vuttanayeneva veditabbÈ, idha pana
maggaÒÈÓena pahÈtabbÈ kilesÈyeva adhippetÈti.
AbhisamayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
306 KhuddakanikÈya
4. VivekakathÈvaÓÓanÈ
22. IdÈni pahÈnÈvasÈnÈya abhisamayakathÈya anantaraÑ pahÈnÈkÈraÑ
dassentena kathitÈya suttantapubba~gamÈya vivekakathÈya
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha suttante tÈva ye kecÊti anavasesapariyÈdÈnaÑ.
BalakaraÓÊyÈti |rubalena bÈhubalena kattabbÈ. KammantÈti
dhÈvanala~ghanakasanavapanÈdÊni kammÈni. KarÊyantÊti balavantehi
karÊyanti. SÊlaÑ nissÈyÈti catupÈrisuddhisÊlaÑ nissayaÑ katvÈ. BhÈvetÊti
bhinnasÊlassa bhÈvanÈbhÈvato idha pana lokiyalokuttarÈ maggabhÈvanÈ
adhippetÈti. Vivekanissitanti tada~gavivekaÑ samucchedavivekaÑ
nissaraÓavivekaÑ nissitaÑ. Vivekoti vivittatÈ. AyaÑ hi
ariyamaggabhÈvanÈnuyutto yogÊ vipassanÈkkhaÓe kiccato
tada~gavivekanissitaÑ, ajjhÈsayato nissaraÓavivekanissitaÑ, maggakkhaÓe
kiccato samucchedavivekanissitaÑ, ÈrammaÓato nissaraÓavivekanissitaÑ
bhÈveti. Esa nayo virÈganissitÈdÊsu. Vivekoyeva hi virajjanaÔÔhena virÈgo,
nirodhaÔÔhena nirodho, vosajjanaÔÔhena vosaggo. Atha vÈ kilesehi vivittattÈ
viveko, kilesehi virattattÈ virÈgo, kilesÈnaÑ niruddhattÈ nirodho,
kilesÈnaÒca pariccattattÈ vissaÔÔhattÈ, nibbÈne cittassa ca vissaÔÔhattÈ
vosaggo. Vosaggo pana duvidho pariccÈgavosaggo ca pakkhandanavosaggo
ca. Tattha pariccÈgavosaggoti vipassanÈkkhaÓe tada~gavasena,
maggakkhaÓe samucchedavasena kilesappahÈnaÑ. Pakkhandanavosaggoti
vipassanÈkkhaÓe tanninnabhÈvena, maggakkhaÓe ÈrammaÓakaraÓena
nibbÈnapakkhandanaÑ. Tadubhayampi imasmiÑ lokiyalokuttaramissake
atthavaÓÓanÈnaye vaÔÔati. TathÈ hi ayaÑ sammÈdiÔÔhi-ÈdÊsu ekeko dhammo
yathÈvuttena pakÈrena kilese ca pariccajati, nibbÈnaÒca pakkhandati.
VosaggapariÓÈminti iminÈ pana sakalena vacanena vosaggatthaÑ
pariÓÈmitaÑ1 pariÓataÑ, paripaccitaÑ2 parikkaÒcÈti vuttaÑ hoti. Ayampi
ariyamaggabhÈvanÈnuyutto bhikkhu yathÈ sammÈdiÔÔhi-ÈdÊsu ekeko
dhammo kilesapariccÈgavosaggatthaÒca nibbÈnapakkhandanavosaggatthaÒca
paripaccati, yathÈ ca paripakko hoti, tathÈ naÑ bhÈveti.
______________________________________________________________
1. PariÓamantaÑ.
2. ParipaccantaÑ (Ma-®Ôha 1. 89; SaÑ-®Ôha 1. 146; Abhi-®Ôha 2. 302 piÔÔhesu)
23. BÊjagÈmabh|tagÈmÈti ettha m|labÊjaÑ khandhabÊjaÑ aggabÊjaÑ

phaÄubÊjaÑ bÊjabÊjanti1 paÒcavidhaÑ bÊjaÑ, bÊjagÈmo nÈma bÊjasam|hoti
attho. Tadeva pana sampannanÊla~kurapÈtubhÈvato paÔÔhÈya bh|tagÈmo
nÈma, bh|tÈnaÑ jÈtÈnaÑ nibbattam|lanÊla~kurÈnaÑ sam|hoti attho.
DevatÈpariggahe sati nÊla~kurakÈlato pabhuti hotÊti tesaÑ
devatÈsa~khÈtÈnaÑ bh|tÈnaÑ gÈmotipi bh|tagÈmoti vadanti. Vuddhinti
a~kurÈdivasena. ViruÄinti khandhÈdivasena. Vepullanti pupphÈdivasena.
Dhammesu pana vuddhinti apubbadhammappavattivasena. ViruÄinti
sakiccakaraÓasÈdhanavasena2. Vepullanti kiccanipphattivasena
vipulabhÈvanti attho. Vipulattantipi pÈÔho. Atha vÈ etÈni tÊÓi padÈni
sÊlasamÈdhipaÒÒÈhipi yojenti.
Magga~ganiddesavaÓÓanÈ
24. Suttantaniddese sammÈdiÔÔhiyÈti sÈmivacanaÑ.
JhÈnavipassanÈmaggaphalanibbÈnesu lokiyaviratisampayuttacitte ca
yathÈyogaÑ sampayogato ca ÈrammaÓato ca vattamÈnÈya sammÈdiÔÔhiyÈ
sÈmaÒÒalakkhaÓato ekÊbh|tÈya sammÈdiÔÔhiyÈ. Vikkhambhanavivekoti
vikkhambhanavasena d|rÊkaraÓavasena viveko. KesaÑ? NÊvaraÓÈnaÑ.
Tassa paÔhamaÑ jhÈnaÑ bhÈvayatoti-Èdi vikkhambhanavasena
paÔhamajjhÈnameva vuttaÑ. TasmiÑ vutte sesajjhÈnÈnipi vuttÈneva honti.
JhÈnesupi sammÈdiÔÔhiyÈ vijjamÈnattÈ sammÈdiÔÔhiyÈ viveko nÈma hoti.
Tada~gavivekoti tena tena vipassanÈÒÈÓa~gena viveko. DiÔÔhigatÈnanti
diÔÔhivivekassa dukkarattÈ padhÈnattÈ ca diÔÔhivivekova vutto. TasmiÑ vutte
niccasaÒÒÈdivivekopi vuttova hoti. NibbedhabhÈgiyaÑ samÈdhinti
vipassanÈsampayuttasamÈdhiÑ. Samucchedavivekoti kilesÈnaÑ
samucchedena viveko. LokuttaraÑ khaya gÈmimagganti
khayasa~khÈtanibbÈnagÈmilokuttaramaggaÑ. PaÔippassaddhivivekoti
kilesÈnaÑ paÔippassaddhiyÈ viveko. NissaraÓavivekoti
sabbasa~khatanissaraÓabh|to sa~khÈraviveko. ChandajÈto hotÊti
pubbabhÈge jÈtadhammachando hoti. SaddhÈdhimuttoti pubbabhÈgeyeva
saddhÈya adhimutto hoti. CittaÑ cassa svÈdhiÔÔhitanti pubbabhÈgeyeva
cittaÒca assa yogissa su-adhiÔÔhitaÑ suÔÔhu patiÔÔhitaÑ hoti. Iti chando
______________________________________________________________
1. Vi 2. 52 piÔÔhe. 2. Kicca... (SÊ)
308 KhuddakanikÈya
saddhÈ cittanti ime tayo dhammÈ pubbabhÈge uppannavivekÈnaÑ

upanissayattÈ nissayÈ nÈma. Keci pana “cittaÑ cassa svÈdhiÔÔhitanti samÈdhi
vutto”ti vadanti. VirÈgÈdÊsupi eseva nayo.
NirodhavÈre pana nirodhasaddato aÒÒaÑ pariyÈyavacanaÑ dassentena
amatÈ dhÈt|ti vuttaÑ, sesesu nirodho nibbÈnanti. UbhayatthÈpi
nibbÈnameva. DvÈdasa nissayÈti chandasaddhÈcittÈniyeva vivekÈdÊsu cat|su
ekekasmiÑ tayo tayo katvÈ dvÈdasa nissayÈ honti.
25. SammÈsa~kappavÈyÈmasatisamÈdhÊnampi iminÈva nayena

atthayojanÈ veditabbÈ. SammÈvÈcÈkammantÈ jÊvÈnaÑ pana jhÈnakkhaÓe
vipassanÈkkhaÓe ca abhÈvÈ jhÈnavipassanÈnaÑ pubbabhÈgaparabhÈgavasena
vattamÈnÈ viratiyo jhÈnavipassanÈ sannissitÈ katvÈ vuttÈti veditabbaÑ.
NÊvaraÓÈnaÑ diÔÔhigatÈnaÒca vivekavirÈganirodhapaÔinissaggÈ tathÈ
pavattamÈnÈnaÑ viratÊnaÑ vivekÈdayo nÈmÈti veditabbaÑ. YathÈ
AÔÔhakanipÈte “tato tvaÑ bhikkhu imaÑ samÈdhiÑ savitakkaÑ savicÈrampi
bhÈveyyÈsi, avitakkavicÈramattampi bhÈveyyÈsi, avitakkaÑ avicÈrampi
bhÈveyyÈsi, sappÊtikampi bhÈveyyÈsi, nippÊtikampi bhÈveyyÈsi,
sÈtasahagatampi bhÈveyyÈsi, upekkhÈsahagatampi bhÈveyyÈsÊ”ti1 mettÈdayo
kÈyÈnupassanÈdayo ca niyakajjhattam|lasamÈdhivasena
catukkapaÒcakajjhÈnikÈ viya vuttÈ, evamidhÈpi pubbabhÈgaparabhÈgavasena
viratiyo vuttÈti veditabbaÑ. ByaÒjanacchÈyamattaÑ gahetvÈ na BhagavÈ
abbhÈcikkhitabbo. GambhÊraÑ hi BuddhavacanaÑ, Ècariye payirupÈsitvÈ
adhippÈyato gahetabbaÑ.
26-27. Bojjha~gabala-indriyavÈresupi iminÈva nayena attho veditabboti.
VivekakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. CariyÈkathÈvaÓÓanÈ
28-29. IdÈni vivekakathÈnantaraÑ paramavivekabh|tassa
nissaraÓavivekasa~khÈtassa nibbÈnassa sacchikaraÓÊyassa
sacchikiriyopÈyadassanatthaÑ,
______________________________________________________________
tathÈ sacchikatanirodhassa lokahitasukhakiriyÈkaraÓadassanatthaÒca

indriyakathÈya niddiÔÔhÈpi cariyÈkathÈ puna kathitÈ. TassÈ atthavaÓÓanÈ
indriyakathÈya kathitÈyevÈti.
CariyÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
6. PÈÔihÈriyakathÈvaÓÓanÈ
30. IdÈni lokatthacariyÈpariyosÈnÈya cariyÈkathÈya anantaraÑ
lokatthÈnusÈsanapariyosÈnaÑ pÈÔihÈriyaÑ dassentena kathitÈya
suttantapubba~gamÈya pÈÔihÈriyakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha
suttante tÈva pÈÔihÈriyÈnÊti paccanÊkapaÔiharaÓavasena pÈÔihÈriyÈni.
IddhipÈÔihÈriyanti ijjhanavasena iddhi, paÔiharaÓavasena pÈÔihÈriyaÑ,
iddhiyeva pÈÔihÈriyaÑ iddhipÈÔihÈriyaÑ. Itaresu pana Èdissanavasena
ÈdesanaÑ, anusÈsanavasena1 anusÈsanÊ. SesaÑ vuttanayameva.
IdhÈti imasmiÑ loke. Ekaccoti eko poso. IddhipÈÔihÈriyaniddeso heÔÔhÈ
vuttatthoyeva. Nimittena ÈdisatÊti Ègatanimittena vÈ gatanimittena vÈ
Ôhitanimittena vÈ katheti. Evampi te manoti evampi tava mano somanassito
vÈ domanassito vÈ kÈmavitakkÈdisampayutto vÈ. Api-saddo sampiÓÉanattho.
Itthampi te manoti somanassitÈdito ekekavidhepi citte
nÈnappakÈraparidÊpanaÑ. Itipi te cittanti itipi tava cittaÑ, imaÒca imaÒca
atthaÑ cintayamÈnaÑ pavattatÊti2 attho. BahuÑ cepi ÈdisatÊti cittato aÒÒaÑ
vÈ idaÒca idaÒca nÈma ahosi bhavati bhavissatÊti bahukampi katheti.
Tatheva taÑ hoti, no aÒÒathÈti taÑ sabbampi yathÈ yathÈ kathitaÑ, tatheva
hoti, aÒÒathÈ na hoti.
Na heva kho nimittena ÈdisatÊti nimittaÑ jÈnantopi kevalaÑ
nimitteneva na katheti. ApicÈti aparapariyÈyadassanaÑ. ManussÈnanti
cittaÑ jÈnanakamanussÈnaÑ. AmanussÈnanti sÈvitÈnaÑ vÈ assÈvitÈnaÑ vÈ
yakkhapisÈcÈdÊnaÑ. DevatÈnanti CÈtumahÈrÈjikÈdÊnaÑ. SaddaÑ sutvÈti
______________________________________________________________
1. AnusÈsanivasena (Ka) 2. Pavattanti (Ka)
310 KhuddakanikÈya
aÒÒassa cittaÑ ÒatvÈ kathentÈnaÑ saddaÑ suÓitvÈ. PanÈti nipÈto puna

Èrambhe. Vitakkayatoti yaÑ vÈ taÑ vÈ vitakkena vitakkentassa.
VicÈrayatoti vitakkasampayutteneva vicÈrena vicÈrentassa.
VitakkavipphÈrasaddaÑ sutvÈti vitakkavegavasena uppannaÑ
vippalapantÈnaÑ suttappamattÈdÊnaÑ k|janasaddaÑ sutvÈ. YaÑ vitakkayato
so saddo uppanno, tassa vasena “evampi te mano”ti-ÈdÊni Èdisati.
AvitakkaÑ avicÈraÑ samÈdhinti
vitakkavicÈrakkhobhavirahitasantacittassÈpi jÈnanasamatthataÑ dassentena
vuttaÑ, sesacittajÈnane pana vattabbameva natthi. CetasÈ ceto paricca
pajÈnÈtÊti cetopariyaÒÈÓalÈbhÊ. Bhototi bhavantassa. Manosa~khÈrÈ
paÓihitÈti cittasa~khÈrÈ ÔhapitÈ. AmukaÑ nÈma vitakkaÑ vitakkayissatÊti
kusalÈdivitakkaÑ vitakkayissati pavattayissatÊti pajÈnÈti. PajÈnanto ca
Ègamanena jÈnÈti, pubbabhÈgena jÈnÈti, antosamÈpattiyaÑ cittaÑ oloketvÈ1
jÈnÈti. Œgamanena jÈnÈti nÈma kasiÓaparikammakÈleyeva “yenÈkÈrenesa
kasiÓabhÈvanaÑ Èraddho paÔhamajjhÈnaÑ vÈ dutiyÈdijjhÈnaÑ vÈ aÔÔha
samÈpattiyo vÈ uppÈdessatÊ”ti jÈnÈti. PubbabhÈgena jÈnÈti nÈma
paÔhamavipassanÈya ÈraddhÈya evaÑ jÈnÈti, “yenÈkÈrenesa vipassanaÑ
Èraddho sotÈpattimaggaÑ vÈ uppÈdessati -pa- arahattamaggaÑ vÈ
uppÈdessatÊ”ti jÈnÈti. AntosamÈpattiyaÑ cittaÑ oloketvÈ jÈnÈti nÈma
“yenÈkÈrena imassa manosa~khÈrÈ ÔhapitÈ, imassa nÈma cittassa anantarÈ
imaÑ nÈma vitakkaÑ vitakkessati, ito vuÔÔhitassa etassa hÈnabhÈgiyo vÈ
samÈdhi bhavissati, ÔhitibhÈgiyo vÈ visesabhÈgiyo vÈ nibbedhabhÈgiyo vÈ,
abhiÒÒÈyo vÈ uppÈdessatÊ”ti jÈnÈti. BahuÑ cepi ÈdisatÊti cetopariyaÒÈÓassa
cittacetasikÈnaÑyeva ÈrammaÓakaraÓato sarÈgÈdisoÄasapabhedavaseneva
bahuÑ cepi katheti, na aÒÒavasenÈti veditabbaÑ. Tatheva taÑ hotÊti idaÑ
ekaÑsena tatheva hoti. CetopariyaÒÈÓavasena ÒÈÓaÑ hi aÒÒathÈbhÈvÊ nÈma
natthi.
EvaÑ vitakkethÈti evaÑ nekkhammavitakkÈdayo pavattentÈ vitakketha.
MÈ evaÑ vitakkayitthÈti evaÑ kÈmavitakkÈdayo pavattentÈ mÈ
______________________________________________________________
1. ApaloketvÈ (AÑ-®Ôha 2. 153 piÔÔhe)
vitakkayittha. EvaÑ manasi karothÈti evaÑ aniccasaÒÒameva,

dukkhasaÒÒÈdÊsu vÈ aÒÒataraÑ manasi karotha. MÈ evaÑ manasÈkatthÈti
evaÑ niccanti-ÈdinÈ nayena mÈ manasi akattha. IdaÑ pajahathÈti idaÑ
paÒcakÈmaguÓarÈgÈdiÑ pajahatha. IdaÑ upasampajja viharathÈti idaÑ
catumaggaphalappabhedaÑ lokuttaradhammameva pÈpuÓitvÈ nipphÈdetvÈ
viharatha.
31. IdÈni iddhipÈÔihÈriye aparaÑ pariyÈyaÑ visesena dassento

nekkhammaÑ ijjhatÊti iddhÊti-ÈdimÈha. Tattha kÈmacchandaÑ paÔiharatÊti
attano paÔipakkhabh|taÑ kÈmacchandaÑ paÔibalaÑ hutvÈ harati pajahatÊti
tadeva nekkhammaÑ pÈÔihÈriyaÑ nÈmÈti attho. Ye tena nekkhammena
samannÈgatÈti evaÑ kÈmacchandapaÔihÈrakena tena nekkhammena ye
puggalÈ paÔilÈbhavasena samannÈgatÈ. VisuddhacittÈti kÈmacchandÈbhÈvato
visuddhacittÈ. AnÈvilasa~kappÈti kÈmasa~kappena
anÈlulitanekkhammasa~kappÈ. Idi ÈdesanÈpÈÔihÈriyanti paracittakusalena vÈ
aÒÒena vÈ SammÈsambuddhena vÈ BuddhasÈvakehi vÈ evaÑ ÈdesanÈ
pÈÔihÈriyanti attho. Atha vÈ iti evaÑ ÈdisanaÑ ÈdesanÈpÈÔihÈriyanti
Èdesanasaddo pÈÔhasesaÑ katvÈ payujjitabbo. EvaÑ Èsevitabbanti iminÈ ca
pakÈrena iminÈ ca pakÈrena Èdito sevitabbaÑ. Sesattayepi eseva nayo.
TadanudhammatÈ sati upaÔÔhapetabbÈti tassa nekkhammassa anuk|labh|tÈ
sati bhusaÑ ÔhapetabbÈ. Iti anusÈsanÊpÈÔihÈriyanti ettha
ÈdesanÈpÈÔihÈriyayojanÈya viya yojanÈ kÈtabbÈ. AbyÈpÈdÈdÊsupi eseva
nayo. PÈÔho pana jhÈnÈdÊni sa~khipitvÈ ante arahattamaggameva dassetvÈ
likhito. Tattha cat|supi maggesu “evaÑ Èsevitabbo”ti-Èdi
ekacittakkhaÓikattÈ maggassa pubbabhÈgavasena vuttanti veditabbaÑ.
Maggassa hi pubbabhÈgabh|tÈya lokiyamaggasa~khÈtÈya vuÔÔhÈnagÈminiyÈ
vipassanÈya magguppÈdanatthaÑ ÈsevanÈdÊsu katesu tÈya uppanno maggopi
Èsevito bhÈvito bahulÊkato nÈma hotÊti veditabbaÑ. SabbatthikavÈdÈcariyÈ
pana “ekekamaggo soÄasakkhaÓiko”ti vadanti. TadanudhammatÈsati-
upaÔÔhÈpanaÑ pana pubbabhÈge yujjatiyevÈti.
32. Puna nekkhammaÑ ijjhatÊti iddhÊti-ÈdÊni

“iddhipÈÔihÈriyan”tipadassa kammadhÈrayasamÈsattadÊpanatthaÑ vuttÈni.
Suttante vuttesu tÊsu iddhipÈÔihÈriyasseva samÈsatte vutte sesÈnaÑ
dvinnampi vuttova hotÊti
312 KhuddakanikÈya
imasmiÑ pariyÈye m|labh|tassa iddhipÈÔihÈriyasseva samÈsattho vuttoti

veditabbanti.
PÈÔihÈriyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
7. SamasÊsakathÈvaÓÓanÈ
33. IdÈni pÈÔihÈriyakathÈnantaraÑ ÈdipÈÔihÈriyabh|tassa
iddhipÈÔihÈriyasa~gahitassa samasÊsibhÈvassa
iddhipÈÔihÈriyabhÈvadÊpanatthaÑ ÒÈÓakathÈya niddiÔÔhÈpi samasÊsakathÈ
iddhipÈÔihÈriyasambandhena puna kathitÈ. TassÈ atthavaÓÓanÈ tattha
kathitÈyevÈti.
SamasÊsakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
8. SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ
34. IdÈni samasÊsakathÈnantaraÑ attanÈ vuttassa iddhipÈÔihÈriyassa
sÈdhake satta anupassanÈvisese dassentena kathitÈya suttantapubba~gamÈya
satipaÔÔhÈnakathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha suttante tÈva cattÈroti
gaÓanaparicchedo, tena na tato heÔÔhÈ, na uddhanti satipaÔÔhÈnaparicchedaÑ
dÊpeti. Imeti niddisitabbanidassanaÑ. Bhikkhaveti
dhammapaÔiggÈhakapuggalÈlapanaÑ. SatipaÔÔhÈnÈti tayo satipaÔÔhÈnÈ
satigocaropi, tidhÈ paÔipannesu sÈvakesu Satthuno
paÔighÈnunayavÊtivattatÈpi, satipi. “CatunnaÑ bhikkhave satipaÔÔhÈnÈnaÑ
samudayaÒca attha~gamaÒca desessÈmÊ”ti-ÈdÊsu1 hi satigocaro
“satipaÔÔhÈnan”ti vutto. Tassattho–patiÔÔhÈti tasminti paÔÔhÈnaÑ. KÈ
patiÔÔhÈti? Sati. SatiyÈ paÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnanti.
“Tayo satipaÔÔhÈnÈ yadariyo sevati, yadariyo sevamÈno SatthÈ
gaÓamanusÈsitumarahatÊ”ti2 ettha tidhÈ paÔipannesu sÈvakesu Satthuno
paÔighÈnunayavÊtivattatÈ “satipaÔÔhÈnan”ti vuttÈ. Tassattho–
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 161 piÔÔhe. 2. Ma 3. 258, 263 piÔÔhesu.
paÔÔhapetabbato paÔÔhÈnaÑ, pavattayitabbatoti attho. Kena paÔÔhapetabbatoti?

SatiyÈ. SatiyÈ paÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnanti. “CattÈro satipaÔÔhÈnÈ bhÈvitÈ
bahulÊkatÈ satta bojjha~ge parip|rentÊ”ti-ÈdÊsu1 pana satiyeva
“satipaÔÔhÈnan”ti vuttÈ. Tassattho–patiÔÔhÈtÊti paÔÔhÈnaÑ, upaÔÔhÈti
okkanditvÈ pakkhanditvÈ vattatÊti attho. Satiyeva paÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnaÑ.
Atha vÈ saraÓaÔÔhena sati, upaÔÔhÈnaÔÔhena upaÔÔhÈnaÑ. Iti sati ca sÈ
upaÔÔhÈnaÒcÈtipi satipaÔÔhÈnaÑ. Idamidha adhippetaÑ. Yadi evaÑ kasmÈ
satipaÔÔhÈnÈti bahuvacanaÑ katanti? SatibahuttÈ. ŒrammaÓabhedena hi
bahukÈ tÈ satiyoti.
Katame cattÈroti kathetukamyatÈpucchÈ. IdhÈti imasmiÑ sÈsane.
Bhikkh|ti saÑsÈre bhayaÑ ikkhatÊti bhikkhu. SesapadÈnaÑ atthavaÓÓanÈ
panettha sutamayaÒÈÓakathÈya maggasaccaniddesavaÓÓanÈyaÑ vuttÈyevÈti.
KasmÈ pana BhagavatÈ cattÈrova satipaÔÔhÈnÈ vuttÈ an|nÈ anadhikÈti?
VeneyyahitattÈ. TaÓhÈcaritadiÔÔhicaritasamathayÈnikavipassanÈyÈnikesu hi
mandatikkhavasena dvedhÈ dvedhÈ pavattesu mandassa taÓhÈcaritassa
oÄÈrikaÑ kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ Visuddhimaggo, tikkhassa sukhumaÑ
vedanÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ. DiÔÔhicaritassÈpi mandassa
nÈtippabhedagataÑ cittÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ Visuddhimaggo, tikkhassa
atippabhedagataÑ dhammÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ. SamathayÈnikassa ca
mandassa akicchena adhigantabbanimittaÑ paÔhamaÑ satipaÔÔhÈnaÑ
Visuddhimaggo, tikkhassa oÄÈrikÈrammaÓe asaÓÔhahanato dutiyaÑ.
VipassanÈyÈnikassapi mandassa nÈtippabhedagatÈrammaÓaÑ tatiyaÑ,
tikkhassa atippabhedagatÈrammaÓaÑ catutthaÑ. Iti cattÈrova vuttÈ an|nÈ
anadhikÈti.
Subhasukhanicca-attavipallÈsappahÈnatthaÑ vÈ. KÈyo hi asubho, tattha
ca subhavipallÈsavipallatthÈ sattÈ. TesaÑ tattha asubhabhÈvadassanena tassa
vipallÈsassa pahÈnatthaÑ paÔhamaÑ satipaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ. SukhaÑ niccaÑ
attÈti gahitesupi ca vedanÈdÊsu vedanÈ dukkhÈ, cittaÑ aniccaÑ, dhammÈ
anattÈ, tesu ca sukhanicca-attavipallÈsavipallatthÈ sattÈ. TesaÑ tattha
dukkhÈdibhÈvadassanena tesaÑ vipallÈsÈnaÑ pahÈnatthaÑ sesÈni tÊÓi
______________________________________________________________
314 KhuddakanikÈya
vuttÈnÊti evaÑ subhasukhanicca-attavipallÈsappahÈnatthaÑ vÈ cattÈrova

vuttÈ. Na kevalaÒca vipallÈsappahÈnatthameva, caturoghayogÈsavagantha-
upÈdÈna-agatippahÈnatthampi catubbidhÈhÈrapariÒÒatthampi cattÈrova
vuttÈti veditabbaÑ.
35. (Ka) Suttantaniddese pathavÊkÈyanti imasmiÑ r|pakÈye

pathavÊdhÈtu. SakalasarÊre pana pathavÊdhÈt|naÑ bahukattÈ
sabbapathavÊdhÈtusa~gahatthaÑ sam|hatthena kÈyaggahaÓaÑ kataÑ.
ŒpokÈyÈdÊsupi eseva nayo. KesakÈyÈdÊnampi bahukattÈ kesakÈyÈdigahaÓaÑ
kataÑ. VakkÈdÊni pana paricchinnattÈ kÈyaggahaÓaÑ nÈrahantÊti tesaÑ
gahaÓaÑ na katanti veditabbaÑ.
(Kha) SukhaÑ vedananti-ÈdÊsu sukhaÑ vedananti kÈyikaÑ vÈ
cetasikaÑ vÈ sukhaÑ vedanaÑ. TathÈ dukkhaÑ vedanaÑ.
AdukkhamasukhaÑ vedananti pana cetasikameva upekkhÈvedanaÑ.
SÈmisaÑ sukhaÑ vedananti cha gehasitasomanassavedanÈ. NirÈmisaÑ
sukhaÑ vedananti cha nekkhammasitasomanassavedanÈ. SÈmisaÑ dukkhaÑ
vedananti cha gehasitadomanassavedanÈ. NirÈmisaÑ dukkhaÑ vedananti
cha nekkhammasitadomanassavedanÈ. SÈmisaÑ adukkhamasukhaÑ
vedananti cha gehasita-upekkhÈvedanÈ. NirÈmisaÑ adukkhamasukhaÑ
vedananti cha nekkhammasita-upekkhÈvedanÈ.
(Ga) SarÈgaÑ cittanti-ÈdÊni ÒÈÓakathÈyaÑ vuttatthÈni.
(Gha) Tadavasese dhammeti tehi kÈyavedanÈcittehi avasese
tebh|makadhamme. Sabbattha tena ÒÈÓenÈti tena sattavidhena
anupassanÈÒÈÓena. YÈni panettha antarantarÈ avuttatthÈni, tÈni heÔÔhÈ tattha
tattha vuttatthÈnevÈti.
SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
9. VipassanÈkathÈvaÓÓanÈ
36. IdÈni vipassanÈpaÔisaÑyuttÈya satipaÔÔhÈnakathÈya anantaraÑ
vipassanÈpabhedaÑ dassentena kathitÈya suttantapubba~gamÈya
vipassanÈkathÈya apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. Tattha suttante tÈva so-iti
sabbanÈmattÈ
yo vÈ so vÈ sabbopi sa~gahito hoti. VatÈti ekaÑsatthe nipÈto. KaÒci

sa~khÈranti appamattakampi sa~khÈraÑ. AnulomikÈya khantiyÈti ettha
vipassanÈÒÈÓameva lokuttaramaggaÑ anulometÊti anulomikaÑ, tadeva
khantimapekkhitvÈ anulomikÈ. Sabbasa~khÈrÈ tassa aniccato dukkhato
anattato khamanti ruccantÊti khanti. SÈ mudukÈ majjhimÈ tikkhÈti tividhÈ.
KalÈpasammasanÈdikÈ udayabbayaÒÈÓapariyosÈnÈ mudukÈnulomikÈ khanti.
Bha~gÈnupassanÈdikÈ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓapariyosÈnÈ majjhimÈnulomikÈ
khanti. AnulomaÒÈÓaÑ tikkhÈnulomikÈ khanti. SamannÈgatoti upeto. NetaÑ
ÔhÈnaÑ vijjatÊti yathÈvuttaÑ etaÑ ÔhÈnaÑ etaÑ kÈraÓaÑ na vijjati.
SammattaniyÈmanti ettha “hitasukhÈvaho me bhavissatÊ”ti evaÑ ÈsÊsato
tatheva sambhavato asubhÈdÊsu ca asubhanti-Èdi-
aviparÊtappavattisabbhÈvato ca sammÈ sabhÈvoti sammatto,
anantaraphaladÈnÈya arahattuppattiyÈ ca niyÈmabh|tattÈ niyÈmo, nicchayoti
attho. Sammatto ca so niyÈmo cÈti sammattaniyÈmo. Ko so?
Lokuttaramaggo, visesato pana sotÈpattimaggo. Tena hi magganiyÈmena
niyatattÈ “niyato sambodhiparÈyaÓo”ti1 vuttaÑ. TaÑ sammattaniyÈmaÑ
okkamissati pavisissatÊti etaÑ aÔÔhÈnanti attho. Gotrabhuno pana maggassa
ÈvajjanaÔÔhÈniyattÈ taÑ anÈdiyitvÈ anulomikakhantiyÈ anantaraÑ
sammattaniyÈmokkamanaÑ vuttanti veditabbaÑ. Atha vÈ aÔÔhÈrasasu
mahÈvipassanÈsu gotrabhu vivaÔÔanÈnupassanÈ hotÊti anulomikakhantiyÈ eva
sa~gahitÈ hoti. Cat|supi suttantesu iminÈva nayena attho veditabbo. Etehi
anulomikakhantisammattaniyÈmacatu-ariyaphalavasena ca cha dhammÈti
ChakkanipÈte2 cattÈro suttantÈ vuttÈ. KaÓhapakkhasukkapakkhadvayavasena
hi cattÈro suttantÈva hontÊti.
37. KatihÈkÈrehÊti-Èdike pucchÈpubba~game suttantaniddese

paÒcakkhandhe aniccatoti-ÈdÊsu nÈmar|paÒca nÈmar|passa paccaye ca
pariggahetvÈ kalÈpasammasanavasena Èraddhavipassako yogÈvacaro
paÒcasu khandhesu ekekaÑ khandhaÑ aniccantikatÈya Èdi-antavatÈya ca
aniccato
______________________________________________________________
1. Vi 1. 11; DÊ 1. 148 piÔÔhÈdÊsu. 2. AÑ 2. 384, 385 piÔÔhesu.
316 KhuddakanikÈya
passati. UppÈdavayapaÔipÊÄanatÈya dukkhavatthutÈya ca dukkhato.

PaccayayÈpanÊyatÈya rogam|latÈya ca rogato. DukkhatÈs|layogitÈya1
kilesÈsucipaggharaÓatÈya uppÈdajarÈbha~gehi
uddhumÈtaparipakkapabhinnatÈya ca gaÓÉato. PÊÄÈjanakatÈya
antotudanatÈya dunnÊharaÓÊyatÈya ca sallato. VigarahaÓÊyatÈya avaÉÉhi-
ÈvahanatÈya aghavatthutÈya ca aghato. AseribhÈvajanakatÈya
ÈbÈdhapadaÔÔhÈnatÈya ca ÈbÈdhato. AvasatÈya avidheyyatÈya ca parato.
ByÈdhijarÈmaraÓehi lujjanapalujjanatÈya palokato.
AnekabyasanÈvahanatÈya Êtito. AviditÈnaÑyeva vipulÈnaÑ anatthÈnaÑ
Èvahanato sabb|paddavavatthutÈya ca upaddavato. SabbabhayÈnaÑ
ÈkaratÈya ca dukkhav|pasamasa~khÈtassa paramassÈsassa
paÔipakkhabh|tatÈya ca bhayato. Anekehi anatthehi anubaddhatÈya
dos|pasaÔÔhatÈya2 upasaggo viya anadhivÈsanÈrahatÈya ca upasaggato.
ByÈdhijarÈmaraÓehi ceva lÈbhÈdÊhi ca lokadhammehi pacalitatÈya calato.
Upakkamena ceva sarasena ca pabha~gupagamanasÊlatÈya pabha~guto.
SabbÈvatthanipÈtitÈya thirabhÈvassa ca abhÈvatÈya addhuvato. AtÈyanatÈya
ceva alabbhaneyyakhematÈya ca ÈtÈÓato. AllÊyituÑ anarahatÈya allÊnÈnampi
ca leÓakiccÈkÈritÈya aleÓato. NissitÈnaÑ bhayasÈrakattÈbhÈvena asaraÓato.
YathÈparikappitehi dhuvasubhasukhattabhÈvehi rittatÈya rittato. RittatÈyeva
tucchato, appakattÈ vÈ. Appakampi hi loke tucchanti vuccati.
SÈminivÈsivedakakÈrakÈdhiÔÔhÈyakavirahitatÈya suÒÒato. SayaÒca
asÈmikabhÈvÈditÈya anattato. PavattidukkhatÈya dukkhassa ca ÈdÊnavatÈya
ÈdÊnavato. Atha vÈ ÈdÊnaÑ vÈti gacchati pavattatÊti ÈdÊnavo.
KapaÓamanussassetaÑ adhivacanaÑ, khandhÈpi ca kapaÓÈyevÈti
ÈdÊnavasadisatÈya ÈdÊnavato. JarÈya ceva maraÓena cÈti dvedhÈ
pariÓÈmapakatitÈya vipariÓÈmadhammato. DubbalatÈya pheggu viya
sukhabhaÒjanÊyatÈya ca asÈrakato. AghahetutÈya agham|lato.
Mittamukhasapatto viya vissÈsaghÈtitÈya vadhakato. VigatabhavatÈya
vibhavasambh|tatÈya ca vibhavato. ŒsavapadaÔÔhÈnatÈya sÈsavato.
______________________________________________________________
1. DukkhatÈm|layogitÈya (Ka)
2. DosupaÔÔhÈnatÈya (Ka) Visuddhi 2. 247 piÔÔhe passitabbaÑ.
hetupaccayehi abhisa~khatatÈya sa~khatato. MaccumÈrakilesamÈrÈnaÑ

Èmisabh|tatÈya mÈrÈmisato. JÈtijarÈbyÈdhimaraÓapakatitÈya
jÈtijarÈbyÈdhimaraÓadhammato. Sokaparideva-upÈyÈsahetutÈya
sokaparideva-upÈyÈsadhammato. TaÓhÈdiÔÔhiduccaritasaÑkilesÈnaÑ
visayadhammatÈya saÑkilesikadhammato passati. Sabbesu ca imesu
“passatÊ”ti pÈÔhaseso daÔÔhabbo.
38. PaÒcakkhandheti sam|hato vuttepi ekekakhandhavasena

atthavaÓÓanÈ kalÈpasammasanaÒÈÓaniddese visuÑ visuÑ ÈgatattÈ
pariyosÈne ca visuÑ visuÑ khandhÈnaÑ vasena anupassanÈnaÑ gaÓitattÈ
sam|he pavattavacanÈnaÑ avayavepi pavattisambhavato ca katÈti veditabbÈ,
visuÑ visuÑ pavattasammasanÈnaÑ ekato sa~khipitvÈ vacanavasena vÈ
“paÒcakkhandhe”ti vuttanti veditabbaÑ. “EkappahÈrena paÒcahi khandhehi
vuÔÔhÈtÊ”ti1 AÔÔhakathÈvacanasabbhÈvato vÈ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ ekato
sammasanaÑ vÈ yujjatiyevÈti. PaÒcannaÑ khandhÈnaÑ nirodho niccaÑ
nibbÈnanti passantoti ÈdÊnavaÒÈÓaniddese vuttanayena vipassanÈkÈle
santipadaÒÈÓavasena niccaÑ nibbÈnanti passanto. SammattaniyÈmaÑ
okkamatÊti maggakkhaÓe okkamati, phalakkhaÓe pana okkanto nÈma hoti.
Eseva nayo sabbesupi niyÈmokkamanapariyÈyesu. Œrogyanti Èrogyabh|taÑ.
Visallanti sallavirahitaÑ. Eseva nayo Êdisesu. AnÈbÈdhanti ÈbÈdhavirahitaÑ,
ÈbÈdhapaÔipakkhabh|taÑ vÈ. Esa nayo Êdisesu. Aparappaccayanti
aÒÒapaccayavirahitaÑ. Upassaggatoti ca anupassagganti ca keci saÑyogaÑ
katvÈ paÔhanti. ParamasuÒÒanti sabbasa~khÈrasuÒÒattÈ uttamattÈ ca
paramasuÒÒaÑ. Paramatthanti sa~khatÈsa~khatÈnaÑ aggabh|tattÈ
uttamatthaÑ. Li~gavipallÈsavasena napuÑsakavacanaÑ. NibbÈnassa ca
suÒÒattÈ anattattÈ ca imasmiÑ dvaye paÔilomapariyÈyo na vutto. AnÈsavanti
ÈsavavirahitaÑ. NirÈmisanti ÈmisavirahitaÑ. AjÈtanti jÈtivirahitattÈ
anuppannaÑ. Amatanti bha~gÈbhÈvato maraÓavirahitaÑ. MaraÓampi hi
napuÑsakabhÈvavacanavasena “matan”ti vuccati.
39. EvamimÈya paÔipÈÔiyÈ vuttÈsu ÈkÈrabhedabhinnÈsu cattÈlÊsÈya

anupassanÈsu sabhÈvasa~gahavasena tÊsuyeva anupassanÈsu
______________________________________________________________
318 KhuddakanikÈya
ekasa~gahaÑ karonto aniccatoti aniccÈnupassanÈti-ÈdimÈha. TÈsu

yathÈnur|paÑ aniccadukkhÈnattatte yojanÈ kÈtabbÈ. AvasÈne panetÈ visuÑ
visuÑ gaÓanavasena dassitÈ. GaÓanÈsu ca gaÓanapaÔipÈÔivasena paÔhamaÑ
anattÈnupassanÈ gaÓitÈ. Tattha paÒcavÊsatÊti “parato rittato tucchato suÒÒato
anattato”ti ekekasmiÑ khandhe paÒca paÒca katvÈ paÒcasu khandhesu
paÒcavÊsati anattÈnupassanÈ. PaÒÒÈsÈti “aniccato palokato calato
pabha~guto addhuvato vipariÓÈmadhammato asÈrakato vibhavato sa~khatato
maraÓadhammato”ti ekekasmiÑ khandhe dasa dasa katvÈ paÒcasu
khandhesu paÒÒÈsaÑ aniccÈnupassanÈ. SataÑ paÒcavÊsati cevÈti sesÈ
“dukkhato rogato”ti-Èdayo ekekasmiÑ khandhe paÒcavÊsati paÒcavÊsati
katvÈ paÒcasu khandhesu paÒcavÊsatisataÑ dukkhÈnupassanÈ. YÈni dukkhe
pavuccareti yÈ anupassanÈ dukkhe khandhapaÒcake gaÓanavasena
pavuccanti, tÈ sataÑ paÒcavÊsati cevÈti sambandho veditabbo. “YÈnÊ”ti
cettha li~gavipallÈso daÔÔhabboti.
VipassanÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
10. MÈtikÈkathÈvaÓÓanÈ
40. IdÈni mahÈthero vipassanÈkathÈnantaraÑ sakale paÔisambhidÈmagge
niddiÔÔhe samathavipassanÈmagganibbÈnadhamme ÈkÈranÈnattavasena
nÈnÈpariyÈyehi thometukÈmo nicchÈtoti-ÈdÊni ek|navÊsati mÈtikÈpadÈni
uddisitvÈ tesaÑ niddesavasena mÈtikÈkathaÑ nÈma kathesi. TassÈ ayaÑ
apubbatthÈnuvaÓÓanÈ. MÈtikÈya tÈva nicchÈtoti amilÈto. Sabbepi hi kilesÈ
pÊÄÈyogato milÈtÈ, rÈgopi tÈva nirantarappavatto sarÊraÑ dahati, kiÑ
panaÒÒe kilesÈ. “Tayome bhikkhave aggÊ rÈgaggi dosaggi mohaggÊ”ti1 pana
kilesanÈyakÈ tayo eva kilesÈ vuttÈ, taÑsampayuttÈpi pana dahantiyeva.
EvaÑ chÈtakilesÈbhÈvato nicchÈto. Ko so? Vimokkhasambandhena
vimokkhoti daÔÔhabbo. MuccatÊti mokkho. VimuccatÊti
______________________________________________________________
1. Khu 1. 257; DÊ 3. 182 piÔÔhesu.
vimokkhoti attho. IdamekaÑ mÈtikÈpadaÑ. VijjÈvimuttÊti vijjÈyeva vimutti.

IdamekaÑ mÈtikÈpadaÑ. JhÈnavimokkhoti jhÈnameva vimokkho.
IdamekaÑ mÈtikÈpadaÑ. SesÈni ekekÈnevÈti evaÑ ek|navÊsati
mÈtikÈpadÈni.
41. Nekkhammena kÈmacchandato nicchÈtoti nekkhammena

kÈmacchandato apetattÈ kÈmacchandato nikkileso yogÊ. Tena paÔiladdhaÑ
nekkhammampi nicchÈto nikkileso vimokkho. EvaÑ sesesupi.
Nekkhammena kÈmacchandato muccatÊti vimokkho1ti nekkhammena
kÈmacchandato yogÊ muccatÊti taÑ nekkhammaÑ vimokkhoti attho. EvaÑ
sesesupi. VijjatÊti vijjÈti sabhÈvato vijjati atthi upalabbhatÊti vijjÈ nÈmÈti
attho. Atha vÈ sabhÈvajÈnanatthaÑ paÔipannehi yogÊhi sabhÈvaÑ vedÊyati
jÈnÊyatÊti vijjÈ nÈmÈti attho. Atha vÈ visesalÈbhatthaÑ2 paÔipannehi yogÊhi
vedÊyati paÔilÈbhÊyatÊti vijjÈ nÈmÈti attho. Atha vÈ attanÈ vinditabbaÑ
bh|miÑ vindati labhatÊti vijjÈ nÈmÈti attho. Atha vÈ sabhÈvadassanahetuttÈ
sabhÈvaÑ viditaÑ karotÊti vijjÈ nÈmÈti attho. Vijjanto muccati, muccanto
vijjatÊti yathÈvutto dhammo yathÈvuttenatthena vijjamÈno yathÈvuttato
muccati, yathÈvuttato muccamÈno yathÈvuttenatthena vijjatÊti vijjÈvimutti
nÈmÈti attho.
KÈmacchandaÑ saÑvaraÔÔhenÈti kÈmacchandanivÈraÓaÔÔhena taÑ
nekkhammaÑ sÊlavisuddhi nÈmÈti attho. TaÑyeva avikkhepahetuttÈ
avikkhepaÔÔhena cittavisuddhi. DassanahetuttÈ dassanaÔÔhena diÔÔhivisuddhi.
Sesesupi eseva nayo. PaÔippassambhetÊti nekkhammÈdinÈ
kÈmacchandÈdikaÑ yogÈvacaro paÔippassambhetÊti nekkhammÈdiko
dhammo passaddhi nÈmÈti attho. PahÊnattÈti tena tena pahÈnena pahÊnattÈ.
©ÈtaÔÔhena ÒÈÓanti jhÈnapaccavekkhaÓÈvasena vipassanÈvasena
maggapaccavekkhaÓÈvasena ÒÈtaÔÔhena nekkhammÈdikaÑ ÒÈÓaÑ nÈmÈti
attho. DiÔÔhattÈ dassananti etthÈpi eseva nayo. VisujjhatÊti yogÊ,
nekkhammÈdikÈ visuddhi.
______________________________________________________________
1. MuccatÊti mokkho vimokkho (PÈÄiyaÑ) 2. VisesabhÈvalÈbhatthaÑ (SÊ)
320 KhuddakanikÈya
Nekkhammaniddese nekkhammaÑ alobhattÈ kÈmarÈgato nissaÔanti

nissaraÓaÑ. Tato nikkhantanti nekkhammaÑ. “R|pÈnametaÑ nissaraÓaÑ
yadidaÑ nekkhamman”ti vuccamÈne Èruppavisesassa adissanato visesassa
dassanatthaÑ aÒÒattha vuttapÈÔhakkameneva yadidaÑ Èruppanti vuttaÑ.
TaÒca ÈruppaÑ r|pato nikkhantattÈ nekkhammaÑ nÈmÈti adhikÈravaseneva
vuttaÑ hoti. Bh|tanti uppÈdasamÈyogadÊpanaÑ. Sa~khatanti
paccayabalavisesadassanaÑ. PaÔiccasamuppannanti paccayasamÈyogepi
paccayÈnaÑ abyÈpÈrabhÈvadassanaÑ. Nirodho tassa nekkhammanti
nibbÈnaÑ tato sa~khatato nikkhantattÈ tassa sa~khatassa nekkhammaÑ
nÈma. Œruppassa ca nirodhassa ca gahaÓaÑ aÒÒattha pÈÔhe vuttakkameneva
kataÑ. “KÈmacchandassa nekkhammaÑ nekkhamman”ti vuccamÈne
punaruttaÑ hoti. Nekkhammavacaneneva ca tassa nekkhammasiddhÊti taÑ
avatvÈ sesanekkhammameva vuttaÑ. TaÑ ujukameva. NissaraÓaniddesepi
iminÈva nayena attho veditabbo. NissaraÓÊyÈ dhÈtuyo panettha ujukameva
nekkhammanti vuttaÑ. Pavivekoti pavivittabhÈvo nekkhammÈdikoyeva.
VosajjatÊti yogÊ, nekkhammÈdayo vosaggo. NekkhammaÑ pavattento yogÊ
nekkhammena caratÊti vuccati. TaÑ pana nekkhammaÑ cariyÈ. Esa nayo
sesesupi. JhÈnavimokkhaniddese vattabbaÑ vimokkhakathÈyaÑ vuttaÑ.
KevalaÑ tattha “jÈnÈtÊti jhÈnavimokkho”ti1 vuttaÑ, idha pana “jÈnÈtÊti,
jhÈyatÊ”ti2 puggalÈdhiÔÔhÈnÈva desanÈ katÈti ayaÑ viseso.
42. BhÈvanÈdhiÔÔhÈnajÊvitaniddese ca puggalÈdhiÔÔhÈnÈ desanÈ katÈ.

Dhammato pana bhavanÈ nÈma nekkhammÈdayova. AdhiÔÔhÈnaÑ nÈma
nekkhammÈdivasena patiÔÔhÈpitacittameva. JÊvitaÑ nÈma
nekkhammÈdivasena patiÔÔhÈpitacittassa sammÈ-ÈjÊvo nÈma. Ko so sammÈ-
ÈjÊvo nÈma? MicchÈjÊvÈ virati, dhammena samena
paccayapariyesanavÈyÈmo ca. Tattha samaÑ jÊvatÊti samaÑ jÊvitaÑ jÊvati,
bhÈvanapuÑsakavacanaÑ vÈ, samena jÊvatÊti vuttaÑ hoti. No visamanti
“samaÑ jÊvatÊ”ti vuttasseva atthassa paÔisedhavasena avadhÈraÓaÑ kataÑ.
SammÈ jÊvatÊti ÈkÈranidassanaÑ. No micchÈti tasseva niyamanaÑ.
VisuddhaÑ jÊvatÊti sabhÈvavisuddhiyÈ visuddhaÑ jÊvitaÑ jÊvati. No
kiliÔÔhanti tasseva niyamanaÑ. YaÒÒadevÈti-ÈdÊhi
______________________________________________________________
1. Khu 9. 241 piÔÔhe. 2. JhÈyatÊti (SÊ), jÈnÈtÊti jÈyÊti (Ka)
yathÈvuttÈnaÑ tissannaÑ sampadÈnaÑ1 ÈnisaÑsaÑ dasseti. Tattha

yaÒÒadevÈti yaÑ yaÑ eva. Khattiyaparisanti khattiyÈnaÑ sannipÈtaÑ. So
hi2 samantato sÊdanti ettha akatabuddhinoti parisÈti vuccati. Eseva nayo
itarattaye. KhattiyÈdÊnaÑyeva ÈgamanasampattiyÈ ÒÈÓasampattiyÈ ca
samannÈgatattÈ tÈsaÑyeva catassannaÑ gahaÓaÑ, na suddaparisÈya3.
VisÈradoti tÊhi sampadÈhi sampanno4 vigatasÈrajjo, nibbhayoti attho.
Ama~kubh|toti asa~kucito na nittejabh|to. TaÑ kissa het|ti taÑ
visÈradattaÑ kena hetunÈ kena kÈraÓena hotÊti ceti attho. IdÈni tathÈ hÊti
tassa kÈraÓavacanaÑ. YasmÈ evaÑ tisampadÈsampanno, tasmÈ “visÈrado
hotÊ”ti visÈradabhÈvassa kÈraÓaÑ dassetvÈ niÔÔhapesÊti.
MÈtikÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhitÈ c|Äavaggassa apubbatthÈnuvaÓÓanÈ.
EttÈvatÈ ca tivaggasa~gahitassa samatiÑsakathÈpaÔimaÓÉitassa

PaÔisambhidÈmaggassa atthavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ hotÊti.
______________________________________________________________
1. ©ÈÓasampattiyÈ yathÈvuttÈnaÑ tissannaÑ (SÊ) 2. Ye hi (SÊ)
3. Na suddhaparisÈya (SÊ) 4. VisÈradoti dhitisampanno (SÊ)
322 KhuddakanikÈya
NigamanakathÈ
MahÈvaggo Majjhimo ca, C|Äavaggo ca nÈmato.
Tayo vaggÈ idha vuttÈ, pamÈÓapaÔipÈÔiyÈ.
Vagge vagge dasa dasa, kathÈ yÈ tÈ udÊritÈ.
UddÈnagÈthÈ sabbÈsaÑ1, imÈ tÈsaÑ yathÈkkamaÑ.
©ÈÓaÑ diÔÔhi ÈnÈpÈnaÑ, indriyaÑ vimokkhapaÒcamaÑ.
Gati kammaÑ vipallÈso, maggo maÓÉoti tÈ dasa2.
Yuganaddhasaccabojjha~gÈ, mettÈ virÈgapaÒcamÈ.
PaÔisambhidÈ dhammacakkaÑ, lokuttarabalasuÒÒatÈ.
PaÒÒÈ iddhi abhisamayo, viveko cariyapaÒcamo.
PÈÔihÊraÑ samasÊsa-sati vipassanamÈtikÈ.
Yo so sugatasutÈnaÑ, adhipatibh|tena bh|tahitaratinÈ.
Therena thiraguÓavatÈ, vutto PaÔisambhidÈmaggo.
TassatthavaÓÓanÈ yÈ, pubbaÔÔhakathÈnayaÑ tathÈ yuttiÑ.
NissÈya mayÈraddhÈ, niÔÔhÈnamupÈgatÈ esÈ.
YaÑ taÑ uttaramantÊ, mantiguÓayuto yuto ca saddhÈya.
KÈrayi mahÈvihÈre, pariveÓamanekasÈdhuguÓaÑ.
Therenettha nivasatÈ, samÈpitÈyaÑ mahÈbhidhÈnena.
Tatiye vasse cutito, MoggallÈnassa bh|patino.
SamayaÑ anulomentÊ, therÈnaÑ theravÈdadÊpÈnaÑ.
NiÔÔhaÑ gatÈ yathÈyaÑ, AÔÔhakathÈ lokahitajananÊ.
DhammaÑ anulomentÈ, attahitaÑ parahitaÒca sÈdhentÈ.
NiÔÔhaÑ gacchantu tathÈ, manorathÈ sabbasattÈnaÑ.
SaddhammapakÈsiniyÈ, AÔÔhakathÈyettha gaÓitakusalehi.
GaÓitÈ tu bhÈÓavÈrÈ, viÒÒeyyÈ aÔÔhapaÒÒÈsa.
______________________________________________________________
1. UddÈnakathÈvaÓÓanÈ (SÊ) 2. Te dasa (SÊ)
ŒnuÔÔhubhena assÈ, chandobandhena gaÓiyamÈnÈ tu.

Cuddasasahassasa~khÈ, gÈthÈyo paÒca ca satÈni.
SÈsanaciraÔÔhitatthaÑ, lokahitatthaÒca sÈdarena mayÈ.
PuÒÒaÑ imaÑ racayatÈ, yaÑ pattamanappakaÑ vipulaÑ.
PuÒÒena tena loko, saddhammarasÈyanaÑ Dasabalassa.
UpabhuÒjitvÈ vimalaÑ, pappotu sukhaÑ sukhenevÈti.
SaddhammappakÈsinÊ nÈma
PaÔisambhidÈmaggappakaraÓassa AÔÔhakathÈ niÔÔhitÈ.
PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya dutiyabhÈge
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo PiÔÔha~kÈ PadÈnukkamo PiÔÔha~kÈ
[A] [A]
AÑsak|Ôato 12 AccantavirÈgo 102
AkantaÑ 49 Acci 206
AkaniÔÔhagÈmino 68 AcchandikÈ 11
Akuppadhammo 105 AjÈtaÑ 304, 317
AkuppÈ 201 AjÈtaphalo 305
Akuppo 157 AjÈnitabbaÑ 40
AkusalaÑ 177, 200 AjjhattaÑ 150, 152, 244
Akusalakammapathehi 33 AjjhattaÑ vÈ 25
Ajjhattameva 187, 191
AkusalaÔÔhena 200
AjjhattavuÔÔhÈna-
Akusalam|lÈni 169
paÔippassaddhi 150
Akusale 262
AjjhattavuÔÔhÈno 150, 151
Akovido 52
AjjhattasuÒÒaÑ 239
AkkhÈtÈ 254
Ajjhattikassa 35
AgataÑ 213
Ajjhupekkhati 143
Agati 227 AÒjasÈparaddho 21
AggaÑ 242 AÒÒaÑ 5
AggasuÒÒaÑ 239 AÒÒattha 237
Aggikkhandho 11, 12 AÒÒatra 16
Aggo 213 AÒÒathattaÑ 199
Aghato 316 AÒÒamaÒÒaÑ 189
Agham|lato 316 AÒÒamaÒÒapaccayÈ 161, 172
A~gÈrakÈs|pamÈ 229 AÒÒamaÒÒapariyantaÔÔhÈyino 257
A~gula~gulehi 12 AÒÒÈÓÈ 158
A~gulantarikÈhi 12 AÒÒÈtaÑ 255
Acakkhuko 21 AÒÒÈti 4
Acittako 303 AÒÒÈto 40
326 PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya dutiyabhÈge

[A] [A]
AÒÒÈsikoÓÉaÒÒo 219 Atireko 263
AÒÒenaÒÒaÑ 29 Atirocati 259
AÒÒehi 252 AtÊtampi 10
AÒÒo 252 AtÊtÈ 241
AÔÔÊyamÈnÈ 64 AtÊtÈnudhÈvanaÑ 73
AÔÔha~giko 213 AtÊte 304
AÔÔhadhÈ 225 AttaÑ 55
AÔÔhamakassa 252 AttakilamathÈnuyogo 215
AÔÔhavÊsati 173 Attato 158
Attattho 256
AÔÔhasatataÓhÈpapaÒcasatehi 34
Attadamathattho 84
AÔÔhahi 28
AttanÈva 26
AÉÉhateyyÈni 220
Attani 54, 55
AÉÉhanavadhammasatÈni 220
Attaniyena vÈ 151
AÉÉhayogo 106
AttabhÈvapariyÈpannÈ 209
AÉÉho 253
AttamanatÈ 116
AÓusahagatehi 136
AttamanÈ 30, 217
AÓÉabh|to 17
AttavÈdapaÔisaÑyuttÈ 46, 63
AtÈÓato 316 AttÈ 26
AtÈÓo 15 AttÈ ca 60
AtÈyano 16 AttÈnaÑ 26, 55
AtikkamaÑ 65 AttÈnudiÔÔhi 46
Atikkammeva 219 AttÈnudiÔÔhiyo 62
AtighaÑsitvÈ 257 Attena vÈ 151
Atitto 15 Attha~gataÑ 304
AtidhÈvanti 64 Attha~gamaÑ 133
AtipaggahitaÑ 73 Attha~gamÈ 154
AtibÈÄhaÑ 30 Attha~gameti 304
AtimÈno 27, 260 Attharaso 183
AtirekÈ 226 AtthavavatthÈnato 249
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 327

[A] [A]
Atthassa 255 AdhiÔÔhÈnÈya 180
Atthi 26, 39, 305 AdhimattaÔÔhena 142
AtthitÈ 7 AdhimÈno 27
Atha 201, 237, 259 Adhimuccati 64
Atho 39 Adhimuccanto 140
AdiÔÔhaÑ 256 AdhimuttiÑ 4
AdukkhamasukhaÑ 314 AdhimokkhacariyÈya 135
AdukkhamasukhÈbh|mi 265 AdhimokkhatthÈya 134
AddhÈnaÑ 10 AdhimokkhÈdhipateyyaÔÔhena 138
AddhÈnasa~khÈte 107 AdhimokkhabahulaÑ 161
Addhuvato 316 Adhimokkhabahulo 161
Addhuvo 15 AdhimokkhamaÓÉo 183
AdvayaÑ 55 Adhimokkhavasena 134
Advejjho 141 Adhimokkho 192
AdveÄhako 141 Adhimoceti 74
AdhikaraÓasamatho 119 AdhivacanaÑ 260
Adhiko 263 Adho 153
AdhigatapaÔisambhido 252 AnakkhÈtassa 254
AdhigataphalÈnaÑ 140 AnaÒÒathaÑ 197
AdhigatÈ vÈ 164, 249 AnaÒÒathÈni 196
AdhigamanaÔÔhena 167 AnaÒÒaneyyatÈya 85
AdhicittaÑ 73, 76 AnativattanaÔÔhena 189
AdhicittamanuyuttÈnaÑ 139 AnattaÔÔhena 120, 197
AdhiccasamuppannikÈ 59 AnattaÔÔho 198
Adhiccasamuppanno 59 Anattato 316
AdhiÔÔhÈti 143, 167, 229, 273 AnattanÈva 26
AdhiÔÔhÈnaÑ 110, 245, 320 Anattani 178
AdhiÔÔhÈnaÔÔhena 142, 167 Anattani anattÈ 179
AdhiÔÔhÈnabalaÑ 228 AnattÈnaÑ 26
AdhiÔÔhÈnasampannaÑ 77 AnattÈnupassanÈ 247, 318

[A] [A]
Ananussutesu 84 AnÈbÈdhaÑ 317
AnantaÒÈÓo 253 AnÈrammaÓÈmekacittassa 78
Anantatejo 253 AnÈvaÔaÑ 272
Anantayaso 253 AnÈvilasa~kappÈ 311
AnantavÈ 5, 58, 60 AnÈsavaÑ 234, 317
AnantasaÒÒÊ 58 AnÈsavaÔÔhena 189
Ananto 156 AnÈsavÈ 205
AnapanataÑ 266 AnÈsavo 150, 157
AnabhÈvaÑ 262 AniccaÑ 102, 201
AnabhinataÑ 266 AniccaÔÔhaÑ 37
Anabhiratibahulo 263 AniccaÔÔhena 120, 135
AnabhisambhavanÊyo 252 AniccatÈ 102
Anabhisambuddhassa 200 Aniccato 167, 179, 190,
Anabhissaro 15 229, 315
AnariyÈ 209 Aniccato vÈ 291
Anariyo 215 AniccÈnupassanaÒÈÓaÑ 158
AnavajjaÑ 177 AniccÈnupassanÈ 102, 158, 247
AnavajjakusalÈ 168 AniccÈnupassÊ 102, 122
AnavajjaÔÔho 111 AniÔÔhaÑ 49
AnavajjabalaÑ 228 AniÔÔhÈya 49
AnavajjÈ 82, 205 AniÔÔhe 291
Anavajjo 256 AnibbattaÑ 304
AnavasesaÑ 36 AnibbiddhapubbaÑ 263
AnÈkiÓÓaÑ 105 AnimittaÔÔhena 189
AnÈgatapaÔika~khanaÑ 73 AnimittÈya 160
AnÈgatÈ 241 Animitte 167
AnÈcariyako 84 Animitto 147, 167
AnÈthapiÓÉikassa 128 AnissitaÑ 266
AnÈtho 20 AnÊghÈ 208
AnÈdiyitvÈ 30 AnugacchanÈ 72

[A] [A]
Anugato 19 AnekadhÈtuÑ 234
AnuÔÔhitÈ 80, 81 AnottappaÑ 33
AnuÔÔhitÈya 207 Anodhiso 208
AnuttaraÑ 158 AnonataÑ 266
AnunayasaÑyojanaÑ 27 AntaggÈhikÈ 46, 62
AnunetÈ 254 AntaggÈhikÈya 34
AnunnataÑ 266 Antamaso 257, 292
Anupagamma 6, 216 AntarÈparinibbÈyissa 68
AnupaÔÔhÈnaÑ 135 Antalikkhe 272
Anuparivattati 81 AntavÈ 4, 57, 60
AnupalittÈ 226 AntasaÒÒÊ 57
AnupassaggaÑ 317 AntÈ 215
Anupassati 108 AntÈnantikÈ 59
AnupassanÈ 107 Ante 6
AnupassanÈÒÈÓÈni 115 Anto 57
AnupÈdÈ 151 Andho 21
AnupubbaÑ 83 ApacÈyamÈno 222
AnuppannaÑ 304 ApathÈ 227
Anuppannassa 254 ApanÈmeti 30
AnuppÈde 223 AparantÈnuggahitÈ 66
AnubandhanÈ 94 AparantÈnudiÔÔhi 46, 66
Anubuddho 140 AparappaccayaÑ 317
AnulomÈ 150 Aparikkhitte 272
AnulomikÈ 6 ApariÓÈyako 21
AnuvicaritaÑ manasÈ 38 Apariyanto 58
AnusaÔo 19 ApÈtubh|taÑ 304
AnusayÈ 8, 79, 187 ApÈnaÑ 69
AnusÈsanÊ 309 ApÈyo 18
AnusÈsanÊpÈÔihÈriyaÑ 311 Apica 149, 260, 309
Anusenti 8 ApÊÄanÈya 210

[A] [A]
ApuÒÒÈbhisa~khÈro 10, 240 Abhavo 65
AppaccayaÑ 30 AbhiÒÒaÔÔhaÑ 37
AppajÈnantÈ 72 AbhiÒÒattho 84
AppaÔik|lÈ 153 AbhiÒÒÈ 133
AppaÔicchannaÑ 272 AbhiÒÒÈÒÈÓÈnaÑ 250
AppaÔibaddhaÑ 266 AbhiÒÒÈya 37, 216
AppaÔivattiyaÑ 218 AbhiÒÒÈyo 141
AppaÔivijjhanto 208 AbhinataÑ 73
AppaÔisa~khÈ 183 Abhinandanti 64
AppaÔihataÑ 256 AbhinanduÑ 217
AppaÓihitaÔÔhena 189 AbhinivesaÑ 151
AppaÓihitÈya 160 Abhinivesato 158
AppaÓihito 147, 157 AbhinivesaparÈmÈso 42, 47
AppadÈlitapubbaÑ 263 AbhinivesÈ 168
AppanÈ 93 Abhiniveso 42
AppamÈÓaÑ 153 AbhinÊharati 81, 167
AppamÈÓo 219 AbhinÊhÈraÔÔhena 167
AppamÈdavihÈrÊnaÑ 139 AbhippamodayaÑ 101
AppameyyaÔÔhena 133, 237 Abhippamodo 118
Apparajakkhe 1 AbhibhavitÈ 260
Apparajakkho 2 Abhibh|to 19
Appekacce 2 AbhivÈdetvÈ 238
AphassitaÑ 256 Abhisa~kharitvÈ 258
AbuddhivihatattÈ 85 Abhisa~khÈrÈ 3
AbbhatthaÑ 108 AbhisamayaÔÔhena 167
AbbhÈhato 19, 20 Abhisamayo 302, 304
AbyÈkataÑ 199, 200 Abhisameti 303
AbyÈpajjaÑ 153 Abhisambujjhi 84
AbyÈpajjÈ 208 AbhisambuddhattÈ 87
Abhave 65 AbhisambuddhÈ 216

[A] [A]
AbhisambhavituÑ 252 AleÓato 316
Ama~kubh|to 321 AleÓo 16
AmaccÈ 86 AllÈya 49
AmataÑ 317 Avacarati 144
Amatassa 255 AvaÔÔhiti 118
AmatogadhaÑ 213 AvatthÈpanavacanaÑ 141
AmanasikÈrÈ 155 AvatthÈpeti 152
AmanÈpaÑ 49 AvikkhepaÑ 106, 108, 140
AmanussÈnaÑ 208, 309 AvikkhepaÔÔhena 113
AmarÈvikkhepikÈ 59 Avikkhepavasena 188
AmukaÑ 310 Avikkhep|paÔÔhÈnakusalo 145
AyaÑ 34 Avikkhepo 110, 118
AyamantimÈ 201 AvicÈraÑ 310
Ayitabbo 85 AvijjandhakÈrÈvaraÓo 16
Ayogakkhemino 178 AvijjandhakÈre 267
AyonisomanasikÈropi 44 AvijjÈgato 17
AraÒÒagato 89 AvijjÈnupatitÈ 10
ArahattappattaÑ 186 AvijjÈnusayo 9
ArahÈ 67 AvijjÈpi 44
AriyaÒÈÓaÑ 87 AvijjÈvisadosasallitto 18
Ariyadhammassa 52 AviÒÒÈtaÑ 39
Ariyadhamme 52 AvitakkaÑ 310
AriyapathaÑ 21 AvitathaÑ 197
AriyapuggalÈnaÑ 76 AvitathÈni 196
Ariyasaccesu 139 AviditaÑ 256
AriyÈ 51, 209, 291 AviditÈ 79
Ar|paÑ 152 AvinÊto 52
Ar|pappaÔisaÒÒutto 157 AvipariÓÈmadhammena vÈ 240
Ar|pasaÒÒÊ 150 AvipariÓÈmadhammo 26
Ala~kÈrÈ 211 AvisayÈ 227

[A] [A]
AvisÈhaÔamÈnasatÈ 118 Assako 15
AvisÈhÈro 118 Assattho 35
Av|pasanto 16 AssaddhÈ 11
AveccappasannÈ 68 AssaddhiyaÑ 132
AveraÑ 153 AssaddhiyapariÄÈhassa 135
AverÈ 208 AssaddhiyasaÑvaraÔÔhena 142
Averino 211 Assaddhiyassa 135
AsaÑlittÈ 226 Assaddhe 131
Asa~khÈraparinibbÈyissa 68 Assaddho 2
AsacchikataÑ 255, 256 AssabandhÈ 292
AsaÒjÈtassa 254
Assasati 90
AsaÒÒÊvÈdÈ 59
Assasanto 90
Asamayavimokkho 157
AssÈdaÑ 133
AsamÈhito 2
AssÈdadiÔÔhi 46, 47
AsammuÔÔhÈ 83
AssÈdadiÔÔhiyo 62
Asamm|Äho 208
AssÈdo 47, 200
AsaraÓato 316
AssÈsapaÔika~khanÈ 72
AsaraÓÊbh|to 16
AssÈsapassÈsÈpi 107
AsaraÓo 16
AssÈsÈ 122
AsallÊnaÑ 83
Asassato 4, 5, 60 AssÈsÈdimajjhapariyosÈnaÑ 72
AsÈtattÈya 49 AssÈsenÈbhitunnassa 72
AsÈdhÈraÓaÑ 11 AssÈso 112
AsÈdhÈraÓÈ 227 AssutavÈ 50
AsÈmantapaÒÒaÑ 248 AhaÑ 55
AsÈraddho 83 AhitaÑ 49
AsÊtisataÑ 134 AhitÈya 24
AsubhÈya vÈ 291 AhirikaÑ 32
AsekhapaÔisambhidappatto 263 AhÊnindriyaÑ 274
AsmimÈno 28 AhosikammaÑ 176

[Œ] [Œ]
Œka~khati 80 ŒdhipateyyaÑ hoti 161, 162
Œka~khappaÔibaddhÈ 81, 257 ŒdhipateyyaÔÔhena 142, 167
ŒkÈrehi 4, 14, 106 ŒnaÑ 69
ŒkÈsakasiÓasamÈpattiyÈ 272 Œnando 185
ŒkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ 156 ŒnamanÈ 113
ŒkÈso 156 ŒnÈpÈnassati 69
ŒkiÒcaÒÒÈyatanaÑ 157 ŒnisaÑsÈ 208
Œgacchanti 256 ŒneÒjÈbhisa~khÈro 10, 240
Œgate 78 ŒnetÈ 21
ŒpÈthaÑ 256
Œgamanato 149
ŒporasaÑ 49
Œgamma 229
ŒbÈdhato 316
ŒghÈtaÑ 30
ŒbhujitvÈ 89
ŒghÈtanapaccupaÔÔhito 20
Œmantesi 130
ŒghÈtavatth|ni 30
Œmasati 272
ŒghÈtavatth|hi 30
ŒmodanÈ 115
ŒghÈtito 31
ŒyatanacariyÈya 140
ŒcikkhanÈ 182
ŒyasmÈ 185, 205, 237
ŒdÈnato 158 ŒyÈpenti 140
ŒdÈyo 103 Œyu 172
Œditto 14 ŒraddhaÑ 83
ŒdivisodhanaÔÔhena 142 ŒraddhavÊriyo 2
ŒdivisodhanÈ 142 ŒrammaÓaÔÔhena 189
Œdisati 309 ŒrammaÓato 149
ŒdÊnavaÑ 120, 133, 305 ŒrammaÓassa 110
ŒdÊnavato 316 ŒrammaÓÈ 219
ŒdÊnavo 200 ŒrammaÓ|paÔÔhÈnakusalo 144
ŒdesanaÑ 309 ŒrammaÓe 110
ŒdesanÈpÈÔihÈriyaÑ 311 ŒrÈme 128
ŒdhÈnaggÈhÊ 25 ŒrogyaÑ 317

[Œ] [I]
ŒlokaÑ dassetÈ 16 Iddhi 291, 293
Œloko 219 IddhipaÔilÈbhÈya 265
Œvajjati 267 IddhipÈÔihÈriyaÑ 309
ŒvajjanappaÔibaddhÈ 80, 257 IddhipÈdÈ 265
ŒvajjanÈya 134 IddhipÈdo 224
ŒvajjitattÈ 144, 207 IddhilÈbhÈya 265
ŒvajjitvÈ 267 IddhivasÊbhÈvÈya 265
Œvuso 186 IddhivikubbanatÈya 265
ŒsabhaÑ 231 IddhivisavitÈya 265
ŒsayÈnusayÈ 4
IddhivesÈrajjÈya 265
ŒsavaÔÔhÈniyehi 230
Idha 64, 67, 309, 313
ŒsavÈ 236
IndakhÊlo 105
ŒsavÈnaÑ 234
IndavaÓÓaÑ 277
Œsevati 152, 188
IndriyaÑ 224
ŒsevanÈ 169
IndriyaparopariyattaÑ 234
ŒsevitabbaÑ 311
IndriyasaÑvaraÑ 262
ŒsevitÈya 207
IndriyÈni 131, 174
[I] Indriyesu 139
Ijjhanti 264 ImaÑ 178
IÒjanÈ 113
Ime 312
IÒjito 74
IriyÈpathacariyÈ 139
Iti 3, 6, 153, 213, 260
IssariyabalaÑ 228
Itipi 309
IssÈ 260
Ittarasa~khÈte 111
Isipatane 214
Itthampi 309
IssukÊ 25
Itthiyo 209
IdaÑ 159 [¢]
IdappaccayatÈpaÔicca- ¢tito 316
samuppannesu 6 ¢sikaÑ 278

[U] [U]
UkkaÓÔhanabahulo 263 UpaghÈtaÑ 210
UkkhittÈsike 4 UpaghÈtakaÑ 177
Uggaho 93 UpaccaguÑ 179
Ucchijjati 58 UpaÔÔhahanti 108
UcchedadiÔÔhi 46 UpaÔÔhapetvÈ 90
UcchedavÈdÈ 59 UpaÔÔhÈti 166
UjuÑ 89 UpaÔÔhÈnaÑ 80, 93, 107, 110, 192
UÉÉito 19 UpaÔÔhÈnaÔÔho 106
Uttamo 213 UpaÔÔhÈnÈnussatiyo 115
Uttaranti 226 UpaÔÔhÈpento 140
Uttari paÔivedhÈya 180 UpaÔÔhitassati 2
UttÈnÊkammaÑ 182 UpaÔÔhitÈ 83
UttÈsabahulo 262 UpatthambhakaÑ 177
UdakadhÈrÈ 12 UpatthambhanÈya 180
UdapÈdi 201 Upaddavato 316
UdÈnaÑ 219 UpanÈhÊ 24, 65
UdÈnesi 219 UpanÈho 260
UducitaÑ 71 UpanibandhanÈ 79, 112
UdujitaÑ 71 UpanÊyati 15
UddhaÑ 153 UpapajjavedanÊyakammaÑ 176
UddhaÑsotassa 68 Upapatti 170
UddhaccaÑ 132 UpapÊÄakaÑ 177
UddhaccÈnupatitaÑ 73 UparimakÈyato 11
Uddhaccena 191 UpasaÑharati 152, 291
UddhatÈ 16, 20 Upasaggato 316
Uddhato 16 Upasa~kami 237
Uddhareyya 278 Upasa~kamitvÈ 237
UnnÊtako 20 UpasamÈya 216
UpakkilesÈ 79 Upasampajja 133, 156

[U] [E]
UpasampadÈ 251 EkaÑ 125, 153, 200, 205
UpahaccaparinibbÈyissa 68 EkaÑsavacanaÑ 141
UpÈdÈnehi 22 EkaggaÑ 83, 236
UpÈdÈya 35, 45, 252, 256, 292 EkaggataÑ 106, 108
UpÈdiyati 49 EkaccasassatikÈ 59
UpÈdÊyati 23 EkaccÈnaÑ 291
Upekkhako 291 Ekacco 309
UpekkhÈ 107, 192 EkaÔÔhÈne 74
UpekkhÈnubr|hitaÑ 76 EkattaÑ 197
Ekatta-anupaÔÔhÈnaÑ 134
UpekkhÈya 194
EkattagataÑ 75, 267
UpekkhÈvajjanÈya ceva 194
Ekattavimokkho 150, 157
UpekkhÈvasena 143
EkattasuÒÒaÑ 239
UpekkhÈsahagatena 154
EkattÈ 75
UpekkhÈsukhabh|mi 265
EkattupaÔÔhÈnaÑ 134
Upekkh|paÔÔhÈnakusalo 145
Ekatt|paÔÔhÈnakusalo 145
Uppajjati 58, 193
Ekantanikkileso 85
UppannaÑ 262
EkappaÔivedhÈni 197
UppÈdavayaÔÔhena 119 EkabÊjissa 67
UppÈdÈ 207 EkamantaÑ 238
UppÈdÈdhipateyyaÑ 303 EkarasaÔÔhena 189
UppÈdetÈ 254 EkarasÈ 143, 162
UppÈdo 199 EkavidhÈ 225
Ubbegabahulo 262 Ekasa~gahitaÑ 197
Ubhayattho 256 Ekasa~gahitÈni 197
Ubho 6 EkasaccaÑ 200
Uyyutto 15 Eke 85
UsmÈ 172 Ekekalomato 12
UssÊnenti 227 Ekena 85, 197
UÄÈro 219 Ekuddeso 140

[E] [O]
Eko 225 ObhÈso 143, 190, 219
Ekodi 187 OmÈno 27
EtaÑ mama 42, 66 OlÊyanti 64
Etadavoca 131, 238 OÄÈrikehi 136
Etadahosi 200
[ Ka ]
Ete 216
KaÑse 114
Etena 212
Kakac|pamÈ 96
EvaÑ 37, 124, 140, 310
Kakacena 78
EvamevaÑ 49, 87, 305
Evampi 309 Ka~khÈ 165
EsanaÔÔhena 202 KaÔukattÈya 49
EsanÈsuÒÒaÑ 239 KaÓhaÑ 177
Eso me attÈ 42, 66 KaÓhasukkÈ 304
Esohamasmi 42 KataÒÈÓaÑ 217
KataparappavÈdÈ 258
[O]
KatamantÈnuggahitÈ 66
OkÈsaÑ 20, 57, 58
Kati 41
OkÈsakato 57
KathaÑ 30, 303
Okkamati 14, 317
Kappeti 14
OkkamituÑ 11
KammaÑ 140
OkkamitvÈ 273
OkkhÈyanabahulo 261 KammantÈ 306
OttappaÑ 227 KammaniyaÑ hoti 79
OttappabalaÑ 228 KammasamÈdÈnÈnaÑ 233
OtthaÔo 19, 23 KammÈvaraÓena 11
OdagyaÑ 116 KaraÓÉÈ 278
OdÈtÈnaÑ 13 KarÊyanti 306
Odhiso 208 Karonto 140
OpapÈtikÈ 34 KÈ 41
ObhÈsagataÑ 267 KÈmagaruko 7
ObhÈs|paÔÔhÈnakusalo 145 KÈmaguÓehi 23

[ Ka ] [ Ka ]
KÈmacchandaÑ 228, 319 Kilissati ca 195
KÈmacchandato 319 KilesakalalÊbh|to 18
KÈmacchando 244 KilesapaÒjarapakkhitto 16
KÈmarÈgÈnusayo 9 Kilesabandhanena 19
KÈmarÈge 266 KilesamariyÈde 267
KÈmavitakko 262 Kilesavatth|hi 32
KÈmÈ 229 KilesÈ 3, 207
KÈmÈdhimutto 7 KilesÈnaÑ 82, 180
KÈmÈsayo 7 KilesÈvaraÓena 11
KÈyaÑ 108, 274 Kilese 304, 266
KÈyakammaÑ 48, 256 KÊvaÒca 201
KÈyapaÔibaddhÈ 113 Kuppo 150, 157
KÈyabalaÑ 231 KummaggappaÔipanno 15
KÈyasa~khÈrÈ 112-3 KulÈgaÓÔhikajÈto 17
KÈyasamphassajaÑ 116 KusalaÑ 146, 177, 199
KÈyassa bhedÈ 58 Kusalakammassa 171
KÈyÈnupassanÈ 108 KusalÈ 140
KÈyikaÑ 116 KusÊte 132
KÈyikÈ 113 KusÊto 2
KÈyo 46, 107 Keci 306
KÈÄÈvakaÑ 230 Kenaci 105
KiÑjÈtikaÑ 202 KenaÔÔhena 142
KiÑnidÈnaÑ 202 Kodhano 24, 65
KiÑpabhavaÑ 202 Kodho 260
KiÑsamudayaÑ 202 KopaÑ 30
KiccaÒÈÓaÑ 217 KolaÑkolassa 67
KittÈvatÈ 238 KosajjaÑ 132
Kira 64, 114 KosajjÈnupatitaÑ 73
KiliÔÔhaÑ 320 KosambiyaÑ 185
Kilissati 33, 195 KosiyÈ 278

[ Kha ] [ Ga ]
KhaÓikasamodhÈnÈ 71 Ganthehi 22
KhaÓena 218 Gandho 55
KhattiyaparisaÑ 321 GamanÊyaÑ 15
KhattiyamahÈsÈlo 170 Gameti 262
Khanti 6, 103, 245 GambhÊraÒÈÓacariyaÑ 132
KhantibalaÑ 228 GambhÊrapaÒÒaÑ 247
KhantisaÑvaro 53 GambhÊrapaÒÒÈ 252
KhantisuÒÒaÑ 240 GambhÊro 256
KhandhaÔÔhaÑ 37 Gammo 215
Khandhaloko 3 Gayhanti 227
KhandhÈnaÑ 37 GaruÑ karonto 222
KhandhÈpi 43 GaruvacanaÑ 141
Khamati 228 GaruÄo 257
KhayagÈmimaggaÑ 307 Gar|panissito 263
Khayato 160 GahapatimahÈsÈlo 170
KhayavirÈgo 102 GuttadvÈrÈnaÑ 139
KhittacittÈ 178 GuhÈ 106
KhÊÓaÑ 304 G|ÄhÈni ca 258
KhÊÓÈsavabalaÑ 237 G|Äho 256
Khemino 211 GocaraÑ 110
Kho 35, 130 GocaraÔÔhena 189
GocarÈ 219
[ Ga ]
Gotrabh| 167
Gacchati 195
GopÈlakagaÓanÈya 94
GaÓanÈ 94
GopurisÈ 292
GaÓÉato 316
Gatiyo 48 [ Gha ]
GatisampattiyÈ 170 Ghositassa 295
Gate 79 GhositÈrÈme 185
Gadhito 21 Ghoso 45

[ Ca ] [ Ca ]
Cakka 232 CittasampakkhandanatÈya 160
CakkaÒca 221 Cittassa 151, 180, 303
CakkavattÊ 292 Cittena abhisameti 303
Cakkhu 216, 219 CirarattaÑ 21
CakkhukaraÓÊ 216 Cuddasa 173
CakkhunÈ 291 CetanÈ 48
Cakkhubh|to 255 Cetayati 211
Cakkhumanto 64 CetasÈ 153
Ca~kamati 13 CetasikaÑ 116
CatupaÒcadhÈ 225 Ceto ca 211
Catuyogayojito 22 CetovimuttiÑ 234
Catura~giniyÈ 292
[ Cha ]
CatuvesÈrajjappatto 252
ChaÉÉetvÈ 183
CattÈro 312
ChandajÈto 120
CaparaÑ 187
ChandarÈgappahÈnaÑ 201
CammakhaÓÉo 105
ChandarÈgavinayo 201
CaritaÑ 4
ChandarÈge 266
CariyÈ 320
Chandassa 134
Calato 316
Chando 107
Cavati 195, 206
Chahi 25
CÈgÈdhimuttÈnaÑ 76
ChÈyÈva 55
CÈtumahÈrÈjikÈ 218
ChÈyÈsampanno 55
CittaÑ 101, 187, 191, 208
Chindeyya 305
CittabhÈvanÈ 195
ChetÈ 20
Cittavasena 274
CittavipallÈso 178 [ Ja ]
Cittavisuddhi 113, 213 JaÔaÑ 18
Cittasa~khÈrÈ 112 JaÔilassa 293
Cittasa~khÈro 101 JanakaÑ 176
Cittasamatho 119 JarÈpÈkÈraparikkhitto 19

[ Ja ] [ Jha ]
JarÈmaraÓaÑ 202 JhÈnavimokkhe 132
JarÈmaraÓanirodhaÑ 202
JhÈnavimokkho 151, 319
JarÈmaraÓanirodhagÈminiÑ 202
JhÈnÈ 141
JarÈmaraÓasamudayaÑ 202
JavanakkhaÓe 171 JhÈyato 55
JavanapaÒÒÈ 247, 261 [ ©a ]
JÈgariyÈnuyogaÑ 262
©ÈÓaÑ 7, 107, 158, 223, 319
JÈtaÑ 241
©ÈÓakaraÓÊ 216
JÈtacetanÈya 171
JÈtÈ 82 ©ÈÓaÒca 201
JÈtÈnaÑ 188 ©ÈÓadassanaÑ 217
JÈti 201 ©ÈÓapariyantike 257
JÈtijarÈbyÈdhimaraÓa- ©ÈÓabh|to 255
dhammato 317 ©ÈÓamukhe 256
JÈtinidÈnaÑ 202
©ÈÓavatth|ni 251
JÈtinirodhena 120
©ÈÓavipphÈrÈ 278
JÈte 236
JÈnaÑ 255 ©ÈÓavimokkho 150
JÈnÈti 4, 38, 165, 255 ©ÈÓasaÑvaro 53
JigucchamÈnÈ 64 ©ÈÓasampayutte 170
JÊvaÑ 5 ©ÈÓassa 303
JÊvitaÑ 320 ©ÈÓÈni 70
JÊvitasa~khÈrÈ 172
©ÈÓÈnuparivattati 256
JÊvo 5, 58
©ÈÓuppÈdena 121
Jetavane 128
Jotikassa 292 ©ÈÓ|paÔÔhÈnakusalo 145, 146
Jotenti 211 ©ÈÓena 107, 197, 314
©ÈtaÑ 82, 163
[ Jha ]
JhÈnaphassaÑ 163 ©ÈtaÔÔhena 319
JhÈnavimokkhasamÈdhi- ©ÈtÊ 86
samÈpattÊnaÑ 234 ©Èto 40

[ ®ha ] [ Ta ]
®hÈnaÒca 231 Tattha jÈte 188
®hÈnato 231 Tatra 26, 130
®hÈnaso 233 TathaÑ 198
®hÈnÈni 195 TathaÔÔhena 197, 213
®hitakÈyakammaÑ 48 TathaÔÔho 198
®hitassa 199 TathametaÑ 196
®hiti 118 TathÈ 153
®hito 212, 222 TathÈgatabalÈni 230
TathÈgatassa 1
[ Ta ]
TathÈgatasÈvako 65
TaÑ 5, 49
TathÈgato 5, 58, 65
TaÑsampayuttaÑ 303
TathÈni 196
Takkaro 20 Tada~gappahÈnaÑ 53
TakkikÈ 63 Tada~gaviveko 307
Taggaruko 261 Tada~gasuÒÒaÑ 239
Taccarito 261 Tada~gasuÒÒo 244
TajjÈ 118 Tadadhipateyyo 261
TaÔÔikÈ 105 Tadadhimutto 261
TaÓhÈkÈyehi 25 TadanvayÈ 161
TaÓhÈdÈso 16 Tadanvayena 165
TaÓhÈnusayena 19 Tadavasese 314
TaÓhÈpariÄÈhena 19 TadubhayaÑ 291
TaÓhÈya 19 TadekaÔÔho 10
TaÓhÈvicaritÈni 35 TantÈkulakajÈto 17
TaÓhÈsaÑghÈtapaÔimukko 18 Tanninno 261
TaÓhÈsaÒÒojanena 19 Tapate 87
TaÓhÈsantÈpena 19 TappaccanÊkÈnaÑ 82
TaÓhÈsotena 19 TappabbhÈro 261
Tattha 80, 105, 167, 183 TappoÓo 261
Tattha jÈtÈ 168 Tabbahulo 261

[ Ta ] [ Ta ]
TamenaÑ 305 TivattagataÑ 77
Tamena 55 TÊÓi 169
Tayo 171 TÊÓi saccÈni 200
TaraÓaÔÔhena 189 TÊrayitvÈ 262
Tarato 190 TÊhi 200
Taranti 226 Tucchato 316
TaruÓarukkho 305 TuÔÔhibahulo 262
Tassa 16, 110, 249 TulayitvÈ 262
TassimÈ 249 TuvaÔÔaÑ 208
TÈya 107 TusitÈ 218
TÈyetÈ 20 Tena 107, 168, 263
TÈretÈ 20 TenaÔÔhena 142
TÈvatiÑsÈ 218 TelappadÊpassa 55
TikkhapaÒÒaÑ 247 TesattatÊnaÑ 250
Tikkhindriye 1
[ Tha ]
TiÔÔhati 58, 207
Thambho 260
TiÔÔhati vÈ 14
ThÈmagato 304
TiÔÔhantaÑ 206
Thetato 26
TiÔÔhanti 226
Thokampi 273
TiÓasantharÈ 105
TiÓÓo 35 [ Da ]
TitthiyasÈvako 65 DakkhiÓa-akkhito 12
Titthiyo 65 DakkhuÑ 179
TidhattamaÓÉo 181 DaÔÔhabbÈ 10
TiparivaÔÔaÑ 216 Danto 35
TibbÈ 4 DasavatthukÈ 33
Timitimi~galaÑ 257 DasasahassÊ 218
TiracchÈnayoni 48 Dasahi 32, 33
TiriyaÑ 153 DassanaÑ 319
TirobhÈvaÑ 272 DassanaÔÔhena 113, 162

[ Da ] [ Da ]
DassanÈdhipateyyaÑ 303 DiÔÔhiparÈmÈso 46
DassanÈbhisamayo 304 DiÔÔhipariyuÔÔhÈnÈni 41
DasabalabaladhÈrÊ 253 DiÔÔhipariÄÈho 46
DassetÈ 20 DiÔÔhippatto 162
DÈtÈ 255
DiÔÔhippatto hoti 162
DÈn|pasaggupaÔÔhÈnekattaÑ 75
DiÔÔhibandhanaÑ 46
DiÔÔhaÑ 38, 83
DiÔÔhiyÈ 34, 47
DiÔÔhattÈ 319
DiÔÔhiyo 42
DiÔÔhadhammanibbÈnavÈdÈ 59
DiÔÔhadhammavedanÊya- DiÔÔhirÈgaratto 47
kammaÑ 176 DiÔÔhivipatti 47
DiÔÔhadhammiko 256 DiÔÔhivipanno 47
DiÔÔhadhammo 59 DiÔÔhivipallÈso 178
DiÔÔhÈnulomikakÈyakammaÑ 48 DiÔÔhivipphanditaÑ 45
DiÔÔhÈnusayo 9, 46 DiÔÔhivisuddhi 113, 213, 319
DiÔÔhÈbhinivesÈ 42 DiÔÔhivis|kaÑ 45
DiÔÔhÈbhiniveso 46 DiÔÔhisaÒÒojanaÑ 45
DiÔÔhiÑ 63 DiÔÔhisantÈpo 46
DiÔÔhi 32, 41, 45, 49, 66 DiÔÔhisampannassa 179
DiÔÔhikantÈraÑ 45 DiÔÔhisampannÈ 67
DiÔÔhigataÑ 45
DiÔÔhisambÈdho 46
DiÔÔhigatÈnaÑ 307
DiÔÔhisallaÑ 46
DiÔÔhigatÈni 258
DiÔÔhisahajÈtakÈyakammaÑ 48
DiÔÔhigatehi 21, 35
DiÔÔhupÈdÈnaÑ 46
DiÔÔhigantho 46
DiÔÔhigahanaÑ 45 DiÔÔhekaÔÔhehi 136
DiÔÔhiÔÔhÈnaÑ 45 DiÔÔheva dhamme 67, 133, 235
DiÔÔhiÔÔhÈnasamugghÈto 42 DiÔÔho 40
DiÔÔhiÔÔhÈnÈni 41 DinnaÑ 33
DiÔÔhipapÈto 46 DiyaÉÉhasataÑ 220
DiÔÔhipalibodho 46 DisaÑ 153

[ Da ] [ Da ]
DisÈpharaÓÈ 208 Dummano 291
DisvÈ 305 DuviÒÒÈpaye 1
DissamÈnena 273 DussakaraÓÉako 206
DÊghaÑ 90, 122 Dussati 30
DukkhaÑ 49, 179, 201, 314 DussayugaÑ 206
DukkhaÔÔhena 120 D|re 252, 273
DukkhaÔÔho 40, 198 D|repi 273
Dukkhato 316 DevatÈnaÑ 309
Dukkhanirodho 305 DevavaÓÓaÑ 277
DukkhavatthukÈ 221 DevÈ 64, 170
DukkhavipÈkaÑ 177 DevÈnaÑ 291
DukkhasaccaÑ 200, 201 DevÈnaÑ devÈnubhÈvaÑ 219
Dukkhassa 37, 198 DevÈmanussÈ 209
DukkhÈnupassanÈ 247, 318 DesanÈ 182
DukkhÈbhitunno 21 DesanÈÒÈÓaÑ 233
DukkhudrayaÑ 177 DesanÈdhammacakkaÑ 221
Dukkh|pasamagÈminaÑ 178 DesanÈbahulo 263
Dukkhe 19 DesanÈmaÓÉo 182
Duggati 18 DesiyamÈne 64
DuccaritÈ 3 Desesi 276
DuccaritÈni 169 DovÈrikopamÈ 96
DuÔÔhullaÑ 183 DosaÑ 30
DutiyaÑ 153 Doso 32, 260
DuppaÒÒÈ 11 DvÈkÈre 1
DuppaÒÒe 132 DvÈdasa 308
DuppaÒÒo 2 DvÈdasÈkÈraÑ 217
DuppaÔinissaggÊ 25 DvÈraÑ 139
Dubhato 151 DvÈsaÔÔhiyÈ 35
DubhatosuÒÒaÑ 239, 244 DvÊsu 10

[ Da ] [ Dha ]
DvÊhi 21, 200 DhÈtuto 291
DvedhÈ 225 DhÈtuyÈ 160
Dveme 215 Dhuvena vÈ 240
Dveva 48 Dhuvo 26
[ Dha ] Dh|marajÈ 87
DhaÒÒamÈpakagaÓanÈya 94 Dh|mÈyati 274
DhanavÈ 253 [ Na ]
DhammaÑ 178, 276 Natthi 34
Dhammaketu 222 NatthitÈ 7
Dhammacakke 217
Natthi yiÔÔhaÑ 33
DhammacakkhuÑ 217
Nadati 232
DhammacariyÈya 222
NandiyÈ 158
DhammaÒca 221
NappajÈnÈti 71
Dhammaddhajo 222
Nava 225
Dhammabh|to 255
NavadhÈ ceva 225
Dhammavinayo 103
NavavidhamÈnehi 31
Dhammaraso 183
Navahi 30
DhammassÈmÊ 255
DhammÈ 80, 140, 143, 119, 174 NÈgavaÓÓaÑ 277
DhammÈdhipateyyo 223 NÈdhivÈseti 262
DhammÈnaÑ 169, 180 NÈnattakilesehi 143, 267
DhammÈnudhammapaÔipatti 249 NÈnattavimokkho 157
DhammÈnudhamma- NÈnattasaÒÒÈnaÑ 155
paÔipattiyÈ 138 NÈnattasuÒÒaÑ 240
DhammÈnusÈrÊ 163 NÈnÈ 251
Dhammuddhaccakusalo 195 NÈnÈdhÈtuÑ 234
Dhamme 133, 314 NÈnÈdhimuttikataÑ 234
Dhammena 222 NÈnÈpaÔiccasamuppÈdesu 251
Dhammesu 10 NÈnÈrattÈnaÑ 206
Dhammo 103 NÈnÈsuÒÒatamanupalabbhesu 251

[ Na ] [ Na ]
NÈmakÈyo ca 112 NibbÈnadhÈtuyÈ 167
NÈmaÒca 112 NibbÈnÈya 216
NÈmar|paÑ 172 NibbÈnÈrammaÓatÈjÈtÈ 212
NÈmar|papaccayÈpi 171 NibbidÈÒÈÓÈni 70
Nikanti 171, 193 NibbidÈnupassanÈ 247
NikantikkhaÓe 171 NibbidÈnulomaÒÈÓÈni 70
NikantitaÓhÈcariyÈ 72 NibbidÈpaÔippassaddhiÒÈÓÈni 70
Nikka~kho 141 NibbidÈya 64
Nikkileso 256 NibbedhabhÈgiyaÑ 307
NikkhittaÑ 49 NibbedhikapaÒÒÈ 247, 262
NiklesaÔÔho 111 NimittaÑ 73, 114, 151, 265, 179
NiccaÑ 21 NimittaÒca 112, 166
Niccato 158 Nimittato 158
NiccamatÈÓo 20 NimittÈ 167
Niccena vÈ 240 Nimittena 309
Nicco 26 NimmÈnaratÊ 218
NicchÈto 318 Nimmito 14
NijjhattibalaÑ 228 NiyÈmaÑ 11
NijjhÈpetÈ 254 NiyogavacanaÑ 141
NijjhÈpeti 228 NiyyÈti 167
NiÔÔhaÑ gatÈ 67 NiyyÈnaÔÔhena 167
NiÔÔhÈ 67 NiyyÈnaÔÔho 106
NidÈnanirodhena 120 NiyyÈnÈvaraÓaÔÔhena 71
NiddiÔÔhakÈraÓÈ 259 Nirayo 48
NinnetÈ 255 NirÈmisaÑ 314, 317
NipuÓÈ 258 NirÈmisataro 150
Nibbattati 58 NirÈmisÈ 150
Nibbattenti 211 Nirujjhati 120
NibbÈnaÑ 82, 167, 225, 243 NiruttivavatthÈnato 249
NibbÈnaÒca 212 NiruddhaÑ 304

[ Na ] [ Na ]
NirodhaÑ 167 NÊlasaÒÒaÑ 152
NirodhagocaraÑ 303 NÊlÈnaÑ 13
NirodhappajÈnanÈ 202 NÊvaraÓehi 23
Nirodhavasena 143 Nu 238
NirodhasaccaÑ 202 NekkhammaÑ 71, 205, 320
NirodhÈnupassanÈ 247 NekkhammÈbhirataÑ 230
NirodhÈya 64 Nekkhammena 244, 319
NirodhupaÔÔhÈnena 121 NetÈ 254
Nirodh|paÔÔhÈnakusalo 146 NeyyaÑ 257
Nirodhe 84, 167, 180 NeyyapariyantikaÑ 257
Nirodhento 113 Neyyo 256
Nirodho 75, 82 NevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊvÈdÈ 59
NivutattÈ 71 [ Pa ]
Nisinno 106 PakatiyÈ 271
NisÊdi 238 PakativaÓÓaÑ 277
NissaÑsayo 141 PakampanÈ 113
NissaÔaÑ 135 PakÈsenti 178
NissaÔÈ 226 Pakkhandati 64, 167, 305
NissayapaccayÈ honti 161, 172 PakkhandanapaÔinissaggo 121
NissayÈ 308 Pakkhandanavosaggo 306
NissaraÓaÑ 133, 200, 320 PakkhandanÈ 211
NissaraÓappahÈnaÑ 53 PakkhÊnaÑ 291
NissaraÓaviveko 307 Pakkhe 223
Nissaranti 226 PaggaÓhanto 140
NissÈya 306 PaggaÓhÈti 143
NissitÈse 63 PaggaÓhitvÈ 74
NÊto 256 Paggahanimitt|paÔÔhÈnakusalo 144
NÊlakato 57 Paggaho 192
NÊlanimittaÑ 152 Pa~guÄopamÈ 96
NÊlanimitte 152 PaccattaÑ 152

[ Pa ] [ Pa ]
PaccanÊkato 148 PaÒÒattaÑ 105
Paccayanirodhena 120 PaÒÒatti 86
PaccayÈ 205 PaÒÒattibalaÑ 228
Paccayo ca 303 PaÒÒavÈ 2
Paccaladdhu 178 PaÒÒÈ 195, 219
PaccavekkhaÓÈbahulo 263 PaÒÒÈketu 261
PaccassosuÑ 131 PaÒÒÈkkhandhaÑ 262
PaccÈropeti 29 PaÒÒÈgatena 258
PaccÈvamanti 227 PaÒÒÈgaruko 261
PaccupaÔÔhitÈ hoti 4 PaÒÒÈcarito 261
PaccuppannaÑ 256 PaÒÒÈdhajo 261
PaccuppannÈ 241 PaÒÒÈdhipateyyo 261
Paccekasambuddho 252 PaÒÒÈdhimutto 261
PacchimakÈyato 12 PaÒÒÈpanÈ 182
PacchimÈ 83 PaÒÒÈpabhedakusalo 252
Pajahati 262, 304 PaÒÒÈpetÈ 254
Pajahatha 311 PaÒÒÈpeti 228
PajÈnato 107-8 PaÒÒÈbÈhullaÑ 261
PajÈnanto 140 PaÒÒÈya 229, 259
PajÈnÈti 233 PaÒÒÈyati 78, 199
Pajjalati 274 PaÒÒÈyametaÑ 260
PaÒca 131 PaÒÒÈvimuttiÑ 234
PaÒcakkhandhÈ 172 PaÒÒÈvimutti 190
PaÒcakkhandhe 317 PaÒÒÈvuÉÉhiyÈ 251
PaÒcagatisamÈruÄho 23 PaÒÒÈvepullÈya 251
PaÒcatiÑsÈya 50 PaÒÒÈsayo 261
PaÒcannaÑ 301 PaÒÒÈsÈ 318
PaÒcavaggiye 214 PaÒÒÈsÈya 4, 58
PaÒcavÊsati 318 PaÒÒindriyaÑ 161-2
PaÒcindriyÈni 4, 173 PaÔikarohi 29

[ Pa ] [ Pa ]
PaÔikujjitaÑ 272 PaÔilÈbho 245, 251
PaÔiggahamaÓÉo 182 PaÔivijjhati 4, 111, 164, 197
PaÔighasaÒÒÈnaÑ 154 PaÔividdho 140
PaÔighÈnusayo 9 PaÔivedhakÈle 162, 165
PaÔicarati 29 PaÔivedhaÒÈÓaÑ 233
PaÔicca 47 PaÔivedhaÔÔhena 167, 197, 202
PaÔiccasamuppannaÑ 320 PaÔivedhaÔÔho 198
PaÔicchannÈni 258 PaÔivedhadhammacakkaÑ 221
PaÔicchanno 256 PaÔivedhÈdivisodhanÈya 180
PaÔijÈnÈti 229, 232 PaÔivedhÈya 162
PaÔinissaggÈnupassanÈ 247 PaÔivedho 245
PaÔinissaggÈnupassÊ 102 PaÔisa~khÈti 228
PaÔipadaÑ 202, 233 PaÔisa~khÈnabalaÑ 228
PaÔipadÈ 216 PaÔisandhikkhaÓe 171
PaÔipadÈvisuddhipakkhandaÑ 76 PaÔisambhidÈdhikaraÓe 220
PaÔipannassa 140 PaÔÔhapanÈ 182
PaÔipanno hoti 64 PaÓamanÈ 113
PaÔipassanÈ 94 PaÓidahati 167-8
PaÔippassaddhÈni 132 PaÓidhÈya 89
PaÔippassaddhippahÈnaÑ 53 PaÓidhiÑ 151
PaÔippassaddhiviveko 307 PaÓidhi 48
PaÔippassaddhivisuddhiyo 132 PaÓidhito 158
PaÔippassambheti 319 PaÓidhiyÈ 168
PaÔippassambhenti 227 PaÓihitÈ 310
PaÔippharati 29 PaÓihito 150, 157
PaÔibujjhati 208 PaÓÊtaÑ 64
PaÔibhÈnavavatthÈnato 249 PaÓÊtaÔÔhena 189
PaÔilabhati 161 PaÓÊtatarasaddhindriyassa 135
PaÔilÈbhaÔÔhena 167 PaÓÊtÈdhimuttikÈ 10
PaÔilÈbhÈ 135 PaÓÊto 207

[ Pa ] [ Pa ]
PaÓÉaraÑ 117 PabhÈseti 86-7
PaÓÉiccaÑ 248 Pabhijjati 263
PaÓÉitalakkhaÓaÑ 243 PabhinnaÒÈÓo 252
PaÓÉitÈ 140, 258 PamÈÓabaddhÈ 206
PatÈpenti 211 PamÈdo 260
PatiÔÔhÈpakaÔÔhena 142 PamodanÈ 115
PatiÔÔhÈpakattho 84 PayÈto 15
PatiÔÔhÈpanÈya 180 PayirupÈsato 132
PatiÔÔhÈpento 222 PayirupÈsanti 10
PatiÔÔhito 19, 212, 222 PayogaÑ 79
PattaÑ 38 PayogaÒca 78
PattadaÓÉo 20 Payogo 79
PattiÑ 277 ParaÑ maraÓÈ 5, 58
PatthanÈ 48 Parato 316
PathaviyÈ 49 Paratopi 45
PathavÊkasiÓaÑ 55 Parattho 256
PathavÊkÈyaÑ 314 ParanimmitavasavattÊ 218
PathavÊrasaÑ 49 ParapattiyÈ 73
PathavÊsamÈya 260 ParapuggalÈnaÑ 234
PadaÑ 242 ParappavÈdÈnaÑ 213
Padese 139, 257 ParamakÈpaÒÒappatto 20
PadhÈnaÑ 79 ParamatthaÑ 317
PadhÈnaÒca 78 ParamatthasuÒÒaÑ 240
PapaÒcito 35 Paramattho 111, 256
PapÈtÈ 20 ParamasuÒÒaÑ 317
Pabbajitena 215 ParalokavajjabhayadassÈvino 2
Pabha~karÈ 178 ParalokavajjabhayadassÈvÊ 3
Pabha~guto 316 ParasattÈnaÑ 234
Pabhavanirodhena 120 ParÈmasati 272
PabhassarÈnaÑ 13 ParÈmÈso 42
PadÈnukkamo PiÔÔha~kÈ PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Pa ] [ Pa ]
ParikkhÈrÈ 211 PariyÈdÈnaÑ 210
Parikkhitto 19 PariyÈdÈnaÔÔhena 142
PariggahaÔÔhena 202 PariyÈdÈnÈya 180
PariggahaÔÔho 106 PariyÈdiyati 144
PariggahasuÒÒaÑ 239 PariyÈyena 157, 163
Pariggaho 245 PariyuÔÔhÈnÈ 207
ParicitÈ 80 PariyuÔÔhito 21
ParicitÈya 207 PariyesitaÑ 38
Pariccajati 121 PariyogÈhanaÑ 245
PariccÈgaÔÔhena 189, 214
PariyodÈtaÑ 75
PariccÈgapaÔinissaggo 121
Pariyonaddho 17
PariccÈgavosaggo 306
PariyosÈnaÔÔhena 213
PariccitÈ 195
ParivaÔumo 57
ParijappetvÈ 302
Parivattati 256
PariÒÒatthÈ 84
ParivÈraÔÔhena 204
PariÒÒÈpaÔivedhaÑ 164
ParivÈrÈ 211
PariÉayhati 19
ParisÈsu 232
PariÓÈmeti 274
PariÓÈyikÈ 261 ParisuddhaÑ 75
Parittabh|mako 10 Pariharantu 209
ParinibbÈpanattho 84 ParihÈyati 195
Parinibbuto 35 PariÄÈho 183
Paripanthe 70 Paro 34
ParipÈkaÔÔhena 204 Palipanno 20
ParipucchÈ 93 Palibuddho 20
ParipuÓÓÈ 80 PalibodhaÑ 20
Parip|raÓaÔÔhena 204 Palibodho 20
Parip|renti 248 Palokato 316
Parimajjati 272 Palla~kaÑ 89
ParimukhaÑ 90 PavattaÑ 166

[ Pa ] [ Pa ]
PavattaÒca 166 PahÊyati 165
PavattapariyÈdÈnaÑ 240 PahÊyanti 79
PavattÈ 255 Pahomi 35
Pavatteti 221, 232 PaÄÈsÊ 25
PavÈheyya 278 PaÄÈso 260
Pavicayabahulo 261 PÈkaÔaÑ 272
Paviveko 320 PÈÔika~khÈ 208
Pavedhati 194 PÈÔihÈriyÈni 309
PasÈdanÊye suttante 132 PÈÓÈ 209
PasÈdetÈ 254 PÈtukaroti 30
PasÊdati 64 PÈpakaÑ 208
PassaÑ 255 PÈpake 262
Passati 1, 4, 165, 208, 255 PÈpanaÔÔhena 204
Passaddhi 142, 192 PÈpamakkhÊ 65
PassaddhibahulaÑ 161 PÈpamittopi 45
Passaddhibahulo 161 PÈpikÈ 48, 49
Passaddho 83 PÈpiccho 25
PassantÈnaÑ 14 PÈmojjaÑ 107, 115, 142
Passanti 64 PÈmojjabahulo 262
PassambhayaÑ 101 PÈramippattÈ 164
Passambhento 113 PÈramippatto 222
Passasati 90 PÈrip|rÊ 211
PassÈsapaÔika~khanÈ 72 PÈrisuddhi 94
PassÈsapaÔilÈbhe 72 PÈrupituÑ 206
PassÈsÈdimajjhapariyosÈnaÑ 72 PÈvacanaÑ 103
PassÈso ca 112 PÈsÈdo 106
PahÈnaÔÔhena 189 PitÈ 34
PahÈnavinayo 52 PipÈsito 21
PahÈso 116 Piyar|paÑ 9
PahÊnattÈ 123, 132, 319 PiyavacanaÑ 141

[ Pa ] [ Pa ]
PihitaÑ 272 PurimatarasaddhindriyÈ 135
PÊÔhaÑ 105 PurimÈ purimÈ 83
PÊtakÈnaÑ 13 PurisadosÈ 29
PÊtanimittaÑ 152 Purisadosehi 28
PÊti 115, 142, 192
Purisadhorayho 253
PÊtipaÔisaÑvedÊ 100
PurisanÈgo 253
PÊtisukhabh|mi 265
Purisapuggalassa 47
PÊÄanaÑ 210
PurisasÊho 253
PÊÄito 21
PurisÈ 209
Puggalassa 252
PurisÈjaÒÒo 253
PuggalÈ 209
Puggalo 2, 110 PurisÈsabho 253
PuÒÒavato 292-3 P|jento 222
PuÒÒÈbhisa~khÈro 10, 240 PekkhetÈ 254
PuthujjanakalyÈÓakassa ca 251 Pothujjaniko 215
PuthujjanasÈdhÈraÓe 251 PonobhavikÈ 207
Puthujjano 50
[ Pha ]
PuthusamaÓabrÈhmaÓÈnaÑ 213
PhandanÈ 113
Puthusallehi 16
Phandito 74
PunabbhavaÑ 65
PharaÓÈ 208
Punabbhavo 201
Pharati 57, 291
Pupphe 55
PharitvÈ 153, 257
PubbaÓhasamayaÑ 205
PubbantÈnuggahitÈ 66 PhassanaÔÔhena 167
PubbantÈnudiÔÔhi 46, 66 PhassanÈ 251
PubbantÈparantÈnuggahitÈ 66 PhassitÈ vÈ 164
Pubbayogo 263 Phassito 40, 41
Pubbe 200 Phassopi 44
PuratthimakÈyato 12 PhusanÈ 94

[ Ba ] [ Ba ]
Bajjhanti 227 BuddhÈ 178
Bandhati 30 BuddhÈ ca 212
BalaÑ 224 BuddhipaÔilÈbho 85
BalakaraÓÊyÈ 306 BuddhilabhanaÔÔhena 204
Balappatto 80 BuddhisampannÈ 140
BahiddhÈ 30, 244 BuddhisampannÈnaÑ 139
BahiddhÈ vÈ 25 Buddho 85
BahiddhÈvuÔÔhÈnavivaÔÔane 167 Bojjha~gÈ 203
BahiddhÈvuÔÔhÈno 151 BodhanaÔÔhena 204
BahiddhÈsuÒÒaÑ 239 BodhÈya 203
Bahimukho 263 BodhipakkhiyaÔÔhena 204
BahuÑ 309 BodhipakkhiyÈ 82, 168
BahukaÑ 267, 273 Bodhisattasseva 200
Bahukampi 273 Bodhenti 204
Bahukehi 14 ByantÊkaroti 262
Bahuko 271 ByantÊbh|taÑ 230
BahulÊkatÈya 207 ByantÊhoti 79
BahulÊkaroti 152, 188 ByantÊhonti 187
Bahussuto 263 ByÈpÈdaÑ 228
BÈlalakkhaÓaÑ 243 ByÈpÈdavitakko 262
BÈrÈÓasiyaÑ 214 ByÈpÈdÈnupatitaÑ 73
BÈhÈvikkhepakaÑ 30 ByÈvaÔÈ 30
BÊjaÑ 49 BrahmaÑ 232
BÊjagÈmabh|tagÈmÈ 307 BrahmakÈyikÈ 218
Bujjhati 203 BrahmacakkaÑ 232
BujjhanaÔÔhena 204 BrahmacariyaÑ 103
Bujjhanti 204 BrahmacariyamaÓÉo 182
Buddhacakkhu 147 BrahmaÒÒatthaÑ 133
BuddhaÒÈÓÈni 40 Brahmabh|to 255

[ Ba ] [ Bha ]
BrahmalokÈ 218 BhÈvanÈbalaÑ 228
Brahmalok|pago hoti 208 BhÈvanÈya 161
BrÈhmaÓamahÈsÈlo 170 BhÈvanÈvasena 143
BrÈhmaÓesu 133 BhÈvayato 70
BhÈvitaÑ 132
[ Bha ]
BhÈvitÈni 132
BhagavatÈ 217
BhÈvitÈya 207
BhagavÈ 13, 127, 130
BhÈvitÈ vÈ 164
Bhajato 132
BhÈvitindriyo 133
Bhajanti 10
BhÈvissanti vÈ 164
BhaÒÒamÈne 217
BhÈveti 152, 188, 228, 306
Bhadante 131
BhÈventi vÈ 164
BhabbÈbhabbe 4 BhÈvo 241
BhayatupaÔÔhÈne 122 BhÈsati 274
Bhayato 160, 316 BhÈsate 87
Bhayato upaÔÔhÈti 166 BhÈseti 87
BhayasaÒÒÈ 4 Bhikkhave 312
BhavagÈmikammÈ 3 Bhikkhavo 130, 186
BhavaÒca 63 Bhikkhu 291, 313
BhavataÓhÈ 65 Bhikkh| 130, 131
BhavattÈ 82, 223 Bhisi 105
BhavadiÔÔhi 46 BhummÈ devÈ 217
BhavadiÔÔhisannissitÈ 6 Bh|taÑ 64, 65, 320
BhavaratÈ 64 Bh|taÔÔhena 133
BhavasammuditÈ 64 Bh|tato 64, 65
BhavÈbhave 65 Bh|tapariÒÒÈto 65
BhavÈrÈmÈ 64 Bh|tassa 65
Bhave 65 Bh|tÈ 209
BhÈvanÈ 169, 320 Bh|ri 259, 260
BhÈvanÈpaÔivedho 202 Bh|ripaÒÒÈ 259

[ Bha ] [ Ma ]
Bho 64 ManomayaÑ 274
Bhojane 262 ManokammaÑ 48
Bhoto 310 ManoviÒÒÈÓadhÈtu 118
Manosa~khÈrÈ 310
[ Ma ]
ManosamuttejanatÈya 160
MakkhÊ 25
MaraÓadhammaÑ 58
Makkho 260
MahaggataÑ 153
MaggaÑ 110
Mahaddhano 253
Maggakovido 254
MahapphalaÑ 47
MaggaÒÒ| 254
MahÈkantÈrappaÔipanno 20
Maggavid| 254
MahÈnisaÑsaÑ 47
MaggasaccaÑ 202
MahÈpaÒÒÈ 247
MaggÈnugÈmÊ 254 MahÈpapÈte 20
Maggena 212 MahÈpalipe 20
Maggo 186, 188 MahÈpalibodhena 20
Maggo ceva hetu ca 180 MahÈpuÒÒÈnaÑ 301
MaccupÈsena 19 MahÈbandhanabaddho 19
MacchariyaÑ 260 MahÈbh|tÈ 112
MaccharÊ 25 MahÈbh|mako 10
MajjhimÈ 216 MahÈrajakkhe 1
MaÒjiÔÔhÈnaÑ 13 MahÈrajakkho 2
MaÓÉapeyyaÑ 181 MahÈvidugge 20
MattaÒÒutaÑ 262 MahÈsaÑsÈrappaÔipanno 20
Mado 260 MahÈsambÈdhappaÔipanno 20
Manasikaroto 167, 190 MahikÈ 87
ManasikÈro 134 Mahoghapakkhando 21
ManÈyatanaÑ 117 MÈtÈ 34
ManindriyaÑ 118 MÈnavinibandhÈ 46
ManussÈnaÑ 208, 291, 309 MÈnasaÑ 117
Mano 117, 309 MÈnÈtimÈno 27

[ Ma ] [ Ma ]
MÈnÈnusayo 9 M|lapariggahaÔÔhena 204
MÈnento 222 Me 124
MÈno 27, 32, 260 MeÓÉakassa 295
MÈyÈvÊ 25, 65 MettÈ ca 211
MÈrassa 178 MettÈyati 211
MÈrÈmisato 317
MettÈya vÈ 291
MigadÈye 214
MettÈsahagatena 153
MicchÈ 57
MedhÈ 260
MicchÈdiÔÔhi 46
MedhÈvÊ 66, 140
MicchÈdiÔÔhiyÈ 33
Mokkho 213, 318
MicchÈdiÔÔhiyo 62
MicchÈdiÔÔhihatÈ 178 MocetÈ 20
MicchÈdiÔÔhÊ 25 ModanÈ 116
MicchÈmÈno 28 Moho 32, 260
MittÈ 86 [ Ya ]
MukhavaÓÓo 208 YaÑ 9, 57, 200, 229
Muccati 158, 167 YaÒÒadeva 320
MucchanÈ 72 Yato 167, 201
MuÒjapabbajabh|to 17
Yattha 80, 105, 168
MuÒjamhÈ 278
YatthÈyaÑ 63
MuÔÔhassati 2, 132
YathatthÈ 84
MutaÑ 38
YathÈdiÔÔhi 48
Mutto 35, 87
Mudindriye 1 YathÈdiÔÔhiyaÑ 48
Muhuttena 218 YathÈbh|taÑ 7, 113, 158,
M|laÑ 305 229, 234
M|lacariyaÔÔhena 204 YathÈbh|taÒÈÓaÑ 158
M|laÔÔhena 204 YathÈbh|te’dhimuccati 65
M|lapaÔisambhidaÔÔhena 204 YathÈr|pehi 113
M|lapaÔisambhidÈ- YadidaÑ 242
pÈpanaÔÔhena 204 Yampi 231

[ Ya ] [ Ra ]
YÈthÈvaÑ 64 RÈgabandhanena 19
YÈnÊkatÈ 80, 81 RÈgavirÈgÈ 190
YÈnÊkatÈya 207 RÈgÈnupatitaÑ 73
YÈmÈ 218 RÈge 266
YÈvatÈ 37, 206 RÈgo 47, 260
YiÔÔhaÑ 56 RÈjamahÈmattassa 206
YuganaddhaÑ 187 RÈjÈ 292
YuganaddhaÔÔhena 189 RÈhugahaÓÈ 87
Yutto 22 Rittato 316
Rukkham|lagato 87
Yena 168
Ruci 103
Yehi 72
R|paÑ 42, 54, 152
YogayuttÈ 178
R|pagataÑ 272
YogÈvacaro 144
R|pappaÔisaÒÒutto 157
Yogehi 22
R|pavantaÑ 54
YonisomanasikÈre 138
R|pavirÈge 120
YonisomanasikÈro 249
R|pasaÒÒÈna 154
YvÈyaÑ 304
R|pasaÒÒÊ 152
[ Ra ] R|pasmiÑ 54, 55
Rakkhanti 208 R|passa 37, 47
Rajjati 23, 25, 32 R|pÈni 150
Rati 183 R|pÊ 150
Ratto 304 R|pe 120
Ramati 263 Rogato 316
RassaÑ 90 [ La ]
RÈgaÑ 304 LakkhaÓaÑ 93
RÈgagginÈ 20 LakkhaÓasuÒÒaÑ 239
RÈgato 158 LahupaÒÒÈ 261
RÈgadosamohajaÔÈjaÔito 18 LahusaÒÒaÒca 273

[ La ] [ Va ]
LÈbhÊ 272 VaÉÉhitavaÉÉhanÈ 251
LÈbho 251 Vata 315
Limpanti 226 Vatteti 228
LÊnaÑ 73 VatthukatÈ 80, 81
LokaÑ 153, 234 VatthukatÈya 207
Vatthu ceva 57
Lokattha 139
Vatthuvasena 157, 163, 200
LokadhammÈ 28
VatthusmiÑ 81, 291
LokaniyyÈnÈya 160
Vado 26
LokavÈdapaÔisaÑyuttÈ 46
Vadhakato 316
LokasannivÈso 15
Vadhake 4
LokasmiÑ 178 Vamanti 227
Lokiko 150 VayalakkhaÓaÑ 75
Lokiyo 157 Vayo 199
LokuttaraÑ 307 Vasalo 65
LokuttarÈ 157 VasippattÈ 164
Lokuttaro 150 Vasippatto 80, 222
Loke 9, 219 VasÊbhÈvaÔÔhena 205
Loko 2, 4, 34, 57, 63 VasÊbhÈvappattÈnaÑ 205
Loko ca 57, 60 VÈma-akkhito 12
LobhakkhandhaÑ 263 VÈlavedhir|pÈ 258
Lobho 32 Vi 124
Lomak|pato lomak|pato 12 Vikampati 194
VikampitaÑ 73
LohitakÈnaÑ 13
VikkhambhanappahÈnaÑ 53
[ Va ] Vikkhambhanaviveko 307
VacÊkammaÑ 48 VikkhambhanasuÒÒaÑ 239
VajjaÑ 2, 3, 228 Vikkhambhito 244
Vajjabandhanabaddho 20 Vikkhipati 195
VajjetvÈ 210 Vikkhippati ceva 195

[ Va ] [ Va ]
Vikkhippate 73 VitakkÈ 79
VikkhippamÈnassa 72 Vitakketha 310
VikkhepÈnupatitaÑ 73 Vitakkopi 44
Vikkhepo 191, 196 VitthatÈya 260
VigataÑ 242, 304 ViditaÑ 83
Vigameti 304 ViditÈ 108
ViggahitamÈnaso 191 Vidito 40
Vicayabahulo 261 Vid|re 252
VicÈrayato 310 Viddho 16
VicikicchÈnusayo 9 Vidh|penti 227
VijaÔetÈ 18 VinamanÈ 113
VijÈnanto 140 Vinayo 103
VijjaÑ 302 Vinassati 58
VijjÈ 213, 219, 304, 319 ViniggaÓhitvÈ 74
VijjÈdharÈ 302 VinipÈtikÈ 209
VijjÈvimutti 319 VinipÈtikÈnaÑ 291
ViÒÒÈÓaÑ 117, 118, 156, VinipÈto 18
171, 172 VinetÈ 254
ViÒÒÈÓakkhandho 118 Vinodeti 262
ViÒÒÈÓacariyÈya 140 Vipattibhavaloko 3
ViÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ 156 Vipattisambhavaloko 3
ViÒÒÈÓapaccayÈpi 172 Vipathapakkhandho 21
ViÒÒÈtaÑ 38 VipannadiÔÔhiyo 66
ViÒÒ| 140 VipannadiÔÔhÊ 65
VitakkaÑ 310 VipariÓataÒceva 242
Vitakkayato 310 VipariÓÈmaÔÔhena 120
Vitakkayittha 310 VipariÓÈmadhammaÑ 201
Vitakkayissati 310 VipariÓÈmadhammato 316
VitakkavipphÈrasaddaÑ 310 VipariÓÈmasuÒÒaÑ 239
VitakkasampannaÑ 77 ViparÊtasaÒÒÊ 63

[ Va ] [ Va ]
VipassakÈnaÑ 76 VimuttikkhandhaÑ 262
VipassanÈ 304 Vimutti ca 211
VipassanÈbalaÑ 228 VimuttiÒÈÓa-
VipassanupekkhÈ 193 dassanakkhandhaÑ 262
VipÈkÈvaraÓena 11 Vimuttiraso 183
VipulaÑ 58 Vimuttisukhe 70, 123
VipulapaÒÒaÑ 247 Vimutt|paÔÔhÈnakusalo 145
VipulapaÒÒÈ 252 VimokkhantikaÑ 86
VipulÈya 260 VimokkhamukhaÑ 169
Vipulena 153 VimokkhamukhÈni 160
Vimokkhavasena 143
VippaÔipanno 22
Vimokkhe 164
VippamuttaÑ 266
Vimokkho 151, 167, 304, 319
VippamuttÈ 226
VimocayaÑ 102
VippayuttapaccayÈ 172
VirajaÑ 217
VippasÊdati 208
Virajjati 212
VibhajanÈ 182
VirÈgagocaro 212
VibhavaÑ 64
VirÈgÈnupassanÈ 102, 247
VibhavaÒca 63
VirÈgÈnupassÊ 102, 120
Vibhavato 316 VirÈgÈya 64
VibhavadiÔÔhi 46 VirÈgÈrammaÓo 212
VibhavadiÔÔhisannissitÈ 6 VirÈgÈ honti 212
VibhavÈ 65 VirÈge 212
VibhÈvayitvÈ 262 VirÈgo 212
VibhÈvÊ 140 ViruÄhiÑ 307
Vibh|taÑ 262 Virocate 87
Vibh|tavihÈrÊ 261 VivajjayitvÈ 74
VimariyÈdikataÑ 266 VivaÔaÑ 272
VimuttaÔÔhena 189, 213 VivaÔÔato 190
VimuttattÈ 143 VivaÔÔanaÔÔhena 189
Vimutti 145, 201, 205, 213-4 VivaÔÔanÈ 94

[ Va ] [ Va ]
VivaÔÔanÈvasena 143 Visuddhacittassa 71
VivaÔÔanti 227 VisuddhacittÈ 311
Vivattati 107 Visuddhi 205, 319
VivaraÓÈ 182 Visuddho 65
VivÈdam|lehi 23 Visesamadhigacchati 78, 140
Vividhampi 277 VisesÈdhigamÈya 180
VivekajÈ 265 Viseso hoti 263
VivekaninnaÑ 229, 230 Viharati 124, 153
VivekanissitaÑ 306 Viharatha 311
VivekapabbhÈraÑ 230 VihÈya 67
VivekapoÓaÑ 230 VihÈrabahulo 263
VivekÈ 205 VihÈrÈdhigamo 135
Viveko 306 VihÈro 106
VisajjitÈ ca 259 VihiÑsÈvitakko 262
VisaÒÒino 178 VihesaÑ 210
VisaÒÒuttaÑ 266 Viheseti 30
VisaÒÒuttÈ 226 VÊtataÓho 65
VisaÒÒog|paÔÔhÈnakusalo 146 VÊtamalaÑ 217
VisabhÈgasuÒÒaÑ 239 VÊtarÈgo 145
VisabhÈgÈni 244 VÊriyasaÑvaro 53
VisamaÑ 320 Vuccanti 112
VisamÈ 207 VuÔÔhahanti 227
VisallaÑ 317 VuÔÔhÈti 167
VisavitÈya 85 VuÔÔhÈnaÑ 234
VisÈrado 321 VuÔÔhÈnaÔÔhena 189
VisiÔÔhaÑ 242 VuÔÔhÈno 151
VisÊnenti 227 VuddhiÑ 307
Visujjhati 319 Vuyhati 19
Visujjhanti 131, 227 V|pasammanti 79
VisuddhaÑ 320 V|pasamento 113

[ Va ] [ Sa ]
Ve 65 SaÑvattanti 203
VedanaÑ 314 SaÑvaraÔÔhena 113, 319
VedanÈ 108 SaÑvaravinayo 52
Vedabahulo 161, 262 SaÑvego 143
Vedeyyo 26 SaÑvejetvÈ 143
SaÑsÈraÑ 178
Venateyyo 257
SaÑsÈrÈ 20
VepullaÑ 307
SaÑsÊdanÈ 211
VeyyÈkaraÓe 217
Sa 65
VesÈrajjaÑ 135
SakadÈgÈmissa 67
VesÈrajjappattÈ 164
Sakkaronto 222
VesÈrajjappatto 80, 222 SakkÈyadiÔÔhi 46
VehÈsaÑ 292 SakkÈyadiÔÔhiyo 62
VodÈnaÑ 110, 234 SakkÈyavatthukÈ 46
VodÈnaÔÔho 111 SakkÈyavatthukÈya 57
VodÈnÈya 180 SagÈravasappatissÈ-
VodÈne 70, 74 dhivacanaÑ 141
VodÈno 256 SaguÓato 149
VobhindantÈ 258 Sa~kappo 202
VosaggapariÓÈmiÑ 306 Sa~kampi 218
VosaggÈ 205 Sa~khataÑ 320
VosaggÈrammaÓatÈ 188 Sa~khatato 317
Vosaggo 320 Sa~khatamasa~khataÑ 36
Vosajjati 320 Sa~khatalakkhaÓaÑ 243
Sa~khatÈnaÑ 199
VosajjitattÈ 143
Sa~khÈtena 85
[ Sa ] Sa~khÈrasuÒÒaÑ 239
SaÑkilesaÑ 234 Sa~khÈrÈ 49, 207, 241
SaÑkilesikadhammato 317 Sa~khepo 196
SaÑkilesikÈ 304 Sa~gaÓhÈti 228
SaÑdh|penti 227 Sa~gahabalaÑ 228

[ Sa ] [ Sa ]
Sa~gahitÈni 200 SaÒjÈyati 186
SacittaÑ 178 SaÒÒÈpi 44
SaccaÑ 198, 200 SaÒÒÈvitakkesupi 108
SaccagocarÈ 221 SaÒÒÈvipallÈsÈ 177
SaccaÒÈÓaÑ 217 SaÒÒÈvipallÈso 177
SaccaÔÔhena 197 SaÒÒÈvimokkho 150
SaccaÔÔho 198 SaÒÒÊvÈdÈ 59
Saccato 26 SaÒÒutto 19, 150
SaccapariyÈpannÈ 221 SaÒÒogÈnupaÔÔhÈnakusalo 146
SaccavatthukÈ 221 SaÒÒojanÈ 79
Saccasa~gahitÈ 221 SaÒÒojanikÈ 46, 62
SaccÈ 304 SaÒÒojanehi 27, 33
SaccÈnaÑ 199 SaÔho 25
SaccÈni 180 SaÓÔhÈti 107
SaccÈnulomikacittena 303 SaÓÔhiti 118
SaccÈbhisamayattho 84 SatiÑ 90
SaccÈbhisamayÈya 180 Sati 72, 107
SaccÈrammaÓÈ 221 SatipaÔÔhÈnaÑ 223
Sacce samudÈgatÈ 221 SatipaÔÔhÈnÈ 312
Saccehi 200 SatipaÔÔhÈne 132
SacchikataÑ 163 SatipaÔÔhÈnesu 139
SacchikatÈ 249 SatiyÈ 107
Sacchikato 40 SatisaÑvaro 52
SacchikatvÈ 133, 235 Sato 90, 200, 291
SacchikÈ 86 SatokÈrissa 70
SacchikiriyaÔÔhena 167 Sato kÈrÊ 107
SacchikiriyÈ 251 Sattakkhattuparamassa 67
SacchikiriyÈpaÔivedho 164 SattannaÑ 251
Sajjanti 227 SattasattatÊnaÑ 250
SaÒjanetÈ 254 Sattahi mÈnehi 27

[ Sa ] [ Sa ]
Sattahi saÒÒojanehi 27 SantÈpaÔÔhena 120
SattÈ 34, 178, 208 Santi 10
Satte 1 Santike 186, 252
SatthusÈsanaÑ 103 Santikepi 273
Sadevakassa 37 SantiÔÔhati 64, 71, 187, 274
SadevamanussÈya 37 Santo 35, 135, 207
SaddaÑ 309 SandiÔÔhiparÈmÈsÊ 25
SaddamanussÈvesuÑ 217 SannamanÈ 113
Saddahanto paggaÓhÈti 147 SannisÊdati 187
Saddahanto vimuccatÊti SappaÒÒÈ 178
saddhÈvimutto 163 SappurisasaÑseve 138
Saddahanto vimuttoti SappurisasaÑsevo 249
saddhÈvimutto 162 SappurisÈ 51
SaddahitattÈ paggahitaÑ 147 SabbaÑ 37, 49, 179
Saddo 218 SabbakÈyapaÔisaÑvedÊ 90
SaddhammassavanaÑ 249 Sabbakilesehi 136
Saddhammasavane 138 Sabba~gapacca~gaÑ 274
SaddhÈdhimutto 120, 307 SabbaÒÒutÈya 84
SaddhÈnusÈrÊ 163 SabbattatÈya 153
SaddhÈya carati 140 SabbatthagÈminiÑ 233
SaddhÈvimutto 162 SabbadassÈvitÈya 84
SaddhindriyaÑ 144, 161 Sabbadhamme 160
Saddhindriyassa 134, 142 Sabbadhi 153
Saddhe 131 SabbapaÓidhÊhi 190
Saddho 2 SabbabyÈpÈdapariyuÔÔhÈnehi 211
SantaÑ 64 Sabbasa~khÈrasamatho 119
SantaÑ sukhumaÑ 114 SabbasuÒÒatÈnaÑ 240
SantaÔÔhena 113 Sabbaso 154, 230
Santappati 19 SabbÈkÈrena 256
SantÈpaÑ 210 SabbÈbhinivesehi 168

[ Sa ] [ Sa ]
SabbÈvantaÑ 153 SamannÈgatÈ 11, 255
Sabbe 208 SamannÈgato 260, 315
SabbesaÑ 291 SamayaÑ 125, 205
Sabbo 40 Samaya 125
Sabrahmakassa 37 Samayavimokkho 150, 157
SabrahmacÈrino 140 Samayo 191
SabhÈgasuÒÒaÑ 239 SamasikkhatÈ 140
SabhÈgÈni 244 SamÈ 71
SabhÈvena 241 SamÈdahaÑ 101
SamaÑ 82, 110, 320 SamÈdahati 74
SamaÓasammatÈ 133 SamÈdinnaÑ 48
SamaÓesu 133 SamÈdhiÑ 266, 307, 310
SamattaÑ 48 SamÈdhindriyaÑ 119, 161
SamatikkantÈ 226 SamÈdhibalaÑ 119
Samatikkama 154 SamÈdhiyati 73, 187, 208
Samatikkamanti 226 SamÈdhisampannaÑ 77
Samatikkamma 157 SamÈpajjati 274
SamatthaÑ 110 SamÈpatti 156
SamatthaÒca 111 SamÈpattiyo 141
Samattho 84 SamÈrakassa 37
SamathanimittaÑ 75 SamÈhito 2
Samathanimitt|paÔÔhÈnakusalo 144 Samucchindanti 227
Samathapubba~gamaÑ 186 SamucchedappahÈnaÑ 53
SamathabalaÑ 228 Samucchedavisuddhiyo 132
Samatho 119 Samucchedaviveko 307
Samadhammo 207 SamuÔÔhÈnaÔÔhena 45
SamadhikÈni 70 SamudayaÑ 133
Samanupassati 55 Samudayato 158
SamanupassanatÈya 160 Samudayanirodhena 120
Samantacakkhu 40, 147 Samudayo 134

[ Sa ] [ Sa ]
SamudÈgatÈ 221 SammÈdiÔÔhisamÈdÈnÈ 179
SamudÈgato 212 SammÈpaÔipannÈ 34
SamuducitaÑ 71 SammÈpaÔipannÈnaÑ 140
SamudujitaÑ 71 SammÈvimutti 229
SamuddavaÓÓaÑ 277 SammÈsamÈdhi 119
SamodhÈnaÔÔhena 167 SammukhÊbh|te 181
SamodhÈneti 110 SammohÈ 158
Sampakampi 218 SayaÑ 133
SampajÈnassa 240 Sayambh| 84
SampajÈno 291 Sarasato 148
Sampattibhavaloko 3 SarÈgaÑ 314
Sampattisambhavaloko 3 SarÊraÑ 5
SampannadiÔÔhiyo 66 SallakkhaÓÈ 94
SampannadiÔÔhÊ 65 Sallato 316
SampayuttapaccayÈ 161 Sallapati 274
SamparÈyiko 256 SallÈnaÑ 16
Samparivattati 20, 28 Savanena 132
Sampavedhi 218 Sasa~khÈraparinibbÈyissa 68
SampahaÑsan|paÔÔhÈnakusalo 145 Sasallo 16
SampahaÑsitaÑ 76 SassatadiÔÔhi 46
SampekkhÈyanadhammo 261 SassatadiÔÔhiyÈ 57
SambodhÈ 200 SassatavÈdÈ 59
SambodhÈya 216 SassatisamaÑ 26
SammaggatÈ 34 Sassatena vÈ 240
SammattaniyÈmaÑ 315, 317 Sassato 4, 26, 60
SammappadhÈnaÑ 224 SassamaÓabrÈhmaÓiyÈ 37
SammappadhÈne 132 SahagatÈ 211
SammÈÒÈÓaÑ 229 SahajÈtapaccayÈ 161, 172
SammÈdiÔÔhi maggo 188 SahajÈtÈ 211
SammÈdiÔÔhiyÈ 307 SahajÈtÈnaÑ 180

[ Sa ] [ Sa ]
SahajÈtÈni 212 SiyÈ 157, 163
SÈkacchaÑ 274 SÊghaÑ sÊghaÑ 261
SÈÔheyyaÑ 260 SÊghapaÒÒÈ 261
SÈtaÑ 116 SÊtibhÈvaÒÈÓaÑ 158
SÈtar|paÑ 9 SÊtisiyÈvimokkho 150
SÈdu 49 SÊlaÑ 306
SÈdheti 78 SÊlakkhandhaÑ 262
SÈmaÑ 84 SÊlavisuddhi 113, 142, 213, 319
SÈmaÒÒatthaÑ 133 SÊlasaÑvaro 52
SÈmaÒÒaphalÈni 225 SÊlÈni 261
SÊhanÈdaÑ 232
SÈmantÈ 252
SutakadukkaÔÈnaÑ 34
SÈmayikÈsÈmayika-
SukkaÑ 177
vimokkhÈ 157
SukhaÑ 116, 135, 142, 192, 314
SÈmayiko 150
Sukhato 158
SÈmisaÑ 314
SukhavipÈkaÑ 177
SÈmiso 150
SukhasaÒÒaÒca 273
SÈrambho 260
SukhÈni 116
SÈriputtasamÈ 257
SukhitattÈ 210
SÈriputto 205 Sukhino 211
SÈlohitÈ 86 SukhudrayaÑ 177
SÈvakapÈramippatto 263-4 SukhumataraÑ 107
SÈvakasÈdhÈraÓÈni 40 SukhumasaddanimittÈ-
SÈvakehi 11 rammaÓatÈpi 115
SÈvajjaÑ 177 SuggahitaÑ 152
SÈvatthiyaÑ 127 SuggahitattÈ 114
SÈsavato 316 Sujjhanti 227
SÈsavo 150 SuÒÒaÒca 242
Sikkhati 91, 113, 236 SuÒÒataÔÔhena 189
SikkhÈ 164 SuÒÒatÈya 160
SikkhitattÈ 236 SuÒÒat|paÔÔhÈnakusalo 145

[ Sa ] [ Sa ]
SuÒÒato 160, 316 S|paÔÔhitÈ 81
SuÒÒamidaÑ 151 S|padhÈritattÈ 115
SuÒÒasuÒÒaÑ 239 SekkhÈnaÑ 251
SuÒÒÈgÈragato 89 Sekkho 145
SuÒÒo 168, 239, 244 SekhapaÔisambhidappatto 263
SutaÑ 38, 50, 205 SeÔÔhaÑ 242
Suttantakkhandhe 132 SeÔÔho 213
Suttantikavatth|ni 115 SenÈ 292
SutvÈna 178 SenÈby|haÑ 277
SuddhataÑ 66 SeyyathÈpi 4, 114, 305
SupaÓihito 106 Sevato 132
SupaÓÓavaÓÓaÑ 277 SevantaÑ 7
Supati 208 Sevanti 10
SuparikkhatÈ 211 SevitabbÈ 215
SupinaÑ 208 So 314
SuppaÔippassaddhÈni 132 SotÈpattimaggo 42
SuppahÊnattÈ 132 SotÈpattiya~gesu 137
SubhÈvitaÑ 132 SotÈpannassa 252
SubhÈvitÈni 132 SotÈpannÈ 68
SumanasikatattÈ 115 SomanassaÑ 47, 135, 201
Sumano 291 SoÄasavatthukaÑ 69
SuviÒÒÈpaye 1 SvÈkÈre 1
Suvid|re 252 SvÈdhiÔÔhitaÑ 81, 120, 307
SuvimuttÈ 211 SvÈdhiÔÔhitÈ 211
SusamaÑ 82 SvÈla~katÈ 211
SusamÈraddhÈ 80, 82 SvÈvatthitaÑ 152
SusamÈraddhÈya 207 [ Ha ]
SusamÈraddho 207 HaÒci 303
SusamuggatÈ 211 HaÒÒati 20
Susam|hatattÈ 82 Hatanetto 21

[ Ha ] [ Ha ]
HadayaÑ 117 HÊnÈdhimuttikÈ 10
HammiyaÑ 106 HÊnÈyÈvattitvÈ 30
Harati 124 HÊno 215
HutaÑ 33, 56
HarÈyamÈnÈ 64
HeÔÔhimakÈyato 12
HÈsapaÒÒÈ 261
Hetu 303
HÈsabahulo 262
HetunirodhÈ 305
HÈso 116 Hetunirodhena 120
HiribalaÑ 228 Hetuso 233
HirÊ 227 Het| 171, 205
HirÊyati 228 Het|naÑ 174
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
[A] [A]
AkusalakammapathÈ dasa 33 AnubandhanÈvidhi 95
AccantavirÈgo 102 AnulomikÈ khanti tividhÈ 315
AÉÉhÈdÊni tÊÓi 253 AnusayÈ satta 9
AtimÈno 27 Anusenti 8
AttavÈdupÈdÈnaÑ 22 AntaggÈhikadiÔÔhiyÈ
AtthapaÔisambhidÈya ÈkÈrÈ paÒÒÈsa 58
ÈrammaÓÈni paÒca (PÈ) 219 AntarÈparinibbÈyÊ tividhÈ 68
AdhikaraÓasamatho 119 AntÈ dve 215
Adhimatta 141 ApÈna 69
AdhimÈno 27
ApÈya (4) 18
AdhimÈno Èraddhavipassa-
AppanÈ 93
kasseva uppajjati 27, 28
AbhijjhÈ kÈyagantho 22
Adhivacana 141
AbhiÒÒÈÒÈÓÈni cha 250
AnantaÒÈÓÈdÊni tÊÓi 253
Abhisamaya 302, 304
AnÈgÈmÊ paÒca 68
AmÈnusÊ ratÊ 192
AnÈvaraÓaÒÈÓaÑ 36
AraÒÒa 105
Anicca, animittÈnupassanÈ-
dÊnaÑ ekaÔÔhatÈ 166 AriyÈ 51
Aniccato sudiÔÔhÈ AriyÈnaÑyeva sÈdhÈraÓa-
aÒÒatopi 229 paÒÒÈ 251
AnunayasaÑyojanaÑ 27 AvijjÈyogo 22
AnupassanÈ 103 AvijjÈsaÑyojanaÑ 27
AnupassanÈÒÈÓÈni aÔÔha 115 Avijjogho 21
AnupassanÈdvÈsattati 122 AsÈmantapaÒÒÈ 259
AnupassanÈnaÑ sattannaÑ AsmimÈno 27, 28
paÒÒÈnaÑ AssÈsapassÈsÈnaÑ
parip|raÓatÈ 247, 248 alÈbhino satta 97
[A] [I]
AssÈsapassÈsÈnaÑ IdaÑsaccÈbhiniveso
pÈkaÔÈpÈkaÔatÈ 90, 91 kÈyagantho 22
AssÈsapassÈsÈnaÑ Èdi- Iddhiyo dasa 264, 265
majjhapariyosÈnÈni 72 Isipatana 214
AssÈsapassÈsÈnaÑ
[U]
oÄÈrikasukhumatÈ 91, 93
Uggaho 93
UttarakurukÈ acchandikÈ 11
dÊgharassÈni 90
UpakkilesÈ aÔÔhÈrasa 72, 74
UpaÔÔhÈnaÑ 93
phusanaÔÔhÈnÈni 73
UpaÔÔhÈnÈnussatiyo aÔÔha 115
[Œ] Upadhiviveko 229
ŒkÈrÈ cattÈlÊsa 315, 316 UpÈdÈnÈ cattÈro 22, 23
ŒkÈrÈ dvÈdasa 217 UpÈsikÈ 291
ŒkÈrÈ paÒÒÈsa 4 UppajjamÈnaÑ 233
ŒghÈtavatth|ni dasa 33 UppannaÑ 233
ŒghÈtavatth|ni nava 30 Ubho anta 7
ŒcikkhaÓÈdÊni satta padÈni 182
[E]
Œna 69
Ekanta 85
ŒnÈpÈnassati 69
EkÈyanamagga 85
ŒnÈpÈnassatikamma-
ÔÔhÈnassa manasikÈravidhi 94 [O]
ŒrÈma 128 OghÈ cattÈro 21
ŒrÈmÈnaÑ nÈmalÈbha- OghayogÈnaÑ visesatÈ 22
karaÓÈni 186 ObhÈsÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ
ŒlapanÈnaÑ visesatÈ 186 visesatÈ 87
ŒsannamaraÓassa AvÊci- ObhÈse tayo gÈhÈ 193
jÈlÈyapi nikanti 171 OmÈno 27
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 375
[ Ka ] [ Ga ]
Ka~khÈ 141 GaÓanÈvidhi 94, 95
Kamma (3) 48 Gatiyo paÒca 23, 170
KammacatukkÈni tÊÓi 174, 177 Gativipattiyo tisso 170
KammavipÈkaÒÈÓehi GanthÈ cattÈro 22
Gahapati 301
sÈdhÈraÓÈsÈdhÈ-
GahapatimahÈsÈlÈnaÑ
raÓatÈ 177
devasikavalaÒjanaÑ 170
KammÈvaraÓÈdÊni tÊÓi 11
GocarÈnaÑ visesatÈ 110
KalyÈÓaputhujjanehi
Gotrabhu anulomika-
sÈdhÈraÓapaÒÒÈ paÒca 251
khantiyÈ eva sa~gahitÈ 315
KÈmaguÓÈ paÒca 23
[ Ca - Cha ]
KÈmayogo 22
CakkavattÊ rÈjÈ 292
KÈmupÈdÈnaÑ 22
CatutthacatukkaÑ
KÈmogho 21
suddhavipassanÈvasena
KÈyacittÈnaÑ lahutÈ 96, 97
vuttaÑ 103
KÈyaduccaritaÑ 22 CariyÈyo aÔÔha (PÈ) 139, 309
KÈyabalaÑ 230, 231 Cittaviveko 229
KÈyaviveko 229 Cittasamatho 119
KÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈna 108 Cittassa pabhassaratÈ 117
KÈyikaÑ sukhaÑ vipassanÈya CetasikaÑ sukhaÑ samathassa
bh|mi 116 ca vipassanÈya ca bh|mi 116
ChabbaÓÓarasmiyo 12, 13
[ Kha ]
KhattiyamahÈsÈlÈnaÑ [ Ja ]
devasikavalaÒjanaÑ 170 JavanapaÒÒÈ 261
KhandhÈnaÑ paÒcannaÑ Jina 81
ekappahÈrena sammasanatÈ 317 [ ©a ]
KhantisaÑvaro 53 ©ÈÓa, ÒÈÓavatth|ni
KhayavirÈgo 102 sattasattati 250, 251

[ ©a ] [ Da ]
©ÈÓa, paÒÒÈkathÈnaÑ DiÔÔhiyo vÊsati
visesatÈ 264 maggÈvaraÓÈ 54, 55, 61
©ÈÓabalaÑ 230, 231 DiÔÔhiyo soÄasa 46
©ÈÓasaÑvaro 53 DiÔÔhivipallÈsassa
©ÈtÈdÊnaÑ paÒca 40, 41 sabbabalavataratÈ 178
[ Ta ] DiÔÔhisaÑyojanaÑ 27
TaÓhÈ cha 25 DiÔÔhupÈdÈnaÑ 22
TaÓhÈvicaritÈni aÔÔhasataÑ 34, 35 DiÔÔhogho 21
TathÈgatabalaÑ duvidhaÑ 230 DukkaÔakamma 34
TathÈgatabalÈni dasa 230 DuccaritÈni tÊÓi 22
TathÈgatassa kÈyabalÈni 231 DevÈ 23
Tada~gappahÈnaÑ 53 DesanÈÒÈÓaÑ duvidhaÑ 233
Tada~gaviveka 230, 306, 307 DesanÈdhammacakkaÑ 221
TikkhapaÒÒÈ 262 DesanÈmaÓÉo 182
TiracchÈnayoni 23 Dvande pubbÈparanayo 11
TÊsu catukkesu visuÑ Dvejjha 141
bhÈvanÈnayo natthi 100 DveÄhaka 141
[ Da ] [ Dha ]
DasabalaÒÈÓÈnaÑ anukkamo 236 DhammacakkaÑ
DiÔÔhÈbhiniveso tÊÓi sataÑ 46 duvidhaÑ 221, 233
DiÔÔhi 42, 43 Dhammacakkapavattana 217
DiÔÔhigatÈni cha 25, 26 DhammadesanÈya
DiÔÔhigatÈni dvÈsaÔÔhi 35 sabbaparisasÈdhÈraÓatÈ 130
DiÔÔhiÔÔhÈnasamugghÈto 64 DhammapaÔisambhidÈya
DiÔÔhiÔÔhÈnÈni aÔÔha 43, 45 ÈrammaÓÈni paÒca (PÈ) 219
DiÔÔhipariyuÔÔhÈnÈni Dhamma, rukkhÈnaÑ
aÔÔhÈrasa 45, 46 vuddhÈdibhÈvo 307
DiÔÔhippabheda 4, 5 Dhamma, vinaya 103, 104
DiÔÔhiyogo 22 DhammÈnudhamma-
DiÔÔhiyo dveva 21 paÔipatti 137, 138

[ Na ] [ Pa ]
NidÈna 202 PaÒÒÈbÈhulla 261
NidÈna, samudayÈnaÑ PaÒÒÈyo soÄasa 250
visesatÈ 120 PaÔiggahamaÓÉo 182
NibbÈnÈrammaÓa 188 PaÔighasaÑyojanaÑ 27
NibbedhikapaÒÒÈ 262 PaÔiccasamuppanna 6
NimmÈne sÈvaka, tathÈ- PaÔinissaggÈ dve 102
PaÔippassaddhiviveko 230
gatÈnaÑ visadisatÈ 14
PaÔippassaddhippahÈna 53
NiyyÈna 106
PaÔibhÈnapaÔisambhidÈya
Niraya 23
ÈrammaÓÈni paÒca (PÈ) 219
NiruttipaÔisambhidÈya
PaÔisandhikkhaÓe
ÈrammaÓÈni paÒca (PÈ) 219 nÈmar|pÈni 171, 174
NirodhÈ paÒca (PÈ) 306 PaÔisambhidaÒÈÓÈnaÑ
NisajjadosÈ cha 238 gaÓanÈni 219
NissayÈ dvÈdasa (PÈ) 306, 308 PaÔisambhidapatta-
NissaraÓappahÈnaÑ 53 puggalÈ dve 263
NissaraÓaviveka 230, 306 PaÔivedhaÒÈÓaÑ duvidhaÑ 233
NÊvaraÓÈni paÒca 23 PaÔivedhadhammacakkaÑ 221
Netta 21 PaÔivedhassa ÈdivisodhanÈ 180
PaÓÉitalakkhaÓÈni tÊÓi 243
[ Pa ]
PatthanÈ, paÓidhÊnaÑ visesatÈ 48
PakkhandanapaÔinissaggo 102
PathavikampanÈni cha 218
PaÒcavaggiya 214
PathaviyÈ kampana-
PaÒÒÈguÓÈnaÑ attasampatti-
kÈraÓÈni 218, 219
siddhitÈ 254 PariccÈgapaÔinissaggo 102
LokahitasampattisiddhitÈ 254 Paripantha, upakÈre ÒÈÓÈni
PaÒÒÈnaÑ aÔÔhannaÑ aÔÔha 70
puthupaÒÒÈya parip|raÓatÈ 248 ParipucchÈ 93
PaÒÒÈnaÑ navannaÑ ParivaÔÔÈ tayo 216, 217
hÈsapaÒÒÈyaÑ ParisÈ aÔÔha 232, 321
parip|raÓatÈ 248 PavattaÑ 233
PaÒÒÈÓaÑ lokiyalokuttara- PavattamÈnaÑ 233
missakatÈ 261 PahÈnavinayo paÒcavidho 52

[ Pa - Pha ] [ Ba ]
PÈÔihÈriyÈni tÊÓi (PÈ) 309 ByÈdhissa m|lÈ,
PÈramÊ 263 sannapaccayatÈ 120
Piyar|paÑ 9 ByÈpÈdo kÈyagantho 22
Puggala 47, 48 BrahmacariyamaÓÉo 182
PuthujjanÈ dve 51 BrÈhmaÓamahÈsÈlÈnaÑ
PurimÈni tÊÓi samatha- devasikavalaÒjanaÑ 170
vipassanÈvasena 103
[ Bha ]
PurimÈ bojjha~gÈ
Bhagavato aviditadhammo
pacchimÈnaÑ m|laÔÔhatÈ 204
nÈma natthi 256
Purisa 47, 48
BhabbÈbhabbasatta 4, 11
PurisadosÈ aÔÔha 28, 29
BhavagÈmino 3
PurisÈsabhÈdÊni paÒca 253
Pettivisayo 23 Bhavayogo 22
PhusanÈÔhapanÈvasena visuÑ BhavarÈgasaÑyojanaÑ 27
manasikÈro natthi 95 Bhavogho 21
BhÈvanÈ catasso (PÈ) 188
[ Ba ] BhÈsate-ÈdÊnaÑ tiÓÓannaÑ
BalÈni aÔÔhasaÔÔhi 227 visesatÈ 87
BÈrÈÓasÊ 214
Bh|tagÈma 307
BÈlalakkhaÓÈni tÊÓi 243
Bh|ripaÒÒÈ 259, 260
BÊjagÈma 307
Buddha 84, 86 [ Ma ]
Buddhacakkhu 147 Magga, phala, paÒÒÈnaÑ
BuddhaÒÈÓÈni cuddasa 37, 137 paÔilÈbhakÈraÓÈni 249, 250
BuddhÈ dve 212 Maggassa suÒÒatÈdinÈma-
BuddhÈnaÑyeva orasaÒÈÓaÑ 233 lÈbhakÈraÓÈni 149
BuddhisampannÈnaÑ MacchÈ tayo 257
paricchedÈ 139 MajjhimÈ paÔipadÈ 216
Bojjha~ga 203 MaÓÉo tividho 181, 182
Bodhipakkhiya 204, 223 ManÈyatana 117, 118
BodhipakkhiyadhammÈnaÑ ManussÈ 23
mukhatÈ 169 ManoduccaritaÑ 22
[ Ma ] [ Ya - Ra ]
Mahapphala, mahÈni- YamakapÈÔihÊra 11, 12
saÑsÈnaÑ visesatÈ 47 YuganaddhabhÈvanÈ 108
MahÈpuÒÒÈ paÒca 301 YuganaddhabhÈvanÈnaÑ
MahÈvipassanÈ soÄasa ÈkÈrÈ 189
YogÈ cattÈro 22
aÔÔhÈrasa (PÈ) 77, 78
YogÈvacara 144
MahÈsÈla 170
YonisomanasikÈro 137, 138
MÈnasaÑyojanaÑ 27
Rati 183
MÈnÈtimÈno 27
Rasa (3) 183
MÈnÈ nava 31, 32
RopimaÑ 128
MÈnÈ satta 27
[ La ]
MÈno 27
LakkhaÓaÑ 93
MigadÈya 214
LahupaÒÒÈ 261
MicchÈdiÔÔhikassa dveva gatiyo 48
Loka 238
MicchÈdiÔÔhi dasavatthukÈ 33
LokatthacariyaÑ BuddhÈ eva 139
MicchÈmÈno 27, 28
LokaniyyÈna 160, 167
MettÈ aÔÔhavÊsÈdhika- Lokuttara 226
paÒcasatÈ 210 LokuttaradhammÈnaÑ
MettÈya anodhiso attaniyasuÒÒatÈ 239
pharaÓÈ paÒca 209 LokuttaradhammÈnaÑ
MettÈya ÈkÈrÈ aÔÔha 210, 211 avipassanupagatÈ 112
MettÈya ÈnisaÑsÈ ekÈdasa 208 [ Va ]
MettÈya odhiso pharaÓÈ VacÊduccaritaÑ 22
satta 209 VanaÑ duvidhaÑ 128
MettÈya odhiso pharaÓÈ Vaneyeva lokiya-
dasa 209 lokuttarassa uppatti 129
MettÈya pharaÓÈ tividhÈ 153, 209 Vasabh|, sabha, nisabhÈnaÑ
MedhÈ 140 visesatÈ 231

[ Va ] [ Sa ]
VikkhambhanappahÈnaÑ 53 SaÑsaya 141
Vikkhambhanaviveko 229 SaÑsÈra 18
VicikicchÈya vevacanÈni 141 SagÈrava 141
VicikicchÈsaÑyojanaÑ 27 Sa~khatalakkhaÓÈni tÊÓi 234
VijjÈ 319 Sa~khÈrÈdÊni 240, 241
Vinayo duvidho 52 SaccÈnaÑ dve, cha, dvÈdasa
lakkhaÓÈni 198, 199
VipallÈsavatth|ni cattÈri 178
Saccesu tÊÓi lakkhaÓÈni 198
VipallÈsÈnaÑ pahÊnÈ-
SaÒÒÈvipallÈsassa
pahÊnatÈ 179
sabbadubbalatÈ 178
Vipassaka 76
SaÒÒojanÈni dasa 33
VipassanÈ dvisatÈni 318
SaÒÒojanÈni satta 27
VipassanupakkilesÈ SatipaÔÔhÈna 312, 313
dasa 109, 193 SatipaÔÔhÈnÈdÊnaÑ
Vipassanupakkilesesu catubbidhatÈ 223
puggalÈnaÑ visesatÈ 195 SatipaÔÔhÈnÈnaÑ
VipussanÈpubba~gama- cattÈrova 313, 314
samatha 187 SatisaÑvaro 52
VimokkhÈ 157 SatthÈ 181
VirÈgÈ dve 102 SadevakassÈdÊnaÑ
VirÈgÈ paÒca (PÈ) 306, 308 paÒcannaÑ visesatÈ 37, 38
VivÈdam|lÈni cha 23, 24 SaddhammasavanaÑ 137, 138
VivekÈ tayo paÒca 229, 306 SaddhindriyÈdÊnaÑ
VisesaÑ adhigacchati 140, 180 ÈdivisodhanÈ 142
VÊriyasaÑvaro 53 SaddhindriyÈdÊnaÑ
VodÈnaÒÈÓÈni terasa 78 samudayattha~gamassÈdÈ-
VosaggÈ paÒca (PÈ) 306 dÊnavanissaraÓÈni 134, 136
Vosaggo duvidho 143, 306 Sandhayo paÒca 93
Sappatissava 141
[ Sa ] SappurisasaÑsevo 137, 138
SaÑvaravinayo paÒcavidho 52 SappurisÈ 51
SaÑvegavatth|ni aÔÔha 145 SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ 36

[ Sa ] [ Sa ]
SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ SÊtibhÈva 159
anÈvaraÓaÒÈÓaÑ nÈma 36 SÊlabbataparÈmÈso
SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ kÈyagantho 22
samantacakkhu nÈma 40 SÊlabbatupÈdÈnaÑ 22
SabbaÒÒuta, dasabalaÒÈÓÈnaÑ SÊlasaÑvaro 52
visesatÈ 235 SÊsÈni terasa (PÈ) 312
SabbatthikavÈdÈcariya 311 SÊhanÈda 232
Sabbadhamma, sabba- Sukatakamma 34
sa~khÈrÈnaÑ visesatÈ 160 SukhÈni dve 116
Sabbasa~khÈrasamatho 119 Suta 50
Samathapubba~gamavipassanÈ 186 SutavÈ 50
SamathavipassanÈnaÑ SenÈsanÈni nava 89
yuganaddhatÈ 111 Sevanti-ÈdÊni tÊÓi 10
Samatho tividho 119 SotÈpattiya~gÈni cattÈri 137
Samantacakkhu 147
SotÈpannÈ tayo 67
SamÈdhayo catuvÊsati 121, 122
SamucchedappahÈnaÑ 53 [ Ha ]
Samucchedaviveko 230, 306 HatthikulÈni dasa 230, 231
Sammatta 11 HÈsapaÒÒÈ 261
SammukhÊbh|ta 181 HeÔÔhimaÑ paguÓajjhÈnaÑ
SayaÑjÈtaÑ 128 uparimassa padaÔÔhÈnatÈ 234
Sayambh| 84, 133 HetunirodhÈ dukkhanirodho 305
SÈtar|paÑ 9 Hetu, paccayÈnaÑ
SÊghapaÒÒÈ 261 visesatÈ 205, 303
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ
NÈmÈnukkamo PiÔÔha~kÈ NÈmÈnukkamo PiÔÔha~kÈ
[A-U] [ Ka ]
AkaniÔÔha 191 KomÈrabhacca 269
AnÈgÈmi 263 Kosambi 185, 279, 280, 288,
AnÈthapiÓÉika 128-9 295
Anotattadaha 214 [ Kha ]
Abhibh| (BhagavÈ) 275 KhÈÓukoÓÉaÒÒatthera 286
AruÓavata (raÒÒo) 275 KhujjuttarÈ 288
AruÓavatÊ (nagara) 275
[ Ga ]
Assaji 214
Gotama (Buddha) 219, 258, 289
Œnanda 104, 185, 290
Gotami 104
Isipatana 214, 222
GodhÈvari (nadÊ) 117
Uttarakuru 292-3
Ga~gÈ (nadÊ) 117, 129
UttarÈ (upÈsikÈ) 286-7
Ga~geyya (hatthi) 230
Uposatha (hatthi) 230-1
Gandha (hatthi) 230
[ Ka ] GandhamÈdana 214
Kakusandha (Buddha) 284-5
[ Gha ]
Kapotakandara 282
Ghosita (seÔÔhi) 185-6, 288,
Kamboja 156
295, 297, 301
KalandanivÈpa 282 GhositÈrÈma 185-6, 288
Kassapa (Buddha) 293
[ Ca ]
KÈÄÈvaka (hatthi) 230
CÈtumahÈrÈjika 218, 232
KÈÄÊ (dÈsÊ) 296-7, 301
C|Äapanthakatthera 14, 268-91
KukkuÔaseÔÔhi 285-6, 288
KukkuÔÈrÈma 186, 288 [ Cha ]
KoÓÉaÒÒa 214, 217, 219, 233 Chaddanta (hatthi) 230-1

[ Ja ] [ Pa ]
JaÔila (seÔÔhi) 293-5 PÈvÈrikÈrÈma 288
JambudÊpa 292-3, 295 Pi~gala (hatthi) 230
JÊvaka 269-70 Piya~kara 182
Jeta (raÒÒo) 128 Piya~karamÈtÈ 291
Jetavana 128-30, 185, 288 PuÓÓa (seÔÔhi) 286
Jotika (seÔÔhi) 292 PuÓÓa (dÈsa) 301
[ Ta ] PuÓÓatthera 104
TakkasÊla 293-4 PunabbasumÈtÈ 291
Tamba (hatthi) 230 [ Pha ]
TÈvatiÑsÈ 218 PhussamittÈ 292
TipiÔakac|ÄanÈgatthera 174
[ Ba ]
TipiÔakamahÈdhammarakkhita-
BÈkula (thera) 279-80
tthera 174
BÈkulaseÔÔhi 280
Timitimi~gala (maccha) 257
BÈrÈÓasÊ 214-5, 279-80,
[ Da ] 293
DÊpa~kara (Buddha) 214, 233 BimbisÈra 292
[ Dha ] [ Bha ]
DhanaÒcaya (seÔÔhi) 301 Bhaddiya (nagara) 214, 295
Dhammagutta 292 Bh|tapÈlatthera 281
[ Na ] [ Ma ]
Nandam|la (pabbhÈra) 214 MagadharaÔÔha 295
[ Pa ] Ma~gala (hatthi) 230
PaÒcavaggiya 214-5 MahÈkaccÈyanatthera 294
PaÓÉara (hatthi) 230 MahÈdattatthera 174
PabhÈvati 275 MahÈnÈma 214
PÈÔaliputta 30 MahÈmoggallÈ-
PÈvÈrika (seÔÔhi) 185-6, 288 natthera 282-3, 264
PÈvÈrikambavana 186 MÈgaÓÉiya 288-9
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ 385
[ Ma ] [ Sa ]
SaÑkiccatthera 280-1
MeÓÉakaseÔÔhi 295, 301
SakadÈgÈmi 263
MoravÈpi 174 SakkaraÔÔha 295
[ Ya ] SaÒjÊvatthera 284-5
SÈmÈvatÊ 288-9-90
YamunÈ (nadi) 129, 279
SÈriputta 124, 129, 131,
[ Ra ] 205, 257, 282-3
RÈjagaha 30, 282, 286, 292 SÈvatthi 75, 127, 129,
185, 280
RÈhu 87
SikhÊ (BhagavÈ) 275-6
[ Va ] Si~gÈla 52
Vakkali 52 SirimÈ (gaÓikÈ) 286-7
Sudatta 128
Vappa 214
Sumana (mÈlÈkÈra) 288
Vidhuratthera 285 SoÓa 52
Vipassi (Buddha) 295 SotÈpanna 263
VisÈkhÈ (upÈsikÈ) 75 [ Ha ]
VeÄuvana 128, 282 Hema (hatthi) 230-31
NÈnÈpÈÔhÈ
PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ,
KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci
Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu
dissamÈnapÈÔho, ®Ôha = AÔÔhakathÈ.
PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya
NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ
[A]
AggaphalaÑ = MaggaphalaÑ (SÊ) 164
AjjhosannÈ = AjjhopannÈ (SÊ) 51
AÒÒÈsikoÓÉaÒÒoti = AÒÒÈkoÓÉaÒÒoti (SÊ) 219
AtthÈpekkhanavasena = AntÈpekkhanavasena (SÊ) 14
AtibahukattÈ = AtibahuÑ katvÈ (SÊ) 258
Adhitassa = Kathitassa (SÊ) 228
AdhivuttipadÈni = AdhimuttipadÈni (SÊ) 44
AntaritabhÈvaÑ = AntarikabhÈvaÑ (SÊ) 272
Aniccato dakkhunti = Aniccataddakkhunti (Ka) 179
AnimittavipassanÈya = AnimittÈnupassanÈya (SÊ) 149
Anupubba-anuvaÓÓanÈ = ApubbatthÈnuvaÓÓanÈ (Ka) 41
AnubandhanÈya = AnubandhanÈvasena (SÊ) 95
ApatÈsi = AvatthÈsi (Ka-SÊ) 283
AparapariyÈyavedanÊyassa = AparÈpariyavedanÊyassa
(SÊ, Ka, Visuddhi 2. 236 piÔÔhe ca) 175
AphuÔÈ = AphuÔÔhÈ (SÊ) 260
AbyÈpajjaÑ = AbyÈpajjhaÑ (SÊ) 153
AbhisametÈ = Abhisameto (Ka) 303
Arahanti = ArahÈti (SÊ) 58
Ar|ti = UdÈti (SÊ) 71
[A]
AvaÔÔhÈnaÑ = AcalaÔÔhÈnaÑ (SÊ, Ma-®Ôha 1. 332;
Abhi-®Ôha 2. 381 piÔÔhesu ca) 231
AvibhajitvÈva = AvissajjitvÈva (SÊ) 190
AsantasanÊyo = Asampakampiyo (SaÑ-®Ôha 2. 43; Ma-®Ôha 1. 332;
Abhi-®Ôha 2. 381 piÔÔhe) 231
[Œ]
Œka~khapaÔibaddhÈti = Œka~khanapaÔibaddhÈti (SÊ) 81
Œka~khappaÔibaddhÈti = Œka~khanappaÔibaddhÈti (SÊ) 257
ŒpÈnanti = Œnanti vuttaÑ (SÊ) 69
ŒvÈpaÑ = ŒvÈÔaÑ (Ka) AÑ-®Ôha 1. 326 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 298
ŒsannamaraÓe = ŒsannamaraÓo (SÊ, Ka) 176
Œha dhÊ sappoti = Hanta (SÊ) 289
[I-U-E-O]
IndriyasamodhÈnaÑ = IndriyasamÈdhÈnaÑ (SÊ) 144
UkkaÔÔhÈnaÑ = UkkaÔÔhukkaÔÔhÈnaÑ (DÊ-®Ôha 1. 158;
Ma-®Ôha 2. 106 piÔÔhesu) 38
UÓÓÈnakhÈdÊhi = UÓÓÈdÈÔhÈnakhÈdÊhi (Ka) 13
UpanighaÑsanto = UpanighaÑsento (SÊ) 94
Upaneti = UpanÈmeti (Ka) 81
UmÈpupphavaÓÓÈnaÑ = UmmÈpupphavaÓÓÈnaÑ (SÊ, Ka) 13
Ur|jitaÑ cittaÑ sammÈr|jitantipi = UdÈjitaÑ cittaÑ samudÈjitantipi (SÊ) 71
Ulla~ghito = Ulla~gito (Ka) 19
Elayati = Calayati (SÊ) 141
OkkantitvÈ = OkkhanditvÈ (SÊ, Visuddhi 2. 272 piÔÔhe ca) 192
OloketvÈ = ApaloketvÈ (AÑ-®Ôha 2. 153 piÔÔhe) 310
[ Ka ]
KaraÓabh|tena = KÈraÓabh|tena (Ka) 291
KiÑ vuttaÑ hoti = Bojjha~gÈti vuttaÑ hoti (SÊ, Ka),
IdaÑ vuttaÑ hoti (Abhi-®Ôha 2. 296 piÔÔhe)
SaÑ-®Ôha 3. 176 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 203
NÈnÈpÈÔhÈ 389
[ Ka ]
Kilesavir|papavattavirahitato = Kilesavir|pattavirahato
(Visuddhi 2. 319 piÔÔhe) 224
KulÈ = GulÈ (SÊ) 17
KulÈgaÓÔhikaÑ = GulÈguÓÉikaÑ (SÊ) 17
KulÈgaÓÔhikajÈtoti = GulÈguÓÉikajÈtoti (SÊ),
KulÈguÓÉikajÈtoti (PÈÄiyaÑ) 17
KusalacÈrassa = KusalavÈrassa (SÊ) 21
[ Kha - Ga ]
KhÈdayamÈnaÑ = KhÈdamÈnaÑ (SÊ) 278
Gajjato = Gajjito (Ka) 282
GaÓhate = GaÓhatÊ (SÊ) 89
GaruvacanaÑ = GuruvacanaÑ (SÊ, Ka) 185
GilituÑ = GalituÑ (SÊ) 257
GodhÈvarito = GodÈvarito (SÊ) 117
[ Ca ]
Cakkacittatalena = Cakka~kitatalena (SÊ) 269
Cakkhutaleneva = Cakkhudaleneva (Ka) 109
CuÓÓavicuÓÓavisaÔe = CuÓÓavitate (GaÓÔhipade)
Visuddhi 1. 265 piÔÔhe pana passitabbaÑ. 91
Ce = Ca (SÊ, Visuddhi 2. 301 piÔÔhe ca) 148
[ ®ha ]
®hapÈpetvÈ = VasÈpetvÈ (Ka), ®hapetvÈ (AÑ-®Ôha 1. 340 piÔÔhe) 290
ahÊyati = ayhati (SÊ) 19
[ Ta ]
TaÑ puÑ = TasmiÑ (SÊ, Visuddhi 1. 303 piÔÔhe ca) 209
TacchÈni = SaccÈni (Ka) 196
TaÓhÈmÈnadiÔÔhugghÈÔavasena = TaÓhÈmÈnadiÔÔhuppÈdavasena (Ka)
VisuddhimaggamahÈÔÊkÈ passitabbÈ. 195
[ Ta ]
TattakaÑ phÈlaÑ = TattakapÈlaÑ (SÊ, Ma-®Ôha 3. 136 piÔÔhe ca) 279
Tattheva = Tattha ca (Visuddhi 1. 272 piÔÔhe) 96
Tato ca = Tatova (SaÑ-®Ôha 3. 327 piÔÔhe) 214
TathaÔÔhÈditaÑtaÑekattaÑ = TathaÔÔhÈditattaÑ ekattaÑ (SÊ) 198
TathÈ = TathÈvidho (Abhi-®Ôha 1. 188 piÔÔhe) 118
TadatthaparidÊpanaÑ = TadatthaparinipphÈdanaÑ
(AÑ-®Ôha 1. 12 piÔÔhe) 129
[ Da ]
DamaÑ = DammaÑ (SÊ) 88
...dassÈvineti = ...dassÈvinoti (SÊ) 2
DukkhatÈs|layogitÈya = DukkhatÈm|layogitÈya (Ka) 316
Dussante = Dasante (SÊ) 300
Dos|pasaÔÔhatÈya = DosupaÔÔhÈnatÈya (Ka)
Visuddhi 2. 247 piÔÔhe passitabbaÑ. 316
[ Dha - Na ]
DhÊ dhÊti = HandhÊti (SÊ) 298
NavannaÒcassa = CatunnaÒcassa (Ka) Visuddhi 1. 264 piÔÔhe
pana passitabbaÑ. 90
Na sajjantÊti = NissajantÊti (SÊ, Ka) 227
NibbindaÒÈÓaÑ = NibbidÈÒÈÓaÑ (SÊ) 122
NibbidÈÒÈÓÈneva = NibbidÈÒÈÓeneva (SÊ) 123
Nirodhe nibbÈnadhÈtuyÈti = NirodhanibbÈnadhÈtuyÈti (SÊ) 167
Nemittikampi = Nemittakampi (Ka) 86
...pakkhandoti = ...pakkhantoti (SÊ) 21
PaÔi-ÈÓibhÈvena = PaÔibhÈÓitabhÈvena (Abhi-®Ôha 2. 492 piÔÔhe) 29
PaÔilomaÔÔhena = PaÔilomanaÔÔhena (Ka) 45
PaÔubhÈvaÑ = PÈkaÔabhÈvaÑ (SÊ) 80
PatÈpentÊti = PakÈsentÊti (SÊ) 211
PaduddhÈravasena = SadduddhÈravasena (SÊ) 75
ParicitÈ = ParibhÈvitÈ (SÊ) 81
NÈnÈpÈÔhÈ 391
[ Pa ]
Paripanthe = Paribandhe (Ka) evamaÒÒatthÈpi. 69
ParipucchanaÑ = ParipucchanÈ (Visuddhi 1. 270 piÔÔhe) 93
PavattanasamatthataÑ = PavattanasukhataÑ (Visuddhi 1. 262 piÔÔhe) 89
PassatÈmiva = PassatÈmidha (SÊ) 64
Pahato = PahÈto (SÊ) 19
PahÈn|pÈyapucchÈ = PahÊn|pÈyapucchÈ (Ka) 42
PÈÓanatÈya = PÈÓatÈya (SÊ) 209
PeyyaÑ = Peyyo (Ka) 181
[ Pha ]
PhassanaÔÔhenÈti = PhusanaÔÔhenÈti (SÊ) 167
PhuÔaÔÔho = PhuÔÔhaÔÔho (SÊ) 259
PhuÔÈ = PhuÔÔhÈ (SÊ) 260
[ Ba - Bha ]
BÈkulassa = Bakkulassa (SÊ), BÈkkulassa (Visuddhi 2. 7 piÔÔhe);
AÑ-®Ôha 1. 236; Ma-®Ôha 3. 135 piÔÔhesupi. 279
BuddhinisÈnena ca = BuddhinisÈmanena ca (GaÓÔhipade) 182
BhattiÑ = RatiÑ (Ka) 128
[ Ma - Ya - Ra ]
MahÈgharÈ = MahÈsÈrÈ (SÊ) 170
...yaÔÔhiÑ = ...laÔÔhiÑ (SÊ) 302
YÈ ca bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈti = YaÒca bhayatupaÔÔhÈne ÒÈÓanti (SÊ) 166
...racanavilÈsasopÈnaÑ = ...racanavilÈsasobhitaratana-
sopÈnaÑ (Ma-®Ôha 1. 16 piÔÔhe) 131
[ La - Va ]
LakkhaÓÈrammaÓika = TilakkhaÓÈrammaÓika (GaÓÔhipade) 93
LajjasabhÈvasaÓÔhitÈ = LajjÊsabhÈvasaÓÔhitÈ (SÊ) 228
Vineyya = Viceyya (SÊ) 44
[ Va ]
VipassanÈvÊthito = VipassanÈvidhito (SÊ) 167
VipassanÈvÊthito nÊharaÓaÔÔhena = VipassanÈvidhito nÊhÈraÔÔhena (SÊ) 167
Vippajahitva = VippajahitvÈna (Ka) 269-70
...visavanato = ...vikasanato (Ka) 85
...viha~gÈbhirutehi = ...viha~gamavirutehi (SÊ) 128
Viheseti = ViheÔheti (Ka) 93
VuÔÔhassa = VutthatthaÑ (Ka) 279
VokkamanabhÈvena = AvokkamanabhÈvena (GaÓÔhipade) 23
VosaggÈrammaÓatÈti = VavassaggÈrammaÓatÈti (SÊ, Ka) 188
Vosaggo = Vavassaggo (SÊ, Ka, GaÓÔhipade ca) 188
[ Sa ]
SaÑgharitvÈ = SaÑharitvÈ (SÊ) 300
Sa~ghÈtabalantipi = Sa~khÈtabalantipi (GaÓÔhipade) 231
Satatakiccesu = Sattakiccesu (Ka), SatataÑ kiccesu (?) 15
...sappatissavacanaÑ = ...sappatissavavacanaÑ (SÊ) 185
SabbagatÊhi = NÈnÈgatÊhi (SÊ) 50
SabbÈrammaÓikattÈ = SabbadhammÈrammaÓikattÈ (Ka) 36
...sabbhÈvato = ...sabhÈvato (Ka) 150
SamatÈdhiÔÔhÈnattÈ = SamathÈdhiÔÔhÈnattÈ (SÊ) 111
SamantacakkhuÔÔho = Samantacakkhu-attho (SÊ) 40
Sampam|Ähettha’viddasu = Samm|Ähettha aviddasu (SÊ) 63
SambhatÈ = Sambh|tÈ (SÊ) 211
SamÈ = SamÈnÈ (SÊ) 257
SammÈ paÔivedho = SamapaÔivedho (SÊ) 111
...sahajÈtÈ = ...sahagatÈ (Ka) 48
SÊtisikÈvimokkhÈtipi = SÊtisitÈvimokkhotipi (SÊ) 151
GÈthÈs|ci
PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ
Adhicetaso appamajjato DhuvasubhasukhattasuÒÒaÑ 197
(Khu 1. 128) 270 Nava ekavidhÈ eko 225
Na heva saccÈni bah|ni nÈnÈ
ŒnuÔÔhubhena assÈ 323
(Khu 1. 416) 44
Œrambhatha nikkamatha Nimitte ÔhapayaÑ cittaÑ
(SaÑ 1. 158-159) 276 (Vi-®Ôha 2. 30,
KÈÄÈvakaÒca Ga~geyyaÑ Visuddhi 1. 278) 99
(Abhi-®Ôha 2. 380; Ma-®Ôha Neva pubbenivÈsÈya
1. 331; SaÑ-®Ôha 2. 41) 236 (Khu 2. 344) 284
PaÒÒÈ iddhi abhisamayo 322
KoÓÉÈÒÒÈ Bhaddiyo Vappo 214
PadumaÑ yathÈ kokanadaÑ
Ko nu aÒÒatra ariyebhi 64
sugandhaÑ
KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi 18 (AÑ 2. 209; SaÑ 1. 81) 268
Cuddaseva asambhinnÈ 225 Passa dhammaÑ durÈjÈnaÑ
©ÈÓaÑ diÔÔhi ÈnÈpÈnaÑ 322 (Khu 1. 397) 63
TaÑ taÑ atthamapekkhitvÈ 126 PuÒÒena tena loko 323
TassatthavaÓÓanÈ yÈ 322 Puth|naÑ jananÈdÊhi 50
BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ 127
Therenettha nivasatÈ 322
BhagyavÈ BhaggavÈ yutto 127
DaÓÉeneke damayanti BhavarÈgaparetehi 64
(Ma 2. 308; Vi 4. 357) 104 MaggÈnaÔÔha~giko seÔÔho
DisvÈna TaÓhaÑ AratiÑ RagaÒca (Khu 1. 52) 213
(Khu 1. 409) 287 MahÈvaggo majjhimo ca 322
DÊgho rasso ca assÈso 90 MÈ maÑ tvaÑ
Dukkhameva hi na koci saraÓaÑ gaccha 290
Moho rajo na ca pana reÓu
dukkhito 197
vuccati (Khu 7. 406) 270
Duvidho vinayo nÈma 52 YaÑ taÑ uttaramantÊ 322
Duve puthujjanÈ vuttÈ 51 YaÑ pare sukhato Èhu
DhammaÑ anulomentÈ 322 (Khu 1. 397) 63
PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ

Yato yato sammasati Vagge vagge dasa dasa 322
(Khu 1. 67) 192 VaÓÓagandharas|peto
YathÈ thambhe nibandheyya (Khu 5. 48) 49
(Visuddhi 1. 261, VinÈsayati assaddhaÑ 125
Vi-®Ôha 2. 12; DÊ-®Ôha Vuttamhi ekadhamme
2. 353; Ma-®Ôha 1. 252) 88 (Khu 10. 3) 111
YathÈpi dÊpiko nÈma SakiccanipphÈdanato 225
(Khu 11. 352) 89 SataÒca vivaÔaÑ hoti
Yassa sel|pamaÑ cittaÑ (Khu 1. 397) 64
(Khu 1. 125) 284 Sadevakassa lokassa
YÈni ca tÊÓi ca yÈni ca saÔÔhi (Khu 1. 397) 63
(Khu 1. 362) 44 SaddhammapakÈsiniyÈ 322
YÈni sotÈni lokasmiÑ SabbadÈ sabb|pakaraÓaÑ 127
(Khu 1. 434; Khu 8. 30) 52 SamayaÑ anulomentÊ 322
Yuganaddhasaccabojjha~gÈ 322 SamavÈye khaÓe kÈle 125
Yo imasmiÑ dhammavinaye SampattiyaÑ lakkhaÓe ca 232
(SaÑ 1. 158-159) 276 SammuyhÈmi pamuyhÈmi 290
Yo ve kataÒÒ| katavedi dhÊro SÈraddhe kÈye citte ca
(Khu 6. 10) 51 (Visuddhi 1. 267;
Yo so sugatasutÈnaÑ 322 Vi-®Ôha 2. 17) 92
RÈgo rajo na ca pana reÓu SÈsanaciraÔÔhitatthaÑ 323
vuccati (Khu 7. 406) 269 Sukhanti diÔÔhamariyehi
R|pÈ saddÈ rasÈ gandhÈ (Khu 1. 397) 63
(Khu 1. 397) 63 SuÒÒÈgÈraÑ paviÔÔhassa
LokanÈthaÑ ÔhapetvÈna 257 (Khu 1. 67 piÔÔhe) 192

47KhuA28 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

47KhuA28 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SuttantapiÔake KhuddakanikÈye

Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

68. IndriyaparopariyattaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 1

3. UpakkilesaÒÈÓaniddesavaÓÓanÈ ... ... 72

5. VirÈgakathÈvaÓÓanÈ ... ... 212

8. LokuttarakathÈvaÓÓanÈ ... ... 223

5. CariyÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 308

PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya dutiyabhÈge mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.

Appekacce paralokavajjabhayadassÈvinoti api eke paralokaÒceva

uppajjamÈnena assaddhiyena assaddho, antarantarÈ uppajjamÈnena

112. IdÈni “paralokavajjabhayadassÈvÊ”ti ettha vuttaÑ lokaÒca vajjaÒca

vuttappakÈre loke ca vajje ca. TibbÈ bhayasaÒÒÈti balavatÊ bhayasaÒÒÈ.

sapariyanto attÈti maÒÒanti. AnantavÈti na antavÈ appamÈÓe kasiÓe jhÈnaÑ

ucchijjamÈnepi jÊvaÑ na ucchijjatÊ”ti sassataggahaÓÈkÈrappavattÈ diÔÔhi.

tadubhayadiÔÔhipaÔipakkhabh|tÈ sammÈdiÔÔhi vuttÈ hoti. YathÈbh|taÑ vÈ

paÔiccasamuppannadhammesu ca ete ubho sassatuccheda-ante anupagantvÈ

vutto. KathÈvatthusmiÑ1 “anusayÈ abyÈkatÈ anusayÈ ahetukÈ anusayÈ

114. IdÈni yathÈvuttÈnaÑ anusayÈnaÑ anusayanaÔÔhÈnaÑ dassento yaÑ

etasmiÑ iÔÔhÈrammaÓe sattÈnaÑ appahÊnaÔÔhena kÈmarÈgÈnusayo anuseti.

115. Adhimuttiniddese santÊti saÑvijjanti. HÊnÈdhimuttikÈti

SesaÑ uttÈnatthameva. IdaÑ pana dussÊlÈnaÑ dussÊlasevanameva,

“uparimakÈyato aggijÈlÈ vuÔÔhÈt|”ti adhiÔÔhite saha adhiÔÔhÈnÈ

sarÊrÈvayavabh|tÈnaÑ rasmiyo yamakÈ hutvÈ pavattantÊti vuttaÑ hoti.

ekekassa nÈnÈ-iriyÈpathabhÈvadassanatthaÑ. Bahuvacanena hi vutte sabbepi

veditabbaÑ. LokasannivÈsoti paÒcakkhandhÈ lujjanapalujjanaÔÔhena loko,

suhito. IdaÑ |nabhÈvassa kÈraÓavacanaÑ. TaÓhÈdÈsoti taÓhÈya vase

Uddhatoti sabbÈkusalesu uddhaccassa uppajjanato sattasantÈne ca

paÒÒÈlokaÑ dassanasÊlo, paÒÒÈlokassa dassetÈti vÈ attho. AvijjÈgatoti

otthaÔoti taÓhÈ eva pubbe vuttanayena saÑsibbanaÔÔhena jÈlanti taÓhÈjÈlaÑ,

Anugatoti anupaviÔÔho. AnusaÔoti anudhÈvito. Abhibh|toti pÊÄito.

TaÓhÈya uÉÉitoti taÓhÈya ulla~ghito3. Cakkhu hi taÓhÈrajjunÈ ÈvunitvÈ

BandhanaÑ mocetÈti tassa bandhanaÑ mocetÈ. BandhanÈ mocetÈtipi

AbbhÈhatoti sabbopaddavehi abbhÈhato. RÈgagginÈti rÈgÈdayoyeva

sundaro. DukkhÈbhitunnoti jÈtidukkhÈdÊhi anekehi dukkhehi abhitunno

118. IdÈni ekuttarikanayo. Tattha dvÊhi diÔÔhigatehÊti

gahaÓaÑ pattoti attho. VuttaÑ hetaÑ BhagavatÈ “dvÊhi bhikkhave

upÈdÈnaÒcÈtipi kÈmupÈdÈnaÑ. DiÔÔhi ca sÈ upÈdÈnaÒcÈti diÔÔhupÈdÈnaÑ,

anatthÈya ahitÈya dukkhÈya devamanussÈnaÑ. Evar|paÑ ce tumhe

AjjhattaÑ vÈti tumhÈkaÑ abbhantaraparisÈya vÈ. BahiddhÈ vÈti paresaÑ

Chahi taÓhÈkÈyehÊti “r|pataÓhÈ saddataÓhÈ gandhataÓhÈ rasataÓhÈ

Chahi diÔÔhigatehÊti SabbÈsavasutte vuttehi. VuttaÑ hi tattha–

“Tassa evaÑ ayoniso manasikaroto channaÑ diÔÔhÊnaÑ aÒÒatarÈ

vedeyyo tatra tatra kalyÈÓapÈpakÈnaÑ kammÈnaÑ vipÈkaÑ

Tattha atthi me attÈti sassatadiÔÔhi sabbakÈlesu attano atthitaÑ gaÓhÈti.

Khuddakavatthuvibha~ge pana “tatra tatra dÊgharattaÑ

tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ sa~khÈre sammasantassa Èraddhavipassakassa

Puna caparaÑ bhikkhuÑ bhikkhuÑ ÈpattiyÈ codenti, so bhikkhu

Puna caparaÑ bhikkh| bhikkhuÑ ÈpattiyÈ codenti, so bhikkhu

Puna caparaÑ bhikkh| bhikkhuÑ ÈpattiyÈ codenti, so bhikkhu

Tattha purisadosÈti purisÈnaÑ dosÈ, te pana purisasantÈnaÑ d|sentÊti

vutte “na suÓÈmÊ”ti sotaÑ upaneti. BahiddhÈ kathaÑ apanÈmetÊti

na carissatÊ”ti1 niddese vuttÈni aparÈnipi nava ÈghÈtavatth|ni imeheva

HÊnassa seyyohamasmÊti mÈnÈdayo dÈsÈdÊnaÑ uppajjanti. DÈso hi

TaÓhÈm|lakÈ vuttÈyeva. RajjatÊti na kevalaÑ rÈgeneva rajjati, atha kho

Dasahi kilesavatth|hÊti katamÈni dasa kilesavatth|ni1. Lobho doso

Tattha kilesÈ eva kilesavatth|ni, vasanti vÈ ettha akhÊÓÈsavÈ sattÈ

Na ottappatÊti anottappÊ, tassa bhÈvo anottappaÑ. Tesu ahirikaÑ

pana phalaÑ vipÈko natthÊti gaÓhÈti. SukatadukkaÔÈnanti ettha dasa

AntaggÈhikÈya diÔÔhiyÈti “sassato loko”ti-ÈdikaÑ ekekaÑ antaÑ

AÔÔhasatataÓhÈpapaÒcasatehÊti aÔÔhuttaraÑ sataÑ aÔÔhasataÑ, saÑsÈre

“AÔÔhÈrasa taÓhÈvicaritÈni ajjhattikassa upÈdÈya, aÔÔhÈrasa